M
M
mi
i
1
1
1
r. V * ♦
.♦ *•
1
>jk^s;t
OF THE *^
BY
Hd^ijCnLtZ
T. LIVII PATAVINI
HISTORIARUM
TOMUS I.
LIB I.— VIII
T. LIVII PATAVINI
H ISTO R I AR UM
QU^ SUPERSUNT,
EX RECENSIONE
ARN. DRAKENBORCHII.
CUM INDICE RERUM.
ACCEDUNT
GENTES ET FAMILLE ROIVIANORUM,
AUCTORE R. STREINNIO.
NECNON
ERNESTl GLOSSARIUM LIVIANUM,
AUCTIUS NONNIHIL, ET IN LOCIS aUAMPLURIMIS
EMENDATUM.
TOMUS I.
OXONII,
E TYPOGRAPHEO CLARENDONIANO.
MDCCCXIII.
T. LIVII PATAVINI
HISTORIARUM
AB URBE CONDITA
LIBRI.
^-
EPITOME LIBRI I.
jfDVENTUS Mne<je in Italiam, ct ejus res gestts
"^^ referuntur. Ascanii regnum Alb(Z, et deinceps Sil'>-
viorum. Numitoris JiUa, a Marte compressa, nati Ro-
mulus et Remus. AmuVms obtruncatits. Urbs a Ro-
mulo condita. Senatus lecfus. Cum Sahinis bellatum.
Opima spolia Jovi Feretrio lata. In curlas populus di-
visus. Fidenates et Veientes victi. Romulus consecratus.
Numa Pompilius ritus sacrorum tradidit ; Jano iem-
plum constituit ; ejusque portam, pacatis omnlhus circa
pojndis, primus clausit : cuni Dea Egeria sihi con~
gressus noctumos esse simulans, feroces popidi animos
ad religionem perpulit. Tullus Hostilius Albanos bello
petlit. Post hcvc trigeminorum pugna. Horatius ab-
iolutus. Metti Fuffetii suppUcium. Alba diruta, Al-
hani in civitatem recepti. Sabinis belhwi indictum.
Ad postremuni fulmine TuHus ahsumtus. Ancus Mar-
cius ceremonlas, a Numa institutas, renovavit. Latinis
victis et ad civitatem adscliis montem Aventinum ad-
VoL. I. B
.^ EPITOME LIBRI PRIMI.
$ignavit. Politorium, urbem Latinorum, hello repe-
titam, quam prisci Latini occupaverant, diruit. Pon-
tcm sublicium in Tiberimfecit. Janiculum coUem urbi
addidit. Fines imperii protulit. Ostiam condidit.
Regnavit annos viginti quatuor. Eo regnante Lucumo,
Damarati Corinthii Jilius ; a Tarquiniis, Etrurue ci-
vitate, Romam venit ; et, in amicitiam Anci recepius,
Tarquinii nomen ferre ccepit ; et post mortem Anci re-
gnum excepit. Centum additis, Patrum numemm auxit.
Latinos subegit, circum designavit, ludos edidit. Sabi-
fiorum hello petitus equitum centurias ampliavit. Ten-
tandce scientice caussa Atti Navii auguris, consuluisse
fertur, an id, de quo cogitaret, ejjici posset : quod
quum ille Jieri posse respondisset, jussisse, eum novacula
eotem prcecidere ; idque protinus ah Atto factum. Sa-
binos prceterea acie vicit, urbem muro cirmmdcdit,
cloacas fecit. Occisus est ab Anci JiUis, quum re-
gnasset annos triginta octo. Successit ei Ser. Tullius,
natus ex captiva nohili Corniculana ; cui puero, adhuc
in cunis posito, caput arsisse tradilum est. Veientes at-
que Etruscos prcelio fudit. Censum primus egit. Lu-
strum condidit, quo civium capita ccnsa octoginta mil-
lia esse dicuntur. Classes centuriasque descripsit. Po-
mccrium protulit. Collcs urbi, Quirinalem, yimina-
Ifm, Esquilinumque ailjecit. Templum Diance aim
Latinis in Aventino fecit. Interfectus est a L. Tar-
quinio, Prisci Jilio, consilio JiUcc suce TulUce, quum re-
gnasset annos quadraginta quatuor. Post hunc L. Tar-
quinius Superbus, neque Patrum, neque populi jussu,
regnum invasit : quo die scelerata Tullia per patris
jacentis corpus carpentum egit. Armatos circa se ad
custodiam corporis sui habuit. Turnum Herdonium
fraude interemit. Bellum cum J'okcis gessit ; et ex
EPITOME LIERI PRIMI. g
♦>/•«)» prada templum Jovi 'm CapitoUo fecit. Ter-
minus et Juventas non addixere: quorum arce moveri
non potuerunt. Filii Sex. Tarquinii dolo Gabios in
potestatem suam redigit. Hujus jiliis Delphos pro"
fectis, et consulentibus, quis eorum regnaturus esset Ro-
tiuE, dictum est, eum regnaturum, qui primus matrem
esculatus essct. Quod responsum quum ipsi aliter in-'
terpretarentur, Ju)iius Brutus, qui cum iis profectus
erat, prolapsum se simulavit, et terram osculatus est :
idque factum cjas eventus rei comprobavit. Nam quum^
inpotenter se gerendo, Tarquinius Superbus onmcs in
cdium sui adduxisset ; ad ultimum, propter expugna-
tam nocturna vi a Sexto Jilio ejus Lucretice pudicitiam
(quce, vocato patre ad se Tricipitino et viro Collati7io,
obtestata, ne inulta mors ejus essef, cultro se interemit)
Bruti qjpera inaxime expulsus est, quum regnasset an^
nos viginti quinqve. Tunc consules primum creati siint
L. Junius Brutus et L. Tarquinius Collatiniis.
B2
P R ^ F A T I O.
FACTURUSNE operae pretium sim^ si a pri-
mordio Urbis res populi Romani perscripserim,
nec satis scio ; nec, si sciam, dicere ausim : quippe
qui, quum veterem, tum vulgatam esse rem, videam,
dum novi semper scriptores, aut in rebus certius
aliquid adlaturos sc, aut scribendi arte rudem vetu-
statem superaturosj credunt. Utcumque erit, juva-
bit tamen, rerum gcstarum memoriae principis ter-
rarum populi pro virili parte et me ipsum consu-
luisse ; et, si in tanta scriptorum turba mea fama
in obscuro sit, nobilitate ac magnitudine eorum,
meo qui nomini obficient, me consoier. Res est
prijeterea et inmcnsi operis, ut quae supra septin-
gentesimum annum repetatur ; et qu?e, ab exiguis
profecta initiis, eo crevcrit, ut jam niagni(udine la-
boret sua : et legentium plerisque, baud dubito,
quin primas origines proximaque originibus minus
prffibitura vobiptatis sint, festinantibus ad ha-c no-
va, quibus jam pridem praevalentis popidi vires se
ipScB conficiunt. Ego contra boc quoque laboris
praemium petam, ut me a conspectu malorum, quae
nostra tot per annos vidit aetas, tantisper, certe dum
prisca illa tota mente repeto, avertam, omnis ex-
pers curae, quae scribentis animimaj etsi non flecter*
B3
(t T. LIVII PR^FATIO.
a TcrOj sollicitum taraen efficere possit. Qna aut«
conditaTn condendamve urbem, poeticis raagis de-
cora fabulis, ouara inconruptis rcrum gestarum mo-
numentis, tradunto.r, ca nec adfirmare, nec refellere,
in animo cst. Datiir brec rcnia antiquitati, ut, mis-
cendo buraana divir.is, yrimordia urbium angustiora
faciat, Et, si cui pnpulo licerc oportet, cousecrare
origines suas, et ad Dcos referre auctores, ea belli
gloria est populo Roraano, ut, cpmm suum condi-
torisque sui parentem Martcm potissimum feratj
tam et hoc gentcs binnanse pati£..itur jequo animo,
quam imperium patiuntur. Sed hjec et his similia,
utcumque animadvcrsa aut existimata erunt, haud
in magno equidcm ponam discrimine, Ad illa mihi
pro se quisque acriter intcndat animum, quae vita,
qui mores fuerint : per quos viros^ quibusque arti-
bus, domi railitisequc, ct partum ct auctum impe*
lium sit, hibente dcinde paullatim disciplina, velut
desidentes primo mores sequatur animo ; deinde ut
magis magisque lapsi sint ; tum ire coeperint prae-
cipites : donec ad hccc tempora, quibus nec vitia
nostra, nec remedia pati possumus, perventura est.
Hoc illud est prsecipue in cognitione rerum salubre
ac frugiferum, omnis te exempli documenta in in-
histri posita monumento intueri : inde tibi tuajque
reipublicffi, quod imitere, capias : indc, fce(huu in-
ceptu, fccdum exitu, quod vites. Ceterum aut me
amor negotii suscepti fallit, aut nulla umquam res-
publica nec major, nec sanctior, ncc bonis exem-
phs ditior fuit : nec in quam civitatera tani serae
avaritia luxuriaque inraigraveriut : nec ubi tantus
ac tam diu panpertati ac parsimoniae honos fuerit :
adeOj quanto rcrum minus, tanto minus cupidita-
T. LIVII PR.^FATIO. 7
tis erat. Nuper divitise avaritiam, ct abuntlantes
voliiptates desiclerium per Inxum atquc libidinem
pereundi perdendique omnia invexere, Sed que-
r€he, ne tum quidem gratre futurae, quum forsitan
et necessariae eruutj ab initio certe tantae ordiendae
rei absint. Cimi bonis potius ominibus votisque
ac precationibus Deoriun Deammque, si, ut poii-
tisj nobis quoque mos esset^ libentius inciperemus,
ut orsis tanti operis successus prosperos darent.
^4
T. LIYII PATAYINI
LIBER I.
JAM primum omnlum satis constat, Troja capta,
in ceteios saevitura esse Trojanos ; duobus, iEnea
Antenoreciue, et vetusti jure hospitii, et quia pacis Antenoris
redtlendaeque Helense semper auctores fuerant, omne
jus belli Achivos abstinuisse. Casibus deinde variis
Antenorem cum multitudine Henetum, qui, seditione
ex Paphlagonia pulsi, et sedes et duccm, rege Pylae-
mene ad Trojam amisso, quaerebant, venisse in in-
timum maris Hadriatici sinum : Euganeisque, qui
inter mare Alpesque incolebant, pulsis, Henetos
Trojanosque eas tenuisse terras : et in quem pri-
mvun egressi sunt locum, Troja vocatiir^ pagoque
inde Trojano nomen est, gens universa Veneti ad-
pellati. yEnean, ab simili clade domo profugum, iEneae fata
sed ad majora initia rerum ducentibus fatis, primo
in Macedoniam venisse : inde in Siciliam cjuaeren-
tem sedes delatum : ab Sicilia classe Laurentem
agrum tenuisse : Trojae et huic loco nomen est. Ibi
egressi Trojani, ut quibus ab inmenso prope errore
nihil, prteter arma et naves, superesset, quum prse-
dam ex agris agerent, Latinus rex Aboriginesque,
qui tum ea tenebant loca, ad arcendam vim advena-
B j
lO T. LIVII
rum armati ex urbe at(iue agris concurrunt. Du-
plex inde fama cst : alii proelio victum Latinum pa-
cem cum /linea, deinde adfinitatem junxisse tra-
dunt : alii, quum instructse acies constitissent, pri-
usquam signa canerent, proccssisse Latinum inter
primores, ducemque advcnarum evocasse ad conlo-
quium ; percunctatum deinde, qui mortales essent,
imde, aut quo casu profecti domo, quidve quserentes
in agrum Laurentem exissent ; postquam audierit,
multitudinem Trojanos esse ; ducem ^nean, filium
Anchisae et Veneris • cremata patria et domo pro-
fiigos sedem condendasque urbi locum quaerere, et
nobilitatcni admiratum gentis virique, et animum
Tel bello vel paci paratum, dextera data fidem fu-
turss amicitiae sanxisse. Inde foedus ictum inter
duces, inter exercitus salutationem factam. JEncan^
apud Latinum fuisse iu hospitio : ibi Latinum apiid
Penates Deos domesticum pubiico adjunxisse foe-
dus, filia iEnese in matrimonium data : ea res uti-
que Trojnnis spem adfirmat tandem stabili certaque
Lavmium gefjg finicndi crroris. Oppidum condunt. ^Encas ab
conditur. . . x • • i „ i-. . •
Afcanius nomme uxoris Lavmmm adpellat. xJrevi stirps quo-
nascitur. q^g virilis ex nmo matrianonio fuit ; cui Ascanium
parentcs dixcre nomen.
IL Bello dcinde Aborigines Trojanique simul pe-
titi. Turnus rex Rutulorum, cui pacta Lavinia
ante advcntum yEncas fucrat, praelatum sibi adve-
iiam a^gre paticns, simul ^neae Latinoque beUum
intulerat. Neutra acies laeta cx eo certaminc abiit :
victi Rutuli : victores Aborigines Trojaniquc du-
ccm Latinum amisere. Inde Turnus Rutidique, dif-
Mezentiu'!. fis^i rcbus, ad florentes Etruscorum opes Mczenti-
umquc, conuu regemj coQfugiuut : qui, Ckvc opu-
LIBETv I. CAK III. II
lento tnm oppido impcritans, jam incle ab initio
niininie Isetus novcC origine urbis, et tam nimio
plus, qun.m satis tutum esset adcolis, rem Troja-
nam crescere ratus, liaud gravatim socia arma Ru-
tulis junxit. JEneas, adversus tanti belli terrorem
ut aninios Aboriginum sibi conciliaret^ ne sub eo-
dcm jtu-e soUnn, sed etiam nomine, omnes essent,
Latinos utram(}ue geutem adpcllavit, Nec deinde Latini.
Aborigines Trojanis studio ac fide erga regem JE-
iiean cessere : fretusque bis animis coalescentium in
dies magis duorum populorum -i3<ineas, cjuamquam
tanta opibus Etruria erat, ut jam non tcrras solum,
sed mare etiam per totam Italia; longitudinem, ab
► Alpibus ad fretum Siculum, fama nominis sui in-
plesset, tamen, quum moenibus bcllum propulsare
posset, in aciem copias eduxit. Secundum inde ^neas
proelium Latinis, jEnese etiam idtimum operum
mortalium fuit : situs est, quemcumque eum dici
jus fasque est, super Numicium flumen. Jovem
indigetem adpellant.
III. Nondum maturus imperio Ascanius ^neae
filius erat : tamen id imperium ei ad puberem seta-
tem incolume mansit : tantisper tutela muliebri
(tanta indoles in Lavinia erat) res Latina et reg-
num avitum paternumque puero stetit. Haud nihil
ambigam, (quis enim rem tam veterem pro certo ad-
firmet r) biccine fuerit AscaniuSj an major, quam
hic, Creiisa matre Ilio incolumi natus^ comesque
inde patem?e fugee, cjuem Julum eumdem Julia gcns
auctorem noniinis sui nuncupat. Is Ascanius, ubi-
cumque et quacumque matre genitus^ (certe natum
./Eilea constat) abundante Lavinii multitudine, flo-
rentem jam (ut tum res erant) atque opidentam ur»
B6
12 T. Livir
bem mstri, seu novercae, reliquit : novam ipse aliam ,
sub Albano monte condidit ; quaCj ab situ porrec-
AlbaLongatae in dorso urbis, Longa Alba adpellata. Inter
conditur. Lavinium et Albam Longam coloniam deductam
triginta ferme interfuere anni : tantum tamen opes
creverant, maxime fusis Etruscis, ut ne morte qui-
dem JEiiex, r.ec deinde, inter muliebrem tutelam
rudimentunique primum puerilis regni, movere arma
aut Mezentius Etruscique, aut ulli alii adcolse ausi
sint. Pax ita convenerat, ut Etruscis Latinisque
fluvius Albula, quem nunc Tibcrim vocant, finis
Albani esset. Silvius deinde regnat, Ascanii filius, casu
^^Z^-' quodam in silvis natus. Is ^nean Silvium creat. Is
deinde Latlnum Silvium. Ab eo colonia; aliquot de-
ductce, Prisci Latini adpellati. Mansit Silviis postea
omnibus cognomen, qui Albae regnarunt. Latino
Alba ortus, Alba Atys, Atye Capys, Capye Capetus,
Capeto Tiberinus ; qui, in trajectu Albulse amnis
submersus, celebre ad posteros nomen flumini dedit.
Agrippa inde Tiberini filius; post Agrippam Romu-
lus Silvius, a patre acccpto imperio, regnat. Aven-
tino, fuknine ipse ictus, reguum pcr manus tradi-
dit : is, sepultus in eo colle, qui nunc est pars Ro-
manae urbis, cognomen colli fecit. Proca deinde
regnat : is Numitorem atque Amulium procreat.
Numitori, qui stirpis maximus erat, regnum vetu-
itum Silviae gentis legat. PIus tamen vis potuit,
quam voluntas patris aut verecundia aetatis. Pulso
fratre, Amulius regnat : addit sceleri scelus : stir-
pcm fratris viiilem intcrimit : fratris filiae Rhese
Silviae por spcciem bonoris, quum Vestalem eam
leglsset, pcrpctua virgiuitatc spcm partus adimit.
IV, Sed dcbebatur, ut opiaorj fatis tautae origo
LIBER I. CAP. IV. 13
urbis, maximique secundiun Deoriun opcs Imperii Romuli ee
principiiun. Vi compressa Vestalis, quum geminum "^' °'^'"**
partum edidisset, seu ita rata, seu quia Deus auctor
culpae honestior erat, Martem incertse stirpis patrcm
nimcupat. Sed nec Dii, nec homines, aut ipsam,
aut stirpem a crudelitate regia vindicant : saccrdos
vincta in custodiam datur ; pueros in profluentem
aquam mitti jubet. Forte quadam divinitus super
ripas Tiberis eftusus lenibus stagnis, nec adiri us-
quam ad justi cursum poterat amnis ; et, posse
quamvis languida mergi a^jua infantes, spem feren-
tibus dabat : ita velut defuncti regis imperio, ia
proxima adluvie, ubi nunc ficus Ruminalis est, (Ro-
mularem vocatam ferunt) pueros exponunt. Vast»
tum in iis locis solitudines erant. Tenet fama,
quum fluitantem alveum, quo expositi erant pueri,
tenuis in sicco aqua destituissetj lupam sitientem ex
montibus, qui circa sunt, ad puerilem vagitum cm*-
sum flexisse : eam submissas infantibus adeo mitem
pra?buisse mammas, ut lingua lambentem pueros
magister regii pecoris invenerit. Faustulo fuisse EducaMo ct
nomen ferunt. Ab eo ad stabula Larentiae uxori ^.''^^^^scea-
tia.
educandos latos. Sunt, qui Larentiam, -s-ulgato cor-
pore, lupam inter pastores vocatam putcat ; inde
locum fabulae ac miraculo datum. Ita geniti, ita-
que educati, quum primum adolevit aitas, nec in
stabiJis, nec ad pecora segnes, venando peragrare
circa saltus. Hinc, robore coi-poribus aulmisque
sumto^ jam non feras tantum subsistere, sed in la-
trones, praeda onustos, inpetus facere, pastoribusque
rapta dividere : et cum his, crescente in dies grege
juvenum, seria ac jocos celebrare.
V. Jam tum in Palatino monte Lupercal hoc fu-
14 T. LIVII
isse liulicrum feriuit, et a Pallanteo^ urbe Arcadica,
Pallantium, dein Palatium, montem adpellatum. Ibi
Evandrum, qui ex co genere Arcadum multis ante
tempestatibiis ea tcnucrat loca, sollemne adlatum ex
Arcadia instituisse, ut nudi juvencs, Lyceum Pana
venerantes, per lusum atque lasciviam currerent j
quem Ilomani deinde vocarunt Inuum. Huic de-
ditis ludici-o, quum sollemne notum esset, insidiatos
ob iram praidte puiissse latrones, quum Romulus vi
se dcfendissct, Rcmum ccpisse ; captum regi Amu-
lio tradidisse, ultro accusantes. Crimini raaxime da-
bant, in Numitoris agros ab his inpctum fieri : inde
cos, conlecta juvenimi manu, hostilcm in modura
pr?edas agere : sic N\imitori ad supplicium Remus
dcditur. Jam inde ab initio Faustulo spcs fuerat,
regiara stirpcm apud se educari ; nam et expositos
jussu regis infantcs sciebat, et tempus, quo ipse cos
sustulissct, ad id ipsum congruere ; sed rcm imma-
turam, nisi aut per occasionem, aut per necessita-
tem, apcriri nolucrat : necessitas prior vcnit : ita,
metu siibactus, Romulo rem aperit. Forte et Nu-
mitori, quum in custodia Remum haberet, audisset-
que, geminos esse fratrcs, comparando et aetatcm
eorum, et ipsam minime scrvileni indolem, tetigerat
animum memoria nepotum : sciscitandoque eodcm
Romulus et pervenit, ut haud procul essct, quin Remum agno-
Numitore sccret. Ita undiqiie regi dolus ncctitur. Romulus,
agniti. non cura globo juvenum, (nec cnim crat ad vira
apertam par) sed aliis alio itinerc jussis ccrto tem-
pore ad regiam vcnirc pastoribus, ad rcgeni inpetum
facit : ct a domo Numitoris alia comparata manu ad-
Amulium juvat Remus. Ita rcgcm obtruncant.
et Nuniito- ^^' ^^'^itor, inter primum tuiuultum hostcs in»
LIBER I. CAP. Vlt. IjJ
Taslsse urbem atque adortos regiam dictitans, qmun rem re-
pubem Albanam in aicem prsesidio armisque obti- ^'"^"'^'^^*
nendam avocasset ; postquam juvenes, perpetrata
caede, pergere ad se gratulantcs vidit, extemplo ad-
vocato concilio, scelera in se fratris, originera nepo-
tum, ut geniti, ut educati, ut cogniti essent, caedem
deinceps tyranni, seque ejus auctorem ostendit. Ju-
venes, per mediam concionem agmine ingressi, quum
avum rcgem salutassent, secuta ex omni multitu-
dinc consentiens vox ratum nomen imperiumque
resi eilecit. Ita Numitori Albana permissa re, Ro- Urbis con-
., ....,.,. dendae con-
mulum Remumque cupido cepit, m ns locis, ubi ex- ciiiura ca-
positi, ubique educati erant, urbis condendae : et P'unt.
superei'at midtitudo Albanorum Latinorumque : ad
id pastores quoque accesserant, qui omnes facile
spem facerent, parvam Aibam, parvum Laviniiun
prse ea urbe, quse conderetur, fore. Litervenit de.-
inde his cogitationibus avitum malum, regni cu-
pido, atque inde foedum certamen coortum a satis
miti principio. Quoniam gemini essent, nec setatis
verecundia discrimen facere posset, ut Dii, qxiornm
tuteliB ea loca essent, auguriis legerent, qui nomen
novee urbi daret, qui conditam imperio regeret,
Palatium Ilomuhis, Remus Aventinum ad inaugii-
randum templa capiunt.
VII. Priori Remo augurium veuisse fertur, sex
vulturcs : jamque, nunciato augurio, quum duplex
numerus Romulo se ostendisset, utrumque regera
svia maltitudo consalutaverat : tempore ilU prascep-
to, at hi nuraero avium, regnum trahebant. Inde, Remus a
, . . . . 1 fratre occi»
cum altercatione congressi, certamuie u-arum ad cse- ^^^^^
dem ■ vertuntur : ibi in turba ictus Remus cecidit.
Yulgatior fama est, ludibrio fratris Remum novos
l5 T. LIVII
transiluisse muros : inde ab irato Romulo (quum
verbis quotjue increpitans acljecisset, Sic deinde, (jui-
ciimqiie alius transiliet mcenia mea) interfectum. Ita
Roma solus potitus imperio Romulus ; condita urbs con-
Vl" 1 2! *^'toris nomine adpellata. Palatium primum, iu quo
ante C. N. ipse erat educatus, muniit : sacra Diis aliis Albano ri-
' ^^' tu, Grseco Ilerculi, ut ab Evandro instituta erant, fa-
Herculis cit. Ilerculem in ea loca, Geryone interemto, boves
adventus in • ■ v. • ^ ri^-^
Latium "i-ra specie abej^isse memorant, ac prope 1 ibenm
jfluvium, qua, prje se armentum agens, nando traje-
cerat, loco herbido, ut quiete et pabulo I^Eto refice-
ret boves, et ipsum fessum via procubuisse : ibi
quum eum, cibo vinoque gravatum, sopor obpres-
Cacus. sisset, pastor adcola ejus loci, nomine Cacus, ferox
viribus, cantus pulchritudine boum, quum avertere
eam praedam vellct 3 qula, si agendo armentum in
spehmcam compulisset, ipsa vestigia quzerentem do-
minum eo deductura erant; aversos boves, eximium
quemque pulcliritudine, caudis in spcluncam traxit.
Hercules, ad primam auroram somno excitus, quum
gregem perlustrasset oculis, et partem abesse nu-
mero sensisset, pergit ad proximam speluncam, si
forte eo vestigia ferrent : quae ubi omnia foras versa
vidit, nec in partem aliam ferre, confusus atque in-
certus animi, ex loco infesto agere porro armentum
occepit. Inde quiuu actaj boves qmedam ad de-
siderium, ut fit, relictarum mugissent, reddita inclu-
sarum cx spchinca boum vox Herculem convertit.
Qucm qunm vadentcm ad spcluncam Cacus vi pro-
hibere conatus esset ; ictus clava, fidcm pastorum
Evander nec[uidquam invocans, morte occubuit. Evander
Arcas, txim ea, profugus cx Peloponneso, auctoritate ma-
gis, quam imperio, rcgcbut loca ; venerabilis vir
LIBER I. CAP. VIII. 17
fciracwlo literarum, rei novse inter rudes artium ho-
mines ; venerabilior divinitate credita Carmentae
matris, quam fatiloquam, ante Sibyllae in Italiam
adventum, miratce iise gentes fuerant. Is tnm
Evander, concursu pastorum, trepidantium cir^-a ad-
venam manifestsB rcum C3eu:s, excitus, pr tqiiam
facinus facinorisque caussam audivit, habitrm for-
mamque viri aliquantum ampliorem aug'ast;orcrnqae
humana intuens, rogi+at, qui vir esset ? Tjbi nomen
patremque ac patriam accepit j Jove nate, Kercules,
Mlve, inqnit ; te viihi mater, veridica interpres Deurn,
mictitrum ccelestium manerum cecinit; tibique'aram hic
dicatum iri, quam opulentissima olim in terris gens Ma-
ximam vocet, tuoqve ritu colat. Dextra Hercules Ara Maxl-
data, accipere se omen hipleiunimque fata, ara con- "^**
dita atque dicata, ait. Ibi tum primum bove eximia
capta de grege sacrum Herculi, adhibitis ad ministe-
rium dapemque Potitiis ac Pinariis, quse tum fami-
lise maximae inclitse ea loca incolebant, factum.
Forte ita evenit, ut Potitii ad tempvis pra;sto cssent, Potitii et
iisque exta adponerentur ; Pinarii, extis adesis, ad ■'"'^"''
Ceteram venirent dapem : inde institutum mansit>
donec Pinariimi genus fuit, ne extis soUemnium
vescerentur. Potitii, ab Evandro edocti, antistites
sacri ejus per niultas aetates fuerunt : donec, tra-
dito servis publicis sollemni familiee ministerio, ge-
nus omne Potitiorum interiit. Haec tum sacra Ro-
mulus una ex omnibus peregrina suscepit ; jam tum
inmortalitatis virtute partse, ad quam eum sua fata
ducebant, fautor,
VIII. Rebus divinis rite perpetratis, vocataque Rempubli-
ad cpncilium multitudine, quae coalescere in populi^^J^^"'.^'"^^
unius corpus nulla re^ praeterquam legibus, poterat.
z8
T. LIVII
Urbem au
get.
Asylum
apeht.
Senatum
instituit.
Patres et
ratricii.
jura dedit : quae ita sancta gcneri hominum agresti
fore ratus;, si se ipse venerabilem insij^nibus imperii
fecisset, quum cetero habitu se augustiorem, tmu
maxime lictoribus duodecim sumtis, fecit. Alii ab
li«mero avium, quse augurio regnum portendcrant,
eum secutum numerum putant. Me haud pcEnitet
porum sententiae esse, quibus et adparitores et hoc
genus ab Etruscis finitimis, unde sella curulis, unde
toga praetexta sumta est, numerum quoque ipsum
ductum placct: et ita habuisse Etrnscos, quod, ex
duodccim populis communiter creato rcge, singu-
. los singiJi populi lictores dederint, Crcscebat in-
terlm urbs^ munitionibus alia atque alia adpetendo
loca, quum in spem magis futurae multitudinis,
quam ad id, quod tum hominum erat, munirent,
Delnde, ne vana urbis magnitudo esset, adjicicnda»
multitudinis caussa, vetere consilio condcntium ur»
bes, qui, obscuram atque liumilem conciendo ad se
multitudincm, natani e tcrra sibi prolem ementie-
bantur ; locum, qui nunc septus descendentibu»
inter duos hicos est, Asylum aperit : eo ex finiti-
mis populis turba omnis sine discrimine, Uber an
servus esset, avida novarum rcrum perfugit : idque
primum ad cfeptam raagnitudinem roboris fiiit.
Quum jam virium haud poeniteret, consilium deinde
viribus pnrat : centum creat senatores : sive quia is
numcrus satis erat ; sive quia soli centum erant,
qui crcari Patres possent. Patres certe ab honore,
patriciique progenies eorum adpellati.
IX. Jam rcs Romana adeo erat valida, ut cuili-
bet finitimarum civitatiiuu bcllo par esset ; sed, pe-
nuria mulierum, hominis Betatem duratina magni-
tudo erat : quippc (iuibus nec domi spcs proUs, nec
LIBER I. CAP. IX. 19
«um finitimis connubia essent. Tvim ex consilia
Patrum Romulus legatos circa vicinas gentes inisit^
qui societatem connubiuraque novo populo peterent. Connubia
Urbes quoque, ut cetera, ex injimo nasci : deinde, 9"f'^Hm[s^ "
ma virtus ac Dii jiivent, magnas opes sibi magnumque
nomen facere. Satis scire, origini RomancE et Deos
adfuisse, et non defuturam virtutem : proinde ne gra-
varentur homines cum hominibus sanguinem et genu9
tniscere. Nusquam benigne legatio audita est : adeo
simul spcrnebant, simul tantam in medio crescen-
tcm molem sibi ac posteris suis metuebant. A ple-
risque rogitantibus dimissi, Ecquod feminis qitoque
asylum aperuissent? id enim demum compar connuhium
fore. ^gre id Romana pubes passa, et baud dubie
ad vim spcctare res coepit : cui tempus locimique
aptum ut daret RomuluSj aegi-itudinem animi dissi-
mulans, ludos ex industria parat, Neptuno Equestri
sollemnes : Consualia vocat. Indici deinde finiti- Consualia^
mis spectacukim jubet : quantoque adparatu tura
sciebantj aut poterant, concelebrant ; ut rem claraiu
expectatamque facerent. Multi mortales convenere,
studio etiam videndae novae urbis ; maxime proximi
quique, Cseninenses, Crustumini, Antemnates. Jam
Sabinorum omnis midtitudo, cura liberis ac conju-
gibus, venit : invitati bospitaliter per donios, quum
situm moeniaque et frequentem tectis urbem vidis-
sent, mirantur, tam brevi rem Roraanara crevisse.
Ubi spectaculi tempus venit, deditsque eo mentes u. C. 4.
cum oculis erant, tum ex composito orta vis : signo- ^' *-'• ''*'•
que dato juventus Romana ad rapicndas virgines Rapiuntur
discurrit : magua pars forte, ut in quem qujBque Sabinae.
inciderat, raptse ; quasdam forma exceUente, pri-
moribus Patrum destinatas, ex plebe homines, qui-
^O T. LIVIl
bus datum negotium erat, »lomos deferebant. Unam;,
longe ante alias specie ac pidchritudine insignem,
a globo Talassii cujusdam raptam ferunt : multis-
que sciscitantibus, cuinam eam ferrent, identidem,
ne quis violaret, Talassio ferri clamitatum : iade
nuptialem banc voccm factam. Turbato per nie-
tum ludicroj mcesti parentes virginum profugiunt,
incusantes violati hospitii fa?dusj Peumque invo-
cantesj cujus ad sollemne ludosque, per fas ac fidem
decepti, venissent. Nec raptis aut spes de se me-
lior, aut indignatio est minor : sed ipse Eomului
cLfcuibatj docebatque : patrum id siiperbia factum,
qui connuhium Jinitimis negassent ; illas tamen in ma-
trimonio, in socictate fortunamm omnium civitatisque,
et, quo nihll carius humano gencri nit, liherum fore.
Mollirent modo iras ; et, quihus fors corpora dedisset,
darent anlmos. Sccpe ex injuria postmodiim grctiam or-
tam : eoque vielioribus usuras viris, quod adnisurus
pro se qulsque sit, ut, quum suam viccm functus of^cio-
sit, parcntum etiam patriceque expleat dcsiderium. Ac-
cedebant blanditi» virorum, factum purgantium cu-
piditate atque amore : quse maxime ad muliebre iu-
genium eflicaccs prcces sunt.
X. Jam admodum mitigati animi raptis erant : at
raptarum parentes tum maxime sordida veste lacri-
misque et qucrelis civitates concitabant : nec domi
tantum indignationes continebant, sed congregaban-
tur undlque ad Titum Tatium, regem Sabinorum :
et legationes eo, quod maximiun Tatii nomen in
his regionibus erat, conveniebant. Ca;ninenses Cru-
stuminique et Autemnates erant, ad quos ejus inju-
riae pars pertiucbat. Lente agere iis Tatius Sabini-
que visi sunt. Ipsi intcr se tres populi communiter
LIBER I. CAP. XI. il
.beUiim parant. Ne Crustumini qnidem atque An-
temnates, pro ardare iraque Caeninensium, satis se
inDi<^re movent. Ita per se ipsum nomen Caeni- BelluraCee-
1 f' ^ "^ . \ r -i. o 1 r nincnsc.
num in agrum Romanum mpetum tacit. bed et-
fuse vastantibus fit obvius cum exercitu Romulus,
levique certamine docet, vanam sine viribus iram
esse : exercitum fundit fugatque : fusum persequi-
tur : regem in proelio obtruncat et spoliat : duce
tostium occiso, urbem primo inpetu capit. Inde
exercitu victore reducto, ipse cum factis vir magnifi-
cus, tum factorum ostentator haud minor, spolia
ducis hostium caesi suspensa fabricato ad id apte
ferculo gerens, in Capitolium adscendit : ibique ea
Quum ad quercum pastoribus sacram deposuisset,
simul cmn dono designavit templo Jovis fines,
cognomenque addidit Deo : Jupiter Feretri, inquit, Jupiter
hcEC tibi victor Romulm rex regia arma fero, templum-' ^^^ ^*" '
que iis regionibus, quas modo animo metatus sum, de-
dico, sedeni opimis spoliis, quce, regibus ducibusque ho-
stium ccesis, me auctorem sequentes, posteri ferent.
Hasc templi est origo, quod primum omnium Ro-
mae sacratum est. Ita dcinde Diis visimij nec irri-
tam conditoris templi vocem esse, qua laturos ea
spolia postei'os nuncupavit : nec, multitudine com-
potum ejus doni vulgari laudem : bina postea, inter
tot annos, tot bella, opima parta sunt spolia : adeo
rara ejus fortuna decoris fuit,
XI. Dum ea ibi Romani gerunt, Antemnatium Antemaa»
exercitus per occasionem ac solitudinem hostiliter ^^^ ^'^"'
in fines Romanos incursionem facit : raptim et ad
lios Romana legio ducta palatos in agris obpressit.
Fusi igitur primo inpetu et clamore hostes : oppi-
dum captum : duplicique victoria ovautem Romu-
22 T. LlVri
lum Kersilia conjux, precibus raptarum fatigata,
orat, nt parentibus earum det vcniam, et in civita-
tem accipiat : ita rem coalesccrc concordia posse.
Crustumini Facile inpetratum. Inde contra Crustuminos pro-
^'*^''" fectus, bellum infcrcntes. Ibi minus etiara, quod
alienis cladibus ceciderant animi, certaminis fuit.
Utroque coloniae missae : plures inventi, qui prop-
U. C. 5. tcr ubertatem terrse in Crustuminum nomina da-
^^'' rent : et Roraam inde frequenter migratum est, a
Sabinum parentibus maxime ac propinquis raptarum. No-
bellum. vissimum ab Sabinis bellum ortum, multoque id
maxiraum fuit : nihi! enim per iram aut cupidita-
tem actum est : nec ostenderunt bellum prius quam
intulerunt. Consilio etiam additus dolus. Sp, Tar-
peius Roman-e prseerat arcl. Hujus filiam virgi-
nem auro conrumpit Tatius, ut armatos in arccm
accipiat : aquam forte ea tum sacris extra moenia.
petitum ierat. Accepti obrutam armis necavere :
seu nt vi capta potius arx vidcrctur, scu prodcndi
exempli caussa, ne quid uiquam fidura proditori es-
set. Additur fabulae, quod vulgo Sabini aureas ar-
millas magni ponderis bracbio lcevo, gemraatosque
magna specie annulos habucrint, pepigisse eam,
quod in sinistris manibus habcrcnt ; co scuta illi
pro aureis donis congesta. Sunt, qui eam ex pac-
to tradendi, quod in siuistris manibus cssct, di-
recto arma petisse dicant : et fraude visam agere,
sua ipsam percmtam merccde.
XII. Tcnuere tanicn arcem Sabini : atquc inde
postero die, quum Romanus cxercitus instructus,
quod inter Palatinum Capitohnumque collem campi
est, complesset, non prius dcsccndenmt in lequum,
quam, ixa ct cnpiditate rccuperandae arcis stimu-
LIBER I. CAP. XII. flj^
lante aninios, in advcrsum Romani subiere. Prin-
cipc-^ iitrinique pugnam cicbant ; ab Sabinis Met-
tus Curtius, ab Ilomanls Hostus HostUius. Hic
rem llomanam iniquo loco ad prima signa animo
attjue audacia sustinebat. Ut Hostus cecidit, con-
festim Romana inclinatur acies ; fusaque est ad ve-
terem portam Palatii, Romulus, et ipse turba fu-
gientium actus, arma ad coelum tollens, Jupiter,
tuis, inquit, jussus avibus hic in Palatio prima urbi
fundamenta jeci : arccm jam, scelere emtam, Sabini
habcnt : inde huc armati, superafa media valle, ten-
dunt. At tu, pater Deum hominumque, hinc saltem
arce hostes : deme teiTorcm Romanis, fugamque foedam
siste. Hic ego tibi templum Stafori Jovi, quod monU' Jupitei
'mentum sit posteris, tua prasenfi ope servatam urbeni
esse, voveo. Ilzec precatus, veluti si sensisset audi-
'tas preces, Hinc, inquit, Romani, Jupiter optimus
maximus resistere atque iterare pugnam jubet. Resti-
tere Romani, tamquam coelesti voce jussi : ipse ad
pfimores Romulus provolat. Mettus Curtius ab
Sabinis princeps ab arce decucurrerat, et effusos ege-
rat Romanos, toto cjuantum foro spatiiun est : nec
procul jam a porta Palatii crat, clamitans, Vicimua
perfdos hospites, inbelles hostes. Jam sciunt, longe
aliud esse virgines rapere, aliud pugnare cum viris. In
eum, Laec gloriantem, cum globo ferocissimorum
juvenum Romulus inpetum facit. Ex equo tum forte
Mettus pugnabat : eo pelli facilius fuit : pulsum
Romani persequuntur : et alia Romana acies, au-
dacia regis accensa, fundit Sabinos. Mettus in pa-
ludem sese, strepitu sequentlum trepidante equo,
conjecit : adverteratque ea res etiam Sabinos tanti
periculo vii-i. Et ille quidem^ adnuentibus «.c vo«
«4 T. LIVII
cantibus suis, favore multorum addito anlmo, CTa-
dit. Romani Sabinique in media convalle duonim
montium rcdintegrant proelium : sed res Romana
erat superior.
praHum^di- ^^^^- Tum Sabinae mulieres, quarum ex injurit
nmum. bellum ortum erat, crinibus passis scissaque veste,
victo malis muliebri pavore, ausae se inter tela vo-
■ lantia inferre, ex transverso inpetu facto, dirimere
infestas acies, dirimere iras ; hinc patres, hinc vLros
orantes, ne se sanguine nefando soceri generique resper^
gerent : ne parricidio macularent partus suos, nepotum
illi, liherum hi progeniem. Si adfinitatis inter vos, si
connubii piget, in nos vertite iras : nos caussa helli, nos
vulnerum ac ccedium viris ac parentibus suimis : inelius
perihimus, quam sine alteris vestrum vidua aut orb<z vi-
A.'c.745. re"iwS' Movet res tum multitudinem, tum duces,
Pax conve- SUcntium et repentina fit quics : inde ad foedus fa-
cicndum duces prodeunt : nec pacem modo, sed et
civitatem unam ex duabus faciunt : regnum conso-
Gui ites ciaut, imperium omne conferuut Romam. Ita ge-
undc dicti. minata nrbe, ut Sabinis tamen aliquid daretur, Qui-
rites a Curibus adpellati : monumentura ejus pug-
nae, ubi primum ex profunda emersus palude equu*
Curtium in vado statuit, Curtium lacum adpella-
"runt. Ex bello tam tristi Iseta repente pax cariores
Sabinas viris ac parentibus, et ante omnes Romulo
ipsi, fecit. Itaque, quum populum iu curias triginta
divideret, nomina earum curiis imposuit. Id non
traditur, quum haud dubie aliquanto numerus major
hoc mulicrum fuerit, aetate, an dignitatibus suis vi-
rorumve, an sorte lectae sint, qus nomina curiis
darent. Eodem tcmpore ct centuriae trcs equitum
conscriptae sunt, Ramncnses ab Romulo, ab Tito
LIBER 1. CAP. XIV. 2^
Tatio Titienses adpeilati. Lucerum nominis et ori-
ginis caussa incerta est. Inde non modo commune,
sed concoi"S etiam, regnum duobus regibus fuit.
XIV. Post aliquot annos propinqui regis Tatii le- U. C. la.
gatos Laurentium pulsant: quumque Laurentes juref!;" r," '.***•
gentium agerent, apud Tatium gratia suorum etmors.
preces plus poterant, Igitur illorum pcenam in se
vertit : nam Lavinii, quum ad sollcmne sacrificium
eo venisset, concursu facto, interficitur. Eam rem
minus aegre, quam dignum erat, tuHsse Romulum
ferunt : seu ob infidam societatem regni, seu quia
haud injuria caesum credebat. Itaque bello quidem
abstinuit : ut tamen expiarentur legatorum injuriae
regisque caedes, foedus inter Romam Laviniumque
urbes renovatum est. Et cum his quidem insperata
pax erat : aliud multo propius, atque in ipsis prope
portis, belhim ortum. Fidenates, nimis vicinas prope Bellun?,
se convalescere opes rati, pruisquam tantum robons natibus.
esset, quantum futurum adparebat, occupant bel-
lum facere : juventute armata inmissa, vastatur
agri, quod inter urbem ac Fidenas est, Inde ad lae-
vam versi, quia dextra Tiberis arcebat, cum magna
trepidatione agrestium populantur : tumultusque re-
pens, ex agris in vu^bem inlatus, pro nuncio fuit.
Excitus Romulus (neque enim dilationem pati tam
vicinum bellum poterat) exercitum educit : castra
a Fidenis mille passuum locat : ibi modico prassi-
dio relicto, egressus omnibus copiis, partem militum
locis circa densa obsita virgulta obscuris subsidere
in insidiis jussit ; cum parte majoi-e atque omni
equitatu profectus, id quod quaerebat, tumultuoso
et minaci genere pugnae, adequitando ipsis prope
portis, hostem excivitj fugae quoque, quae simu-
VoL. I, C
26 T. Liyii
landa erat, eadem equestris pugna catusam minus
mirabilem dedit : et qiaun, velut inter pugnae fugae-
que consilium trepidante equitatu, pedes quoque re-
ferret gradum, plenis repente portis effusi hostes in-
pulsa Romana acie, studio instandi sequendique tra-
huntur ad locum insidlariun. Inde subito exorti Ro-
mani transversam invadunt hostium aciem. Addunt
pavorem mota e castris signa eorum, qui in praesidio
relicti fuerant : ita multlplici terrore perculsi Fi-
denates, prius pene quam Romulus, quique cum eo
cquis ierant, cirrumagerent frenis equos, terga ver-
tunt : multoque effuslus, (quippe vera fuga) qui si-
mulantes pauUo ante secuti erant, oppidum repete-
bant : non tamen erlpuere se hosti : haerens in ter-
ga Romanus, prius quam fores portarum objiceren-
tur, velut agmine uno inrumpit.
JScllum XV. Belli Fidenatis contagione irritati Veientium
tibus animi et consanguinitate, (nam Fldenates quoque
Etrusci fuerunt) et ciuod ipsa propinquitas loci, si
Romana arma omnibus infesta finitimis essent, sti-
mulabat, in fines Romanos excucurrerunt, popula-
bundi magis, quam justi more belli. Itaque non
castris positis, non exspectato hostium exercitu,
raptam ex agris prae.dam portantes, Veios rediere :
Romanus contra, postquam hostem in agris non in-
venit, dimicationi ultlmae instructus intentusque,
Tiberim transit : quem postquam castra ponere, et
ad urbem accessurmn Veientes audivere ; obviam
cgressi, ut potius acie decernerent, quam inclusi
de tectis moenibusque dimicarent. Ibi, viribus nul-
la arte adjutis, tantum veterani robore exercitus rex
Romanus vicit : persecutusque fusos ad mcenia ho-
stes, urbe valida muris ac situ ipso munita abstinuit :
LIBER I. CAP. XTI. l}
agros rediens vastat, ulciscendi magis, quam praedac,
studio. Eaque clade, haud minus quam adversa
pugna, subacti Veientes pacem petitum oratores
Romani mittunt. Agri parte multatis in centura
annos induciae datae. Haec ferme, Romulo regnante,
domi militiseque gesta : quonun nihil absonum fi-
dei divinae originis divinitatisque post mortem cre-
ditae fuit ; non animus in regno avito recuperando,
non condendae inbis consilium, non bello ac pac«
firmandae : ab illo enim profectu viribus datis tan-
tum valuit, ut in quadraginta deinde annos tatam
pacem haberet : multitudini tamen gratior fuit.
quam Patribus ; longe ante alios acceptissimus mi-»
litum animis : trecentosque armatos ad custodiam
corporis, quos Celeres adpellavit, non in bello |OMr
lum, sed etiam in pace, habuit.
XVI. His inmortalibus editis operibus, quum ady c. ar.
exercitum recensendum concionem in campo ad Ca- A. C 71S.
prae paludem haberet, subito coorta tempestas cvun ^^•^^
magno fragore tonitribusque tam denso regem ope-
ruit nimbo, ut conspectmn ejus concioni abstulerit :
nec deinde in terris Romulus fuit. Romana pubeSj
sedato tandem pavore^ postquam ex tam tm"bido
die serena et tranquilla lux rediit, ubi vacuani sedem
regiam vidit, etsi satis credebat Patribus, qui prox-
imi steterant, sublimem raptum procella 3 tamen,
velut orbitatis metu icta, moestum aliquamdiu silen-
tium obtinuit. Deinde, a paucis initio facto, Deum
Deo natum, regem, parentemque urbis Romanae
salvere universi Romulum jubent : pacem precibus
exposcunt, uti volens propitius suam semper sospitet
progeniem. Fuisse credo tum quoque aliquos, qui
discci-ptum regem Patrum manibus taciti arguerent ;
C2
aS T. Livii
manavit enim haec quoque, sed perobscura, fama.
Illam alteram admiratio viri et pavor praesens nobi-
litavit, Consilio etiam unius hominis addita rei
dicitur fides : namque Procukis Julius, sollicita ci-
vitate desiderio regis, et infen^a Patribus, gravis,
ut traditur, quamvis raagna rei auctor, in concio-
nem prodit. Romulas, inquit, Quirites, parens urbis
hiijus, prima hodierna luce ccelo repente delapsus, se
mihi ohvium dedit. Quum, pjcrfusus horrore venerabun-
rlusque, adstitissem, petens precibus, ut conira intueri
fas esset ; abi, nuncia, inquit, Romanis, Coelestes ita
velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit : proinde
rem militarem colant : sciantque, et ita posteris tra-
dant, nullas opes humanas arniis Romanis resistere
posse. HcEC, inquit, locutus, sublimis abiit. Mirum,
quantuxn illi viro, nuncianti hcPc, fidei fuerit; quam-
que desiderium Romuli apud plebem exercitumque,
facta fide inmortalitatis, lenitum sit.
XVII. Pati'um interim aniraos certamen regni
ac cupido versabat : nec dum a singidis, quia nemo
magnopere emitiebat in novo populo, per\'enerant
factiones : inter ordines certabatur. Oriundi ab
Sabinis, ne, quia post Tatii mortem ab sua parte
non erat regnatum, in societate aequa possessio-
nem imperii amitterent, sui corporis crcari regem
volebant. Romani veteres peregrinum regem ad-
spernabantur. In variis vohmtatibus regnari ta-
men omnes volebant, libertatis dulcedine non-
dum experta. Timor deinde Patres incessit, ne ci-
▼itatem sine impcrio, exercitum sine duce, multa-
rum circa civitatium irritatis animis, vis aliqua ex-
terna adoriretur : et esse igit«ir aliquod caput pla-
cebat ; et nemo alteri concedere in animum indu-
LIBER I. CAP. XVIII. 29
cebat. Ita rem intcr se centum Patres, decem de-
curiis factis, singulisque in singulas decurias creatis,
Mui siunmas rerum praeessent, consociant. Decem U. C. 38.
. . •■ . • • -u • .. ^ V ^ A. C. 714.
impentabant, unus cum nisignibus mipern et licto-
ribus crat : quincjue dierum spatio finiebatur impe- Inurreg-
, .1 ^ • num
num, ac per omnes m orbcm ibat : annuumque m- ^nnuum.
tervallum regni fuit. Id ab re, quod nunc quoque
tenet nomen, InteiTegnum adpellatum. Fremere
deindc plebs ; multiplicatam servitutem, centum
pro uno dominos factos : nec ultra nisi regem et
ab ipsis creatum, ^adebantur passuri. Quum sen-
sissent ea moveri Patres, obferendum ultro rati,
quod amissuri erant. ita gratiam ineunt, summa po-
testate populo permissa, ut non plus darent juris,
quam detinerent : decreverunt enim, ut, cum po-
pulus regem jussisset, id sic ratum esset, si Patres
auctores fierent : hodieque in legibus magistratibus-
que rogandis usurpatur idem jus, vi ademta : prius-
quam popuhis suffragium ineat, in incertum comitio-
rum eventum Patres auctores fiunt. Tum interrex,
concione advocata : Quod bonum, faustum, felixque
sit, inquit, Quirites, regem creute ; ita Patribus visum
est. Patres deinde, si digmnn, qui secimdus cib Ro-
inulo numeretur, crearitis, auctoresfient. Adco id gra-
tum plebi fuit, ut, ne victi beneficio viderentur, id
modo sciscerent juberentque, ut senatus deccrneret,
qui RomaR regnaret.
XVIII. Inclita justitia religioque ea tempestate Electla
Numse Pompilii erat. Curibus Sabinis babitabat, ^^'"^^
consultisslmus vir, ut in illa quisquam aetate esse
poterat, omnis divini atque humani juris. Auctorem
doctrinze ejus, quia non exstat alius, falso Samium
Pythagoran edunt : quem, Servio Tullio regnante
C3
$0 T. LIVII
Romse, centum amplius post amios, in ultima Ita-
liae ora, circa Metapontum Heracleamque et Cro-
tona, juvenura aemulantium studia coetus habuisse
eonstat. Ex quibus locis etsi ejusdem aetatis fuisset,
quse fama in Sabinos, aut quo linguae commercioj
qiiemquam ad cupiditatem discendi excivisset ? quo-
ve praesidio unus per tot gentes, dissonas sermone
moribusque, perveniss^et ? Suopte igitur ingenio
temperatum animum virtutibus fuisse opinor magis ;
instructumque non tam peregrinis artibus, quam
disciplina tetrica ac tristi veterum Sabinorum : quo
^enere nullum quondam incorrilptius fuit. Audita
homine Numae, Patres Romani, quamquam incli-
nari opes ad Sabinos, rege inde sumto, videbantur,
tamen, neque se quisquam, nec factionis suae alium,
nec denique Patrum aut civium quemquam praeferre
illi viro ausi, ad unum omnes Numae Pompilio reg-
U. C. 39. num deferendum decernunt. Adcitus, sicut Romu-
A. C. 713.
lus augurato urbe condenda regnum adeptus est,
Inaugura- ° ,...., J
tio Numffi. "^ se quoque i)eos consuli jussit : mde ab augure
(cui deinde, bonoris ergo, publicum id perpctuum-
que sacerdotium fuit) deductus in arcem, in lapide
ad meridi:em versus consedit. Augur ad laevam
ejus, capite velato, sedem cepit, dextra manu bacu-
lum sine nodo aduncum tenens, qucm lituum ajl-
pellaverunt. Inde ubi, prospectu in urbcm agrum-
que capto, Deos prccatus, regiones ab oriente ad
occasum determinavit ; dextras ad meridiem partcs,
laevas ad septentrioncm esse dixit. Signum coutra,
quo longissime conspectum oculi ferebant, animo
'finivit. Tuni, lituo in laevam manum translato,
dextra in caput Numae inposita, prccatus est ita :
Jiiplter pater, si cst fas, hunc Numam Povipilium,
LIBER 1. CAP. XIX. 31
aijus ego caput teneo, regem Romcc esse, uti iu signa
nobis certa adclarassis inter eos fines, quos feci. Tum ^
peregit verbis auspicia, quae mitti vellet : quibus mis-
sis, (leclaratus rex Nunia de templo descendit.
XIX. Qui, regno ita potitus, urbem novam, con- Ni.mae in-
ditam vi et armis, jure eam legibusque ac moribus ^"'"'*'
de integro condere parat : quibus quum inter bella
adsuescere videret non posse^ quippe efFeratos mi-
litia, animos ; mitigandum ferocem populum anno-
rum desuetudine ratus, Janum ad infimum Argile- Janus bcUi
tum, indicem pacis bellique, fecit : apertus ut in ^' P^*^'* *""
armis esse civitatem ; cla^isus pacatos circa omnes
populos significaret. Bis deinde post Numse reg-
nmn clausus fuit : semel T. Manlio consule, post
Punicum primum perfectum bellum : iterum, quod
nostrae aetati Dii dederunt, ut videremus, post bel-
lum Actiacum, ab Imperatore Caesare Augusto, pace
terra marique parta. Clauso eo, quum omnium
circa finitimorum societate ac foederibus junxisset
auimos, positis externorum periculorum curis, ne
luxuriarentjir otio animi, quos metus hostium dis-
ciplinaque militaris continuerat ; omnium primum,
rem ad niultitudinem inperitam, et illis seculis ru-
dem, efficacissimam, Deorum metum injiciendum
ratus est : qui quum descendere ad animos sine ali-
quo commento miraculi non posset, simulat sibi
cum Dea Egeria congressus nocturnos esse : ejus se Dea Egcri»,
monitu, quae acceptissima Diis essent, sacra insti-
tuere ; sacerdotes suos cuique Deorum prseficere.
Atque omnium prinumi, ad cursum lunse, in duo-
decim menses describit annum : quem (quia trice-
nos dies singulis mensibus luna non explet, desunt-
que dies solido anno, qui solstitiali circumagitur
C4
32 T. LIVII
orbe) intercalaribus mensibus interponcndis, ita dis-
pensavit, ut quarto et vigesimo anao ad metam
eamdem Solis, unde orsi essent, plenis annorum
omnium spatiis dies congruerent. Idem nefastos
dies fastosque fecit, quia aliquando nihil cum po-
pulo agi utile futurum erat.
XX. Tum sacerdotibus creandis animum adjecit,
quamquam ipse plurima sacra obibat, ea maxime,
quae nunc ad Dialem flaminem pertinent. Sed, quia
in civitate bellicosa plures Romuli, quam Numae,
similes reges putabat fore, iturosque ipsos ad bella,
Flamines. ne sacra regiae vicis desererentur, flaminem Jovi ad-
siduum sacerdotem creavit, insignique eum veste et
curuli regia sella adornavit. Huic duos flamines ad-
jecit : Marti unum, alterum Quirino. Virginesque
Vestae legit, Alba oriundum sacerdotium, et genti
conditoris haud alienum. His, ut adsiduae templi
antistites essent, stipendium de publico statuit :
virginitate aliisque ceremoniis venerabiles ac sanc-
Salii. tas fecit. Salios item duodecim Marti Gradivo le-
git, tunicaeque pictae insigne dedit, et supcr tuni-
cam aeneum pectori tegumen : ccelestiaque arma,
quae ancilia adpellantur, ferre, ac per urbem ire ca-
nentes carmina cum tripudiis soUemnique saltatu
Pontifex.jussit. Pontificem deinde Numam jMarcium, Mar-
ci filium, ex Patribus legit, eique sacra omuia ex-
scripta exsignataque adtribuit ; quibus hostiis, qui-
bus diebus, ad quae templa sacra ficrcnt, atque uude
in eos sumtus pecunia erogaretur. Cetera quoque
omnia publica privataque sacra Pontificis scitis sub-
jecit : ut esset, quo consultum plcbes veniret ; nc
quid divini juris, negligendo paUios ritus, pcregri-
nosque adsciscendo, turbarctur. Nec coelestcs mo-
LIBER I. CAP. XXI. $3
do ceremonias, sed justa quoque funebria placan- Prodigio-
dosque Manes, ut idem Pontifex edoceret; quae- ^^^"^ P''^'^"'
que prodigia, fulminibus aliove quo visu missa, sus-
ciperentur atque curarentur : ad ea elicienda ex
mentibus divinis, Jovi Elicio aram in Aventino di-
cavit, Deumque consuluit auguriis, quae suscipienda
essent.
XXI. Ad haec consultanda procurandaque, muIti-Pop. Ro-
tudine omni a vi et armis conversa, et animi aliquid "?^"'/f ^'
_ * gio et tran-
agendo occupati erant, et Deorum adsidua insidens quillitas.
cura, quum interesse rebus humanis coeleste Nimien
videretnr, ea pietate omnium pectora inbuerat, ut
fides ac jusjurandum, proxirao legum ac poenarum
metu, ciA-itatem regerent : et quum ipsi se homines
in regis, velut unici exempli, mores formarent ; tum
finitiroi etiam populi, qui ante, castra, non urbem,
positam in medio ad sollicitandam omnium pacem,
crediderant, in eam verecundiam adducti sunt, ut
eivitatem, totam in cidtum versam Deorum, vio-
lari ducerent nefas. Lucus erat, quem medium ex
opaco specu fons perenni rigabat aqua : quo quia
se persaepe Numa sine arbitris, velut ad congressum
Deae, inferebat, Camenis eum lucum sacravit 3 quod
earum ibi coneilia ciun conjuge sua Egeria cssent.
Et soli Fidei sollemne instituit : ad id sacrarium
flamines bigis, curru arcuato, vehi jussit, manuque
ad digitos usque involuta rem divinam facere : sig-
nificantes fidem tutandam, scdemque ejus etiam in
dextris sacratam esse. Wulta alia sacrificia loca-
que sacris faciendis, quae Argeos pontifices vocant,.
dedicavit. Oninium tamen maximum ejus operum
fuit tutela, per omne regni tempus, haud minor pa-
cis, quam regni. Ita duo deinceps reges, alius aliiB
C5
34 *^« i^ivfi
via, illc bello, hic pace, civitatem auxenmt. Ro-
mulus septem et triginta regnavlt annos : Numa
tres et quadraginta. Tum valida, tum temperata
'et belli et pacis artibus, erat civitas.
U. C. 82. XXII. Numae morte ad interreraum res rediit.
A. C. 670. ° ...
TullusHos- Inde Tullum Hostilium, nepotem Hostilii, cujus in
tilius rex JnfirQa arce clara pugTia adversus Sabinos fuerat,
digitur. ^ '^
regem populus jussit. Patres auctoi-es facti. Hic
non solum proximo regi dissimilis, sed ferocior
ctiam Romulo fuit : tum aetas viresque, tum avita
quoque gloria animum stiraulabat. Senescere igi-
tur civitatem otio ratus, undique materjam excitandi
belli quaerebat. Forte evenit, ut agrestes Romani
'fexAlbano agro, Albani ex Romano praedas in vi-
cem agerent. Imperitabat tum C. Cluilius AlbaR.
Utrimque legati fere sub idem tempus ad res repc-
tendas missi. Tullus praeceperat suis, nc quid prius,
quam mandata, agercnt. Satis sciebat, negaturum
'Albanum ; ita pie bellum indici posse. Ab Alba-
nis socordius res acta : excepti hospitio ab TuUo
' blande ac benigne, comiter regis convivium celebrant.
Tantisper Romani et res repetiverant priores, et
neganti Albano bellum in trigesimum diem indixe-
rant. Haec renuntiant TuIIo. Tiun legatis Tul-
lus dicendi potestatem, quid petentes venerint, fa-
cit : illi, omnium ignari, primum pwgando terunt
tempus : Se invitos quidqiiam, quod ininvs placeat
Tullo, dicturos ; sed imperio subigi : res repetitum se
venisse. Ni reddantur, heltum indicere jnssos. Ad baec
TuIIus : Nunciate, inquit, regi vestro, regem Roma-
num Deos facere testes, uter prius populus res repeten-
tes legatos adspernatus dimiserit, tit in ewn omnes ejs-
■petant hujnsce clades belli.
LIBEtl I. CAP. XXIII. 35
XXIII, Haec nunciant domum Albani. Et bel- U. C. 85.
lum utiimque summa ope parabatur, civili similli- BeuJj^^
mum bello, prope inter parentes natosque ; Troja- cum Albar
nam utramque prolem, quum Lavinium ab Troja, "'*'
ab Lavinio Alba, ab Albanorum stirpe regum ori-
undi Romani essent. Eventus tamen belli minus
miserabilem dimicationem fecit : quod nec acie cer-
tatum est ; et, tectis modo dirutis alterius m*bis,
duo populi in unum confusi sunt. Albani priores
ingenti exercitu iu agrum Romanum inpetum fe-
cere : castra ab urbe baud plus quinque millia pas-
suum locant, fossa circumdant : fossa Cluilia ab
nomine ducis per aliquot secula adpellata est, do-
nec cum re nomen quoque vetustate abolevit. In
his castris Chiilius Albanus rex moritur ; dictato-
rcm Albani Mettura Fuffetium creant. Interim Tul-
lus ferox, praecipue morte regis, magnumque Deo-
nim numen, ab ipso capite orsum, in omne nomen
Albanum expetitm-um poenas ob bellvun inpium dic-
titans, nocte, prseteritis hostium castris, infesto ex-
ercitu in agrum Albanum pergit. Ea res ab stativis
excivit Mettum : ducit, quam proxime ad hostem
potcst ; inde legatum prsemissum. nunciare TuUo ju-
bet, priusquam dimicent, opus esse conloquio : si
secum congresstis sit, satis scire, ea se adlaturum,
quae nihilo minus ad rem Romanam, quam ad Alba-
nam, pertineant. Haud adspernatus TuIIus, tametsi
vana adferebantur, in aciem educit. Exeunt contra
et Albani. Postquam instructi utrimquc stabant,
ciim paucis procerum in medium duces procedunt.
Ibi infit Albanus : Injurias et non redditas res ex fce-
dere', qii<e repetita sint, et ego regem nostrum Cluilium,
eaussam hujusce esse belli, audisse videor : nec te du~
C 6
3^ T. LIVII
hito, Tulle, eadem prce te ferre. Sed, si vera potius,
quam dictu speciosa, dicenda sunt, cupido imperii duos
cognatos vicinosque populos ad arma stimulat. Neque,
recle, an perperam, interpretor : fuerit ista ejus delibe'
ratio, qui bellum suscepit : me Albani gerendo bello du'
ceni creavere. Illud te, Tulle, vtonitum velim: Etrusca
res, quanta circa nos teque maxime sit, quo propiores
vos, hoc magis scis. Multum illi terra, plurimum mari
pollent. Memor esto, jam, qmtm signum pugnee dabis,
has duas acies spectaculo fore ; ut fessos confectosque,
simul victorem ac victum, adgrediantur. Itaque, si
nos Dii amant, quoniam, non contenfi libertate certa,
in dubiam imperii servitiique aleam itniis, ineamus ali~
quam viam, qua utri utris imperent, sine magna clade,
sine multo sanguine utriusque populi, decerni possit.
Haud displicet res Tullo, quamquam, tum indole
unimi, tum spe victoriae, ferocior erat. Quaeren-
tibus utrimque ratio initur, cui et fortuna ipsa
praebuit materiam.
Horatio- XXIV. Forte in duobus tum exercitlbus erant
rum et Cu- . . . r j. . . • -u v
Tiatiorum trigemini rratres, nec aetate, nec viribus (lispares.
certamen Horatios Curiatiosque fuisse, satis constat ; nec
■ ferme res antiqua alia est nobilior : tamen in re
tam clara nominum error manet ; utrius populi Ho-
ratii, utrius Curiatii fuerint. Auctores utroque tra-
hunt : plures tamen invenio, qui Romanos Hora-
tios vocent. Hos ut sequar, inclinat animus. Cum
trigeminis agunt reges, ut pro sua quisque patria
dimicent ferro : ibi imperium fore, unde victoria
fuerit. Nihil recusatur : tempus et locus convenit.
Priusquara dimicarent, foedus ictum intcr Romanos
et Albanos est his legibus, ut, cujusque popuU cives
«o certamine vicissent, is alteri populo cum bona
LIBER I. CAP. XXV. 'X^']
pace imperitaret. Foedera alia aliis legibus, cete- Foederis ft-
rum eodem raodo omnia, fiunt. Tum ita factuni
accepimus, nec uUius vetustior foederis memoria est,
Fecialis regem Tullum ita rogavit : Jiibesne me, Rex,
cum patre patrato populi Albani fvedus ferire ? ju-
bente rege, Sagmina, inquit, te, Rex, posco. Rex ait,
Piiram tollito. Fecialis ex arce graminis herbam pu-
ram adtidit : postea regem ita rogavit .• Rex, facisne
me tu regium nuncium populi Romani Quiritiuni? vasa,
comitesque meos ? Rex respondit : Quod sine fraude
mea populique Romani Quiritiuni fiat, facio. Fecialis
erat M. Valerius : patrem patratum Sp. Fusium fecit,
verbena caput capillosque tangens. Pater patratus
ad jusjurandum patrandum, id est, sanciendum fit
foedus ; multisque id verbis, quze longo effata car-
mine non operae est referre, peragit. Legibus deindc
recitatis : Audi, inquit, Jupiter ; audi, pater patrate
populi Albani; audi tu, populus Albanus; ut illa palam
prima postremxi ex illis tabulis cerave recitata sunt sin«^
dolo malo, utique ea hic hodie rectissime intelkcta sunt,
illis legibus popiilus Romamts prior non deficiet. Si prior
defcxit publico consilio, dolo malo ; tu illo die, Jupiter,
populum Romanum sic ferito, ut ego hunc porcum /tic
hodie feriam : tantoque magis ferito, quanto magis potcs
pollesque. Id ubi dixit, porcum saxo silice percussit.
Sua item carraina Albani suumque jusjiuandum per
suum dictatorem suosque sacerdotes peregerunt.
XXV. Foedere icto, trigemini, sicut convenerat,
arma capiunt. Quum sui utrosque adhortarentur,
Deos patrios patriam ac parentes, quidquid civium do-
mi, quidquid in exercitu sit, illorum tunc arma, illorum
intueri manus : feroces et suopte ingenio, et pleni
adhortantium vocibus, in mediujn iater duas acies
38 T. LIVII
Certarainis procedunt. Consederant utrimque pro castris duo
^'^"P ■ exercitus, periculi magis praesentis, quam cmae, ex-
pertes : quippe imperium agebatur, in tam pauco-
rum virtute atque fortuna positum • itaque ergo
erecti suspensique in minime gratum spectaculum
animo intenduntm*. Datur signum : infestisque ar-
mis, velut acies, terni juvenes, magnorum exercituum
animos gerentes, concurrunt : nec his, nec illis pe-
riculum suum ; publicum imperium servitiumque
obversatur animo, futuraque ea deinde patriae fortu-
na, quam ipsi fecissent. Ut primo statim concursu
increpuere arma, micantesque fulsere gladii, horror
ingens spectantes perstringit : et, neutro inclinata
spe, torpebat vox spiritusque. Consertis deinde ma-
nibus, quum jam non motus tantum corporum, agi-
tatioque anceps telorum armorumque, sed vulnera
quoque et sanguis spectaculo essent 3 duo Romani,
super aliiun aliis, vulneratis tribus Albanis, exspi-
rantes conruerunt : ad quorum casum quum con-
clamasset gaudio Albanus exercitus, Romanas le-
giones jam spes tota, nondum taraen cura, deseru-
erat, exanimes vice unius, quem trcs Curiatii cir-
curasteterant. Forte is integer fiiit, ut universis solus
nequaquam par, sic adversus singulos ferox. Ergo,
«t segregaret pugnam eorum, capessit fugam, ita
ratus secuturos, ut quemque vulnere adfectum cor-
pus sineret. Jam aliquantimi spatii ex eo loco, ubi
pugnatum est, aufngerat, quura respifciens videt Hia-
gnis intervallis sequentes : unum haud procul ab
sese abesse. In eum magno inpetu rediit. Et, dum
Albaniis cxercitus Inclamat Curiatiis, uti opemferant
fratri, jam Horatius, caeso hoste victor, secundam
pugnam petcbat : tum clamorej qualis ex inisperato
L1BJ5II I. CA1>. XXVI. 39
: f«ventium • solet, 'Roniani adjuvant militem suum :
«*t iUe deftmgi pFoelio festinat. Prius itaque, quam
'ialter, qui nec procul aberat, consequi posset, et al-
terum Guriatium conficit. Jamque, aequato Mar-
te, singuU supererant ; sed nec spe, nec viribug
pares : alterum, intactum ferro corpus et geminata
■rictoria, ferocem in certamen tertium dabant : al-
ter, fessum vulnere, fessum cursu trahens corpus,
victusque fratrum ante se strage, victori objicitur
-hosti : nec illud proelium fuit. Romanus exsultans,
Duos, iuquit, fratrum manibus dedi : tertium caussce
belli hiijasce, ut Romamis Alhano imperet, dabo. Male
sustinenti arma gladium superne jugulo defigit : ja-
centem spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Ho-
ratium accipiunt ; eo majore cum gaudio, quo
»" prope metum res fyerat. Ad sepulturam inde suo-
rum nequaquam paribus animis vertuntur ; quippe
imperio alteri aueti, alteri ditionis alienas facti. Se-
" pulcra exstant, quo quisque loco cecidit : duo Ro-
" mana uno loco propius Albam, tria Albana Romam
versus ; sed distantia locis, et ut pngnatum est.
XXVI. Pnusquam inde digrederentur, roganti
Metto, ex fcedei'e icto quid imperaret, imperat Tul-
lus, uti juventutem in armis habeat : usurum se eo-
rum opera, si bellum cum Veientibus foret. Ita
exercitus inde domos abducti. Princeps Horatius
ibat, trigemina spolia prae se gerens : cui soror vir-
go, quae desponsa uni ex Curiatiis fuerat, obvia ante
portam Capenam fuit : cognitoque super humeros
" fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat,
solvit crines, et flebiliter nomine sponsum mortuum.
adpellat. Movet feroci juveni animum comploratio.
sororis in victoria sua tantoque gaudio publico.
40
T. LIVII
Horatius
sororem
occidit.
In jus vo
catur.
Stricto itaque gladio, simul verbis increpans, trans-'
figit puellam. Abi hinc cum inmaturo amore ad spo7i'
sum, inquit, oblita fratrum viortuorum vivique, oblita
patrice. Sic eat, qucEcumque Romana lugebit hostem.
Atrox visum id facinus Patribus plebique : sed re-
cens mcritum facto obstabat : tamen raptus in jus ad
regem. Rex, ne ipse tam tristis ingratique advulgus
judicii, aut, secundum judicium, supplicii auctor es-
set, concilio populi advocato, Dtiumviros, inquit, qui
Horatio perduellionem judicent, secundum legem facio^
. Lex horrendi carminis erat : Duumviri perdueUiO'
nem judicent. Si a duumviris provocarit, provocatione
certato : si vincent, caput obnubito : infelici arbori reste
suspcndito : verberato vel intra pomoerium, vel extra
pomoerium. Hac lege duumviri creati, qui se absol-
vcre non rebantur ea lege, ne innoxium quidem,
posse, quura condemnassent ; tum alter ex his, P.
Horali, tihi perduellionem judico, inquit, I, lictor,
conliga manus. Accesserat lictor, injiciebatque la-
queum, Tum Horatius, auctore TuUo, clemente le-
gis interprete, Provoco, inquit. Ita de provocatione
certatum :ul popidum est. Moti homines sunt in
eo jndicio, maxime P. Horatio patre proclamante,
se filiam jiu-e caesam judicare : ni ita esset, patrto
jure in filium animadversuriim fiiisse. Orabat de-
inde, ne sc, quem paullo ante cum egregia stirpe
conspexissent, orbum liberis facerent. Intcr hiec
senex, juvenem amplexus, spolia Curiatiorum fixa
eo loco, qui nunc Pila Horatia adpcllatur, osten-
tans, Hunccine, aiebat, quem modo decoratum ovan-
temque victoria incedentem vidistis, Quirites, eum stib
,furca vinctum inter verbera et cruciatus videre potestis?
quod vix Alhanorum ocuU tam deforme spectaciduni
LIBER I. CAP. XXVII. 4I
ferre possent. I, Uctor, conliga vianus, qua paullo
ante armata imperium populo Romano pepererunt. I,
caput obnube liberatoris urbis hujus : arbori infelici
suspende : verbera, vel intra pomcerium, modo inter
illa pila et spoUa hostium ; vel extra pomcerium, modo
intra sepulaa Curiatiorum. Quo enim ducere huncju-
venem, potestis, uhi non sua decora eum a tanta foedi-
tate supplicii vindicent? Non tulit populus nec pa-
tris lacrimas, nec ipsius parem in omni periculo
animum : absolveruntque admiratione magis virtu- Absolvitur
tis, quani jure caussae. Itaque, ut coedes manifesta
aliquo tamen piaculo lueretur, imperatum patri, ut
filium expiaret pecunia publica. Is, quibusdam
• piacidaribus sacrificiis factis, quse deinde genti Ho-
ratiae tradita sunt, transmisso per viam tigillo, ca-
pite adoperto, velut sub juguni misit juvenem. Id
hodie quoque publice semper refectum manet. So-
rorium tigillum vocant. HoratiEe sepulcrum, quo
loco conruerat icta, constructum est saxo quadrato,
XXVII. Nec diu pax Albana mansit. Invidia
vulgi, quod tribus militibus fortuna publica com-
missa fuerit, vanum ingcnium dictatoris conrupit j ,
et, quoniam recta consilia haud bene eveiierant,
pravis reconciliare popularium animos coepit. Igi-
tur, ut prius in bello pacem, sic in pace bellum
quarens, quia suae. civitati animorum plus, quam vi-
rium, cernebat esse, ad bellum palam atque ex edic-
to gerundum alios concitat populos : suis per spc-
ciem societatis proditionem reservat. Fidenates,
colonia Romana, Veientibus sociis consilii adsumtis,
pacto trausitionis Albanonmi ad bellum atque arma
incitantur. Qmmi Fidenae aperte descissent, Tul- Bellum
■ . cum Fide-
lus jMcttOj excrcituque ejus ab Alba adcito, contra natihus.
4^ ^. LIVII
bostes ducit. Ubi Anienem transiit, ad conflucntes
conlocat castra. Inter eum locum et Fidenas Veien-
tium exercitus Tiberim transierat. Hi et in acie
prope flumen tenuere dextrum cornu : in sinistro
Mettiper- Fidenates propius montes consistunt. Tullus ad-
■dia. versus Veientem bostem dirigit suos : Albanos con-
tra legionem Fidenatium conlocat. Albano non
plus animi erat, quam fidei : nec manere ergo, nec
transire aperte ausus, sensim ad montes succedit.
Inde, ubi satis subisse sese ratus est, erigit totam
aciem : fluctuansque animo, ut tereret tempus, or-
dines explicat. Consilium erat, qua fortuna rem
daret, ea inclinare vires. Miraculo primo esse Ro-
manis, qui proximi steterant, ut nudari latera sua
sociorum digressu senserunt : inde eques citato
equo niinciat regi, abire Albanos. Tullus in re tre-
pida duodecim vovit Salios^ fanaque Pallori ac Pa-
vori. Equitem, clara increpans voce, ut bostes ex-
audirent, redire in prceUum jubet : nihil trepidatione
opus esse : suo jussu circumduci Alhanuvi exercitum,
ut Fidenatium nuda terga invadant. Idem imperat,
ut hastas equites erigere jubeat. Id factum magn^e
parti peditum Romanorum conspectum abeuntis Al-
bani exercitus intcrscpsit, Qui viderant, id, quod
ab rege auditum erat, rati, eo acrius pugnant.
Terror ad hostes transit : et audiverant clara voce
dictum, et magna pars Fidenatium, ut qui coloni
additi Romanis essent, Latine sciebant. Itaque,
ne subito ex coUibus dccursu Albanorum intcrclu-
derentur ab oppido, terga vertunt. Instat TuUus,
fusoque Fidenatium coiTiu, in Veientcm, alieno pa-
vorc perculsum, ferocior redit. Kec illi tulere in-
petum : sed ab cffusa fuga fiumen objectum a ter-
LIBER I. CAP. XXVIII. 43
go arcebat, Quo postquam fuga iiiclinavit ; alii, Romani
anna foede jactantes, in aquam caeci ruebant ; alii, ^"^'o''"'
duni cunctantur in vipis, inter fugae pugnaeque con-
silium obpressi. Non alia ante Romana pugna
atrocior fuit,
XXVIII. Tum Albanus exercitus, spectator cer-
taminis, deductus in campos, Mettus Tullo devic-
tos hostes gratulatur : contra Tullus Mettum be-
nigne adloquitur. Quod bene vertat, castra Alba-
nos Romanis castris jungere jubet : sacrificium lus-
trale in diem posterum parat, Ubi inluxit, paratis
omnibus, ut adsolet, vocari ad concionem utrum-
que exercitum jubet. Praecones, ab extremo orsi,
primos excivere Albanos. Hi, novitate etiam rei
tooti, ut regem Romanum concionantem audirent,
proximi constitere, Ex composito armata circum-
datur Romana legio : centurionibus datum nego-
tium erat, ut sine mora imperia exsequcrentur,
Tum ita Tullus infit • Romaiti, si umquam ante alias SnppMdum.
ullo in bello fnit, quod primum Diis inmortalibus gra- ™^"°
tias ageretis, deinde vestrce ipsorum virtuti, hesternum
id proelium fuit. Dimicatum est enim non magis cum
hostibus, quum, quce dimicatio major atque periculo-
sior est, cum proditione ac perjidia sociorum. Nam,
ne vos falsa opinio teneat, injussu meo Albani subicre
ad montcs : nec imperium illud meum, sed consilium
et imperii simulatio fuit : ut nec, vohis ignorantibus
deseri vos, averteretur a certamine animus ; et hostibus,
circumveniri se a tcrgo ratis, terror ac fuga injiceretur.
Nec ea rulpn, quam arguo, omnium Albanorum csf.
Ducem sccuti sunt : ut et vos, si quo ego inde agmen
dccUnare voluissem, fecissetis. Mettus ille est ductor
iti)iei-is hvjus, Mettus idcm hujus machinator bellit
44 T. LIVII
Mettus fcederis Romani Jlbanique rvptor. Audeat de-
inde talia alius, ??ist in hunc insigne jam documentum
wortalibus dedcro. Centuriones armati Mettum cir-
cunif-istunt : rcx cetera, ut orsus erat, peragit.
Quod bonum, faustum, felixque sit populo Romano ac
mihi, vohiaque, Albani ; popidum omnem Albanum Ro-
mam traducere in animo est ; civitatem dare plebi ;
primores in patres legere ; unam urhem, unam rem-
publicam facere. Ut ex uno quondam in duos popu-
los divisa Albana res eM, sic nunc in unum redeat.
Ad haec Albana pubes, inermis ab armatis septa, in
variis voluntatibus, communi tamen metu cogente,
silentium tenet. Tum TuUus : Mette Fuffeti, in-
quit, si ipse discere possesfidem ac fcedera servare, vivo
tibi ea disciplina a me adhibita esset. Nunc quoniam fu-
vm insanabile ingenium est, at tu tuo supplicio doce hu-
manum genus ea sancta credere, qucE a te violata sunt.
Ut igitur puullo ante animiim inter Fidenatem Ronm-
namque rem ancipitem gessisti, ita jam corpus passiru
distrahendum dabis. Exinde, duabus admotis qua-
drigis, in currus earum distentura inligat Mettum :
deinde in diversum iter equi concitati, lacerum in
iitroque curru corpus, qua inhsserant vinculis mtm-
bra, portantes. Avertere omnes a tanta foeditate
spectacuH oculos. Primum ultimunique illud sup-
phcium apud Romanos exempU parum memoris
legum humanarimi fuit : in ahis gloriari Ucct, nuUi
gentium mitiores placuisse poenas.
U. C. 87. XXIX. Inter h^ec jam prieniissi Albam erant
A. C. 663. gq„ites, qui mukitudincm traducerent Romam. Le-
Albadiruta. ' ' i
giones dcinde ductie ad dirucndam urbem. Quae
ubi intravere portas, non quidem fuit tumultus iUe,
n.cc pavor, quaUs captarum cssc urbium sohrt ;
LIBER I. CAP. XXX. 45
quum, effractls portis, stratisve ariete muris, aut
arce vi capta, clamor hostilis et ciirsus per urbem
armatorum omnia ferro flammaque miscet : sed si-
lentium triste ac tacita moestitia ita defixit om-
nium animos, ut, prse metu obliti, quid relinque-
rent, quid secum ferrent, deficiente consilio, ro-
gitantesque alii alios, nunc in liminibus starent,
nunc errabundi domos suas, ultimum illud visuri,
pervagarentur. Ut vero jam equituui clamor exire
jubentium instabat, jam fragor tectorum, qure di-
ruebantur, ultimis urbis partibus audiebatur, pulvis-
que, ex distantibus locis ortus, velut nube iuducta
omnia inpleverat j raptim, quibus quisque poterat,
elatis, quum larem ac penates tectaque, in quibus
natus quisque educatusque esset, relinquentes exi-
rent : jam continens agmen migrantium inpleverat
vias : et conspectus aliorum mutua miseratione in-
tegrabat lacrimas : vocesque etiam miserabiles ex-
audiebantur ; mulierum praecipue, quum obsessa ab
armatis templa augusta praeterirent, ac velut captos
relinquerent Deos. Egressis urbem Albanis, Ro-
manus passim publica privataque onmia tecta ad- -
jequat solo, unaque hora quadringentorum annorum
opus, quibus Alba steterat, excidio ac ruiuis dedit.
Templis tamen Deum (ita enim edictum ab rege
fuerat) temperatum est.
XXX. Roma interim crescit Albae ruinis : dupli- Coelius
catur civiura numerus, Coelius additar urbi mons : "^'^"^ ^
' additus
et, quo frequentius habitaretur, eam sedem Tullus
regiae capit, ibiciue habitavit. Principes Albano-
rum in Patres, ut ea quoque pars reipublicae cres-
ceret, legit TuIIios, Servilios, Quinctios, Geganios,
Curiatios, Cloelios : templumque ordini ab se aucto
46 T. LITH
curiam fecit, quae Hostilia usque ad patrum oostrQ-
rum aetatem adpellata est : et, ut omniura ordinum
viribus aliquid ex novo populo adjiccretur, equitum
A C 652 decem turmas ex Albanis legit. Legioues et vete-
res eodem supplemento explevit, et novas scripsit.
Bellum jjac fiducia virium TuUus Sabinis bellum indicit,
cum Sabi- . , _, ...
Bis. genti ea tempestate secundum ii,truscos opulentissi-
mse viris armisque. Utrimque injuriai factas, ac res
nequidquam erant repetitae. Tullus ad Feroniae fa-
num mercatu frequenti negotiatores Romanos con-
prehensos querebatur. Sabini suos prius in lucura
confugisse ac Romae retentos. Hae caussae belli fe-
rebantur. Sabini, haud paruro memores, et suarum
Tirium partem Romse ab Tatio locatam, et Roma-
nam rem nuper etiam adjectione populi Albani auc-
tam, circumspicere et ipsi externa auxilia. Etruria
erat vicina, proximi Etruscorum Veientes. Inde,
cb residuas bellorum iras maxime sollicitatis ad de-
fectionem animis, vohmtarios traxere : et apud va-
gos quosdam ex inopi plebe etiam merces valuit.
Publico auxilio nullo adjuti sunt : valuitque apud
Veientes (nam de ceteris minus mirum est) pacta
cum Romulo induciarum fides. Quum bellum u-
trimque surama ope pararent, vertique in eo ret
videretur, utri prius arma inferrent, occupat Tul-
Kis in agrmn Sabinum transire. Pugna atrox ad
silvam MaHtiosam fuit : ubi et peditum quidem ro-
bore, ceterum equitatu aucto nuper, pkirimum Ro-
mana acies vahiit. Ab equitibus repente invectis tur-
bati ordines sunt Sabinorum : nec pugna deinde illis
constare, nec fuga explicari sine magna c?ede potuit.
XXXI. Devictis Sabinis, quum in magna gloria
magnisque opibus regnum TiJh ac tota res Romana
LIBER I. CAP. XXXI. 47
esatt, nunciatum regi Patribusque est, in monte Al-
bano lapidibus pluisse. Quod quum credi vix pos-
set, missis ad id visendum prodigium, in conspectu,
haud aliter quam quum grandinem venti glomera-
tam in terras agunt, crebri cecidere ccelo lapides.
Visi etiam audire vocem ingentem ex summi cacu-
minis luco, nt patrio ritu sacra Albani facerent^
qua;, velut Diis quoque simul cum patria relictis,
oblivioni dederant ; et aut Romana sacra suscepe-
rant, aut, fortunae, ut fit, obirati, cultum relique-
rant Deum, Romanis quoque ab eodem prodigio
novemdiale sacrum publice susceptum est : seu vocc
ccelesti ex Albano monte missa, (nam id quoque
traditur) seu aruspicum monitu. Mansit certe sol-
lemne, ut, quandoque idem prodigium nimciai-etur,
fcriae per novem dies agerentur. Haud ita multo
post pestilentia laboratum est : unde quum pigritia
militandi oriretur, nulla tamen ab armis quies daba-
tur ab bellicoso rege, salubriora etiam credente mi-
litiae, quam domi, juvenum corpora esse : donec
ipse quoque longinquo morbo est inplicitus. Tunc Tulli mor-
adeo fracti simul cum corpore sunt spiritus illi fero- ""'"'^°'*'
ces, ut, qui nihil ante ratus esset minus regium,
quam sacris dedere animum, repente omnibus ma-
gnis parvisque superstitionibus obnoxius degeret,
religionibusque etiam populum inpleret. Vulgo jam
homines, eum statum rerum, qui sub Numa rege
fuerat, requirentes, unam opem aegris corporibus
relictam, si pax veniaque ab Diis inpetrata esset,
credebant. Ipsum regem, tradunt, volventem com-
mentarios Numae, quum ibi quaedam occulta sol-
lemnia sacrificia Jovi Elicio facta invenisset, ope-
ratunl his sacris se abdidisse : sed non rite initunv
48 T. LIVII
aut curatum id sacrum esse ; nec solum nullam el
oblatam ccelestium speciem^ sed ira Jovis^ sollici-
tati prava religione, fulmine ictum cum domo con-
flagiasse. Tullus magna gloria belli regnavit an-
nos duos et triginta.
U. C. 114. XXXII. Mortuo TuUo, res, ut institutum lam in-
A. C. 638. ..... , -o 1. .
de ab initio erat, ad ratres redierat : hiquc mterre-
Ancus cTQyyy nominaverant : quo comitia habcnte, Ancum
Marcius r^, . ? • -r.
rex electus. Marcium regem populus creavit : Patres fucre auc-
tores. Numae Pompilii regis nepos, filia ortus,
Ancus Marcius erat : qui, ut regnare coepit, et avi-
tse gloriae inemor, et quia proximum regnum, cetera
Sacra rite egregium, ab una parte haud satis prosperum fuerat,
rat^° ^'^""aut neglectis religionibus, aut prave cultis ; longe
antiquissimum ratus, sacra publica, ut ab Numa in-
stituta erant, facere ; omnia ea ex commentariis re-
gis pontificem in album relata, proponere in publico
jubet. Inde et civibus otii cupidis, et finitimis ci-
vitatibus facta spes, in avi mores atque instituta re-
gem abiturum. Igitur Latini, cum quibus, Tullo
regnante, ictum foedus erat, sustulerant animos : et,
quum incursionem in agrum Romanum fecissent,
repetentibus res Romanis superbe responsum red-
dunt ; desidem Romanum regem inter sacella et
aras acturum esse regnum rati. Medium erat in
Anco ingenium, et Numae, et Romuli memor : et,
praeterquam quod avi regno magis necessariam fu-
isse pacem credebat, quum in novo, tum feroci po-
pulo ; etiam, quod illi contigisset otium, sine inju-
ria id se haud facile habiturum : tentari patientiam,
et tentatam contemni : temporaque csse Tullo regi
aptiora, quam Numse. Ut tamen, (juoniam Numa
in pace religiones instituisset, a se bellicje ceremo-
LIBER I. CAP. XXXII. 49
iiiae proderentur ; nec gererentur solum, sed etiam
indiccrentur bella aliquo ritu j jus ab antiqua gente
yEquicolis, quod nunc feciales habent, descripsit,
quo res repetuntur. Legatus, ubi ad fines eorum ^^'^' '"•*'"
. , • 1 /•! ,1 cendi ritus.
venit, unde res repetuntur, capite velato nlo (lanae
velamen est) Audi, Jupiter ; inquit, audite,fines ; (cu-
juscumque gentis sunt, nominat) audiat fas. Ego
sum puhlicus nuncitts populi Romani, juste pieque le-
gatus venio, verbisque meis fides sit. Peragit deinde
postulata. Inde Jovem testem facit : Si ego injuste
inpieque illos homines illasque res dedier nuncio populi
Romani mihi exposco, tum patriee compotem me num-
quam siris esse. Hddc, quum fines suprascandit, haec,
quicumque ei primus vir ob^nus fuerit, haec, portam
ingrediens, haec, forum ingressus, paucis verbis car-
minis concipiendique jurisjurandi mutatis, peragit :
si non deduntur, quos exposcit, diebus tribus et tri-
ginta (tot enim sollemnes sunt) peractis, bellum ita
indicit : Audi, Jupiter, et tu, Juno, Quirine, Diique
omnes ccelestes, vosque terrestres, vosque inferni audite.
Ego vos testor, populum illum, (quicimique est, no-
minat) injustum esse, neque jus persolvere. Sed de
istis rebus in patria majores natu consulemus, quo pacto
jus nostrum adipiscamur. Cum his nuncius Romam
ad consulendum redit. Confestim rex his ferme
verbis Patres consulebat : Quarum rerum, litium,
caussarum condixit pater patratus populi Romani Qui-
ritium patri patrato priscorum Latinorum hominibus-
que priscis Latinis, quas res dari, fieri, solvi oportuit,
quas res nec dederunt, nec fecerunt, nec solverunt, dic,
inquit ei, quem primum sententiam rogabat, quid
censes ? Tum ille : Puro pioque duello qiuerendas cen-
seo, itaque consentio, consciscoque. Inde ordine aKi
VoL. I. D
5© T. LIVII
rogabantur : quandoque pars majoreoruni, qui ad-
erant, in eanideni sententiam ibat, bellura erat con-
sensu. Fieri solitum, ut fecialis hastam ferratam
aut sanguineam praeustam ad fines eorum ferret, et,
non minus tribus puberibus prsesentibus, diceret :
Quod populi priscorum Latinorum hominesque prisci
Latini adversus populum Romanum Quiritium fece-
runt, deliqucrunt, quod populus Romanus Quiritium bel-
lum cum priscis Latinis jiissit esse, senatusque populi
Romani Quiritium censuit, consensit, conscivit, ut hel-
lum cum priscis Latinis Jieret ; oh eam rem ego popu-
lusque Ro7mmus populis priscorum Latinorum homini-
busque priscis Latinis bellum indico facioque. Id ubi
dixisset, hastam in fines eorum emittebat. Hoc
t\\m modo ab Latinis repetitae res, ac beUum in-
dictum : moremque eum posteri acceperunt.
XXXIII. Ancus, demandata cura sacrorum fla-
minibus sacerdotibusque aliis, exercitu novo con-
Bellum scripto profectus, Politorium, urbem Latinorum, vi
cum Lati- cepit ; secutusque morem regum priorum, qui rem
Romanam auxerant hostibus in civitatem accipien-
dis, multitudinem omnem Romam traduxit : et,
quum circa Palatium, sedem veterum Romanorum,
Sabini Capitolium atque arcem, Coelium montem
Aventinus Albani inplessent ; Aventinum novse muhitudini
mons ad- datum : additi eodem haud ita multo post, Tellenis
ditus. Ficanaque captis, novi cives. Politorium inde rur-
sus bello repetitum, quod vacuum occupaverant
prisci Latini : eaque caussa diruendae urbis cjus fuit
Romanis, ne hostium semper receptaculum esset.
Postrcmo, orani bcUo Latino MeduIIiam compulso,
aliqvianidiu ibi marte incerto, varia victoria, pugna-
tum est : nam et urbs tuta munitionibus, praesidio-
LIBER I. CAP. XXXIV. 5I
que firmata valido erat, et, castris in aperto positis,
aliquoties exercitus Latinus cominus cum Romanis
signa contulerat. Ad ultimum, omnibus copiis con-
nisus, Ancus acie primum viucit : inde, ingenti prae-
da potitus, Romam redit, tum quoque multis milli-
bus Latinorura in civitatem acceptis ; quibus, ut
jungeretur Palatio Aventinum, ad Murcis datae se-
des. Janiculum quoque adjectum ; non inopia loci, Janiculum
, , , . i • 1 urbi con-
sed ne quando ea arx hostium esset : id non m^iro • j^j.f^^^
solum, sed etiam, ob commoditatem itineris, ponte
sublicio, tmn primum in Tiberi facto, conjungi urbi
placuit. Quiritium quoque fossa, haud parvum mu-
nimentum a planioribus aditu locis, Anci regis opus
est. Ingenti incremento rebus auctis, quum in tan-
ta multitudine hominum, discrimine recte an per-
peram facti confuso, facinora clandestina fierent,
carcer ad terrorem increscentis audaciae media urbe,
inminens foro sedificatur. Nec urbs tantum hoc
rege crevit, sed etiam ager finesque. Silva Maesia
Veientibus ademta, usque ad mare imperiura prola-
tum, et in ore Tiberis Ostia urbs condita : salioae
circa factae, egregieque rebu5 bello gestis, aedis Jo-
vis Feretrii amplificata.
XXXIV. Anco regnante, Lucumo, vir inpiger ac U. C. 121.
divitiis potens, Romam conmigravit, cupidine niax- j^' rp' ^"^V
ime ac spe magni honoris, cujus adipiscendi Tarqui-nius Ro-
niis (nam ibi quoque peregrina stirpe oriundus erat) ^^^ venit.
facultas non fuerat. Damarati Corlnthii fiiius erat ;
qui, ob seditiones domo profugus, quum Tarquiniis
forte consedisset, uxore ibi ducta, duos filios ge-
nuit. Nomina his Lucumo atque Aruns fuerunt,
Lucuijio superfuit patri, bonorum omnium lieeres :
Aruns prior, quam pater, moritur, uxore gravida
D2
^a T. LIVII
Ejus genus relicta. Nec diu manet superstes filio pater : qui
quum, ignorans nurum ventrem ferre, inmemor in
testando nepotis decessisset, puero, post avi mor-
tem in nullam sortem bonorum nato, ab inopia
Egerio inditiun nomen. Lucumoni contra, omnium
haeredi bonorum, quum divitiae jam animos face-
rent, auxit ducta in matrimoniiim Tanaquil, summo
loco nata, et quae haud facile iis, in quibus nata
erat, humiliora sineret ea, quae innupsisset. Sper-
nentibus Etruscis Lucumoneni, exsule advena or-
tum, ferre indignitatem non potuit ; oblitaque in-
genitae erga patriam caritatis, dummodo virum ho-
noratum videret, consilium migraudi ab Tarquiniis
cepit. Roma est ad id potissimum visa : in novo
populo, ubi omnis repentina atque ex virtute nobili-
tas sit, futmnun locum forti ac strenuo viro : re-
gnasse Tatium Sabinum : arcessitum in regnum
Numam a Curibus : et Ancum Sabina matre ortum,
nobUemque una imagine Numae esse. Facile per-
suadet, ut cupido honorum, et cui Tarquinii ma-
terna tantiun patria esset. Sublatis itaque rebus
conmigrant Romam. Ad JaniciJum forte ventum
erat : ibi ei, carpento sedenti cum uxore, aquila,
suspensis demissa leniter alis, pileum aufert : super-
que carpentum cum magno clangore volitans, rur-
sus, velut ministerio divinitus missa, capiti apte re-
ponit : inde subhmis abiit. Accepisse id augurium
laeta dicitur Tanaquil, perita, ut vulgo Etrusci, coe-
lestium prodigiorum miilier. Excelsa et alta spe-
rare complexa vlrum jubet : eam aHtem ea rcgione
coeU et ejus Dci nunciam venisse : circa summum
culmen hominis auspiciura fecisse : levasse humano
superpositum capiti decus, ut divinitus eidem red-
LIBER 1. CAP. XXXV. S3
deret. Has spes cogitationesque secum portantes,
urbem ingressi sunt 5 domicilioque ibi comparato,
L. Tarquinium Priscum edidere nomen. Romanis
conspicuum eum novitas divitiaeciue faciebant : et
ipse fortunam benigno adloquio, comitate invitandi,
beneficiisque, quos poterat, sibi conciliando, adju-
vabat ; donec in regiam quoque de eo fama perlata
est : iiotitiamque eam brevi, apud regem llberaliter
dextreque obeundo officia, in familiaris amicitiae ad-
duxerat jura, ut publicis pariter ac privatis consi-
liis bello domique interesset : et, per omnia exper-
tus, postremo tutor etiam liberis regis testamento
institueretur.
XXXV. Regnavit Ancus annos quatuor et vi-Moritur
ginti, cuilibet superiorum regum belli pacisque et"
artibus et gloria par. Jam filii prope puberem seta-
tem erant : eo magis Tarquinius instare, ut quam
primum comitia regi creando fierent. Quibus in-
dictis, sub tempus pueros venatum ablegavit : isque T^''*l">"*"s
. , . . . re2;nura
pnmus et petisse ambitiose regnum, et orationem ambit.
dicitur habuisse ad conciliandos plebis animos com-
positam : Quum, se non rem novam petere : quippe
qui non primiis, quod qiiisquam indignari mirarive pos-
set, sed tertius Romce peregrinus regnum adfectet : et
Tatium non ex peregrino solum, sed etiam ex hoste, re-
gem factum : et Numam, ignarum urbis, non peten-
tem, in regnum ultro adcitum. Se, ex quo sui potens
fuerit, Romam cum conjuge ac fortunis omnibus con-
migrasse : majorem partem eetatis ejus, qua civilibus
officiis fungantur h.omlnes, Romce se, quam in vetere
patria, vlxisse : domi militi^eque sub haud pcenitendo
magi^stro, ipso Anco rege, Romana se jura, Romanos
rilus didicisse. Obsequio et observantia in regem cum
D3
54
T. LIVII
U. C. 138.
A. C. 614,
Eligitur,
Bellum
cum Lati-
nis.
Circus
maximus.
Ludi Ro-
mani.
Bellum
cum Sab
nis.
omnibns, benignitate erga alios cum rege ipso certasse.
Hsec eum liaud falsa memorantem ingenti consensu
populus Romanus regnare jussit. Ergo virum, ce-
tera egregium, secuta, quam in petendo habuerat,
etiam regnantem ambitio est : nec minus rcgni sui
firmandi, quam augendae reipublicse, mcmor, cen-
tum in Patres legit ; qui deinde minorum gentium
sunt adpellati : factio haud dubia regis, cujus bene-
ficio in curiam venerant. Bellum primum cum La-
tinis gessit, et oppidum ibi Apiolas vi cepit : prae-
daque inde majore, quam quanta belli fama fuerat,
revccta, ludos opulentius instructiusque, quam pri-
ores reges, fecit. Tum prlmum circo, qui nunc
maximus dicitur, designatus locus est : loca divisa
Patribus equitibusque, ubi spectacula sibi quisque
facerent ; fori adpellati. Spectavere furcis duode-
nos ab terra spectacula alta sustinentibus pedes.
Ludicrum fuit equi pugilesque, ex Etruria maxime
adciti : sollemnes deinde annui mansere ludi, Ro-
mani Magnique varie adpellati. Ab eodem rege et
circa forum privatis aedificanda divisa sunt loca j
porticus tabernaeque factse.
XXXVI. Muro quoque lapideo circumdare ur-
bem parabat, quum Sabinum bellum coeptis interve-
nit. Adeoque ea subita res fuit, ut prius Anicnera
transirent bostes, quam obviam ire ac prohibere ex-
ercitus Romanus posset. Itaque trepidatum Rom;*
est : et primo dubia victoria magna utrimque caede
pugnatum est. Reductis deinde in castra hostium
copiis, datoque spatio Romanis, ad compaianduni
de integro bellum, Tarquinius, equitera maximc suis
deesse viribus ratus, ad Ramnes, Titienses, Luce-
rcs, quas centurias Romulus scripserat, adderc alias
LIBER 1. CAP. XXXVII. ^^
constituit, suoque insignes relinquere nomine. Id
(luia inaugurato Romulus fecerat, neo^are Attiis Na-A*^"^
\ . ,. " . Naviu:
vius, inclitus ea tempestate augur, neque mutan,
neque novum constitui, nisi avcs addixissent, posse.
Ex eo ira regi mota, eludensque artem, (ut ferunt)
Agedum, in(juit, divine tu, inaugura, Jierine possit,
quod nunc ego mente concipio. Quum ille, in augu-
rio rem expertus, profecto futuram dixisset ; Atqui
hoc animo agitavi, inquit, te novacula cotem discissu-
rum : capc IicEC, et perage, quod aves f.uce Jieri posse
portendimt. Tum illum haud cunctanter discidisse
cotem ferunt. Statua Atti capite velato, quo in
loco res acta est, in comitio, in gradibus ipsis ad
Isevam curiac fuit : cotem quoque eodem loco sitam
fuisse memorant, ut esset ad posteros miraculi ejus
monumentum. Auguriis certe sacerdotioque augu-
rum tantus honos accessit, ut nihil belli domique
postea, nisi auspicato, gereretur : concilia populi,
exercitus vocati, summa rerum, ubi aves non admi-
sissent, dirimerentur. Neque tum Tarquinius de
equitum centuriis quidquam mutavit : numero al-
terum tautum adjecit, ut mille et octingenti equites
in tribus centuriis essent. Posteriores modo sub
iisdem nominibus, qui additi ei'aut, adpellati sunt :
quas nunc, quia gemiuatae sunt, sex vocant cen-
turias.
XXXVII. Hac parte copiarum aucta, iterum cum
Sabinis confligitur. Sed praiterquam quod viribus
creverat Romanus exercitus, ex occulto etiam addi-
tur dolus, missis, qui magnam vim lignorum, in
Anienis ripa jacentem, ardentcm in flumen conji-
cepent : ventoque juvante accensa ligna, et plera-
que, in ratibus inpacta, sublicis quum haererent, pon-
D4
55 T. LIVH
tem incendunt. Ea quoque res in pngna terrorem
adtulit Sabinis. Effusis eadem fugam inpediit : mul~
tique mortales, quum hostem effugissentj in flumine
ipso periere : quorum fluitantia arma ad urbem co-
gnita in Tiberi prius pene, quam nunciari posset,
insignem victoriam fecere. Eo prcelio praecipua
equitum gloria fuit : utrimque ab comibus positos,
quum jam pelleretur media peditum suorum acies,
ita incurrisse ab lateribus ferunt, ut non sisterent
modo Sabinas legiones, ferociter instantes cedenti-
bus, sed subito in fugam averterent. Montes eflu-
so cursu Sabini petebant, et pauci tenuere ; maxi-
ma pars, ut ante dictum est, ab equitibus in fliunen
acti sunt. Tarquinius, instandum perterritis ratus,
prieda captivisque Romam missis, spoliis hostium
(votum id Vulcano erat) ingenti cumulo accensis,
pergit poiTO in agrum Sabinum exercitum inducere :
et, quamquam male gesta res erat, nec gesturos
melius sperare poterant, tamen, quia consuleDdi res
non dabat spatium, iere obviam Sabini tumultuario
milite : iterumque ibi fusi, perditis jam prope re-
bus, pacem petiere.
XXXVIII. Collatia, et quidquid circa CoUatiam
agri erat, Sabinis ademtmn. Egerius (fratris hic
filius erat regis) Collatia; in prsesidio relictus : dedi-
tosque Collatinos ita accipio, eamque deditionis for-
mulam esse. Rex interrogavlt : Estisne vos legati
oratoresque, missi a populo CoUatino, ut vus populum-
que Collatmum dedentis '? Sumus. Estne populus Col-
latinus in sua potestate ? Est. Deditisne vos, popii-
lumque Collatimm, urbem, agros, aquam, ierminos,
delubra, utensilia, divina, humanaque omnia, in meam
populique Romani ditionem ? Dedimus. At ego reci'
LIBER I. CAP. XXXIX. 57
pio. Bello Sabino perfecto, Taiquinius triumphans
Roraam rediit. Inde priscis Latinis bellum fecit : Bellum
ubi nusquam ad nniversae rei dimicationem ventum ^^^^^^
est, ad singula oppida circumferendo arma, omne
nomen Latinum domuit. Corniculum, Ficulea ve-
tus, Cameria, Crustumerium, Ameriola, Medullia,
Nomentum, haec de priscis Latinis, aut qui ad La-
tinos defecerant, capta oppida. Pax deinde est Pacis opera.
facta. Majore inde animo pacis opera inchoata,
quam quanta mole gesserat bella : ut non quietior
populus domi esset, quam militise fuisset. Nam et
muro lapideo, cujus exordium operis Sabino bello
turbatum erat, urbem, qua nondum munierat, cin-
gere parat : et infima urbis loca circa forum alias-
que interjectas collibus convalles, quia ex planis
locis haud facile evehebant aquas, cloacis e fastigio
in Tiberim ductis siccat : et aream ad aedem in
CapitoUo Jovis, quam voverat bello Sabino, jam
praesagiente animo futuram olim amplitudinem loci,
occupat fundamentis.
XXXIX. Eo tempore in regia prodigium visuServius
eventuque mirablle fuit. Puero dormienti, cui Ser. ^""'"^*
Tullio nomen fuit, caput arsisse ferunt multorum in
conspectu. Plurimo igitvu: clamore inde ad tantae
rei miraculiim orto excitos reges : et quum quidam
familiarium aquam ad restinguendum ferret, ab re-
gina retentum : sedatoque eam tumultu, moveri ve-
tuisse puerum ; donec sua sponte experrectus esset.
Mox cum somno et flammam abiisse. Tum abducto
in secretum viro Tanaquil, Fiden' tu puerum himc,
inquit, qiiem tcim humili cultu educamits ? Scire licet,
hune lumen quondam rebus nostris duhiis futumm, prs-
sicUumque regice ad^ictce : proinde materiem ingentis
D5
58 T. LIVII
publice privatimque decoris omni indulgentia nosira
nutricmus. Inde puerum liberum loco coeptum ha-
beri, erudirique artibus, quibus ingcnia ad magnae
fortunae cultum excitantur. Evenit facile, quod
Diis cordi esset. Juvenis evasit vere indolis regiae :
nec, quiun quaereretur gener Tarquinio, quisquam
Romanoe juventutis ulla arte conferri potuit : H-
liamque ei suam rex despondit. Hic quacumque de
caussa tantus illi honos habitus credere prohibet,
serva natum eum, parvumque ipsum servisse. Eo-
rum magis sententise sum, qui, Corniculo capto,
Ser. Tullii, qui princeps in illa urbe fuerat, gravi-
dam viro occiso uxorem, quum inter reHquas cap-
tivas cognita esset, ob unicam nobilitatem ab re-
gina Romana prohibitam ferunt servitio partum
Romae edidisse, Prisci Tarquinii domo. Inde tanto
beneficio et inter muHeres famiiiaritatem auctam, et
puerum, ut in domo a parvo eductum, in caritate
atque honore fuisse : fortunam matris, quod capta
patria in hostium manus venerit, ut serva natus
crederetur, fecis&e.
XL. Duodequadragesimo ferme anno, ex quo re-
gnare coeperat Tarquinius, non apud regem modo,
sed apud Patres plebemque, longe maxirao honore
Anci filio- ggj. Xullius erat. Tum Anci filii duo etsi autca
rum con- .,...•,,
spiratio. semper pro indignissimo habuerant, se patrio reguo
tutoris fraude pulsos, regnare Romai advenam, non
modo civicae, sed ne ItaUcae quidem stirpis ; tmn
inpensius his indignitas crescere, si ne ab Tarqui-
nio quidem ad se rediret regnum, sed praeceps inde
porro ad servitia caderet : ut in cadera civitate post
centesimum fere annum, <iuam Romidus Deo pro-
gnatuSj Deus ipse_, tcnuerit regnum^ doncc in tcrris
LIBER I. CAP. XLI. 59
fuerit, icl servus serva natus possideat : tum com-
mune Romani nominis, tum prsecipue id domus suaj
dedecus fore, si, Anci regis virili stirpe salva, non
modo advenis, sed servis etiam, regnum Roraae pa-
teret. Ferro igitur eara arcere contumeliam sta-
tuunt. Sed et injuriie dolor in Tarquinium ipsum
raagis, quam in Servium, eos stimulabat : et quia
gravior ultor caedis, si superesset, rex futurus erat,
quam privatus : tum, Servio occiso, qnemcumque
alium generum delcgisset, eumdem regni hieredem
facturus videbatur. Ob liaec ipsi regi insidise paran-
tur, Ex pastoribus duo fcrocissimi delecti ad faci-
nus, quibus consueti erant uterque agrestibus ferra-
mentis, in vestibulo regiae, quam potuere tumultuo-
sissime, specie rixse in se omncs adparitores regios
convcrtunt ; inde, quum ambo regem adpellarent,
clamorque eorum penitus in regiam pervenisset, vo-
cati ad regem pergunt. Piimo uterque vociferari,
et certatim alter alteri obstrepere, coerciti ab licto-
re, et jussi in vicem dicere, tandem obloqui desi-
stunt. Unus rem ex composito orditur. Cum in- Tarquinius
tentus in eum se rex totus averteret, alter elatam occiditur.
securim in caput dejecit : relictoque in vulnere telo,
ambo se foras ejiciunt.
XLI, Tarquinium morioundum quum, qui circa
erant, excepissent, illos fugicntes lictores compre-
hendunt : clamor inde concursusque populi, miran-
tium quid rei esset. Tanaquil inter tumultum clau-
di regiam jubet, arbitros ejecit : simul, quae curan-
do vulneri opus sunt, tamquam spes subesset, se-
dulo comparat : simvd, si destituat spes, alia preesi-
dia- molitur. Servio propere adcito qiiura pene ex- Servius cu-
,. . ram reruni
sanguem vu-um ostendisset ; dextram tenens orat^ capessit.
D6
6o T. LIVII
ne inultam mortem soceri, ne socrum inimicis ludi-
brio esse sinat. Tuum est, inquit, Servi, si vir es,
regnum ; non eorum, qui ulienis manibus pessimuni fa-
cimis fecere. Erige te, Deosque duces sequere, qui
clarum hoc fore caput divino quondam circumfuso igni
portenderunt. Nwic te illa ccelestis excitet flamma :
nunc expergiscere vere. Et nos peregrini regnavimus.
Qui sis, non unde natus sis, reputa. Si tua re suhita
comilia torpent, at tu mea sequcre. Quum clamor
inpetusque multitudinis vix sustineri posset, ex su-
periore parte aedium per fcnestras, in novam viam
versas, (habitabat enim rex ad Jovis Statoris) po-
pulum Tanaquil adloquitur : Jubet hono nnimo esse,
sopitum fuisse regem subito ictu : fermm haud alte in
corpus descendisse : jom ad se redisse. Inspectum vul-
niis, absterso cruorc : omnia salubria esse : conjidere,
prope diem ipsum eos visuros. Interim Ser. Tullio ju-
bere populum dicto audientem esse. Eumjura rcdditu-
riim, obiturumque alia regis munia esse. Servius cum
trabea et lictoribus prodit ; ac, sede regia sedens,
alia decernit, de aliis consulturum S8 regcni esse si-
mulat. Itaque, per aliquot dies, quum jam exspi-
rasset Tarquinius, celata morte, per speciem alienae
U. C. 176. fungendae vicis suas opes firmavit. Tum demnm
A. C. 576. 1 /• , . . . c
Servius a pfwani tacto, et comploratione m regia orta, ocr-
senatu re- -vius, praesidio firmo m'initus_, primus injussu popidi,
voluntate Patrum regnavit. Anci liberi, jam tum
coraprehensis sceleris ministris, ut vivcre regem, et
tantas esse opes Servii nunciatum cst, Suessam Po-
metiam exsidatum ierant.
XLII. Nec jam publicis magis consiliis Servius,
quam privatis, munire opes : et ne, qualis Anci li-
beriim animus adversus Tarquinium fuerat, talis ad-
9US.
LIBER I. CAP. XLIII. 5l
Tersus se Tarquinii liberum esset, duas filias juve-
nibus regiis, Lucio atque Aiiinti Tarquiniis, jungit. Filias Tar-
Nec rupit tameu fati necessitatem humanis consi- ^^^^^"^
liis, quin !«n%idia regni etiam inter domesticos infida
omnia atque infesta faceret. Peropportune ad prae-
sentis quietem status bellum cum Veientibus (jam
enim inducisE exierant) aliisque Etruscis sumtum.
In eo bello et virtus et fortuna enituit TuUii : fu-
soque ingenti liostium exercitu, haud dubius rex,
seii Patrum, seu plebis animos periclitarctur, Ro-
mam rediit. Adgrediturque inde ad pacis longe
maximum opus. Ut, quemadmodum Numa divini
auctor juris fuisset, ita Servium conditorem omnis
in civitate discriminis ordinumque, quibus inter
gradus dignitatis fortunaeque aliquid interlucet, po-
steri fama ferrent. Censum enim iustituit, remU. C. 197.
saluberrimam tanto futuro imperio : ex quo belli ^' ^' ^^^'
. , . ^ Censum
pacisque munia non viritim, ut ante, sed pro ha- instituit.
bitu pecuniarum fierent. Tum classes centuriasque
et hunc ordinem ex censu descripsit, vel paci de-
corum, vel bello.
XLIII. Ex iis, qui centum millium asris, aut ma-
jorem, censmn haberent, octoginta confecit centu- Classes.
rias, quadi'agenas senioruni ac juniorum. Prima
classis omnes adpellati. Seniores, ad m-bis custodiam
ut preesto essent : juvenes, ut foris bella gererent.
Arma his imperata, galea, clipeum, ocreae, lorica j
omnia ex aere : haec ut tegumenta corporis essent :
tela in hostem, hastaque et gladius. Additae huic
classi duae fabriim centuriye, quse sine armis stipen-
dia facerent : datum munus, ut machinas in bello
ferrent. Secunda classis intra centum usque ad
qiiinque et septuaginta millium censum iustituta 3
62 T. LIVIl
et ex his, senioiibus junioribusque, viginti conscri-
ptae centuiiae : arma imperata, scutum pro clipea,
et praeter loricam omnia eadem. Tertiae classis in
quinquaginta millium censum esse voluit : totidem
centuriifi et hae, eodemque discrimine aetatium, fac-
tse : nec de armis quidquam mutatum ; ocreae tan-
tum aderatae. In quarta classe census q>iinque et
viginti millium, totidem centuriae factae : arma mii-
tata, nihil praeter hastam et verutum datum. Quin-
ta classis aucta, centuriae triginta factae : fundas la-
pidesque missiles hi secum gerebant : in his adcensi,
comicines, tibicinesque, in tres centurias distributi.
Undecim millibus haec classis censcbatur. Hoc mi-
nor census reliquam multitudinem habuit : inde ima
centuria facta est, inmunis militia. Ita pedestri
exercitu ornato distributoque, equitum ex primori-
bus civitatis duodecim scripsit centm-ias. Sex item
alias centurias tribus ab Romulo institutis sub iis-
dem, quibus inauguratae erant, nominibus fecit. Ad
equos emendos dena niillia aeris ex publico data ;
et quibuSj equos alerent, viduae adtributie, quie bina
millia aeris in annos singulos penderent. Hiec om-
Suf&agia. nia in dites a pauperibus inclinata onera. Deinde
est honos additus : non enim (ut ab Romuh) tradi-
tum ceteri scrvavcrant regcs) viritim suffragium ea-
dem vi eodemque jurc promiscue onmibus datum
est : sed gradus facti, ut neque exclusus qnisquam
suffragio videretur, et vis omnis penes primores cir-
vitatis esset. Equites enim vocabantur primi ; octo-
ginta inde primae classis centuriie : ibi si variaret,
quod raro incidebat, ut secundae classis vocarentur :
nec fcre umquam infra ita descenderent, ut ad in-
fimos pervenirent. Nec mirari oportet, hunc ordi-
LIBER 1. CAP. XLIV. 63
nem, qui nunc est, post expletas (juinque et tri-
ginta tiibiis, duplicato eanim numero, centuriis ju-
niorum seuiorumque, ad institutam ab Ser. Tullio
summam non convenire : quadrifariam enim urbe
divisa regionibus collibusque, quae habitabantur par-
tes, Tribus eas adpellavit ; ut ego arbitror, ab tri-
buto : nam ejus quoque BBqualitcr ex censu confe-
rendi ab eodem inita ratio est. Neque hae tribus
ad centuriarum distributionem numcrumque quid-
quam pertinuere.
XX.IV. Censu perfecto, quem maturaverat metu Servius la-
learis de incensis latae cum vinculorum minis mortis- ^}^^ ^°"-~
* _ dit.
que, edixit, ut omnes cives Romani, equites pcdi-
tesque, in suis quisque centuriis, in campo Martio
prima hice adessent. Ibi instructum exercitum om-
nem suovetaurilibus lustravit : idque conditum lu-
strum adpellatum, quia is censendo finis fiactus e&t.
Millia octoginta eo histro civium censa dicuntur,
Adjicit scriptorum antiquissimus Fabius Pictor, eo-Numerus
rum, qui ferre arma possent, eum numcriim fuisse. ^'"™*
Ad eam muUitudinem urbs quoque amplificanda visa
est. Addit duos colles, Quirinalem Viminalemque : Urbs ara-
inde deinceps aiiget Esquihas : ibique ipse, ut locoP '^'
dignitas fieret, habitat. Aggere et fossis et muro
circumdat urbem : ita pomoerium profert. Pomoe-
rium, verbi vim solam intiientes, postmcerium inter-
pretantur esse. Est autem magis circa murum lo-
cus, quem in condendis urbibus quondam Etrusci,
qua murum ductini ei*ant, certis circa tcrminis in-
augurato consecrabant : ut neque interiore parte
aedificia moenibus continuarentur, quae nunc vulgo
etiam- conjungunt ; et extrinseciis puri aliquid ab
Uumiuio cultu pateret soii, Hoc spatiamj quod ne-
64 T. LIVII
que habitari, neque arari fas erat, non magis quod
post murum essetj quam quod murus post id, po-
moerium Romani adpellarunt : et in iu"bis incre-
mento semper, quantum moenia processura erant,
tantum termini hi consecrati proferebantur.
Communia XLV. Aucta civitate magnitudine m-bis, formatis
et*Latino^ omnibus domi et ad belli et ad pacis usus, ne sem-
rum. per armis opes adquirerentur, consilio augere impe-
rium conatus est, simul et aliquod addere urbi de-
cus. Jam tum erat inclitum Dianze Ephesiae fa-
num : id communiter a civitatibus Asiae factum fa-
ma ferebat. Quum consensiun Deosque consocia-
tos laudaret mire Servius inter proceres Latinorum,
cum quibus publice privatimque hospitia amicitias-
que de industria junxerat j saepe iterando eadem
perpulit tandem, ut Romae fanum Dianse populi
Latini cum populo Romano facerent. Ea erat con-
fessio, caput rerum Romam esse, de quo toties ar-
mis certatnm fuerat. Id quamquam omissum jam
ex omnium cura Latinorum, ob rem toties infelici-
ter tentatam armis, videbatur ; uni se ex Sabinis
fors dare visa est privato consilio imperii recupe-
randi. Bos in Sabinis nata cuidam patrifamiliae di-
citur, miranda magnitudine ac sptcie. Fixa per
multas aetates comua in vestibulo templi Dianie mo-
numentuni ei fuere miraculo. Habita, ut erat, res
prodigii loco est : et cecinere vates, cujus civitatis
eam civis Dianae inmolasset, ibi fore imperiimii ; id-
que carmen pervenerat ad antistitem fani Dianae.
Sabinus, ut prima apta dies sacriticio visa est, bo-
Tem Romam actam deducit ad fanum Dianae, et
ante aram statuit. Ibi antistes Romanus, quum
eum uiagnitudo victim<e celebrata fama movisset.
LIBER I. CAP. XLVI. 65
memor responsi Sabinum ita adloquitur : Qiddnam
tu, hospes, parasP inquit, inceste sacrijicnim Diance fa-
cere ? Quin tu ante vivo perfunderis fumine ? Infima
valle prdEJluit Tiberis. Religione tactus hospes, qui
omnia, ut prodigio responderet eventus, cuperet rite
facta, ex tem]ilo descendit ad Tiberim. Interea
Romanus inmolat Dianae bovem : id mire gratum
regi atque civitati fuit.
XLVI. Servius, quamquam jam usu haud du-
bium regnum possederat, tamen, quia interdum jac-
tari Toces a juvene Tarquinio audiebat, se injussu
populi regnare, conciliata prius vohmtate plebis,
agro capto ex hostibus viritim divisoj ausus est
ferre ad populum, vellent, iuherentne, se resnare? tan- ^' Tarqui-
. mus re-
toque consensu, quanto haud quisquam aiius ante, gnum ad-
rex est declaratus. Neque ea res Tarquinio spem^^'^'^''
adfectandi regni minuit : immo eo inpensius, quia
de agro plebis adversa Patrum voluiitate senserat
agi, criminandi Servii apud Patres, crescendique in
cm'ia sibi occasionem datam ratus est, et ipse juve-
nis ardentis animi, et domi uxore Tullia inquietum
animum stimulante. Tulit enim et Romana regia
sceleris tragici exemplum, ut taedio rcgum maturior
veniret Ubertas ; ultimumque regnum esset, quod
scelere partum foret. Hic 1/. Tarquinius (Piisci
Tarquinii regis fiiius neposne fuerit, parum liquet 5
pluribus tamen auctoribus filium ediderim) fratrem
habuerat AiMmtem Tarquinium, mitis ingenii juve-
nem. His duobus, ut ante dictum est, duoe TuUise,
regis fihae, nupserant, et ipsse ionge dispares mori-
bus. Furte ita inciderat, ne duo violenta ingenia
matrimonio jungerentur, fortuna, credo, populi Ro-
mani, quo diuturnius Servii regnum esset, consti-
66 T. LIVII
Tulliae am-tuiqne civitatis mores possent. Angebatur ferox
Tullia, nihil materia» in viro neque ad cupiditatem,
neque ad audaciam esse ; tota in alterum versa Tar-
quinium, eum mirari, eum virura dicere, ac regio
sanguine ortum : spernere sororem, quod virum
nacta muliebri cessaret audacia. Contrahit celeri-
ter similitudo eos, ut fere fit malum malo aptissi-
mum : sed initium turbantli omnia a femina ortum
est. Ea, secretis viri alieni adsuefacta serraonibus,
nuUis verborum contumeliis parcere, de viro ad fra-
trem, de sorore ad virum ; et se rcctius viduam, et
illum coelibem futurum fuisse contendere, quam
cum inpari jungi, ut elanguescendum aliena igna-
\ia esset. Si sibi eum, quo digiia esset, Dii dedis-
sent virum, domi se prope diem visuram regnum fu-
isse, quod apud patrem videat. Celeriter adoles-
centem suie temeritatis inplet. Aruns Tarquinius
et Tullia minor prope continuatis funeribus quum
domos vacuas uovo matrimonio fecissent, jungun-
Nubit soro- tur nuptiis, magis non probibeute Servio, quam
''' ^''°- adprobante.
XLVII. Tum vero in dies infestior TuUii senec-
tus, infcstius coepit regnum esse : jam enim ab sce-
Violenta lere ad aliud spectare mulier scelus : nec nocte, nec
eius con- • ^ i- • • ^- t. •,.
■ 1-. mterdm vnnm concpuescere pati, ne gratuita pr«-
terita parricidia essent. Non slbi defuisse, cid nupta
diceretur, nec cum quo tacita serviret : defuisse, qin se
regno dignum putaret : (jui meminisset, se esse Prviri
Tarqmnii Jilium ; qui habere, qitam sperare, reguum
mallet. Si tu is es, cui nuptam esse me arbitror, et vi-
rum et regem adpcllo : sin miuus, eo nunc pejus mu-
tata est res, quod isthic cum ignavia cst scelus. Quin
adcingeris? Non tibi ub Corintho, nec ab TarquiniU,
LIBER I. CAP. XLVII. 67
ut patri tuo, peregrhia regna moliri necesse est. Dii
te penates patriique, et patris imago, et domvs regia,
et in domo regale solium, et nomen Tarquinium creat
vocatque regeni. Aut si ad hcec parum est animi, quid
frustraris civitatem ? quid te ut reglum juvenem con-
spici sinis P Facesse hinc Tarquiuios, aiit Corinthum.
Devolvere refro ad stirpem , fratri similior, quam patri.
His aliisque increpando juvenem instigat, nec con-
quiescere ipsa potest : si, quuni Tanaquil, peregrina
mulierj tantum moliri potuisset animo, ut duo con-
tinua regna viro, ac deinceps genero, dedisset ; ip-
sa, regio semine orta, nullum momentimi in dan-
do adimendoque regno faceret. His muliebribus
instinctus furiis Tarquinius circumire et prensare
minorum maxime gentium, Patres ; admonere pa-
terni beneficii, ac pro eo gratiam repetere ; adlicere
donis juvenes : tum de se ingentia pollicendo, tum
regis criminibus omnibus locis crescere. Postremo,
ut jam agendse rei tempus visum est, stipatus ag-
mine armatorunij in forum inrupit ; inde, omnibus L. Tarqul-
perculsis pavore, ui regia sede pro cuna sedens, gnum in-
Patres in ciu-iam per praeconem ad regem Tarqui- vadit.
num citari jussit. Convenere exteraplo, alii jam
ante ad hoc prseparati, alii metu, ne non venlsae
fraudi esset, novitate ac miraculo adtoniti, et jam
de Servio actum rati. Ibi Tarquinius, maledicta ab
stirpe ultima orsus ; Servum, servaque natum, post
mortem indignam parentis sui, non interregno, ut an-
tea, inito, non comitiis habitis, non per suffragium po-
puli, non auctoribus Patribus, muliebri dono regnum
occupasse. Ita natum, ita creatum regem, fautorem in-
fimi generis honwium, ex quo ipse sit, odio alience ho-
'uestatis ereptum primoribus agrum sordidissimo cuiqus
68 T. LIVII
divisisse : omnia onera, qxuE communia qmndam fu-
erint, indinasse in primores civitatis : instituisse cen-
sum, ut insignis ad invidiam locupletiorum forfuna
esset, et parata, unde, ubi vellet, egentissiniis largi-
retur.
XL/VIII. Huic orationi Scrvius qnum interv-enis-
set, Irepido nuncio excitatus^ extemplo a vestibulo
curiae magna voce, Quid hoc, inquit, Tarquini, rei
est ? qua tu audacia vxe vivo vocare austts es Patres ?
aut in sede considere mea ? Quum ilie ferociter ad
hx,c, Se patris sui tenere sedem, multo, quam servum,
potiorem filium regis regni hceredem : satis illum diu
per licentiam eludentem irisultasse dominis ; clamor ab
utriusque fautoribus oritur, et concursus populi fie-
bat in curiam : adparebatque regnaturum, qui vi-
cisset. Tum Tarquinius, necessitate jam ipsa co-
gente ultima audere, multo et aetate et viribus va-
lidior, medium adripit Servium ; elatumque e curia
in inferiorem partem per gradus dejicit, Inde ad
cogendum senatum in curiam redit. Fit fuga regis
Scrvius in- adparitorum, atque comitum. Ipse prope exsan-
terficitur. . .... -^ ^ .
guis, quum semianimi regio comitatu domum se re-
ciperet, pervenissetque ad summum Cvprium vicum,
ab iis, qui missi ab Tarquinio fugientem consecuti
erant, interficitur. Creditur, quia non abhorret a
cetero scelere, admonitu TuIIiae id factum : carpen-
to certe (id quod satis constat) in forum invecta,
nec reverita coetum virorum, evocavit virum e cu-
ria ; regenique prima adpellavit : a quo facessere
Tulliffi in- jussa ex tanto tumultu quura se domum reciperet,
pervcnissetque ad summum Cyprium vicmn, ubi
Dianium nuper fuit ; flectenti cai"pentum dextra
in Virbium clivum, ut in collom Esquiliarium eve-
LIBER I. CAP. XLIX. 6^
heretur, restitit pavidus, atque inhibuit frenos is,
qui jumenta agebat, jacentemque dominae Servium
trucidatum ostendit. Foedum inhumanumque inde
traditur scelus, monumentoque locus est : Sceleratum
vicum vocant, quo amens, agitantibus furiis sororis
ac viri, Tullia per patris corpus carpentum egisse
ferturj partemque sanguinis ac caedis patemse cru-
ento vehiculo, contaminata ipsa respersaque, tulisse
ad penates suos virique sui : quibus iratis, malo
regni principio similes prope diem exitus sequeren-
tur. Ser. Tullius regnavit annos quatuor et quadra- Servii la^g.
ginta, ita ut bono etiam moderatoque succedenti
regi difficilis aemulatio esset. Ceterum id quoque
ad gloriam accessit, quod cum illo simul justa ac
legitima regna occiderunt. Id ipsum tam raite ac
tam moderatum imperium tamen, quia unius esset,
deponere eum in animo habuisse^ quidam auctores
sunt ; ni scelus intestinum liberandse patriae con-
silia agitanti iritervenisset.
XLIX. Inde L, Tarquinius regnare occepit, cui U. C. aao.
Superbo cognomen facta indideruntj quia socerum;^ .^^.^'
gener sepultura prohibuit, Romulum quoque insepul- Superbus
tum perisse dictitans : primores Patrum, quos Servii '■^S"^^-
rebus favisse credebat, iuterfecit : conscius deinde,
male quserendi regni ab se ipso adversus se exem-
plimi capi posse, armatis corpus circumsepsit : neque
enim ad jus regni quidquam praeter vim habebat ;
ut qui neque populi jussu, neque auctoribus Patri-
bus regnaret. Eo accedebat, ut in caritate civlum Metu re°--
nihil spei reponenti metu regnum tutandum esset : "*^'" ^*'
, ., . . . ... mat.
quem ut plunbus incuteret, cognitiones capitauum
rerum , sine consiliis per se solus exercebat : perque
eam caussam occidere, in exsilium agere, bonis mul-
70 T. LIVII
taie poterat non suspectos modo aiit invisos, sed
unde nihil aliud, quam pr^edam, sperare posset.
Ita Patrum prjecipue numero inminuto, statuit nul-
los in Patres legere ; quo contemtior paucitate ipsa
ordo esset, minusque per se nihil agi indignarentur.
Hic enim regum primus traditum a prioribus mo-
rem de omnibus senatum consulendi solvit : dome-
sticis consiliis rempublicam administravit : bellum,
pacem, fcedera, societates pcr se ipse, cum quibus
voluit, injussu populi ac senatus, fecit, diremitque.
Latinos sibi Latinorum sibi maxime gentem conciliabat, ut pe-
conciliat. i-egrinis quoque opibus tutior inter cives esset : ne-
que hospitia modo cum primoribus eorum, sed ad-
finitates quoque, jimgebat. Octavio Mamilio Tus-
culano, (is longe princeps Latini nominis erat, si
famae credimus, ab Ulixe Deaque Circe oriundus)
ei Mamilio filiam nuptum dat ; perque eas nu-
ptias multos sibi cognatos amicosque ejus conci-
liat.
L. Jam magna Tarquinii auctoritas inter Latino-
rum proceres erat ; quum, in diem certam ut ad hi-
cum Ferentinse conveniaut, indicit : esse, quae agere
Conventus ^^ rebus communibus veht. Conveniunt frequeutes
Latinorum. prima hice : ipse Tarquinius diem quidcm servavit ;
sed paullo ante, quam sol occideret, venit. Multa
ibi tota die in concilio variis jactata sermonibus
erant. Tiutius Herdonius ab Aricia ferociter in
Tumus absentem Tarquinium erat invectus ,- Haud mirum
Herdonius esse, Siiperbo indUum Romcp cognomen : (jam enim
invehltur ^** clam quidem mussitantes, viJgo tamen, eum ad-
pejlabant.) An quidquam superbius esse, quam ludi-
ficari sic omne nomen Latinum ? Principibus longe ab
domo excitis, ipsum, qui concilmm inducrit, non ud-
LIBER I. CAP. LI. 71
esse : tentari profecto pcttientiam, ut, si jiigum accepe-
rint, obnoxios premat. Cui enim non adparere, adfec-
tare cum imperium in Latinos ? Quod si sui bene cre-
diderint cives, aut si creditum illud, et non raptum par-
ricidio, sit, credere et Latinos {quamquam ne sic qui-
dem alienigence) debere. Sin suos ejus poeniteat, (quippe
qui alii super alios trucidentur, exsulatum eant, bona
amittant,) quid spei melioris Latinis portendi? Si se
audiant, domum suam quemque inde abituros .- neque
viagis observaturos diem concilii, quam ipse, qui iyi-
dixerit, observet. Haec atfjue alia eodem pertinentia
seditiosns facinorosusque homo, hisqne artibus opes'
domi nactus, quum maxime dissereret, intervenit
Tarquinius. Is finis orationi fuit. Aversi oranes
ad Tarquinium salutandum : qui, silentio facto, mo-
nitus a proximis, ut purgaret se, qviod id temporis
venisset, disceptntorem, &\t, se sumtum inter patrem et
filium : cura reconciliandi eos in gratiam moratum
esse : et, quia ea res exemisset illum diem, postero die
acturum, qua constituisset . Ne id quidcm ab Turno
tulisse tacitum ferunt : dixisse enim, Nullam brevio-
rem esse cognitionem, quam inter patrem etfilium, pau-
cisque transigi verbis posse : ni pareat pairi, habitu-
rum infortunium esse.
LI. Hac Aricinus in regem Komanum increpans
ex conciUo abiit. Quam rem Tarquinius aliquanto,
quam videbatur, aegrius ferens, confestim Turno ne-
cem machinatur ; ut eumdem teiTorem, quo civium
animos domi obpresserat, Latinis injiceret : et quia Ab eo ob-
pro imperio palam interfici non poterat, oblato falso P""!""'^'
crimine insontem obpressit. Per adverss factionis
quosdam Aricinos serviun Turni auro conrupit, ut
in deversorium ejus vim magnam gladiorum inferri
7» T. LIVII
clam sineret. Ea quum una nocte perfecta essent,
Tarquinius, paullo ante lucem adcitis ad se princi-
pibus Latinorum, quasi re nova perturbatus, moram
suam hestemam, velut Deorum quadam providentia in-
latam, ait, saluti sibi atque illis fuisse . ab Turno dici
sibi et primoribus populorum parari necem, xit LatinO'
rum solus imperium teneat. Adgressurum fuisse he-
sterno die in concilio : dilatam rem esse, quod auctor
concilii afuerit, quem maxime peteret. Inde illam ab^
sentis insectationem esse natam, quod morando spem
destituerit. Non dubitare, si vera deferantur, quin pri^
via luce, vhi ventum in conciUum sit, instructus ctan
conjuratorum manu armatusque venturus sit. Dici,
gladiorum ingentem numerum esse ad eum convectum :
id vanum nec ne sit, extemplo sciri posse. Rogare eos,
ut inde secum ad Turnum veniant. Suspectam fecit
rem et ingenium Turni ferox, et oratio hesterna, et
mora Tarquinii ; quod videbatur ob eam differri
caedes potuisse. Eunt inclinatis quidem ad creden-
dum animis, tamen, nisi gladiis depreliensis, cetera
vana existimaturi. Ubi est eo ventum, Turnum
ex somno excitatum circumsistunt custodes : com-
prehensisque servis, qui caritate domini vim para-
bant, quum gladii abditi ex omnibus locis deverti-
culi protraherentur 5 enim vero manifesta res visa,
injectaeque Turno catenae : et confestim Latinorum
concilium magno cum tumuUu advocatur. Ibi tam
atrox invidia orta est, gladiis in medio positis, ut,
iudicta caussa, novo genere lethi, dejectus ad caput
aquae Ferentinae, crate supenie injecta saxisque con-
gestis, mergeretur.
Foedus cum LII. Revocatis deinde ad concilium Latinis, Tar-
quinius, conlaudatisque, qui Tunium novantem rcs
LIBER I. CAP. LIII. 73
pro manifesto parricidio merita poena adfecissent,
ita verba fecit : Posse quidem se vetusto jure agere,
quod, quum omnes Latini ab Alba oriundi sint, in eo
fcedere teneantur, quo ab Tullo res omnis Albana cum
colonis suis in Romanum cesserit imperium. Ceterum
se utilitatis id magis omnium caussa censere, ut reno-
vetur id fcedm : secundaque potius fortuna poputi Ro-
fnani ut participes Latini fruanfur, quam urbium exci-
dia vastationesque agrorum, quas Anco prius, patre de-
inde suo regnanfe, perpessi sint, semper aut exspectent,
aut patiantur. Haud difficulter persuasum Latinis,
quamquam iu eo fcedcre superior Romana res erat :
ceterum et capita nominis Latini stare ac sentire
cum rege videbant, et Turnus sui cuique periculi,
si adversatus esset, /ecens erat documentum. Ita
renovatum foedus, indictumque junioribus Latino-
rum, ut ex foedere die certa ad lucum Ferentinae ar-
mati frequentes adessent. Qui ubi ad edictum Ro-
raani regis ex omnibus populis convenere 3 ne du-
cem suum, ncve secretum imperium, propriave sig-
na haberent, miscuit manipulos ex Latinis Roma-
nisque, ut ex binis singulos faceret, binosque ex
singulis : ita geminatis manipulis centuriones in-
posuit.
LIII. Nec, ut injustus in pace rex, ita dux bellL
pravus fuit : quin ea arte aequasset superiores reges,
ni degeneratum in aliis huic quoque decori obfe-
cisset. Is primus Volscis bellum in ducentos am- Bellum
plius post suam EEtatem annos raovit, Suessamque'^'^'" *
Pometiam ex his vi cepit : ubi quum dividenda
prsfcda quadringcnta taleata Brgenti aurique refe-
cisset ; concepit animo eam amplitudinem Jovi»
VOL. I. fi
SCIS.
74 T. LIVII
templi, quae digna Deum hominumque rcge, quae
Romano imperio, quae ipsius etiam loci majestate
esset. Captivam pecuniam in aedificationem ejus
templi seposuit. Excepit dcinde eum lentius spc
bellum, quo Gabios, propinquam urbem, nequid-
quam vi adortus, quum obsidendi quoque urbem
spes pulso a moenibus ademta esset, postremo mi-
Gabios nime arte Romana, fraude ac dolo, adgressus est j
ereditur. "^"^ quum, velut posito bello, fundamentis templi
jaciendis aliisque urbanis operibus intentum se esse
simularet, Sextus filius ejus, qui minimus ex tribus
erat, transfugit ex comj^osito Gabios, patris in se
saevitiam intolerabilem conquerens ; Jam ab alienis
in suos vertisse siiperbiam : et liberorum qitoque eum
frequaiticE tcedere ; ut, quam in curia solitudinem fece-
rit, domi quoqve faciat : ne quam stirpem, ne quem hce-
redem regni relinquat. Se quidem, inter tela et gla-
dios patris elapsum, nihil usqunm sibi tutum, nisi apud
liostesL. Tarquinii, credidisse. Nam, ne errarent, manere
his beUum, quod positum simuletur ; et per occasionem
eum incautos invasurum. Quod si apud eos supplici-
bus locus non sit, pererratvrum se omne Latium : Vol-
scosque se inde, et ..'Equos, et Ilernicos petiturum ; do-
nec ad eos perveniat, qiii a patrum crudelibus atque in-
piis suppliciis tegere liberos sciant, Forsitan etiam ar-
doris aliquid ad bellum armaque se adversus superbis-
sim,um regem ac ferocissimum populum inventurum-
Quum, si nihil morarentur, infensus ira porro inde
abiturus videretur, benigne ab Gabinis excipitur :
vetant mirari, si, qualis in cives, qualis in socios,
talis ad ultinium in liberos esset. In se ipsum po-
itremo saeviturum, si alia dcsint. Sibi vero gratum
LIBER I. CAP. Lir. 75
adTcntum ejus esse : futurumque credere brevi, ut,
illo adjuvante, ab portis Gabinis sub Romana moe-
nia bellum transferatur.
LIV. Inde in concilia publica adhiberi : ubi, Sex. Tar-
quum de aliis rebus adsentire se veteribus Gabinis ^^*'^" ''°^**
diceret, quibus hae notiores essent, ipse idemtidem
belli auctor esse, in eo sibi praecipuam prudentiam
adsumere, quod utriusque populi vires nosset, sci-
retque, invisam profecto superbiam regiam civibus
€sse, quam ferre ne liberi quidem potuissent. Ita
quum sensim ad rebellandum primores Gabinorum
incitaret, ipse cum promtissimis juvenum praedatum
atque in expeditiones iret, et dictis factisque omni-
bus ad fallendum instructis vana adcresceret fides.
dux ad ultimum belli legitur. Ibi quum, inscia
multitudine, quid ageretur, prcelia parva inter Ro-
mam Gabiosque fierent, quibus plerumque Gabina
res superior esset ; tum ceitatim sumrai infimique
Gabinorum Sex. Tarquiniura dono Deum sibi mis-
siun ducem credere. Apud milites vero obeundo pe-
ricula ac labores, pariter praedam munifice largien-
•do, tanta caritate esse, ut non pater Tarquinius po-'
tentior Romae, quam filius Gabiis esset. Itaque,
postquam satis virium conlectum ad omnes couatug
videbat, tum e suis unum sciscitatum Romam ad
patrem mittit, quidnam se facere vellet ? quandoqui-
dem, ut omnia unus Gabiis posset, ei Dii dedisseut.
Huic nuncio, quia, credo, dubiae fidei videbatur, ni-
hil voce responsum est : rex, velut deliberabundus,
in hortum aedium transit, sequente nuncio filii : ibi,
inambiUans tacitus, summa papaverum capita dici-
tur baculo decussisse. Interrogando exspectando-
c[ue responsum uuncius fessus, ut re inpejfecta, re-
£2
^6 T. LIVII
dit Gablos ; quae dixerit ipse^ qtiaeque viderit, re-
fert : seu ira, seu odio, seu superbia insita ingenio,
nuUam eum vocem emisisse, Sexto ubi, quid vel-
let parens, quidve praeciperet tacitis ambagibns, pa-
tuit ; primores civitatis, criminando alios apud po-
pulum, alios sua ipsos invidia opportunos intere-
mit : multi palam ; quidam, in quibus minus spe-
ciosa criminatio erat futura, clam interfecti. Pa-
tuit quibusdam volentibus fuga, aut in exsilium acti
sunt, absentiumque bona juxta atque interemto-
rum di\nsui fuere. Largitionis inde praedaeque et
dulcedine privati commodi sensus malorura publi^
corum adimi, donec, orba consilio auxilioque, Ga-
bina rcs rcgi Romano sine idla dimicatione in ma,-
num traditur.
Gabii re- -^^- Clabiis receptis, Tarquinius pacem cum JEtf
cepti. quorum gente fecit ; fcedus cum Tuscis renovavit.
Inde ad negotia urbana animura convertit : quorum
erat primum, ut Jovis templum in monte Tarpeioj
jEdificatur monumentum regni sui nominlsque, relinqueret : Tar-
Capitolini qviinios reges ambos, patrem vovisse, filium perfe-
Jovis aedes. \ /' "...... '
cisse. hit, ut ubera a cetens religionibus area esset
tota Jovis templique ejus, quod inaedificaretur, ex-
augurare fana sacellaque statuit ; quae aliquot ibi a
Tatio rege, primum in ipso discrimine adversus Ro-
mvdum pugnae vota, consecrata, inaugurataque post-
ea fuerant. Inter principia condendi hujus operis
movisse niunen ad indicandam tanti imperii molem
traditur Deos : nam, quum onmium sacellorum ex-
augurationes admitterent aves, in Termini fano non
addixere. Id omen auguriumquc ita acceptum est ;
non motam Termini sedem, unumque eum Deorura
non evocatum sacratis sibi finibus, firma stabilia-
LIBER I. CAP. LVI. ^f
que cuncta portendere. Hoc perpetuitatis auspicio
accepto, secutum aliud, magnitudinem imperii por-
tendeus, prodigium est : caput hunianum integra
facie apericutibus fundamenta templi dicitur adpa-
ruisse. Quae visa species, haud per ambages, ar-
cem eam imperii caputque rerum fore portendebat :
idque ita cecinere vates, quique in urbe erant, quos-
que ad eam rem consultandam ex Etruria adcive-
rant. Augebatur ad inpensas regis animus. Ita-
que Pometinse manubiae^ quse perducendo ad cid-
Eien opcri destinatte erant, vix in fundamenta sub-
peditavere. Eo magis Fabio, pra;terquam quod an-
tiquior est, crediderim, quadringenta ea sola ta-
lenta fuisse, qnam Pisoni ; qui quadraginta millia
pondo argenti seposita in eam rem scribit, summam
pecuniae neque ex unius tum ui'bis praeda speran-
dam, et nullius, ne horum quidem magnificentias
operum, fundamenta non exsuperaturam.
LVl. Intentus perficiendo templo, fabris undique
ex Etruria adcitis, non pecunia sokim ad id publica
est usus, sed operis etiam ex plebe. Qui quum
haud parvus et ipse miUtiae adderctur labor, minus
tamen plebs gravabatur, se templa Deum exsedifi-
care manibus suis : quae posthac et ad alia, ut spe-
cie minora, sic laboris aliquanto majoris, traduce-
batur opera ; foros in circo faciendos, cloacamque Fori in cir-
maximam, receptaculum omnium pureramentorum *^° ■ 5'°^^*
.111 • iTiaxima.
iu'bis, sub terram agendam : quibus duobus open-
bus vix nova haec magnificentia quidquam adaequare
potuit. His laboribus exercita plebe, quia et urbi
multitudinem, ubi usus non esset, oneri rebatur
esse, et colonis mittendis occupari latius imperii
fines volebat j Siguiam Circeiosque colonos misit,
E3
78 r. Livii
Tarquiniu! prjEsidia urbi futura terra marique, Kaec agenti
ca'^''^"'D 1 po^tentum terribile visum : anguis ex columna lignea
phos mittit.elapsusj quum ten-orem fugamque in regiam fecisset,
ipsius regis non tam subito pavore perculit pectus,
quam anxiis inplevit curis. Itaque quiun ad publi-
ca prodigia Etrusci tantum vates adhiberentur^ hoc
velut domestico exterritus visu, Delphos ad maxime
inclitum in terris oracuhim mittere statuit : neque
responsa sortium uUi ahi committere ausus, duos
fihos per ignotas ea tempestate terras, ignotiora
maria, in Graeciam misit. Titus et Aruns profecti :
L. Junius comes his additus L. Jimius Brutus, Tarquinia sorore"
rutus. regis natus, juvenis longe alius ingenio, quam cujiis
simulationem induerat. Is, quum primores civita-
tis, in quibus fratrem suum ab avunculo interfectum
andisset, neque in animo suo quidquam regi timen-
dum, neque in fortuna concupiscendum relinquere
statuit, contemtuque tutus esse, ubi in jure parum
praesidii esset. Ergo ex industria factus ad imita-
tionem stidtitiae, quum se suaque praedse esse regi
sineret, Bruti quoque haud abnuit cognomen : ut sub
ejus obtentu cognominis liberator ille populi Ro-
mani animus latens opperiretur tempora sua. Is
tum ab Tarquiniis ductus Delphos, ludibrium ve-
rius, quam comes, aureum baculum, inclusum cor-
neo cavato ad id baculo, tulisse donum Apolhni di-
citur, per ambages effigiem ingenii sui, Quo post-
quam ventnm est, perfectis patris mandatis, cupido
incessit animos juvenum sciscitandi, ad quem eo-
rum regnum Romanum esset venturum. Ex infi-
mo specu vocem redditam ferunt : Impcrium sum'
mum RomcE hahebit, qui vestrum primus, o juvcnes, os-
culum matri tulerit. Tai*quinii, ut Sextus, qui Ro-
LIBER I. CAP. LVII. 79
mee relittus fuerat, ignainis responsi expersque im-
perii esset, rem surauia ope taceri jubent ; ipsi in-
ter se, uter prior, quum Romam redissent, matri
osculum daret, sorti permittunt. 13rutus, alio ra-
tus spectare Pythicam vocem, velut si prolapsus ce-
cidisset, terram osculo contigit : scilicet, quod ea
communis mater omnium mortalium esset. Redi-
tum iude Romara, ubi adversus Rutulos bellum
summa vi parabatur.
LMI. Ardeam Rutuli habebant, gens, ut in ea Bellum
regione atque in ea Eetate, divitiis prsepoUens : ea- ,.
que ipsa caussa belli fuit, quod rex Romanus tum
ipse ditari, exhaustus magnificentia publicorum ope-
rum, tum prsda delinire populaiium animos stude-
bat; pricter aliam supevbiam regno infestos etiam,
quod se in fabrorum ministeriis ac servili tamdiu
babitos opere ab rege indignabantur. Tentata res
est, si primo inpetu capi Ardea posset : ubi id pa-
rum processit, obsidione munitionibusque ccepti pre-
mi hostes. In iis stativis, ut fit longo magis, quam
acri bello, satis liberi commeatus erant : primori-
bus tamen magis, quam militibus. Regii quidem
juvenes interdum otium conviviis comessationibus-
que inter se terebant : forte potantibus his apud Contentio
rc^iorum
Sex. Tarquinium, ubi et Collatinus coenabat Tarqui-juvenumde
nius, Egerii filius, incidit de uxoribus mentio : suam uxonbus.
quisque laudare miris modis : inde certamine ac-
censo, CoUatinus negat, verbis opus esse, paucis id
quidem horis posse sciri, quantum ceferis prcestet Lu-
cretia sua. Quin, si vigor juventce inest, conscendimus
equos, invisimusque prcesentes nostrarum ingenia ? Id
cuique spectatissimum sit, quod necopinato viri adventii
obcurrtrit oculis. Incaluerant vino : age sane, om-
E4
8o
T. LIVII
Xueretia
pKefenur.
)Ei vim in-
ftrt Tar-
^uinius.
nes : citatis equis avolant Romam. Quo qunm,
primis se intendentibus tenebris, pervenissent, per-
gunt inde CoUatiam : ubi Lucretiam, haudquaquam
ut regias nurus, quas in convivio luxuque cum
sequalibus vidcrant tempus terentes, sed nocte sera
deditam lanae inter lucubrantes ancillas in medio
aediura sedentem inveninnt. Mulicbris certaminis
laus pcnes Lucretiam fuit : adveniens vir Tarqui-
niique excepti bcnig;ne : victor maritus comiter in-
vitat regios juvenes. Ibi Sex. Tarquinium mala
libido Lucretiie per vim stuprandae capit : tum lor-
ma, tum spcctata castitas incitat. Et tum quidem
ab nocturno juvenili ludo in castra redeunt.
LVIII. Paucis interjectis diebus, Sex, Tarqui-
nius, inscio CoUatino, cum comite uno Collatiam
venit : ubi exceptus bcnigne ab ignaris consilii,
quum post coenam in bospitale cubicvdum deductus
esset, amore ardens, postquam satis tuta circa, so-
pitique omnes videbantur, stricto gladio ad dormien-
tem Lucretiam venit, sinistraque manu mulieris pec-
tore obpresso, Tace Lucretia, inquit, Sex. Tarqjinius
snm ; ferrum in inanu est : vioriere, si emiseris vocem.
Quum pavida ex somno midier nullam opem, prope
mortem inminentem, viderct ; tum Tarquinius fa-
teri amorem, orare, miscere precibus minas, versare
in omnes partes muliebrem animiun : ubi obstina-
tam videbat, et ne mortis quidem metu inclinari,
addit ad metum dcdccus : cum mortua jugulatum
servum nudum positurum, ait, ut in sordido adui-
terio necata dicatur. Quo terrore quum vicisset obsti-
natam pudicitiam velut victrix libido, profectusque
iudc Tarquinius, ferox expugnato dccore midiebri,
esset ; Lucretia, moesta tanto mulo, nuucium Ru-
LIBER I. CAP. LIX. 8^
mam eumdem ad patrem, Ardeamque ad vhum mit- ^'3°^^,'^'" *
tit, ut cum singulis fidelibns amicis vcniant : itavirum.
facto maturatoque opus esse ; rem atrocem inci-
disse. Sp. Lucretius cum P. Valcrio Volesi filio,
CoUatinus cum L. Junio Bruto venit 3 cum quo
forte llomam rediens ab nuncio uxoris crat conven-
tus. Lucretiam sedentem moestam in cubiculo in-
veniunt : adventu suorum lacrimse obortse : quae-
rentique viro, Satin' salvce ? Minime, inquit ; quid,
enim salvi est mulieri, amissa pudicitia ? Vestigia viri
alieni, Collatine, in lecto sunt tuo. Ceterum corpus est
tantum violatum, animus insons : mors testis erit. Sed
date dextras jidemque, haud inpune adultero fore. Sex.
€st Tarquinius, qui hostis pro hospite priore nocte vi
armatus viihi sibique, si vos viri estis, pcstiferum hinc
abstulit gaudium. Dant ordine omnes fidem : con-
solantur aegram animi, avertendo noxam ab coacta
in auctorem dclicti : mentem peccare, non corpus :
et, unde consiliura afuerit, culpam abesse. VoSj
inquit, videritis, quid illi debeatur : ego me, etsi pec'
cato absolvo, supplicio non libero : nec ulla deinde in-
pudica LucreticB exemplo vivet. Cultrumj quem sub Se occidit.
veste abditmn habebat, eum in corde defigit : pro-
lapsaque in vulnuSj moribunda cecidit. Concla-
mant vir paterque.
LIX. Brutus, illis luctu occupatis, cultrum, e3f
vulnere Lucretiae extractum, manantem cruore prae
se tenens, Per liunc, inquit, castissimum ante regiam
injuriam sanguinem juro, vosque, Dii, testes facio, me Conjurati»
L. Tarquinium Superbum, cum scelerata conjuge eiinTarqui-
omni liberorum stirpe, ferro, igrii, quaaitnque dehinc vi
pussim^, exsequuturum : mc illos, nec alium quemquam
regnare RomcE pasmnm. Cultrum deijade CpUatiii©
£5
8a T. Livii
tradit ; inde Lucretio ac Valerio, stupentibus ml-
raculo rei, unde novum in Bruti pectore ingenium.
TJt praeceptum erat, jurant : toticpie ab luctu versi
in iram, Brutum, jam inde ad expugnandum reg-
tium vocantem, sequuntur ducem. Elatum domo
Lucretiae corpus in forum dcferunt, concientque
miraculo, ut fit, rei novae atque indignitate homi-
nes : pro se quisque scelus regium ac vim quernn-
tur. Movet tiim patris moestitia, tum Brutus, ca-
stigator lacrimarum atque inertium querelarum, auc-
torque, quod viros, quod Romanos deceret, arma
capiendi adversus hostilia ausos. Ferocissimus quis-
que juvenum cum armis voluntarius adest : sequi-
tur et cetera juventus. Inde, pari praesidio relicto
Collatiae ad portas, custodibusque datis, ne quis
eum motum regibus nunciaret, ceteri armati, duce '
Bruto, Romam profecti. Ubi eo ventum est, qua-
cumque incedit, armata multitudo pavorem ac tu-
multum facit : rursus, ubi anteire primores civita-'
tis vident, quidquid slt, baiul teracre esse rentur.
Populus Nec minorem motura aniraorum Roms tam atrox
in^TVguU ^^^ facit, quam CoUatiae fecerat. Ergo ex omnibus
nios conci- locis urbis in forum curritnr. Quo simul ventum
est, praeco ad tribimum Celcrum, in quo tum ma-
gistratu forte Brutus erat, popul im advocavit. Ibi
oratio habita, nequaquam ejus pectoris ingeniique,
quod simulatum ad eam dicm fuerat, de vi ac libi-
dine Sex. Tarquinii, de stupro infaudo Lucretiae et
misembili caede, de orbitate Tricipitini, cui morte
filiae caussa mortis indignior ac miserabilior esset :
addita superSia ipsius regis, miseriaMfue et labo-
res plebis, in fossas cloacasque cxhauriendas de-
mersae. Romanos homiuesj victorcs omnium circa
LIBER I. CAP. LX. 83
populorum, opifices ac lapicidas pro bellatoribus
factos. Indigna Ser. TuUii regis memorata caedes,
et invecta corpori patris nefando veliiculo filia ; in-
v6catique ultores parentum Dii. His ati"ocioribus-
que, credo, aliis, quae prsesens rerum indignitas
haudquaquam relatu scriptoribus facilia subjicit,
memoratis incensam multitudinera perpulit, ut im-
perium regi abrogaret, exsulesque esse jubei"et L.
Tarquinium cum conjuge ac liberis, Ipse, junio-
ribus, qui ultro nomina dabant, lectis ai-matisque
ad concitandum inde adversus regem exercitum Ar-
deam in castra est profectus ; imperium in urbe
Lucretio, praefecto urbis jam ante ab rege insti-
tuto, relinquit. Inter hunc tumultum TuUia do-
mo profugit, exsecrantibus, quacumque iucedebat,
invocantibusque parentum furias viris mulieribus-
que.
LX. Harum rerum nunciis in castra perlatis,
quum re nova trepidus rex pergeret Romam ad
comprimendos motus, flexit viam Brutus, (senserat
enim adventum) ne obvius fieret ; eodemque fere
tempore, diversis itineribus, Brutus Ardeam, Tar-
quinius Romam, venerunt. Tarquinio clausae por- Expellun-
tae, exsiliumque indictum : liberatorem urbis laeta ^^^'
castra accepere : exactique inde liberi regis. Duo
patrem secuti sunt, qui exsulatum Csere in Etrus-
cos ierunt. Sex. Tarquinius, Gabios, tamquam in
suum regnum, profectus, ab ultoribus veterum si-
multatum, quas sibi ipse caedibus rapinisque conci-
verat, est interfectus. L. Tarquinius Superbus re-
gnavit annos quinque et viginti. Regnatum Romae
ab eondita urbe ad liberatam annos ducentos qua-
E6
84 T. LIVII
TJ. C. 045. draginta quatuor. Duo consules inde comitlls cen-
A. C 507. ."" . f. , . •• c m 1
Prirai Coss. ^^^''^^•s a praerecto urbis ex commentariis ?>er. lul-
lii creati sunt, L. Junius Brutus et L. Tarquinius
Collatinus.
EPITOME LIBRI 11.
'DRUTUS jurejurcmdo populum mhtrinxit, nemi"
-^ Hvm regnare Romce pu.ssuros : Tarquinium Colla-
tinum, collegum suum, propter adjinitatein Tarquinio-
rum suspectum, coegit consulatu se cd)dicare, et civitate
cedere : bona regum diripi jussit : agrum Marti con-
secravit, qui Campus Martius nominutus est : adoles-
centes nobiles, in quibus suos quoque et sororis Jilios,
quia conjitraverant dc recipiendis regibus, securi per-
cussit : servo indici, cui Findicio nomenfuit, libeitatem
dedit : ex cujus nomine vindicia est adpellata. Quum
adversus reges, qui, contractis Feientium et Tarquinien-
sium copiis, hellum intulercmt, exercitum dua:issct, in
acie cum Arunte, Jilio Superbi, commortuus est : eum-
que matronce annum luxerunt. P. Falerius consul le-
gem de prfyvocatione ad populum tulit. Capitolium
dedicatum est. Porsena, rex Clusinorum, bello pro
Tarquiniis suscepto, quum ad Janiculum venisset, ne
Tiberim transiret, virtute Coclitis Horatii prohibitus
est ; qui, dum alii poatem sublicium rescindunt, solus
Etruscos sustinuit ; et, ponte rupto, armatus se in Jlu-
men misit, et ad suos tranavit. Alterum accessit vir-
tutis exemplum a Mucio : qui, quum ad feriendum
Porsenam castra hostium intrasset, occiso scriba, quem
regem esse putahat, comprehensus, inpositam altaribu$
inanum, in quibus sacri/icatum erat, exuri passus cst ;
dixitquej tales treceutos esse conjuratos in mortem ip-
86 EPITOME LIBRI II.
sius regis : quorum admiratione coactus Porsena pacis
conditiones ferre, bellum omisit, acceptis obsidibus : ex
quibus virgo una Ckelia, deceptis custodibus, per Ti-
berim ad ■suos tranavit : et, quum reddita aset, a PoT'
sena honorifice remissa, equestri statua donata est.
Ap. Claudius ex Sabinis Romam tramfugit : ob hoc
Claudia tribus adjecta est. Numerus tribuum amplia-
tus est, ut essent viginti una. Adversus Tarquinium
Superbum, cum Latinorum exercitu bellum inferentem,
A. Postumius dictator prospere pugnavit apud lacum
Regilbtm. Plebs, quum propter nexos ob ces alienum
in Sacrum montem secessisset, consilio Menenii AgrippcB
a seditione revocata est. Idem Agrippa, quum deces-
sissef, propter paupertutem publico inpendio elatus est.
Tribuni plebis quinque creati sunt. Oppidum Volsco-
Tum Corioli captum est virtute et opera C. Marcii, qui
ob hoc Coriolanus vocatus est. Ti. Atinius, vir de
plebe, quum in visu admonitiis esset, ut de quibusdam
religionibus ad senatum perferret, et neglexisset, amisso
'filio, debilis factus, postquam, delatus ad senatum kc-
tica, eadem iUa indicaverat, vsii pedum recepto, do-
mum reversus est. Quum C. Marcius Coriolanus, qui
in exsilium erat jmlsus, dux Volscorum factus, exer-
citum hostium urbi Romce admovisset, et missi ad eum
primum legati, postea sacerdotes frustra deprecati es-
sent, ne bellum patrice inferret ; Veturia mater et Vo-
'lumnia uxor inpetraverunt ab eo, ut recederet. Lex
'agraria primum lata est. Sp. Cassius consularis reg-
ni crimine damnatus est necatusque. Oppia, virgo Ve-
stalis, ob incestum viva defossa est. Quum vicini ho-
stes Vckntes incommodi magis, quam graves, essent,
fnmilia Fabiorum id bellum gcrendum depoposcit ; m\-
titque in id trecentos sex armatos, qui ad Cremeram ad
EPITOME LIBRI II. 87
unum ab hostibus ccesi sunt, uno inpubere domi relicto.
^p. Claudius consul, quum adversus Volscos contuma'
cia exercitus male pugnatum esset, decimum quemque
inilitum fuste perciissit. Res prceterea adversum VoU
scos, et jEquos, et Veientes, et seditiones inter Patres
ptebemque continet.
T. LIVII PATAYINl
LIBER II.
U. C. 24 5. T TBERI jam hinc popiili Romani res, pace bel-
A. C. 507. X-i loque gestas^ anniios magistratus, imperiaque
legum, potentiora quam hominum, peragam. Quae
libertas ut Isetior esset, proximi regis superbia fece-
rat : nam priores ita regnarunt, ut haud inmerito
omnes deinceps conditores partium certe urbis, quas
novas ipsi sedes ab se auctae multitudini addiderunt,
Libertas numerentur : neque ambigitur, quin Brutus idem,
Pop. Rom. . ^jjjji^mji p-lorise, Superbo exacto rege, meruit,
tempestive t .. ....
constituta. pessimo publico id facturus fucrit, si libertatis inma-
tur?e cupidine priorum regum alicui regnum extor-
sisset. Quid enira futurum fuit, si illa pastorum
convenarumque plebs, transfuga ex suis populis,
sub tutela inviolati templi aut libertatera, aut certe
inpunitatem, adepta, soluta regio metu, agitari coe-
pta esset tribuniciis procellis ? et in aliena urbe
cum Patribus serere certamina, priusquam pignora
conjugum ac liberorum caritasque ipsius soli, cui lon-
go terapore adsuescitur, aniraos corum consociasset?
Dissipatae res nondum adiUtai discordia forent : quas
fovit tranquilla modcratio imperii, eoque nutriendo
perduxit, ut bonam frugem libci-tatis maturis jam
virjbus ferre possent. Libertatis autem originem
I^IBElk-II. CAP. 11. 89
inde magis, quia annuum imperium consulare fac- U. C. 245.
tum est, quam quod deminutum quidquam sit ex ' '
regia potestate^ numeres. Omnia jura, orania in-
signia primi consules tenuere : id modo cautum
est, ne, si ambo fasces haberent, duplicatus terror
videretur. Brutus prior, concedente collega, fasces
habuit : qui non acrior vindex libertatis fuerat,
^uam deinde custos fuit. Omnium primum avidum
novae libertatis populum, ne postraodum flecti pre-
cibus- aut donis regiis posset, jurejurando adegit, P. R. iurat
neminem Romae passuros regnare. Deinde, ^1"^ ^^^^^^^^j^qj^
plus virium iu senatu frequentia etiam ordinis fa- passurum.
ceret, caedibus regis deminutum Patrum numerum,
primoribus equestris gradus lectis, ad trecentorum
summam explevit : traditumque inde fertur, ut in
senatum vocarentur^ qui Patres, quique conscripti
essent : conscriptos, videlicet, in novum senatum
adpellabant lectos. Id mirum quantum profuit ad
concordiam civitatis jungendosque Patribus plebis
animos.
II. Rerum deinde divinarum habita cura : et, R^"* sacri-
quia qusedam publica sacra per ipsos reges factitata
erant, ne ubiubi regum desiderium esset, regem sa-
crificulum creant. Id sacerdotium pontifi^^i subje-
cere, ne additus nomini honos aliquid libertati, cu-
jus tunc prima erat cura, obficeret : ac nescio, an,
nimis undique eam minimis quoque rebus muniendo,
modum excesserint. Consulis enim alterius, quum
nihil aliud obfcnderit, nomen invisum civitati fuit.
Nimium Tarquinios regno adsuesse : initium a Prisco Collatinus
factum. Resnasse deinde Ser. Tullium : ne inttrvallo . 1^'^^"'"
quidem facto, oblitum, tamquam alieni, regni Super- invisus.
bum Tarquinium ; velut hcereditatem gentis scelere ac
90 T. LIVII
U. C. 245. vi repetisse. Puho Superbo, penes CoUatinum impe-
rium esse. Nescire Tarquinios privatos vivere : non
placere nomen : periculosum lihertati esse. Hic pri-
mo sensim tentantium animos sermo per totam ci*
vitatem est datus, sollicitamque suspicione plebem
Brutus ad concionem vocat. Ibi omnium primum
jusjurandum populi recitat. Neminem regnare pai-
snros, nec esse Romce, unde periculum libertati foret.
Id summa ope tuendum esse : neque ullam rem, quee eo
pertineat, coutemnendam. Invitum se dicere hominis
caussa : nec dicturum fuisse, ni caritas reipublicce vin-
ceret. Non credere populum Romanum, solidam liber-
tatem recuperatam esse. Regium genus, reginm nomen,
non solum in civitate, sed etiam in imperio esse. Id
ohficere, id obstare libertati. Ilunc tu, inquit, tua vo-
luntate, L. Tarquini, rcmove metum. Meminimus,
fatemur, ejecisti reges. Absolve benejicium tuum. Au-
fer hinc regium nomen. Res tuas tibi non solum red-
dent cives tui, auctore me ; sed, si quid deest, munijice
augebunt. Amicus abi : exonera civitatem vano for-
sitan inetu. Ita persuasum est animis, cum gente Tar-
quinia regnum Jdnc abiturum. Consuli primo tam
novae rei ac subitae admiratio incluserat vocem.
Dicere deinde incipientem primores civitatis cir-
cumsistuntj eadem multis precibus orant. Et ceteri
quidem movebant minus : po!>tquam Sp. Lucretius,
niajor eetate ac diguitate, socer praeterea ipsius,
agere varie, rogando alternis suadendoque, coepit,
ut vinci se consensu civitatis pateretur j timens con-
sul, ne postmodum privato sibi eadem illa cum bo-
norum amissione, additaque alia insuper ignominia,
Abdicat se acciderent, abdicavit se consulatu: rebusque suis
comulatu. Qjimibys Lavinium translatis, civitate ccssit. Bru-
LIBER 11. CAP. Iir. 91
tus ex senatusconsulto ad populum tulit/ ut omnes U. C. 245.
Tarquiniae gentis exsules cssent : collegam sibi co- Sufficitur* '
mitiis centuriatis creavit P. Valerium, quo adjutoreP. Valerius.
reges ejecerat.
III. Quum haud cuiquam in dubio esset, bellum
ab Tarquiniis inminere, id quidcm spe omnium se-'
rius fuit : ceterum, id quod non timebant, per do-'
lum ac proditionem prope libertas amissa est. Erant:
in Romana juventute adolescentes aliquot, nec ii te--
nui loco orti, quorum in regno libido solutior fue-
rat, aequales sodalesque adolescentiuin Tarquinio-
rum, adsueti more regio vivcre. Eam tum, «equa-
to jure omnium, licentiam quaerentes, libertatem
aliorum in suam vertisse servitutera inter se con--
querebantur. Regem hominem esse, a quo inpetres,-
ubi jus, ubi injuria opits sit : esse gratice locum, esse be-
ne/icio ; et irasci et ignoscere posse : inter amicum at'
que inimicum discrimen nosse. Leges rem surdam, in~
exorabilem esse, salubriorem melioremque inopi, quam
potenti: nihil laxamenti nec venice habere, si modum
excesseris : periculosum esse, in tot humanis erroribus
iola innocentia vivere. Ita, jam sua sponte aegris Conjuratio
animis, legati ab regibus superveniunt, sine men- reyocandii
tione reditus bona tantum repetentes. Eorum ver-
ba postquam in senatu audita sunt, per aliquot dies
ea consultatio tenuit : ne non reddita, belli caussa ;
reddita, belli materia et adjumentum essent. In-
terim legati alii alia moliri, aperte bona repctentes,
clam recuperandi regni consilia struere : et, tam-
quam ad id, quod agi videbatur, ambientes nobi-
lium adolescentium animos pertentant : a quibu»
piacide oratio accepta est, his iiteras ab Tarquiniis.
9* T. Livir
U. C. 045. reddunt : et de accipiendis clam nocte io urbcm
A. C. 507. -u n *
regibus coUoquuntur.
IV. Vitelliis Aquilliisque fratribus primo com-
missa res est. Vitelliorum soror considi nupta Bru-
to erat : jamque ex eo matrimonio adolescentes
erant liberi, Titus Tiberiusque : eos quoque in so-
cietatem consilii avunculi adsumunt : praeterea et
nobiles aliquot adolescentes conscii adsumtij quo-
rum vetustate memoria abiit. Interim quum in se-
natu vicissct sententia, quaj censebat reddenda bo-
na ; eamque ipsam caussam morae in urbe haberent
legati, quod spatium ad vebicula comparanda a
consulibus sumsissent, quibus regum asportarent
res j omne id tempus cum conjm"atis consultando
absumunt, e^incuntque instando, ut liter* sibi ad
Tarquinios daientur : nam aliter qui credituros eos,
non vana ab lcgatis supcr rebus tantis adterri ?
Datae literae, ut pignus fidei essent, manifestum fa-
cinus tecerunt : nam quum, pridie qtiam legati ad
Tarquinios proficisccrentur, et ccenatum forte apud
Viteliios csset, conjuratique ibi, rcmotis arbitris,
multa inter se de novo, ut fit, consilio egisscnt ;
sermonem eorum ex servis unus excepit, qui jam
antea id senserat agi : sed eam occasionem, ut li-
terae legatis darentur, quse deprehensae rem coar-
guere possent, exspectabat : postquam datas sensit,
Obprimi- lem ad consules detulit. ConsuleSj ad deprehen-
dendos legatos conjuratosque profecti domo, sine
tumultu rcm omnem obpressere : literarum in pri-
mis habita cura, ne interciderent : proditoribus cx-
templo in vincula conjectis, de lcgatis pauUulum
addubitatum est : et quamquam visi sunt com-
tur
LIBER II. CAP. V. 93
njisisse, ut hostium loco essent. ius tamen gen- ^* *^" ^***
. ' .^ ' -" ^ A.C. 507.
tium vaUut.
V. De bonis regiis, quae reddi ante censuerant, Bona Tar-
res integra refertnr ad Patres. Illi victi ira vetuere^l^j.'"!^^^^^^
reddi, vetuere in publicum redigi. Diripienda plebi aut cor.se-
^unt data ; ut, contacta regia praeda, spem in per- '^'^^'^^*
petuum cum his pacis amitteret. Ager Tarquinio-
rum, qui inter urbem ac Tiberim fuit, consecratus
Alarti, Martius deinde campus fuit. Forte ibi tum
■seges farris dicitur fuisse matura messi : quem cam-
pi fructum quia religiosum erat consumere, desec-
•tam cum stramento segetem magna vis hominum
simul inmissa corbibus fudere in Tiberim, tenui
fluentem aqua, ut mediis caloribus solet : ita in va-
dis haesitantis frumeuti acervos sedisse inlitos limo.
Insulam inde paullatim, et aliis, quae fert temere
flumen, eodem invectis, factam : postea credo addi-
tas moles, manuque adjutum, ut tam eminens arca,
firmaque templis quoque ac porticibus sustinendis
esset. Direptis bonis regum, damnati proditores, Proditores
-sumtumque suppUciimi, conspectius eo, quod poenae
capiendae ministerium patri de liberis consulatus in-
posuit, et, qui spectator erat amovendus, eum ipsmn
fortuna exactorem supplicii dedit. Stabant deligati
2^ palum nobilissimi juvenes : sed a ceteris, velut
ab ignotis capitibus, consuhs Uberi omnium iu se
averterant oculos, miserebatque non poenae magis
homines, quam sceleris, quo poenam meriti essent ;
illos, eo potissimum anno patriam Liberatam, pa-
trem liberatorem, consulatum ortum ex domo Ju-
nia, Patres, plebem, quidquid Deorum hominumque
Romanorum esset, induxisse in animum, ut superbo
quondam regij tum infesto exsuli, proderent. Con-
94 *"• Livii
U. C. 245. sules in sedcm processere suam, missique lictores
ad sumendum supplicium nudatos virgis caedunt,
securique feriunt : quum inter omne tempus pater,
▼ultusque, et os ejus, spectaculo esset, eminente
animo patrio inter publicae poena; ministerium. Se-
cundum poenam nocentium, ut in utramque par-
tem arcendis sceleribus exemplum nobile esset, prae-
mium indici, pecunia ex aerario, libertas et civitas,
data. Ille primum dicitur vindicta liberatus : qui-
dam vindictae quoque nomen tractum ab illo pu-
i:ant ; Vindicio ipsi nomen fuisse. Post illum ob-
■senatum, ut, qui ita liberati essent, in civitatem
accepti viderentur.
Tarquinii VI. His, sicut acta erant, nunciatis, incensus
liuntur. Tarquinius non dolore solimi tantae ad irritum ca-
dentis spei, sed etiam odio iraque, postquam dolo
viam obseptam vidit, bellum aperte moliendura ra-
tus, circumire supplex Etruriai urbes ; orare ma-
xime Veientes Tarquiniensesque, ne se ortuvi, ejus-
dem sanguinis, extorrem egentem ex tanto niodo regno,
cum liberis adolescentibus ante oculos suos perire sine-
rent. Alios peregre in regnum Romam adcitos : se
regem, augentem bello Romanum imperium, a proxi-
■ mis scelerata conjuratione pulsum. Eos inter se, quia
nemo ujius satis dignus regno visus sit, partes regni ra-
puisse ; bona sua diripienda populo dedisse, ne quis
expers sceleris esset. Patriam se regniimque suum re-
petere, et persequi ingratos cives velle. Ferrent opem,
adjuvarent ; suas quoque veteres injurias ultum trent,
toties ccesas legiones, agrum ademtum. Hsec move-
runt Veientes : ac pro se quisquc, Romano saltem
duce, ignominias demendas, belloque amissa repe-
Jtenda^ minaciter fremunt. Tarquinienses nomen ac
LIBER II. CAP. VII. 95
cognatio movet : pulchrum videbatur, suos Romae U. C. 245.
regnare. Ita duo duarum civitatium exercitus, ad " ' '*
repetendum regnum belloque persequendos Roma-
nos, secuti Tarqiiinium. Postquam in agrum Ro-
manum ventum est, ob^vnam hosti consules euut.
"\'alerius quadrato agmine peditem ducit : Brutus
ad explorandum cum equitatu antecessit. Eodem
modo primus eques hostium agminis fuit, (praeerat
Aruns Tarquinius, filius regis) rex ipse cum legio-
nibus sequebatur. Aruns, ubi ex lictoribus pvocul
consulem esse ; deinde jam propius ac certius facie
quoque Brutum cognovit, inflammatus ira, Ille est
vir, inquit, qui nos extorres expiiUt patria. Ipse, en,
ille, nostris decoratus insignibus, magnifice incedit. Dii
regiim ultores odeste. Concitat calcaribus equum,
atque in ipsura infcstus consulem dirigit. Sensit in
se iri Brutus. Decorum erat tum ipsis capessere
pugnam ducibus : avide itaque se certamini obfert :
adeoque infestis animis concurrerunt, neuter, dum
hostem vuhieraret, sui protegendi corporis memor,
ut, contrario ictu per parmam uter^pie transfixus, Bruti mors.
duabus haerentes hastis moribundi ex equis lapsi
sint. Simul et cetera equestris pugna cnepit ; ne-
que ita multo post et pedites superveniunt. Ibi Pugna du-
varia victoria, et velut aequo Marte pugnatum est : *
dextra utrimque cornua vicere, lajva superata. Vei-
entes, vinci ab Romano miHte adsueti^ fusi fugati-
que. Tarquiniensis, novus hostis, non stetit sohim,
sed etiam ab sua parte Romanum pepulit.
VII. Ita quum pugnatum esset, tantus terror
Tarquinium atque Etruscos incessit, ut, omissa ir-
rita re, nocte ambo «xercitus, Veiens Tarquinien-
sisqu^j suas quisque abirent domos. Adjiciunt mi-
g6 T. Livii
U. C. 245. racula buic piignae : silentio proximae noctis ex siU
A. C. 507. y^ Arsia ingentem editam vocem ^ Silvani vocem
eam creditam ; haec dicta, Uno plus Etruscomm ceci-
disse iri acie ; vinceie bello Romanum, Ita certe inde
abiere Romani, ut victores ; Etrusci pro victis.
Nam, postquam inluxit, nec quisquam hostium in
conspectu erat, P. Valerius consul spolia legit, tri-
umphansque inde Romam rediit. Collegae funus,
quanto tum potuit adparatu, fecit : sed multo ma-
jus morti decus publica fuit moestitia, eo ante om-
nia insignis, quia matronae annum, ut parentem,
eum luxerunt, quod tam acer ultor violatae pudici-
tiae fuisset. Consuli deiudc, qui supcrfucrat, ut
sunt mutabiles vulgi animi, ex favore non invidia
Valerius modo, sed suspicio etiam cum atroci crimine, orta.
ectati J^eirnum eum adfectare, fama ferebat : quia nec
regni insi- ^ ' '
mulatur. coUegam subrogaverat in locum Bruti, et aedificabat
in summa Velia : ibi alto atque muuito loco arcera
Submittit inexpugnabilem fore. Haec dicta vulgo crcditaque
Dulo " quum indignitate angerent consulis animum, vocato
ad concilium populo, submissis fascibus in concio-
nem escendit. Gratum id multitudini, spectaculura
fuit ; submissa sibi esse imperii insignia : confes-
sionemque factam, populi, quam considis, majesta-
tem vimque majorem esse. Ubi audire jussi, con-
Se purgat sul laudare fortunam collega, quod, liberata patria, in
summo honore, pro republica dimicayis, inatura gloria,
nec dum se vertente in irividiam, mortem occubuisset :
se superstitem glori^ suce ad crimen atque invidiam
superesse: ex liberatore patria: ad Aquillios se Vitel-
liosque recidisse. Numquamne ergo, inquit, idla adeo
c voois spectata virtus erit, ut suspicione violari ne-
queat ? Ego ine, illum acerrimum reguni hostem, ip*
LIBER II. CAP. VIII. 97
sitm cupiditatis remi crimen subiturum timerem ? Ego, U. C. 245.
^ f ,. , ,. , A. C. 507.
siin ipsa arce Capitolwque nabitarem, metui me creaerem
posse a civibus meis ? Tam levi momento mea apud vos
fama pendet ? Adeone est fundata leviter fides, ut, tibl
sim, quam qui sim, magis referat ? Non obstabunt P.
V^lerii cedes libertati vestrce, Quirites ; tuta erit vo-
bis Velia. Deferam non in planum modo ades, sed
colli etiam subjiciam : ut vos supra suspectum me ci-
vem habitetis. In Velia cedificent, quibus melius, quam
P. Valerio, creditur libertas. Delata confestim ma-
teria omnis infra Veliam j et, ubi nunc Vicaepotae
estj domus in infimo clivo aedificata.
VIII. Lata; deinde leges, non solmn quae regni Leges ab
suspicione consulem absolverent, sed quae adeo in^° ^
contrarium verterent, ut popularem etiam lacerent :
inde cognomen factum Publicolae est. Ante omnes
de provocatione adversus magistratus ad populum,
sacrandoque cum bonis capite ejus, qui regni oc-
cupandi consilia inisset, gratae in vulgus leges fuere.
Quas quum solus pertulisset, ut sua unius in his
gratia esset, tum deinde comitia collegae subrogando
habuit. Creatus Sp. Lucretius consul, qui magno
natu, non subficientibus jam viribus ad consularia
munera obeunda, intra paucos dies moritur. Sub-
fectus in Lucretii lociun M. Horatius Pulvillus. Subfectus
Apud quosdam veteres auctores non invenio Lucre- "^"'^ , "
tium consulem : Bruto statim Horatium subgerunt : huic Ho-
credo, quia nulla gesta res insignem fecerit consu- '^^^^^'
iatiun, memoria intercidisse. Nondum dedicata erat
in Capitolio Jbvis aedes. Valerius Horatiusque con-
sules sortiti, uter dedicaret. Horatio sorte evenit.
Publicola ad Veientium bellum profectus. jEgrius, Capitolium
quam dignum erat, tulere Valerii necessarii, dedi- '^*'^*^*'*''
VoL. I. F
98 T. LIVII
cationem tam incUti templi Horatio daii : id omni-
bus modis inpedire conati, postquam alia frustra
tentata erant, postem jam tenenti consuli foedum
inter precationem Deum nuncium incutiuntj mor-
tuum ejus Jilium esse, funestaque familia dedicare eum
templum non posse. Non crediderit factum, an tan-
tum animo roboris fuerit, nec traditur certum, nec
interpretatio est facilis. Nihil aliud ad eum nun-
cium a proposito aversus, quam ut cadaver efferri
juberet, tenens postem, precationem peragit, et de-
dicat templum. Haec post exactos reges domi mi-
litiaeque gesta primo anno. Inde P. Valerius ite-
rum, T. Lucretius consules facti.
U. C. 246. IX. Jam Tarquinii ad Lartem Porsenam, Clusi-
A. C. 506, nujn regem, perfugerant : ibi, miscendo consilium
precesque, nunc orabant, ne se, oriundos ex Etru^cis,
ejusdem sanguitiis nominisque, egentes exsulare patere-
tur : nunc monebant etiam, ne orientem morem pel-
lendi reges inultum sineret, Satis libertatem ipsam
habere dulcedinis. Nisi, quanta vi civitates eam expe-
tant, tanta regna reges defendant, eequari summa in-
Jimis : nihil excelsum, nihil, quod supra cetera emi-
neat, in civitatibus fore. Adesse ftnem regnis, rei in-
Porsena ^^" Deos hominesque pulcherrimcE . Porsena, tum re-
bcllum in- gem esse Romae, tum Etruscae gentis regem, am-
mano. plum Tuscis ratus, Romam infesto exercitu venit,
Non umqiiam alias ante tantus terror senatum in-
vasit. Adeo valida res tum Clusina erat, magnum-
que Porsenae nomen : nec hostes modo timebant,
sed suosmet ipsi cives, ne Romana plebs, metu
perculsa, receptis in urbem regibus, vel cum servi-
tute pacem acciperet. Multa igitur blandimenta
plebi per id tempus ab senatu data : anaonse inpri-
LIBER II. CAP. X. 99
niis habita cura, et ad fTumentiim comparandum U. C. 246.
missi, alii in Volscos, alii Cumas. Salis quoque °^"
vendendi arbitrium, quia inpenso pretio venibat, in
publicum omni sumtu, ademtum privatis. Porto-
riisque et tributo plebes liberata, ut divites confer-
rent, qui oneri ferendo essent : pauperes satis sti-
pendii pendere, si liberos educarent. Itaque haec
indulgentia Patrum, asperis postmodum rebus in
obsidione ac fame, adeo concordem civitatem te-
nuit, ut regirnn nomen non summi magis, quam in-
fimi, horrerent : nec quisquam unus malis artibus
postea tam popularis esset, quam tum bene impe-
rando universus senatus fuit.
X. Quum hostes adessent, pro se quisque in ur-
bem ex agris demigi-ant : urbem ipsam sepiunt prae-
sidiis : alia mm-is, alia Tiberi objecto videbantut
tuta. Pons sublicius iter pene hostibus dedit : ni
unus vir fuisset, Horatiixs Cocles ; (id munimen- Hor. Cocli-
tum illo die fortuna urbis Romanae habuit) qui, "^ ^°^^^'
r . . ^ i ' tudo.
positus forte m statione pontis quum captum repen-
tino inpetu Janiculum, atque inde citatos decurrere
hostes vidisset, trepidamque turbam suorvmi arma
ordinesque relinquere, reprehensans singulos, ob-
sistens, obtestansque Deum et hominum fidem, te-
stabatur : nequidquam deserto prcesidio eosfugere. Si
transitum pontem a tergo reliquissent, jam plus ho-
Stium in Palatio Capitolioque, quam in Janiculo, fore.
Itaque monere, prcedicere, ut pontem ferro, igni, qua-
cumque vi possent, interrumpant. Se inpetum hostium,
quantum corpore uno posset obsisti, excepturum. Vadit
inde in primum aditum pontis : insignisque inter
conspecta cedentium pugnae terga, obversis comi-
nus ad ineundum proelium armis, ipso miraculo au-
F2
100 T. HVII
U. C. 246. daciae obstupefecit hostes : duos tamen cum eo pu-
dor tenuit, Sp. Lartium ac T. Herminium, ambos
claros genere factisque, Cvun his primam pericuU
procellam, et quod tumultuosissimum pugnae erat,
parumper sustinuit : deinde eos quoque ipsos, exi-
gua parte pontis relicta, revocantibus, qui rescinde-
bant, cedere in tutum coegit. Circumferens inde
truces minaciter oculos ad proceres Etruscorum,
nunc singuios provocare, nunc increpare omnes,
Servitia regum superborum, sucb libertatis inm^mores,
alienam ohpugnatum venire. Cunctati aliquamdiu
sunt, dum alius alium, ut proelium incipiant, cir-
eumspectant : pudor deinde commovit aciem, et,
«lamore sublato, undique in unum hostem tela con-
jiciunt. Quae quum in objecto cuncta scuto haesis-
sent, neque ille minus obstinatus ingenti pontem
obtineret gradu, jam inpetu conabantur detrudere
virum ; quum simul fragor rupti pontis, simul cla-
mor Romanorum, alacritate perfecti operis subla-
tus, pavore subito inpetum sustinuit. Tum Cocles,
J^berine pater, inquit, te sancte precor, hcec arma et
hunc militem p/ropitio Jlumine accipias. Ita sic arma-
tus in Tiberim desUuit : multisque superincidenti-
bus telis incolumis ad suos tranavit, rem ausus plus
famae habituram ad posteros, quam fidei. Grata
erga tantam virtutem civitas fuit : statua in comi-
tio posita, agri quantum uno die circumaravit, da-
tum. Privata quoque inter publicos honores studia
cminebant : nam in magna inopia pro domesticis
copiis unusquisque ei aliquid, fraudans se ipse vic-
tu suo, contulit.
Porsena ur- XI. Porsena, primo cenatu repulsus, consiliis ab
bem obsi- ©bpugnanda urbe ad obsidendam versis, praesidio in
LIBER ri. CAP. XI. lOI
Janiculo locato, ipse in plano ripisque Tiberis ca- U. C. 246,
stra posuit ; navibus undique adcitis, et ad custo- *
diam, ne quid Romam frumenti subvehi sineret, et
ut pr?edatum milites trans flumen per occasiones
aliis atque aliis locis trajiceret : brevique adeo in-
festum omnem Romanum agrum reddidit, ut non
cetera solum ex agris, sed pecus quoque omne in
urbem compelleretur, neque quisquam extra portas
propellere auderet. Hoc tantum licentiae Etruscis,
non metu magis, quam consilio, concessum : nam-
que Valerius consul, intentus in occasionem multos
simul et effusos inproviso adoriundi, in parvis re-
bus negligens ultor, gravem se ad majora vindicem
servabat. Itaque, ut eliceret prsedatores, edicit suis,
postero die frequentes porta Esquilina, quae aver-
sissima ab hoste erat. evpellerent pecus ; scituros id
hostes ratus, quod in obsidioiie et fame sorvitia in-
fida transfugerent, Et sciere perfugae indicio ; mul-
toque plures, ut in spem universae prsedae, flumen
trajiciunt. P, Valerius inde T, Herminium cum
modicis copiis ad secundum lapidem Gabina via oc»
cultum considere jubet : Sp. Lartium cuni expedita
juventute ad portani Collinam stare, donec hostis
praetereat : deinde se objicere, ne sit ad flumen re-
ditus. Consulum alter T, Lucretius porta Naevia
cum aliquot manipulis miiitum egressus : ipse Vale-
rius Coelio monte cohortes delectas educit : hique
prinii adparuere hosti, Hcrminius, ubi tumultum
sensit, concurrit ex insidiis, versisque in Valerium
Etruscis terga caedit : dextra laevaque, hinc a porta
CoIIina, jllinc ab Naevia, redditus clamor : ita caesi
m medio praedatores, neque ad pugnam viribus pa-
F3
lOa T. LIVIl
U.C. 246. i>es, et ad fugam septis omnibiis viis : finisque ille
tam effuse evagandi Etruscis fuit,
XII. Obsidio erat nibilominus et frumenti cum
summa caritate inopia ; sedendoque expugnaturum
C. Mucii se urbem spem Porsena habebat : quum C. Mucius,
adolescens nobilis, cui indignum videbatur, popu-
lum Romanum servientem, quum sub regibus esset,
nullo bello nec ab hostibus ullis obsessum esse ; li-
berum eumdem popuhim ab iisdem Etruscis obsi-
deri, quorum saepe exercitus fuderit; itaqne, magno
audacique ahquo facinore eam indignitatem vindi-
candam ratus, primo sua sponte penetrare in ho-
stium castra constituit : dein metuens, ne, si con-
sulum injussu et ignaris omnibus iret, forte depre-
hensus a custodibus Romanis retraheretur ut trans-
fuga, fortuna tum urbis crimen adfirmante, sena-
tiun adiit : Tratisire Tiberim, inquit, Fatres, et in-
trare, si possim, castra hostium volo ; non prcedo, nec
populationum in vicem iiltor : majus, si Dii juvant, in
animo est facinus. Adprobant Patres : abdito intra
vestem ferro, proficiscitur. Ubi eo venit, in con-
fertissima turba prope regium tribunal constitit.
Ibi quum stipendium forte militibus daretur, et
scriba, cum rege sedens pari fere ornatu, multa
ageret, eum milites vulgo adirent, timens sciscitari,
uter Porsena esset, ne ignorando regem semet ipse
aperiret, quis esset, quo temere traxit fortuna faci-
nus, scribam pro rege obtruncat. Vadentem inde,
qua per trepirlam turbam cruento mucrone sibi ipse
fecerat viam, quum, concursu ad clamorem facto,
comprehonsum regii satelhtes retraxissent, ante tri~
bunal regis destitutus, tum quoque, inter tantaa
LIBER II. CAP. XIII. 103
fortunae minasj metuendus magis, quam metuens : U. C. 246.
Romanus sum, inquit, civis : C. Mucium vocant : ho- ^' ' *°^*
stis hostem otcidere volui : nec ad mortem minus ani-
7Hi est, quamfuit ad ceedem. Et facere et patifortia,
Romanum est. Nec unus in te ego hos animos gessi :
longus post me ordo est idetn petentium decus. Pro-
inde in hoc discrimen, si juvat, adcingere, ut in singu-
las horas capite dimices tuo ; ferrum hostemque in ve-
stibulo habeas regice. Hoc tibi juventus Romana in-
dicimus hellum,, Nullam aciem, nullum proelium ti-
mueris. Uni tibi, et cum singulis, res erit. Quum
rex, simul ira infensus, periculoque conterritus, cir-
cumdari ignes minitabundus juberet, nisi exprome-
ret propere, quas insidiarum sibi minas per amba-
ges jaceret : En tibi, inquit, ut sentias, quam vile
corpus sit iis, qui magnam gloriam vident : dextram-
que accenso ad sacrrficium foculo injicit : quam
qmmi velut alienato ab sensu torreret animo j pro-
pe adtonitus miraculo rex, quum ab sede sua pro-
siluisset, amoverique ab altaribus juvenem jussisset,
Tu vero ahi, inquit, in te magis, quam in me, hostilia
ausus. Juberem macte virtute esse, si pro mea patria,
ista virtus staret. Nunc jure belli liberum te, intac-
tum inmolatumque hinc dimitto. Tiun Mucius, quasi
remunerans meritum, Quandoquidem, iuquit, est apud
te virtuti honos, ut beneficio tuleris a me, quod minis
nequisti ; trecenti conjuravimus principes juventutis Ro-
mimce, ut in te hac via grassaremur. Mea prima
sors fuit : ceteri, ut cuique ceciderit primo, quoad te
opportunum fortuna dederit, suo quisque tempore, ad-
erunt.
XIII. Mucium dimissum, cui postea Scaevolae aporsenadc
clade dextrae manus cognomen inditum, legati a P^*^^ *S"-
F4
104 T. LIVII
U. C. 246. Porsena Romam secnti sunt. Adeo moverat eimi et
A. C. 506. ..... ,, .,
pnmi pencuh casus, quo nihu se prfeter errorem
insicliatoris texisset, et subeunda dimicatio toties^
quot conjurati superessent, ut pacis conditiones ul-
tro ferret Romanis. Jactatum in conditionibus ne-
quidquam de Tarquiniis in regnum restituendis,
magis quia id negare ipse nequiverat Tarquiniis,
quam quod negatum iri sibi ab Romanis ignoraret.
De agro Veientibus restituendo inpetratum : ex-
pressaque necessitas obsides dandi Romanis, si Ja-
niculo prfesidium deduci vellent. His conditioni-
bus composita pace, exercitum ab Janiculo deduxit
Porsena, et agro Romano excessit. Patres C. Mu-
cio virtutis caussa trans Tiberim agrum dono de-
dere, quae postea sunt Mucia prata adpellata. Ergo,
ita honorata virtute^ feminae quoque ad publica de-
Clcelia. cora excitatee. Et Cloelia virgo, una ex obsidibus,
quum castra Etruscorum forte haud procul ripa Ti-
beris locata essent, frustrata custodes, dux agminis
virginum inter tela hostium Tiberim tranavit : sos-
pitesque omnes Romam ad propinquos restituit.
Quod ubi regi nunciatum est, primo incensus ii-a,
oratores Romam misit ad Cioeliam obsidem depos-
cendam ; alias haud magni facere : deinde in ad-
mirationem versus, supra Codites Muciosque dicere
idfacims esse, et prae se ferre, quetnadmodum, si non
dedatur obses, pro rupto se foedus hahiturum ; sic de-
ditam, inviolatam ad suos remissurum. Utrimque
constitit fides : et Romani pignus pacis ex fcedere
restituerunt : et apud regem Etruscum non tuta
solum, sed honorata etiam, virtus fuit : laudatam-
que virginem paite obsidum se donare dixit : ipsa,
quos vellet, legeret. Productis omnibus^ elegisse
LIBER II. CAP. XIV. 105
inoubes dicltur • quod et vircinitati decorum, ct U. C. 246.
V -j • t i,-i . * A.C. 506.
consensu obsidum ipsorum probabile erat, eam aeta»
tem potissimum liberari ab hoste, quae maxime op-
portuna injuriae esset, Pace redintegrata, Romani
novam in femina virtutem novo genere honoris, sta-
tua equestri, donavere : in summa Sacra via fuit
posita virgo insidens equo.
XIV. Huic tam pacatae profectioni ab urbe regis
Etrusci abhorrens mos, traditus ab antiquis, usque
ad nostram aetatem inter cetera sollemnia manet
bonis vendendis, bona Porsenae regis vendendi. Cu-
jus originem moris, necesse est, aut inter bellum
natam esse, neque omissam in pace ; aut a mitiore
crevisse principio, quam hic prae se ferat titulus bo-
na hostiliter vendendi. Proximum vero est ex iis,
quae traduntur, Porsenam, discedentem ab Janiculo,
castra opulenta, convecto ex propinquis ac fertili-
bus Etruriae arvis commeatu, Romanis dono de-
4isse, inopi tum urbe ab longinqua obsidione : ea
deinde, ne populo inmisso diriperentur hostiliter, .
venisse, bonaque Porsenae adpellata, gratiam mu-
neris magis significante titulo, quam auctionem for-
tunae regiae, quae ne in potestatem quidem populi
Romani esset. Omisso Romano bello, Porsena, ne
frustra in ea loca exercitus adductus videretur, cum
parte copiarum filium Aruntem Ariciam obpugna»
tum mittit. Primo Aricinos res necopinata percu-
lerat : arcessita deinde auxilia, et a Latinis populis,
et a Cumis, tantum spei fecere, ut acie decemei'©
auderent. Prcelio inito, adeo concitato inpetu se
intulerant Etrusci, ut funderent ipso incursu Arici-
nos. "Cumanae cohortes, arte adversus vim usae, de-
cUnavere paulluluiu 3 effuseque praelatos hostes con*
F5
A. C. 505.
I06 T. LIVII
versis signis ab tergo adortae sunt. Ita in niedio
prope jam victores c?esi Etnisci : pars perexigua,
duce amisso, quia nuUum propius perfugium erat,
Romam inermes et fortuna et specie supplicum de-
lati sunt : ibi benigne excepti divisique in hospitia.
Curatis vulneribus, alii profecti domos, nuncii hos-
pitalium beneficiorum. Multos Romae hospitum ur-
bisque caritas tenuit : his locus ad habitandum da-
tus, quem deinde Tuscum vicum adpellarunt,
U. C. 247. XV. P. Lucretlus inde et P. Valerius Publicola
consiJes facti. Eo anno postremum legati a Por-
sena de reducendo in regnum Tarquinio venerunt r
quibus quum responsum esset, missurum ad regem
senatum legatos ; missi confestim honoratissimus
quisque ex Patribus. ISlon, qum breviter reddi rcspon-
sum potuerit, non recipi reges, ideo potius delectos Pa-
trum ad eum missos, quam legatis ejus Roihke daretur
responsum : sed ut in perpetuum mentio ejus rei faii-
retur, neu in tantis mutuis benejiciis in vicem animi
sollicitarentur : quum ille peteret, quod contra liberta-
tem populi Romani esset ; Romani, nisi in perniciem
suatn faciles esse vellent, negarent, cui nihil negatum
vellent. Non in regno popv.hun Romanum, sed in li~
bertate esse: ita induxisse in animum, hostibus potius,
quam regibus, portas patcfacere. Eam esse volunta-
tem omuium, ut, qui libertati erit in j/fa urbe Jinis,
idem urbi sit. ProiRde, si salvam esse vellet Romam,
ui patiatur liberam esse, orare. Rex, verecundia vic-
tus, Quando id ceitum atque obstinatum est, inquit^
neque ego obtundam scepius eadem nequidquam agendo :
nec Tarquinios spe auxilii, quod nullum in me est, fru-
strabor. ^lium hinc, seu bello opus est, seu quiete, ex-
silio quarant locum, ne quid meam vobiscum pacem di-
LIBER II. CAP. XVI. 107
stineat. Dictis facta amiciora adjeclt : obsidum
quod reliquum erat, reddidit : agrum Veientem, foe-
dere ad Janiculum icto ademtum, restituit. Tar- Tarquinius
..... , , Tusculum
qumms, spe omni recutus incisa, exsulatum ad ge- j^ exsilium
nenim Mamiiium Octavium Tusculum abiit. Ro- ^^^^-
manis pax fida ita cum Porsena fuit,
XVI. Consules M. Valerius, P. Postumius. Eo U. C 249.
anno bene pugnatum cum Sabinis : consules trium- ^ ' '
pharunt. Majore inde mole Sabini bellum para-
bant : adversus eos, et ne quid simul ab Tusculo
(unde, etsi non apertum, suspectum tamen bellum
erat,) repentini periculi oriretur, P. Valerius quar- U. C. -250.
tum, T. Lucretius iterum consules facti. Seditio, ' ' ^°^'
inter belli pacisque auctores orta in Sabinis, ali-
quantum inde viriimi transtulit ad Romanos : nam-
que Attus Clausus, cui postea Ap. Claudio fuit Ro- Attus Clau-
mee nonien, cum pacis ipse auctor a turbatoribus ^^* sf„crit
belli premeretur, nec par factioni esset, ab Regillo,
magna clientium comitatus manu, Romam trans-
fugit. His civitas data agerque trans Anienem : ve-
tus Claudia tribus, additis postea novis tribulibuSj
qui ex eo venir-ent agro, adpellata. Appius, inter
Patres lectus^ haud ita multo post in principum dig-
nationem pervenit, Consules, infesto exercitu in
agvum Sabinum profecti, quum ita vastatione, dein
proelio, adflixissent opes hostium, ut diu nihil inde
rebellionis timere possent, triumphantes Romam re-
dierunt. P. ValeriuSj omnium consensu princeps P. Valerii
belli pacisque artibus, anno post, Agrippa Menenio, ™°'^'
P. Postumio consulibus, moritur, gloria ingenti, co- u. C. 251.
piis famiharibus adeo exiguis, ut funeri sumtus de- A. C. soi.
esset : de publico est elatus, Luxere matronae, ut
Brutum. £odem anno dux colonis Latiaae, Fo-
Io8 T. LIVII
metia et Cora, ad Auruncos deficiunt : cum Aunin-
cis bellum initum : fusoque ingenti exercitu, qui se
ingredientibus fines consulibus ferociter obtulerat,
omne Aurunciun bellum Pometiam compidsum est.
Nec magis post proelium, quam in proelio, caedibus
temperatum est : et csesi aliquanto plures erant,
quam capti ; et captos passim trucidaverunt : ne
ab obsidibus quidem, qui trecenti accepti numero
erant, iram belli hostis abstinuit. Et hoc anno
Romae triumpbatum.
U. C. 252. XVII. Secuti consules, Opiter Virginius et Sp.
CassiuSj Pometiam primo vi, deinde vineis aliisque
operibus, obpugnaverunt : in quos Am'unci, magis
jam inexpiabili odio, quam spe aliqua aut occa-
sione^ coorti, quum plures igni, quam ferro, ar-
mati excucumssent, CEede incendioque cuncta com-
plent : vineis incensis, multis hostium vulneratis et
occisis, consulum quoque alterum, (sed utrum, no-
men auctores non adjiciunt) gravi vulnere ex equo
dejectum, prope interfecerunt, Romam inde, male
gesta re, reditum : inter multos saucios consul spe
incerta vitae relictus. Interjecto deinde hand mag-
no spatio, quod vulneribus curandis supplendoque
exercitui satis esset, tum ira majore belli, tum vi-
ribus etiam auctis, Pometiae arma inlata: et quum,
vineis refectis aliaque mole belli, jam in eo esset,
ut in muros evaderet miles, deditio est facta : ce-
terum nihilo minus foede, dedita urbe, quam si
capta foret, Aurunci passira principes securi per-
cussi, sub corona veuierunt coloni alii oppidum
dirutum, ager veniit. Consules, magis ob iras gra-
viter ultas, quam ob magnitudinem perfecti belli,
triumpharunt.
LIBER II. CAP. XVIII. 109
XVIII. Insequens anniis Postumum Cominium U. C. 25».
et T. Lartium consules habuit. Eo anno Romae^ ' *^^*
quum per ludos ab Sabinorum juventute per lasci-
viam scorta raperentur, concursu hominum rixa ac
prope proelium fuit j parvaque ex re ad rebelhonem
spectare res videbatur. Supra belli Latini metum
id quoque accesserat, quod triginta jam conjurasse
populos, concitante Octavio Mamilio, satis consta-
bat. In hac tantanim exspectatione renim solli-
cita civitate, dictatoris primtun creandi mentio or-
ta : sed nec quo anno, nec quibus consulibus, quia
ex factione Tarquinia essent, (id quoque enim ti-a-
ditur) parum credittun sit, nec quis priraum dicta-
tor creatus sit, satis constat : apud veterrimos ta- Primus
men auctores T. Lartium dictatorem primum, Sp.
Cassium magistrum equitum, creatos invenio. Con-
sulares leg^re : ita lex jubebat, de dictatore cre-
ando lata. Eo magis adducor, ut credam, Lar-
tium, qui consularis erat, potius, quam M'. Vale-
rium, M. filium, Volesi nepotem, qui nondum con-
sul fuerat, moderatorem et magistrum consulibus
adpo&itum : qui, si maxime ex ea familia legi dicta-
torem vellent, patrem multo potius M, Valerium,
spectatae virtutis et consularem virum, legissent.
Creato dictatore primum Romae, postquam praeferri
seciu-es viderunt, magnus plebem metus incessit, ut
intentiores essent ad dicto parendum : neque enim,
ut in consulibus, qui pari potestate essent, alterius
auxilium, neque provocatio erat ; neque uUum us-
quam, nisi in cura parendi, auxilium. Sabinis etiam
creatus Romae dictator (eo magis quod propter se
creatum crediderant) metum incussit : itaque lega-
tos de pace mittunt : quibus, orantibus dictatorem
IIO
T. LIVII
U. C. 254,
A. C. 498.
Bellum
cum La-
tinis.
U. C. 255.
A. C. 497-
Pugna ad
Regillum
lacum.
senatumque, ut veniam erroris hominibus adoles-
centibus darent, responsum } ignosci adolescentibus
posse, senibus non posse, qui hella ex bellis sererent :
actum tamen est de pace : inpetrataque foret, si,
quod inpensae factum in belluni erat, pr?estare Sa-
bini (id enim postulatum erat) in animum indux-
issent. Bellum indictum : tacitse induciae quietum
annum tenuere.
XIX. Consules .Ser. Sulpicius, M'. Tullius : nihil
d gnum memoria actum. T. ^^butius deinde et C.
Vetusius. His consulibus Fidenae obsessae, Crustu-
meria capta, Pr^neste ab Latinis ad Romanos de-
scivit : nec ultra belhmi Latinum, ghscens jam per
aliquot annos, dilatum. A. Postumius dictator, T.
.(Ebutius magister equitum, magnis copiis peditum
equitumque profecti, ad lacum Regilhim in agro
Tusculano agmini hostium obcm-rerunt : et, qura
Tarqainios esse in exercitu Latinorum auditum est,
sustineri ira non potuit, quin extemplo confligerent.
Ergo etiam prcehum ahquanto, quam cetera, gra-
vius atque atrocius fuit : non enim duces ad regen-
dam modo consiho rem adfuere, sed, suismet ipsis
corporibus dimicantes, miscuere certamina : nec
quisquam procerum ferme hac aut illa ex acie sine
vulnere, praeter dictatorem Romanum, excessit. In
Postumiiun, prima in acie suos adhortantem instru-
entemque, Tarc[uinius Superbus,. quamquam jam ae-
tate et viribus erat gravior, equum infestus admisit :
ictusque ab latcrc, concursu suorum receptus in tu-
tum est. Et ad akerum cornu ^Ebutius magister
equitum in Octavium Mamilium inpetnm dederat :
nec ftfellit veniens Tusculanum ducem : contra
quem et ille concitat equum : tantaque vis iofestis
LIBER II. CAP. XX. tll
venientium hastis fuit, ut brachium ^butio trajec- U. C ass
tum sit, Maniilio pectus percussum. Hunc quidem • • * *
in secundam aciem Latini recepere. ^butius, fiuum
saucio brachio tenere tehim non posset, pugna ex-
cessit. Latinus dux, nihil deterritus vulnere, prce-
lium ciet ; et, quia suos perculsos videbat, arcessit
cohortem exsuhim Romanorum, cui L. Tarquinii
fiUus pr^eerat : ea, quod majore pugnabat ira ob
erepta bona patriamque ademtam, pugnam parum-
per restituit.
XX. Referentibus jara pedem ab ea parte Ro-
manis, M. Valerius, Pubhcolae frater, conspicatus
ferocem juvenem Tarquinium, ostentantem se in
prima exsuhmi acie, domestica etiam gloria accen-
sus, ut, cujus famiUae decus ejecti reges erant, ejus-
dem interfecti forent, subdit calcaria equo, et Tar-
quinium infesto spiculo petit. Tarquinius retro in
agmen suorum infenso cessit hosti. Valerium, te-
mere invectum in exsulum aciem, ex transverso qui-
dara adortus transfigit : nec quidquam equitis vul-
nere equo retardato, moribundus Romanus, laben-
tibus super corpus armis, ad terram defluxit. Dic-
tator Postimiius, postquam cecidisse talem virum,
exsules ferociter citato agmine invehi, suos percul-
sos cedere animadvertit ; cohorti suae, quani delec-
tam manum praesidii caussa circa se habebat, dat
signum, ut, quem suorum fugientem viderint, pro
hoste habeant : ita metu ancipiti versi a fuga Ro-
mani in hostem, et restituta acies. Cohors dicta-
toris tum primum proelium iniit : integris corpori-
bus animisque fessos adorti exsules caidunt. Ibi
aUa inter proceres coorta pugna. Imperator Lati-
nus, ubi cohortem exsulum a dictatore Romano
lia T. LIVII
prope circumventam vidit, ex subsidiariis manipulos
aliquot in primam aciem seciun rapit : hos agmine
venientes T. Herrainius legatus conspicatus, inter-
que eos insignem veste armisque Marailium nosci-
tanSj tanto vi majore, quam paullo ante magister
equitum, cum hostium duce proelium iniit, ut et
uno ictu transfixum per latus occiderit Mamilium,
et ipse inter spoliandum coi-pus hostis veruto per-
cussus, quum victor in castra esset relatus, inter
primam curationem exspiraverit. Tum ad equites
dictator advolat, obtestans, ut, fesso jam pedite,
descendant ex equis, et pugnam capessant. Dicto
paruere : desiliunt ex equis, provolant in pi-imum,
et pro antesignanis parmas objiciunt. Recipit ex-
templo animum pedestris acies, postquam juventu-
tis proceres aequato genere pugnae secum partem
periculi sustinentes vidit. Tum demum inpulsi La-
tini, perculsaque inclinavit acies, Equiti admoti
cqui, ut persequi hostem posset : secuta et pedestris
acies, Ibi, nihil nec divinae nec humanae opis Dic^
tator pra",termittens, gedem Castori vovisse fertiu: :
ac pronunciasse militi praemia, qui primus, qui se-
cundus, castra hostium intrasset : tantusque ardor
fuit, ut eodem inpetu, quo fuderant hostem, Ro-
mani castra caperent. Hoc modo ad lacum Regil-
lum pugnatum cst, Dictator et magister equitum
triumphantes in urbem rediere.
U. C, 256. XXI. Triennio deinde nec certa pax, nec bellum
A. C. 496. ^^j^ Consules Q. Clcelius et T. Lartius. Inde A.
U. C. 257' Sempronius et M. Minucius. His consulibus aedes
A C 4Q3
Saturno dcdicata : Saturnalia institutus festus dies.
A. deiude Postumius et T. Virginius consules facti.
u. c. 258. jjqj, demum anno ad Regillum lacum pugnatumj
A. C 494» '^ » k'
LIBER II. CAP. XXII. 113
apnd qiiosdam invenio > A. Postumium, quia col-
lega cUibite fidei fuerit, se consulatu abdicasse ; dic-
tatorem inde factum. Tanti errores inplicant tem-
porum, aliter apud alios ordinatis magistratibus, ut,
nec qui consules secundum quosdam, nec quid quo-
que anno actum sit, in tanta vetustatc,, non rerum
modo, sed etiam auctorum, digerere possis, Ap.
Claudius deinde et P. Servilius consules facti. In- U. C. 259.
signis hic annus est nuncio Tarquinii mortis. Mor--"' ^' ^^**
tuus est Cumis, quo se post fractas opes Latino-
rum ad Aristodemum tyrannum contulerat. Eo
nuncio erecti Patres, erecta plebes : sed Patribus Mors Tar-
nimis luxuriosa ea fuit laetitia : plebi, cui ad eam'!^'™'*
diem smnma ope inservitum erat, injuriae a primo-
ribus fieri coepere. Eodem anno Signia colonia,
quam rex Tarquinius dedaxerat, suppleto numero
colonorum, iterum deducta est, Romae tribus una
et viginti factae. ^des Mercurii dedicata est idi-
bus Maiis.
XXII. Cum Volscorum gente Latiuo bello neque Bellum
pax, neque bellum fuerat : nam et Volsci compara- ^^-"^
verant auxilia, quae mitterent Latinis, ni matura- '
tum ab dictatore Romano esset ; et maturavit Ro-
manus, ne proelio uuo cum Latino Volscoque con-
tenderet. Hac ira consules in Volscum agrum le-
giones duxere. Volscos, consilii poenam non me-
tuentes, necopinata res perculit. Armoriun inme-
mores obsides dant trecentos principum a Cora at-
que Pometia liberos : ita sine certamine inde ab-
ductae legiones. Nec ita multo post Volscis levatis
metu suum rediit ingenium : rursus occultum pa-
rant b.ellum, HeiTiicis in societatem arraorimi ad-
•umtis. Legatos quoque ad sollicitandum Latiura
114
T. LIVII
U. C. 259. passim diinittunt. Sed recens ad Regillum lacum
accepta clades Latinos ira odioque ejus, quicumque
arma suaderet, ne ab legatis quidem violandis abs-
tinuit. Coraprehensos Volscos Romam duxere. Ibi
traditi consulibus : indicatumque est, Volscos Her-
nicosque parare bellum Romanis. Relata re ad
senatum^ adeo fuit gratum Patribus, ut et captivo-
rum sex millia Latinis reraitterent, et de foedere,
quod prope in perpetuiim negatum fuerat, rem ad
novos magistratus rejicerent. Enimvero tum La-
tini gaudere facto, pacis auctores in ingenti gloria
esse. Coronam auream Jovi douum in Capitolium
mittunt : cnra legatis donoque, qui captivorum re-
missi ad suos fuerant, magna circumfusa multitudo
venit. Pergunt domos eorum, apud quem quisque
servierant : gratias agunt, liberaliter babiti cultique
in calamitate sua : inde hospitia jungunt. Num-
quam alias ante publice privatiracjue Latinum no-
men Roraano imperio conjunctius fuit.
XXIII. Sed et bellum Volscura inminebat, et ci-
vitas, secum ipsa discors, intestino inter Patres
plebemque flagrabat odio, maxirae propter nexos ob
aes alienum. Freraebant, se,foris pro Ubertate et iin-
perio dimicantes, do)ni a civibus captos et obpiessos
esse ; tutioremque in bello, quam in pace, inter hostes,
quam inter cives, libertatem plebis esse : invidiamque
eam, sua sponte gliscentem, insignis unius calami-
tas accendit. Magno natu quidam cuiu omnium
malorum suorum insignibus se in forimi projecit :
obsita erat squalore vestis, foedior corporis habitus
pallore ac niacie peremti. Ad hoc, pr«)missa baiba
et capilli cfferaverant spcciem oris. Noscitabatur
tamcn in tanta deformitate, et ordiues duxisse aie-
Turbse ob
ges alie-
num.
LJBER II. CAP. XXIII. JI5
bant, aliaque militiae decora vulgo, miserantes eum, U. C. 259.
jactabant : ipse, testes honestarura allquot locis * "^^ '
pugnarum, cicatrices adverso pectore ostentabat.
Sciscitantibus unde ille hahitus ? unde deformitas ?
quum circumfusa turba esset prope in concionis mo-
dum, Sabino hello, ait, se miUtantem, quia propter po-
pulationes agri non fructu modo caruerit, sed villa in-
censa fuerit, direpta omnia, pecora abacta, tributum
iniquo suo tempore imperatum, ces alienum fccisse : id,
cumulatum usuris, primo se agro paterno avitoque ex-
iiisse, deinde fortunis aliis : postremo, velut tahem, per-
venisse ad corpus. Ductum se ab creditore, non in ser-
vitium, sed in ergastulum et carnificinam esse. Inde
ostentare tergum, foedum recentibus vestigiis verbe-
rum. Ad haec visa auditaque clamor ingens oritur.
Non jam foro se tumultus continet, sed passim to-
tam urbem pervadit. Nexu vincti solutique se un-
dique in publicum proripiunt, inplorant Quiritium
fidem. Nullo loco deest seditionis voluntarius co-
mes : multis passim agminibus per omnes vias cum
clamore in forum curritur. Magno cum periculo
suo, qui forte Patrum in foro erant, \\\ eam turbam -
inciderunt : nec temperatum manibus foret, ni
propere consules, P. Servilius et Ap. Claudius, ad
comprimendam seditionem intervenissent. In eos
multitucio versa, ostentare vincula sua deformita-
temque aliam. Hsec se meritos dicere, exprobran-
tes suam quisque alius alibi militiam. Postulai-e
multo minaciter magis, quam suppliciter, ut sena-
tum vocarent : curiamque ipsi, futuri arbitri mode-
ratoresque publici consilii, circumsistvmt. Pauci ad-
modum Patrum, quos casus obtulerat, contracti ad
consules : ceteros raetus non curia raodo, sed etiam
Il6 T. LIVII
U. C. 259. foro arcebat : nec agi quidquam per infreqoentiam
poterat senatus. Tum vero eludi atque extrahi se
multitudo putare ; et, Patrum qui abessent, non
casu, non metu, scd inpediendae rei caussa abesse,
et consules ipsos tergiversari ; nec dubie ludibrio
esse miserias suas. Jam prope erat, ut ne consu-
lum quidem majestas coerceret iras hominum t
quum, incerti, morando, an veniendo, plus periculi
contraherentj tandem in senatum veniunt : frequen-
tique tandem curia, non modo inter Patres, sed ne
inter consules quidem ipsos, satis conveniebat. Ap-
pius, vehementis ingenii vir, imperio consulari rem
agendam censebat : uno aut altero adrepto, quietu-
ros alios, Servilius, lenibus remediis aptior, conci-
tatos animos flecti, quam frangi, putabat quum tu»
tius, tum faciUus, esse.
XXIV, Inter haec major alius terror, Latini
equites cum tumultuoso advolant nuncio : Volscos
infesto exercitu ad urbem ohpugnandam venire : quae
audita (adeo duas ex una civitate discordia fecerat)
longe aliter Patres ac plebem adfecere. Exsultare
gaudio plebes ; ultores superhicB Patrum adesse di-
cere Deos : alius alium confirraare, ne nomina da-
rent : cum omuibus potius, qiiam solos, perituros.
Patres militarent, Patres arma caperent, ut penes
eosdem pericula belli, penes quos praemia, essent.
At vero curia, moesta ac trepida ancipiti metu et
ab cive et ab hoste, Serviliimi consulem, cui inge-
nium magis populare erat, orare, ut tantis circum-
Metu hostis ventam terroribus expediret rempublicam. Tum con-
compositae, g^^ misso senatu, in concionem prodit : ibi curae
esse Patribus ostendit, ut consulatur plebi : cete-
rum delibcrationi de maxima quidem iUa^ sed tamen
LIBER II. CAP. XXV. II7
parte civitatis, metum pro miiversa republica inter- U. C. 259.
venisse : nec posse, qmma hostes prope ad portas *^'''*
essent, bello praevertisse quidquam : nec, si sit laxa-
menti aliquid, aut plebi honestum esse, nisi mer-
cede prius accepta, arma pro patria non cepisse ;
neque Patribus satis decorum, per metum potius,
quam postmodo voluntate, adflictis civium suorum
fortunis consuluisse. Concioni deinde edicto addi-
dit fidem, quo edixit, Ne qui^ civem Romaniim vinc'
tum aut claiisum teneret, qiio niinus ei nominis edendi
<tpud consnles pofestas Jieret. Ne cfds miUtis, donec
in castris esset, bona possideret, aut venderet : liberos
nepotesve ejus moraretur. Hoc proposito edicto, et,
qui aderant, nexi profiteri extemplo nomina ; et
undique ex tota urbe proripientium se ex privato,
quum retinendi jus creditori non esset, concursus
in forum, ut sacramento dicerent, fieri. Magna
ea manus fuit ; neque aliorum magis in Volsco
bello virtus atque opera enituit. Consul copias
contra hostem educit : parvo du"imente intervallo
castra ponit.
XXV. Proxima inde nocte Volsci, discordia Ro-
mana freti, si qua nocturna transitio proditiove fieri
possit, tentant castra. Sensere vigiles : excitatus
exercitus, signo dato : concursum est ad arma. Ita
frustra id inceptum Volscis fuit : reliquum noctis
utrimque quieti datum, Postero die prima luce
Volsci, fossis repletis, valluni invadunt. Jamque
ab omni parte munimenta vellebantur, quum con-
sul, quamquam cuncti undique, et nexi ante omnes,
ut signum daret, clamabant, experiendi animos mi-
litum caussa pai-umper moratus, postquam satis ad«
parebat ingens ardor, dato tandem ad erumpendum
ii8
T. LIVII
U. C. 259.
A. C. 493.
Victi Vol-
ici.
Tumultus
Sabinus.
Bellum
cum Au-
runcis.
signo, militem avidum ceitaminis emittit. Primo
statim incursu pulsi hostes : fugientibus, quoad in-
sequi pedes potuit, terga czesa : eques usque ad ca-
stra pavidos egit : mox ipsa castra, legionibus cir-
cumdatis, quum Volscos inde etiam pavor expu-
lisset, capta direptaque. Postero die ad Suessam
Pometiam, quo confugerant hostes, legionibus duc-
tis, intra paucos dies oppidum capitur : captum
praedae datum : inde pauUum recreatus cgens miles.
Consul cum maxima gloria sua victorem exercitum
Romam reducit : decedentem Romam Ecetranorum
Volscorum legati, rebus suis timentes post Pome-
tiam captam, adeunt. His ex senatusconsulto data
pax, ager ademtus.
XXVI. Confestim et Sabini Romanos territa-
vere : tumultus enim fuit verius, quam bellum.
Nocte in urbe nunciatum est, exercitum Sabinum
prapdabundum ad Anienem amnem pervenisse : ibi
passim diripi atque incendi villas. Missus extem-
plo eo cum omnibus copiis equitum A. Postumius,
qui dictator bello Latino fuerat : secutus consul
Servilius cum delecta peditmn manu. Plerosque
palantes eques circumvenit : nec advenienti pedi-
tmn agmini restitit Sabina legio. Fessi, tum iti-
nere, tum popidatione nocturna, magna pars in vil-
lis repleti cibo vinoque, vix fugae quod satis esset
virium habuere. Nocte una audito perfectoque
bello Sabino, postero die, in magna jam spe undi-
que partae pacis, legati Aurunci senatum adeunt,
ni decedatur V^olsco agro, bellum indicentes. Cum
legatis simul exercitus Auruncorum dorao profec-
tus erat : cujus fama, haud procul jam ab Aricia
visi, tanto tumultu concivit Romanos, ut nec con-
LIBER II. CAP. XXVII. II9
auli ordine Patres, nec pacatuni responsum arma U. C. 259.
inferentibus arma ipsi capientes dare possent. Ari- '^- ^- '*^-''
ciam infesto agmine itur : nec prociil inde cum
Auruncis signa conlata, prcelioque uno debella-
tum est.
XXVII. Fusis Auruncis, victor tot intra paucos Turbse ob
dies bellis Romanus promissa consulis fidemque se- "'^^°'' ^^'
r _ _ 1 crudescunt.
natus exspectabat : quum Appius, et insita super-
bia animo, et ut collegse vanam faceret fidem, quam
asperrime poterat, jus de creditis pecuniis dicere :
deinceps et, qui ante nexi fuerant, creditoribus tra-
debantur, et nectebantiu' alii. Quod ubi cui militi
inciderat, coUegam adpellabat : concursus ad Ser-
vilium fiebat, illius promissa jactabant, illi expro-
brabant sua quisque belli merita cicatricesque ac-
ceptas : postulabant, ut aut referret ad senatum, aut
ut auxilio esset consul civibus suis, imperator mili-
tibus. Movebant consulem haec j sed tergiversari
res cogebat : adeo in alteram caussam non coUega
solum praeceps ierat, sed omnis factio nobilium.
Ita, medium se gerendo, nec plebis vitavit odium,
nec apud Patres gratiam iniit. Patres moUem con-
sulem et ambitiosum rati ; plebes fallacem : brevi-
que adparuit, aequasse eum Appii odium. Certamen
consulibus inciderat, uter dedicaret Mercurii aedem.
Senatus a se rem ad populum rejecit : utri eorum
dedicatio jussu populi data esset, eum praeesse an-
nonae, mercatorum collegium instituere, sollemnia
pro pontifice jussit suscipere. Populus dedicatio-
nem aedis dat M. Laetorio, primi pili centurioni :
quod facile adpareret, non tam ad honorem ejus, cui
curatioa Itior fastigio suo data esset, factum, quam
ad consulum ignominiam. Saevire inde utique con-
120 T. LIVII
sulum alter Patresque : sed plebi crevcrant animi ',
et longe alia, quam primo instituerant, via grassa-
bantur. Desperato enim consulum senatusque auxi-
lio, quum in jus duci deljitorem vidissent, undiquc
convolabant : nequc decretum exaudiri consulis prae
strepitu et clamore poterat : neque, quum clecres-
set, quisquam obtemperabat. Vi agebatur, metus-
que omnis et periculum libcrtatis, quum in con-
spectu consulis singuli a pUiribus violarentur, in
creditores a debitoribus verterant. Super haec ti-
mor incessit Sabini belli ; delectuque decreto, nemo
nomen dedit, furente Appio, et insectante ambitio-
nem coUegae j qiii populari silentio rempublicam
proderet, et ad id, quod de credita pecunia jus non
dixisset, adjiceret, ut ne delectmn quidem ex sena-
tusconsulto haberet : non esse tamen desertam o»»-
nino rempublicam, neque prqjectum consulare imperium.
Se unum et suce et Patrum majestatis vindicem fore.
Qunm circumstaret quotidiana multitudo licentia
accensa, adripi vmum insignem ducem seditionum
jussit. Ille, quum a lictoribus jani traheretur, pro«
vocavit : nec cessisset provocationi consul, quia
non dubium erat populi judicium, nisi segre victa
pertinacia foret, consilio magis et auctoritate prin»
cipum, quam populi clamore : adeo supererant ani»
mi ad sustinendam invidiam. Crescere inde ma«
lum in dies, non clamoribus modo apertis, sed, quod
multo perniciosius erat, secessione occultisque con-
loquiis. Tandem invisi plebi consules magistratu
abeunt, Servilius neutris, Appius Patribus mire gra-
tus.
U. C. 260. XXVIII. A. Virginius inde et T. Vetusius con-
sulatum ineunt. Tuiu vero plebes, incerta quales
LIBER II. GAP. XXVIIl. 1«!
Kabitura consules esset, coetus nocturnos, pars Es- U. C. 260.
quiliis, pars in Aventino, facere ; ne in foro subitis
trepidaret consiliis, et omnia temere ac fortuito age-
ret. Eam rem consules rati, ut erat, pemiciosam,
ad Patres deferunt : sed delatam consulere ordine
non licuit : adeo tumiiltuose excepta est clamoribu»
undique et indignatione Patrum, si, quod imperio
consulari exsequendum esset, invidiam ejus consu-
les ad senatum rejicerent. Profecto si essent in re-
publica magistratus, nullum futurum fuisse Romce, nisi
publicum, concilium. Nunc in mille curias conciones-
que (quum alia in Esquiliis, alia in Aventino fiant
concilia) dispersam et dissipatam ense rempublicam.
Unum, Hercule, virum, (id enim plus esse, quam con»
sulem) qtmlis Ap. Claudius fuerit, momento temporu
discussurum illos coetus fuisse. Correpti consules
quum, quid ergo se facere vellent, (nihil enim seg->
nius molliusve, quam Patribus placeat, acturos) per«
cunctarentur, decernunt, ut delectum quam acerri-
mum habeant : otio lascivire plebem. Dimisso se-
natu, consules in tribunal adscendunt : citant no-
minatim juniores. Quum ad nomen nemo respon»
deret, circumfusa multitudo in concionis modum
negare, Ultra decipi plebem posse, Numquam unun,
militem habituros, ni prcestaretur fdes publica : liber»
tatem unicuique prius reddendam esse, quam arma
danda : ut pro patria civibusque, non pro dominis,
pugnent. Consules, quid mandatum esset a senatu,
•videbant : sed eorum, qui intra parietes curiae fe-
rociter loquerentur, neminem adesse, invidiae sua
participem : et adparebat atrox cum plebe certa-
men. Prius itaque, quam ultima experirentur, se-
liatum iterum conaulere placuit : tmo vero ad ,id-
VoL. I. G
122 T. LIYII
U. C. 260. las consulnm prope convolavere mininius quisquc
A. C. 49:.J. jjatu Patrum, abdicare con.sulatum jubentes, et de-
ponere imperium, ad ijuod tuendum animus de-
esset.
XXIX. Utraque re satis experta, tum demum
consulcs : Ne prcedictum mgetis, Patres conscriptl,
adest ingcns scditio. Postuiimus, ut ii, qui maxime
ignaviam increpant, adsint nobis hahmtibus dclccfum.
Acerrimi cvjuscjue arbitrio, quando ita placet, rem age-
inus. lledcunt in tribunal ; citari nominatim nnam
tx iis, qui in conspectu erant, dedita opera jubcnt.
Qnum staret tacitus, et circa cum ali(|uot liominum,
ne forte violaretur, constitisset globus, lictorera ad
^um consules mittunt : quo repulso, tum vero, in-
dignum facinus esse, clamitantes, «jui Patrum consu-
libus aderant, devolant de tribunali, ut lictori auxi-
lio cssent. Sed ab lictore, nihil aliud quam pre-
henderc prohibito, quum conversus in Patres inpc*
tus esset, consulum intercursu rixa sedata est : in
qua tamen, sine lapide, sine telo, plus clamoris at-
que irarum, quam injuriae, fucrat. Scnatus, tumul-
tuose vocatus, tumultuosius consulitur, qu?estioncm
postulantibus iis, qui pulsati fuerant, dccernente
ferocissimo quoque, non sententiis magis, quam cla-
more et strepitu. Tandem, quum irae resedissent,
exprobrantibus consulibus, nihilo plus sanitatis in
curia, quam in foro, essc, ordine consuli coepit.
Varise sen- Tres fuere sententise. P. Virginius rem non vulga-
tentia in ^^^ . ^^ -j^ tantum, qui, Mem secuti P. ScrviUi con-
senatu. ^ -^
sulis, Volsco, Aurunco, Sabinoque militassent bello,
agendum censcbat. T. Lartius, Non id tempus esse,
ut merita tagtummodo exsolvercntur : totam plcbem (pre
oUeno demersam esse: nec sisti posse, ni omnibus con-
LIBER II. CAF. XXX. I23
sulatur : quin, si alia aUorum sit conditio, accemli ma-u. C. 269.
gis discordiam, quam sedari. Ap. Claudius, et ua- ^- ^* *^'^-
tura inmitis, et efferatus hinc plebis odio, illinc Pa-
trum laudibus, Non miseriis, ait, sed licentia, tantum
concitum turbarum ; et htscivire magis plebem, quam.
s^vire. Id adeo malum ex provocatione natum : quippe
minas esse consulum, non imperiuin ; uhi ad eos, qui
una peccaverint, provocare liceat. Agedum, inquit,
dictatorem, a quo provocatio non est, creemus. Jam,
hic, quo nunc omnia ardent, conticescet furor. Pulset
tum mihi lictorem, qui sciet, jus dc tergo vitaque sua
penes unum illum esse, cujus majestatem violavit.
XXX. Multis, ut erat, horrida et atrox videba- '
f ur Appii sententla : nirsus Virginii Lartiique ex*
emplo haud sakibres ; utique Lartii putabant sen-
tentiam, quas totam fidcm tolleret : medium maxi-
me et moderatum utroque consilium Virg;inii habe-
batur. Sed factione respectuque rerum privatarum,
quae semper obfccere obficientque publicis consiliis,
Appius vicit : ac prope fuit, ut dictator illc idem
crearetur : quae res utlque alienasset plebem peri-
culosissimo temporc, quum Volsci iEquique et Sa-
bini forte una oranes in armis essent. Sed curse
fuit consulibus et senioribus Patrum^ ut imperium,
%no vehemens, raansueto permitteretur ingenio. M'. M'. Va-
Valerium dictatorem Volesi filium creant. Plebes, "^'"^ '^"^"
tator.
etsi adversus se creatum dictatorem videbat, tamen,
quum provocationem fratris lege haberet, nihil ex
ea familia triste nec superbum tiraebat. Edictum
deinde, a dictatore propositum, confirmavit animos,
Servilii fere consuUs edicto conveniens : sed et ho-
mioi et potestati melius rati credi, omisso certamiae
G2^^
124
T. Lirii
U. C. 260.
A. C. 492-
Bellum
cum &-
quis, Lati-
norum
caussa.
3cllum
eum Vol-
scis.
nomina dedere. Quantus numquam ante exercitus,
legiones decem effectae : ternae inde datae consuli-
bus, quatuor dictator usus. Nec poterat jam bel-
lum differri. ^qui Latinum agrum invaserant :
oratores Latinorum a senatu petebant, ut aut mit-
terent subsidium, aut se ipsos tuendorum finium
caussa capere arma sinerent. Tutius visum est, de-
fendi inermes Latinos, quam pati retractare arma.
Vetusius consul niissus est : is finis populationibus
fuit. Cessere -(Equi campis : locoque magis, quam
armis, freti, summis se jugis montium tutabantur.
Alter consul, in Volscos profectus, ne et ipse tere-
ret tempus, vastandis maxime agris hostem ad con-
ferenda propius castra dimicandumque acie excivit.
Medio inter castra dampo, ante suvmi quisque val-
lum, infestis signis constitere : multitudine aliquan-
tum Volsci superabant. Itaque effusi et contem-
tim pugnam iniere. Consul Romanus nec promovit
aciem, nec clamorem reddi passus, defixis pilis stare
«uos jussit : ubi ad manum venisset hostis, tum
coortos tota vi gladiis rem gerere. Volsci, cursu
«t clamore fessi, quum se veUit stupentibus metu
intulissent Romanis, postquam impressionem sen-
sere ex adverso factam, et ante oculos micare gla-
dios, haud secus, quam si in insidias incidissent,
turbati vertunt terga ; et ne ad fugam quidem sati»
Tirium fuit, quia cursu in proelium ierant. Ro-
Tnani contra, quia principio pugnae quieti steterant,
Tigentes corporibus, facile adepti fessos, et castra
inpetu ceperunt, et, castris exutum hostem Velitras
persecuti, uno agmine victorcs cum victis in ur-
bon inrupere . plusque ibi sanguinis, promiscua
LIBER H. CAP. XXXI. 125
©mnium generum caede, quam in ipsa dimicatione, U. C. afio.
factum. Paucis data venia, qui inermes in dedi- '
tionem venerunt.
XXXI. Dum haec in Volscis geruntur, dictator Bellum
^ , . 1-1 1 • 1 !!• <■ /■ T cura Sabi-
Sabmos, ubi longe piunmum belli tuerat, rundit, ^jg^
fugatque, exuitque castris. Equitatu inmisso me-
diam turbaverat hostium aciem, qua, dum se cornua
latius pandunt, parum apte introrsum ordinibu^
aciem firmaverant : turbatos pedes invasit : eodem
inpetu castra capta, debellatumque est. Post pug-
nam ad Regillum lacum non alia illis annis pugna
clarior fuit : dictator triumphans urbem invehitm".
Super solitos honores locus in circo ipsi posterisqua,
ad spectaculum datus ; sella in eo loco curulis po-
sita. Volscis devictis Veliternus ager ademtus :
Velitras coloni ab iirbe mieai ct colunla tleducta.
Cum jEquis post aliquanto pugnatum est, invito
quidem consule, quia loco iniquo subeundum erat
ad hostes : sed milites, extrahi rem criminantes, ut
dictator, priusquam ipsi redirent in urbem, magi-
stratu abiret, irritaque, sicut ante consiuis, promissa
ejus caderent, perpulere, ut forte temere in adver-
sos moutes agmen erigeret. Id male commissum >^qui TiGti.
ignavia hostium in bonum vertit : qui, prius([uam
ad conjectum teli veniretur, obstupefacti audacia
Ronianorum, relictis castris, quae munitissimis te-
nuerant locis, in adversas valles desiluere : ubi sa-
tis praedae et victoria incruenta fuit. Ita trifariara
re bello bene gesta, de domesticarum rerum eventu''^"''^* "•*
T. ■! II- 1 mcsticEe.
nec ratribus ncc plebi cura decesserat : tanta quum
gratia, tum arte praeparaverant foineratores, quae
non modd plebem, sed ipsum etiam dictatorem fru-
&trarcntur. Nanique Valerius, post Vctusii cons.u-
G3
J25 T. LIVII
U. C. Q60. lis reditum, omnium actionum in senatu primaui
habuit pro victore populo, retulitque, quid nexis
fieri placeret : quse quum rejecta relatio esset, Non
placeo, inquit, concordue auctor : optabitis, me Dius
^dius, projje diem, tit mei simiks Romana plebes pa-
tronos habeat, Quod ad me adtinet, neque frustrabor
ultra cites meos, neque ipse frustra dictator ero. Dis-
(•ordicE intestince, bellum externum fecere, ut hoc ma-
gistratu egeret respublica. Pax foris parta est, donii
inpeditur : privatus potius, quam dictator, seditioni in-
terero : ita, curia egrcssus, dictatura se abdicavit.
Adparuit caussa plebi, suam viccm indignantem
magistratu abisse. Itaque, velut persoluta fide, quo-
niam per eum non stetisset, quin prcestaretur, de-
cedentem domum cum favore ac laudibus prose-
cuti sunt.
; XXXII. Timor inde Patres incessit, ne, si di-
missus exercitus foret, rursus coetus occulti conju-
rationesque fierent : itaque, quam.quam per dicta-
torem delectus habitus esset, tamen, quoniam in
consulum verba jurassent, sacramcnto teneri mili-
tem rati, per caussam renovati ab .^quis belli educi
tx urbe legiones jussere : quo facto maturata est
seditio. Et primo agitatum dicitur de consuhim
CcEde, ut solverentur sacramento : doctos deinde,
Secessio nullam scelere religionem exsolvi, Sicinio quodam
plebis in ... ^ 1 • o
Sacrum auctore, injussu consuuim m oacrum montem seces-
montem. sisse (trans Anienem amnem est) tria ab urbe millia
passuum. Ea frequentior fania est, quam, cujus
Piso auctor est, in Aventinum secessionera factam
esse. Ibi sine uUo duce vallo fossaque communitis
castris quieti, rem nullam, nisi necessiu-iam ad vic-
tum, sumendo, per aliquot dies, neque lacessiti ne-
LIBER II. CAP. XXXIII. 1^7
tnie lacessentes, sese tenuere, Pavor inf!;ens in iir- ^. C. c:'5«.
' :' ™. A. c. 49'i.
be, metuque mutuo suspensa erant omnia. limere
relicta ab .^uis plebes violentiam I*atrum, timere Pa-
tres residem in urbe plebem, incerti, manerc eam,
an abire mallent : quam diu autcm tranquillam,
quae secesserit, multitudinem fore ? qiiid futurum
deinde, si quod externum interim bellum exsi.stat ?
nullam profecto, nisi in concordia civium, spem re-
liquam ducere : eara per jequa, per iniqua, reconci-
liandam civitati esse. Placuit igitur oratorem acl
plebem mitti Menenium Agrippam, facundum vi-
rum et, quod indc oriundus erat, plebi carum. Is,
intromissus in castra, prisco illo dicendi et horrido
modo nihil aliud, quara hoc, narrasse fertur : Teniy
porc, quo in homine non, ut nunc, omniu in unum cott'
sentiebant, sed singulis membris suum cuique consiliumy
auus sermo fuerat, indignatus reliquas partes, sua cura,
suo labore ac ministerio ventri omnia qwrri : ventrem,
in niedio quietum, nihil aliud, quam datis voluptatihus
frui : conspirasse inde, ne manus ad os cibum ferrcnt,
ncc os acciperet datum, nec dentes conjicerent : hac ira,
dum ventrem fume domare vellent, ipsa una memhra
iotumque corpns ad extremam tabem venisse. Inde ad"
paruisse, ventris quoque haud segne ministerium esse :
nec magis ali, qnaiu alere eum, reddentem in omnes
corporis partes hunc, quo vivulius vigemusque, divisum
pariter in venas maturum, confecto cibo, sauguinem.
Comparundo hinc, (juam iutestina corporis scditio
similis esset ira? plebis iu Patres, flexisse mentes
hominura.
XXXIII. Agi deinde de concordia coeptum, con- Plebs rc-
cessuHique in conditiones, ut plebi sui magistratus *'
esseut sacrosancti, quibus auxilii latio adversus con-
G4
laB T. LIYll
sules esset ; ncTC cui Patrum capere etim magistra-
Tribuni tum liceret. Ita tribuni plebei crcati diio, C. Li-
cinius et L. Albinus : hi tres coUegas slbi creave-
runt : in his Sicinium fuisse, seditionis auctorem j
U. C. 261. de duobus, qui fuerint, minus convenit. Sunt, qui
duos tantum in San-o monte creatos tribunos esse
dicant, ibique sacratam legera latam. Per seccssio-
nem plebis Sp. Cassius et Postumus Comiaius con-
sulatum inierunt : his consulibus cum Latinis po-
pulis ictum foedus : ad id feriendum consul altei
Romae mansit 3 alter, ad Volscum bellum missus,
^olsci Antiates Volscos fundit fugatque : compulsos in op-
pidum Longulam persecutus, moenibus potitur. In-
de Poluscam, item Volscorum, cepit : tum magna vi
adortus est Coriolos. Erat tum iu castris intei- pri-
C. Marcii mores juvenum C. Marcius, adolescens et consilio
fioHcaDti ^* nianu promtus, cui cognomen postea Coriolano
fuit. Quum subito exercitum Romanum, Coriolos
obsidentem, atque in oppidanos, quos intus clausos
habebat, intentum sine ullo metu extrinsecus inmi-
nentis belli, Volscae legiones, profectae ab Antio,
invasissent, eodemque tempore ex oppido erupis-
sent hostes, forte in statione Marcius fuit. Is, cum
delecta militum manu, non modo inpetum erumpen-
tiura retudit, sed pcr patentem portam ferox inru-
pit : csedeque in proxima urbis facta, ignem, te-
mere arreptum, inminentibus muro aedificiis injecit.
Clamor inde oppidanorum, mixtus muliebri puerili-
que ploratu, ad terrorera, ut solet, primo ortu et
Romanis auxit animum, et turbavit Volsros, utpote
capta urbe, cui ad ferendam opem venerant. Ita
fusi Volsci Antiates, Coriob' oppidum captum : tan-
tumque sua laude obstitit famae consulis Marcius^
LIBER II. CAP. XXXIV. I29
ut, nisi foedus cum Latinis, columna aenea inscul-
ptum, monumento esset, ab Sp. Cassio uno, quia
collega afuerat, ictum, Postumum Cominium bel-
lum gessisse cum Volscis, memoria cessisset. Eodem
anno Agrippa Menenius moritur, vir omni vita pa- Agr. Mene-
riter Patribus ac plebi carus ; post secessionem ca- "" "^°""
rior plebi factus. Huic interpreti arbitroque con- U. C. 262.
cordiae civium, legato Patrum ad plebem, reductori'^" ^* *^^'
plebis Romanae in urbem sumtus fimeri defuit : ex-
tulit eum plebs sextantibus conlatis in capita.
XXXIV. Consules deinde T. Geganius, P. Minu-
cius facti. Eo anno, quum et foris quieta omnia a
bello essent, et domi sanata discordia, aliud multo
gravius malum civitatem invasit : caritas primum Caritas
,^. . 1 1 • • annonas.
annonae, ex incultis per secessionem piebis agris ;
fames deinde, qualis clausis solet : ventumque ad.
interitum servitiorum utique et plebis esset, ni cou-
sules providissent, dimissis passim ad frumentum
coemendum, non in Etruriam modo dextris ab Ostia
litoribus, Isevoque per Volscos mari usque ad Cu-
mas, sed quaesitum in Siciliam quoque : adeo finiti-^
morum odia longinquis coegerant indigere auxiliis.
Fnunentum Cnmis quum coemtum esset, naves pro
bonis Tarquiniorum ab Aiistodemo tyranno, qui
haeres erat, retentae sunt : in Volscis Poraptinoque
ne emi quidem potuit : periculum quoque ab inpetu
hominum ipsis frumentatoribus fuit. Ex Tuscis
frumentura Tiberi venit : eo sustentata est plebsi
Incommodo bello in tam artis commeatibus vexati
forent, ni Volscos, jam moventes arma, pestilentia
ingens invasisset : ea clade conterritis hosthim ani-
mis, ut etiam, ubi ea remisisset, terrore aliquo te-
nerentur, et Velitiis auxere numerunx colouorum.
G5
130 T. LIVII
U. C. sc.T. Romani, et Noibae in moiitcs norain coloniam,
A. C 489. • Ti .• • Ar -.i^. .
quae arx m Jromptmo cssct, miscrnnt. M. jMiqucio
dcincle et A. Sempronio consulibus, magna vis fru-
menti ex Sicilia advecta : agitatumque in senatu,
quanti plebi daretur, Multi venisse tempus pre-
mendae plebis putabant, recupcrandique jura, quae
extorta secessione ac vi Patribus esseut : in primis
Marcius Coriolanus, bostis tribuniciae potestatis, Si
annonain, inciuit, veterem volunt, jus pristinum red-
dant Patrlbus. Cur ego plebeios magistratus, cur Si-
dnium potentem video, sub jugum missus, tamquam a.
bdronibus rcdemtus ? Egone has indignitates diutius
patiar, quam necesse est ? Tarquinium regem qui non
tulerim, Sicinium feram ? secedat nunc, avocet ple-
bem : palei via in Sacrum montem aliosque colles. Ra-
piant frumenta ex agris nostris, quemadmodum tertio
anno rapuere. Utantur annona, quam furore suo fe-
cere. Audeo dicere, hoc malo domitos ipsos potius
mltorcs ugrorum fore, quam ut armati per secessionem
coli prohibeant. Haud tam facile dictu est, facien-
dumne fuerit, quani potuisse arbitror fieri, ut, con-
ditionibus laxandi annonam, et tribuniciam pot€-
statem, et omnia invitis jura inposita Patres dc-
merent sibl.
XXXV. Et senatui nimis atrox visa scntentia est,
et plebem ira prope armavit. Fame se jam, sicut
hostes, peti ; cibo victuque fraudari : peregrinum fru-
mentum, quce sola cdimenta ex insperato fortuna dede-
rlt, ab ore rapi, nisi C. Marcio vincti dedantur tribuni,
nisi de tergo plebis liomance satisjiat. F.um sibi car-
nijicem novum exortum, qui aut mori, aut servire ju-
C. Marcius j^fl/_ In cxeuntem e curia inpetus factus essct, ni
penpportune tnbuni diem dixissent. lui ira est
LIBETv II. CAP. XXXVI. I3I
subpicssa : se judiceiu qviisquc, sc dominum vitae ^' n' ^t^'
nccisquc inimici factum videbat. Contenitim pri-
mo Marcius audiebat minas tribunicias : auxilii,
non poen^e, jus datum illi potestati j plebisque, non
Patrum, tribunos esse. Sed adeo infensa erat co-
orta plebs, ut unius poena defungendum csset Patri-
bus. Restiterunt tamen adversa invidia, usique
sunt, qua suis quisque, qua totius ordinis viribus. '
Ac primo tentata res est, si, dispositis clientibus,
absterrendo singulos a coitionibus conciliisque, dis-
jicere rem possent. Universi deinde processere,
(quidquid erat Patrum, reos diceres) precibus ple-
bem exposcentes ; unum sihi civem, iinum scnatorem,
si innocentem absolvere nollent, pro nocente donarent.
Ipse quum die dicta non adessct, perseveratum in
ira est. Damnatus absens in Volscos exsulatum Damnatus
... . . . , ., . . . in Volscos
abnt, inmitans patriaPj liostilesque jam tuni spiritus exsulatum
g«rens. Venientem Volsci benigne exceperc ; be- ^^''^"
nigniusque in dies colebant, quo major ira in suos
eminebat, crebraeque nunc querelae, nunc minae per-
cipiebantur. Hospitio utebatur Attii Tulli. Longe ,
is tum princeps Volsci noniinis erat, Romanisque
semper infestus : ita qunm alterum vetus odium, al-
terum ira recens stimulai'et, consilia confcrunt de
Romano belio. Haud facile credebant, plebem ,
suam inpelli posse, ut toties infeliciter tentata arma
capercnt. Multis siepe bellis, pestilentia postremo
amissa juventute, fractos spiritus esse : arte agen-
dum in exoleto jam vetustate odio, ut recenti ali-
qua ira exacerbarentur aninii.
XXXVI. Ludi forte ex instauratione niagni Ro-
mee pai'abantur : instaurandi \\<e,c caussa fuerat.
Ludis maue servum quidam paterfamilia;, noaderOi
G6
13*
T. LIVII
Ingratus
Jovi prae-
sultator.
tJ. C. 263. commisso spectaculo, sub furca caesum medio ege-
rat circo : coepti iude ludi, veliit ea res nihil ad re-
ligionem pertinuisset. Haud ita multo post Ti.
Atinio, de plebe homini, somnium fuit. Visus Ju-
piter dicere, Sibi ludis prasulfatorem dispUcuisse : nisi
magnifice instmtrarentur hi ludi, periculum urhi fore :
iret, ea consulihus nunciaret. Quamquam haud sane
liber erat religione animus, verecundia tamen ma-
jestatis magistratuum timorem vicit, ne in ora ho-
minum pro hidibrio abiret. Magno illi ea cuncta-
tio stetit : fiUum namque intra paucos dies amisit :
cujus repentinae cladis ne caussa dubia esset, aegro
animi eadem il!a in somnis observata species visa
est rogitare, Satin' magnam spreti numinis hiiheret
mercedem .'■' majorem vistare, ni eat propere, ac nun-
eiet consulibus. Jam prsesentior res erat : cunctan-
tem tamen ac prolatantem ingens vis morbi adorta
est dcbilitate subita. Tmn enimvero Deorum ira
admonuit : fessus igitur malis prseteritis instanti-
busque, consilio propinquorum adhibito quum visa
atque audita, et obversatum toties somno Jovem,
tuinas irasque eoelestes, reprtesentatas casibus suis,
exposnisset ; consensu inde haud dubio oraniiun,
q«i aderant, in torum ad consules lectica adfertur :
iade in curiam jussu coQSuluin delatus, eadem illa
quum Patribus ingenti omnium admiratione enar-
rasset j ecce aliud miracukmi : qui captus omni-
bus membris delatus in cnriam esset, eum fmic-
tum officio pedibus suis domum rediisse, traditmn
memoriie est.
XXXVII. Ludi quam amplissimi ut ficrent, se-
Attii Tulli natus decrevit. Ad cos iudos, auctore Attio Tullo,
Volsci .^,jg magna V^olscorum venit. Priusqiiam committ*-
LIBER II. CAP. XXXVIII. l^^
rentur ludi, TuUus, ut domi compositura cum Mar- U. C. 263.
cio fuerat, ad consules venit : dicit esse, quae se- ' '
creto agere de republica velit. Arbitris remotis, In~
vitus, inquit, guod sequius sit, de meis civibus loquor.
Non tamen admissum quidquam ab iis criminatum fe-
nio, sed cautum, ne admittant. Nimio plus, quam ve-
lim, nostrorum ingenia sunt mohilia. Multis id cla-
dibus sensimus. Quippe qui non nostro merito, sed ve-
stra patientia, incolumes simus. Magna hic nunc Vol-
scorum multitudo est : ludi sunt : spectaculo intenta
civitas erit. Memini, qtud per eamdem occasionem ab
Sabinortim juventute in hac urbe commissum sit : hor-
ret animus, ne quid inconsulte ac temere Jiat. Hcec,
nostra vestraque caussa, prius dicenda vobis, consules,
rafus sum. Quod ad me adtinet, extemplo hinc do-
mum abire in animo est, ne cujus facti dictive conta-
gione prcesens violer. Haec locutus abiit. Consules
quum ad Patres rem dubiam sub auctore certo de-
tulissent, auctor magis, ut fit, quam res, ad praeca-
vendura vel ex supervacuo movit : factoque sena-
tusconsulto, ut urbem excederent Volsci, prsecones Volsci urbe
dimittuntur, qui omnes eos proficisci ante noctcm ^*^^'*"
juberent. Ingens pavor primo discurrentes ad suas
res toUendas in hospitia perculit. Proficiscentibus
deinde indignatio oborta : Se, ut consceleratos con-
taminatosque, ab ludis, festis diebus, ca:tu quodam-
modo hominum Deorumque, abactos esse.
XXXVIII. Quum prope continuato agraine irent,
praegressus TuUus ad caput Ferentinum, ut quisque
veniret, primores eorum excipiens, querendo indig-
nandoque, et eos ipsos sedulo audientes secunda ir»
verba", et per eos multitudinem aliam in subjectum
viae campum deduxit. Ibi in concioois modum ora-
134 T. LlVII
U. C. 263. tionem exorsus, Veteres popidi Romani miuriax, cla-
A. C. 4S9. I r j
A TuUo desque geniis Volscorum, ut omnia, inquit, oblivisca'
concitati. ^j^^j Q^^^^^ hodiernam hanc contumeliam quo tandem
animo fcrtis, qua per nostram ignominiam ludos com-
misere? An non sensistis, triumphatum hodie de robis
esse ? vos omnibus, civibus, peregrims, tot Jinitimis po-
pulis, spectaculo abeuntes fuisse ? vestras conjuges, ve-
sfros liberos traductos per ora hominum ? Quid eos,
qui audivere vocem prceconis ? quid, qui vos videre ab-
cuntes? quid eos, qui huic ignominioso agmini fuere
ohvii, existimasse putatis ? nisi aliquod profecto nefas
ease, quo, si intersimus spectaculo, violaturi simus lu-
dos, pinculumque merituri : ideo nos ab sede piorum,
ccelu, concilioque abigi. Quid, deinde ? illud non suc-
currit, vivere nos, quod maturarimns proficisci ? si hoc
profectio, et non fttga est. Et hanc urbem vos non
koitium ducitis, uhi, si unum diem morati cssetis, mo-
riendum omnibus fuit ? Bellum vobis indic.tum est ;
mogno eorum malo, qui indixcre, &i viri estis. Ita ct
sua sponte iraiuni pleni, et incitati, donios inde di-
gressi stnit ; instigando(iue suos quisque populos ef-
fccere, nt omne Volscuni nomen deficeret.
o sci e- XXXIX. Iinneratorcs ad id bellum de omnium
Ticiunt, du- i
cibus Attio populorum sententia lecti Attius Tullus et C. jNIar-
Tullo et '"
Marcio.
^ ° ^^ • tius exsul Romanus, in quo aliquanto plus spei rc-
positum. Quam spem nequaquam fefellit : ut facile
adparerct, ducibus validiorem, quam exercitu, rem
Romanam essc. Circeios profcctus, primum colo-
nos inde Romanos expulit, liberamque eam urbem
Volscis tradidit. Inde, in Latinam viam transver-
sis tramitibus transgressus, Satricum, Longulam,
Poluscam, Coriolos, novella hiec Romanis oppida
adeiuit. Inde Lavinium recepit : tuac deinceps
LIBER II. CAP. XL. I35
Corbloneni, Vitelliam, Trebiam, Lavicos, Pedum
cepit. Postremum ad urbem a Pedo ducit ; et, ad
fossas Cluilias quin([ue ab urbe millia passuum ca-
stris positis, populatur inde agrura Romanum ; cu-
stodibus inter populatores missis, qui patriciorum
agros intactos servarent : sive infensus plebi magis,
sive ut discordia inde inter Patres plebemque orire-
tur. Quse profecto orta esset, adeo tribuni jam fe-
rocem pcr se plebem criminando in primores civita-
tis instigabant : scd extcrnus timor, maximum con-
cordide vinculum, quamvis suspectos infensosque in-
ter se jungebat animos. Id modo non convenie- U. C. 06«.
bat ; quod senatus consulcsque nusquam alibl spem, ' ^*^'
quara in armis, ponebant : plcbcs omnia, quam bel-
lum, malebat. Sp. Nautius jam et Sex. Furius con-
sules erant. Eos, recensentes lcgiones, praEsidia
per nuiros aliaquc, in quibus stationes vigiliasque
esse placuerat, loca distribucntes, multitudo ingens
pacem poscentium primum seditioso clamore con-
terruit : deiudc vocare senatum, rcferre de legatis
ad C. Marcium mittendis coegit. Acceperunt rela-
tionem Patres ; post<[uam adparuit, iabare plebis
anlmos ; missique de pace ad Marcium oratores
atiox responsum retulerunt : Si Vohcis ager redde"
retur, posse agi de pace : si prceda belli per otium frui
velint, memorem se et civium injuriie, et hospitum be-
nejicii, adnisiirum, ut adpareat, exsilio sihi irritatoSf
7wn fractos, animos esse. Iterum deinde iidem missi
non rccipiuntur in castra. Sacerdotes quoque, suis
insignibus velatos, isse supplices ad castra hostium,
traditum est, nibilo niagis quam legatos fiexisse
animum.
XL. Tura matronae ad Veturiam. matrcm Corio-
135 T. LIVII
U. C. 266. lani, Volumniamque uxorem frequentes coeunt, Id
■ *^^' publicum consilium, an muliebris timor fuerit, pa-
rum invenio. Pervicere certe, ut et Veturia, mag-
no natu mulier, et Volumnia, duos parvos ex Mar-
cio ferens filios, secum in castra hostium irent : et,
quam armis viri defendere urbem non possent, mu-
lieres precibus lacrimisque defenderent. Ubi ad ca-
stra ventum est, nunciatumque Corlolano, adesse
ingens mulierum agmen, in primo (ut qui nec pub-
lica majestate in legatis, nec in sacerdotibus tanta
obfusa oculis animoque religione motus esset) mul-
to obstinatior adversus lacrimas muliebres erat.
Dein familiarium quidam, qui insignem moestitia
inter ceteras cognoverat Veturiam, inter nurura ne-
Vcturise potesque stantem, Nisi vie frustrantur, inquit, oadi,
ad Coriola- inater tihi conjuxque et liberi adsunt. Coriolanus,
numfilium
oratio. prope ut amens consternatus, ab sede sua quum
ferret matri obviae complexum, mulier in iram ex
precibus versa, Sine, priusquam complexum accipio,
sdam, inquit, ad hostcni, an ad filium, renerim : cap-
tivo mater-ne castris tuis sim ? In hoc me longa vita
et infelix senccta traxit, ut exsulem te, deinde hostem
viderem ? Potuisti populari hanc terram, quts te ge-
nvit atque aluit ? Non tibi, quamvis mf"sto animo et
minaci perveneras, ingredienti fnes ira cecidit ? non,
quum in conspectn Roma fuit, succurrit, intra illa mce-
nia domus ac penates mei sunt, mater, conjux, liberi-
ipxe ? Ergo ego nisi peperissem, Roma non obpugnare-
tur ; nisi Jilium huherem, libera in tibera patria vior'
tua essem. Sed ego nihil jam pati, nec tibi turpivs
quam mihi miseriiis, possum : nec, ut sim miserrima,
diu futura sum. IJe his videris : quos, si pergis, aut
iumatura morsj aut longa servHus manet. Uxor de-
LIBER U. CAP. XLI. l^J
inde ac libeii ainplexi : fletusque ab onmi turba
mulicrum ortus, et comploratio sui patriseque, fre-
gere tandem virum. Complexiis inde suos dimit-
tit : ipse retro ab urbe casti^a movit. Abductis de-
inde legionibus ex agro Ilomano, invidia rei ob-
pressum periisse tradunt : alii alio leto : apud Fa-
bium, longe antiquissimum auctorem, usque ad se-
nectutem vixisse eumdem invenio, Refert certe,
hanc siepe eum exacta aetate usurpasse vocem, Mid~
to miserms seni exsilium esse. Non invidermit lau-
des suas mulieribus viri Romaui : adeo sine obtrec-
tatione gloriae alienae vivebatur. Monumento quo-
que quod esset, templum Fortunae Mvdiebri aedifi-
catiun dedicatumque est. Rediere deinde Volsci, ad-
junctis ^Equis, in agmm Romanum : sed -^Equi At-
tiimi Tullum haud ultra tulere ducem. Hinc ex
certamine, Volsci jEquiue imperatorem conjuncto
exercitui darent, seditio, deinde atrox proelium or-
tum. Ibi fortuna populi Romani duos hostium ex-'
ercitus, haud minus pernicinso quaui pertinaci cer-
tamine, confecit. Cousules T. Sicinius et C. Aqiul- U. C. 267.
lius. Sicinio Volsci, Aquiliio Hernici (nam ii quo-
que in armis erant) prorincia evenit. Fio anno
Hernici devicti : cum Volscis aet^uo Mai-te dis-
cessum est.
XL/I. Sp. Cassius deinde et Proculus ViiginiusU. C. 268.
consules facti : cum Hemicis foedus ictum : agri ' ' '
partes duae ademtae : inde dimidium Latiuis, dimi-
dium plebi divisurus consul Cassius erat. Adjicie-
bat huic muneri agri aliquantum, quem publicma
possideri a privatis criminabatur. Id multos qui-
dem Patrum, ipsos possessores, periculo rerum sua-
rum terrebat : sed et publica Patribus soliicitudo
138 T. Livir
U. C. 269. iuerat, largitione consnlem periculosas libertati opes
A. C. 484. gt^ruere. Tum primum lex aeraria proraulijata est :
Lexagrana. _ ' .-> r o j
numquam cleinde usque a'l hanc memoriam sine
maximis motibus rerum agitata. Consul alter lar-
gitioni resistebat, auctoribus Patribus, nec omni
plebe adversante : quse primo cceperat fastidire,
munus vulgatum a civibus isse in socios. Stepe
deinde et Virginium consulem in concionibus velut
vaticinantem audicbat, Pestilens collegcE munus esse.
jigros illos servitutem iis, qui accrpcrint, laluros : reg-
no viam Jieri. Quid ita enirn adsumi socios et noiri.eit
Latinum ? Quid adtinuisse, Ilernicis, paullo unte ho-
stibus, capti agri partem tertiam reddi, nisi ut Jue gen-
tes pro Coriolano duce Cassium habeant ? Popularis
jam esse dissuasor et intercessor legis agrarize coe-
perat. Uterque deinde consul certatim plebi in-
dulgere. Virginius dicere, passurum se adsignari
agros, dum ne cui, nisi civi Romano, adsignentur.
Cassius, quia in agraria largitione ambitiosus in so-
cios, eoque civibus vilior erat, ut alio munere sibi
reconciliaret civTum animos, jubere, pro Siculo fru-
mento pecuniam acceptam retribui populo. Id vero
haud secus, quam praesentem mercedem regni, ad-
spernata plebes : adeo propter suspicionem insitara
regni, velut abundarent omnia, munera ejus in ani-
mis hominum respuebantur. Quem, ubi primum
Cassius magistratu abiit, damnatum necatumque constat.
necatur. gunt^ qu, patrem auctorem ejus supplicii ferant :
eum, cognita domi caussa, verberasse ac necasse,
peculiumque filii Cereri consecravisse : signum inde
factum esse, et inscriptum, ex Cassia i amilia da-
TUM. Invenio apud quosdam, idque propius fidcm
cst, a quaestoribus K, Fabio ct L. Vuleiio dieiu dic-
LIBER II. CAP. XLII. I39
tam perduellionis, damnatunique populi judicio : di-
nitas publice a;cles : ea est area ante Telluris aedem.
Ceterum sive illud domesticum, sive publicum fuit U- C. 269.
judicium, damnatur JSer, Cornelio, Q. Fabio con-
sulibus.
XLII. Haud diuturna ira populi in Cassium fuit.
DiJcedo agraria; legis ipsa per se, demto auctorej
subibat animos : accensaque ea cupiditas est ma-
lignitate Patrum 3 qui, devictis eo anno Volscis
jEquisque, militem prseda fraudavere : quidquid cap-
tum ex hostibus est, vendidit Fabius consul, ac re-
degit Jn publicum. Invisum erat Fabium nomen
plebi propter novissimura consulem : tenuere tamen
Patres, ut cum L. ^milio K. Fabius consul creare- U. C. 2?o.
tur. Eo infestior facta plebes seditione domestica *^^*
bellum extemum excivit : |?ello deinde civiles dis-
cordiie intermissze. Uno animo Patres ac plebes
rebeUantes Volscos et ^quos^ duce .^imilio^ pro-
spera pugna vicere. Plus tamen hostium fuga, quam
proelium, absumsit : adeo pertinaciter fusos insecuti
sunt equites. Castoris asdes eodem anno Idibus
Quinctilibus dedicata est : vota erat Latino bello,
Postumio dictatore : filius cjus, duumvir ad id ip-
sum creatus, dedicavit, SoUicitati et eo anno sunt
dulcedine agrariee legis animi plebis. Tribuni ple-
bis popularem potestatem lege populari celebrabant.
Patres, satis superque gratuiti furoris in multitu-
dine credcntes esse, largitiones temeritatisque invi-
tamenta liorrebant : acerrimi Patribus duces ad re-
sistendum consules fuere. Ea igitur pars reipub-
liciE vicit : nec in praesens modo, sed in venicntem
etiam aunum M. Fiibium K^esonis fratrcm, ct ma- U. C. 271.
gis invioum alteruin picbi, accusatione Sp. Cassii^ "' " * *^^'
140 T. LIVII
L. Valeiiiim consules dedit. Certatum eo quoque
anno cura tribunis est : vana lex, vanique lcgis auc-
tores, jactando irritum munus, facti. Fabium inde
Domen ingens post tres continuos consulatuSj uno-
que vclut tenore omnes expertos tribuniciis certa-
minibus, habitum : itaciue, ut bene locatus, mansit
in ea familia aliquamdiu honos. BeUum inde Vei-
ens initum ; et Volsci rebellarunt : sed ad bella ex-
tema prope supererant vires : abutebanturque iis
inter semetipsos certando. Accessere ad «gras jam
omnium mentes prodigia ccelestia, prope quotidia-
nas in urbe agrisque ostentantia minas : motique ira
numinis caussam nullam aliam vates canebant, pub-
lice privatimque, nunc extis, nunc per aves, con-
sulti, quam haud rite sacra fieri : qui terrores ta-
men eo evasere, ut Oppia, virgo Vestalis, damnata
incesti poenas dederit.
U. C. 272. XLiIII. Q. Fabius inde et C. Julius consules fac-
ti. Ea anno non segnior discordia domi, et bellum
foris atrocius fuit. Ab .3iquis arma sumta. Veien-
tes agrum quoque Romanorum populantes inierunt ;
U. C. 273. quorum bellorum crescente cura, K. Fabius et Sp.
• 4/9- J^iu-ius consules fiunt. Ortonam, Latinam urbem,
^qui obpuguabant. Veientes, pleni jam popula-
tionum, Romam ipsam se obpugnaturos minaban-
tur. Qui terrores, quum compescere deberent, au-
xere insuper animos plebis : redibatque non sua
sponte plebi mos detrectandi militiam : sed Sp. Li-
cinius tribunus plebis, venisse tempus ratus per ulti-
mam necessitatem legis agraria; Patribus iujungen-
dae, susceperat rem militarcm inpediendam. Ce-
terum tota invidia tribuniciie potestatis versa in
auctorem est : nec in cum consules acrius, quara
LIBER II. CAP. XLIV. I4I
ipsius ejus coUcgae, coorti sunt : auxilioque eorum
delectuni consules habent. Ad duo simul bella ex-
ercitus scribitur : ducendus Fabio in ^'Equos, in
Veicntes Furio datur. Et in Veientibiis quidcm ni-
hil dignum memoria gestum est. Fabio aliquanto
plus negotii cum civibus, quam cum hostibus, fuit :
unus iUe vir ipse consul rempublicam sustinuit, Romani
quam exercitus odio consuUs, quantum in se fuit, J"' '*^ °^
prodebat. Nam quum consul, praeter ceteras im- cerc.
peratorias artes, quas pai*ando gerendoque beUo
edidit plurimas, ita instruxisset aciem, ut, solo equi-
tatu emisso, exercitum hostium funderet, insequi
fusos pedes noluit : nec iUos, et si non adhortatio
invisi ducis, suum saltem flagitium et pubUcum in
praesentia dedecus, postmodo pericuhim, si animus
hosti redisset, cogere potuit gradum adcelerare ;
aut, si aliud nihil, instare instructos. Injussu sig-
na referunt, moestique, (crederes victos) exsecrantes
nunc imperatorem, nunc navatam ab equite ope-
ram, redeunt in castra. Nec huic tam pestilenti
exemplo remedia uUa ab imperatore qusesita sunt :
adeo excellentibus ingeniis citius defuerit ars, qua
civem regant, quam qua hostem superent. Consul
Romam rediit, non tam beUi gloria aucta, quam
irritato exacerbatoque in se raiUtum odio. Obti-
nuere tamen Patres, ut in Fabia gente consulatus
maneret. M. Fabium consulem creant : Fabin col-
lega Cn. Manlius datur.
XLIV. Et hic annus tribunum auctorem legis U. C. 274.
A. C. 4" 8.
agrariae habuit. Ti. Pontificius fuit : is, eamdem
riam, velut processisset Sp. Licinio, ingi'essus, de-
lectum paulUsper inpediit. Perturbatis iterum Pa-
tribus, Ap. Claudius, Victam tribimiciam potestatemj Intercessio
tribunicia.
142 T. LIVII
U. C. 274. dicere, priore anno ; in prcEseniia re ipsa, exemplu iti
' ' ' perpctuum : quando inventum sit, su'is ipsam inrihus
dissolvi. Neque enim umquam defuturum, qui et ex
collega victoriam sibi, et grafiam meliorli partis bon«
publico velit qucesitam. Et plures, si pluribus opus sit,
triburios ad auxilium consulum paratos fore; et unum,
vel adversus omnes safis esse. Darent viodo et con-
sules et primores Patrum operam, ut, si minus omnes,
aliquos tamen ex tribunis reipublicce ac senatui conci'
liarent. Praeceptls Appii moniti Patres, et universi
comiter ac benigne tribunos adpellare ; et consula-
res, ut cuique privatim aliquid juris adversus sin-
gulos erat, partim gratia, partim auctoritate, obti-
nuere, ut tribuniciee potestatis vires salubres vel-
lent reipublicae csse : quatuorque tribunorum ad-
versus unum moratorem publici commodi auxilid
Bcllum delcctum consules habent. Inde ad Velens bcllura
Veiens, profecti ; quo undiquc ex Etruria auxilia convene-
rant, non tam Veientium gratia concitata, quam
quod in spem ventum erat, discordia intcstina dis-
solvi rem Romanara posse. Principesque in om-
nium Etruriae populorum conciliis fremebant, /E-
ternas opes esse Romanas, nisi inter semet ipsi sedi'
tionibus sceviant : id vnum venenum, eam labem cirj/a-
fibus opulentis repertam, nt viagna imperia mortaVia
essent. Diu sustentatum id malum, partim PatruTH
consilfis, parfim pafientia plebis, jam ad extrema ve~
nisse. Dnas civitates ex una factas : suos cuiqne parti
magistratus, suas leges esse. Primum in dclccfibus sce-
vire solitos ; cosdem in bello tamcn parmsse ducibus :
qualicumque urbis statu, manente discipUna mirUari,
sisti potuisse : jam non parendi magistratibus morem
in castra quoque Romanum militem sequi. Praximo
LIliKR II. CAP. XLV. 143
bello in ipsa acie, in ipso certamine, consensu ezercituslJ. C. «74.
traditam ultro victoriam victis /Equis : slgna deserta, • • ' •
imperatorcm in acie relictum, injussu in castra redi-
tum. Profecto, si instetur, suo milite vinci Romam
posse. Nihil aliud opus esse, quam indici ostcndique
bellum : cetera sua sponte fata et Deos gesturos. E*
epes Etruscos armaveratj multis in viccm casibu*
victos victoresque.
XLV. Consules quoque Romani niliil pr?eterea
aliud, quam suas vires, sua arma, horrcbant : me- .
moria pessimi proximo bello exempli terrebat, ne
fem committerent eo, ubi duae simul acies timendae
essent. Itaque castris se tenebant, tam ancipiti pe- Coss. ea-
riculo aversi : diem tempusque forsitan ipsum leni- ^g|l'^ ^'
tin-um iras, sanitatemque animis adlatiu-um. Veien»
hostis Etruscique eo magis pr?epropere agere ; la-
cessere ad pugnam : primo obcquitando castris pro-
Tocandoque ; postremo, ut nihil movebant, qua
consules ipsos, qua exercitum increpando : Simu~
lationem intestince discordice remedium timoris inven-
tum : et co7isul€s magis non confidere, quam non cre-
dere, suis militibus. Novum seditionis genus, silentiun^
otiumque inter armatos : ad haec in novitatem gene-
ris originisque, qua falsa, qua vera, jacere. Haec,
quum sub ipso vallo portisque streperent, haud aegre
consules pati : at inperitae multitudinis nunc indig-
natio, nunc pudor, pectora versare, et ab intestinis
avcrtere malis : nolle inultos hostes, nolle succes-
sum, non Patribus, non consulibus : externa et do-
mestica odia certare in animis. Tandem superant
externa : adeo superbe insolenterque hostis elude-
bat : frequentes in praetorium conveniunt, poscunt Pugnam
pugnam, postulant, ut signum detur. ^onsules, [l°^n* ^''
J44 T. Lirii
U. C 274. Telut deliberabundi, capita conferunt, diu conlo-
7 • qmii^^jji- . pugnare cupiebant 5 sed retro revocanda
et abdenda cupiditas erat, ut adversando remoran-
doque incitato semel militi adderent inpetura. Red-
ditur responsum, inmaturam rem agi, nonduni tem-
pus pugniE esse : castris se tenerent. Edicunt
inde, ut abstineant pugna : si quis injussu pug-
naverit, ut in hostem animadversuros. Ita dlmib-
sis, quo minus consules velle credunt, crescit ardor
pugnandi : accedunt insuper hostes ferocius multo,
ut statuisse non pugnare consules cognitura est.
Quippe inpune se insvdtaturos, non credi militi ar^
ma : rem ad ultimum seditionis erupturam, finem-
que venisse Romano imperio. His freti obcursant
portis, ingerunt probra, aegre abstinent, quin castra
obpugnent. Enim vero non ultra contumeliam pati
Romanus posse : totis castris undique ad consules
curritur : non jam sensim, ut ante, per centurio-
num principes postulant ; sed passim omnes clamo-
ribus agunt. Matura res erat j tergiversantur ta-
men. Fabius deinde, ad crescentem tumuhu jam
metum seditionis collega concedente, quum silen-
tium classico fecisset ; Ego istos, Cn. Manli, posse
vincere scio ; velle ne scirein, ipsi fecerunt. Itaqm
aertum atque decretum est, non dare signuin, nisi, vic-
tores se reditvros ex hac pugna, jurant. Consulem Ro-
manum miles semel in acie fefeUit ; Deos numquam
fallet. Centurio erat M. Flavoleius, inter primo-
res pugnse flagitator. Victor, inquit, M. Fabi, re-
vertar ex acie. Si fallat, Jovem patrem, Gradivum-
<jue Martcm, aliosqp.e iratos invocat Deos. Idem
deinceps omnis exercitus in se quisque jurat. Ju-
ratis datur signum, arma capiunt ; eunt in pugnau].
LIBER II. CAP. XLVI. I45
Jranim speique pleni. Nunc jubent Etruscos pro- u. C. tjt.
bra jacere, nunc armatis sibi quisque lingua prom-'^* '^" *^**
tum hostem obferri. Oranium illo die, qua plebis,
q«a Patrum, eximia virtus fuit. Fabium nomen,
Fabia gens maxime enituit : multis civilibus certa-
minibus infensos plebis animos illa pugna sibi re-
conciliare statuunt. Instruitur acies : nec Veiens
hostis Etruscseque legiones detrectant.
XLVI. Prope certa spes erat, non magis secum
pugnaturos, quam pugnaverint cura ^quis : majus
quoque aliquod, in tam irritatis animis et occasione
ancipiti, baud desperandnm esse facinus. Res ab-
tcr longe evenit : nam non alio ante bello infestior
Roraauus (adeo binc contumeliis hostes, hinc cor-
sules mora exacerbaverant) prrelium iniit. Vix ex-
plicandi ordinis spatium Etruscis fuit, quum, pilis prggiiu^
inter primam trepidationem abjectis temcre magis, comtnitu-
•quam emissis, pugna jtim in manus, jam ad gladios,
ubi Mars est atrocissimus, venerat. Inter priraores
genus Fabium insigne spectaculo exemploque civi-
bus erat : ex his Q. Fabium, (tertio hic anno ante^
consul fuerat) principem in confertos Veientes eiin-
tera, ferox viribus et armorum arte Tuscus, incau-
tum iuter multas versantem hostium manus, gladio
per pectus transfigit : telo extractOj przeceps Fa-
bius iii vulnus abiit. Sensit utraque acies unius viri
casum, cedebatque inde Romanus : quum M. Fabius
consul transiluit jacentis corpus, objectaque parma,
Hoc jurastis, inquit, milites, fugientes vos in casira re-
dituros ? adeo ignuvissimos hostes magis timetis, quam
Jovem Martemque, per quosjurastis? At ego injuratics
aut victor revei'tar, aut prope te hic, Q. Fabi, dimicans
cadam. Consuli tum K. Fabius prioris anui coa-
VoL. L H
14^ T. LIVII
U. C. «74. sul, Ferbisne istis, frater, ut pugnmt, te inpetraturum
' credis 9 Diiinpetrabunt, per quos juravere. Et nos, ut
decet proceres, ut Fabio nomine est dignum, pugnando
potius, quam adhortando, accendamus militum animos.
Sic in primum infestis hastis provolant duo Fabii,
totamque moverunt secum aciem.
XLVII. Proelio ex parte una restituto, niliilo
segnius in altero comu Cn. Manlius consul pug-
nam ciebat : ubi prope similis fortuna est versata :
nam ut altero in comu Q. Fabium, sic in hoc ip-
sum consulem Manlium, jam velut fusos agcntem
hostes, et inpigre milites secuti sunt; et, ut ille
gravi vulnere ictus ex acie cessit, interfectum rati,
Vincuntur gradum retulere : cessissentque loco, ni consul al-
Vcientes. ^pp^ (.yjjj aliquot turmis equitum in eam partem ci-
tato equo advectus, vivere clamitans coUegam, se
victorem fuso altero cornu adesse, rem inclinatam
sustinuisset. Manlius quoque ad restituendam aciem
se ipse coram obfert. Duorum consiJum cognita
ora accendunt militum animos : simul et vanior
jam erat hostium acies, dum, abundante nmltitu-
dine freti, subtracta subsidia mittunt ad castra ob-
pugnanda. In quae haud magno certamine inpetu
facto, dum praedae magis, quam pugnae, memores
terunt tempus ; triarii Romani, qui primam inrup-
tionem sustinere non potuerant, missis ad consules
nunciis, quo loco res essent, conglobati ad praeto-
rium redeunt, et sua sponte ipsi proelium renovant :
et Manlius consul, revectus in castra, ad omnes
portas milite obposito, hostibus viam clauserat. £a
desperatio Tuscis rabiem magis, quam audaciam,
accendit : nam quum incursantes, quacumque exi-
(uiA osteoderet spes, vano aliquoties inpetu issent ;
LIBER II; CAP. XILVIII. l^f
globus jurenum unus in ipsum consulem insignem
Hrmis invadit. Prima excepta a circumstantibus
tela : sustineri deinde vis nequit. Consul morti-
fero vulnere ictus cadit, fusique circa omnes. Tus-
cii crescit audacia. Romanos terror per tota ca-
stra trepidos agit : et ad extrema ventum foret, ni
lcgati, rapto consulis corpore, patefecissent una por-
ta hostibus viam. Ea erumpunt ; consternatoque
agmine abeuntes in victorera alterum incidunt con-
Bulera : ibi iternm caesi fusique passira. Victoria
egregia parta, tristis tamen duobus tam claris fu-
neribus, Itaque consul, decemente senatu trium-
pbum, Si exercitus sine imperatore triumphare possit,
pro eximia eo hello opera facile passurum, respondit :
se, faniilia funesta Q. Fahii fratris morte, republica
ex parte orba consvle altero amisso, publico privatoque
deformem luctu lauream non accepturum. Omni acto
triumpbo depositus triumpbus clarior fuit : adeo
sprcta in tempore gloria interdum cumulatior rc-
dit. Funera deinde duo deinceps collegae fratrisque
ducit : idem in utroque laudator, quum, concedendo
illis suas laudes, ipse maximam partem earum fer-
ret. Neque inmemor ejus, quod initio consulatus
inbiberat, reconciliandi animos plebis, saucios mi-
lites curandos dividit Patribus. Fabiis plurimi da-
ti : nec alibi majore cura habiti. Inde populares
jam esse Fabii : nec hoc uUa, nisi salubri reipub-
licaE, arte.
XLVIII. Igitur non Patrum magis, quam plebis, U. C. 275.
studiis K. Fabius cum T. Virginio consul factus, ^' ^* *"'•
neque bella, neque delectus, neque ullam aliam prio-
rem curam agere, quam ut, jam aliqua ex parte in-
choata concordize spe, primo quoque tempore cum
R2
14^ T. LIVII
U. C. 275. Patribus coalescerent animi plebis. Itaque princi-
pio amii censuit, priusquam quisquam agrariae le-
gis auctor tribimus exsisteret, occuparent Patrcs
ipsi suum munus facere : captivum agrum plebi
quam niaxime aequaliter darent : verum esse, ha-
bere eos, quorum sanguine ac sudore partus sit.
Adspernati Patres sunt : questi quoqne quidam, ni-
niia gloria luxuriare et evanescere vividum quondam
illud Ksesonis ingenium. NuUae. deinde urbanse fac-
tiones fuere. Vexabantur incursionibus jEquorum
Latini : eo cum exercitu Kseso missus, in ipsorum
iEqnorum agrum depopulandum transit. _^qui se
in oppida receperunt, murisque se tenebant : eo
nuUa pugna memorabilis fuit. At a Veiente hoste
clades accepta temeritate alterius consulis : actum-
que de exercitu foret, ni K. Fabius in tempore sub-
sidio venisset. Ex eo tempore neque pax neque
bellum cum Veientibus fuit j res proxime formam
latrocinii venerat. Legionibus Romanis cedebant
in urbem : ubi abductas senserant legiones, agros
incursabant ; bellum quiete, quietem bello in vicem
eUidentes. Ita neque omitti tota res, nec perfici
poterat : et alia bella aut praesentia instabant, ut ab
^quis Volscisque, non diutius, quam recens dolor
proximae cladis transiret, quiescentibus : aut mox
moturos se adparebat Sabinos semper infestos, Etru-
riamque omnem : sed Veiens laostis, assiduus magis,
quam gravis, contumeliis saepius, quam periculo,
animos agitabat : (^uod nullo tempore negligi pote-
Fabii sus- rat, aut averti alio sinebat. Tum Fabia gens sena-
cipiunt bel-|.mj.^ g^jjj^. . consul pro gente loquitur : Assiduo ma-
lum cum * . . r. • •
Veientibus gi^, quavi magno, prcESidio, ut scitis, Patres conscriptt,
bellum Feiens eget. Vos alia bella curate : Fabios ho^
LIBER 11. CAP. XLIX. I49
stes Veientibus date. Aiictores sumus, tutam ibi ma- u. C. 275.
jestatem Romani nominis fore. Nostrmn id nobis velut ^- ^" '^^**
familiare bellum, privato sumtu gerere in animo est.
Respublica et milite illic et pecnnia vacet. Gratiye iu-
gentes actae. Consul e curia egressus, comitante
Fabiorum agmine, qui in vcstibulo curiae, senatus-
consultinn exspectantcs, steterant, domum retliit.
Jussi armati postero die ad limen consulis adesse,
domos inde discedunt.
XLIX. Manat tota urbe rumor : Fabios ad coe-
lum laudibus ferunt. Familiam unam subisse civi-
tatis onus : Veiens bellum in privatam curam, in
privata arma versum. Si sint duse roboris ejusdem
in urbe gentes j deposcant, haec Volscos sibi, illa
jEquos : populo Romano tranquillam pacem agen-
te, omnes finitimos subigi populos posse. Fabii
postero die arma capiunt : quo jussi erant, conve-
uiunt. Consul, paludatus egrediens, in vestibulo
gentem omnem suam instructo agmine videt : ac-
ceptus in medium, signa ferri jubet. Numquam
exercitus neque minor numero, neque clarior fama
et admiratione hominum, per urbem incessit, Sex
et trecenti milites, omnes patricii, omnes unius gen-
tis, quorum neminem ducem sperneret egregius qui-
buslibet temporibus senatus, ibant, unius familiae
viribus Veienti populo pestem minitantes, Seque-
batur turba, propria alia cognatorum sodaliumque,
nihil medium, nec spem, nec curam, sed inmensa
omnia volventium anirao ; alia publica, sollicitudine
excitata, favore et admiratione stupens ; ire fortes
ire felices jubent, inceptis eventus pares reddere : con-
sidatus inde ac triumphos, omnia prcemia ab se, omnes
honores sperare. Prsetereuntibus Capitolium arcem-
H3
150 T. LIYII
que et alia templa, quidquid Deorum oculls, quid-
quid animo obcurrit, precantur, ut illud agmen
faustum atque felix mittant, sospites brevi in pa-
triam ad parentes restituant. Incassum missae pre-
ces. Infelici via dextro Jano portae Carmentalis
profecti, ad Cremeram flumen perveniunt : is op-
V. C. 276. portunus visus locus communiendo praesidio. L.
'^T ' iEmilius inde et C. Servilius consules facti : et, do-
nec nihil aliud quam in populationibus res fuit, non
ad praesidinm modo tutandum Fabii satis erant, sed
tota regione, qua Tuscus ager Romano adjacet, sua
tuta omnia, infesta hostium, vagantes per utrum-
que finem, fecere. IntervaUum deinde haud mag-
num populationibus fuit : dum et Veientes, adcito
ex Etruria exercitu, praesidium Cremerae obpugnant j
et Romanse legiones, ab L. ^Emilio Consule adduc-
tae, cominus cum Etruscis dimicant acie : quam-
quam vix dirigendi aciem spatium Veientibus fuit :
adeo inter primara trepidationem, dum post signa
ordines introeunt, subsidiaque locant, invecta su-
bito ab latere Romana equitum ala, non pugnae
"inodo incipiendae, sed consistendi, ademit locum.
Jta, fusi retro ad saxa Rubra, (ibi castra habebant)
pacem supplices pctunt : cujus inpetratae, ab insita
animis levitate, ante deductum Cremera Romanum
praesidium, poenitult.
Fabii Vei- h. Rursus omi Fabiis erat Veienti populo, sine
*"j'^"^ ^'*^* ullo majorls belli adparatu, certamen : nec erant
incursiones modo in agros, aut subiti inpetus in-
cursantium, sed aliquoties aequo canipo conlatisque
signis certaium : gensque una populi Romani swpe
ex opulentissima, ut tum rcs «rant, Etrusca civitate
Tictoriam tulit. Id primo acerbum indignuraque
LIBER II. CAP. L. I^I
Vclentibus visum : inde consilium ex re natum in- U. C. q76,
sidiis ferocem hostem captandi : gaudere etiam, • • 7 •
multo successu Fabiis audaciam crescere. Itaque
ct pecora praedantibus aliquoties, velut casu inci-
dissent, obviam acta : et agrestium fuga vasti re-.
licti agri : et subsidia armatorum, ad arcendas po-
pulationes missa, saepius simulato, quara vero^ pa-
yore refugerunt. Jamque Fabii adeo contemserant
hostem, ut sua invicta arma neque loco neque tera-
pore ullo crederent sustincri posse : haec spes pro-
vexit, ut ad conspecta procul a Creraera magno
campi intervallo pecora (quamquara rara hostium
adparebant arma) decurrerent : et quum inprovidi
effuso cursu insidias circa ipsum iter locatas super-
assent, palatique passim vaga, ut fit pavore injecto,
raperent pecora 3 subito ex insidiis consurgitur, et
adversi et undique hostes erant. Prirao claraor cir-
cumlatus exterruit, dein tela ab omni parte accide-
bant : coeuntibusque Etruscis, jam continenti ag- Caesi k
mine armatorum septi, quo magis se hostis infcre- ^'^" ' ^'
bat, cogebantur breviore spatio et ipsi orbem con-
ligere : quae res et paucitatera eorum insigncm, et
multitudinem Etruscorum, multiplicatis in arto or-
dinibus, faciebat. Tum, omissa pugna, quam in
omnes partes parem intenderant, in unum locum
se omnes inclinant j eo nisi corporibus armisque^
rupere cuneo viam. Duxit via in editura leniter
collem : inde primo restitere : mox, ut respirandi
superior locus spatium dedit, recipiendique a pa-
vore tanto animum, pepulere etiam subeuntes : vin-
cebatque auxilio loci paucitas, ni jugo circumniis-
sus Veiens in verticem collis evasisset : ita superior
Tursus hostis factus. Fabii caesi ad unum omnes,
H4
15* T. LIVll
praesidiiunque expngnatum : trecentos sex perlssft
satis convenit : unum prope puberem aetate relic-
tum, stirpem genti Fabiae, dubiisque rebus popull
Romani saepe domi bellique vel maximura futurum
auxilium.
iJ. C. 277- Li. Qvium haec accepta clades esset, iam C. Ho-
A. C 475« .
ratius et T, Mencnius consules erant. Menenius
adversus Tuscos victoria elatos confestim missus.
Tum quoque male pugnatum est, et Janiculum ho-
stes occupavere : obsessaque urbs foret, super bel-
hiin annona premente, (transicrant enim Etrusci
Tiberim) ni Horatius consul ex Volscis esset revo-
catus : adeoque id bellum ipsis institit moenibus,
ut primo pugnatum ad Spei sit aequo Marte, iterum
ad portam CoUinam. Ibi quamquam parvo mo-
mento superior Roinana res fuit, meliorem tamen
militem, recepto pristino animo, in futura proelia id
U. C. 278. certamen fecit. A. Virginius ct Sp. Servilius con-
sules fiunt : post acceptam proximam pugnae cla-
dem Voientcs abstinuere acie : populationes erant,
€t vehit ab arce Janiculi passim iii Romanum agriuu
inpetus dabant: non usquam pccora tuta, non agrc-
stes erant. Capti deinde eadem arte sunt, qua cc*
perant Fabios : secuti dedita opera passim ad inJe-
cebras propulsa pecora, praecipitavere in insidias :
quo plures crant, major caedes fuit. Ex hac clade
atrox ira majoris cladis caussa atc|ue initiura fuit :
trajecto enim nocte Tibcri, castra Scrvilii consulis
Vciente* adorti sunt obpugnare : inde fusi magna caede in
''*^' Janiculum se aegre receperc. Confestiiu consul et
ipse transit Tiberim, castra sub Janiculo commii-
nit : postero die, luce orta, nonnihii et hesterna fe-
licitate pugnae fcrox, magis tamen, quod inopia fru-
LIBER II. CAP. LII. 153
nienti, quamvis in praecipitiaj dum celeriora essent,
agcbat consilia^ teraere adverso Janicnlo ad castra
hostium acicm erexit, foediusque inde pulsus, quam
pridie pepulerat, interventu collegce ipse exercitus-
que ejus cst servttus : inter duas acies Etrusci,
q\umi in vicem his atque illis terga darent, occi-
dione occisi. Ita obpressum temeritate felici Vei-
ens bellum.
LII. Urbi cum pace laxior etiam annona rediit,
et advecto ex Campania frumento, et, postquam ti-
mor sibi cuique futurae inopiee abiit, eo, quod abdi-
tum fuerat, prolato. Ex copia deinde otioqne las-
civire rursus animi ; et pristina mala, postquam fo-
ris deerant, domi quasrere : tribuni plebem agitare
suo veneno, agraria lege ; in resistentes incitare
Patres, nec in universos modo, sed in singulos. Q.
Considius et T. Genucius, auctores agrariae legis,
T. Menenio diem dicunt : invidiae erat amissum
Cremerae praesidium, quum haud procul inde stativa
consul habuisset. Eum obpresserunt. Qnum et
Patres haud minus, quam pro Coriolano, adnisi es-
sent, €t patris Agrippae fa\'or haud dum exolevisset j
in multa temperarunt tribuni : quum capitis anqui-
sissent, duo millia aeris damnato multam dixerunt :
ea in caputvertit. Negant tulisse ignominiam cegri-
tudinemque ; inde morbo absumtum csse. AUus
deinde reus Sp. Servilius, ut consulatu abiit, C,
Nautio et P. Valerio consulibus, initio statim anni, U. C. 279.
ab L. Caedicio et T. Statio tribunis die dicta, non, " * "^^^'
ut Menenius, precibus suis aut Patrum, sed cum
multa fiducia innocentiae graticeque, tribunicios in-
petiis tulit. Et huic proelium cum Tuscis ad Jani-
culum erat crimini : sed fervidi animi vir, ut in pub-
H5
154 T. LIVU
V. C. 379. Hco perlcalo ante, sic tum in suo, non tribunos mo-
do, sed plebem, oratione feroci refutando, expro-
brandoque T, Menenii damnationem mortemque,
(cujus patris munere restituta quondam plebs eos
ipsos, quibus tum saeviret, magistratus, eas leges
haberet) periculum audacia discussit : juvit et Vir-
ginius collega, testis productus, participando lau-
des : magis tamen Menenianum (adeo mutaverant
animum) profuit judicium.
Bellum LIII. Certamina domi finita. Veiens bellum ex-
Sabinum. o^um ; quibus Sabini arma cnnjunxerant. P. Va-
lerius consul, adcitis Latinorum Hernicorumque
auxiliis, cum exercitu Veios missus, castra Sabina,
quae pro moenibus sociorum locata erant, confestim
adgreditur j tantamque trepidationem injecit, ut,
dum dispersi alii alia manipulatim excurrunt ad ar-
cendam hostium vim, ea porta, cui signa primum
intulerat, caperetur : intra vallum deinde caedes ma-
gis, quam proelium, esse. Tumultus e castris et in
urbem penetrat; tamquam Veiis captis, ita pavidi
Veientes ad arma currunt : pars Sabinis eunt sub-
sidio ; pars Romanos, toto inpetu intentos in ca-
Stra, adoriuntur. Paullisper aversi turbatique sunt :
deinde et ipsi utroque versis signis resistunt : et
1 eques, ab consule inmissus, Thscos fundit fugatque :
«ademque hora duo exercitus, duae potentissimee et
jnaximae finitimae gentes superatae sunt. Dum haec
ad Veios geruntur, Volsci JEquique in Latino agro
posuerant castra, populatitjue fines erant : eos per
se ipsi Latini, adsumtis Hernicis, sine Romano aut
Bellvjm duce aut auxilio, castris exuerunt. Ingenti praeda,
scis et ' pr^eter suas recuperatas res, potiti sunt : missus ta-
jfiquis. men ab Roma consul in Volscos C. Nautius. Moa^
LIBER II. CAP. LIV. I55
credo, non placebat, sine Romano duce exercituque
socios propriis viribus consiliisque bella gerere. Nul-
lum genus calamitatis contumeliaeque non editum in
Volscos est : nec tamen perpelli potuere, ut acie
dimicarent.
LIV. L. Furius inde et C. Manlius consules. U. C. 280.
Manlio Veientes provincia evenit : non tamen bel- ' " ^*^^'
latum : induciae in annos quadraginta petentibus
datae^ frumento stipendioque imperato. Paci ex-
ternae confestim continuatur discordia domi : agi-a- Romae dis-
riae legis tribuniciis stimulis plebs furebat. Consu-
les, nihil Menenii damnatione, nihil periculo deter-
riti Servilii, summa vi resistunt : abeuntes magi-
stratu Cn. Genucius tribunus plebis adripuit : L.
.^Emilius et Opitcr Virginius consulatum ineunt. U. C. 291.
Vopiseum Jiilium pro Virginio in quibusdam anna-
libus consulem invenio. Hoc anno (quoscumque
consules habuit) rei ad popuhun Furius et Manlius Furius et
circumeunt sordidati non plcbem magis, quam ju-^^ pQp^.
niores Patrum : suadent, monent, Honoribus et ad' lum rei,
mmistratione reipublicce abstineant; consulares verofaS'
ces, pratextam, curulemque sellam, nihil aliud, quam
pompam funeris, putent : clcris insignibus velut infuiis
velatos ad mortem destinari. Quod si consulatus tania
dulcedo sit, jam nunc ita in animum inducant, consu-
latum captum et obpressum ab tribunicia potestate essej
consuli, velut adparitori tribunicio, omnia ad nutum
imperiumque tribuni agenda esse. Si se commoverit, si
respexerit Patres, si aliud, quam plebem, ease in repub»
lica crediderit, exsilium C. Marcii, Menenii damnatio-
nem et m-rtem, sibi proponat ante oculos. His accen-
si vocibus Patres consilia inde, non publica, sed in
privato, seductaque a phn-ium conscientia, habere :
H6
1:^6 T. Livii
U. C. 281. ulji quum id modo constaret, iure an iniuria crini-
A. C. 471. j ^ ... . , '
endos esse reos, atrocissuna quaeque maxime place-
bat sententia : nec auctor quamvis audaci facinori
Tribunb-8 deerat. Igitur judicii die, quum plebs in foro erec-
ta exspectatione staret, mirari primo, quod non de-
scenderet tribunus : deinde, quum jam mora sus-
pectior fieret, deterritum a primoribus credere, et
desertam ac proditam caussam publicam queri. Tan-
dem, qui obversati vestibulo tribuni fuerant, nun-
ciant, domi mortuum esse inventum : quod ubi in
totam concionem pertulit rumor 5 sicut acies fundi-
tur duce occiso, ita dilapsi passim alii alio. Pra;-
cipuus pavor tribunos invaserat, quam nihil auxilii
sacratae leges baberent, morte collegae monitos. Nec
Patres satis moderate ferre ise.itiam : adeoque ne-
minem noxse pcenitebat_, ut etiam insontes fecisse
Tidcri vellent, palamque ferretur, malo domandam
tribuniciam potestatem.
LV. Sub hac pessimi exempli victoria delectus
«dicitur : paventibusque tribunis, sine intercessione
«Ua consules rem peragunt. Tum vero irasci ple-
bes, tribunorum magis silentio, quam consuUun im-
Discordise. perio, et dicere, Actunn esse de libertute sua; rursus
«d antiqua reditv,m ; cum Gemcio una mortuam ac se-
pultam tribuniciam potestatem. Aliud agendutn, ac
cogitandum, quomodo resistatur Patribus. Id autem
unum consilium esse, iit se ipsa ptebs, quando aliud ni-
hil auxiUi habcat, defendat. Quatuor et viginti lic-
tores adparere considibits, et eos ipsos plebis homines.
Nihil contemtius, neque injirmius, si sint, qid contemr
nant. Sibi qucmque ea magna aique horrcndn facei-e.
Voleronis His vocibis alii alios (jnum incitassent, ad Volero-
*" ^*^'*' aem Publiiium, de plebe hominem, quia, quod or-
LIBER II. CAP. LVI. I57
dines dnxisset, negaret, se militem fieri debere, lic-
tor missus est a consulibus. Volero adpellat tribu-
nos. Quum auxilio nemo esset, consules spoliari
homiuera, et virgas expediri jubent. Provoco, in-
quit, ad populum, Volero, quoniam tribuni civem Ro-
manum in conspectu suo virgis ccedi mahtnt, quam ipsi
in lecto suo a vobis trucidari. Quo ferocius clamita-
bat, eo iufestius circumscindere et spoliare lictor,
Tum Voiero, et pr^evalens ipse, et adjuvantibus ad-
vocatis, repulso lictore, ubi indignantium pro se
acerrimus erat clamor, eo se in turbam confertissi-
mam recipit, clamitans, Provoco, et jidem plebis in-
ploro : adeste cives ! cuieite commilitones ! nihil est,
quod exspectetis tribunos, quihus ipsis vestro auxilio opus
€st. Concitati homines, v -hiti ad proeUnm, se ex-
pediunt : adparebatque, omne discrimen adessej ni-
hii cuiijuam sanccum, non pubhci fore, non privati
juris. Hr.ic tanto; tempestati quum se consules ob-
tuhssent, facile experti sunt, parum tutam majesta-
4em siue viribus esse : violatis lictoribus, fascibus
fractis, e foro in curiam compelhmtur ; incerti,
quatenus Volero exerceret victoriam. Conticcscente
deinde tumuku, quum in senatum vocari jussissent,
queruntur injurias suas, vira plebis, Volerouis auda-
«iam. Multis ferociter dictis sententiis, vicere se-
niores, quibus, ira Patrum adversus temeritatem
plebis ceitari, non placuit.
LVI. Voleronera amplexa favore plebs proximis V* £• ^^^.
'^ r r ^ c. 470.
comitiis tribunum plebi creat in eum annum, qui Fit trib.
L. Pinarium, P. Furium consules habuit : contraque P'^b'««
omniura opinionem, qui eum vexandis pvioris anni
consulibus perraissurum tribimatiim credebant, post
publicara caussam privato dolore habito, ne verbo
158 T. LIVII
LexPub- quidem violatis consulibus, rogationem tulit atl po-
lilia. pulum, ut plebeii magistratus tributis comitiis fie-
rent. Haud parva res sub titulo prima specie mi-
nime atroci ferebatur ; sed quae patriciis omaem
potestatem per clientium suffragia creandi, quos vel-
lent, tribunos auferret. Huic actioni, gratissima
plebi, quum summa vi resisterent Patres j nec, quae
una vis ad resistendum erat, ut intercederet, aliquis
ex collegio auctoritate aut consulum aut principum
addiici posset ; res tamen, suo ipsa molimine gra-
U. C. 283. vis, certaminibus in annum extrahitur. Plebs Vo-
leronem tribunum reficit. Patres, ad ultimum di-
rnicationis rati rem venturam, Ap. Claudium, Ap-
pii filium, jam inde a paternis certaminibus invisum
infestumque plebi, consulem faciunt. Collega ei
T. Quinctius datur. Principio statim anni nihil
prius, quam de lege, agebatur : sed ut inventor le-
Laetorli gis Volero, sic L.ttorius, coUega ejus, auctor quum
"^*^' \ recentior, tum acrior erat. Ferocem faciebat belli
certamina
eum Appio gloria ingens 3 (luod aetatis ejus haud quisquam ma-
^^' nu proratior erat. Is, quum Volero nihil, praeter-
quam de lege, loqueretur, insectatione abstinens
consulum, ipse in accusationem Appii, famili«que
superbissimae ac crudolissimae in plebem Komanam,
exorsus, quum a Patribus non consulem, sed car-
nificcm ad vexandam et lacerandam plebem, crea-
tum esse contenderet 3 rudis in militari homine lin-
gua non subpetebat libertati animoque. Itaque, de-
ficiente oratione, QuamJoquidem nonfacile loquor, in-
quit, Quirites, quam, qicod locutus sum, preesto, cras-
tino die adeste. Ego hic aiit in conspecfu vestro mO'
riar, aut perferam legem. Occupant tribuni tem-
plum postero die : consules nobilitasque ad inpe-
LIBER II. CAf. LVII. I59
diendam legera in concione consistnnt. Submoveri U. C, 298.
Laetorius jubet, proeter(]uam qui suflragiurn ineant.
Adolescentes nobiles stabant, nihil cedentes viatori :
tum ex his prehendi quosdam La-torius jubet. Con-
sul Appius negare, jus esse tribuno in quemquam,
nisi in plebeium. Non enim populi, sed plebis,
eum magistratum esse : nec illum ipsura submovere
pro imperio posse more majorura ; quia ita dicatur:
Si vobis vuletur, dvcedite, Quirites. Facile et con-
temtim de jure disserendo perturbare Ljetorium po-
terat. Ardeps igitur ira tribunus viatorem mittit ad
consulem : consul lictorem ad tribunum, privatum
esse clamitans, sine imperio, sine magistratu ; vio-
latusque esset tribunus, ni et concio omnis atrox
coorta pro tribnno in consulem esset ; et concursus
hominum in forum ex tota urbe concitatae multitu-
dinis fieret. Sustinebat tamen Appius pertinacia
tantam tempestatem : certatumque haud incruento
prnelio foret, ni Quinctius, consul alter, consulari-
bus negotio dato, \it collegam vi, si aliter non pos-
sent, de foro abducerent, ipse nunc plebera saevien-
tem precibus lenisset, nunc orasset tribunos, ut con-
cilium dimitterent. Darent irie spatium .- noti vim
tuam illis tempus ademturum : sed consilium viribus
additurum : et Patres in populi, et consulem in Pa-^
trumfore potestate.
LVII, ^gre sedata ab Quinctio plebs, multo
«egrius consul alter a Patribus. Dimisso tandem
concilio plebis, senatum consules habent: ubi quum
timor atque ira in vicem senteutias variasseut j quo
magis, spatio interposito, ab iupetu ad cousuitau-
dum advocabantui", eo plus abhorrebant a certa-
tioue animi: adeo ut Qoinctio gratias agerent^ quod
i5o
T. LIVII
Tribuni
tributis
comitiis
•reati.
U- C. 283 gjyg opera niitigata discordia esset. Ab Appio pe-
titur, Ut tantam comularem majestatem esse vellet,
quanta esse in conrordi civitate posset. Dum tribuni
consulesque ad se quisque omnia trahunt, nihil relictum
esse virium in medio : distractam laceratamque rem-
publicam niagis, quornm in manu sit, quam itt incolu-
mis sit, quari. Appius contraj testari Deos atque
homines, rempitblicam prodi per metum ac deseri : tion
consulem senatui, sed senatum consuli deesse : graviO'
res accipi ieges, quam in Sncro monte acceptce sint.
Victus tamen Patrum consensu quievit : lex silen-
tio perfertur.
LVIII. Tum primum tributis comitiis creati tri-
bimi snnt : numero etiam addito, tres, perinde ac
duo antea fuerint, Piso auctor est. Nominat quo-
que tribunos, C. Sicinium, L. Numitorium, M.
Duilium, Sp. Icilium, L. Mgecilium. Volscum M-
quiciiraque intcr seditionem Romanam est bellum
coortum : rastaverant agros, ut, si qua secessio ple-
bis fieret, ad se receptum haberet. Compositis de-
inde rebus, castra retro movere. Ap. Claudius in
Volscos missus. Quinctio ^qui provincia evcnit.
Eadtm in militia saevitia Appii, quai domi, esse li-
berior, quod sine trib niciis vinculis erat. Odisse
plebem phis quara paterno odio : se victum ab ea :
se unico consule objecto adversus tribuniciam po-
testatem, perlatara legem esse ; quam minore co-
natti, nequaquam tanta Patrum spe, priores inpe-
dierint consules. ILec ira indignatio(|ue feroccm
animum ad vexandum saevo imperio exercitum sti-
mulabat : nec ulla vi domari poterat : tantum cer-
Appio ccs. tamen animis inbiberant. Segniter, otiose, negli-
«xercitus. g^^ater, contumaciter omnia agerc : nec podor, Uec
LIBER II. CAP. LIX. l6l
metus coercebat. Si citiiis agi vellet agmen, tar- U. C. aea.
dins sedulo incedere : si adbortator operis adesset,
omnes sua sponte motam remittere indtistriam : prae-
senti vultus demittere, tacite prsetereuntem exsecra-
ri : ut invictus ille odio plebeio animus interdum
moverctur. Omni nequidtpiam acerbitate promta,
nibiljam cum militibus agere : a centurionibus cor-
ruptum exercitum dicere : tribunos plebei cavillans
interdum et Volerones vocare.
LIX. Nibil eorum Volsci nesciebant, instabant-
que eo magis, sperantes, idem certamen animorum
ad,versus Appium habiturum excrcitum Romanum,
quod adversus Fabiimi consulem babuisset. Cete-
rum multo Appio, quam Fabio, violentior fuit.
Non enim vinccre tantum noluit, ut Fabianus exer- Vinci vult.
citus, sed vinci voluit. Productus in aciem turpi
fuga petit castra ; nec ante restitit, quara signa in-
ferentem Volscum munimentis vidit fa.Hlamque ex-
tremi agminis caedcm. Tum expressa ^is ad pug-
nandum, ut victor jam a vailo submoveretur hostis :
satis tamen adpiircret, capi tantum castra militem
Romanum noluissc : alii g?iudere sua clade atque
ignorninia. Quibus nibil infractus ferox Appii ani-
mus, quum insuper saevire vellet, concionemque ad-
Tocaret, concmrunt ad eum legati tribunique, mo-
nentes, ne utique experiri vellet imperium, cujus vis
omnis in consensu obedientium esset. Negare vul-
go milites, se ad concionem Ituros ; passimque ex-
audiri voces postulantium, ut castra ex ^olsco agro
moveantur. Hostem victorem paullo ante prope in
portis ac vallo fuisse j ingentisque mali non suspi-
cionem raodo, scd apertam speciem obversari ante
oculos. Victus tandem, (quandoquidem nihil prae»-
A. C. 468.
i6a T. Livii
ter tempiis noxse lucrarentur) remissa concione, Itcj
jn insequentem diem pronunciari quum jussisset,
prima luce classico signum profcctionis dedit. Qnum
maxirae agmen e castris explicaretur, Volsci, ut eo-
Fugit. dem signo excitati, novissimos adoriuntur. A qui-
bus perlatus ad primos tumultus, eo pavore signa-
que et ordines turbavit, iit neque imperia exaudiri,
neque instrui acies possent : nemo ullius, nisi fugae,
memor. Ita effuso agmine per stragem corporum
armorumque evasere, ut prius hostis desisteret se-
qui, quam Romanus fugere. Tandem, conlectis ex
V. C. 084. dissipato cursu militibus, consul, quum revocando
nequidquam suos persecutus esset, in pacato agro
castra posuit ; advocataque concione, invectus haud
falso in proditorem exercitum militaris disciplinae,
desertorem signorum ; ubi signa, ubi arma essent,
singulos rogitans, inermcs milites, signo amisso sig-
niferos j ad hoc centuriones duplicariosque, qui re-
liquerant ordines, virgis caesos securi percussit : ce-
tera multitudo soite decimus quisque ad suppli»
cium lecti.
LX. Contra ea in jEquis inter consulem ac mili-
tem comitate ac beneficiis certatum est : et natura
Quinctii Quinctius erat lenior, et saevitia infelix coUegae, quo
is magis gauderet ingenio suo, effecerat. lluic tan-
tae concordiae ducis exercitusque non ausi obferre se,
^qui vagari populabundum hostem per agi'os passi,
Nec ullo ante bello latius inde actae praedae : om-
nis militi data est. Addebantur et laudes, quibus,
haud minus quam praemio, gaudent militum animi.
Tum duci, tum propter ducem Patribus quoquc pla-
catior exercitus rediit ; sibi parentoni, alteri exer-
«itui dominum datum ab scnatu, memorans, Vari»
cos. comi-
LIBER II. CAP. LXI. l6;^
fortuna belli, atroci discordia domi forisque annumU. C. 284.
exactum, insignem maxime comitia tributa efliiciuntj
res major victoria suscepti certaminis, quam usu :
plus enim dignitatis comitiis ipsis detractum est,
Patribus ex concilio submovendis, quam virium aut
plebi additiun est aut demtum Patribus.
LXI. Turbulentior inde annus excepit, L. Vale-
rio, Ti. ^milio ccrtasulibus, cum propter certamina
ordinum de lege agraria, tum propter judicium Ap.
Claudii : cui, acerrimo adversario legis, caussamque
possessorum publici agri, tamquam tertio consuli,
sustinenti, M. Duilius et C. Sicinius diem dixere.
Numquam ante tam invisus plebi reus ad judicium Accusattur
,. , , ^ Appius.
"Tocatus populi est, pienus sqarum, plenus paterna-
rum irarum. Patres quoque non temere pro ullo
aeque adnisi sunt : propugnatorem senatus, majesta-
tisque vindicem suae, ad omnes tribunicios plebeios-
que obpositum tumidtus, modum dumtaxat in cer»
.tamine egressum, iratae objici plebi. Unus e Patri-
bus, ipse Ap. Claudiu^, et tribunos, et plebem, et
8uum judicium pro nihilo habebat. Illum non mi-
Dffi plebis, non senatus preces perpellere umqiiam
-potuere, non modo ut vestem mutaret, aut supplex
prensaret homines ; sed ne ut ex consueta quidem
asperitate orationis (quum ad populum agenda caus-
sa esset) ahquid leniret atque submitteret. Idem
habitiis oris, eadem contumacia in vultu, idem in
oratione spiritus erat : adeo ut magna pars plebis
Appium non minus reum timeret, quam consulem
timuerat. Semel caussam dixit, quo semper agere
omnia solitus erat, accusatorio spiritu : adeoque
constantia sua et tribunos obstupefecit et plebem,
ut diem ipsi sua Yolnntate prodicerent : trahi de-
164 T. LIVll
Ante judi- jnde rem sinerent. Haud ita multum interim tem-
\o moritur poi'is fuit : ante tamen, quam prodicta dies veniret,
morbo moritur : cujus quum iaudationem tribuni
plebis inpedire conarentur^ plebs fraudari sollemni
honore supremum diem tanti viri noluit 3 et lauda-
tionem tam a;quis auribus mortui audivit, quam vi-
vi accusationem audierat : et exsequias frequens ce»
lebravit.
LXII. Eodem anno Valerius consulj cum exer-
citu in .^quos profectus, quum hostem ad proeliuiD
elicere non posset, castra obpugnare est adortus.
Proliibuit foeda tempestas, cum grandine ac tonitri-
bus coelo dejecta. Admirationem deinde auxit, sig-
no receptui dato, adeo tranquilla serenitas reddita :
ut, velut numine aliquo defensa castra obpugnare
iterum, religio fuerit : omnis ira belli ad populatio-
ncm agri vertit. Alter consul .^milius in Sabinis
bellum gessit : et ibi, quia hostis moenibus se tene-
bat, vastati agri sunt. Incendiis deinde, non villa-
rum modo, sed etiam vicorum, quibus frequenter
habitabatur, Sabini exciti, quum preedatoribus ob-
currissent, ancipiti proelio digressi, postero die re-
tulere castra in tutiora loca. Id satis consuli vi-
sum> cur pro victo relinqueret hostem, integro inde
decedens bello.
U. C. 285. LXIII. Inter haec bella, manente discordia do-
A. C. 467.
mi, T. Numicius Priscus, A. \irginius consules fac-
ti. Non ultra videbatur latura plebes dilationera
agrariae lcgis, ultimaque vis parabatur, quuni, Vol-
scos adesse, fumo ex incendiis villarura fugaque
agrestium cognitum est : ca res maturam jam sedi-
tionem ac prope erumpcntem repressit. Consules,
coacti extemplo ab senatu ad bcllum, educta ex ur-
LIBER II. CAP. LXIY. l5^
bc juvelitute, tranquilliorem ceteram plebem fece-
runt. Et hostes quidem, nihil aliud quam pcrfusls
▼ano timore Romanis, citato agmine abeunt. Nu- BtUum
niicius Antium adversus Volscos, Virginius contra^^^^y^^j^pl"'
iEquos profectus : ibi ex insidiis prope magna ac-
cepta clade, virtus miHtum rem, prolapsam negli-
gentia consulis, restituit. Melius in Volscis impe-
ratum est. Fusi primo proelio hostes, fugaque in
urbem Antium, ut tum res eraut, opulentissimam
acti : quam consul obpugnare non ausus, Cenonem,
aliud oppidum, nequaquam tam opulentum, ab An-
tiatibus cepit. Dum ^Equi Volscique Romanos ex-
ercitus tenent, Sabini usque ad portas urbis popu- U. C. 2SG.
lantes incessere : deinde ipsi paucis post diebus ab * '
duobus exercitibr.s, utroque per iram consule in-
gresso in fines, plus cladium, quam intulerant, ac-
ceperunt.
LXIV. Extremo anno pacis aliquid fuit ; sed, ut
semper alias, sollicitae certamine Patrum et plebis.
Irata plebs intcrcsse consularibus comitiis noluit.
Fer Patres clientesque Patrum consules creati T.
Quinctius, Q. Servilius : similem annum priori con-
sules habent, seditiosa initia, belio deinde externo
tranquilla. Sabini, Crustuminos campos citato ag- Bellura
niine transgressi, quum csedes et incendia circum ^^"'""'"-
Anienem flumen fecissent, a porta prope CoIIina
moenibus(|ue pulsi, ingentes tamen preedas honii-
num pecorumque egere. Quos Servilius consul in-
festo exercitu insecutus, ipsum quidem agmen adi-
pisci aequis locis non potuit ; populationem adeo
effuse fecit, ut nihil bello intactum relinqueret, mul-
tiplicique capta praeda rediret. Et in Volscis res- Volscum.
publica egregie gesta, quum ducis, tum militum
l66^ T. LIVH
U. C. 286. opera. Prlmum aequo campo signis conlatis pug-
*^^' natura, ingenti caede utrimque, plurimo sanguine :
et Romani, quia paucitas damno sentiendo propior
erat, gradum retulisscnt ; ni salubri mendacio con-
sul, fugere hostes ab comu altero clamitans, conci-
tasset aciem : inpetu facto, dum se putant v^ncere,
Ticere. Consul, metuens ne nimis instando reno-
Yaret certamen, signum receptui dedit. Interces-
Bere pauci dies, velut tacitis induciis utrimque quie-
te sumta : per quos ingens vis hominum ex omni-
bus Volscis ^quisque populis in castra venit, haud
dubitans, si senserint, Romanos nocte abituros. Jta-
que tertia fere vigilia ad castra obpugnanda veniunt.
Quinctius, sedato tmnultu, quem terror subitus ex-
civerat, qimm manere in tentoriis quietum militem
jussisset, Hernicorum cohortem in stationem edu-
cit 5 cornicines tubicinesque, in equos inpositos, ca-
nere ante vallum jubet, soUicitumque hostem ad lu-
cem tenere : reliquum noctis adeo tranquilla orania
in castris fuere, ut somni quoque Romanis copia
esset. Volscos species armatorum peditum, quos et
plures esse, et Romanos putabant, fremitus hinni-
tusque equorum, qui, et insueto sedente equite, et
insuper aures agitante sonitu, saeviebant, intentos
Telut ad inpetum hostium tenuit.
LXV. Ubi inluxit, Romanus, integer satiatusque
somno productus in aciem, fessum stando et vigiliig
Volscum primo inpetu perculit : quamquam cessere
raagis, quam pulsi hostes sunt : quia ab tergo erant
clivi, in quos post principia integris ordinibus tutus
receptus fuit. Consul, ubi ad iniquum locum ven-
tum est, sistit aciem : miles segre tcncri, clamare et
poscere^ ut perculsis instare liceat. Fcrocius agunt
tlBER II. CAP. LXV. l6y
equites ; circumfusi duci yociferantur se ante signaU. C. «86.
ituros. Dum cunctatur consui^ yirtute militum fre-
tus, loco parum fidens, conclamant, se ituros : cla-
moremque res est secuta. Fixis in terram pilis, quo
leviores ardua evaderent, cursu subeunt. Volscus,
eflusis ad primum inpetum missilibus telis, saxa ob-
jacentia pedibus ingerit in subeuntes, turbatosque
ictibus crebris urget ex superiore loco : sic prope
oneratum est sinistrum Romanis cornu, ni referen-
tibus jam gradum consul, iucrepando simul temeri-
tatem, simul ignaviam, pudore metum excussisset.
Restitere primo obstinatis animis : deinde, ut in ob-
tinentes locum vires ferebant, audent ultro gradum
inferre ; et, clamore renovato, commovent aciem :
tura rursus, inpetu capto, enituntur, atque exsupe-
rant iniquitatem loci. Jam prope erat, ut in sum-
mum clivi jugum evaderent, quum terga hostes de-
dere ; effusoque cursu pene agmine uno fugientes
sequentesque castris incidere. In eo pavore castra
capiuntur : qui Volscorifm effugere potuerunt, An-
tium petunt. Antium et Romanus exercitus ductus :
paucos circumsessura dies deditur, nulla obpugnan-
tium nova vi ; sed quod jam inde ab infelici pugna
castrisque amissis ceciderant animi.
EPITOME LIBRI III.
^EDITIONES de agrariis legibus factcE. CapitO'
lium, ah exsidihus et servis occupatum, ccEsis iis re-
ceptum cst. Cetisus his actus est : priore lustro censa
sunt civium capita cenium quatuur millia dvxenta qua-
tuordecim, prccter orhos orhasque : sequenti, cmtunt
septemdecim millia ducenta novemdecim. Quum ad-
versus ^^quos res male gesta essef, L. Quinctius Cin-
cinnatus dictator factus, quv.m rure intentus rustico
operi esset, ad id hellum gere/idum arcessitus cst. Is
victos hostes siih jugum misit. Trihunorum plehis nu-
merus ampliatus est, ut essent deccm, trigesiino sextb
anno a primis tribunis plehis. Petitis per legatos, et
adlatis Atticis legibus, ad constituendas eas proponen-
dasque decemviri pro consuUbus sine iiUis aliis magi-
strat'd)us creati, altero et treceniesimo anno, quam Ro-
tna condita erat : et, ut a regibus ad consules, ita a
considibus ad decemviros t7-anslaium imperium. Hi,
decem tabulis legum positis, quum modeste se in eo ho-
nore gessissent, et ob id in alterum quoque annnm eum-
dem esse niagistratum placuisset, duabus tabuUs ad de-
cem adjectis, quum complura inpotenter fecissent, ma-
gistratum noluerunt deponere, et in tertium amium re-
tinuerunt: donec inviso eorum imperio Jinem adtulit li-
hido Ap. Claudii. Qui, quum in amorein virginis in-
cidisset, sid/misso, qui eam ia savitutem peterett ne-
EriTOMB LIBRI III. 1^9
eessitatem patri ejus Firginio inposuit, rapto ex taber-
na proxima cultro, ut filiam interimeret ; quum aliter
eam tueri non posset, ne in potestatem stuprum inla-
turi veniret. Hoc tam magnce luxurice exemplo plebs
incitata viontem Aventinum occupavit, coegitque de-
cemviros abdicare se magistratu : ex quibus Appius et
unus collegarum, qui prcecipue poenam meruerant, in
carcerem conjecti ; ceteri in exsilium acti. Res prce-
terea contra Sabinos, et Volscos, et AEquos prospere
gestas continet, et parum honestum populi Romani ju-
dicium : qui, judex inter Ardeates et Aricinos sumtus,
agrum, de quo ambigebatur, sibi adjudicavit.
VoL. I.
T. LIVII PATAVINl
LiBER lii.
U. C. 267. A NTIO caj)t6, Ti. ^TOlliuB et Q. Fabius consu-
^^^' -^^ les fiunt. Hic erat Fabius Quintus, qui un«s
exstinctae ad Cremeram genti superfuerat. Jam
priore consulatu ./Emilius dandi agri plebi fucrat
auctor. Itaque secundo quoque consulatu ejus et
agrarii se in spem legis erexerant, et tribuni rem,
contra consules saepe tentatam, adjutore utique con-
sule, obtineri posse rati, suscipiunt j et consul ma-
nebat in sententia sua. Possessores et magna pars
Patrum, tribuniciis se jactare actionibus principem
civitatis, et largiendo de eJieno popularem fieri que-
rentes, totius invidiam rei a tribunis in consulem
averterant. Atrox certamen aderat, ni Fabius con-
silio neutri parti acerbo rem expedisset. T. Quinc-
tii ductu et auspicio agri capti priore anno aliquan-
tum a Volscis esse : Antium, propinquam, oppor-
tunam, et maritimam urbem, coloniam deduci pos-
se : ita sine querelis possessorum plebcm in agros
Antium ituram, civitatem in concordia fore. Hsc senten-
colonia dc- tja acccpta est. Triumviros agro dando creat T.
ducitjir. ^ . . » tT- • • •¥■» T-i • • .
Qumctuim, A. Virgmium, r. rurmm: jussi nomi-
na dare, qui agrum accipere vellent. Fecit statim
(ut fit) fastidium copia 3 adcoque pauci nomina de-
LIBER III. CAP. II. 171
dere, ut ad explendum numerum coloni Volsci ad-
derentur : cetcra multitudo poscere Romae agrum
malle, quam alibi accipere. ^qui a Q. Fabio (is
eo cum exercitu venerat) pacem petiere, irritam-
que eam ipsi subita incursione in agrum Latinum
fecere.
II. Q. Servilins, insequcnti anno (is enim cum u. C. 28».
Sp. Postumio consul fuit) in iEquos missus, in La--^- ^* ***•
tino agro stativa habuit : intra castra quies neces-
saria morbo inplicitum exercitum tenuit. Extrac- u. C. 289.
tum in tertium annum bellum est, Q. Fabio et T. ^- C. 463.
Quinctio consulibus. Fabio extra ordinem, quia is
victor pacem .(Equis dederat, ea provincia data :
qui, haud dubia spe profectus, famam nominis sui
pacaturam JEquos, iegatos in concilium gentis mis-
sos nunciare jussit ; Q. Fabium consulem dicere, se ex
JEquis pacem Romam tulisse, ab Roma ^quis bellum jEqxiicum
adferre, eadem dextra armata, quam pacatam iilis an-^^^^^^-
tea dederat : quorum id perfidia et perjurio fiat, Deos
nunc testes esse, mox fore ultores. Se tamen, utcum'
que sit, etiam nunc, pcenitere sua sponte ^quos, quam
pati hostilia, malle. Si pceniteat, tutum rcceptum ad
expertam clementiam fore : sin perjurio gaudeant, Diis
magis iratis, quam hostibus, gesturos bellum. Haec
dicta adeo nihil moverunt quemquam, ut legati pro-
pe violati sint, exercitusque in Algidum adversus
Romanos missus. Quae ubi Romam sunt nunciata,
indignitas rei, magis quam periculum, considem
alteiTim ab urbe excivit : ita duo consulares exer-
citus ad hostem accessere acie instructa, ut con-
festim dimicarent. Sed quum forte haud multum
diei superesset, unus ab statione hostium exclamat :
Ostentare hoc est, Romani, non gerere bellum : in noc-
12
172 T. LIVIl
U. C. asg. tem inminentem aciem instruitis : longiore luce ad id
. C 463. fp;.^a„,e;^^ qitod instat, nobis optis est. Crastino die
oriente sole redite in aciem : erit copia pugnandi, ne
timete. His vocibus irritatus miles in diem poste-
rum in castra reducitur, longam venire noctem ra-
tus, quae moram certamini faceret. Tum quidem
corpora cibo somnoque curant : ubi inluxit postero
die, prior aliquanto constitit Romana acies ; tan-
dem et ^qui processere. Proelium fuit utrimque
vehemens 5 quod et Romanus ira odioque pugna-
bat, et ^quos conscientia contracti cidpa periculi,
et desperatio futurae sibi postea fidei, ultima audere
et experiri cogebat. Non tamen sustinuere aciem
Romanam ./Equi : pulsique quura in fines suos se
recepissent, nihilo inclinatioribus ad pacem animis
ferox multitudo increpare duces, quod in aciem,
qua pugnandi arte Romanus cxcellat, commissa res
sit. j^quos populationibus incursionibusque me-
liores esse ; et multas passim manus, quam mag-
nara molem imius exercitus, rectius bella gerere.
III. Relicto itaque castris prsesidio, egrcssi tanto
cum tumultu invasere fines Romanos, ut ad iirbem
quoque terrorcm pertulerint : necopinata etiam res
plus trepidatiouis fecit, quod nihil minus, quam ne
vlctus ac prope in castris obsessus hostis memor
populationis essct, timeri potcrat ; agrestesque, pa-
vidi incidentes portis, non populationem, nec prae-
donum parvas manus, scd, omnia vano augentes ti-
more, exercitus et legiones adcsse hostium, et in-
festo agmine ruere ad urbcra, clamabant, Ab his
proximi audita incerta, eoque vaniora, ferre ad
alios : ciirsus clamorque vocantium ad arma haud
multum a pavore captae urbis abessc, Forte ab Al-
LIBER 111. CAP. IV. 175
jjido Quinctius consul redierat Romam, (id reme-
diura timori fuit) tumultuque sedato, victos timeri
increpans hostes, praesidia portis inposuit. Vocato
dein senatu, quum, ex auctoritate Patrum jusdtio
indicto, profectus ad tutandos fincs esset, Q. Ser-
vilio praefecto urbis relicto, hostem in agris non in-
venit. Ab altero consule res gesta egregie est :
qui, qua vcnturum hostem sciebat, gravem praeda,
eoque inpeditiore agmine incedentem adgressus, fu-
nestam ei populationem fecit. Pauci hostium eva-
sere ex insidiis : praeda omnis recepta est : sic fi-
nem justitio, quod quatriduum fuit, reditus Quinctii
consulis in urbem fecit. Census deinde actus, et
conditum ab Quinctio histrum : censa civium ca-
pita centum quatuor millia et ducenta quatuorde-
cim dicuntur, prseter orbos orbasque, In jEquis
nihil deinde memorabile actum : in oppida sua se re-
cepere, uri sua popularique passi. Consul, quum
aUquoties per omnem hostium agrum infesto ag-
mine populabundus isset, cum ingenti laude prae-
daque Romam rediit.
IV. Consules inde A. Postumius Albus, Sp. Fu- U. C. 290.
rius Fusus. Furios Fusios scripsere quidam : id ad- " "
moneo, ne quis inmutationem virorum ipsorum esse,
quae nominum est, putet. Haud dubium erat, quin
cum jEquis alter consuUun beUum gereret. Itaque
^qui ab Ecetranis Volscis praesidium petiere : quo
cupide oblato, (adeo civitates hae perpetuo in Ro-
manos odio certavere) beUum summa vi parabatur.
Sentiunt Hcrnici, et praedicunt Romanis, Ecetra-
num ad yEquos descisse 1 suspecta et colonia An- Antium
tium-fuit, quod magna vis hominum inde, quum 0^-^°°"^*^^
pidum captum esset, coufugisset ad ^Equos : is-
13
174
T. LIVII
U. C, 290.
A. C. 462.
Furius
Cos. male
rem gerit.
Obsidetur
in castris.
que miles per bellum iEquicum vel acerrimus fuit.
Compulsis deinde in oppida iEquis, ea multitudo di-
lapsa quum Antium redisset, sua sponte jam infidos
coloTios Romanis abalienavit. Necdum matura re,
quum defectionem parari delatum ad senatum esset,
datum negotium est consulibus, ut, principibus colo-
niae Romam excitis, qua:rerent, quidnam rei esset :
qui quum haud gravati venissent, introducti a con-
sulibus ad senatum ita responderunt ad interrogata,
ut magis suspecti, quam venerant, dimitterentur.
Bellum inde haud dubium haberi. Sp. Furius, con-
sulum alter, cui ea provincia evenerat, profectus in
.^quos, Hernicorum in agro popidabundum ho-
stem invenit ; ignarusque multitudinis, quia nus-
quam universa conspecta fuerat, inparem copiis ex-
ercitum temere pugnae commisit : primo concursii
pulsus se in castra recepit : neque is finis periculi
fuit : namque et proxima nocte et postero die tanta
vi castra sunt circumsessa atque obpugnata, ut ne
nnncius qnidem inde mitti Romam posset. Her-
nici, et male pugnatum, et consulem exercitumque
obsideri, nunciaverunt : tantumque terrorem incus-
sere Patribus, ut (qus? forma senatusconsulti ultimae
semper necessitatis habita est) Postumio alteri con-
sulum negotium daretur, Videre ne qidd respt(hUca
detrhnenti caperet. Ipsum consulem Romae manere
ad conscribendos omnes, qui arma ferre possent,
optimum visum est; pro consule T. Quinctium sub-
sidio castris cum sociali excrcitu mitti : ad eiun ex-
plendum Latini, Hcrnicique, et colonia Antium dare
Quinctio subitarios milites (ita tum repentina auxi-
lia adpellabant) jussi.
V. Multi per eos dies motus multique inpetus
LIBER III. ^AP. V. 1515
hinc atque illinc facti, quia, superante multitudine, U. C. a^Q.
hostes carpere multifariam vires Rpmapas, \it nQn ' '
subfecturas ad omnia, adgi-essi sunt : simul castra
obpugnabantur, siniul pars exercitus ad populan-
diim agrum Romanura missa, urbemque ipsam^ si
qua fortuna daret, tentandam. L. Valerius ad prse-
sidium urbis relictiis 3 consul Postumius ad arcen-
das populationes finium missus. Nihil remissum ab
uUa parte curae aut laboris : vigiliae in urbe, statio-
nes ante portas, praesidiaque in muris disposita, et,
quod necesse erat in tanto tumultu, justitium per
aliquot dies servatum. Interirn in eastris Fui'jus
consul, quum primo quietus obsidionem passus es-
set, in incautum hostem decumana porta erupit^ et,
quum persequi posset, inetu substitit ne qua, ex
parte altera, in eastra vis fieret, Furium legatum
(frater idem consulis erat) longius extulit cursus :
nec suos ille redeuntes, pei'sequendi studio, neque
hostium ab tergo incursumvidit : ita exclusus, mul-
tis sspe frustra conatibus captis, ut viam sibi ad
castra faceret, acriter dimicans cecidit. Et consul,
uuncio circumventi fratris conversus ad pugnam,
dum se temere magis, quam satis caute, in mediam
dimicationem infert, vulnere accepto, aegre ab cir-
cumstantibus ereptus, et suorum animos tm"bavjt,
et ferociores hostes fecit : qui, caede legati et con-
sulis vulnere accensi, nulla deinde vi sustineri po-
tuere, quum compulsi in castra Romani rursus
obsiderentur, nec spe, uec viribus pai-es : venisset-
que in periculum summa rerum, ni T. Quinctius pe- AT.Quinc-
regrinis copiis cum Latino Hernicoque exercitu sub- ''° l't)era-
veuisset. Is, intentos in castra Romana ^quos le-
gatique caput ferociter ostentantes ab tergo ador-
14
176 T. LIVII
U.C. Q90. tus, simul arl signum a se procul editum ex castris
A. C 462. . _ *
eruptione facta, magnam vim hostium circumvenit,
Minor caedes, fuga effusior ^quorum in agro fuit
Romano : in quos palatos, praedam agentes, Postu-
mius aliquot locis, quibus opportuna inposuerat
praesidia, inpetum dedit : ii vagi, dissipato agmine
fugientes, in Quinctium victoremj cum saucio con-
sule revertentera, incidere. Tum considaris exer-
citus egregia pugna consiJis vulnus, legati et cohor-
tiura ultus est caedem. Magnae clades ultro citro-
que illis diebus et inlatse et acceptae. Difficile ad fi-
dem est in tam antiqua re, quot pugnaverint ceci-
derintve, exacto adfirmare numero : audet tamen
Antias Valerius concipere summas. Romanos ce-
cidisse in Hernico agro quinque millia ac trecentos:
cx praedatoribus ./Equorum, qui populabundi in fi-
nibus Romanis vagabantur, ab A. Postumio con-
sule duo millia et quadringentos caesos : ceteram
multitudinem, praedam agentem, quae inciderit in
Quinctium, nequaquam pari defunctam esse caede :
interfecta inde quatuor millia, et, exsequendo sub-
tiliter numerum, ducentos, ait, et triginta. Ut Ro-
mam reditum et justitium reraissum est, coehim vi-
sum est ardere plurimo igni ; portentaque aUa aut
obversata ocuHs, aut vanas exterritis ostentavere
species. His avertendis terroribus in triduum fe-
riae indictae, per quas omnia delubra pacem Deum
exposcentium virorum muUerumque turba inplcban-
tur. Cohortes inde Latina; Hernicieque ab senatu,
gratiis ob inpigram militiam actis, remiss* domos.
Antiates, niille milites, quia scrum auxiliam post
proeUum veuerant, prope cum ignomiuia dimissi.
VI. Comitia iude habita : creati consules L. JR-
LIBER III. CAP. VI. 177
butius, P. Servilius Kalendis Sextilibus, ut tunc U. C. 291.
. , I . • . i~> A- C. 461.
pnncipium anni agebatur, consulatum ineunt. ura-
Tc tempus et tbrte annns pestilens erat urbi agris-
quc, nec hominibus magis, quam pecori j. et auxere
vim morbi, terrore populationis pecoribus agresti-
busque in urbem acceptis. Ea conluvio mixtorum Pcstis
omnis generis animantium et odore insolito urba-
nos, et agrestem, confertum in arta tecta, aestu ac
vigiliis angebat, ministeriaque in vicem ac contagio
ipsa vulgabant morbos. Vix instantes sustinenti-
bus clades repente legatl Herniei nunciant, in agro
suo ^E<iuos Volscosque conjunctis copiis castra po- ^qui et
suisse : inde exercitu ingenti fines suos ^^^populari. ^^"j^^^'^.^'^
PrBeterquam quod infrequens senatus indicio erat
sociis, adflictam civitatem pestilentia esse, moestum
etiam responsum tulere .• ut pcr se ipsi Hernici cum
Latinis res snas tutarentar. Urbeni Romanam siibita
Devm ira nwrbo populari. Si qua ejiis mali quies ve-
niat, ut anno ante, ut semper alias, sociis ojjem latu-
ros. Discessere socii, pro tristi nuncio tristiorem
domum referentes ; quippe quibus per se sustinen-
dum bellum erat, quod vix Romanis fulti viribus
sustinuissent. Norv diutius se in Hernico hostis
continmt : pergit inde infestus in agros Romanos,
etiam sine belli injxiria vastatos, Ubi quum obvius
nemo, ne inermis quidem, fieret, perque omnia,
non praesidiis modo deserta, sed etiam cultu agre-
sti, transirent ; pervenere ad tertium lapidem Ga-
bina via. Mortuus ^^Ebutius erat Romanus consul •
collega ejus Servilius exigua in spe trahebat ani-
mam : adfecti plerique principum, Patrum major
pars, militaris fere a;tas onmis : ut non modo ad
expeditiones, queis in tanto tumultu res poscebatj
15
lyS T. Livir
U. C. 29i.sed vik ad iquietjas stationes viribus subficerent.
A. C. 461. ,_ . .,•
Munus vigiliarum senatbres, qui per aetatem ac va-
letudinem poterafit, per se ipsi obibant: circuitio ac
cura aedilium plebei erat : ad eos summa rerum ac
majestas consularis imperii venei'at.
VII. Deserta omuia, sine capite, sine viribus,
Dii praesides ac fortuna urbis tutata est, quae Voi-
^cis vEquisque, praedonum potius mentem, quam
hostium, dedit : adeo enim nulla spes non potiundi
"toodo, sed ne adeundi quidem Romana moenia, ani-
mds eorum cepit, tectaque procul visa atque inmi-
nentes tumuli avertere mentes eorum ; xit, totis
passim castris fremitii orto, quid in vasto ac deserto
agro inter tabem pecorum hominumque desides sine
prceda tempus tererenf, quum integra loca, Tuscula-
num agrum, opimum copiis, petere possent P signa re-
■pente convellerent, transversisque itineribus per La-
"vicanos agros in Tusculanos coUes transirent : eo
Tis omnis tempestasque belli conversa est, Interim
Hernici Latinique, pudore etiam, non misericordia
solum, moti, si nec obstitissent communibus hosti-
b«s, infesto agmine Romanam urbem petentibus,
nec opem uUam obsessis sociis ferrent, coiijuncto
exercitu Romam pergunt. Ubi quum hostes non
invenissent, secuti famam ac vestigia, obvii fiunt
Latinos descendentibus ab Tusculano in Albanam vallem :
ibi haudquaquara aequo proelio pugnatum est, fides-
qne sua sociis parum feiix in prsesentia fuit. Haud
minor Romie fit morbo strages, quam quanta ferro
sociorum facta erat : consul, qui unus supererat,
moritur : mortui et alii clari viri, M. Valerius, T.
Virginius Rutilus, augures ; Ser. .Sulpicius, curio
uaximus : et per ignota capita latc evagata est vis
LIBER III. PAf. Vm. 179
morbi : inopsque seiiatus auxilii humani, ad Deo^
populum ac vota vertit : jussi cum conjugibus ac
liberis supplicatum ii'e, pacemque exposcere Deum.
Ad id, cjuod sua quemque mala cogebantj aucto-
ritate publica evocati, orania dehxbra inplent : sti'a-
ti£ passim matres, crinibus templa verrentes, ve-
niam irarum coelestium, finemque pesti exposcunt.
VIII. Inde paullatimj seu pace Deum inpetiata,
seu graviore tempore anni jam circumactOj defunc-
ta raorbis corpoi"a salubriora esse incipere : versis-
que animis jam ad publicam curam, quum aliquot
interregna exissent, P, Valerius Publicola teitio die, U. C. 292.
. . ^ , . T T A. C. 460.
quam interregnum mierat, consuies creat JL. Jjucre-
tium Tricipitinum et T. Veturium Geminum ; sive
ille Vetusius fuit. Ante diem tertium Idus Sextiles
consulatum ineunt, jam satis valida civitate, ut non
solum arcere bellum, sed ultro etiam inferre posset.
Igitur nunciantibus Hernicis, in fines suos trans-
cendisse bostes, inpigre promissum auxilium : duo
consulares exercitus scripti. Veturius missus iu
Volscos ad bellum ultro inferendum. Tricipitinus, Volsci prae-
populationibus arcendis sociorum agro obposituSj
non iiltra, quam in Hernicos, procedit. Veturius
primo proelio hostes fundit fiigatque. Lucretium,
dum in Hernicis sedet, praedonum agmen fefellit,
supra montes Praenestiuos ductum, inde demissum
in campos. Vastavere agros Prsenestinum Gabi-
numque : ex Gabino in Tusculanos flexere colles :
urbi quoque Romae ingens praebitus terror, magis
jn re subita, quam quod ad arcendam vim parum
virium esset. Q. Fabius praeerat urbi : is, armata
juventute, dispositisque praesidiis, tuta omnia ac
trauq^uiila fecit. Itaque hostes, praeda ex prosimis
16
l8o T. LIVII
U. C. 292. locis rapta, adpropinquare uvbi non ausi, quum cir-
cumacto agmiue redirent, quanto longius ab urbe
hostium abscederent, eo solntiore cura in Lucre-
tium incidunt consulem, jam ante exploratis itine-
ribus suis instriictum, et ad certamcn intentum.
Igitur, prseparatis animis, repentino pavore percul-
sos adorti, aliquanto pauciores multitudinem ingen-
tem fundunt fiigantque 3 et compulsos in cavas val-
les, quum exitus haud in facili essent, circumve-
Csesi. niunt. Ibi Volscum nomen prope deletum est :
tredecim millia quadringentos septuaginta cecidisse
in acie ac fnga, mille ducentos quinquaginta vivos
captos, signa viginti septem miiitaria relata, in qui-
busdara annalibus invenio ; ubi ctsi adjertum ali-
quid numero sit, magna ccrte caedcs fait. Victor
consul, ingenti praeda potitus, eadem in stativa re-
diit. Tum consules castra conjimgunt : et Volsci
jEciuique adflictas vires suas in unum contulere,
Tertia illa pugna co anno fuit : eadem fortuna vic-
toriam dedit : fusis hostibus, etiam castra capta.
IX. Sic rcs Romana in antiquum statum rcdiit •
secuudijeque belli res extemplo urbanos motus ex-
LexTe- citaverunt. C. TcrentilUis Ar.-a tribunus plebis eo
rentilla. jjujjo fyjt . js^ consulibus absentibus, ratus locum
tribuniciis actionibus datum, per aliquot dies Pa-
trum superbiam ad plebem criminatus, maxiine in
consulare impcrium, tam(|uam nimium, ncc tolera-
bilc liberae civitati, invehebatur : Nomine adm ian~
tJim minus invidionum, re ipsa prope atrocius, quani
regium, esse. Quippe duos pro uno domino aaeptos,
inmoderata, injinita potestate : qui, soluti atque effrc-
nati Ipsi, omnes metus legum omniaquc supplicia ver-
tcreut in plcbem. Quce tie ceterna iUis licentia sit, le-
LIBER III. CAP. IX. l8l
gem se pronvilgaturum, ut quinque viri creentur legi- u, C. 292.
bus de imperio consulari scribendis. Quod populus in se ^' ^' ^^^'
jus dederit, eo consulem usurum : non ipsos libidinem
ac licentiam suam pro lege hahituros. Qua promul-
gata lege, quum titnerent Patres, ne, absentibus
consulibus, jugum acciperent, senatus a praefecto
urbis Q. Fabio vocatur : qui adeo atrociter in ro-
gationem latoremque ipsum est invectus, ut nihilj
si ambo consnles infesti circumstarent tribunum,
relictum minarum atque terroris sit : Insidiatuin
eum, et tempore capto adortum rempublicam. Si
quem similem ejm priore anno, inter morbum bellum-
que, irati Dii tribunum dedissent, non pofuisse sisti.
Mortuis duobus consulihus, jucente cegra civitate in con-
luvione omnium rerum, ad tollendum e republica con-
siilare imperium laturum leges fuisse ; ducem Volscis
j^qitisque ad obpugnandam urbem futurum. Quid
tandem ? illi non licere, si quid consutes superbe in
(diqiiem civium aut crudeliter fecerint, diem dicere ?
accusare his ipsis judicibus, quorum in aliqvem seevi-
tum sit 9 Non illud con^ulare impeiium, sed tribuni-
ciam potestatem invisam intolerandamnue facei'e : quam
pacaiam reconciliatamque Patribus de integro in an-
tiqua redigi mala : neque illum se deprerari, quo mi-
71US pjergat, ut cccperit. Fos, in(|uit Fabius, ccteri
tribuni, oramus, ut primum omnium cogitetis, potes-
tatem istavi ad singulorum auxilmm, non ad perni-
ciem universorum, comparatam esse : tribunos plebis
vos creatos, non hosfes Patribus. Nokis niiscrum, in-
vidiosum vobis est, desertam rempiddicain invadi : non
jus vestrum, sed invidiam, mimieritis. Jgite cum col-
lega, ut rem integram in adventum consnlum diffe-
rat ': ne ^qui quidem ac Volsci, morbo absumtis
iSa T. Livii
priore anno consuUbtts, crudeli superboque nobrs helh
institere. Agunt cum Terentillo tribuui : diiata-
qtie in speciem actione, re ipsa sublataj consules
extemplo arcessiti.
X. Lucretius ctim ingenti praeda, majore multo
gloria rediit : et auget gloriam adveniens, exposita
omni in campo Martio praeda, ut suum quisque per
tridvmm cognitum abduceret: reliqua vendita, qui-
bus domini non exstitere. Debebatur omnium con-
Bensu consuli triumpbus : sed dilata res est, tribuno
de lege agente: id antiquius consuli fuit. Jactata
per aliquot dies quum in senatu res, tum ad popu-
lum cst : cessit ad ultimum majestati consulis tri-
bunus, et destitit : tum imperatori exercJtuiqoe bo-
Lucretius nos suus redditus. Trium^bavit da Volscis ^^jujs-
triumphat. q^g . triumphantem secutae suiE legiones : alteri
consuli datum, ut ovans siue militibus urbem in-
iret. Anno deinde insequenti lex Terentilla, ab
toto relata collegio, novos adgressa consules est :
U. C. 293. erant consules P. Volumnius, Ser. Sulpicius. Eo
A. C. 439. , , . * • *•
anno coelum ardere visum ; terra mgenti concussa
motu est : bovem locutam, cui rei priore anno fides
non fuerat, creditum. Inter alia prodigia et car-
nem pluit: quem inibrem ingens numerus avium in-
tervolitando rapuisse fertur : quod intercidit, spar-
sum ita jacuisse per aliquot dies, ut nihil odor mu-
taret. Liibri per duumviros saerorum aditi : peri-
cula a conventu alienigenarum praidicta, ne qui in
loca summa urbis inpetus, caedesque inde fierent :
inter cctera uionitum, ut seditionibus abstineretur.
Id factum ad inpediendam legem, tribuni crimina-
bantur, ingenscjue adcrat certamen. Ecce^(ut idem
in singulos auuos orbls vQlverctur) Ueruici mm-
LIBER III. CAP. XI. 183
ciant, Volscos et ^quos, etsi adcisae res sint, re- U. C. 293.
ficere exercitus ; Antii summam rei positam ; Ece-i;*, .^^^'
' , , ^ ' Volsci et
ti-ae Antiates colonos palam concilia facere : id ca- ^Equi bel-
put, eas vires belH esse. Ut haec dicta in senatu ™ instau-
ranc
sunt, delectus edicitur : consules belli administra-
tionem inter se dispartiri jussi, alteri ut Volsci, al-
teri ut .iiiqui provincia esset. Tribuni coram in
foro personare, Fabulam conipositam Jolsci belli, Her- Conten-
nicos ad partes paratos : jam rte virtute quidem premi '°"^.^ °*
libertatem populi Romani, sed arte eludi : quia, occi-
dione prope occisos Volscos et JEquos movere sua spntite
arma posse, jam Jidcs abierit, novos hostes quieri : co-
loniam fidam, propinquam, infamem fieri : bellum in- ■
noxiis Antvitibus indici, geri cum plebe Romana: quam,
oneratam armis, ex tirbe prcecipiti agmine acturi essent,
eisilio et relegatione civium ulcucentes trihunos. Sic,
ne quid aliud actum putent, victam legem esse; nisi,
dum in integro res sit, dum domi, dum iogati sint, ca-
veant, ne possessione urbis pellantur, ne jugum acci-
^iant. Si anitnus sit, non defore auxilium : consentire
omnes tribunos : nullum terrorem externum, nullum
periculum esse. Cavisse Deos priore anno, tit tuto li-
bertas defendi posset. Haec tribuni.
XI. At ex parte altera consules in conspectu eo-
rum, positis scUis, delectum habebant : eo decur-
runt tribuni, concionemque secum trahunt : citati
pauci, velut rei experiundse caussa : et statim vis
coorta. Quemcumque lictor jussu eonsulis prehen-
disset, tribunus mitti jubebat : neque suum cuique
jus modum faciebat, sed virium spe et manu obti-
nendum erat, quod intenderes. Quemadmodum tK
tribitni gessi^sent in piohibondo detectu, sic Patres
in legCj quae per omnes comitiaiea dies ferebatur.
Guinctius.
184 T. LIVIl
U. C. 293 mptdicnda gerebant. Initium erat rixae, quuni dis-
■ * ^" cedere pcpulnin juss'ssent tribuni, quod Patres se
submoveri haud sinebaut : nec fere seniores rei ia-
tererant ; quippe quae non consilio regenda, sed
perniissa temeritati audaciaeque esset. Multum et
consules se abstinebant, ne cui in conluvione rerum
Kaeso majestatera suam contumelise obferrent. Kjbso erat
Quinctius, ferox juvenis, qua nobilitate gentis, qua
corporis magnitudine et viribus : ad ea rnunera,
data a Diis, et ipse addiderat multa belli decora,
facundiamque in foro ; ut nemo, non lingua, non
manu, promtior, in civitate haberetur. Hic, quum
in medio Patrum agmine constiti^set, eminens inter
alios, velut onines dictaturas consulatusque gerens
in voce ac virihus sviis, mius inpetus tribimicios po-
pularcsque procellas sustinebat. Hoc duce, SEepe
pulsi foro tribuni, fusa ac fugata plebs^ est :^ qui ob-
vius fuerat, mulcatus nudatusque abibat : ut satis
adpareret, si sic agi liceret, victam legem esse.
Tum, prope jam perculsis aliis tribunis, A. Virgi-
nius, ex collegio unus, K«soni capitis diem dicit.
Ei dies Atrox ingenium accenderat eo facto magis, quam
conterruerat : eo acrius obstare !egi, agitare ple-
bem, tribunos vclut justo persequi bello. Accusa-
tor pati reum ruere, invidiieque flammam ac mate-
riam criminibus suis subgcrere : legem interim, non
tam ad spem perterendi, quam ad lacesscndam K*-
sonis temeritatem, ferre. Ibi niulta, siepe ab ju-
ventute inconsulte dicta facta([ue, in unius Kieso-
nis suspectum incidunt ingenium : tamen lcgi re-
sistebatur. Kt A. Yirginius idemtidcm pkbi : Ec-
(juid scntitis jam, vos, Quirites, Kwsonem simul civim
et legem, quam cupitis, habere non posse ? Quamquam
dicitur.
L
LIBER III. CAP. Xir. 185
fuid ego legem loquor 9 libertati obstat, omnes Tar- U. C. 293.
quinios stiperbia exsuperat. Exspectate, dum consuV
aut dictator Jiat, quem privatum viribus et audacia
regnantem videtis. Adsentiebantur multij pulsatos
se querentes, et tribunum ad lem peragendam ul-
tro incitabant.
XII. Jam aderat judicio dies, adparebatque, vulgo
homines in damnatione Kaesonis libertatem agi cre-
dere ; tum demum coactus cum mnlta indignitate
prensabat singulos : sequebantur necessarii, princi-
pes civitatis. T. Quinctius Capitolinus, qui ter con-
sul fuerat, quum multa referrct sua familiaeque de-
cora, adfirmabat : neqiie in Quinctia gente, neque in
civitate Romana tantam indolem tam matune virtutis
umquam exstitisse. Suu7n primum militem fuisse, se
scepe vidente pugnasse in hostem. Sp. Furius, missum
ab Quinctio Capitolino sibi eum in dubiis suis rebus ve-
nisse subsidio : neminem unum esse, cujus magis opera
putet rem restitutam. L. Lucretius, consul anni
prioris, recenti gloria nitens, suas laudes partici-
pare cum Kaesone, memorare pugnas, referre egre-
gia facinora, nunc in expeditionibus, nunc in acie :
suadere et monere, juvenem egregium, instructum na-
turcE furtunceque omnibus bonis, maximum momentum
rerum ejus civitafis, in quamcumque venisset, siium,
quam alienum, mallent civem esse. Quod obfendat iri
eo, fervorem et audaciam cetatem quotidie auferre ;
quod desideretur consilium ; id in dies crescere. Se-
nescentihus vitiis, maturcscente virtute, sinerenf tan-
tum virum senem i}i civitate feri. Pater inter hos
L. Quinctius, cui Cincinnato cognomen erat, non
iterando laudes, ne cumularet invidiam,.sed veniam
errori atque adole^iceiitiae petpndo, sibi, qui noa
j86 T. LIVII
U. C 293. dicto, non facto quemqnam obferidisset, ut condo-
' ' *^^' narent filium, orabat. Sed alii aversabantur pre-
ces, avit verecundia, aut metu : alii, se suosque
mulcatos qnerentes, atroci responso judicium suum
prseferebant.
XIII. Preme])at reum, praeter vulgatam invidiam,
crimen unum ; quod M. Volscius Fictor, qui ante
aliquot annos tribunus plebis fuerat, testis exstite-
rat, Se haud multo post, quam pestilentia in urbe fu-
erat, in juvenfutem, grassantem in Subura, bicidisse :
ibi rixam natam esse, fratremque suum majorem natu,
necdum ex morbo satis validum, pvgno ictum ab Kce-
sone cecidisse semianimem. Inter manus domum ab-
latum, moi-tuumque inde arbitrari, nec sibi rem exsequi
tam atrocem per consules superiorum annorum licuisse.
Haec Volscio clamitante, adeo concitati homines
sunt, ut haud multum abfuerit, quin inpetu populi
Kaeso interiret. Virginius adripi jubet hominem,
et in vincula duci : patricii contra vi resistunt. T.
Quinctius clamitat, Cui rei capitalis clies dicta sit, et
de quo futurum prope diem judicium, eum indemna-
tum indicta caussa non debere violari. Tribunus sup-
plicium negat sumturum se de indemnato ; servaturum
tamen in vinculis esse ad judicii diem : ut, qui homi-
nem necaverit, de eo supplicii siimendi copia populo
Romano Jiat. Adpellati tribuni medio dccreto jus
auxilii sui expediunt : in vincula conjici vetant :
sisti reum, pcciniiamque, nisi sistatur, populo pro-
mitti, placere pronunciant. Summam pecuniae quan-
tam aequum esset promitti, venicbat in dubium : id
ad scnatum rejicitur. Reus, duui consulerentur Pa-
tres, retentus in publico est : vades dare placuit :
unum vadem tribus millibus aeris obligarunt : quot
LIBER III. CAP. XIV. 187
{laventur, pevmissuni tvibunis est : decem finierunt : U. C. 293.
tot vadibus accusator vadatus est veum. Hic pri-
mus vades publicos dedit : dimissus e fovo nocte
pvoxima in Tuscos in exsilium abiit. Judicii die Kaeso in
ciuum excusavetuv solum vevtisse exsilii caussa, ni- ^•'siuum
..... ^bit.
hilominus Vivginio comitia habente, collegae adpel-
lati dimiseve concilium : pecunia a patve exacta
cvudelitev, ut, divenditis omnibus bonis, aliquamdiu
tvans Tibevim, veluti relegatus, devio quodam tu-
guvio vivevet.
XIV. Hoc judicium et pvomulgata lex exevcuit
civitatem : ab extevnis avmis otium fuit. Quum,
velut victoves, tvibuni, pevculsis patvibus Kfesonis
exsilio, pvope pevlatam esse credevent legem, et,
quod ad seniores Patvum pevtinet, ccssissent pos-
sessione reipubiicse : juniores, id maxime quod Kae- Sodalium
T ,- r •. • • 1 i_ • Kcesonis
sonis sodahum tuit, auxere iras ni plebem, non mi- temperata
nuevunt animos : sed ibi pluvimum profectum est, comitate
quod modo quodam temperaveve inpetus suos. Quum
pvimo post Kaesonis exsilium lex coepta fevri est,
instructi paratique cum ingenti clientium exercitu ,
sic tribunos, ubi primum submoventes pvwbuere
caussam, adovti sunt, ut nemo unus inde pvseci-
puum quidquam gloriae domum invidiaeve ferretj
njille pro uno Kaesones exstitisse^plebes quereretur.
Mediis diebus, quibus tribuni de lege non agerent,
nihil eisdem illis placidius aut qnietius erat : be-
nigne salutare, adloqui plebis homines, domum in-
ritai-e, adesse in foro, tvibunos ipsos ceteva pati sine
intevpellatione conciiia habeve : numquam uUi, ne-
que publice, neque pvivatim, truces esse, nisi quum
de lege"agi coeptum esset. Alibi popularis juventus
erat : nec cetera modo tribuni tranquiilo peregere j
108 T. LIVII
sed refecti qiioque in insequentem annum : ne to-
ce quidem incommoda, nednm ut ulla vis fieret,
paullatirn permulcendo tractandoque mansuefece-
rant plebem. His per totum annum artibus lex
elusa est,
U. C. 294. XV. Accipiunt civitatem placidiorem consules C,
A C 4SR
Claudius, Appii filius, et P. Valerius Publicola. Ni-
hil novi novus annus adtulerat : legis ferendae aut
accipiendae cura civitatem tenebat. Quantum ju-
niorcs Patrum plebi se magis insinuabant, eo acrius
contra tribuni tendebant, ut plebi suspectos eos cri-
minando facerent. Conjurationem factam, Kce.sonera
RomiE esse : inr^rjiclendorum tribunorum, trucidand/E
plehis consilia inita. Id negotii datum ab senioribvts
Patmm, ut juventus tribuniciam potestatem e repub-
lica tolleret, formaque eadem civitatis esset, quce ante
Saaum montem occuputum fuerat. Et ab Volscis et
^quis statum jam ac prope sollemne in singulos
annos bellum timebatur : propiusque aliud novum
malum, necopinato exortum. Exsules servique, ad
quatuor miilia hominimi et quingenti, duce Ap,
Herdonius Herdonio Sabino, nocte Capitolium atque arcem
occupat occupavere. Confestim in arce facta ciedes eorum,
qui conjurare et simul capere arma noluerant : alii
inter tumnltum p^*2ecipites pavore in forum devo-
lant: alternae voces, Ad arma, et Hostes in urbe sunt,
audiebantur. Consules et armare plcbem, et iner-
mem pati timebant. Incerti, quod malum repcnti-
num, externum an intestinum, ab odio plchis, an
ab servili fraude, urbera invasisset, scdabant turaul-
tus, sedando interdum movebant : nec cnim poterat
pavida et consternata multitudo rcgi iraperio, Daat
tamen aruia, nou vulgo ; tiutum ut, incerto hoste«^
LIBER III. CAP. XVI. 189
prsestdinm sattis fidum ad omnia esset. SoUiciti reli- U. C. 294.
quum noctis, inccrtique, qui homines, quantus nu-
merus hostium esset, in stationibus disponendis ad
opportuna omnis urbis loca, egerc. Lux deinde
aperuit bellum ducemque belli. Servos ad liberta-
tem Ap. Herdonius ex Capitolio vocabat, Se miser-
rimi cujusqiie suscepisse caussam, ut exsules injuria pul-
sos in patriim reduceret, et sei'vitiis grave jugum de-
meret : id malle populo Roinano auctore fieri. Si ibi
spes non sit, se Volscos, et ^quos, et omnia extrema
tentaturum et concitaturum.
XVI. Dilucere res magis Patribus atque consu-
libus : prseter ea tamen, quee denunciabantiir, ne
Veientium, neu Sabinorum id consilium esset, ti-
mere : et, quum tantum in urbe hostium esset, mox
Sabinae Etruscaeque legiones ex composito ades-
sent 5 tum aeterni hostes Volsci et ^qui, non ad
populandos, ut ante^ fines, sed ad nrbem, ut ex
parte captam, venirent. Multi et varii timores :
inter ceteros eminebat terror servilis, ne suus cui-
que domi hostis esset : cui nec credere, nec, non
credendo, ne infestior fieret, fidem abrogare, satis
«rat tutum. Vixque concordia sisti videbatur posse:
tantum superantibus aliis ac emergentibus malis,
nemo tribunos aut plebem timebat ; mansuetum id
malum, et per aliorum quietem malorum semper ex-
•oriens, tumque esse peregrino terrore sopitum vide-
batur. At id prope unum maxime inciinatis rebus
incubuit : taiitus enim tribunos furor tenuit, ut non
bellum, sed vanam imaginem belli, ad avertendos
ab legis cura plebis animos, Capitolium insedisse
contenderent : patriciorum hospites cliente?(}ue, si
perlata lege frustra tumultuatos esse se sentiant.
190
T. LIVII
U. C. 294.
A. C. 458.
Tribuni
vetant ar-
ma sumi
in Herdo-
nium.
Valerius
cos. inve-
hitur in
tribunos.
majore, quam venerint, silentio abituros. Conci-
lium inde legi perferendae habere, avocato populo
ab armis. Senatura interim consulcs liabent, alio
se majorc ab tribunis metu ostendente, quain quem
nocturnus hostis intulcrat,
XVII, Postquam arma poni, et discedere homi-
nes ab stationibus nunciatuni est, P. Valcrius, col-
lega senatum retinente, se ex curia proripit, inde iu
templum ad tribunos venit : Quid hoc rei est, inquit,
trihuni ? Ap. Herdouii ducfu et auspicio rempuhlicam
eversuri estis ? Tam felLv vohis conrumpendis fuit, qui
servitia. vestra non commovit auctor ? Quum hosies su-
pra caput sint, discedi ah armis, legesque fe.rri placet ?
Inde ad multitudinem oratione versa : Si vos urbis,
Quirites, si vestri nulla cura tangit ; at vos' vereminl
Deos vestros, ab hostihus captos. Jupiter optimus
maximus, Juno regina, et Minerva, alii Dii Deeeque
ohsidentur : castra servorum publicos vestros penates
tenent. Hcec rohis forma sance civitatis videtur? Tai>
tum hostium non solum intra muros est, sed in arce su-
pra forum curiamque : comitia interim in foro sunt :
senatus in curia est : velut quum otium superat, som-
tor sententiam dicit : alii Quirites suffragium ineunt.
Non, quidquid Patrum plehisque est, consules, tribu-
nos, Deos, hominesque omnes armatos opem ferre, in
Capitolium currere, liberare ac pacare augustissimam
Ulam domum Jovis optimi maximi decuit ? Romule
pater, tu mentem tuam, qua quondam arcem, ab his
iisdem Sabinis auro captam, recepisti, da stirpi tucE :
jube hanc ingredi viam, quam tu dux, quam tuus in-
gressus exercitus cst. Primus, en, ego consul, quan-
tum mortalis Deum possum, te, ac tua vestigia sequar.
Ultimum orationis fuit, iSe arma capere, vocare om-
i
LIBER III. CAP. XVIII. 191
nes Quirites ad anna : si quis inpediat, jam se con- U. C. 2a4.
suiaris imperii, jam tribunicice potestaiis sacratarum^ ' •■**•'
que legum oblitum, quisquis ille sit, ubicumque sit,
in Capitalio, in foro, pro hoste habiiurum. Juherent
tribuni, quoniam in Ap. Herdonium vetarent, in P.
1'aUrium consulem sumi urma : ausurum se in trihu-
ni-s, quod princeps familicE suce ausus in regibus esset.
Vim ultimam adpai'ebat futuram, spectaculoque se-
ditionem Romanam hostibus fore : nec lex tamen
ferri, nec ire in Capitolium consul potuit : nox cer-
tamina coepta obpressit : tribuni cessere nocti, ti-
mentes consuium arma. Amotis inde seditionis
auctoribus, Patres circumire plebem, inferentesque
se in circulos, sermones tempori aptos serere : ad-
monere, Ut viderent, in quod discrimen rempuhlicam
adducerent. Non inter Patres ac plebem certamen
esse, sed simul Patres plebemque, arcem urbis, tem-
pla Deorum, penates publicos privatosque hostihus de-
di. Dum haec in foro sedandae discordiee caussa
agTintur, consules interim, ne Sabini, ne Veiens
feostis moveretur, circa portas murosque discesse-
tant.
XVIII. Eadem nocte et Tuscidum de arce capta,
Capitolioque occupato, et alio turbatse urbis statu
nwncii veniunt. L. Mamilius Tusculi tum dictator Tusculani
■erat : is, confestim convocato senatu, atque intro- g^^jjj^jj^
■4uctis nunciis, magno opere censet, Ne exspectent, ferunt.
-^ktm ab Roma legati, auxiRum petentes, veniant : pe-
■■ficulum ipsum, discrimenque, ac sociales Deos, fidem-
que foederum id poscere. Demerendi heneficio tam po-
-tentem, tam propinquam civitatem, numqiiam parem
occasionem daturos Deos. Placet ferri auxilium; ju-
^raatus conscribitm", arma dantur. Romam prima
19» T. LIYIl
U. C. 294. luce venientes, procul speciem hostium praebuere,
A. C. 458. ^q,ji aut Volsci Tenire visi sunt : deinde, ubi va-
nus terror abiit, accepti in urbem, agmine in forum
descendunt : ibi jam P. Valerius, relicto ad porta-
rum praesidia coUega, instniebat aciem. Auctori-
tas viri moverat, adfirmantis, Capitolio recuperato, et
urbe pacata, si edoceri se sisseiit, qu<r fraus ab tribunis
occidta in lege ferretur, memorem se majorum suorum,
memorem cngnoininis, quod populi colendi velut here-
ditaria cura sibi a majoribus tradita esset, concilium
Pugna ad- plebis non inpediturum. Hunc ducem secuti, ne-
versus "^'^'qui^lqQam reclamantibus tribunis, iu clivum Capito-
linum erigunt aciem : adjungitur et Tusculana le-
gio : certare socii civesque, utri recuperatze arcis
suum decus facerent : dux uterque suos adhortatur,
Trepidare tura hostes : nec ulli satis rei, praeter-
quam loco, fidere : trepidantibus inferunt signa Ro-
mani sociique. Jam in vestibuhim perruperant tem-
Valerius pli, quum P. Valerius, inter primores pugnam ciens^
cos. Gcci- jnterficitur. P. Volumnius consularis vidit caden-
<utur,
tem : is, dato negotio suis, ut corpus obtegerent,
jpse in locum vicemque consulis provolat, Prae ar-
dore inpetuqvie tantae rei sensus non pervenit ad
militem : prius vicit, quam se pugnarc sine ducc
sentiret, Multi exsulum caede sua foedavere tem-
plum 5 mtilti vivi capti j Herdonius interfectus, Ita
Rccupe- Capitolium recuperatum. De captivis, ut quisque
pitolium' lit>er aut servus esset, suae fortunae a quoque sum-
tum suppHcium cst. Tusculanis gratiae actae : Ca-
pitoiium purgatum atque lustratum. In cousulis
domum plebes quadrantes, ut funere ampliore cfFer-
retur, jactasse fertur.
XIX. Pace parta, instarc tum tribuni Patribus,
LIBER III. CAP. XIX. 193
ut P. Falerii Jidem exsolverent • instare Claudio, ut U. C '294.
coUegce Deos manes fraiide liheraret, agi de lege sine- • • * •
ret. Consul, antequam collegam sibi subrogasset, ne-
gare, passurum agi de lege. Hae tenuere contentio-
iies usque ad comitia consulis subrogandi. Decem-
bri mense, summo Patrum studio, L. Quinctius Cin- Subfectus
cinnatus, pater Kaesonis, consid creatur, qui ma- 1^0^;!,-^
gistratum statim occiperet. Perculsa erat plebes, tius.
consulem habitura iratum, potentem favore Patrum,
virtute sua, tribus liberis, quorum nemo Kaesoni ce-
debat magnitudine animi ; consilium et modum ad-
hibendo, ubi res posceret, priores erant. Is, ut
magistratum iniit, assiduis concionibus pro tribu-
nali, non in plebe coercenda, quam senatu casti-
gando, vehementior fuit : Cujus ordinis languore per-
petuijam tribuni plehis, non ut in republica populi Ro-
mani, sed ut in perdita domo, lingua criminibusque reg-
narent. Cum Kcesone filio suo virtutem, constantiam,
omnia juventutis belli domique decora pulsa ex urhe
Romana et fugata esse : loquaces, seditiosos, semina
discordiarum, iterum ac tertium tribunos pessimis arti- Invehitur
bus regia licentia vivere. A. inquit, ille Virginius,
quia in Capitolio non fuit, minus supplicii, quam Ap.
Herdonius, meruii ? plus hei^cule aliquanto, qui vere
rem cestimare velit. Herdojiius, si 7iihil aliud, hostem
se fatendo prope denunciavit, ut arma caperetis : hic,
negando hella esse, arma vobis ademit, nudosque servis
vestris et exsuUbus objecit. Et vos (C. Claudii pace, et
P. Valerii mortui loquar) prius in clivum Capitolinum
signa intulistis, quam hos hostes deforo toUeretis ? Pu-
det Deorum hominumqne : quum hostes in arce, in Ca-
pitolio essent, exsulum et servorum dux, profanatis om-
nibus, in ceUa Jovis optimi m^iximi habitaret, Ttuculi
VoL. I. K
194 T. LIVIl
U. C, 294. ante, quam Romce, sumta sunt arma. In dubio fuit,
utrum L. Mamilius Tusculanus dux, an P. Valerius et
C. Claudins consules Romanam arcem liberarent : et
fjui ante Latinos, ne pio se quidem ipsis, quum in Jini'
bus hostem haberent, adtingere arma passi sumus; nunc,
nisi Latini sua sponte arma sumsissent, capti et deleti
eramus. Hoc est, tribuni, auxiVmm plebi ferre, iner-
imem eam hosti trucidandam objicere? Scilicet, -si quis
vobis humillimus homo de vestra plebe, (quam partem,
velut abruptam a cetero populo, vestram patriam pecu-
liarcmque rempublicam fecistis) si quis ex his domum
suam obsessam a faniilia armata nunciaret, ferendum
auxilium putaretis. Jupiter optimus maximus, exsu-
lum atque servorum septus armis, nulla humana ope
dignus erat? et hi posiula^it, ut sacrosancti habeantur,
quibus ipsi Dii neque sacri, neque sancti sunt ? At
enim, divinis humanisque obruti sceleribus, legem vos
hoc anno perlaturos dictitatis ? Tum hercule illo die,
quo ego consul sum creatus, male gesta respublica est,
pejus multo, quam quum P. Valerius consul periit, si
tuleritis. Jam primicm omnium, iuquit, Quirites, iu
Volscos et ./Equos mihi atque collegce legiories ducere
in animo est. Nescio quo fato magis hellantes, quam
pacati, propitios habemus Deos : quantum periculum
ab illis populis fuerit, si Capitolium ab exsulibus obses-
sum scissent, suspicaii de prceterito, quam re ipsa ex-
periri, est melius.
XX. Moveiat plebem oratio cousulis : erecti Pa-
tres restitutani credebaut rempublicaui : consul al-
ter, comes animosier, quani auctor, suscepisse col-
legam priorem actioneni tain gravis rci iacilc pas-
sus, in peragendis consularis officli partcm ad sc
vindicabat. Tum tribuni, eludentes velut vana dic-
LIBER III. CAP. XXI. I95
ta, perseqni qa?erendo, quonam modo exercifum educ- U. C. 29*.
tiiri consules essent, quos dclectum habere nemo passu- Rgijjjosa *
rus esset? Nobis vero, inquit Quinctius, 7iihil de/ecfwjurisjurandi
opus est ; quuvi, qno tempore P. Falerius ad recipien- '■^''"^" *'
dum Capitolium arma plebi dedit, omnes in verba ju-
raverint, conventuros se jussic consulis, nec injussu abi-
turos. Edicimus itaque, omnes, qui in verba jurastis,
crastina die armati ad lacum Regillum adsitis. Ca-
villari tum tribuni, et populum exsolvere religione
velle : privatum eo tempore Qmnctium fuisse, quum
sacramenio adacti sint. Sed nondum haec, quae nunfc
tenet seculuni, negligentia Deum venerat : nec in-
terpretando sibi quisque jusjurandum et leges aptas
faciebat, sed suos potius mores ad ea adcommoda-
bat. Igitur tribuni, ut inpediendse rei nulla spes
erat, de proferendo exercitu agere : eo magis, quod,
et augures jassos adesse ad Regillum lacum, fama ex-
ierat, locumque inaugurari, ubi auspicato ciim populo
agi posset ; ut, quidquid Romce vi tribunicia rogatum
esset, id coiuitiis ibi abrogaretur. Omnes id jussuros,
quod consules vellent : neque enim provocationem esse
longius ab urbe mille passuum : et tribunos, si eo adve-
niant, in alia turba Quiritium subjectos fore consulari
imperio. Terrebant baec ; sed ille maximus terror
animos agitabat, quod saepius Quinctius dictitabat,
Se consulum comitia non habiturum. Non ita civi^
tatem cegram esse, ut consuetis remediis sisti possit:
dictatore opus esse reipublictB, ut, qui se moverit ad
sollicitandum statum civitatis, sentiat, sine provoca^
tione dictaturam esse.
XXI. Senatus in Capitolio erat : eo tribuni cum
perturb.ata plebe veniunt : . multitudo ciamore in-
genti, nunc consulum, nunc Patrum, fidem inplo-
K2
ig6 T. Livn
U. C. 294. rant : nec ante moverunt de sententia consulem,
' ' ^*^' quam tribuni, se in auctoritate Patrum futuros esse,
poliiciti sunt. Tunc, referente consule de tribuno-
rum et plebis postulatisj senatusconsulta fiunt, Ne-
que tribuni legem eo anno ferrent, neque consules ab
urbe exercitum educerent. In reliquum magistratus
continuari, et eosdem tribunos refici, judicare senatum
contra remptiblicam esse. Consules fuere in Patrum
potestate : tribuni, reclamantibus consulibus, re-
Quinctius fecti. Patres quoque, ne quid cederent plebi, et
senatum • gj j^ Quinctium consulem reficiebant. Nulla toto
castigat. '^
anno vehementior actio consulis fuit. Mirer, in-
quit, « vana vestra, Patres conscripti, auctoritas ad
plebem e»t ? Vos elevatis eam : quippe, quia plebs se-
natusconsultum in continuandis magistratibus solvii,
ipsi quoque solutum vultis, ne temeritati multitudinis
cedatis : tamquam id sit plus posse in civitate, plus le-
vitatis ac licentue habere : levius enim vaniusque pro-
fecto est, sua decreta et consulta tollere, quam alio-
rum. Imitamini, Patres conscripti, turbam inconsul-
tam : et, qui exemplo aliis esse debetis, aliorum exem-
plo peccetis potius, quam alii vestro recte faciamt ;
dum ego ne imiter trihunos, nec me contra senatuscon-
sultum consulem renunciari patiar. Te vero, C. Clau-
di, adhortor, ut et ipse populum Romanum hac licen-
tia arceas : et de me hoc tibi persuadeas, me ita ac-
cepturum, ut non honorem meum a te inpeditum, sed
gloriam spreti honoris auctam, invidiamque, qua ex
continuato eo inpenderet, levatam putem. Comnui-
niter inde edicunt, Ne quis L. QuiMctium consulem
faceret : si quis fecisset, se id siiffiagium non obser-
vattiros.
U. C. 295. XXII. Consules crcati Q. Fabius Vibulanus ter-
A. C. 457»
LIBEA III. CAP. XXII. 197
thim et L. Cornelius Mahiginensis. Census actus U. C 295.
eo annoj lustrum^r propter Capitolium captum, con- ' *
sulem occisum, condi religiosum fuit. Q. Fabio,
li. Comelio consulibus, principio anni statim res
turbulentcc. Instigabant plebem tribuni : bellum
iogens a Volscis et ^quis Latini atque Hernici
nunciabant : jam Antii Volscorum legiones esse :
et ipsam coloniam ingens metus erat defecturam :
aegreque inpetratum a tribunis, ut bellum prseverti
sinerent. Consules iude partiti provincias. Fabio,
ut Antium legiones duceret datum : Cornelio, ut
Romse praesidio esset ; ne qua pars bostium, qui
jiEquis mos erat, ad popiilandum veniret. Hernici
et Latini jussi milites dare ex foedere : duaeque par-
tes sociorum in exercitu, teitia civium fuit. Post- Bellum
quam ad diem prEestitutum venerunt socii, consul ^^^ ° '
extra portam Capenam castra locat : inde, lustrato
exercitu, Atitium profectus, haud procul oppido sta-
tivisque hostium consedit. Ubi quum Volsci, quia
nondima ab .^Equis venisset exercitus, dimicare non
ausi, quemadmodum quieti v^Jlo se tutarentur, pa-
rarent ; postero die Fabius, non permixtam unam
sociorum civiumque, sed trium populorum tres se-
paratim acies circa vallum hostium instruxit. Ipse
erat medius cum legionibus Romanis : inde signum
observare jussit, ut pariter et socii rem inciperent,
referrentque pedem, si receptui cecinisset : equites
item suse cuique parti post principia conlocat. Ita
trifariam adortus castra circumvenit : et, quum un-
dique instaret, non sustinentes inpetum Volscos
vallo deturbat. Transgressus inde munitiones, pa-
vidam turbam inclinatamque in partem unam ca-
sti-is expellit. lade effuse fugientes eijues, cui su-
K3
igS T. Livii
U. C. 295. perare vallurtf haud facile fuerat, quum ad id spec-
A. C. 457- ^ j • . ,.. ,
tator pugnse adstitissct, libero campo adeptus, parte
victoriae fruitur, territos caedendo. Magna et in ca-
stris et extra munimenta caedes fugientium fuit :
sed praeda major ; quia vix arma secum eflferre ho-
stis potuit : deletusqire exercitus foret, m fugien-
tes silvae texissent.
ArxTuscu- XXIII. Dum ad Antium haec geruntur, interim
quis capta. -^1"ij robore juventutis prsemisso, arcem Tuscula-
nam inproviso nocte capiunt : reliquo exercitu haud
procul moenibus Tusculi considunt, ut distenderent
hostium copias. Haec celeriter Romam, ab Roma
in castra Antium perlata, movent Romanos haud
secus, quam si Capitolium captum nunciaretur :
adeo et recens erat Tusculanorum meritum, et si-
militudo ipsa pericidi reposcere datum auxilium vi-
debatur. Fabius, omissis omnibus, praedam ex ca-
stris raptim Antium convehit : ibi modico praesidia
relicto, citatum agmen Tusculum rapit : nihil prae-
ter arma, et quod cocti ad manum fuit cibi, ferre
militi licuit. Commeatum ab Roma consul Cor-
nelius subvehit : ahquot menses Tusciili bellatum :
parte exercitus consul castra ^quorum obpugna-
bat : partem Tusculanis dederat ad arcem recupe-
Auxilio randam. Vi numquam eo subiri potuit : fames po-
rum re- ' stremo inde detraxit hostem. Quo postquani ven-
cepta. tum ad extremura est, inermes nudique omnes sub
jugum ab Tusculanis missi : hos, ignominiosa fuga
domum se recipientes, Romanus cousul in Algido
consecutus, ad unum omnes occidit. Victor ad Co-
kimen (id loco nomen est) exercitu relicto castra lo-
cat. Et alter consul, postquam moenibus jam Ro-
manis, pulso hoste, periculura esse desierat, et ip.s<»
LIBER III. CAP. XXIV. I99
ab Roma profectus. Ita bifariam consules in- u. C 295.
gressi hostium fines, ingenti certamine hinc Vol- "■' ■*^'*
scos, hinc .^Equos populantur. Eodem anno de-
scisse Antiates, apud plerosqne auctores invenio.
L. Cornelium consulem id bellum gessisse, oppi-
dumque cepisse, certum adfirmare, quia nulla apud
vetustiores scriptores ejus rei mentio est, non au-
sim.
XXIV. Hoc bello perfecto, tribunicium domi Tribunicia
bellum Patres territat. ClAxnant, fraude Jieri, quod^^^^
foris teneatur exercitus : frustrationem eam legis tol-
lendcE esse : se nihilominus rem susceptam peracturos.
Obtinuit tamen P. Lucretius praefectus urbis, ut ac-
tiones tribuniciae in adventum consulum difFerentur.
Erat et nova exorta caussa motus. A. Cornelius
et Q. Servilius quaestores M. Volscio, quod falsus
haud dubie testis in Kzesonem exstitisset, diem di-
xerant : multis enim emanabat indiciis, necjue fra-
trem Volscii, ex quo semel fuerit aeger, umquani
non modo visum in publico, sed ne adsurrexisse
quidem ex morbo, multorumque tabe men^ium mor-r
tuum : nec his temporibus, in quae testis crimen
conjecisset, Kaesonem Romae visum: adfirniantibus,
qui una meruerant, secum eum tum frequentem ad
signa sine ullo commeatu fuisse : ni ita esset, multi
privatim ferebant Volscio judices. Quum ad judi-
cium ive noii auderet, omnes eae res, in unum con-
gruentes, haud magis dubiam damnationem Vol-
scii, quam Kaesonis Volscio teste fuerat, faciebant.
In mora tribuni erant, qui comitia quaestores lia-
bere de reo, nisi prius habita de lege essent, passu-
ros negubant : ita extraeta utraqiie res in Gonsu*
lum adventum cst. Qui ubi triumphantes victore
K4
300 T. ,LIVII
cnm exercitu urbera inieruntj quia silentium de lege
erat, perculsos magna pars credebant tribunos. At
illi, (etenim extremum anni jam erat) quartum ad-
fectantes tribunatum, in comitiorum disceptationem
ab lege certamen averterant : et quum consules
nihilo minus adversus continuationem tribunatus,
quam si lex minuendae suae majestatis caussa pro-
mulgata ferretur, tetendissent, victoria certaminis
penes tribunos fuit. Eodem anno ./Equis pax est
petentibiis data. Census, res pi'iore anno inchoa-
Lustrum ta, perficitur : idque lustrum ab origine urbis de-
cimum conditum. Fuerunt censa civium capita
centum septemdecim millia trecenta novemdecim.
Consulum magna domi bellique eo anno gloria
fuit : quod et foris pacem peperere, et domi, etsi
non concors, minus tamen, quam alias, infesta ci-
vitas fuit.
U. C. 296. XXV. L. Minucius inde et C. Nautius consules
facti duas residuas anni prioris caussas exceperunt.
Eodem modo consules legem, tribuni judicium de
Volscio inpediebant : sed in quaestoribus novis ma-
jor vis, major auctoritas erat. Cum M. Valerio,
Valerii filio, Volesi nepote, qusestor erat T. Quinc-
tius Capitolinus, qui ter consul fuerat. Is, quo-
niam neque Quinctiae familiae Kaeso, ncque reipub-
licae maximus juvenum restitui posscl, falsuui te-
stem, qui dicendae caussae innoxio potestatcm ad-
emisset, justo ac pio bello persequebatur. Quum
Virginius maxime et tribuni de legc agerent, duum
mensium spatium consulibus datum est ad inspi-
ciendam icgem : ut, quum edocuissent populura,
quid fraiidis occultae ferretur, sinercnt deiudc suf-
fragium inire ; hoc intervalli datum res tranquillas
A. C. 436.
LIBER iri. CAP. XXVI. 301
in urbe feclt. Nec diuturnam quietem J&qni de- U. C. 296.
deruiit : qui, rupto foedere, quod ictum erat priore Bellum
anno cum Romanis, imperium ad Gracchum Cloe- cum M-
lium deferunt : is tura longe princeps in ^quis ^
erat. Graccho duce in Lavicanum agrum, inde in
Tusculanum, hostili popiilatione veniunt, plenique
praedae in Algido castra locant. In ea castra Q.
Fabius, P. Volumnius, A. Postumins, legati ab Ro-
ma, venerunt questum injurias, et ex foedere res re-
petitum : eos ^quorum imperator, qua mandata l-egati
habeant ab senatu Rouuino, ad quercum jubet di-^ ^^^^
cere : se alia interim acturum : quercus ingens ar-
bor prsetorio inminebat, cujus umbra opaca sedes
erat. Tiim ex legatis unus abiens, et hiec, inquit,
sacrata quercus, et quidquid Deorum est, audiant fce-
dtis a vobis ruptum : nostrisque et nunc querelis ad-
sint, et mox armis ; quum Deorum hominumque simttl
violata jura exsequemur. llomam ut rediere legatij
senatus jussit, alternm consulera contra Gracchum
■m Algidum exercitum ducere : alteri populationem
finium ^quorum provinciam dedit. Tribuni suo
more inpedire delectum : et forsitan ad ultimom
inpedissent 5 sed novus subito additus terror est.
XXVI. Vis Sabinorum ingens prope ad moenia Sabini bel-
«rbis infesta populatione venit : foedati agri, terror ^^^^^
injectus urbi est. Tum pJebs benigne arma cepit :
reclamantibus frustra tribunis, magni duo exercitus
scripti : alterum Nautius contra Sabinos duxit : ca-
Btrisque ad Eretum positis, per expeditiones parvas^
plerumque noctumis incursionibus, tantam vastita-
tem in Sabino agro reddidit, ut, coraparati ad eam>
prope intacti bello fines Romani iaderentur, Mi- ^'""^'"'
male rem
nucio neque fortuna nec vis animi eadem in. ge-gerit adyer-
J^ 5 sus .^quos.
202 T. LIYII
U. C. Q96. rendo negotio fuit : nam, quum haud procul ah
A. C. 436. -11 11
hoste castra posuisset, nHlla magnopere clade ac-
cepta, castris se pavidus tenebat. Quod ubi sense-
rant hostes, crevit. ex metu alieno, ut fit, audaciar
et, nocte adorti castra, postquam parum vis aper-
ta profecerat, munitiones postero die circumdant :
quae priusquam, undique vallo objecto, clauderent
exitus, qiiinque equites, inter stationes hostium e-
missi, Romam pertulere, consulem exercitumque
obsideri. Nihil nec tam inopinatura, nec tam in-
Jperatum accidere potuit. Itaque tantus pavor, tan-
ta trepidatio fuit, qiianta, si lubem, non castra, ho-
stes obsiderent. Nautium consulcm aixessunt : ir^
quo quum parum praesidii videietur, dictatoremque
dici placeret, qui rem perculsam restitueret, L..
Quinctius Cincinnatus consensu omnium dicitur.
Operse pretium est audire, qui omnia prae divitiis
bnmana spernunt, neque honori magno locum, ne-
que virtuti putant esse, nisi ubi eftuse adfluant opes-
L. Guinc- Spes unica imperii populi Romani L. Quinctius
tius dicta- ^j.g^^^g Tibeidm, contra eum ipsura locum, ubi nunc
lor. _ , *
^- navalia sunt, quatuor jugerum colebat agrum, quij&
prata Quinctia vocantvn-. Ibi ab legatis, seu fos-
sam fodiens palae innisus, seu quum araret ; operi
Ex opere certe, id quod con&tat, agresti intentus ; salute da-
j^ij^jy ' ta in vicem reddita(iue, rogatus, nt, quod bene ver-
tcret ipii reique publicce, togatus maJidatu senutHS
audiret, admiratus, rogitansque, satin' salva essent
emnia ? togafii propere e tugurio proferre uxorcm
Raciliam jubet. Qua simul, absterso pulvere ac
sudore, velatus processit, dictatorera eura legati gra-
tulantes consalutant : in urbem vocant : qui terror
sit in exercituj exponunt. Navis Quinctio publice
LIBER III. CAP. XXVII. 203
parata fuit, transvectumqiie tres obviam egrcssi filii U. C. .296.
. . . , ... . . , . . , A. C. 456.
excipmnt ; inde alu propmqiu atque amici ; tum
Patrum major pars. Ea frequentia stipatus, ante-
cedentibus lictoribus deductus est domum : et ple-
bis concursus ingens fuit : sed ea nequaquam tam
laeta Quinctium vidit ; ct imperii nimium, et vi-
rum in ipso imperio vehementiorem rata. Et illa
quidem nocte nihil prceterquam vigilatum est in
urbe.
XXVII. Postero die dictator, quum ante lucem
in forum vcnisset, magistrum equitum dicit L. Tar-
qiiitium patriciae gentis, sed qui, quum stipendia pe-
dibus propter paupertatem fecisset, bello tamen pri-
mus longe Romanee juventutis habitus esset. Cum
magistro equitum in concionem venit, justitium edi-
cit, claudi tabernas tota urbe jubet, vetat quem-
quam privatae quidquam rei agere. Tum, quicum-
que cEtate militari esseut, armati, cum cibariis in
dies quinque coctis vallisque duodeuis, ante solis
occasum Martio in campo adessent : quibus «tas
ad militandum gravior esset, viciuo militi, dum is
arma pararet, vallumque peteret, cibaria coquere
jussit. Sicjuventus discurrit ad vaUum petendvim :
sumsere, unde cuique proximum fuit : prohibitus
nemo est : inpigreque omnes ad edictum dictatoris
pra^sto fuere. Inde composito agmine, non itineri
magis apti, quam prcelio, si res ita tuHsset, legio-
nes ipse dictator, magister equitum suos equites du-
cit. In utroque agmine, quas tempus ipsum pos-
cebat, adhortationes erant : Adderent gradum, ma-
turato opm esse, iit nocte ad hostem pervenire pos-
sent .- consulem exercitumque Romanum obsideri : ter-
tium diem jum ckntsos esse : quid quceque nox aut dies
K 6
204 T. LIVII
U. C. 296 ferat, incertum esse : puncto scEpe temporis maxima'
A. C. 45e rum rerum momenta vertl. Adcelera signifer, sequere
miles, inter se quoque, gratifinantes ducibus, cla-
mabant. Media nocte in Algiduni pei-veniiint : et,
ut sensere, se jam prope hostes esse, signa con-
stituunt.
XXVIII. Ibi dictator, quantum nocte prospici
poterat, equo circumvectus, contemplatusque, qui
tractus castrorum, quaeque forma esset, tribunis mi-
litura imperavit, ut sarcinas in unum conjici ju-
beant, militem cimi armis valloque redire in ordi-
nes suos : facta, qxiae imperavit. Tum, quo fuerant
ordine in via, exercitum omncra longo agmine cir-
cumdat hostium castris, et, ubi signum datura sit,
clamorem omnes toUere jubet : clamore sublato,
Circumval- ^''^te se quemque ducere fossam, et jacere vallum.
latiEquos. Edito imperio, signum secutum est : jnssa miles ex-
sequitur, clamor hostes circumsonat. Superat inde
castra liostium, et in castra cousulis venit : alibi
pavorem, alibi gaudium ingens facit. Romani, ci-
vilem esse clamorem, atqv.e auxilium adesse, inter se
gratulantes, ultro ex stationibus ac vigiliis tenitant
tostem. Consul differendum negat : lllo clamore
non adventum modo significari, sed rem ab suis cce-
ptam : mirumque esse, ni jam exteriore parte castra ho-
jtium obpugiientur. Itaque arma suos capere, et se
subsequi jubet. Nocte initum prceliiim est a legi-
onibus : dictatori clamore significant, ab ea quo-
que parte rem in discrimine esse. Jam se ad pro-
hibenda circumdai-i opera .lEqui parabant, quum,
ab interiore hoste proelio coepto, ne per media sua
castra fieret eruptio, a munientibiis ad pugnantes
introrsum versij yacuam noctcm operi dedere : pug-
LIBER III. CAP. XXIX. 20^
natumque cum consule ad lucem est. Luce prima U. C. 296.
jam circimivallati ab dictatore erant, et vix adver-^* ^* **^*
sus uuum exercitum pugnam sustinebant : tum a
Quinctiano excrcitu, qui confestim a peifecto opere
ad arma rediit, invaditur vallum : hic instabat nova
pugna : illa nihil remiserat prior. Tum, ancipiti
malo urgente, a proelio ad preces versi, hinc dic-
tatorem, hinc consulem orare, ne in occidione vic-
toriam ponerent, ut inermes se inde abire sinerent,
Ab consule ad dictatorem ire jussis ignominiam in-
fensus addidit. Gracchum Clcelium ducem pi-inci- Sub jugum
pesque alios vinctos ad se adduci jubet, oppido Cor-
bione decedi j Sanguinis se ^quorum noti egere : li-
cere ahire : sed, ut exprimatur tandem confessio, sub-
actam domitamque esse gentem, sub jugum abituros.
Tribus hastis jugum fit, humi fixis duabiis, super-
que eas transversa una deligata : sub hoc jugo dic-
tator ^quos misit.
XXIX. Castris hostium receptis, plenis oranium
rerum, (nudos enim eraiserat) praedam omnem suo
tantum militi dedit : consularem exercitum ipsum-
que consulem increpans, Carebis, inquit, pradte parte,
miles, ex eo hoste, cui prope pr^edce fuisti : et tu, L.
Minuci, donec consularem animum indpias habere, le-
gatus his l€gionU)us prceeris. Jta se Minucius abdi-
eat ronsulatu, jussusque ad exercitum manet. Sed
adeo tum impcrio meliori animus mansuete obe-
diens erat, ut beneficii magis, quam ignorainiae, hic
exercitus memor, et coronam aurcam dictatori li-
bram pondo decreverit, et proficiscentem eum pa-
troQum salutaverit. Ri)iuae a Q. Fabio praefccto ur-
bis senatus habitus triumphantem Quinc:tium, quo
vcniebat agmine, m"bem ingredi jussit : ducti ante
205 T. LIVII
currum hostiumi duces : militaria signa prselata : se-
cutus exercitus praeda onustus. Epuke instructie
dicuntur fuisse ante oinnium domos : epulantesque
cum carmine triumphali et sollemnibus jocis, co-
missantium modo, currum secuti sunt. Eo die L.
Mamilio Tusculano, adprobantibus cunctis, civita»
data est. Confestim se dictator magistratu abdi-
Volscius casset, ni comitia M. Volscii falsi testis tenuis-
falsus testisggjj^^ . p^ ^jg inpedirent tribnni, dictatoris obsti-
damnatus. tt i • i t • •
tit metus. Volscius damnatus Lianuvium m exsi-
lium abiit. Quinctius sexto decimo die dictatura,
in sex menses accepta, se abdicavit. Per eos dies
consul Nautius ad Eretum cum Sabinis egregie pug-
nat : ad vastatos agros ea quoque clades accessit
Sabinis. Minucio Fabius Quintus successor in AI-
gidum missus. Extremo anno agitatum de lege
ab tribunis est : sed, quia duo cxercitus aberant,
ne quid ferretur ad populum, Patres tenuere : ple-
bes vicit, ut quintum eosdem tribunos creai*ent.
Lupos visos in Capitolio ferunt a canibus fugatos ;
ob id prodigium lustratum Capitolium esse. H<ec
co anno gesta.
U. C, 297. XXX. Sequuntur consules Q. Minucius, C. Ho-
■ * ^* ratius Pulvillus. Cujus initio anni quum foris otiura
esset, domi seditiones iidem tribuni, eadem lex fa-
ciebat : ulteriustiue ventura foret, (adco exarserant
animis) ni, velut dedita opei-a, nocturno inpetu
JEquorum Corbione amissum prajsidium nunciatum
essct. Senatura consules vocant, jubentur subita-
rium scribere exercitum, atque in Algidum ducere.
Inde, poslto legis certamine, nova de delectu con-
Bella cum (■j.j^tjo orta. Vincebaturiiue consulare imperium tri-
iEquis et > '
Sabinis. ^^unicio auxilio, quum alius additur terror : Sabi-
LIBER III. CAF. XXXI. 207
num exercitum prsedatum descendisse in agros Ro-
manos, inde ad urbem venire. Is metus perpulit,
iit scribi militem tribuni sinerent j non sine pac-
tione tamen, ut, quoniam ipsi quinquennium elusi
essent, parvumque id plebi praesidium foret, decem
deinde tribuni plebis crearentur. Expressit hoc ne-
cessitas Patribus : id modo excepere, ne postea eos-
dem tribunos juberent. Tribunicia comitia (ne id
quoque post bellum, ut cetera, vanum esset) extem-
plo habita. Tricesirao sexto anuo a primis tribu-
nis plebis, decem creati sunt, bini ex singulis classi-
bus : itaque cautum est, ut postea crearentur. De-
lectu deinde habito, Minucius, contra Sabinos pro-
fectus, non invenit hostem. Horatius,. quum jam
^qui, Corbione interfecto preesidio, Ortonam etiam
cepissent, in Algido pugnat : multos mortales oc-
cidit : fugat hostem non ex Algido modo, sed a
Corbione Ortonaque. Corbionem etiam diruit prop-
ter proditum praesidium.
XXXI. Deinde M. Valerius, Sp. Virginius con- U. C. 298-.
sules facti. Donii forisijue otium fuit : annona
propter aquarum intemperiem laboratum est. De
Aventino publicando lata lex est. Tribuni plebis
iidem refecti sequente anno, T. Romilio, C. Vetu- U. C. 299«
rio consulibus, legcm omnibus concionibus suis ce-
lebrabant. Pudere se mtmeri sui nequidqiiam aiicti,
si ea res ceque sno biennio jaceret, ac toto superiore lu-
stro jacuisset. Quum maxime hcec agerent, trepidi
nuncii ab Tusculo veniunt, ^quos in agro Tuscu-
lano esse. Fecit pudorem recens ejus populi meri-
tum morandi auxilii : ambo consules, cum exercitu
missi, hostem in sua sede in Algido inveniunt. Ibi
pugnatum : supva septem millia hostium eaesa : aJii
ao8 T. Livii
fugati : praeda parta ingens. Eam propter inopiam
aerarii consules vendiderunt. Invidiae tamen res ad
exercitum fuit : ea dcnique tribunis materiam cri»
minandi ad plebcm consules praebuit. Itaque ergo,
U. C. 300. ut magistratu abiere, Sp. Tarpeio, A. Aterio con-
sulibus, dies dicta est Romilio ab C. Claudio Cice-
rone, tribuno plebis ; Veturio ab L. Alicno, aedile
plebis. Uterque magna Patrum indignatione dam-
natus, Romilius decem miilibus seris, Veturius quin-
decim. Nec haec priomm calamitas consulum seg-
niores novos fecerat consules : et se damnari posse
aiebant : et plebem, et trihnnos kgem ferre non posse.
Tum, abjecta lege, quae promulgata consenuerat,
tribuni lenius agere cum Patribus. Finem taiidem
certammuiii facerent : si plebeice leges displicerent, at
illi communiter legum lutores, et ex plebe, et ex Patri-
hus, (jui utrisque utilia ferrent, quceque (equandce liber-
tatis esseut, sinerent creuri. Rem non adspernaban-
tur Patres : duturum leges neminem, nisi ex Patribus,
aiebant. Quum de legibxis convcniret, de latore
Legati tantum discreparet : missi legati Athenas 8p. Po-
missi le- stumius Albus, A. Manlius, P. Sulpicius Cameri-
gam caus- j-jus ; jussique inciitas leges Solonis describere, et
aliarum Graeciie civitatium instituta, mores, jura-
que noscere.
U. C. 301. XXXII. Ab externis bellis quietus annus fuit ;
quietior insequens, P. Curiatio et Sex. Quinctilio
consulibus, perpctuo silentio tribunorum : quod pri-
mo legatorum, qui Athcnas ierant, legumquc pere-
grinarum exspectatio praebuit ; dein duo simul ma-
la ingentia exorta, fames pestilentiaque, foeda ho-
mini, foeda pecori. Vastati agri sunt : urbs assi-
duis exhausta funeribus 3 multae et clarae lugubres
LIBJEmil. CAP. XXXIII. «09
ilomiis. Flamen Quirinalis Ser, Comelius mor-
tuus } augur C. Horatius Piilvillus : in cujus locum
C. Veturium eo c\ipidius, quia damnatus a plebe
erat, augures legere. Mortuus consul Quinctilius_,
quatuor tribuni plebis. Multiplici clade foedatus
annus : ab hoste otium fuit : inde consules C. Me- U. C. 302.
nenius, P. Scstius Capitolinus. Neque eo anno * ^^'
quidqoam belli externi fuit : domi motus orti. Jam
redierant legati cum Atticis legibus : eo intentius
instabant tribuni, ut tandem scribendarum legum
Initium iieret. Placet creari decemviros sine pro-
vocatione, et ne quis eo anno alius magistratus
esset. Admiscerenturne plebeiij controversia ali-
quamdiu fuit : postremo concessum Patribus, modo
ne lex Icilia de Aventino, aliasque sacratae leges
abrogarentur.
XXXIII. Anno trecentesimo altero, quam con-
dita Roma erat, iterum mutatur forma civitatis, ab
consulibus ad decemviros, quemadmodum ab regi- Decemviri
bus ante ad consules venerat, translato imperio.'^'^^^ '*
Minus insignis, quia non diuturna, mutatio fuit :
laeta enim principia magistratus ejiis nimis luxuria-
vere : eo citius lapsa res est, repetitumque, duobus
uti mandaretur consulum nomen imperiumque. De-
cemviri creati Ap. Claudius, T. Genucius, P. Sestius,
L. Veturius, C. Julius, A. Manlius, Ser. Sulpicius,
P. Curiatius, T. Romilius, Sp. Postumius. Claudio
et Genucio, quia designati consules in eum annum
fuerant, pro honore honos redditus : et Sestio al-
teri consulum prioris anni, quod eam rem coUega
invito ad Patres retulerat. His proximi habiti le- U. C. 303»
gati treSj qui Athenas ierant : simul ut pro lega- '**''*'
tione tam longinqua praemio es$et honos : simul
210 T. LIVII
U. C. 303. peritos legum peregrinanim ad condenda nova jura
usui fore credebant. Supplevere ceteri numerum,
Graves quoque ^etate clectos novissimis suffragiis fe-
runt, quo minus ferociter aliorum scitis adversaren-
tur. Regimen totius magistratus penes Appium
Decemvi- erat favore pkbis : adtoque novum sibi ingenium
rorum an- jm|ypj.at, ut plebicola repente omnisque aurae popu-
laris captator evaderet, pro truci saevoque insecta-
tore plebis. Decimo die jus populo singuli redde-
bant : eo die penes praefectum juris fasces duode-
cim erant : collegis novem singuli accensi adpare-
bant : et in unica concordia inter ipsos (qui con-
sensus privatis iuterdum inutilis esset) summa ad-
Initiomo- versus alios aequitas erat. Moderationis eorum ar-
derati de- . . .
cemvirj. gumentum exemplo imms rei notasse, satis erit.
Quum sine provocatione creati essent, defosso ca-
davere, domi apud P. Sestiumj patriciae gentis vi-
rum, invento, prolatoque in concionem, in re juxta
raanifesta atque atroci, C. Julius decemvir diem
Sestio dixit, et accusator ad populum exstitit, cu-
jus rei judex legitimus erat : deccssitque jure suo,
ut demtum de vi magistratus populi libertati ad-
jiceret.
XXXIV. Quum promtum hoc jus velut cx ora-
culo incorruptum pariter ab his sumnii infimique
fcrrent, tum legibus condendis opera dabatur : in-
gentique hominum exspectatione propositis decem
tabulis, populum ad concionem advocaverunt : et,
Decem ta- quQ^l bonum, fauatum, feliique reipublicce, ipsis, libe-
cum ferunt. '"^?'^^ ^oruni esset, ire, et legere leges propositas jus-
sere. ,Se, quantuvi deccm hoviin.um ingeniis provideri
potuerit, omnibus summis infmisquejura oequasse. Plus
pollere muliorum ingejiia consiUaque. Versarent in
LIBER III. CAP. XXXV. 311
onimis secum xinamquamque rem, agitarent deinde ser- U. C. 3o3.
monihus : atqiie in medium, quid in quaque re phis mi- ' ' ^
7iusve esset, conferrent. Eas leges habiturum populum
Romanum, quas consensus omnium non jussisse latas
magis, quam tulisse videri posset. Quum ad rumores
hominum de imoquocjue legum capite edito satis
correctae viderentur^ centuriatis comitiis decem ta-
bularura leges perlatae sunt : qui nunc quoque, in
hoc inmenso aliarum super alias acervatarum le-
gum cumulo, fons omnis publici privatique est ju-
ris. Vulgatur deinde rumor, duas deesse tabulas ;
qnibus adjectis, absolvi posse velut corpus omnis
Romani juris. Ea exspectatio, quum dies comi-
tiorum adpropinquaret, desiderium decemviros ite-
rum creandi fecit. Jara plebs, praeterquam quod
consulum nomen, haud secus quam regum, perosa
erat, ne tribunicium quidem auxilium, cedentibus in
Ticem adpcllatione decemviris, quaerebat.
XXXV. Postquam vero comitia decemviris cre- iterum cre-
andis in trinura nundinum indicta sunt ; tanta ex- ^"'u^ de-
... . cemviri.
arsit ambitio, ut prmiores quoque civitatis (metu
.eredo, ne tanti possessio imperii, vacuo ab se re-
licto loco, haud satis dignis pateret) prensarent ho-
mines ; honorem, summa ope a se inpugnatum, ab
ea plebe, cum qua contenderant, suppliciter peten-
tes, Demissa jam in discrimen dignitas, ea setate,
iisque honoribus actis, stimidabat Ap. Claudium : Ap. Claudii
nescires, utrum inter decemviros, an inter candida- *"^^''^''*
tos, numerares. Propior interdum petendo, quam
gerendo, magistratui erat : criminari optimates, ex-
toUere candidatorum levissimum queraque humilli-
mumque^ ipse medius inter tribunicios Duilios Ici-
Jiosque in foi"o volitare, per illos se plebi venditare- ;
ai2 T. LIVII
XJ. C, 303. donec collegje quoqne, qui unice illi dediti fuerant
' ad id tempus, conjecere in enm oculos, mirantes
quid sibi vellet. Adparere, nihil sinceri esse ; Pro-
fecto haud gratuitmn in tanta superbia comitatem fore :
nimium in ordinem se ipsnm cogere, et vulgari cum
privatis, non tam properantis abire magistratu, quam
viam ad continuandum mogistirttum quarentis, esse,
Propalam obviam ire cupiditali parum ausi obse-
cundando mollire inpetuna adgrediuntur : comitio-
rum illi babendorum, quando minimus natu sit,
niunus consensu injungunt. Ars hjec erat, ne se-
met ipse creare posset ; quod prif ter tribunos ple-
bis (et id ipsum pessimo exemplo) aiemo umquam
fecisset : ille enimvero, quod bene vertat, habitu-
rum se comitia professus, inpedimentum pro occa-
sione arripuit : dejectisque honore per coitionem
duobus Quinctiis, CapitoUno et Cincinnato, et pa-
truo suo C. Claudio, constantissimo viro in opti-
matium caussa, et aliis ejusdem fastigii civibus,
nequaquara splendore vitae pares decemviros creat :
se in primis, quod haud secus factum inproba-
bant boni, quam nemo facere ausurum credide-
.rat. Creati cum eo M. CorneHus Maluginensis,
M. Sergius, L. Miuucius, Q. Fabius Vibulanus, Q.
Pcetelius, T. Antouius Merenda, K. Duilius, Sp.
Oppius Cornicen, M'. Rabuleius.
XXXVl. Ille finis Appio alienae personae feren-
dae fuit : suo jam inde vivere ingenio coepit, novos-
que collegas jam prius, quam inircut magistratum,
in suos mores formare. Quotidie coibant remotis
arbitris : inde inpotentibus instructi consiliis, quae
sccreto ab aliis coquebant, jam haud dissimulando
supei'biamj rari aditus, couloquentibus Uifficilcs, ad
LIBER III. CAP. XXXVI. Zl^
Idus Maias rem perduxere. Idus tum Maiae sol- U. C, 304.
lemues ineundis magistratibus erant. Initio igitur Decenrvi-*
magistratus primum honoris diem denunciatione in- rorutn an-
gentis terroris insignem fecere : nam quum ita pri- ""* *
ores decemviri servassent, ut unus fasces haberet,
et hoc insigne regium in orbem, suam cujusque vi-
cem, per omnes iret, subito omnes cum duodenis
fascibus prodiere. Centum viginti lictorcs forum Decemyi-
inpleverant, et fascibus secures inligatas praefere- solentia et
bant : nec adtinuisse demi securim, quum sine pro- tyrannis.
vocatione creati essent, interpretabantur. Decem
regum species erat, multiplicatusque terror non in-
fimis solum, sed primoribus Patrum, ratis csdis
caussam ac principium quzeri : ut, si quis memorem
libertatis vocem aut in senatu aut in populo mi-
sisset, statim virgae securesque etiam ad ceterorum
metum expedirentur. Nam, praeterquam quod in
populo nihil erat praesidii, sublata provocatione, in-
tercessionem quoque consensu sustulerant : quum
priores decemviri adpellatione coUegae corrigi red-
dita ab se jura tulissent ; et quaedHm, quse sui ju-
dicii videri possent, ad popuhim rejecissent. Ali-
quamdiu aequatus inter omnes terror fuit : paulla-
tim totus vertere in plebem coepit. ABstinebatur
a Patribus : in humiliores hbidinose crudeliterque
consulebatur: hominum, non caussarum, toti erant:
ut apud quos gratia vim tequi haberet. Judicia do-
mi conflabant, pronunciabant in foro. Si quis col-
legam adpellasset, ab eo, ad quem venerat, ita dis-
cedebat, ut poeniteret, non prioris decreto stetisse.
Opinio etiam sine auctore exierat, non in praesentis
modo temporis eos injuriam conspirasse, sed foedus
clandestinum inter ipsos jurejurando ictum, ne co'
414 T. Livir
U. C. 304. niitia haberent, perpetuoque decemviratu possessum
A. C- 448. II-
semel obtmerent imperium.
XXXVII. Circiimspcctare tum patriciorum vul-
tus plebeii, et inde libertatis captare amam, unde
servitutem timendo in eum statum rempublicam
adduxerant. Primores Patrum odisse decemviros,
odisse plebem : nec probare, quie fierent ; et cre-
dere, haud indignis accidere : avide ruendo ad H-
bertatem in servitutem elapsos juvare nolle : cumu-
lare quoque injurias, ut taedio praescntium consules
duo tandem et status pristinus rerum in desiderium
veniant, Jam et processerat pars major anni, et
Duse tabu- duae tabulae legum ad prioris anni decem tabulas
^ ^^jj^[Jgg"^ erant adjectae : nec qiiidquam jam supererat, si haa
quoque leges centuriatis comitiis perlatae essent, cur
eo magistratu reipublicae opus esset. Exspectabant,
quam mox consulibus creandis comitia edicerentur.
Id modo plebes agitabat> quonam modo tribuni-
«iam potestatem, munimentum libertati, rem inter-
mi^sam, repararent. Quum interim nientio corai-
tionim nulla fieri, et decemviri, qui primo tribu-
nicios homines, quia id populare habebatur, cir-
cum se ostentaverant plebei, patriciis juvcnibus sep-
serant latera : eoruni catervie tribunalia obsede-
rant. Hi ferre, agere plebem plebisque res ; quum
fortuna, qua quidquid cupitum foret, potentioris
csset. Et jam ne tergo quidem abstinebatur : vir-
gis caedi, alii securi subjici ; et, ne gratuita cru-
delitas esset, bonorum douatio sequi domini sup-
plicium. Hac mercede juventus nobilis corrupta
non modo non ire obviam injiuiai, sed propalam
liceiitiam suam mallc, quam onniium libertatem.
U.C.305. XXXVIII. Idus Maijevencre. NuUis subro^a-
A. C 447. '^
LIBER III. CAP. XXXVm. 2 15
tls magistratibus^ privati pro decemviris, neque ani- u. C. 305.
mis ad imperium inhibendum inminutis, neque ad:^-^'*!^*
'^ _ ^- Decemvi-
speciem honoris insignibus, prodeunt : id vcro reg- rorum an-
num haud dubie videri. Deploratur in perpetuum ""* " •
libertas ; nec vindex quisquam exsistit, aut futurus
videtur : nec ipsi solum desponderant animos, sed
contcmni coepti eraut a finitimis populis,- imperium-
que ibi esse, ubi non esset Hbertas, indignabantur.
Sabini magna manu incursionera in agrum Roma- Sabini
num fecere : hiteque populati, quum hominum at- ^"^„"^00.
que pecudum inulti praedas egissent, recepto ad Ere- pulantur.
tum, quod passim vagatum erat, agmine, castra lo-
cant, spem in discordia Romana ponentes, eam in-
pedimentum delectui fore. Non nuncii solum, sed
per urbem agrestium fuga trepidationem injecit.
Decemviri consultant, quid opus facto sit : desti-
tutis inter Patrum et plebis odia addidit terrorem
insuper alium fortuna. ^Equi aHa ex parte castra -^Equi Tus-
in Algido locant : depopulatumque inde excursioni-
bus Tusculanum agrum legati ab Tusculo, praesi-
dium orantes, nunciant. Is pavor perpulit decem-
viros, ut senatum, simul duobus circumstantibus ur-
bem bellis, consulerent : citari jubent in curiam
Patres, haud ignari, quanta invidiiie inmineret tem-
pestas : omnes vastati agri periculorumque inmi-
nentium caussas in se congesturos, tentationemque
eam fore abolendi sibi magistratus, ni consensu re-
sisterent, imperioque inhibendo acriter in paucos
prseferocis animi conatus aliorum comprimerent.
Postquam audita vox in foro est praeconis, Patres Senatum
1 j • . ■ 1 . vocant de-
m curiam ad decemvuos vocantis 5 velut nova res, ce^ivin
quia intermiserant jamdiu morcm consulendi sena-
tus, mirabundam plebem couvertit, quidnam inci-
HlS T. LIVII
U. C. 305. disset, cur ex tanto intervallo rem desiietam usurparent.
A C 447
* * Hostibus helloque gratiam habendam, quod solitum
quidquam liberce civitatisjieret. Circumspectare om-
nibus fori partibus senatorem, raroque usquam nos-
citare : curiam inde ac solitudinem circa decemviros
intueri ; quum et ipsi invisum consensu imperium,
et plebs, quia privatis jus non esset vocandi sena-
tum, nott convenire Patres interpretarentur ; jain
caput fieri libertatem repetentium, si se plebs co-
mitem senatui det, et, qucmadmodum Patres vo-
cati non coeant in senatum, sic plebs abnuat de-
lectum. Haec fremunt plebes. Patrum haud fere
quisquam in foro, in urbe rari erant : indignitate
rerum cesserant in agros ; suarumque rerum erant,
amissa publica : tantum ab injuria se abesse rati,
quantum a coetu congressuque inpotentium domi-
norum se amovissent. Postquam citati non conve-
niebant, dimissi circa domos adparitores, simul ad
pignora capicnda, sciscitandumque, num consulto
detrectarent ? referunt, senatum in agris esse. Lae-
tius id decemviris accidit, quam si prsesentes de-
treetare imperium referrent. Jubent adciri omnes,
senatumque in diem posterum edicunt ; qui ali-
quanto spe ipsorum frequentior convenit : quo fac-
to proditam a Patribus plebs libertatem rata, quod
iis, qui jam magistratu abissent, privatisque, si
vis abesset, tamquam jure cogentibus, senatus pa-
ruisset.
Asperse XXXIX. Sed magis obedienter ventum in cu-
sententiffi ^-^^^^^ ^gj. quam obnoxie dictas sententias accepimus.
in decem- ^
viros. L. Valerium Potitum, proditum memoriae est, post
relationem Ap. Claudii, priusquara ordine senten-
tiae rogarentur, postulando ut de republica liceret
LIBRR IH. CAP. XL. «I7
dicerc, prohibcntibus minaciter dccenivirls, prodi- U. C. sos.
turum se ad plebcm denunciantem, tumultum exci- "
visse. Ncc minus ferociter M. Horatium Barba-
tum isse in ccrtamcn, Decem Tarquinios adpellan-
tem, admoncntenujue, Faleriis et Horatiis ducihus
pulsos reges. Nec nominis homines tum pertfESum esse ;
quippe quo Jovem adpellari fas sit, quo Rumulum cou'
ditorem urbis, deiucepsque reges adpellatos, quod sacrii
etiam, ut soUemnc, retentum sit. Superhiam violen'
tiamque tum perosos regis : qu^ si in rege tum eodem,
aut in Jilio re^is, ferenda non fuerint^ quem laturum
in tot priratis ? Viderent, ne, cetandu in curia libere
homines loqui, extra curiam etiam moverenl vocem :
neque se ridere, qui sihi minus privato ad concionem
populum vocare, quam iHis sen'itum cogere, liceat. Ubi
vellent, eiperirentur, quanto ferocior dolor lihertate sua
vindicanda, quam cupiditas injusta dominatione, esset.
De hello Sahino cos referre : tamquam majus ullum
populo Romano bellum sit, quam cum iis, qui, legum
ferendarum caussa crcati, nihil juris in civitate reli-
querint ; qui comitia, qui annuos inagistratus, qui vi-
cissitiidinem imperitandi (quod unum exccquandce sit
libertatis) sustulerint ; qui piivati fasces et regium im-
perium habeant. Fuisse, rcgibus exactis, patricios ma-
■ gistratus creatos ; postea, post secessionem plebis, ple-
beios. Cujus illi partis essent, rogltare ? Populares f
quid enini eos per populum egisse ? Optimates ? qui
anno jam prope senatum non habuerint; tunc ita ha-
beant, ut de republica loqui prohibeant? Ne nimium
in rnetu alieno spei ponerent : graviora, quce patiantur,
viderijam hominibus, quam quce metuant.
XL. Hepc vociferante Horatio, quum dccemviri
nec irifi nec ignoscendi modum reperircnt, nec, quo
VoL. I. L
llS T. LIVII
U. C. 305. evasura res esset, cernerent ; C. Claudii, qui pa-
A C ii." i r
' * '■ truus Appii decemviri erat, oratio fuit precibus,
quam jurgio, similis, orantis per sui fratris paren-
tisque ejus manes ; Ut civilis potius societatis, in
qua natus esset, quam foederis, nefarie icti cum colle-
gis, meminisset : multo id magis se illius causa orarej
quam reipubUcce. Quippe rempublicam, si a volenti-
bus nequeat, ah invitis jus expetituram. Sed ex mag-
no certamine magwts excitari ferme iras ; earum even-
tum se horrere. Quum aliud, praeterquam de quo
retulissent, decemviri dicere prohiberent, Claudium
interpellandi verecundia fuit. Sententiam igitur per-
egit, nullum placere senatusconsultum fieri. Om-
nesque ita accipiebant, privatos eos a Claudio judi-
catos : multique ex consularibus verbo adsensi sunt.
Alia sententia, asperior in speciem, vim minorem
aliquanto habuit, quae patricios coire ad proden-
dum interregem jubebat : censendo enim, quoscum-
que magistratus esse, qui senatum haberent, judi-
cabat ; quos privatos fecerat auctor nullius senatus-
consulti faciendi. Ita labante jam caussa decemvi-
L. Corne- rorum, L. Cornelius Makiginensis, M. Comclii de-
hus decem- jjgjjjYiri frater, quum ex consularibns ad ultimum
viiostuetur. ,. ,. , ^ , • i j
dicendi iocum consulto servatus esset, smiulando
cm'am belli, fratrem collegasque ejus tuebatur: quo-
nam fato incidisset, mirari se dictitans, ut decemviros,
qui decemviratum petissent, aut soa,i, aut hi maxinie
obpugnarent ? aut quid ita, quum per tot menses va-
cua civitate nemo, justine magistratus summce rerum
prceessent, controversiam fecerit ; nunc demum, quum
hostes prope ad portas sint, civiles discordias serant :
nisi quod in turhido minus perspicuum fore putent, quid
•gaiur. Ceterum neminem, majore cura occupatis ani-
LIBER III. CAP. XLI. II9
mis, verum esse, prcejudicium rei tantce adferre. Sibi U. C. sos.
placere, de eo, quod Valerius Horatiusque ante Idus
Maias decenwiros abisse nmgistratu insimulent, bellis,
qucE inmineant, perfectis, republica in tranquillum re-
dacta, senatu disceptante, agi : et jam nune ita se pa-
rare Ap. Claudium, ut comitiorum, quce decemviris
creandis decemvir ipse habuerit, sciat sibi rationem red-
dendam esse, utrum in unum annum creati sint, an
donec leges, quce deessent, perferrentur. In prcesentia
omnia prceter bellum omitti placere : cujus si falso
famam vulgatam, vanaque non nuncios solum, sed
Tusculanorum etiam legatos, adtulisse putent, specu-
latores mittendos censere, qui certius explorata refe-
rant. Sin fides et nunciis et legatis habeatur, de-
lectum primo qnoque tempore haberi; decemviros, quo
cuique eorum videatur, exercitus ducere; nec rem aliam
prceverti.
XLI. In hanc sententiam ut discederetur, juni-
ores Patrum evincebant. Ferociores iterum coorti
Valerius Horatiusque vociferari, ut de republica li-
ceret dicere : dicturos ad populum, si in senatu per
fcLctionem non liceat. Neque enim sibi privatos, aut
in curia, aut in concione, posse obstare j nequ£ se imct-
ginariis fascibus eorum cessuros esse. Tiun Appius,
jam prope esse ratus, ut, ni violentiae eorum pari
resisteretur audacia, victum imperium esset : non
erit melius, inqui^t, nisi de quo consulitnus, vocem mi-
sisse : et ad Valerium, negantem se privato reticerCj
lictorem accedere jussit. Jam Quiritium fidem in-
plorante Valerio a curiae limine, L. Comelius com-
plexus Appium, non cui simulabat consulendo, di-
remit certamen : factaque per Cornelium Valerio
dicendi gratia, quae vellet, quum libertas non ultra
L2
t20
T. LIVII
U. C. 305.
A. C. 44-.
Vincur.t
in senatu
decetnviri.
Delectum
babent.
Male rem
gerunt.
vocem excessisset, deccmviri propositnm tcnneTC.
Consularcs quoque ac scniores ab residuo tribuni-
ciae potestatis odio, cujus desidcrium plebi muho
acriuSj quam consularis imperii, rebantur esse, pro-
pe malebant, postmodo ipsos deceraviros voluntate
abire magistratu, quam invidia eorum exsurgere
rursus plebem : si leniter ducta res sine populari
strepitu ad consulcs redisset, aut bellis interpositis,
aut moderatione consulum in imperiis excrcendis,
posse in oblivionem tribunorum plebera adduci. Si-
lentio Patrum edicitur dclectus : juniores, qtmm
sine provocatione imperium esset, ad nomina re-
spondent : legionibus scriptis, inter se decemviri
comparabant, quos ire ad bellum, quos praeesse ex-
ercitibus oporteret. Principes inter decemviros erant
Q. Fabius et Ap. Claudius : bellum domi majus,
quam foris, adparebat. Appii violontiam aptio-
rem rati ad comprimeudos urbanos motus : in Fa-
bio minus in bono conslans, quam navum in ma-
litia, ingenium esse. Hunc enim virura, egi"egium
olim domi militiieque, decemviratus coUegaeque ita
mvitaverant, ut Appii, quam sui, similis mallet esse.
Huic bellum in Sabinis, M'. Rabuleio et Q. Poete-
lio additis collegis, mandatum. M, Cornelius io
Algidum missus cum L. Minucio et T. Antonio et
K. Duilio et M, Sergio : Sp. Oppium Ap. Claudio
adjutorem ad urbem tuendam, ajquo omnium de-
cemvirorum imperio, deceruunt.
XLH. Nihilo militiae, quam domi, mclius res-
publica administrata est. IUa modo in ducibus cul-
pa, quod, ut odio essent civibus, fecerant : alia om-
nis penes milites noxa erat : qui, ne quid ductu at-
que auspicio decemvirorum prospere usquam gere-
LIBER III. CAP. XLIII. 221
retur, vinci se per suura atque illorum dedecus pa- U. C. 305,
tiebantur. Fusi et ab Sabinis ad Eretum, et in ' *
Algido ab -^quis, exercitus crant : ab Ereto per
silentium noctis profugi, propius urbem, inter Fi-
denas Crustumeriamque, loco edito castra commu-
nierant : persecutis hostibus nusquam se sequo cer-
tamine committentes, natura loci ac vallo, non vir-
tute aut armis, tutabantur. Majus flagitium in Al-
gido, major etiam cladcs accepta : castra quoque
amissa erant ; exutusque omnibus utensilibus mi-
les, Tusculum se, fide misericordiaque victurus hos-
pitum, (quse tamen non fefellerunt) contulcrat. Ro-
mam tanti erant terrores adlati, ut, posito jam de-
cemvirali odio, Patres vigilias in urbe habendas
censerent : omnes, qui per aetatem arma ferre pos-
sent, custodire moenia, ac pro portis stationes agere
juberent : arma Tusculum ad supplementum de-
cernerent, decemvirosque, ab arce Tusculi degres-
sos, in castris militem habere : castra alia a Fi-
denis in Sabinum agrum transferri : belloque ul-
tro inferendo deterreri hostes a conbiiio urbis ob-
pugnandje.
XLIII. Ad clades ab hostibus acceptas duo ne-
fanda facinora decemviri belli domique adjiciunt.
L. Siccium in Sabinis, per invidiam decemviralem L. Siccii
tribunorum creandorum secessionisque mentiones ad ^°^^'
vulgus militum sermonibus occultis serentem, pro-
speculatum ad locnm castris capiendum mittunt: da-
tur negotium militibus, quos miserant expcditionis
ejus comites, ut eum opportuno adorti loco interfi-
cereut. Haud inultum interfecere : nam circa re-
pugnantem aliquot insidiatores cecidere, quum ipse
se priEvalidus, pari viribus animo, circumventus tu-
L3
aaa t. livii
U, C, 305» taretur. Nunciant in castra ceteri, praecipitatum in
A.C. 447. . .,. c- • • . M-x
msidias esse biccium egregie pugnantem, mibtes-
que quosdam cum eo amissos. Primo fides nun-
ciantibus fuit. Profecta deinde cohors ad sepeli-
endoSj qui ceciderant, decem^varornm permissuj post-
quam nullum spoliatum ibi corpus, Sicciumque in
medio jacentem armatumque, omnibus in eum ver-
sis corporibus, videre ; hostium neque corpus ul-
lum, nec vestigia abeuntium ; profecto ab suis in-
terfectum memorantes, retulere corpus. Invidiae-
que plena castra erant, et Romam ferri protinus
Siccium placebat, ni decemviri funus militare ei
publica inpensa facere raaturassent. Sepultus in-
genti militum moestitia, pessima decemvirorum in
vulgus fama, est.
Appii XLIV. Sequitur aliud in urbe nefas, ab libidine
ortum, haud minus foedo eventu, quam quod per
stuprum caedemque Lucretiae urbe regnoque Tar-
quinios expulerat : ut non finis solum idem decem-
viris, qui regibus, sed caussa etiam eadem imperii
amittendi esset. Ap. Claudium virginis plebeise stu-
pranda; libido cepit, Pater virginis L. Virginius
honestum ordinem in Algido ducebat, vir exempli
recti domi militiaeque. Perinde uxor institnta fu-
erat, liberique instituebantur. Desponderat filiam
L. Icilio tribunicio, viro acri, et pro caussa plebis
expertae virtutis. Hanc virginem adultam, forma
excellentem, Appius, amore ardens, pretio ac spe
perlicere adortiis, postquam omnia pudore septa
animadverterat, ad crudelem superbamque vim ani-
mum convertit. M. Claudio clicnti negotiimi de-
dit, ut virginem in scrvitutem adsereret, nec|ue ce-
deret secundum libertatem postulantibus vindicias ;
libido.
\
I
iiBER III. CAP. xLv. aaj
quod pater puellae abesset, locum injuriae esse ra- U, C. 305.
tus. Virginij venienti in forum, (ibi uamque in ta- virginia iii
bemis literarura ludi erant) minister decemviri libi- servitutem
,. . • ' 'j. .. / adseritur.
dmis manum mjecit ; serva sua natam (servamque
adpellans) esse : sequique se jubebat, cunctantem
vi abstracturum. Pavida puella stupente, ad cla-
morem nutricis, fidem Quiritium inplorantis, fit con-
cursus. Virginii patris sponsique Icilii populare
nomen celebratur : notos gratia eorum, tvnrbam in-
dignitas rei virgini conciliat. Jam a vi tuta erat j
quum adsertor nihil opus esse multitudine conci-
tata ait, se jure grassari, non vi. Vocat puellam in
jus ; auctoribus, qui aderant, ut sequeretur. Ad
tribunal Appii perventum est : notam judici fabu-
lam petitor, quippe apud ipsum auctorem argu-
menti, peragit ; puellam, domi suae natam, furto-
que inde in domum Virginii translatam, subposi-
tam ei esse. Id se indicio compertum adferre, pro-
baturumque vel ipso Virginio judice, ad quem ma-
jor pars injuriae ejus pertineat. Interim dominum
sequi ancillam, aequum esse. Advocati puellae, quum
Virginium reipublicae caussa dixissent abesse, biduo
adfuturum, si nunciatum ei sit ; iniquum esse, ab-
sentem de liberis dimicare ; postulant, ut rem in-
tegram in patris adventum difterat ; lege ab ipso la-
ta viudicias det secundum libertatem ; neu patiatur,
virginem adultam famae prius, quam libertatis, pe-
riculum adire.
XLV. Appius dccreto praefatus, Quam lihertati
faverit, eam ipsam legem declarare, quam J^irginii
amici postulationi mce. pratendant. Ceterum ita in ea
Jirmum libeitati fore prcesidium, si nec caussis, nec per-
sonis variet. In his enim, quce adserantur in liberta-
L4
224 '^- 1-1 vn
U. C. 305. tem, quia quivis lege agere possit, id juris esse .- in ea,
' ^^'' qucE in patris mdnu sit, neminem esse aTium, cui domi-
nus possessione cedat. Placere itaque patrem arcessi :
interea juris sui jacfuram adsertorem non facere, quin
dvcat puellam sistendamque in adventum ejus, qui pa-
ter dicatur, promittat. Adversus injiiriam decreti
quum miilti raagis fremerent, quam quisquam unus
recusare auderet ; P. Numitorius, puellae avuncu-
lus, et sponsus Icilius interveniunt : dataque inter
turbam via, quum multitudo Icilii maxtme inter-
ventu resisti posse Appio crederet, lictor decresse
Icilii con- ^j^ . vociferantemque lcilium submovet. Placidum
trntio cum ,
Appio. quoque ingenium tam atrox injuria accendissct. Fer-
To hinc tibi submovendus sum, Appi, incjuit, ut taciium
feras, quod celari vis. Virginem ego hanc sum ductu-
Tus, nuptam pudicumque habiturus. Proinde omnes
collegarum quoque lictorcs convoca, e.vpediri virgas et
secures jube : non mantbit cxtra domum patris sponsa
Icilii. Non, si tribu7iicium auxilimn et provocatio-
vem, pUbi Romance duas arces liberlatis tuendce, ad-
emistis, ideo in liberos quoque nostros conjugesque reg-
■num vestrcE libidini dntum est. Sdvite in ttrgum et in
cerviccs nosfras, pudicitia saltem in tuto sit. Huic si
vis adfcretur, ego prdesentium Quiritium pro sponsa,
Virginius militum pro iinica Jilia, omnes Deorum ho-
minumque inplorabimus Jidem : neque tu istud um-
quam dtcretum sine ccede nostra referes. Postulo, Ap-
pi, etiam atque etiam consideres, quo progrediare. Vir-
ginius viderit, deJiHa, ubi venerit, qiiid agat. Hoc tan-
tum sciat, sibi, si hujus vindiciis cesserit, conditionem
JiUce quarendam esse : me, vindicantem sponsam in U-
bertatem, vila citius deseret, quam Jides.
XL\"I. Concitata multitudo erat, certamenque
LIBER Iir. CAP. XLVI. 325
instare videbatur : lictores Iciliura circumstetercint : ^- ^- ^^^»
, . . ^ V A. C. 447.
nec ultra minas tanien processum est. CJuum Ap-
pius, Nou Virginlam defendi uh lcilio, sed inquielum
homine^n, et trihunatum etiam nunc spiruntem, locum
seditionis qucerere, diceret ; non prcehiturum se illi to
die materiam : sed ut jam sciret, non id petulatitice
$ucE, sed Virginio absenti et patrio nomini et libertati,
datum, jus eo die se non dicturum, neque decretum in-
terpositurum : a M. Claudio petiturum, ut decederet
jure suo, vindicarique puellum in posterum diem pate-
rctur. Quod nisi pater postero die adfuisset, denun-
ciare se Icilio similibusque IcUii, neque legi suce lato-
rem, neque decemviro constantiam defore : nec se uti-
que collegarum lictores convocaturum ad coercendos se-
ditionis auctorcs : contentum se suis lictoribus fore.
Quum dilatum tempus injuriae essetj secessissentque
advocati puellae, placuit omnium priraumj fratrem
Icilii filiumque Numitorii^ inpigros juvenes, per-
gere inde recta ad portam, et, quantum adcelerari
posset, Virginium adciri e castris. In eo verti pu-
ellce salutem, si postero die vindex injuriae ad temr
pus praesto esset. Jussi pergunt, citatisque equis
nuncium ad patrem perferant. Quum instaret ad-
sertor puellae, ut vindicaret, spousoresque daret ;
atque id ipsum agi diceret Iciiius, sedulo tempus
terens, dum praeciperent iter nuncii raissi in castra,
manus toUere undique muititudo, et se quisque pa-
ratum ad spondendum Icilio ostendere. Atque ille
lacrimabundiis, Graium est, inquitj crastina die ve-
stra opera utur : sponsorum nunc satis est. Ita vin-
dicatur Virginia, spondentibus propinquis. Appius,
paidlisper moratus, ne ejus rei caussa sedisse vi-
deretur, postquam^ omissis rebus aliis pree cura
L5
aa6 T. Livii
U. C. 305. vinius, nemo adibat, domum se recepit } collegis-
A. C. 447. que ijj castra scribit, «e Virginio commeatum dent,
atque etiam in custodia habeant. Inprobum consi-
lium serum, vit debuit, fuit : et jam commeatu sum-
to profectus Virginius prima vigilia erat, quum po-
stero die mane de retinendo eo nequidquam literae
redduntur.
Virginius XLVII. At in urbe prima luce, quum civitas in
pro filia £ exspectatione erecta staret, Virginius sordida-
cum Appio r ....
contcndit. tus filiam suam obsoleta veste, comitantibus aliquot
matronis, cum ingenti advocatione in forum dedu-
cit. Circumire ibi et prensare homines coepit ; et
non orare solum precariam opem, sed pro debita
petere ; Se pro liberis eorum ac conjugibus qiiotidie in
acie stare : nec alium virum esse, cujus strenue ac fe-
rociter facta in bello plura memorari pcssent. Qutd
prodesse, si, incolutni urbe, qucE, capta, ultima timean-
tur, liberis suis sint patienda ? Haec prope conciona-
bundus circnmibat homines. Similia his ab Icilio
jactabantur : comitatus muliebris plus tacito fletu,
quam ulla vox, movebat. Adversus quae omnia ob-
stiuato animo Appius (tanta vis auicntiae verius,
quam amoris, mentem turbaverat) in tribunal es-
cendit : et, ultro qucrente pauca petitore, quod jus
sibi pridie pcr nmbitionem dictum non esset, priusquam
aut ille postulatum perageret, aiit Virginio respon-
dendi daretur locus, Appius interfatur. Quem de-
creto sermonem prsetenderit, forsan aliquem verum
auctores antiqui tradiderint : quia nusquaun uUum
in tanta foeditate decreti verisimilcm invenio j id,
quod constat, nudiim videtur proponendum, de-
^resse vindicias secuudum servitutem. Primo stu-
por omues admiratione rei tam atrocis defixit : si-
LIBER III. CAP. XLVIII. 227
lentiiim inde aliquamdiu tenuit. Dein quum M. U.C.305.
. . , , A. C. 447.
Claudius, circumstantibus matronis, iret ad prehen-
dendam virginem, lamentabilisque eum mulierum
comploratio excepisset ; Virginius, intentans in Ap-
pium manus, Icilio, inquit, ^ippi, non tibi, fliam de-
spondi : et ad nuptias, non ad stuprum, educavi. Pla-
cet pecudum ferarumque ritu promiscue in concuhitui
ruere ? Passurine heec isti sint, nescio : non spero
esse passuros illos, qui arma habent. Quum repelle-
retur adsertor virginis a globo mulierum circum-
stantiumque advocatorum, silentium factum per
praeconem.
XLVIII. Decemvir, alienatus ad libidinem ani-
mo, negat, Hesterno tantum convicio Icilii violentia'
que Virginii, cujus testem populum Romanum habeat,
sed certis quoque indiciis compertum se habere, nocte
tota ccetus in urbe factos esse ad movendam seditionem.
Itaque se, haud ijiscium ejus dimicationis, cum arma-
tis descendisse ; non ut quemquam quietum violaret,
sed ut turbantes civitatis otium pro majestate imperii
coerceret. Proinde quiesse erit melius. I, inquit,,
lictor, submove turbam ; et da viam domino ad prehen-
dendurn mancipium. Quum hsec intonuisset plenus
irae, multitudo ipsa se sua sponte dimovit, deserta-
que praeda injuriae puella stabat. Tum Virginius,
ubi nibil usquam auxilii vidit, Quceso, inquit, Appi,
primum ignosce patrio dolori, si quid inclementius in
te sum invectus : deinde sinas hic coram virgine nutri-
cem percontari, quid Jioc rei sit ? Ut, si falso pater
dictus sum, cequiore hiyic animo discedam. Data ve-
nia, seducit filiam ac nutricem prope Cloacinae ad'
tabernas, quibus nunc Novis est nomen : atque ibi-
ab lanio cultro arrepto, Hoc ie uno, quo possum, ait,
L6
228
T. LITII
U. C. 305. modo,filia, in lihertatem vindico. Pectus deinde pu-
Virginius * ^^* trarisfigitj respectansque ad tribunal, Te, in-
filiam oc- quit^ -^ppi, tuumque caput sanguine hoc consecro.
cidit. .
Clamore ad tam atrox facmus orto excitus Appius,
comprehendi Virginium jubet : ille ferro, quacum-
que ibat, viam facere : donec^ multitudinc etiam
prosequentium tuente, ad portam perrexit. Icilius
Numitoriusque exsangue corpus sublatum ostentant
populo : scelus Appii, puellae infelicem formam, ne-
cessitatem patris deplorant. Sequentcs clamitant
matronse, Eamne liherorum procreandorum conditio-
nem ? ea pudiciiice prcemia esse ? ceteraque, qu^e in
tali re muliebris dolor, quo est moestior imbecillo
animo^ eo miserabilia magis querentibus subjicit.
Virorum et maxime Icilii vox tota, tribunicite po-
testatis ac provocationis ad populum ereptacj publi-
carumque indignationum^ erat.
XLIX. Concitatur miUtitudo partim atrocitate
sceleris, paitim spe per occasionem repetendae liber-
tatis. Appius nunc vocari Iciliuni, nunc retractan-
tem arripi ; postremo, quum locus adeundi adpa-
ritoribus non daretur, ipse, cum agminc patricio-
rum juvenum pcr turbam vadens, in vincula duci
jubet. Jam circa Icilium non solum raultitudo, sed
duces quoque multitudinis erant L. Valerius et M.
Horatius : qui, repulso lictore, si jure ageret, vin-
dicare se a privato Icilium aiebant ; si vim adferre
conaretur, ibi quoque se haud inpares fore. Hinc
atrox rixa oritur. Valerium Horatiumque lictor
decemviri invadit : franguntur a nniltitudine fas-
ces. In concionem Appius adscendit. Sequuntur
Horatius Valeriusque : eos concio audit : decem-
viro obstrepitur. Jam pro imperio Valcrius dis-
Orta inde
ceitamina.
LIBER III. CAP. L. 229
cedere a privato lictores iubebat : quum. fractis U. C. 305.
• • A • •* . • A A. C. 447.
animis, Appius, vitae metuens, m aoraum se pro- Appius pul-
pinquam foro, insciis adversariis, capite obvolutOj sus foro.
recepit. Sp. Oppius, ut aiixilio coUegas esset, in
forum ex altera parte inrumpit : videt imperium vi
victum. Agitatus deinde consiliis, atque ex omni
parte adsentiendo multis auctoribus trepidus, se-
natum postremo vocari jussit : ea res, quod mag-
nae parti Patrmn displicere acta decemvirorum vi-
debantur, spe per senatum finiendae potestatis ejus
multitudinem sedavit. Senatus nec plebem irri-
tandam censuit ; et multo magis providendum, ne
quid Virginii adventus in exercitu motus faceret.
L. Itaquc missi juniores Patrum in castra, quae
tum in monte Vecilio erant, nunciant decemviris,
iit omni ope ab seditione milites contineant : ubi Vir-
ginius majorem, quam reliquerat in urbe, motum
excivit. Nam, prseterquara quod agmine prope Motus in
quadringentorum hominum veniens, qui ab urbe in- '^^^ "**
dignitate rei accensi comites ei se dederant, con-
spectus est j strictum etiam telum, respersusque
ipse cruore, tota in se castra convertit : et togae,
multifariam in castris visae, majoris ab'quauto, quam
erat, speciem urbanee multitudinis fecerant. Quje-
rentibus, quid rei esset, flens diu vocem nou misit :
tandem, ut jam ex trepidatione concurrentium tur-
ba coustitit, ac silentium fuit, ordine cuncta, ut
gesta erant, exposuit. Supinas deinde tendens ma-
nus, commilitones adpellans, orabat, Ne, quod sce-
lus Ap. Claudii esset, sibi adtribuerent : neu se, ut par-
ricidam liberum, aversarentur. Sibi vitam Jilice sua
cariorem fuisse, si Uberce ac pudicce vivere licitum fu-
i4set : quum, velut servam, ad stuprum rapi viderety
M
230 T. LIVII
tJ. C. 305. morte amitti meliits ratum, quam cmtumelia, liberbs,
misericordia se in speciem crudelitatis lapsum. Nec se
superstitem Jilice futurum fuisse, nisi spem uldscend^e
mortis ejus in auxilio commilitonum habuisset. Illis
quoque enim Jilias, sorores, conjugesque esse : nec cum
JiVia sua lihidinem Ap. Claudii exstinctam esse ; sed,
quo inpunitior sit, eo effrenatiorem fore. Aliena cala-
mitate documentum dutum illis cavendce similis inju-
rice : quod ad se adtineat, uxorem sibi fato ereptam :
filium, quia non ultra pudica victura fuerit, miseram,
sed honestam, mortem obcubuisse. Non essejam Appii
libidini locum in domo sua: ab aliaviolentia ejus eodem
se animo suum corpus vindicaturum, qxio vindicaverit Ji-
lice. Ceteri sibi ac liberis suis consulerent. Haec Yir-
ginio vociferanti subclaraabat multitudo, nec illiu^f
dolori, nec suae libertati se defuturos. Et inmixti tur-
bse milituni togati, quum eadem illa querendo, do-
cendoqne, quanto visa, quara audita, indigniora po-
tuerint videri, simul profligatam jam rera nuncian-
do Romae esse ; insecutique, qui Appium prope in-
teremtum in exsilium abisse dicerent, perpulerunt,
ut ad arma conclamaretur, vellerentque signa, et
Romam proficiscerentur. Decemviri simul his, quae
videbant, simul his, quae acta Romae audierant, per-
turbati, alius in aliam partem castrorum, ad sedan-
dos motus discurrunt : et leniter agentibus respon-
sum non redditur : imperium si quis inhiberet, et
Exercitus viros et armatos se esse, respondetur. Eimt agminc
Aventinum j^j urbem, et Aventinum insidunt : ut quisque ob-
IDSldlU
currerat, plebem ad repetendam libertatem creandos-
que tnbunos plebis adhortantes : alia vox nulla vio-
lenta aadita est. Senatum iSp. Oppius habet : ni-
hil placet aspere agi : quippe ab ipsis datum locum.
LIBER III. CAP. LI. 031:
seditionis esse. Mittuntur tres legati consulares, U. C. 305.
Sp. Tai"peius, C. Jnlius, P. Sulpicius, qui quaere- ' '**''•
rent senatus verbis, cujus jussu castra deseruissent ?
aut quid sibi vellent, qui armati Aventinum obsedis-
sent ? belluque averso ab hostibus patriam suam ce-
pissent ? Non defuit, quid responderetur : deerat,
qui daret responsum, nullodum certo duce, nec
satis audentibus singidis invidiae se obferre. Id
modo a multitudine conclamatum est, ut L. Vale-
rium et M. Horatium ad se mitterent : his se datu-
ros responsum.
. LI. Dimissis legatis, adraonet milites Virginius,
in re non maxima paullo ante trepidatum esse, quia
sine capite multitudo fuerit : responsumque, quumquam
non inutiliter, fortuito tamen magis consensu, quam
communi consiliu esse. Placere decem creari, qui sum-
mce rei pneessent. militarique honore tribunos militum
adpellari. Quum ad eum ipsum primum is honos
deierretur, Melioribus meis vestrisque rebus reservate,
inquit, ista de me judicia. Nec mihi filia vnulta ho-
norejH ullum jucundum esse patitur ; nec in perturbata
republica eos utile est prceesse vobis, qui proximi invi-
dicE sint. Si quis usus mei est, nihilo minor ex pri-
vato capietur. Ita decem numero tribunos milita-
res creant. Neque in Sabinis quievit exercitus : ibi Motus in
quoque, auctore Icilio Numitorioque, secessio ab j^^
decemviris facta est, non minore motu animorum
Siccii cadis memoria revocata, quam quem nova
fama de virgine adeo foede ad libidinem petita ac-
cenderaL, Icilius iibi avidivit, tribunos militum iu
Aventino crratos, ne comitiorum militarium prae-
rogativam ui-bara conrtia iisdera tribunis plebis
creandis sequerentui", peritus rerum populariiun in-
232 T. HVII
U. C. 305. minensque el potestati, et ipse prius, quam iretur
* ad urbem, pari potestate eumdera numerum ab suis
creandum curat. Porta Collina urbem intravere
sub signis, mediaque urbe agmine in Aventinum
pergunt : ibi, conjuncti alteri exercitui, viginti tri-
bunis militum negotium dederunt, ut ex siio nu-
mero duos crearent, qui summae rerum praeessent.
M. Oppium, Sex. Manilium creaut. Patres, soUi-
citi de summa rerum, quum senatus quotidie esset,
jurgiis saepius terunt tempus, quam consiliis. Sic-
cii caedes decemviris, et Appiana libido, et dede-
cora militiae objiciebantur. Placebat, Valerium Ho-
ratiumque ire in Aventinum : illi negabant se ali-
ter ituros, quam si decemviri deponerent iusignia
magistratus ejus, quo anno jam ante abissent. De-
cemviri, querentes se in ordinem cogi, non ante,
quam perlatis legibus, quarum caussa creati essent,
deposituros imperium se aiebant.
Plebs in -^^^* -^^*' ^^- Duilium, qui tribunus plebis fuerat,
Sacrum certior facta plebs, contentionibus assiduis nihil
jj^jij^ transigi, in Sacrum montem ex Aventino transit ;
adfirmante Duilio, non prius, quam deseri urbcm vi-
deant, ciiram in animos Patrum descensuram : admo-
niturum Sacrum montem constantice plebis : scituros,
quod sine restituta potestate redigi in conrordiam res
nequeant. Via Nomentana, cui tum Ficulensi no-
men fuit, profecti, castra in monte Sacro locavere ;
modestiam patnim suorum nihil violando imitati.
Secuta e^cercitum plebs, nullo, qui per aetatem ire
posset, retractante. Prosequuntur conjuges libe-
rique, cuinam se relinquerent in ea nrbe, in qua nec
pudicitia, nec libertas sancta esset, miserabiliter ro-
gitantes. Quum vasta Romse omnia iusueta soii-
LIBER III. CAP. LIII. 233
tudo fecisset, in foro praeter paucos senJorum ne-U- C. 305.
mo esset ; vocatis iitique in senatum Patribus, de- '
sertum adparuisset forum ; plures jam, quam Ho-
ratius et Valerius, vociferabantur, Qiiid exspectahi-
tis, Patres conscripti ? Si decemviri Jinem pertinacicB
non faciunt, ruere ac dejlagrare omnia passuri estis ?
Quod autem istud imperium est, decemviri, quod am-
plexi tenetis ? Tectis ac parietibus jura dicturi estis?
Non pudet, lictorum vestrorum majorem prope nume-
Tum in foro conspici, quam togatorum aliorumque?
Quid, si hostes ad urbem veniant, facturi estis ? quid,
si plebs mox, ubi parum secessione moveamur, armata
veniat ? Occasune urbis vultis Jtnire imperium ? jitqui
aut plebs non est habenda, aut habendi suut tribuni
plebis. Nos citius caruerimus patriciis magistratibus,
quam illi plebeiis. Novam inexpertamque eam pn-
testatem eripuere patribus nostris, ne nunc, dulcedine
semel capti, ferant desiderium : quum prcesertim nec
nos temperemus imperiis, quo minus illi auxilii egeant.
Quum haec ex omni parte jactarentur, victi con-
sensu deceniviri, futuros se, quando ita videatur,
in potestate Patrum adfirmant. Id modo simul
orant ac nionent, ut ipsis ab invidia caveatur :
nec suo sanguine ad supplicia Patrum plebem ad-
suetaciant,
LIII. Tum Valerius Horatiusque, missi ad ple- Valerius et
bem conditionibus, quibus videretur, revocandara ^^o''^''"^
plebem re»
componendasque rcs, decemviris quoque ab ira etvocant.
iopetu multitudinis priccavere jubcntur. Profecti
gaudio ingenti plebis in castra accipiuntur ; quippe
liberatores haud dubie et motus initio, et exitu rei.
Ob baec advenientibus gratiifi actte, Jcilius pro
luultitudine verba facit. Idcm, quum de coaditio-
234 T. XIVII V
U. C. 305. nibus ageretur, quaerentibus legatis, qus postiiTata
**^' plebis essent, composito jam ante adventiim lega-
torum consilio, ea postulavit, ut adpareret, in aequi-
tate rerum plus, quam in armis, reponi spei. Po-
testatera enim tribuniciam, provocationemque re-
petebant, quae ante decemviros creatos auxilia ple-
bis fuerant, et ne cui fraudi esset, concisse milites
aut plebem ad repetendam per secessionem liberta-
tem. De decemvirorum modo supplicio atrox po-
stulatum fuit. Dedi quippe eos aequura censebant,
vivosque igni concrematuros minabantur. Legati
ad ea : Quce consilii fuerunt, adeo cequa postulastis,
ut ultro vobis deferenda fuerint : Ubertati enim ea prcE'
sidia petiiis, non licentice ad inpugnandos alios. Irce
vestree magis ignoscendum, quam indulgendum est :
quippe qui crudelitatis odio in crudelitatem ruitis, et
prius pene, quuvi ipsi liberi sitis, dominari jam in ad'
versarios vultis. Numquamne quiescet civitas nostra
a suppliciis, aut Patrum in pkbem Romanam, aut
plebis in Patres ? Scuto vobis magis, quam gladio,
opus est. Satis superque humilis est, qui jure aquo in
civitate vivit, nec inferendo injuriam, nec patiendo.
Etiam, si quando metuendos vos prcebituri estis, quum,
recuperatis magistratibus legibusque vestris, judicia pe-
nes vos erunt de capite nostro fortunisque ; tunc, ut
quceque caussa crit, statuetis : nunc libertatem repeti
sotis est.
LIV. Facerent, ut vellent, perraittentibus cunc-
tis, mox redituro» se legati rebus perfectis adfir-
mant. Prcfecti quum rcandata plebis Patribus
exposuissent, aiii decemviri, quandoquidem prajter
spera ipsorum supplicii sui nulla mentio fieret, haud
quidquam abauere. Appius, truci ingemo et invi«
LIBER III. CAP. LIV. J^^.
dia praecipua, odium in se aliorum kuo in eos me- U. C 305.
tiens odio, Haud ignaro, inquit, inminet fortuna.
Video, donec arma advejsariis traduntur, differri ad-
versus nos certamen : dandus invidice est sanguis. Ni-
hil ne ego quidem moror, quo minus decemviratu ab-'
eam. Factum senatusconsultum, Ut decemviri se
primo quoque tempore magistratu abdicarent. Q. Fu-
rius pontifex maiimus trihunos plebis crearet : et ne
cvA fraudi esset secessio militum plebisque. His se-
natusconsultis perfectis, dimisso senatu, decemviri
prodeunt in concionem, abdicantque se magistratu,
ingenti hominura leetitia. Nunciantur haec plebi :
legatos, quidquid in urbe hominum supereratj pro-
sequitur. Huic multitudini Iseta alia tm-ba ex ca-
stris obcurrit : congratulantur libertatem concor-
diamque civitati restitutam. Legati pro concione :
Quod bonum, faustum, felixque sit vobis, reique publi'
ca, redite in patriam ad penates, conjuges, liberosque
vestros : sed, qua hic modestia fuistis, ubi nullius ager
in tot rerum usu necessario tantce multitudini est rio-
latus, eam modestiam ferte in urbem : in Aventinum
ite, unde profecti estis. Ibi felici loco, ubi prima ini-
tia inchoastis. libertatis vestrce, tribunos plebi creabi-
tis : prcesto erit pontifex maxiinus, qui comitia habeat.
Ingens adsensus alacritasque cuncta adprobantium
fuit. ConveUunt inde signa, profectiqne Romam
certant cum obviis ga".dio : armati per urbem si-'^"''"'^'
... . .1 . pl- creantur
lentio m Aventmum perveniunt: ibi extempio, pou- jn Aven-
tifice maximo comitia habente, tribunos plebis crea- ''"o.
verunt, omnium primum A. Virginivim, inde Li. Ici-
lium et P. Numitorium avunculum Virginias, auc-
tores secessionis. Tum C. Sicinium, progeniem
ejus, qiiera primum tribunum plebis creatum in Sa-
2^6 T. LIVll
cro montc, proditura memovice est ; et M. Duilium,
qui tribunatum insignem ante decemviros creatos
gesserat, nec in decemviralibus certaminibus plebi
defuerat. Spe deinde magis, quam meritis, electi,
M. Titinius, M. Pomponius, C. Apronius, P. Vil-
lius, C. Oppius. Tribunatu inito, L. Icilius ex-
templo plebem rogavit, et plebs scivit, ne cui frau-
di esset secessio ab decemviris facta. Confestim de
consulibus crcandis cum provocatione M. Duillius
rogationera pertulit. Ea omnia in pratis Flaminiis
concilio plebis acta, quem nunc circum Flaminium
adpellant,
U. C. 306, ^^- ^^^ interregem deinde consules creati, L.
A. C. 446. Valerius, M, Horatius ; qui extemplo magistratum
occeperunt : quorum consulatus popularis sine ulla
Leges in Patrum injuria, nec sine obfensione fuit : quidquid
gratiam enim libcrtati plebis caveretur, id suis decedere opi-
plebis. .
bus credebant. Omnium primum, quum veluti in
controverso jure esset, tenerenturne Patres plebis-
citis, legem centuriatis comitiis tulere, Ut, fjuod tri-
butim plebes jussissef, popuhan teneret : qua lege tri-
buniciis rogationibiis telum acerrimum datuni est.
Aliam deinde consularem legem de provocatione,
iinicum praesidium libertatis, decemvirali potestate
eversam, non restituunt modo, sed etiam in poste-
rum muniunt, sanciendo novam legem, Ne quis ul-
lum magistratum sine provocatione crearet : qui rre-
asset, eum jiis fasque esset occidi : neve ea ccedes capi-
talis noxce haberetur. Et quum plebem liinc provo-
catione, hinc tribunicio auxilio satis firmassent,
ipsis quoque tribunis, ut sacrosaucti vidcrentur, (cu-
jus rci prope jam memoria abolcvcrat) relatis qui-
busdam ex magno intervallo coremoniis, renova-
LIBER III. CAP. LVI. I^J
nint ; et qiuim rcHgione inviolatos cos, tiim lege U. C. 3oG. ^
ctiiim feccrunt, sanciendo, Ut, cjni tribunis plehis,
ccdiUljus, judicibns, decemviris nocuisset, ejus caput
Jovi sacruiii esset : famiUa aa cedem Cereris, Liberi,
Libera:que venum iret. Hac lege juris interpretes
negant quemquam sacrosanctum esse : sed eum,
qui eorum cuiquam nocuerit, sacrum sanciri. Ita-
que aedilem prehendi ducique a majoribus magistra-
tibus : quod etsi non jure fiat, (noceri enim ei, cui
hac lege non liceat) tamen argumentum esse, non
haberi pro sacrosancto aedilem : tribunos A'etereju-
rejurando plebis, quum priuium eam potestatem
creavit, sacrosanctos esse. Fuere, qui interpreta-
rcntur, cadem hac Horatia lege consulibus quoque
et praetoribus, qnia iisdem auspiciis, quibus consu-
les, crearcntur, cautum csse : judlcem cnim consu-
lem adpellari. Quaj refellitiu' interpretatio, quod
his temporibus nondum consulem judicem, sed prae-
torem, adpellari mos fuerit. Hie consulares leges
fuere. Institutum etiam ab iisdcm consuUbus, ut
senatusconsulta in sedem Ccreris ad sedilcs plebis
deferrentur ; quae antea arbitrio consuhuu subpri-
mebantur vitiabanturque. M. Duilius deinde tri-
bunns plebis plebem rogavit, plebesque scivit ; Qui
plebem sine tribunis rcliquisset, quique magistratum
sine provocatione creasset, tergo ac capite puniretur.
Haec omnia ut invitis, ita non adversantibus, patri-
ciis transacta ; quia nondum in quemquam unuox
saeviebatur.
LVI. Fundata deinde ct potestate tribunicia, et
plebis libertate, tum tribuni adgredi singulos tuturo
maturumque jam rati, accusatorem primum Virgl-
nium et Appiiim reum deligunt. Quuui diem Ap-
^ «38 T. HVII
U. C. 306. pio Virginlus dixisset, et Appius, stipatus patrlclis
juvenibus, in forum descendisset ; redintegrata ex-
templo est omnibus memoria foedissimae potestatis,
quum ipsum satellitesque ejus vidissent. Tum Vir-
Appius ginius, Oratio, inquit, rebus dubiis inventa est. Ita-
accusatur. ^yg neque ego accusando apud vos eum tempus teram,
a cujus crudelitate vosmet ipsi armis vindicastis : nec
istum ad cetera scelera inpudentiam in defendendo se
adjicere patiar. Omnium igitur tibi, Ap. Claudi, quce
inpie nefarieque per biennium alia super alia es ausus,
gratiam facio : unius tantum criminis, ni judicem di-
ces, ie ab libertate in servitutem contra leges vindi„ias
non dedisse, in vincula te duci jubeo. Nec in trlbu-
nicio auxilio Appius, nec in judicio porjli ullam
spem habebat : attamen et tribunos adpellavit : et,
nuUo morante, adreptus a viatore, Provoco, inquit.
Audita vox una vindex libertatis, ex eo missa ore,
quo vindiciae nuper ab libertate dictae erant, silen-
tium fecit, Et, dum pro se quisque, Deos tandetn
esse, et non negligere humana, fremunt, et superbia
crudelitatique, etsi seras, non leves tamen venire pce-
nas ; provocare, qui provocationem sustulisset ; et in-
plorare prasidium pupuli, qui omnia jura populi ob-
trisset ; rapique in vincula egeiitem jure libertatis, qui
liberum corpus in servitutem addixisset : ipsius Ap-
pii, inter concionis murmur fidem populi Romani
inplorantis, vox audiebatur, Majorum merita in
rempublicam domi militiseque commemorabat ; suum.
infelix erga plebem Romanam studium, quod iequan-
darum legum caussa cum maxima obfensione Patrum
consulatu abisset : suas leges, quibus muneniibus lator
^arum in vincukt ducatur. Ceterum sua propria bo-
na malaque, quum caussoe dicendce data facultas xif.
JLIBER Ul. CAP. LVII. 2^^
tum S€ experturum. In prcesentia se communi jure U- C. 306.
civitatis civem Romanum die dicta postulare, ut di- ' '
cere liceat, ut judicium populi Romani experiri : non ita
se invidiam pertimuisse, ut nihil in cequitate et mise"
ricordia civium suorum spei habeat. Quod si indicta
caussa in vincula ducatur, iterum se tribunos plebei
adpellare, et monere, ne imitentur, quos oderint. Quod
si tribuni eodcm fcedere obligatos se fateantur tollendce
adpelliitionis caussa, in quam conspirasse decemviros
criminati sint ; ait se provocare ad populum : inplo'
rare leges de provocatione, et consulares, et tribuni'
cias, eo ipso anno latas. Quem enim provocaturum, «i
hoc indemnato indicta caussa non liceat ? cui ple^
beio et humili prcesidium in legibus fore, si Ap. Clau-
dio non sit ? se documento futurum, utrum novis fe-
gibus dominatio, an libertas frmata sit : et adpellatio
provocatioque adversus injuriam magistratuum osten-
tata tantum inanibus literis, an vere data sit.
LVII. Contra ea Virginius, unum Ap. Claudium
€t legum expertem et civilis et humani foederis esse,
aiebat. Respicerent tribunal homines, castellum om- _
nium scelerum : ubi decemvir ille perpetuus, bonis, ter-
go, sanguini civium infestus, virgas securesque omnibus
minitans, Deorum hominumque contemtor ; camifici-
bus, non lictoribus, stipatus, jam ab rapinis et ccedibus
animo ad libidinem verso, virginem ingenuam in oculis
populi Romani, velut bello captam, ab complexu patris
abreptam, ministro cubiculi sui clienti duno dederii.
Ubi crudeli decreto nefandisque vindiciis dexteram pa-
tris in Jiliam armaverit : ubi, tollentes corpus semi-
anime virginis, sponsum avunculumque in carcerem
du^i jusserit ,• stupro interpelLato magis, quam ccede,
motus : et illi carcerem cedificatum esse, quod domiei-^
240 T. LIVII
U. C. 306. lium plcbis Romance vocare sit soIUks. Proinde, ut
A. C. 446. .„ ./ . , ■ ■,
ille iterum ac scrjnus provocet, sic se iterum ac scepms
judicem illiferre, ni vindicias ab libertate in servitu-
tem dederit ; si ad judicem non eat, pro damnato in
In carcerem fi«cM/a duci juhere. Ut liaud quocjuam inprobante,
sic magno motu animoruhi, quum tanti viri suppli-
cio suamct plebi jam niraia libertas videretur, in
carcercm est conjectus : tribunus ei diem prodixit.
Intcr haec ab Latinis et Hernicis legati gratulatura
de concordia Patrum ac plebis Romam venerunt j
donumque ob eam Jovi optimo maximo coronam
auream in Capitolium tulere parvi ponderis, prout
res haud opulcntae erant, colebanturque religiones
pie magis, quam magnificc. lisdem auctoribus cog-
nitum cst, ^quos Volscosque summa vi bellum ad-
parare. Itaque partiri provincias consules jussi.
Horatio Sabini, Valerio ..^qui Volscique evenere.
Quum ad ca bcUa delectum edixissent, favore ple-
bis non juniorcs modo, sed emeritis etiam stipen-
diis, pars magna voluntariorum, ad nomina danda
praesto fuere : eo(|uc ntm copia modo, scd genere
etiam militum, vctcranis admixtis, firmior exercitus
Tabulcc fuit. Priusquam urbem cgrederentur, Icgcs dccom-
XII
virales, quibus tabulis duodecim est nomen, in Xi
incisas in publico prQposuerunt, Sunt, qui jussu
tribunorum aediles functos eo ministerio scribant. .
LVIII. C, Claudius, (qui, perosus decemvirorunj
scelera, et ante omnes fratris filii superbiae infcstus,
Rcgillum, antiquam in patriam, se contulcrat) ia
magno jam natu, quum ad pcricula cjus deprecanda
redisset, cujus vitia fugcrat, sordidatus cum genti-
libus clientibusque in foro prensabat singulos ; ora-
batquCj Ne Claudia genti eam inustam mucalam rt7-
LIBKR III. CAP. LVIII. S^I
lent, ut carcere et vinculis vlderentw digni : virum, U. C. 306.
honoratissim(S imaginis futurum ad posteroSj legum la- * *
torem conditoremque Romani juris, jacere vinctum in-
ter fures nocturnos ac latrones. Averterent ah ira pa-
rumper ad cognitionem cogitationemque animos : et
potius unum tot Claudiis deprecantibus condonarent,
quam propter unius odium multorum preces adsperna-
rentur. Se quoque id generi ac nomini dare, nec cum
€0 in gratiam redisse, cujus adversce fortunce velit sub-
cursum. Virtute libertatem recuperatam esse : clemen-
tia concordiam ordinum stabiliri posse. Erant, quos
moveret sua magis pietate, quam ejus^ pro quo age-
bat, caussa : sed Virginius, sui potius ut misererentur,
orabat, filiceque : nec gentis Claudice, regnum in ple-
bem sortitcE, sed necessariorum Virginice et trium tribu-
norum preces audirent ; qui, ad auxilium plebis creati,
ipsi plebis fidem atque auxilium inplorarent. Justi-
ores hje lacrimae videbantur : itaque, spe incisa,
priusquam prodicta dies adesset, Appius sibi mor- Appius sibi
tem conscivit. Subinde adreptus a P. Numitorio "^5^!^ ^°^'
. SClSClt.
Sp. Oppius, proximus invidiae, quod in urbe fuerat,
qunm injustae vindicias a coUega dicerentur. Plus
tamen facta injuria Oppio, quam non prohibita, Oppius
invidise fecit : testis productus, qui, septem et vi_ ^ccusatur.
ginti enumeratis stipendiis, octies extra ordinem
donatus, donaque ea gerens in conspectu popiili,
scissa veste tergum laceratum virgis ostendit, nihi-
him deprecans, quin, si quam suam noxam reus di-
cere posset, privatus iterum hi se sceviret. Oppius quo- In vincuU
nue ductus in vincula est, et ante iudicii diem finem '^'^'^^."^' '^'
,. moritur.
ibi vitae fecit. Bona Claudii Oppiique tribuni pub-
Ucavere : coUegae eorum exsilii caussa solum ver-
terunt : bona publicata sunt : et M. Claudius, ad-
Vor.. I. M
242 r. LIVII
U. C. 306. sertor Virginiae,' die dicta daninatus, ipso remittente
■ * **^' Virginio ultimam poenani, dimissus Tibur exsula-
tum abiit : Manesque Virginia?, mortus quam vi-
vae felicioris, per tot domos ad petendas poenas va-
gati, nuUo relicto sonte tandem quieverunt.
Duilii tr. LIX. Ingens metus incesserat Patres, vultusque
quitas. )^°^ iidem tiibunorum erant, qui decemvirorum f«-
erant, quum ]M. Duilius tribunus plebis, inhibito
salubriter niodo nimiae potestatis, Et Uhertatis, in-
quit, nostrce et panarum ex inimicis satis est : itaque
hoc atmo nec diem dici cuiqtiam, nec in vhicula duci
quemquam sum passurus. Navi neque vetera peccata
repeti jam obliterata placet, quum nova expiata sint
decemvirorum suppliciis ; et nihii admissum iri, quod
vim tribuniciam desidcret, spo?idet perpietua consulum
amborum iu libcrtate vesti-a tuenda cu7-a. Ea pri-
mura moderatio tribuni metum Patribus demsit,
eademque auxit consulum invidiam ; quod adeo
toti plebis fuissent, ut Patrum salutis libertatisque
prior plebeio magistratui, quam patricio, cura fu-
isset 3 et ante inimicos satietas poenarum suarum
cepisset, quam obviam ituros licentiae eorum con-
sules adparcrct. Multique erant, cpii mollius con-
sultum dicerent, quod legum ab iis lataium Pa-
tres auctores fuissent : neque erat dubium, quin,
turbato reipublicae statu, tempori subcubuissent.
LX. Consules, rebus urbanis compositis, tunda-
toque plebis statu, in provincias diversi abiere. Va-
Bellum lcrius adversus conjunctos jara in Algido excrcitus
Quis et ' iEquorum Volscorumque sustinuit consilio bellum.
Volscis. Quod si extemplo rem fortunae commisisset, haud
scio, an (qui tum animi ab dccemvirorum infcHci-
bus auspiciis llomanis hostibusque eraut) magno
LIBER III. CAP. LX. 243
detrimento certamen staturura fuerit. Castris, mille U- C, 306.
passuum ab hoste positis, copias continebat: hostes * **^'
medium inter bina castra spatium acie instructa
coraplebant : provocantibusque ad proelium respon-
sura Romanus nemo reddebat. Tandem fatigati
stando, ac nequidquam exspectando certamen, M-
qui Volscique, postquam concessum propemodum
de victoria credebant, pars in Hernicos, pars in La-
tinos praedatum abeunt : relinquitur magis castris
prsesidium, quam satis virium ad certamen. Quod
ubi consul sensit, reddit inlatum antea terrorem :
instructaque acie ultro hostem lacessit. Ubi illi,
conscientia quid abesset virium, detractavere pug-
nam, orevit extemplo Romanis aniraus, et pro vic-
tis habebant paventes intra vallum. Qimm per to-
tum diem stetissent intenti ad certamen, nocti ces-
sere : et Romani quidem pleni spei corpora cura-
bant. Haudquaquam pari hostes animo nuncios
passim trepidi ad revocandos praidatores dimittunt :
recurritur ex proximis locis ; ulteriores non inventi.
Ubi inluxit, egveditur castris Romanus, vallum in-
vasurus, ni copia pugnae fieret : et, postquara multa
jam dies erat, neque movebatur quidquam ab hoste,
jubet signa inferri consul : motaque acie, indigna-
tio .^quos et Volscos incessit, si vic'ores exercitus
▼allum potius, quam virtus et arma tegereut. Igi-
tur et ipsi efflagitatum ab ducibus signum pugnae
accepere, Jamque pars egressa portis erat, dein-
cepsque alii servabant ordinem, in suum quisque lo-
cum descendentes, quum consul Romanus prius,
quam totis viribus fulta constaret hostium acies, in-
tulit signa : adortusque nec oranes dum eductos,
nec, qui erant, satis explicatis ordinibus^ prope fluc-
M2
t44 *"• LITII
U.C. 306. tuantem turbam trepidantium huc atque illuc. cir-
cumspectantiumque se ac suos, addito turbatis men-
tibus clamore atque inpetu, invadit. Retuleie pri-
mo pedem hostes : deinde, quum animos conlegis-
sent, et undique duces, victisne cessuri essent, incre-
parent, restituitur pugna.
LXI. Consul ex altera parte Romanos metninisse
jubebat, illo die primuvi liberos pro libera urbe Ro-
mana pugnare. Sibimet ipsis victuros, non ut decem-
virorum victores prcemium essent. Non Appio duce
rem geri, sed consule Valerio, a liberatoribus populi
Romani orto, liberatore ipso. Ostenderent, prioribus
prceliis per duces, non per milifes, stetisse, ne vince-
rent. Turpe esse, contra cives plus animi habuisse,
quam contra hostes : et domi, quam foris, servitutem
magis timuisse. Unam Virginiam fuisse, cujus pudi-
citue in pace periculum esset : unum Appium civem
periculoscE libidinis : at, si fortuna belli inclmet, om-
nium liberis ab tot millibus hostium periculum fore.
Nolle ominari, quce nec Jupiter, nec Mars pater pas-
suri sint iis auspiciis conditce urbi accidere. Aventini
Sacrique montis admonebat, Ut, ubi libertas parta
esset paucis ante mensibus, eo imperium inlihatum re-
ferrent: ostenderentque, eamdetn indolem militibus Ro-
manis postexactos decemviros esse, qucc ante creatosfu-
erit: nec, a:quatis legibus, inminutam virtutem populi
Romani esse. Hicc ubi inter signa peditum dicta de-
dit ; avolat deinde ad equites, Agite, juvenes, inquit,
prcestate virtute peditem, ut honore atque ordine prcE-
statis. Primo concursu pedes movit hostem ; pulsum
tos, inmissis equis, exigite e campo. Non sustiyiebunt
inpetum : et nunc cunctantur magis, quam resistunt.
Concitaut equos, permittuntque in hostem, pedestri
I
LIBER 111. CAP. LXll. 245
jam turbatum pugna : et, penuptis ordinibus, elati u. C. aoe.
ad noTissimam aciem, pars libero spatio circum- ^- ^^ ***•
vecti, jam fugam undique capessentes plerosque a
castris avertunt, praiterequitantesque absterrent. Pe-
ditum acies, et consul ipse, visque oninis belli fer-
tur in castra : captisque cum ingenti caede, majore
praeda potitur. Hujuf pugnae fama perlata non in
urbem modo, sed in Sabinos ad alterum exercitum,
In urbe Isetitia modo celebrata est 3 in castris ani- Bellum
mos militum ad smulandum decus accendit. Jam j^j^
Horatius eos, excursionibus subficiendo, proeliisque
levibus experiundo adsuefecerat sibi potius fidere,
quam meminisse ignominise decemvirorum ductu ac-
ceptae : parvaque certamina in summam totius pro-
fecerant spei. Nec cessabant Sabini, feroces ab
re priore anno bene gesta, lacessere atque instare,
rogitantes, Quid latrocbui modo procursantes pauci
recurrentesque tererent tempus, et in multa proelia par-
vaque carperent summam unius belli ? Quin illi con-
grederentur acie, inclinandamque semel fortunce rem
darent ?
LXH. Ad id, quod sua sponte satis conlectum
animorum erat, indignitate etiam Romani accende-
bantur. Jam alterum exercitum victorem in urben^
rediturum ,• sibi ultro per contumelias hostem insul-
tare : quando autem se, si tum non sint, pares hosti-
busfore ? Ubi ha;c fremere miiitem in castris con-
sul sensit, concione advocata, Quemadmodum, in-
quit, in Algido res gesta sit, arbitror vos, milites, au-
disse ; qualem liheri populi exercitum decuit esse, talis
fuit : consultu collegce, viriute militum victoria parta
est. -Quod ad me adtinet, id consilii animique habitu-
rus sam, quod vos mihi effeceritis : et trahi bellum sa-
M3
«4<5 T. LIVII
U. C. 306. lubriter, et mature perjici potest. Si trahendum est,
' **^' ego, ut in dies spes virtusque vestra crescat, eadem, ,
qua institui, disciplina efficiam. Si jam satis animi
est, decernique placet, agitedum, clamorem, qualem iii
acie sublaturi e^tis, tollite hic, indicem voluntatis vir-
tutisque vestrcs. Postquam ingenti alacritate clamor
est sublatus, Qued bene vertod, gesturum se illis mo-
rem, posteroque die in aciem deducturum, adfirraat.
Reliquum diei adparandis armis consumtum est.
Postero die simul instrui Romanam aciem Sabini
Tidere, et ipsi, jam pridem avidi certaminis, proce-
dunt. Proelium fuit, quale inter fidentes sibimet
ambo exercituSj veteris perpetuseque alterum glo-
riae, alterum nuper nova victoria elatum. Consilio
etiam Sabini vires adjuvere : nam quum aequassent
aciem, duo extra ordinem millia, quae in sinistrum
cornu Romanorum in ipso certamine inpressionem
facerent, tenuere : quae ubi, inlatis ex transverso sig-
nis, degravabant prope circumventum cornu ; equi-
tes duarum legionum sexcenti fere ex equis desi-
Hunt, cedentibusque jam suis provolant in primum ;
simulque et hosti se obponunt, et, aequato primum
periculo, pudore deinde animos peditum accendunt.
Verecundis erat, equitem suo alienoque marte pug-
nare : peditem ne ad pedes quidem degresso equiti
parem esse.
LXIII. Vadunt igitur in proelium ab sua partc
omissum j et locum, ex quo cesserant, repetunt :
momentoque non restituta modo pugna, sed incU-
natur etiam Sabinis cornu. Eques inter ordines pe-
ditum tectus se ad equos recipit : transvolat inde
in partem alteram, suis victorise nuncius ; siraul et
in hostes jam pavidos, quippe fuso suae partis vali-
LIBER III. CAP. LXIII. 4^7
diore cornii, inpetum facit : non aliorum eo proelio U. C. 306.
virtus magis enituit. Consul providere omnia, lau- • • **^^
dare fortes, increpare, sicubi segnior pugna esset.
Castigati fortium statim virorum operam edebant :
tantumque hos pudor, quantum alios laudes excita-
bant. Redintegrato clamore, undique omnes con-
nisi hostem avertunt, nec deinde Romana vis susti-
neri potuit. Sabini, fusi passim per agros, castra
hosti ad praedam relinquunt : ibi non sociorum,
sicut in Algido, res, sed suas Romanus, populatio-
nibus agrorum amissas, recipit. Gemina victoria
duobus bifariam proeliis parta, maligne senatus in
unum diem supplicationes consulum nomine decre-
vit. Populus injussu et altero die frequens iit sup-
plicatum : et haec vaga popularisque supplicatio stu-
diis prope celebratior fuit. Consules ex composito
eodem biduo ad urbem accessere, senatumque in
Martium campum evocavere : ubi quum de rebus
ab se gestis agerent, questi primores Patrum, sena-
tum inter milites dedita opera terroris caussa ha-
beri : itaque iude consules, ne criminationi locus
csset, in prata Flaminia, ubi nunc aedes ApoUinis
est, (jam tum ApoIIinarem adpellabant) avocavere
senatum. Ubi quum ingenti consensu Patrum ne-
garetur triumphus, L. Icilius tribunus plebis tulit Conten-
ad populum de triumpho consulum, multis dissua- triumpho
sum prodcuntibus, maxime C. Claudio vociferante, coss.
De Patrihus, non de hostihus, consules triumphare vel-
le i gratiamque pro ■privato merito in tribunum, non
pro virtute honorem, peti : numquam ante de trium-
pho per populum actum, semper astimationem arbitri-
umque.ejus honoris penes senatum fuisse : ne reges qui-
dem majeJatem svmmi ordinis inminuisse : ne ita om'
M4
348
T. Lirn
U, C. 306.
A. C. 446.
Jussu ple-
bis trium-
phant.
Tribuni
pl. refici
Yolunt.
Vctat
Duilius.
nia tribuni potestatis siice inplerent, vt nullum publi-
cum consilium sinerent esse. Ita demum liberam civi-
tatem fore, ita cequatas Uges, si sua quisque jura ordo,
suam majestatem teneat. In eamdem sententiam mul-
ta et a ceteris senioribus Patrum quum essent dic-
ta, omnes tribus eam rogationem acceperunt. Tum
primum, sine auctoritate senatus, populi jussu tri-
umphatum est.
LXIV. Haec victoria tribunorum plebisque prope
in haud salubrem hixuriam vertit, conspiratione in-
ter tribunos facta, ut iidem tribuni reficcrentur, et;,
quo sua minus cupiditas emineret, consulibus quo-
que continuarent magistratum. Consensum Patrum
caussabantur, quo per contumeliam consuhim jura
plebis labefacta essent. Quidfuturum, nondumjir-
matis legibus, si novos tribunos per factiones suas con-
sules adorti essent ? non enim semper Valerios Hora-
tiosque consules fore, qui libertati plebis suas opes post-
ferrent. Forte quadam utiU ad tempus, ut comitiis
praeesset, potissimum M. Duiho sorte evenit, viro
prudenti, et ex continuatione magistratus invidiam
inminentem cenienti. Qui quum ex veteribus tri-
bunis negaret ullius se rationem habitnrum, pugna-
rentque collegae, ut Uberas tribus in suflFragium mit-
teret, aut concederet sortem comitiorum collegis,
babituris e lege potius comitia, quam ex voluntate
Patrum ; injecta contentione, Duihus, consules ad
subseUia adcitos quum interrogasset, quid de comi-
tiis consularibus in animo haberent, respondissent-
que, se novos consules creaturos, auctorcs popularis
sententiae haud popularcs nactns, in coucionem cnm
us processit. Ubi quum consules, producti ad po-
pulum, interrogatique, si eos popuhis Roraanus»
LIBER III CAP. LXV. t^^
memor libertatis per illos receptae domi, memor mi-
litiiE rerumque gestarum, consules iterum faceret,
quidnam facturi essent, nihil sententiae suae mutas-
sent j conlaudatis consulibus, quod perseverarent
ad ultimum dissirailes decemvirorum esse, comitia
habuit : et, quinque tribunis plebis creatis, quum
prae studiis aperte petentium novem tribunorum alii
candidati tribus non explerent, concilium dimisitj
nec deinde comitiorum caussa habuit. Satisfactum
legi aiebat, quae, numero nusquam praefinito ti-ibu-
nis, modo ut relinquerentur, sanciret ; et ab iis, qui
creati essent, cooptari collegas juberet. Recitabat-
que rogationis carmen, in quo, Si tribunos plebei de-
cem rogabo, si qui vos miniis hodie decem tribunos ple-
bei feceritis .• hi tum uti, quos sibi collegas cooptassint,
ut illi legitbni eadem lege tribuni plebei sirit, ut illi,
quos hodie tribimos plebeifeceritis. Duilius, quum ad
ultimum perseverasset, negando quindecim tribunos
plebei rempublicam habere posse, victa collegarum
cupiditate, pariter Patribus plebique acceptus, ma-
gistratu abiit.
LXV. Novi tribuni plebis in cooptandis collegis U. C. 3o7.
Patrum voluntatem foverunt : duos etiam patricios "
consularesque, Sp. Tarpeium et A. Aterium, coop-
tavere. Consules creati, Lar. Herminius, T. Vir-
ginius Caelimontanus, nihil magnopere ad Patrum
aut plebis caussam inclinati, otium domi ac foris
babuere. L. Trebonius tribunus plebis, infestus
Patribus, quod se ab iis in cooptandis tribunis fraude
eaptum, proditum a collegis, aiebat, rogatiouem tu-
lit, Ut qui plebem Romanum tribunos plebi rogaret, is
usque eo rogaret, dum decem tribunos plebi faceret /.
insectandisque Patribus, unde Aspero etiam indi-
M5
350 T. LIVII
U. C. 308. tum est cognomen, tribunatum gessit. Inde M.
Geganius Macerinus et C. Julius, consules facti,
coitiones tribunorum, adversus nobilium juventu-
tem ortas, sine insectatione potestatis ejus, conser-
vata majestate Patrum, sedavere : plebem, decreto
ad bellum Volscorum et ^quorum delectu, susti-
nendo rem, ab seditionibus continuere : urbano
quoque otio foris omnia tranquilla esse adfirman-
tes, per discordias civiles externos tollere animos.
Cura pacis concordiae quoque intestinae caussa fuit,
Sed alter semper ordo gravis alterias modestiae
Juniorum erat : quiescenti plebi ab junioribus Patrum inju-
f ^^'^bm ^^* fieri cceptJB. Ubi tribuni auxilio humilioribus
injurice. essent, in primis parum proderat : deinde ne ipsi
quidem iuviolati erant, utique postremis mensibus,
quum et per coitiones potcntiorum injuria fieret, ct
vis potestatis omnis alicjuauto posteriore anni parte
languidior ferme esset : jamque plebs ita in tribu-
natu ponere aliquid spei, si similes Icilio tribunos
haberet : nomina tantum sc biennio habuisse. Se-
njores contra Patrum, ut nimis fcroces suos credere
juvencs esse 3 ita malle, si modus excedendus esset,
suis, quam adversariis, siiperesse animos. Adeo ieo-
deratio tuendae libertatis, dum aequari velle simu-
lando ita se quisque extollit, ut depriraat alium, in
difficili est : cavendoque ne metuant homines, nie-
tuendos ultro se efficiunt : et injuriam a nobis re-
pulsam, tamquam aut facere aut pati necesse sit,
injungimus aliis.
U. C. 009. LXVI. T. Quinctius Capitolinus quartum et A-
A. C. 443. giippa Furius, consules inde facti, nec seditionem
domi, nec foris bellum, acceperunt : sed inminebat
utrumque. Jara non ultra discordia civium reprimi
LIBER III. CAP. LXVir. 3,^1
poterat, et tribunis et plebe incitata in Patres, U. C. 309.
* ' ,. . , ... ^ y ^ . A. C, 443.
quum dies alicui nobilium clicta novis sempcr cer-
taminibus conciones turbaret : ad quarum primum
strepitum, velut si^o accepto, arma cepere ^qui
ac Volsci : simul quod persuaserant iis duces, cu- ^l"' et
V olsoi bcl*
pidi praedarum, bieunio ante delectum indictum ha- \^^j^ Rom.
beri non potuisse, abnuente jam plebe imperium : inferunt.
eo adversus se non esse missos exercitus : dissolvi li-
centia miiitandi morem : nec pro communi jam patria
Romam esse : quidquid irarum simultatumque cum ex-
ternis fuerit, in ipsos verti : obccecatos lupos intestina
rabie obprimendi occasionem esse. Conjunctis exer- ^d moenia
citibus Latmum primum agrum perpopulati sunt : accedunt.
deinde postquam ibi nemo vindex obcurrebat, tum
vero, exsultantibus belli auctoribus, ad moenia ipsa
Romae populabundi regione poilse Esquilinas acces-
sere, vastationem agrorum per contumeliam urbi
ostentantes. Unde postquam inulti, praedam prae se
agentes, retro ad Corbionem agmine iere, Quinctius
consul ad concionera populum vocavit.
LXVII. Ibi in hanc senteutiam locutum accipioj T. Quincdi
Efsi mihi vullius noxce conscius, Quirites, sum, tamen°^^^^°
populum.
cum pudore summo in concionem vestram processi. Hoc
vos scire, hoc posteris memorhe traditum iri, ^'Equos et
Volscos, vix Hernicis modo pares, T, Qui/ictio quartum
consuley ad mcenia urbis Romce inpune armatos venisse.
Hanc ego ignominiam, {quamquam jam diu ita vivi-
tur, is status rerum est, ut nihil boni divinet animus)
&i huic potissimum inminere anno sdssem, vel exsilio,
vel morte, si aliafuga honoris non esset, vitassem. Er-
go, si viri arma illa habnissent, quce in portis fuere
nostris, capi Roma me consule potuit P satis honorum,
satis superque vita erat : mori consulem tertium opor-
M6
35» T. LIYII
U, C. 309. tuit. Quem tandem ignavissimi hostium contemseref
A. C. 443. ^Qj consules 9 an vos Quirites ? Si culpa in nobis est,
auferte imperium indignis ; et, si id parum est, insuper
pcRnas expetite : si in vobis, nemo Deorum nec homi-
num sit, qui vestra puniat peccata, Quirites ; vosmet
tantum eorum pceniteat. Non illi vestram ignaviam
contemsere, nec suce virtuti conjisi sunt ; quippe toties
fusi fugatique, castris exuti, agro multati, sub jvgum
missi, et se et vos novere. Discordia ordinum est ve-
nenum vrbis hujus ; Patrum ac plebis certaminn .• dum
nec nobis imperii, nec vobis libertatis est modus, dum
tcedet vos patriciorum, hos plebeiorum niagistratuum,
sustulei-e illi animos. Pro Deum fidem, quid vobis
vultis ? Tribunos plebis concupistis : concordice causa
concessimus. Decemviros desiderastis : creari passi su-
mus. Decemvirorum vos pertasum est : coeginius ab-
ire magistratu. Manente in eosdem privatos ira vestra,
mori atque exsulare nobilissimos viros ho7wratissimos-
que passi sumus. Trihunos plebis creare iterum vo-
luistis : creastis. Consules facere vestrarum partium,
etsi Patribiis videbamijts iniquum ; patricium quoque
magisti'atum plehi donum fieri vidimus : auxilium tri-
bunicium, provocationem ad populum, scifa plebis in-
juncta Patrihus : s\ih titulo cequandarum legum, nostra
jura obpressa tuUmus et ferhnus. Qui finis erit dis-
cordiarum ? Ecouando unam urbem hahere, ecquando
communem hanc esse patriam licebit 9 Vtcti nos eequi-
ore animo quiescimus, quam vos victores. Satisne est,
nobis vos metuendos esse 9 ^ddversus rios Aventinum ca-
pitur, adveisus nos Sacer occupatur mons. EsqvUias
quidem ab hoste prope captas, ct scandentem in agge-
rem Volscum hostem nemo submovit : in nos viri, in
nos armati estis.
LIBER III. CAP. LXVIII. 353
LXVIII. Agitedum, uhi hic curiam circumsederitis, U. C. 309.
et foruvi infestum feceritis, et carcerem inpleveritis '
principibus ; iisdem istis ferocibus unimis egredimini
extra portam Esquilinam, : aut, si ne hoc quidem au-
detis, ex muris visite agros i'estros ferro igniqite vasta-
tos, prcedam abigi, fumare incensa passim tecta. At
enim communis res pei- hcec loco est pejore : ager uri-
tur, iirhs ohsidetur, belli gloria penes hostes est. Quid
tandem ? privatce res vestrce in quo statu sunt ? Jam
unicuique ex agris sua damna nunciabuntur : quid est
tandem domi, tinde ea expleatis? Trihuni vobis amissa
reddent ac restituent ? vocis verborumque quuntum vo-
letis, ingerent, et criminum in principes, et legum alia-
rum super alias, et concionum. Sed ex illis concionibus
numqiiam vestrum quisquam re, fortuna, domum auc-
tior rediit. Ecquis retulit aliquid ad conjugem ac li-
beros prcEter odia, ohfensiones, simultates publicas pri-
vatasque? a quibus scmper non vestra virtute innocen-
tiaque, sed auxilio alieno tuti sitis. At, Hercules,
quum stipendia, nobis consulihus, non tribunis ducibus,
et in castris, non in foro, faciehatis, et in acie vestrurn
clamorcin hostes, non in concione Patres Romuni hor-
rehant, prceda parta, agro ex hoste capto, pleni fortu-
narum glorueque, simul publicce, simul privatce, trium-
phantes domum ad Penates r^ibatis. Nuiic oneratum
vestris fortunis hostem ahire sinitis. Hcerete adfxi con-
cionihus, et in foro vivite : sequitur vos necessitas mi-
litandi, quam fugitis. Grave erat in ^quos et Vol-
scos projicisci ? Ante portas cst beUum : si inde non
pellitur, jam intra mamia erit, et arcem et Capitulium
scandet, et in domos vestras vos persequetur. Biennio
ante senatus delectum haheri, et educi exercitum in AU
gidum jussit : sedemiis desides domi, mulierum ritu in-
254 T. LIVII
U. C. 309. ter nos altercantes ; ■prcesenti pace lati, nec cernentes,
' ' ^"*'^' ex otio illo brevi multiplex bellum rediturum. His ego
gratiora dictu alin esse scio .- sed me vera pro gratis
loqui, etsi meum ingcnium non moneret. necessitas CO'
git. f^ellem equidem vohis placere, Quirites ; sed
multo malo vos salvos esse, qualicumque erga me ani-
mo futuri estis. Natura hoc ita comparatum est, ut,
qui apud multitudinem sua caussa loquifur, gratior eo
sit, cujus mens nihil, prccter publicum commodum, vi-
det : nisi forte adsentatores publicos, j-.hhicolas istos,
qui vos nec in armis nec in otio esse sinunt, vestra vos
caussa incitare et stimulare putatis, Concitnti, aut
bonori, aut qucestui illis estis : et nuia in concordia
ordinum nullos se usquam esse vident, malce rei se,
quam nullius, turbarum ac seditionnm, duces esse vo-
lunt. Quarum rerum si vos tcfdium tandem capere
potest, et patrum vestrosqWe antiquos mores vultis pro
his novis sumere, nulla supplicia recuso ; nLii paucis
diebiis hos populatores agrorum nostrorum fusos fuga-
tosque ccistris exuero, et a portis nostris mcenibusque ad
itlorum urhis hunc belli terrorem, quo nunc vos adto-
niti estis, transtuJero.
LXIX. Raro alias tribuni popularis oratio ac-
eeptior plebi, quam tunc severissimi consiilis, fuit.
Juventus qiioque, quae inter tales metus detrectatio-
nem miiitiae telum acerrimum adversus Patres ha-
bere solita erat, arma et bellum spectabat : et agre-
stium fuga spoliatiquc in agris et vuJnerati, foedi-
ora iis, quae subjiciebantur oculis, nunciantes, to-
Congestae tara urbem ira inplevere. In senaturn ubi ventura
Quinctium ^**^' ^^' vero in Quinctium omnes versi, ut unum
laudcs. vindiccm majestatis Roraanje intueri ; et priraores
Patrum dignam dicerc concionem imperio consulari,
LIBER III. CAP. LXX. 2$^
dignam tot consulatibus anteactis, dimam vita omni, U- C. 309.
7 1 . • -^ ^ A. C. 443.
plena honorum seepe gestorum, stPjnus meritorum. A-
lios consiiles aut per proditionem dignitatis Patrum
plebi adulatos, aut acerbe tuendo jura ordinis asperio-
rem domando multitudinem fecisse : T. Quinctium ora-
tionem memorem majestatis Patrum, concordiceque or-
dinum, et temporum in pritnis habuisse. Orare eum col-
legamque, nt capesserent rempuhlicam : orare tribunos,
ut uno animo cum consulibus bellum ab urbe ac mami-
bits proputsuri vellent, plebemque obedientem in re tam
trepida Pafribus prceberent : adpeUare trihunos com-
munem patriam, uuxilmmque eorum inplorare, vastatis
agris, urbe prope ohpugnata. Consensu omnium dc- Delectus
lectus decernitur habeturque. Quum consules in
concione pronunciassent, Tempus non esse caussas
cognoscendi -, omnes juniores postero die prima luce in
campo Martio adessent ; cognoscendis caussis eorum,
qui nomina non dedissent, bcllo perfecto se duturcs tem-
pus ; pro desertore fufurum, cujus non probasseni caus-
sam : omnis jnventus aclfuit postero die. Cohortes
jsibi quseque centuriones legcrunt : bini senatores
singulis cobortibus pr^epositi. Hsec omnia adeo ma-
ture perfecta acceiiimus, ut signa, eo ipso die a quae-
storibus ex aerarlo promta delataque in campum,
quarta diei bora mota ex campo sint : exercitusque
novus, paucis cohortibus veterum militum voluntate
sequentibus, manserit ad decimum lapidem. Inse-
quens dies hostem in conspeetum dedit, castraque ad
Corbionem castris sunt coiijuncta. Tertio die, quum
ira Romanos, illos, quum toties rebellassent, con-
scientia culpae ac desperatio irritaret, mora dimi-.
candi nulla est facta.
LXX. In exercitu Romano quum duo consules
256
T. LIVII
U. C. 309. essent potestate pari ; quod saluberrimum in admi-
. . 443. jiistratione magnarum rerum est, sumnia imperii,
concedente Agrippa, penes collegam erat : et prae-
latus ille facilitati submittentis se comiter responde-
bat, communicando consilia laudesque, et aequando
inparem sibi. In acie Quinctius dextrum cornu,
Agrippa sinistrum tenuit : Sp. Postumio Albo le-
gato datur media acies tuenda ; legatum alterum
Ser. Sulpicium equitibus praeficiunt. Pedltes ab dex-
tro cornu egregie pugnavere, baud segniter resis-
tentibus Volscis. Ser. Sulpicius per mediam hostiura
aciem cum equitatu perrupit : unde (pnim eadem
reverti posset ad suos, priusquara hostis turbatos
ordines reficeret, terga inpugnare hostium satius vi-
sum est : momentoque temporis, in aversam incur-
sando aciem, ancipiti terrore dissipasset hostes, ni
suo proprio eum proelio equites Volscorum et Mr-
quorum exceptura aliquaradiu tenuissent. ]bi vero
Sulpicius ncgare, cunctandi tempiis esse, circumventos
interclnsosqite ab suis vociferans, ni equestre prcclium
connisi omni vi perjicerent. Nec fugnre equitem inte"
grum satis esse ; conficerent equos virosque, ne quis re-
veheretur inde ad prcelium, aut intcgraret piignam :
non posse illos resistere sibi, quibus conferta peditum
acies cessisset. Hand surdis avu-ibus ^licta : iapres-
sione una totum equitatum fudere, magnam vim ex
equis praecipitavere, ipsos equos(jue spiculis confo-
dere : is finis pugnae equestris fuit. Tunc, adorti
peditura aciem, nuncios ad consules rei gestae mit-
tunt, ubi jam inclinabatur hostium acies : nuncius
deinde et vincentibus Romanis animos auxit, et re-
ferentes gradum perculit ^Equos. In mcdia primum
acie vinci coepti^ qua permissus equitatus turbaverat
LIBER III. CAP. LXXI. 2^7
ordines. Sinistrum deinde cornu ab Quinctio con- U. C. 309.
sule pelli cceptum ; in dextro plurimum laboris fuit. ^*^'
Ibi Agrippa, a;tate viribusque ferox, quum omni
parte pugnae melius res geri, quani apud se, videret,
accepta signa ab signiferis ipse inferre, quaedam ja-
cere etiam in confertos hostes coepit. Cujus igno-
miniae metu concitati milites, invasere hostem : ita
^equata ex omni parte victoria est. Nuncius tum a
Quinctio venit, victorem jam se inminere hostium
castris ; nolle inrumpere, antequam sciat debella-
tum et in sinistro cornu esse. Si jam fudisset ho-
stes, conferret ad se signa, ut simul omnis exercitus
praeda potiretur. Victor Agrippa cum mutua gratu-
latione ad victorem collegam castraque hostium ve-
nitj ibi paucis defendentibus, momentoque fusis,
sine certamine in munitiones inrumpunt : praedaque
ingenti compotem exercitum, suis etiam rebus recu-
peratis, quae populatione agrorum amissae erant, re-
ducunt. Triumphum nec ipsos postulasse, nec de-
latum iis ab senatu, accipio : nec traditur caussa
spreti aut non sperati honoris. Ego quantum in
tgfnto intervallo temporum conjicio, quum Valerio
atque Horatio consulibus, qui praetcr Volscos et
l ^quos Sabini etiam belli perfecti gloriam pepere-
1 rant, negatus ab senatu triuraphus esset, verecundiae
fuit pro partc dimidia rerum consulibus petere tri-
umphum : ne etiam, si inpetrassent, magis homi-
num ratio, quam meritoruni, habita videi-etur.
LXXl. Victoriam honestam, ex hostibus partam,Turpe ju-
turpe domi de finibus sociorum judicium populi de- p"^^"j
formavit. Aricini atque Ardeates de ambiguo agro socioruni
quum seepe bello certassent, multis in viceni cladibus ^' "*'
fessi, judicem populum Romanum cepere. Quuia
358 T. LIVII
U. C. 309. ad caussam oranclam venissent, concilio popali a
magistratibus dato, magna contentione actum .- jam-
que editis testibus, quum tiibus vocari, et populum
jnire siiffragium oporteret, consurgit P. Scaptius de
plebe, magno natu : et, Si licet, inquit, consules, de
republica dicere, errare ego popuhnn in hac caussa non
patiar. Qimm, ut vanum, eura negarent consules
audiendum esse, vociferantemque, prodi publicam
caussam, siibmoveri jussissent, tribunos adpellat.
Tribuni, ut fere semper reguntur a multitudine ma-
gis, quam regunt, dedere cupidse audiendi plebi, ut,
quae vellet, Scaptius diceret. Ibi innt, Annum se ter-
tium et octogesimum agere, et in eo agro, de quo agi-
tur, militasse, nonjuvenem, vicesima jam stipendia me-
rentem, quum ad Ccriolos sit beUatum. Eo rem se ve-
tustate obliteratam, ceterum suce memorice injiccam, ad-
ferre : agrum, de quo ambigitur, finium Coriolanorum
fuisse, captisque Coriolis, jure belli publicum popuH
Romani factum. Mirari se, quonam more Ardeates
Aricinique, cujus agri jus numquam usurpaverint inco-
lumi Coriolana re, eum se a populo Romano, quem
pro domino judicemfecerint, intercepturos sperent. Sibi
exiguum vitcE tempus superesse : non potuisse se tamen
inducere in animum, quin, quem agrum viiles pro parte
virili manu cepisset, eum senex quoque voce, qua una
posset, vindicaret. Magnopere se suadere populo, ne
inutili pudore suain ipse caussam dnmnaret.
LXXII. Consules quum Scaptium non silentio
modo, sed cum adsensu etiam, audiri animadvertis-
«ent, Deos hominesque testantes flagitium iugens
fieri, Patrum primores arcessunt: cum his circumire
tribunos, orare, Ne pessimum facinus pejore exemplo
admitterent Judices, in suam rem Litem vertendo, quum
LIBER III. CAP. LXXII. 2^9
prasertim, etiamsi fas sit, curam emolumentl sui iudici U. C. 809.
. . • . • • J 7 • . A. C. 443.
6556, nequaquam tantum agro tntercipiendo adquiratur,
quantum amittatur ullenandis injuria sociorum animis.
Nam famce quidem ac Jidei damna majora esse, quam
qu<E (estimari possent. Hoc legatos rejerre domum :
hoc vulgari : hoc socios audire : hoc hostes : quo cuni
dolore hos? quo cum gaudio illosP Scaptione hoc, con-
cionali seni, adsignaturos putarent finitimos populos ?
Clarum hac fore imagine Scaptium : populum Roma-
num quadruplatoris et interceptoris litis alience perso-
nam laiurum : quem enim hoc privatce rei judicem fe-
cisse, ut sihi controversiosam adjudicaret rem ? Scap-
tium ipsum id quidem, etsi prcemortui jam sit pudoriSf
non facturum. Hsec consules, haec Patres vocife-
rantur : sed plus cupiditas et auctor cupiditatis
Scaptius valet. Vocat« tribus judicaverunt, agi'mn
publicum populi Romani esse. Nec abnuitur ita
fuisse, si ad judices alios itum foret : nunc haud
sane quidquam bono caussae levatur dedecus judicii:
idque non Aricinis Ardeatibusque, quam Patribus
Romanis, fcedius atque acerbius visum. Reliquum -
anni quietum ab urbanis niotibus ct ab externis
mansit
EPITOME LIBRI IV.
y EX de connubio Patriim et plebis a tribunis plebis
"^^ contentione magna, Patribus repugnantibus, per-
lata est. Tribuni militares. Aliquot annis res populi
Romani domi militioBque per hoc genus magistratus ad-
ministratee sunt. Iteni censores ttinc primum creati
sunt. Ager Ardeatibus populi Romani judicio ablatus,
missis in eum colonis, restitutus est. Quum fame po-
pulus Romanus laboraret, Sp. M^rlius, eques Romanus,
frumentum populo sua inpensa largitus est : et, ob id
factum conciliata sibi plebe, regnum adfectans a C. Ser~
vilio Ahala, magistro equitum, J7issu Quinctii Cincin'
nati dictatoris occisus est : L. Minucius index bove au-
rata donatus est. Legatis Romanis a Fidenatibus occi-
sis, quoniam ob rempublicam occubuerant, statutE in
Rostris positce sunt. Cossus Cornelius tribunus militum,
occiso Tolumnio rege Veientium, opima spolia secunda
retulit. Mam. ^milius dictator, censurce honore, qui
antea per quinquennium gerebatur, anni et sex mensium
spatio fnito, ob eam rem a cemoribus notatus est. Fi-
dencE in potestatem redactce, eoque coloni missi sunt :
quibus occisis, Fidenates, quum defedssent, a Mam.
JEmilio dictotore victi sunt, et Fidence captce. Conju-
ratio servorum obpressa est. Postumius, tribunus mili-
tum, propter crudelitatem ab exercitu occisus est. Sti-
pendium ex cerario tum primum militibus datum est.
Res prccterea gestas adversus Volscos, et Fidenates, et
Faliscos, continet.
T. LIYII PATAVINI
LIBER IV.
HOS secuti M. Genucius et C. Curtius consules. U. C. 310.
Fuit annus domi forisque infestus : nam anni ^*"^'
principio et de connubio Patrum et plebis C. Canu- >
leius tribunus plebis rogationem promulgavit ; qua
contaminari sanguinem suum Patres, confundique Lexde con-
iura erentium rebantur : et mentio, primo sensim in- ""^'° P^"
lata a tnbunis, ut alterum ex piebe consulem liceret piebis.
fieri, eo processit deinde, ut rogationem novem tri-
buni promulgarent, ut populo poteitas esset, seu de De com-
plebe, seu de Patribits vellet, consules faciendi. ^(i^^mllehi
vero si fiei'et, non vulgari modo cum infimis, sed consulatu,
prorsus auferri a primoribus ad plebem, summum
imperium credebant. Laeti ergo audiere Patres,
Ardeatium populum ob injuriam agri abjudicati de-
scisse, et Veientes depopulatos extrema agri Romani,
et Volscos ^quosque ob communitam Verruginem
fremere : adeo vel infelix bellum ignominiosae paci
praeferebant. His itaque in majus etiam acceptis,
ut inter strepitum tot bellorum conticesccrent ac-
tiones tribuniciae, dclectus haberi, bellum armaque
vi summa adparari jubent ; si quo intentius possit,
quam T. Quinctio consule adparatum sit. Tum C.
Canuleius pauca in senatu vocifcratus, nequidquom
territando consules avertere plebem a cura novarum le-
26%
T. LIVII
Adversus
utramque
legem ora
tto coss.
XJ.C aio. o-MJH ; numquam eo.i se liio delectum hahituros, ante-
A. C. 442. ^yQ„j gg^ ^y^ ■promulgata ab se collegi^que ei-seut,
plebes scivisset ; et confestim adconcionemadvoca\it.
II. Eodem tempore et consules senatum in tribu-
num, et tribunus populum in consules incitabat.
Negabant consules, Jawi ultra ferri po^se Jurores tri-
bunicios : ventum jam ad Jinem esfe; domi plus belli
concitari, quam foris. Id adeo non plebis, quam Pa-
trum ; neque tribunorum magis, quam cunsulum, culpa
accidere. Cujus rei prcemium sit in civHate, eam
maximis semper auctibus crescere : sic pace bonos, sic
hellojieri. Maximum Romoe prcemium seditionxm e.se:
idet singulis universi.-:que semper honorifuis^e. Reminis-
cerentur, qvam majei,tatem senatus ipsi a pa^ribus ac-
cepissent, quam liberis tradituri estent; ut (quemad-
modum plebs gloriari posset) auctiorem amplioremque
esse. Finem ergo nonferi, nec futi.iram, donec, quam
felices seditiones, tam honorati scditionum auctores
essent. Quas quantasque res C. Canuleium adgres-
sum ? conlnvionem geutium, perlurbutionem auspicio-
rum piiblicorum priva orumque adferre, ne quid sin-
ceri, ne quid incontaminati sit : ut, discrimine omrii
sublato, nec se quisquam, nec suos noverit. Quam
enim aliam vim connubia promiscita habere, nisi ut fe-
rarum prope ritu vulgentvr concubitus plebls Patrum-
que ? ut, qui na.us sit, ignoret, cujus sanguinit, quo-
rum sacrorum sit ; dimidius Pa:rum sit, dimidius ph-
bis, ne yecum quidem ipse concors. Parum id videri,
quod omnia divina hvmanaque turben ur : jam ad
consulaium vulgi turbatores adcingi; et primo, ut al-
ter consul ex plebejieret, id modo sermonibus tentasse :
nunc rogari, vt, sfu ex Patribvs, seu ex plebe velit,
populus cousules creel : et crea.uros haud dubie ex
plebe seditiosissimum quemqae- Can Idos igiiur Ici-
Adversus
legem de
connubio
Adversus
legem de
coss. ple-
beiis.
LIBER IV. CAP. III. 26^
liosque consules fore : ne id Jupiter opHmiis tnaximus \J, c. 310.
sineret, regice majestati-i imperium eo recidere : et se^- ^- **^'
viilHes morituros potiui, quam ut tanliim dedecorh
admitfi patian ur. Certuni habere, majores qvoque,
si divinassent, concedendo omnia uon mitiorem in se
plebem, sed u^speriorem alia ex aliis iniquiora postu-
lando, quum prima inpeirasset, futuram, primo quam-
libet dimicationem subituros fuisse poiius, quam eas
leges sibi inponi pa'erenlur : quia tum conccs^um sit
de tribunis, iterum concesium esse. Finem non fieri
posse : in eadem civi:a'e trihunos plebis et Patres
esse : aut liunc ordinem, aut illum magistratum tol-
lendum esse: potiusque sero, quam numquam obviam
eundum audaciuE temeritatique. Illine ut inpune pri-
mo discordias Aerentes concitenl Jinitima bella, deinde
adversus ea, quce concilaverint , armuri civitatem de-
fendique prohibeant ? et, quum hostes tantum non ar-
cessierint, exercilus conjcribi udversus hostes non pa-
tiantur? Sed audeat Canuleius in senalu proloqui, se,
nisi suas leges tamquam victoris Patres accipi sinant,
delecium haberi prohibiturum : quid esse aliud, q lam
minari, se proditurum patriam ? obpugnari atqve capi
passurum? quid eam vocem animorum, non plebi Ro-
mancE, sed Volscis et ^quis et Feientibus adlatnram ?
Nonne, Canuleio dua, se speraturos Capitoliuui atque
arcem scandere pcsse, si Patribus tribuni, cumjure ac
inajes'ate ademia, animos e iam eripuerini ? Consules
paraios eise duce.i prius adversus scelus civiuni, q :am
advers s hostium arnta.
III. Quuni maxime haec in senatu agerentur, Ca- Canuleii
nuleius pro lcffibus suis et adversus consules ita dis- °^'^^l^ P''^.
r o legibussuii.
seruit: Quantopere vo , Qiirile^, contemnerent Pa-
tres, cfuam indignos ducerent, qui vna seam urbe in-
tra eadem moenia vivereiis, sape equidem et ante videor
354 T. HVII
U. C. 310. animadvertisr.e : nunc tamen maxime, quod adeo atro-
• * ^' ces in has rogationes nostras coorti sunt : quibus quid
aliud quam admonemus, cives nos eorum esse, et, si
non easdem opes habere, eamdem tamen patriam inco-
lere ? Altera conuuhium petimus, quod finitimis exter-
nisque dari solet : nos quidem civitaiem, quce plus
quam connubium est, hosfibus etiam victis dedimus.
Altera nihil novi ferimus ; sed id, quod populi e^t,
repetimus atque usurpamus : ut, quibus velit, popu-
lus Romanus honores mandel. Quid tandem est, cur
coelum ac terras misceant ? cur in me inpetus modo
pene in senatu sit factiu ? negent se tnanibus tempera-
turos, violuturosqrte denuncient sacrosanclam potesta-
Pro lege iem ? Si populo Romano liberum suffragium daiur,
j ^°^^' ut, quibu^ velit, consulatum mandet, et non prceciditur
spes plebeio quoque, si dignus snnimo honoreeri', apis-
cendi summi honoris, stare urbs hcec nun poterit P de
imperio acium e.^t ? et perinde hoc valet, plebeius ne
consul fiat, tamquam servum aut libertinum qliquis
consnlem fvlurum dicat? Ecquid senlitis, in quanto
con.emtu vivatls ? Lucis vobis hujus partem, si liceat,
adimant : quod spiratis, quod vocem viittitis, quod
fornias hominum hahetis, indignantur. Quin etiam {si
Diis placet) nefas aiunt esse, consulem plebeium fieri.
ObiCcro vos, si non ud fastos, non ad commentarios
pontificum admittimur ; ne ea quidem scimus, quce
omnes peregrini eliam sciunt ? consules in locum re-
gum tuccessisse ? nccautjuris, aut majestatis quidquam
hahere, quod non in regibus antefueril ? En umquam
creditis fando auditum csse, Numam Pompilium, non
vwdo non patricium, sed ne civern quidem Romanum.
€x Sabino agro adcitum, populi ju^su, Patribus auc-
torihus, Romce regnasse? L. deinde Tarquinium, non
Ramana modo, sed ne Italicce quidem gentis, Dama-
1
LIBER IV. CAP. IV. 265
rati Corinthii filium, incolam ah Tarquiniis, vivis ^i-U. C. 310.
beris Anc.i, regem factum ? Ser. Tullium post hunc, ^- C. 442.
captiva Corniculana natum, patre nullo, matre serva,
ingenio, virtute regnum tenuisse ? Quid enim de T.
Tatio Sabino dicam, quem ipse Romulus, parens ur-
bis, in societatem regni accepit ? Ergo, dum nullum
fastiditur genus, in quo eniteret virlus, crevit imperium
Romanum. Pceniteat nunc vos plebeii consulis, quum
majores nostri advenas reges non fastidierint, et ne re-
gibus quidem exactis clausa urbs fuerit peregrince vir-
tuti. Claudiam certe gentem post reges exactos ex Sa-
binis 7%on in civitafem viodo accepimus, sed etiam in
patriciorum numerum ? Ex peregrinone patriciu^, de-
inde consulfiat ? civis Romanus sisit ex plebe, prcecisa
consulatus spes erit ? Utrum tandem non credimus
fieri posse, ut vir fortis ac strenuus, pace belloque bo-
nus, ex plebe, sit Numce, L. Tarquinio, Ser. Tullio si-
mHis f An ne, si sit, quidem ad gubernacula reipublicce
accedere eum pdtiemur ? potiusque decemviris, teter-
rimis mortalium, qui tum omnes ex Patribus erant,
quam optimis regum novis hominibus, similes consu-
les sumivs habituri ?
IV. At enim nemo post reges exactos de plebe con-
sul fuit. Quid postea ? Nullane res nova institui de-
bet ? et, quod nondum estfactum {multa enim nondum
suntfacta i}i novo populo) ea, ne si uiilia quidem sint,
fieri oportet? Poniifices, augures, Romulo regnante,
nulli erant : ab Numa Pompilio creati sunt : census
in civitate et descriptio ceniuriarum classiumque non
erat : ub Ser. Tullio est facta. Consules numquam
fuerant : regibus exac.is creati sunt. Dictatoris nec
imperium nec nomen fuerat : ajmd patres esse coepit.
Tribuni plebis, cediles, qucestores, nulli erant : institu-
lum est, ut fierent. Decemviros legibus scribendis in-
VoL. I. N
l66 T. LIVII
U. C. 310. tra decem hos annos ct creavimvs, et e republica svstu-
.442. /j,„j^ Quig dubitat, quin, in (Eternum itrbe condita,
in inniensum crescente, nova iniperia, sacerdotia,jiira
Pro legc de oreH/jH;;i Iwminumqne imti'unntnr ? Hoc ipsuni, ne
connubio , • t. ■ ■ . , . .
Patrum et connubium Patnbus cum plebe esset, non decemviri tU'
plebis. lerunt paucis his annis pessimo exemplo publico, cum
summa injuria plebis p An es<e ulla major aul insig-
nitior contvmelia polest, qnam partem civitatis, velut
contaminatam, indignam connubio haberiP Quid est
aliud, quam exsilium intra eadem mcenia, quam rele'
gationem pati P Ne adjinitatibus, ne propinquitatibus
inmisceamur, cavent ; ne societur sanguis. Quid P lioc
si polluit nohilitatem istam vestram, quam plerique
oriundi ex Albanis et Sabinis, non genere nec sanguine,
sed per cooptalionem i7i Patres habetis, aut ab regibus
lecti, aut post reges exactos jussu populi ; sinceram
servare privatis consiliis non poteratis, nec ducendo ex
plebe, neque ve.stras filias sororesque enubere sinendo e
Patribus P Nemo plebeius patricice virgini vim ad~
ferret : patriciorum isia libido est : neino inviluni
pactionem nuptialem quemquam facefe coegisset. Ve-
rum enim vero lege id prohiberi, et connuhium toUi
Patrum ac plebis, id demuni contumelio-v.m plebi est :
cur enlm non confertis, ne sit connubium divitibus ac
pauperibus P Quod privatorum consilwrum ubique
semper fuit, ut, in quam c.uique femincE conrenisset
domum, nuberet ; ex qua pactus esset vir domo, in
matrimonium duceret ; id vos mb legis superhissima
vincula conjicitis, qua diriniatis societaiem civilem,
duaf;que ex una civitate faciatis. Cttr non sancitus, ne
vicimis palricto sit plebeiu.^ P ne eodem itinere eat ?
ne idem convivium ineat P ve inforo eodem consltat ?
Quid enini in re esi aliud, si plebeiam patriciu-, dtixe-
rit, si patrickim plebeius P quid juris iandem muta-
LIBER IV. CAP. V. 267
tur? nempe patrem sequuntiir liberi: nec, quod nosU. C. 319.
ex connubio vestro petamus, quidquam est, praeterquam ' '
nt hominum, ut civium numero simus : nec, vos (nisi
in contumeliain ignominia)nque yiostram certare juvat)
quod coJitendati^, quidquam est.
V. Denique, utrum tandeni popuU Romani, a7i
vestrum summum imperium est P Regibus exactis,
ufrum vobis dominatio, an omnibus cequa libertas par-
ta est ? Oportet licere populo Romano, si velit, jubere
legem : an, ut quceque rogatio promulgata erit, vos
delectum pro pana decernetis P et, simul ego tribwius
vocare tribus in suffragium coepero ; tu statim conml
sacramento juniores adiges, et in castra educes P et
ininaberis plebi, minaberis tribuno P Quid, si non,
quanlum istee mince adversus plebis consensum vaU'
rent, bisjam experti essetis ? scilicet, quia nobis con-
suliiim volebaiis, certamine abstinuiitis : an ideo non
est dimicatum, quod, qucR parsjirmior, eadem modestior
fuitP nec nunc erit certamen, Quirites : animos ves-
tros illi tentabunt semper, vires non experientur. Ita-
que ad bella ista, seu falsa, seu vera sunt, consules,
parata vobis plebes est, si, connubiis redditis, unam
hanc civitatem tandem facitls ; si coalescere, si jungi
miscerique vobis privutis necessitudinibus possunt ; si
spes, si aditus ad honores viris strenuis et fortibus da-
tur ; si in consortio, si in societate reipublicce esse, si,
quod cequcB libertatis est, in vicem annuls magistrati-
bus parere atque imperitare licet. Si hcec inpediet
aliquis, ferte sermonibus, et multiplicafe fama bella ;
nemo est nomen daturus, nemo arma capturus, nemo
dimicaiurus pro superbis dominis, cum quibus nec in
re publica honorum, nec in privata connubii socie-
tas est.
VI, Quum in concionem et consules processissent,
N2
258
T. Livir
Perfertui
lex de coii'
nubio.
U. C. 310. et res a perpetuis orationibus in altercationem ver-
' • ^*^*' tisset } interroganti tribuno, cur plebeium conmlem
Jieri non oporteret ? ut fortasse vere, sic paruni uti-
liter in praesens certamen respondit, quod nemo ple-
beius auspicia haberet : ideuque decemviros connuhium
diremisse, ne incerta prole auspicia turbarentur. Ple-
bes ad id maxime indignatione exarsit, quod auspi-
cari, tamquam invisi Diis inmortalibus, negarentur
posse : nec ante finis contentionum fuit, (quum et
tribunum acerrimum auctorem plcbes nacta esset,
et ipsa cum eo pertinacia certaret) quam victi tan-
dem Patres, ut de connubio ferretur, consensere :
ita maxime rati contentionem de plebeiis consulibus
tribunos aut totam deposituros, aut post bellum di-
laturos esse ; contentamque interim conniibio ple-
bem paratam delectui fore. Quum Canuleius vic-
toria de Patribus et plebis favore ingens esset, ac-
censi alii tribxmi ad certamen pro rogatione sua
summa vi pugnant, et, crescente in dies fama belli,
delectum inpediunt. Consules, quum per senatum,
intercedentibus tribunis, nihil agi posset, consilia
principum domi habebant: adparebat, aut hostibus,
aut civibus de victoria concedendum esse. Soli ex
consularibus Valerius atque Horatius non intererant
consiliis. C. Claudii sententia consules armabat in
tribunos : Quinctiorum, Cincinuatique et Capito-
lini, sententiae abhorrebant a caede violandisque,
quos, foedere icto cum plebe, sacrosanctos accepis-
sent. Per haec consilia eo deducta res est, ut tri-
bunos militum consulari potestate promiscue ex Pa-
tribus ac plebe creari sinerent ; de consulibus cre-
andis nihil mutaretur : eoque contenti tribuni, con-
tenta plebs fuit. Comitia tribunis cousulaiu pote-
Tr. mili-
tum con-
fulari po-
teftate.
LIBER IV. CAP. VII. il6^
state tribus creandis indicuntur : quibus indictis,
extemplo, quicumque aliqnid seditiose dixerat, aut
fecerat, quam maxime tribunicii, et prensare homi«
nes, et concursare toto foro candidati coepere : nt
patricios desperatio primo_, irritata plebe, adipis-
cendi honoris, deinde indignatio, si cum his geren-
dus esset honos, deterreret : postremo coacti tamen
a priuioribus peticre, ne cessisse possessione rei-
publicae viderentur. Eventus eorum comitiorum do-
cuit, alios animos in contentione libertatis dignita-
tisque, alios, secundum deposita certamina, incon-
rupto judicio esse : tribunos enim omnes patricios
creavit populus, contentus eo, quod ratio habita
plebeiorum esset. Hanc modestiam aequitatemque
et altitudinem animi ubi nunc in uno inveneris, U. C. 311.
qu^e tum populi universi fuit? -^- ^- ^*^*
VII. Anno trecentesimo decimo, quam urbs Ro-
ma condita erat, primum tribuni miUtum pro con-
sulibus magistratum ineunt, A. Sempronius Atrati-
nus, L. Atilius, T. Caecilius ; quoruni in magistratu
concordia domi pacem etiam foris praebuit. Sunt,
qui propter adjectum ^quorum Volscorumque bello
et Ardeatium defectioni Veiens beUum, quia duo
consides obire tot simul bella nequirent, tribunos
militum tres creatos dicant, sine mentione promul-
gatae legis de consulibus creandis ex plebe, et impe-
rio et insignibus consularibus usos. Non tamen
pro firmato jam stetit magistratus ejus jus ; quia
tertio mense, quam inierunt, augurum decreto, per-
inde ac vitio creati, honore abiere ; quod C. Cur-
tius, qui comitiis eorum praefuerat, parum recte ta-
bernaculura cepisset. Legati ab Ardea Romam ve-
iierunt, ita de injuria querentes, ut, si demeretur ea,
N3
2*/0 T. LIVII
U. C. 311. in foedere atque amicitia mansuroSj restituto agro,
adpareret. Ab senatu responsum est, Judiciwn po-
puli rescindi ab senatu non posse, prcetei-quam quod
nullo nec exemplo nec jure fieret, concordice etiam or-
dinum caussa. Si Ardeates sua tempora exspectare ve-
lint, arbitriumque senatui levandcc injurice suee permit-
tant, fore, ut postmodo gaudeant, se ircp. moderatos ;
sciantque, Patribus eeque curce fuisse, ne qua injuria in
eos oriretur, ac ne orta diuturna csset. Ita legati,
quum se rem integram relaturos dixissent, comiter
dimissi. Patricii, quum sine curuli magistratu res-
publica essetj coiere, et interregem creavere : con-
tentio, consulesne, an tribuni militum crearentur,
in intcrregnj rem dies complures tenuit. InteiTex
ac senatus, consulum comitia ; tribuni plebis et
plebs, tribunorum militum ut habeantur, tendunt,
Vicerunt Patres, quia et plebs, patriciis seu hunc
seu iUum delatura honorem, frustra certare super-
sedit : et principes plebis ea comitia malebant, qm-
bus non haberetur ratio sui, quam quibus ut indigni
praeterirentur : tribuni quoque plebis certamen sine
effectu in beneficio apud primores Patrum reliquere.
T. Quinctius Barbatus interrex consules creat L. Pa-
pirium Mugillanum, L. Sempronium Atratinum.
His consulibus cum Ardeatibus foedus renovatum
est : idque monuracnti est, consules eos illo anno
fuisse, qui neque in annalibus priscis, neque in li-
1)ris magistratuum invcniuntur : credo, quod tribuni
militum initio anni fuerunt, eo, perinde ac si totum
annum in imperio fuerint, subfectis his consulibus,
praitermissa nomina consuhim horum. Licinius
Macer uuctor est, et in foedere Ardeatino, et in
linteis libris ad Monetae inventa. Et foris, quum
LIBER IV. CAP. VIII. »71
tot terrores a finitimis ostentati essent^ et domi
otiura fuit.
VIII. Hunc annum (seu tribunos modoj seu tri- ^- ^- ^^^
. A. C. 440.
bunis subfectos consules quoque habuit) sequitur
annus haud dubiis consulibus, M. Geganio Mace-
rino iterara, T. Quinctio Capitolino quintum con-
sulibus. Idera hic annus censurae initium fuit, rei
a parva origine ortae : quae deinde tanto incremento
aucta est, ut morum disciplinaeque Romanae penes Censura»
eam regimen, senatus, equitumque centm-iae, deco- '"i"^'"'
ris dedecorisque discrimen sub ditione ejus magi-
sti-atus, publicorum jus privatorumque locorum, vec-
tigalia populi Romaui sub nutu atque arbitrio es-
sent. Ortum autem initium rei est, quod in po-
pulo, per rnultos annos incenso, neque diflPerri cen-
sus poterat, neque consulibus, quum tot popidorum
bella inminerent, operae erat id negotium agere.
Mentio inlata ab senatu est, Rein operosam ac rmr
nime cnnsularem suo proprio mag-istratu egere : aii
scribanim minisierium, custodiaque et tabularum cu-
ra, cui arbitrium formulce censendi subjiceretur. Et
Patres, quamquam rem parvam, tamen, quo plures
patricii magistratus in republica essent, laeti acce-
pere : id, quod evenit, futurum credo etiam rati,
ut mox opes eorum, qui praeessent, ipsi honori jus
majestatemque adjicerent. Et tribuni, (id quod
tunc erat) magis necessariam, quam speciosi mi-
nisterii procurationem intuentes, ne in parvis quo-
({ue rebus incommode adversarentur, haud sane te-
tendere. Quum a primoribus civitatis spretus ho-
uor esset, Papirium Semproniumque, quorum de
consulatu dubitabatur, ut eo magistratu parum
solidi'us consulatum explerent, censui agendo po-
N4
«73 T. LIVII
U. C. 312. ptJus suffragiis prsefecit. Censores ab re adpellati
Ardeatium IX. Dum hsec Romae geruntur, legati ab Ardea
di^c^rS* veniunt, pro veterriraa societate renovatoque foe-
dere recenti, anxilium prope eversae urbi inploran-
tes. Frui namque pace, optimo consilio cum po-
pulo Roraano servata, per intestina arma non li-
cuit ; quorura caussa atque initium traditur ex cer-
tamine factionum ortum : quse fuere eruntque plu-
ribus populis magis exitio, quam bella extema,
quam faraes morbive, quaeque alia in Deum iras,
velut ultima publicorum malorura, vertunt. Virgi-
nem plebeii generis, maxime forma notam, petiere
juvenes : alter ^drgini genere par, tutoribus fretus,
qui et ipsi ejusdem corporis erant ; nobilis alter,
nulla re, praeterquam forma, captus : adjuvabant
eum optiraatium studia, per quae in domum quoque
puellae certamen partium penetravit : nobilis supe-
rior judicio matris esse, quae quam splendidissimis
nuptiis jungi puellam volebat : tutores, in ea quo-
que re partium memores, ad suum tendere. Quum
res peragi intra parietes nequisset, ventum in jus
est : postulatu audito matris tutorumque, magistra-
tus secundum parentis arbitrium dant jus nuptia-
rum. Sed vis potentior fuit : namque tutores, in-
ter suae partis homines de injuria dccreti palam in
foro concionati, manu facta virgineni ex domo ma-
tris rapiunt : adversus quos infestior coorta opti-
matium acies sequitur accensum injuria juvenem :
fit proelium atrox, Pulsa plebs, nihil Romanae ple-
bi similis, armata ex urbe profecta, coUe quodam
capto, in agros optimatium cum ferro ignique ex-
cursiones facit : urbem quoque, oranis etiam exper-
LIBER IV. CAP. X. 373
tem ante certaminis, multitudine opificum ad spem U. C 312.
, . , ^ „ . A. C. 440-
praedae evocata, obsidere parat : nec ulla species
cladesque belli abest ; velut contacta civitate ra-
bie duorum juvenum, funestas nuptias ex occasu
patriae petentium. Parum parti utrique domi ar-
morum bellique est visum : optimates Romanos ad
auxilium urbis obsessae, plebs ad expugnandam se-
cum Ardeam Volscos excivere. Priores Volsci, duce Ardeam
..Equo Cloelio, Ardeam venere, et moenibus hostium YqIj^,^"*
vallum objecere. Quod ubi Romam est nunciatum,
extemplo M. Gegauius consul, cum exercitu pro-
fectus, tria millia passuum ab hoste locum castris
cepit, praecipilique jam die curare corpora milites
jubet : quarta deinde vigilia sigua profert : coep-
tumque opus adeo adproperatum est, ut, sole orto,
Volsci fiimiore se miminiento ab Romanis circum- A Romanis
vallatos, quam a se urbem, viderent : et alia parte ° *' ^"'**''-
consul muro Ai^deae brachium injunxeratj qua ex
oppido sui commeare possent,
X. Volscus imperator, qui ad eam diem, non
commeatu praeparato, sed ex populatione agi"orum
rapto in diem frumento aluisset militem, postquam
septus vallo repente inopem omnium rerum videt,
ad conloquium consule evocato, si solvendcE obsidio-
nis caussa venerit Romanus, abducturum se inde Vol-
scos, ait. Adversus ea consul, victis conditiones ac-
cipiendas esse, non ferendas, respondit ; neque, ut ve-
nerint ad obpugnandos socios populi Romani suo ar-
bitrio, ita abxturos Volscos esse. Dedi imperatoremy
arma poni, jubet, fatentes victos se esse, et imperio
parere .- aliter, tam abeuntibus, quam manentibus, se
hostem infensum, victoriam potius ex Volscis, quam
pacem injidam, Roniam relaturum. Volsci exiguam
N5
374 T. LIVIl
Victi, dedi- spem in aimis, alia undique abscissa, quum ten-
subiugum tassent, praeter cetera adversa loco quoque iniquo
mittuntur. ad pugnara congressi, iniquiore ad fugam, quum ab
dmni parte caederentur, ad preces a certamine versi,
dedito imperatore traditisque armis, sub jugum mis-
si, cum singulis vestimentis ignominiae cladisque
pleni dimittuntnr : et, quum haud procul urbe Tus-
culo consedissent, vetere Tuscnlanorum odio iner-
mes obpressi dederunt poenas, vix nunciis caedis re-
Ardeae res lictis. Romanus Ardeae tiirbatas seditione res, prin-
eompositae. cipibus ejus motus securi percussis, bonisque eorum
in publicum Ardeatium redactis, composuit : dem-
tamque injuriam judicii tanto beneficio populi Ro-
mani Ardeates credebant ; senatui siiperesse ali-
quid ad delendum publicae avaritiae moniwnentum
videbatur. Consul triumphans in urbcm redit, Cloe-
Ho duce Volscorum ante currum ducto, praelatisque
spoliis, quibus dearmatum exercitum hostium sub
jugum miserat. iEquavit, quod liaud facile est,
Quinctius consul togatus armati gloriam coUegae :
quia concordiae pacisque domesticam curam, jura
infimis summisque modcrando, ita tenuit, ut eum
et Patres severum consulem, et plebs satis comem
crediderint. Et adversus tribunos auctoritate plura,
<}uam certamine, tenuit : quinque consulatus, eo-
dem tenore gesti, vitaque omnis, consulariter acta,
verendum pene ipsum magis, quam honorem, fa-
ciebant : eo tribunorum militarium nidla mentio
his consulibus fuit.
U. C. 313. X.I. Consules creant M. Fabium Vibulanum, Po-
A. C. 439. stumum ^Ebutium Cornicinem. Fabius et ^Tibu-
tius consules, quo majori gloriae renim, domi foris-
que gestarum, succedere se cemebant, (maxirae au-
LIBER IV. CAP. XII. 275
tem mcinorabilem annum apud fiiiitimos socios ho-
stesque esse, quod Ardeatibus in re praecipiti tanta
foret cura subventum) eo inpensius, ut delerent
prorsus ex animis hominum inlamiam judicii, sena-
tusconsultum fecerunt ; ut, quoniam civitas Ar- Ardeatibus
dtatium intestino tumultu redacta ad paucos esset, ^^^"^ "^^ . .'"_
coloni eo praesidii caussa adversus Volscos scribe- dicio infa-
rentur. Hoc palam relatum in tabulas, ut plebem "^' •nter-
r _ . . ceptus erat.
tribunosque falleret judicii rescindendi consilium
initum. Consenserant autem, ut, multo majore
parte Rutulorum colonorum, quam llomanorum,
scripta, nec ager ullus divideretur, nisi is, qui inter-
ceptus judicio infami erat ; nec ulli prius Romano
ibi, quam omnibus Rutulis divisus esset, gleba ulla
agri adsignaretur. Sic ager ad Ardeates rediit, Tri-
umviri ad coloniam Ardeam deducendam creati A-
grippa Menenius, T, Cloelius Siculus, M. jEbutius
Elva : qui, per minime populare ministerium agro
adsignando sociis, quem populus Romanus suum
judicasset, quum plebem obfendissent, ne primo-
ribus quidem Patrum satis accepti, quod nihil
gratiae cujusquam dederant ; vexationes, ad popu-
lum jam die dicta ab tribunis, coloni adscripti re-
manendo in colonia, quam testcm integritatis justi-
tiaeque habebant, vitavere.
XII. Pax domi forisque fuit et hoc et insequente u. C. 314.
anno, C. Furio Pacilo et M. Papirio Crasso consu- ^- ^- *^^'
libus. Ludi, ab decemviris per secessionem plebis
a Patribus ex senatusconsulto voti, eo anno facti
sunt. Caussa seditionum nequidquam a Poetelio
quaesita : qui, tribunus pkbis iterum ea ipsa denun-
ciando factus, neque, ut de agris dividendis plebi
referrent consules ad senatum, pervincere potuit :
N 6
2^6 T. LIVII
et, quum magno certamine obtinuisset, ut consnle-
rentur Patres, consulum an tribunorum placeret co-
mitia haberi, consules crcari jussi sunt : ludibrio-
que erant minae tribuni, denunciantis se delectum
inpediturum : quum, quietis finitimis, neque bello,
neque belli adparatu opus esset. Sequitur hanc
U. C. 3i5.tranquillitatem rerum annus, Proculo Geganio Ma-
' cerino, L. Menenio Lanato consulibus, multiplici
clade ac periculo insignis, seditionibus, fame, regno
prope per largitionis dulcedinem in cervices accepto.
Unum afuit belhim externum : quo si adgravatte
res essent, vix ope Deorum omnium resisti potu-
Fames. isset. Coepere a fame mala, seu adversus annus
frugibus fuit, seu dulcedine concionum et urbis de-
serto agrorum cultn : nam utrumque traditur : et
Patres plebem desidem, et tribimi plebis nunc frau-
dem nunc neghgentiam consulum accusabant. Po-
stremo perpulere plebeii, haud adversante senatu,
at L. Minucius praefectus annonse crearetur ; feU-
cior in eo raagistratu ad custodiam hbertatis futu-
rus, quam ad curationem ministerii sui : quamquam
postremo annonse quoque levatae haud inmeritam
et gratiam et gloriam tuht. Q\u quum, mukis
circa finitimos populos legationibus terra marique
nequid^juam missis, (nisi quod ex Etruria haud ita
multum frumenti advectum est) nullum momentum
annonse fecisset ; et, revohitus ad dispensationem
inopia?, profiteri cogcndo frumentum, et vendere,
quod usu menstruo superesset, fraudandoque parte
diui'ni cibi servitia, criminando inde et objiciendo
irae popuU frumentarios, acerba inquisitione aperi-
ret magis, quam levaret, inopiam ; multi ex pUbe,
spe amissa, potius quam ut cruciarcntur trahendo
LIBER IV. CAP. XIII. 277
animam, capilibus obvolutis se in Tiberim prseci-
pitaverunt.
Xlll. Tum Sp. Maelius ex equestri orcline, ut il- Periculosse
lis temporibus, praedives, rem utilcm, pessimo ex- ^ °'Jf°1"
emplo, pejore consilio, est adgressus : frumento
namque ex Etruria privata pecunia per hospitum
clientiumque ministeria coerato, (quae, credo, ipsa
res ad levandam publica cura annonam inpedimento
fuerat) largitiones frumenti facere instituit : ple-
bemque, hoc munere delinitam, quacumque ince-
deret, conspectus elatusque supra modum hominis
privati, secum trahere ; haud dubium consulatum
favore ac spe despondentem. Ipse, ut est humanus
animus insatiabihs eo, quod fortuna spondet, ad al-
tiora et non concessa tendere : et, quoniam consu-
latus quoque eripiendus invitis Patribus esset, de
regno agitare : id unum dignum tanto adparatu
consiliorum et certamine, qnod ingens exsudandum
esset, praemium fore. Jam comitia consularia in-
stabant : quae res eum, necdum conipositis matu-
risve satis consiliis, obpressit. Consul sextum crea- u. C. 3i6,
tus T. Quinctius Capitolinus, minime opportunus ^- ^- ^^6.
vir novanti res : collega addiUir ei Agrippa Mene-
nius, cui Lanato erat cognomen : et L. Minucius
praefectus annonae, seu refectus, seu, quoad res pos-
ceret, in incertum creatus : nihil enini constat,
nisi in libros linteos utroque anno relatum inter
magistratus iraefecti nomen. Hic Minucius, eam-
dem publice curationem agens, quam Maelius pri-
vat'm ageudam suscepeiat, quum in utraque domo
genus idem hominimi versaretur, rem compertam
ad senatum referi, Tela in domum Maid conferri,
emnque conciones domi habere : ac non dubia regni
278 T. LIVIl
U. C. 316. consilia esse : tempus agendce rei nondum stare ; cd"
* ■ *^ ' tera jam convenisse ; et tribunos mercede emtes ad
prodendam lihertatem, et partiia ducibus multitudinis
ministeria esse. Serius se pene, quam tutum fuerit,
ne cujv.s incerti vanique auctor esset, ea deferre. Quae
postquam sunt audita, et undique primores Patriun
et prioris anni consules increparent, quod eas lar-
gitiones coetusque plcbis in privata donio passi es-
sent fieri, et novos consules, quod exspectassent,
donec a praefecto annonae tanta res ad senatum de-
ferretur, quae consulem non auctorem solum desi-
deraret, sed etiam vindicem ; tum T. Quinctius,
consules inmerito increpari, ait, qui, constricti legibus
de provocatione od dissolvendum imperium latis, ne-
quaquam tantum virium in magistratu ad eam rem pro
atrucitate vlndicandam, quantum animi, haherent :
opus esse non forti solum viro, sed etiam libero exsolu-
toque legum vinculis. Itaque se dictatorem L. Quinc-
tium dicturum : ihi animum parem tantce potestati
esse. Adprobantibus cunctis, prinio Quinctius ab-
nuere : et, quid sibi vellent, rogitare, qui se eetate ex-
acta tantce dimicationi ohjicerent. Dein, quum un-
tlique plus in illo senili animo non consilii modo,
sed etiam ^nrtutis esse, quam in omnibus aliis dice-
rent, laudibusque haud inmeritis onerarent, et con-
sul nihil remitterct ; precatus tandem Deos inmor-
Creatur tales Cincinnatus, ne senectus sua in tam tiepidis
dictator |.j,bus damno dedecorive reipubiicae esset, dictator
Cmcin- _ '
natus. a consule dicitur : ipse deinde C. Servilium Aha-
lam magistrum equitum dicit.
XIV. Postero die, dispositis priesidiis, quum in
forum descendisset, conversaque in eum plebs no-
vitatc rei ac miraculo esset, et Maeliani atque ipse
LIBER IV. CAP. XV. ij^
dux eorum in se intentam vim tanti iniperii cerne- U. C. 3i6.
rent; expertes consiliornm regni, qui tumultus, quod
belhtm reperis, aut dktntoriam viajestatem, aut Quinc-
tium post octogesunu)fn annum rectorem reipiblicce quce-
sisset, rogitarent ; missus ab dictatore Servilius ma-
gister equitum ad Mielium, Vocat te, inquit, dicta-
tor. Quum pavidus ille, quid vellet, qusereret ; Ser-
viliusque cau-ssam dicendam esse proponeret, crimen-
que, a Minucio delatum ad scuatum, diluendum ; tnnc Maslhis oc-
Maelius recipere se in catervam suorum, et primum'' "'^'
circumspectans tergiversari : postremo, quum ad-
paritor jussu magistri equitum duceret, ereptns a
circumstantibus, fugiensque, fidem plebis Romana;
inplorare : et obpiimi se consensu Patrum dicere,
quod plebi benigne fccisset : orare, ut opem sibi
ultimo in discrimine ferrent, neve ante oculos suos
trucidari sinerent. Haec cum vociferantem adsecu-
tus Ahala Servilius obtruncat : respersusque cruore
obtruncati, stipatns caterva patriciorum juvcnum,
dictatori renunciat, vocatnm ad eum Maelium, re-
pulso adparitore concitantem multitudinem, poenam,
meritam habere. Tum dictator, Macte virtute, in-
qnit, C. Servili, esto, liherata republica.
XV. Tumultuantem deinde multitudinem incerta
existimatione facti ad concionem vocari jussit; et,
MoElium jure ccesum, pronuiiciavit, etiam si rcgni cri- Factum de-
mine insons fuerit ; qui vocatus a ma^istro equitum «d^^"'^'* "^"^"
' o i tator.
dictatorem non venisset. Se ad caussam cogiioscendam
consedisse ; qua cognita, habiturum fuisse Mceiium si-
milem caussce fortunam. Vim parantem, ne judicio se
committeret, vi coercitum esse : nec cum eo, tamqnam
cum cive, agendum fuisse ; qui natus in lihero populo
inter jura legesque, ex qua urhe reges exactos sciret, eo-
aSo T. Livii
U. C. .T16. demqiie anno sororis JiUos regls, et liberos consulis li-
beratoris patrice, propter pactionem indicatam recipi-
endorum in urhem regum, a patre securi esse percus-
sos ; ex qua Collatinum Tarqvinium consulem nominis
odio abdicare se magistratu at-fue exsulare jussum ;
in qua de Sp. Cassio, post aliquot annos, propter con-
silia inita de regno supplichtm sumtum ; in qua nuper
decemviros bomis, exsilio, capite multatos ob superbiam
regiam, in ea Sp. Mcelius spem regni conceperit. Et
quis homo ? quamquam nullam nobilitatem, nullos ho-
nores, nulla merita cuiquam ad dQminationem pan-
dere viam ; sed tamen Claudios, Cassios, consulutibus,
decemviratibus, suis majorumque honoribus, splendore
familiancm sustulisse animos, quo nefus fuerit : Sp.
Mcelium, cui tribunatus plebis magis optandus, qiiam
sperandus, fuerit, frumentarium divitem, bUibris far-
ris sperasse Ubertatem se civiutn suorum emisse, cibo-
que objiciendo ratum victorem Jinitimorum omnium po-
pulum in servitutem perlici posse : ut, quem senato-
rem concocjuere civitas vix posset, rcgem ferret, Ro-
muli conditoris, ab Diis orti, recepti ad Deos, insigtiia
atque imperium habentem. Non pro scelere id magis,
quam pro monstro, habendum. Nec satis esse san-
guine ejus expiatum, nisi tecta parietesqae, intra quce
tantum amenticE conceptum esset, dissiparentur ; bona-
^ue, cotitacta pretiis regni mercandi, publicarentttr :
jubere ituque, qucestores vendere ea bona, atque in pub-
licum redigere.
XVI. Domum deinde, ut monumento arca esset
obpressae nefariae spei, dirui exteniplo jiissit : id
^qi)im;tlium adpellatum est. L. Minucius bove
aurato extra portam Trigeminam est donatus, ne
plebe f|uidem invita, quia frumcntum Maelianum,
LIBER IV. CAP. XVII. sSl
assibiis in modios sestimatum, plebi divisit. Hunc
Miniicium, apud quosdam auctores, transisse a Pa-
tribus ad plebeni, undecimumque tribunum plebis
cooptatura seditionem, motam ex Maeliana caede,
sedasse, invenio. Ceterum vix credibile est, nume-
rum tribunorum Patres augeri passos, idque potis-
simum exemplum a patricio horaine introductum j
nec deinde id plebem concessum semel obtinuisse,
aut certe tentasse : sed ante omnia refellit falsum
imaginis titulum paucis ante annis lege cautum,
ne tribunis collegam cooptare liccret. Q. Caecilius,
Q. Junius, Sext. Titinius, soli ex coUegio tribuno-
rum neque tulerant de honoribus Minucii legem j
et criminari nunc Minucium, nunc Servilium apud
plebem, querique indignam necem Maelii non de-
stiterant. Pervicerunt igitur, ut tribunorum mih-
tum potius, quam consulum, comitia haberentur^
haud dubii, quin sex locis (tot enim jam creari li-
cebat) et plebeii aliqui, profitendo se ultores fore
Maehanae caedis, crearentur. Plebs, quamquam agi-
tata multis eo anno et variis motibus erat, nec plu-
res, quam tres, tribunos consulari potestate crea-
Tit, et in iis L. Quinctium Cincinnati filium : ex
cujus dictaturae invidia tumultus quaerebatur. Prae-
latus suffragiis Quinctio Mam. jEmiUus, vir summae
dignitatis. L. JuUum tertium creant.
XVII. In horum magistratu Fidenae, colonia Ro- U. C. 317.
mana, ad Lartem Tolumnium Veientium regem ac ' ' ^*
Veientes defecere. Majas additum defectioni sce-
lus. C. Fulcinium, CloeUum TuUum, Sp. Antium, Legati
L. Roscium, legatos Romanos, caussam novi con- . '^^l-t '*
siUi quaerentes, jussu Tolumnii interfecerunt. Le- caesi.
vant quidam regis facinus : in tesserarum prospero
aSs
T. LIYU
jactu vocem cjus ambiguam, ut occidi jussisse vi-
deretur, ab Fidenatibus exceptam, caussam mortis
legatis fuisse. Rera iucredibilem ; interventu Fi-
denatium, novorum sociorum, consulentium de cae-
de ruptura jivs gentium, non aversum ab intentione
lusus animum : nec deinde in horrorem versum fa-
cinus : propius est fidera, obstringi Fidenatium po-
pulum, ne respicere spem ullam ab Romanis pos-
sct, conscientia tanti sceleris voluisse. Legatorum,
qui Fidenis caesi erant, statuae publice in Rostris
positae sunt. Cum Veientibus Fidenatibusque, prae-
terquam finitimis populis, ab caussa etiam tam ne-
fanda bellum exorsis, atrox dimicatio instabat. Ita-
que ad curam summse rerum, qirteta plebe tribunis-
que ejus, niliil controvcrsiae fuit, quin consules crea-
U. C. 318. rentur M. Geganius Macerinus tertium et L. Ser-
gius Fidenas ; a bello credo, quod deinde gessit,
adpellatum. Hic enim primus cis Anienem cum
rege Veientium secundo ^roelio conflixit, nec in-
cruentam victoriam retulit. Major itaque ex civi-
bus amissis dolor, quam laetitia fusis hostibus fuit :
et senatus, ut in trepidis rebus, dictatorem dici
Mam. ^milium jussit. Is magistrum equitum ex
coUegio prioris anni, quo simul tribuui militum
consulari potestate fuerant, L. Quinctium Cincin-
natum, dignum parente juvenem, dixit. Ad delec-
tum a consulibus liabitum centuriones veteres belli
periti adjecti, et numerus amissorum proxima pug-
na expletus. Legatos Quinctivnn Capitolinum et M.
Fabium Vihulanum soqui se dictator jussit. Quum
potcstas major, tinu vir quoque potestati par, ho-
stes ex agro Romano trans Anienem submovere,
coUesque inter Fidenas atquc Anienem ceperunt, re-
A. C. 434.
Dictator
Mam.
/Emilius
LIBER IV. CAP. XVIII. 283
ferentes castra : nec ante in camnos deeressi Svmt, U. C. 31 fr.
, . •!• r> 1- * rr A. C. 434.
quam legiones auxilio Jbaliscorum venerunt. lum
demum castra Etruscorum pro moenibus Fidenarum
posita : et dictator Romanus haud procul inde ad
confliicntes consedit in utriusque ripis amnis, qua
scqui munimento poterat, Tallo interposito : po-
stero die in aciem eduxit.
XVIII, Inter Iiostes variae fuere sententiae. Fa-
liscus, procul ab domo militiam tegre patiens, satis-
que fidens sibi, poscere pugnam : Veienti Fidenati-
que plus spei in trahendo bello esse. Tolumnius,
quamquam suorum magis placebant consilia, ne
longinquam militiam non paterentur Falisci, po-
stero die se pugnaturum edicit. Dictatori ac Ro-
manis, quod detrectasset pugnam hostis, animi ac-
cessere : posteroque die, jam militibus castra ur-
bemque se obpugnaturos fremeutibus, ni copia pug-
nae fiat, utrinKiue acies inter bina castra in medium
campi procedunt. Veiens, multitudine abundans, Veientes
qui inter dimicationem castra Romana adgrederen- ^^"^ socus
.... pugnant
tur, post montes circummisit. Trium populorum adversus
exercitus ita stedt instructus, ut dextrum cornu Roni^nos.
Veientes, sinistrum Falisci tenerent, medii Fidena-
tes essent. Dictator dextro cornu adversus Falis-
cos, sinistro contra Veientcm Capitolinus Quinc-
tius intidit signa : ante mediam aciem cum equi-
tatu magister equitum processit. Parumper silen-
tium et quies fuit, nec Etruscis, nisi cogerentur,
pugnam inituris, et dictatore arceni Romanam re-
spectante, ut ab auguribus, simul aves rite admi-
sissent, ex composito tolleretur signum. Quod si-
mul conspexit, primos equites clamore sublato in
hostem emisit : sccuta peditum acies ingeati vi
a84 T. Livii
t*. C. 318. conflixit. Nulla parte legiones Etruscae sostinuere
A. C. 434. . T.
mpetum Komanorum : eques maxime resistebat ;
equitumque longe fortissiraus ipse rex, ab omni
parte effuse sequentibus obequitans Romanis, tra-
hebat certamen.
Cossus re- XIX. Erat tiim inter equites tribunus militum A.
gem eorum ^ i- r^ ■ • i , . ,.
occidit. Corneluis Lossus, eximia pulchntudine corporis,
animo ac viribus par, memorque generis, quod, am-
plissimum acceptum, majus auctiusque reliquit po-
steris : is quum ad inpetum Tohimnii, quacumque
se intendisset, trepidantes Romanas videret turmas,
insignemque eum regio habitu vohtantem tota acie
cogiiosset, Hiccine est, inquit, niptor faderis huma-
ni, violatorque gentium juris ? Jam ego hanc macta-
tam victimam, {si modo sancti quidquam in terris esse
Dii voliint) legatorum manibus dabo. Calraribus sub-
ditis, infesta cuspide in unum fertur hostem : quem
quum ictum equo dejecisset, confestim et ipse ha-
sta innisus se in pedes excepit. Adsurgentem ibi
regem umbone resupinat, repetitumque saepius cus-
pide ad terram adfixit : tum exsangui detracta spo-
haj caputque abscisum victor spiculo gerens, ter-
Vincuntur. rore caesi regis hostes fundit. Ita e(iuitum quoque
fusa acies, qua; una fccerat anceps certamen. Dic-
tator legionibus fugatis instat, et ad castra com-
pulsos caedit. Fidenatium plurimi locorum notitia
effugere in montes. Cossus, Tiberim cum equi-
tatu transvectus, ex agro Veientano ingentem de-
tulit praedam ad urbem. Inter prnelium et ad ca-
stra Romana pugnatum est adversus partem co-
piarum, ab Tolumnio, ut ante dictura est, ad ca-
stra missam. Fabius Vibulanus corona primum
vallum defendit : intcntos deinde hostes in vallum.
LIBER IV. CAP. XX. 385
egressus dextra principali, cum triariis repente in-U. C, 3ia.
, . ... A. C, 434«
vadit : quo pavore mjecto, caedes minor, quia pau-
ciores erant ; fuga uon minus trepida, quam in
acie, fuit.
XX. Omnibus locis re bene gesta, dictator sena-
tusconsulto jussuque populi triumplians in ui-bem
rediit. Longe maximum triumphi spectaculum fuit ^ossi spolia
^, ... . . r • ■ opima.
Cossus, spolia opnna regis mterrecti gerens : in
eum milites carmina incondita, sequantes eura Ro-
mulo, canere. Spolia in aede Jovis Feretrii prope
Romuli spolia, quae, prima Opima adpellata, sola
ea tempestate erant, cum soUemni dedicatione do-
no tixit: averteratque in se a curru dictatoris civium
ora, et celebritatis ejus diei fructum prope solus tu-
lerat. Dictator coronam auream libram pondo ex
publica pecunia, populi jussu, in Capitolio Jovi do-
num posuit. Omnes ante me auctores secutus, A.
Cornelium Cossum tribunum militum secunda spo-
lia opima Jovis Feretrii templo intulisse, exposui :
ceterum, praeterquam quod ea rite opima spolia ha-
bentur, quae dux duci detraxit ; nec ducem novi-
mus, nisi cujus auspicio bellum geritur; titulus ip-
se, spoliis inscriptus, illos meque arguit, consulem
ea Cossum cepisse, Hoc ego quum Augustum Cae-
sarem, templorum omnium conditorem aut resti-
tutoiem, ingressum aedem Feretrii Jovis, quam ve-
tustate dilapsam refecit, se ipsum in thorace linteo
scriptum legisse auchssem 3 prope sacrilegium ra-
tus sum, Cosso spoliorum suorum Caesarem, ipsius
templi auctorem, subtrahere testera. Qui si ea in
re sit error, quod tam veteres annales, quodque
magistratuura libri, qiios linteos in aede repositos
Monetae Macer Licinius citat idemtidem auctores.
286 T. LIVII
iiono post demum anno cum T. Quinctio Penno A.
Cornelium Cossum consulem habeant, existimatio
communis omnibus est : nam etiam illud accedit,
ne tam clara pu^ia in eum annum transferri pos-
set, quod inbelle triennium ferme pestilentia inopia-
que frugum circa A. Cornelium consulem fuit :
adeo ut quidam annales, velut funesti, nihil praeter
nomina consuhim subgerant. Tertius ab consu-
latu Cossi annus tribunum eum militum consulari
potestate habet ; eodem anno magistrum ecjuitum :
quo in imperio alteram insignem edidit pugnam
equestrem : ea hbera conjectura est. Sed (ut ego
arbitror) vana versare in omnes opiniones licet :
quum auctor pugnae, recentibus spohis in sacra sede
positis, Jovem prope ipsum, cui vota erant, Romu-
himque intuens, haud spernendos falsi tituU testes,
se A. Comehum Cossum consulem scripserit.
U. C. 319. XXI. M. Corneho Maluginense, L. Papirio Cras-
A. C. 433. ,., . , * \r . -r.
so consuhbus, exercitus in agrum Veientem ac Fa-
hscum ducti : praedae abactae hominum pecorum-
que : hostis in agris nusquam inventus, neque pug-
nandi copia facta : urbes tamen non obpugnatae,
Pestilentia. quia pestilentia popuhim invasit. Et seditiones do-
mi quaesitae sunt, nec motae tamen, ab Sp. Maeho
tribuno plebis ; qui, ftivore nominis moturum se
aliquid ratus, et Minucio diem dixerat, et rogatio-
nem de pubhcandis bonis Servihi Ahalae tulerat :
falsis criminibus a Minucio circumventum Maehum
arguens, Serviho caedem civis indemnati objiciens :
quae vaniora ad popuhim ipso auctore fuere. Ce-
terum magis vis morbi ingravescens curae erat, ter-
rores(|ue ac prodigia ; maxime quod crebris moti-
bus terrae ruerc in agris nunciabantur tecta. Ob-
LIBER IV. CAP. XXII. 287
secratio itaque a populo, duumviris praeeuntibus,
est facta. Pcstilentior inde annus, C. Julio iterum U- ^v 320.
. . A. C. 43-2.
et L. Virginio consulibns, tantum metum vastitatis
in urbe agrisque fecit, ut non modo praedandi caussa
quisquam ex agro Romano non exiret, bellive infe-
rendi memoria Patribus aut plebi esset ; sed ultro
Fidenates, qui se primo aut oppido, aut montibus,
aut muris tenuerant, populabundi descenderent in
agrum Romanum : deinde, Veientium exercitu ad- Bellum
. 1-11.- 11- 1 • 1 i_ 11 ^^™ Fide-
cito, (nam Fahsci perpelii ad mstaurandum bellum, natibus et
neque clade Romanorum, neque sociorum precibus, Veienti-
potuere) duo populi transiere Anienem ; atque haud
procul Collina porta signa habuere. Trepidatum
itaque, non in agris magis, quam in urbe, est. Julius
consul in aggere murisque explicat copias : a Vir-
ginio senatus in aede Quirini consulitur. Dictato-
rem dici A. Servilium placet^ cui Prisco alii, alii Servilms
1 17- • • j dictator.
Structo fuisse cognomen tradunt. Vu-gmius, dum
coUegam consuleret, moratus, permittente eo, nocte
dictatorem dixit : is sibi magistrum equitum Postu-
mum iEbutium Elvam dicit.
XXII. Dictator omnes htce prima extra portam
CoUinam adesse jubet : quibuscumque vires subpe-
tebant ad arina ferenda, praesto fuere : signa ex
aerario pronita feruntm* ad dictatorem. Quse quum
agerentur, hostes in loca altiora concessere : eo dic-
tator agmine infesto subit : nec procul Nomento
«ignis conlatis, fudit Etruscas legiones : compuHt
inde in urbem Fidenas, valloque circumdedit. Sed Fidenas ob-
... , , .^ pugnat.
neque scaiis capi poterat urbs alta et munita; neque
in obsidione vis idla erat, <[uia frumentum non ne-
cessitati modo satisj sed copiie quoque, abunde ex
«nte convecto subficiebat. Ita, expugnandi pariter
a88 T. Livii
cogendique ad deditionem spe amissa, dictator in
locis, propter propinquitatem notis, ab aversa parte
urbis maxime neglecta, quia suapte natura tutissima
erat, agere in arcem cuniculum instituit : ipse, di-
versissimis locis subeuudo ad moenia quadrifariam
diviso exercitu, qui alii aliis succederent ad pugnam,
continenti die ac nocte proelio ab sensu operis ho-
Cuniculo stes avertebat : donec, perfosso a castris moute,
" ' erecta in arcem via est : intentisque Etruscis ad va-
nas a certo periculo niinas, clamor supra caput ho-
stilis captam urbem ostendit, Eo anno C. Furius
Pacihis et M. Geganius Macerinus censores villam
publicam in campo ^Martio probaverunt : ibique
primum census populi est actus.
U. C. 321. XXIII. Eosdem consules insequenti anno refec-
tos, Julium tertium, Virginium iterum, apud Macrum
Licinium invenio. Valerius Antias et Q. Tubero M.
Manlium et Q. Sulpicium consules in eura annum
edunt : ceterum in tam discrepante editione et Tu-
bero et Macer Ubros linteos auctores profilentur :
neuter, tribunos militum eo anno fiiisse, traditum a
scriptoribus antiquis dissimulat. Licinio libros haud
dubie sequi linteos placet : et Tubero incertus veri
est : sed inter cetera, vetustate incomperta, hoc
quoque in incerto positum. Trcpidatum in Etruria
est post Fidenas captas, non Veientibus sohmi ex-
territis metu similis excidii, sed etiam Faliscis mc-
moria initi primo cum iis belli ; quamquam re-
bellantibus non adfuerant. Igitur quum duae civi-
tates, legatis circa duodecim populos missis, inpe-
trassent, ut ad Voltumnai fanum indiceretur omni
Dictator Etruriae concilium : velut magno inde tumuhu in-
Mamercus minente, senatus Mam. .^milium dictatorem iterum
^milius.
LIBKR iV. CAP. XXIV. 289
dici ji.ssit : ab eo A. Posturains Tubortus nwgister U. C. 0-21.
,. , ,, ^ ^ . A. C. 4;ji.
eqriitum est dictus ; bellunique tanto niajore, quam
proximo, conatu adparatnm est, quanto plus erat
ab orani Etruria periculi, quam ab duobus populis
fuerat.
XXIV. Ea res ab'quanto exspcctationc omnium
ti"anquillior fuit. Itaque quum renunciatum a mcr-
catoribus esset, negata Veientibus auxilia, jussosque
suo consilio bellum initum suis viribus exsequi, nec
adversarum rerum quaerore socios, cum quibus speitt
integram communicati non sint : tum dictator, n6
hequidquam crcatus esset, inateria qucerendie bello
gloriae ademta, in pace aliquid opcris edere, quocl
monumcntum essct dictaturze, cupiens, censuram
ininuere parat : seu nimiam potestatcm ratus, seu
Tion tam rnagnitudine honoris, quam diuturnitate,
bbfensus. Concione itaque advocata, reivpublicam
foris gercndam, ait, tutaque onmia priestanda, Deos
inmortales susrepisse : se, quod intra muros aomc/wm Censura; i
esset, libertati populi Romani consulturum : maximam *^'."P"s '"-
' _ mmutum.
autem ejus custodiam esse, si magna imperia diuturnd
hon essent ; et tempoiis viodns inponeretur, quihui
Juris inponi non possct. Alios magistratus annuos esse,
qiiiiiqvennalem censuram : grave esse, iisdem pcr to'i
annos magna parte vitce obnoxios vivere: se legem latu'
rum, ne plus, quam annua ac semestris, censura esset.
Consensu ingenti populi legem postero die pertulit,
iet, ut reipsa, inquit, sciatis Quirites, quam mihi diu~
turna non placeant imperia, dictatura me ab lico. De-
posito suo magistratu, modo aliorum ma-Jstratui
inposito", fihe alteri, cum gratulatione ac favore in-
genti populi doraum est reductus. Censores, aegre
passi,Mamercum, quod magistratumpopuli Romani
VOL. I. O
fl^O T. LIVII
minuisset, tribu movenint, octnpUcatoque censa
seraiium fccerunt : quani rem ipsum iugenti auimo
tulisse ferunt, caussam potius ignominiae intuentem,
quara ignominitim ; primores Patrum, quamquam
deminutuni censurae jus noluissent, exemplo acerbi-
tatis censoriae obfensos : quippe quum se quisque
fliutius ac saepius subjcctum ccnsoribus fore cerne-
ret, quam censurara gcsturum. Populi certe tanta
indignatio coorta dicitur, ut vis a censoribus nullius
auctoritcite, prEeterquam ipsius Mamerci, deterreri
quiverit.
XXV. Tribuni plebis, adsiduis concionibus pro-«
hibeudo consularia comitia, quum res prope ad in-
terregnum perducta essct, evicere tandem, ut tribuni
militum consulari potestate crearentur : victoi-ise
prgemium, quod petebatur, ut plebeius crcaretur,
U. C. 322. nuUum fuit : omnes patricii creati sunt, M. Fabiua
A. C. 430. Vibulanus, M. Foslius, L. Sergius Fidenas. Pesti-
Pcstilcntia. lentia eo auno aliarum rerum otium praebuit ; iedis
Apollini pro valetudinc populi vota cst : multa
duumnri ex libris, placandae Deum irae, avertendae-
que a populo pcstis caussa, fecere : magna tameu
clades in uvbe agrisque, promiscue hominum peco»
rumque pernicie, accepta ; famem cultoribus agro-
rum timentes in Etruriam, Pomptinumque agrum,
et Cumas, postremo in Siciliam quoque frumenti
caussa misere, Consularinm comitiorum nulla men»
tio habita est. Tribuni militum consulari potestatc
onmes patricii creati sunt, X/. Pinariiis Mamercinus,
U. C. 323. h, Furius Medulliims, Sp, Postumius Albus, Eo
A.C. 459. g^jjno vis morbi levata, neque a pcnuria frumenti,
quia ante provisum erat, pcriculum fuit, Consilia
ad movcuda bcUa in ^^oUcorum /Etjuorumque con-
IIBER IV. CAF. XXVI. 2yf
fillis, et in Etniria ad fanum Voltumnse, agitata.
Ibi prolata; in annum res, decretoque cautum, nft
quod ante concilium lieret ; ncquidquani Veiente
popvdo querente, eamdem, qua Fidcnae delet* sint,
inminere Veiis fortunam. Interim Romae priucipes
plebis, jam diu nequidquam inminentes spei majoris
honoris, dum foris otium esset, coetus indicere in
domos tribunorum plebei, ibi secreta consilia agi-
tare : queri, se a plebe adeo spretos, ut, quum per tot
Qnnos tj^ibuni miiitum amsulari potestate creentur, nulll
umquam plebeio ad eum honorem aditus fuerit : mul-
tum providisse suos majores, qui caverint, ne cui pa,-
tricio plebeii magistratus patcrent ; aut patridos ha»
hendos fuisse tribunos plebei: adeo se suis etiam sgt'
dere, nec a plebe minus, quam a Patribus contemni.
Alii purgare plebem, culpam in Patres vcrterc :
eorum ambitione artibusque fieri, ut obseptum plebi sit
ad honorem iter : si plebi respirare ab eorum mixtis
precibus 'ninisque liceat, memorem eam suorum initU'-
ram suffragia esse, et parto auxilio imperium quoqu^
adscituram. Placet, tollendae ambitionis caussa, tri-
bunos legem promulgare, ne cui album in vesti- Ler de alba
mentum addere petitionis liceret caussa. Parva '" ^^^^'
^ _ mentum
nunc res, et vix serio agenda videri possit, quae non ad- .
tunc ingenti certamine Patres ac plebem accendit. '^^"'^^*
Vicere tamen tribuui, ut legem perfeiu-ent : adpare-
batque, irritatis animis, plebem ad suos studia incli-
naturam : quae ne libera essent, senatusconsultum
factum est, ut consularia comitia haberentur,
XXVI, Tiuuultus caussa f uit j quem ab ^quis U. C. 82^.
et Volscis Latini atque Heruici nunciarant. T. "^' ^' ^*'^*
Quinctius L. F. Cincinnatus (eidera et Penno co-
guomen additur) et C. Julius Mento^ consules facti i
02
^9^ T. LTVIl
U. C. 324. nec uitra terror belli est dilatus. Legc sacrata, qu«
A. C. 42S. maxinia apud eos vis cogcndffi militije erat, delectu
habito, utrimque validi exercitus profecti in Algi-
Bellum <lum convencre : ibique, seor-um ^qui, seorsum
cumiiquis-- , . ...
•i Volscis. » olsci, castra communivere ; intentiorque, quam
iimquam ante, muniendi exercendique militem cura
ducibus erat : eo plus nuncii terroris Romam adtu-
lere. Senatui dictatorem dici placuit : quia, etsi saepe
victi populi, majore tamen conatu, quam alias um-
quam, rcbellarent : et aliquantum Romanae juven-
tutis morbo absumtum erat : ante omnia pravitas
'consulum discordiacjue inter ipsos, et certamina in
consiliis omnibiis terrebant. Sunt, qui male pugna-
tum ab his consulibus in Algido auctores sint, cam-
que caussam dictatoris creandi fuisse. IUud satis
constat, ad alia discordes in uno adversus Patrum
vohmtatcm consensisse, ne dicerent dictatorem: da-
nec, quuni alia aliis terribihora adfcrreatur, nec in
auctoritate senatus consnles essent, Q. Servilius
Priscus, sunnnis honoribus egregie usus, Jos, in-
quit, trihum plihis, quoniam ad extrema ventum est,
' senatits adpellat, ut in tanto discrimine reipublicre dic-
tatorcm dicere vonsules pro potestate vestra cogatis.
Tribuni pl. Quavoce audita, occasionem obhitara rati tribuni au-
"^' cula gendse potestatis secedunt, proque coUegio pronun-
cousulibus. ciant, placere, consulcs senatui dicto audientes esse : si
adversus consensum amplissimi ordinis ultra tendant, in
' vtncula se du.ci eos jussuros. Consules ab tribunis,
quam ab senatu, vinci maluerunt ; proditum a Pa-
tribus summi imperii jus, datumque sub jugum tri-
buniciae potestati consuhatum memorantes, siqui-
' dem cogi aliquid pro potestate ab tribuno consules,
et (quo qnid ulterius privato timeodum foret ?) ia
LIBER IV. CAr. xxvii. ng.^.
rincula etiam diici possent. Sors, iit dictatorem U, C. 324.^
diceret, (nam ne id quidem intcr collegas con: ' ' *iv
venerat) T. Quinctio evenit : is A, Postumium Tu-^Postumius
, ....... 'dictator.
bertum, socerum suum, sevenssimi imperii virum,
dictatorem dixit : ab eo L. Julius magister equitum
est dictus. Simul edicitur et justitium : neque aliud
tota urbe agi, quam bellura adparari : cognitio va-
cantium militice mimere post belliim diftertur. Ita
dubii quoque inclinant ad nomina danda : et Her-
picis Latinisque milites imperati : utrimque enixe
obeditum dictatori est.
XXVIL Haec omnia celeritate ingenti acta : re-
lictoque C. Juiio consule ad prtesidium urbis, et L.
Julio Magistro equitum ad subita belli ministeria,
ne qua res_, qua eguissent in castris, moraretur, dic-
tator, prseeunte A. Cornelio pontifice maximo, lu-
dos magnos tumultus caussa vovit : profectusque ab
yrbe, diviso cum Quinctio consule exercitu, ad ho-
Stes pervenit. Sicut bina castra hostiumj parvo
inter se spatio distantia, viderant, ipsi quoque mille
ferme passus ab hoste, dictator Tusculo, consul
Lanuvioj propiorem locum castris ceperunt. Ita
quatuor exercitus, totidem munimenta planitiem in
niedio, non parvis modo excursionibus ad prrelia,
sed vel ad explicandas utrimque acies satis paten-
tem, habebant : nec, ex quo castris castra conlata
sunt, cessatum a levibus proeliis est ; facile patiente
dictatore, conferendo vires spem universa; victoriae,
tentato paullatim eventu certaminuni, suos praeci-
pere. Itaque hostes, nulla in prcelio justo relicta
spe,"noctu adorti castra consulis, rem in casum an- Obpu^nau
cipltis eventus comniittuut. Clamor subito ortus, coniulis
,.,.., . ... castra.
non consuhs modovigucs, cxercitum ueiuae omnem,
0 3
294 ^* Livii
\1. C. 324. sed dictatorem quoque ex somno exclvit. Ubi prai'
' ' *^^* senti opc res egebant, consul ncc animo defccit, nec
cortsilio : pars militum portarum stationcs firmant :
pairs corona vallum cingunt. In alteris apud dicta-
torcm castris^ quo minus tumultus est, eo plus ani-
luadvertitur, quid opus facto sit : misso extemplo
ad castra subsidio, cui Sp. Postumius Albus legatus
prjEficitur, ipse parte copiarum parvo circuitu locum
maxime secretum ab tumultu petit, unde ex neco-
pinato aversum liostem invadat. Q. Sulpiclum le-
gatum prieficit castris : M. Fabio legato adsignat
equites : nec ante lucem movere jubet manum, in-
ter nocturnos tumultus modcratu difficilem. Omnia,
quae vel alius imperator prudens et inpiger in tali re
prseciperet ageret^iue, przecipit ordine atque agit :
illud eximium consilii animique specimen, et ncuti*
quam vulgatce laudis, cpiod ultro ad obpugnanda
castra hostium, unde majore agmine profectos ex-
ploratum fuerat, M. Geganium cum cobortibus de-
lectis misit : qui, postquam intentos homines in
eventum periculi alieni, pro se incautos neglectis vi-
giliis stationibusque, est adortus, prius pcne cepit
castra, quam obpugnari hostes satis scirent : inde,
fiimo, ut convenerat, datum signum ubi conspectum
ab dictatore est, exclamat, capta hostium castra,
riunciarique passim jubct.
Vincuntur XXVIII. Et jam luccscebat, omniaque sub oculis
iKistcs. erant : et Fabius cum equltatu inpetum dederat, et
conSul eruptionem e castris in trepidos jam hostcs
fccerat. Dictator autcm, parte altcra subsidia ct
secundam acicm adortus, circumagenti se ad dis-
sonos clamores ac subitos tumultus hosti undique
objcccrat victorcm peditcm equitcmque. Circum-
LIEER IV. CAP. XXIX. 295
Ycnti igitur jam in medio ad unmn omncs poenas U. C. 314.
rebellionis dedissent, ni Vectius Messius ex Volscis, ' ' *^'*
nobilior vir factis, quam genere, jam orbem volven-
tes siios increpans clara voce, Hic pr(ebituri, inquit,
vos telis hostiiim estis indefensi, inulti ? Quid igitur
arma hahetis P aut quid ultro beUum intuUstis ; in otio
tumnltuosi, in bello segnes P Quid hic staritibus spei
est ? an Deum aliquem protecturum vos, rapturumque
hinc putatis P Fcrro via facienda est. Hac, qua me
prcegressum videritis, agite, qui visuri domos, parentes,
conjuges, liberos estis, ite mecum. Non murus, nec
Vallum ; sed armati armatis obstant : virtute pares,
necessitate, qucE ultimum ac maximum telum est, supe-
riores estis. Heec locutum exsequentemque dicta
redintegrato clamore secuti, dant inpressionem, qua
Postuniius Albus cohortes objecerat : et moverunt
victorem, donec dictator, pedem jam referentibus
suis, advenit : eoque omne prcelium versura est,
Uni viro Messio fortuna hostium innititur : multa
utrimque vulnera, multa passim caedes est. Jam
ne duces quidem Romani incruenti pugnant. Unus
Postumius, ictus saxo, perfracto capite, acie ex-
cessit : non dictatorem humerus vulneratus, non
Fabium prope adfixum equo femur, non brachium
abscisum consulem ex tam ancipiti proelio sub-
niovit.
XXIX, Messium inpetus per stratos caede hostes
cum globo fortissimorum juvemun extulit ad castra
Volscorum, qiiee nondum capta erant : eodem omnis
acies inchnatur. Consul, effusos usque ad vallum
persecutus, ipsa castra valhimque adgreditur : eo-
dem et dictator alia parte copias admovet : non
scgnior obpiignatio est, quam pugua fuerat. Con-
04
396 'i'. LIVU
.»v sulem signom (juoque intra vallum injecisse ferunt,
quo milites acrius subirent : repctendoque signo
primam inpressionem factam. Et dictator, pro-
ruto vallo, jam in castra prceliura intulerat. Tum
abjici passirn arma^ ac dedi hostes coepti : castris-
que et his captis, hostes^ praetcr senatores, omnes
venumdati sunt. PrBedse pars sua cognosccntibus
iLatinis at([ue Plernicis reddita ; partem sub hasta
ilictator vendidit : pra^positoque consule castris,
jpse, triumphans invectus urbem, dictatura se abdi-
lavit, Egregiai dictaturaj tristem memorlam faciunt,
Postuinius qui fdium ab A. Postumio, quod, occasione bene
an hlium ijugnandi captus, injussu decesserit prjesidio, victo-
secun per- ' ° r ' j r -"
cusserit, xem securi percussum tradunt. Nec libet credere j
et licet, in variis opinionibus : et argumento est>
jquod mperia Munliana, non Postumiana, adpellata
«int : quum, qui prior auctor tam sievi excmpli
foret, occupaturus insignem titulum crudelitatis fue^
rit. /wj9crioso quoque Manlio cognomen inditum:
Postumiiis nulla trjsti nota est insignitus, C. Julius
consul tedem ApoUinis, absente collega, sine sorte
dedicavit : a?gre id passus Quinctius, quum, dimisso
.exercitu, in urbem redisset, nequidquam in senatu
.est conqucstus, Insigni magnis rebus anno additur,
«ihil tum ad rcm Komanam pertinere visum, quod
Karthagini-Karthaginienscs, tanti hostes futuri, tum primum
enscs in Si- «^^ seditiones Siculorum ad partis alterius auxilium
ciliHm tra- t , . . . .
jiciunt. in Siciliam exercitum trajecere.
U. C. 325. XXX. Agitatum in ur])e ab tribunis plebis, ut
A. C. 427. tribuni militiun consulari potestatc crearentur 3 nec
obtineri potuit. Consules fiunt L. Papirius Crassus,
L, Julius, yEquorum legati foedus ab scnatu cuni
f etissentj et pro foidcrc deditio ostentarctur, indu-
tlBEll IV. CAF. XXX. S97
cias annorum octo inpetravcrunt. Volscoriim res,
super acccptani in Algiclo claclem, pertinaci certa-
;iiine inter pacls bellicjue auctores in jurgia et sedi-
tiones versa. Undique otium fuit Romanis. Legem U. C. 326.
', , • • X , ° A. C. 4^6,
de multarum aestimatione pergratam populo, quum
fib tribuuis parari consuk>s unius ex coUegio prodi-.
tione excepissent, ipsi priEOCcupaverunt ferre. Con,-
gules L. Sergius Fidcnas iterum, Hostus Lucretius
Tricipitinus. Nihil dignum dictu actum his consu-
libus. Secuti eos consules A. Cornelius Cossus, T. U. C. 327.
Quinctius Pennus iterum. Veientcs in agrum Ro-
paanum excurslones fecerunt. Fama fuit, ciuosdam
ex Fidenatium juventute participes ejus populatlonls
fuisse : cognitloque ejus rei L. Sergio, et Q. Ser-
vilio, et Mam. iEmllio permissa. Quidam Ostiam
relegati, quod, cur per eos dies a Fidenls afuissent,
parum constabat : colonorum additus nuraerus^
^gerque iis bello interemtorum adsignatus. Siccitate Siccitas.
eo anno pUn-imum laboratum est : nec coelestes
jnodo defuermit aquae, sed terra quoque, ingenito
humore egens, vix ad perennes subfecit amnes : de-
fectus alibi aquarum clrca torridos fontes rivosque
stragem sitl pecorum morientlum dedit : scabie alia
absumta : vulgatlque contactu in homines morbi, et
primo in agrestes ingruerant servitiaque : urbs de-
inde inpletur. Nec corpora modo adfccta tabo, sed .
animos quocpie multiplex religio, et pleraque ex-
terna, invasit ; novos ritus sacrificandi vaticinando Externa su-
inferentibus in domos, quibus quaestui sunt capti ' '
superstitlone anlmi : donec publicus jam pudor ad
primores civitatis pervenit, cernentes in omnibus
yicis sacellisque peregrina atque insolita piacula pa-
cis Deum exposcendae. Datum inde nogotiimi 3edi«
05
»9^ T. LIVII
libus, ut aniraadverterent, ne qui, nisi Romani Di!,
U. C. 328. neu ([uo alio more^ quam patriOj colerentur. Irae
^ • *^*" advcrsus Veientes in insequcntem annum, C. Ser-
vilium Ahalam, L. Papirium Mugillauum consules,
tlilat^e sunt, Tunc quo([ue, ne coafestim bellum
indiceretur, neve exercitus mitterentur, religio ob-
Stitit : feciales prius mittendos ad res repeteudas
censuere. Cum Veientibus nuper acie dimicatum
~ ad Nomentum et Fidenas fuerat : induciaeque inde,
non pax, facta : quarura et dies exierat, et ante
diera rebellaverant. Missi tameu feciales : nec eo-
rum, quum more patrum jm'ati repeterent res, vcrba
Veientibus sunt audita. Controversia inde fuit, utrum populi
bellum in- iussu indiccrctur bcllum, an satis esset senatuscon-
dictumi
sultum. Pervicere tribuni, denunciando inpedituros
se delectum, ut consules de bello ad populum fer-
rent: omnes centuriae jussere. In eo quoque plebs
superior fuit, quod tenuit, ne consules in proximum
annum crearcntur.
U. C. 329. XXXI. Tribuni militum consnlari potestate qua-
tuor creati sunt, T. Quinctius Pennus ex consulatu,
C. Furius, M. Postumius, A. Conielius Cossus : cx
5is Cossus priEfuit urbi : trcs, delectu habito, pro-
fecti sunt Veios, documentoque fuere, quam plu-
rium imperium bello inutile esset. Tendendo ad
sua quisque consilia, quum aliud alii videretur, ape-
ruerunt ad occasioncra locum bosti : incertara nam-
que acicm, signum aliis dari rcccptui, aliis cani ju-
bentibus, invasere opportune Veientes : castra pro-
pinqua turbatos ac terga dantes accepere : plus ita-
que ignominite, quam cladis, cst acccptum. Moesta
civitas fuit, vinci insueta : odisse tribunos, poscere
dictatorem, in co verti spes civitatis : et quum ibi
LIEER IV. CAl». XXXII. 299
^uoque rcligio obstaret, ne noii posset nisi ab con- U. C. 329.
sule dici dictator, augures consulti eam religionem ' ^^''
excraere. A. Cornelius dictatorem Mam. iEmilium Mamercus
dixit : et ipse ab eo magister equitum est dictus.^"?^^"*
Adco, simul fortuna civitatis virtute vera eguit, ni-
hil censoria animadversio eflecit, quo minus regi-
men rerum ex notata indigne domo peteretur. Vei-
entes, re secunda elati, missis circura Etruriae po-
pulos legatis, jactando tres duces Romanos ab se
uno proelio fusos, quum tamen nullam publici con-
silii societatem movissent, voluntarios undique ad
spem praedie adsciverunt. Uni Fidenatium populo Fidenates
rebellare placuit : et, tamquam nisi ab scelere bel-
lum ordiri nefas esset, sicut legatorum antea, ita
tum novorum colonorum csede inbutis armis, Vei-
entibus sese conjungunt. Consnltare inde principes
duorum populorum, Veios an Fidenas sedem beili
caperent. Fidenae visae opportuniores : itaque, tra-
jecto Tiberi, Veientes Fidenas transtulerunt bellum.
Romee terror ingens erat : adcito exercitu ab Veiis,
eoque ipso ab re male gcsta perculso, castra locan-
tur ante portam CoUinam, et in muris armati dis-
positi, et justitium in foro, tabernaeque clausae : fi-
xmtque omnia castris, quam urbi, similiora.
XXXII. Tura trepidam civitatem, prseconibus
per vicos dimissis, dictator ad concionem advocatam
increpuit, quod animos ex tam levibus forturKC momen- Dictatoris
tis suspensos gererent, ut, parva jactura accepta, 9««°'^^"'''
ipsa non virtute hostium, nec ignavia Ronumi exercitus,
sed discordia imperatorum, accepta sit, Veientem ho-
stem sexies victum, pertimescant, Fidenasque prope sec-
pius captas quam obpugriutas. Eosdem et Romanos et
hostes esse, qui per tot secula fuerint : eosdem animoSj
O G
300 T. LIVII -
U.C. 029. easdeni corporis vires, eadem anna gerere : se qucque
' ' '^' eiandem dictaforem Mam. jEmilium csse, qui ante Vei-
entium Fidenatiumque, adjunctis Faliscis, ad Nomen-
tum exercitus fuderit : et magistrum equitum A. Cor-
nelium eumdem in acie fore, qui priore bello tribunus
militum, Larte Tolnmnio rege Veientium in conspectu
duorum cxercituum occiso, spolia opima Joviji Feretrii
templo intulerit. Proin memores, secum triumphos,
secum spolia, secum victoriam esse ; cum hostibus sce-
lus legatorum contra jus gentium interfectorum, ccEdem
in pace Fidenatium colonorum, inducias ruptas, septi-
mam infelicem defectionem, arma caperent. Simul
castra castris conjunxissent, satis conjidere, nec scelera-
tissimis hostibus diuturnum ex ignominia exercitus Ro-
' mani gaudium fore ; et populum Romanum intellectu-
rum, quanto melius de rejmblica meriti iitit, qui se dic-
tatorem tertium dixerint : quam eos, qui, ob ereptum
■- cerisurcE regnum, labem secundce dictatune suce inposu-
erint. Votis deinde nuncupatis profectus, mille et
<juingentos passus citra Ficlenas castra locat : dex-
tra montibusj la;va Tiberi amne septus. T. Quinc-
tium Pennum legatum occupare montes jubet, oc-
cultumque id jugum capere, quod ab tergo hostibus
foret. Ipse postcro die, quum Etrusci pleni animo-
rum ab pristini dici meliore occasione, quam prgna,
in aciem processissent, cunctatus parumper, dum
: speculatores referrent, Quinetium evasisse in jugum
propinquum arci Fidenarum, signa profert : pedi-
turaque aciem iustructam pleno gradu in hostcm
inducit : magistro equitum pnecipit, ne injussu pu-
• gnam incipiat : se, quum opus sit, equcstri auxilio
«ignum duturum : tum ut nicraor regiit pugnae, me-
-IQor opimi doni^ llomulique ac Jovis Ferctriij rcm
LIBER IV. CAP. XXXIII. -30I
gereret. Legiones inpetu ingenti confligunt. llo- U. C. 32?;
. manus odio accensus, inpium Fidenatem, prcedonem
Veientem, ruptores induciarum, cruentos legatorum
infanda csede, respersos sanguine colonorum suo-
rum, perfidos socios, inbelles hostes compeilans,
factis simul dictisque odium explet.
XXXIII. Concusserat prirao statim congressu
hostem : quum repente, patefactis Fidcuarum por-
tis, nova erumpit acies, inaudita ante id tempus in-
visitataque : ignibus armata ingens multitudo, faci- Fidenates
busque ardentibus tota conlucens, velut fanatico in- facibus ar-
stincta cursu, in hostem ruit : formaque iusolitae mati.
pugnae Romanos paruraper exterruit. Tura dictator,
magistro equitum equitibusque, tum ex montibus
Quinctio adcito, proelium cicns, ipse in sinistrum
cornu, quod, incendio similius quam proelio, terri-
tum cesserat flammis, adcurrit : claraque voce, Fu-
mone victi, inquit, vehit examen apum loco vestro ex-
acti, inermi cedetis hosti ? Non ferro exstinguetis ig-
nes P non faces hus ipsas pro se quisque, si igni,noTi
telis, pugnandum est, ereptas ultro inferetisP Agite,
nominis Roraani ac virtutis patrum vestrcecpte memores,
vertite incendium hoc in Jiosfium urbem ; et suis fiam-
mis delete Fulcnas, quas vestris beneficiis placare non
potuistis. Legatorum hoc vos vestrorum colonorumque
sanguis, vastatique fines monent. Ad impciium dic-
tatoris mota cuncta acies : faccs partim emissae ex-
cipiuntur, partim vi eripiuntur : utraque acies ar-
matur igni. Magister e<[uitum et ipse novat pug-
nam equestrem : frenos ut detraliant equis, impe-
rat :" et ipse princeps, calcaribus subditis cvectus,
eflVcno equo iu medios ignes infertur : et alii conci-
tati equi libero cm"su ferunt equitem iu hostem.
3^* T. LIVII
U. C. 329. Pulvis elatus, mjxtusque fumo, lucem ex oculis vi-
A. C. 423. \
roium equorumque aufert : ea, quae militem terru-
erat, species nihil terruit equos : ruin» igitur simi-
lem stragem ecjues, qnacumque pervaserat, dedit.
Clamor deinde accidit novus : qui quum utramque
mirabundam in se aciera vertisset, dictator excla-
mat, Qumctium legatum et siios ah tergo hostem ador-
tos : ipse, redintegrato clamore, infert acrius signa.
Vincuntur Quum duse acies, duo diversa proelia, circumventos
Vc i c n tcs c t
ridenates. Etruscos et a fronte et ab tergo urgcrcnt, neque in
castra retro, neque in montes, unde se novus bostis
objecerat, iter fug^e esset, et equitem passim liberi
frenis dispulissent equi, Veientium maxima pars Ti-
berira effusi petunt. Fidenatium qui supersunt, ad
iirbem Fidenas tendunt. Infert paNidos fuga in me-
diam Ccedem : obtruncantur in ripis : alios, in aquam
compulsos, gurgites ferunt : etiam peritos nandi
lassitudo et vulnera et pavor degravant ; pauci ex
multis tranant. Alterum agraen fertur per castra in
nrbcm : eadem et Romanos sequentes inpetus rapit :
Quinctium maxime, et cum eo degressos modo de
montibus, recentissimum ad laborem militem, (juia
ultimo proelio advenerat.
Captae Fi- XXXIV. Hi, postquam mixti bostibus portam
intravere, in muros evadunt ; suisque capti oppidi
signum ex muro tollunt. Quod ubi dictator con-
spexit, (jam enim et ipsc in deserta bostium castra
penetraverat) cupientem militem discurrere ad pr^e-
dam, spe injecta majoris in urbe pra?die, ad portam
ducit ; receptusque intra muros, in arcem, quo ru-
ere fugientium turbam videbat, pergit. Nec minor
cjedes in urbe, quam in proelio, fiiit ) donec, ab-
jectis armis_, nihil praetcr vitam petenteSj dictatori
dcnie.
LIBER IV. CAP. XXXV. 303
decluntur. Urbs castraque diripiuntur. Postcro die
singiilis captivis ab equite ad centurionem sorte duc-
tis, et, quorum eximia virtus fuerat, binis, aliis sub
corona veniundatis, exercitum victorem opulentum-
que prsda triumphans dictator Romam reduxit :
jussoque magistro equitum abdicare se magistratu,
ipse deinde abdicat die sextodecimo, reddito in pace
imperio, quod in bello trepidisque rcbus acceperat,
Classi quoque ad Fidenas ptignatum cum Veienti- Classibus
bus, quidam annales retulere : rem aeque difficilem^^^p-^j^j^g
atque incredibilem nec nunc lato satis ad hoc amne :
et tum aliquanto, ut a veteribus accepimus, artiore:
nisi in trajectu forte fluminis prohibendo^ aliquarum
cavium concursum in majus (ut fit) celebranteSj
navalis victoriae vanum titulum adpetivere.
XXXV. Insequens annus tiibunos militares con- U. C. 330.
sulari potestate habuit A. Sempronium Atratinum,
i/. Quinctium Cincinnatum, L. Furium MeduUinum,
Ju. Horatium Barbatum. Veientibus annorum vi-
ginti inducise datae, et jdfiquis triennii, quum plu-
rium annorum petissent. Et ab seditionibus urba-
Bis otiura fuit. Annum insequentem, ntque beilo
foris, neque domi seditione insigiiem, ludi bello voti
celebrem, et tribunorum militum adparatu, et fini-
timorum concursu, fecere. Tribuni consulari po-
testate erant Ap, Claudius Crassns, Sp.Nautius Ru-
tilus, L. Sergius Fidcnas, Sex. Julius lulus : specta-
culum comitate etiam hospitum, ad quod publico
consensu venerant, advenis gratius fuit. Post ludos
conciones seditiosce tribunorum plebi fuerunt, ob-
jurgantiimi multitudinem, qiiod, admiralione eorum, Queruntur
quos odisset, stupens, in aterno se ipsa teneret servifio : . ..'^'^.
€t non modo ad spem consulatus in partem revocandam militum
304 T. LIVII
creandis adspirare non auderet, sed nc in tribimis qiiidem 7/ri/j-
terirentur. " ^"'" creandis {quce commimia essent comitia Patrum ac
plehis) aut sui aut suorum meminisset. Desineret ergo
mirari, cur nemo de comniodis plebis ageret : eo in-
pendi laborem ac periculum, unde emolumentum at^ue
honos speretur. Nikil non adgressuros homines, si ma-'
gna conatis magna pramia proponantur. Ut qiiidem
aliquis trihunus plehis ruat ccecus in certamina periculo
ingenti, fructu nullo ; ex quibus pro certo habeat, Pa-
tres, adversus quos tenderet, hello inexpiahili se perse-
cuturos ; apud plehem, pro qua dimicaverit, nihilo se
honoratiorem fore, neque sperandum, tieque postulan-
dum esse. Magnos animos magnis honoribus Jieri : ne-
minem se pleheiuni contemturum, ubi contemni desis-
sent. Experiendam rem denique in imo aut altero esse^
sitne aliquis plebeius ferendo magno honori ; an por-
tcnto simile miraculoque sit, fortem ac strenuum vi-
rum aliquem exsistere ortum ex plehe, Summa vi ex-
pugnatam esse, ut tribuni miUtum consulari potestate
,€t ex plehe crearentur. Petisse viros domi militiceque
spectatos : primis annis sugillatos, repuUos, risui Pa-
tribus fuisse : desisse postremo prcebere ad contumtliam
cs. Nec se videre, cur non lex quoque ahrogetur, qua
id liceat, quod numquam futurum sit : minorem quippe
ruborem fore in juris iniqititate, quam si per indignita-
tem ipsorum prcflerecmtur.
U. C. 331. XXXVI. Hujus gencris orationes, cum atlscnsu
auditse, incitavere quosdam ad petendum tribuna-
tum militum, alium alia de coramodis plebis latu-
rum se in magistratu profitentem. Agri publici di-
vidcndi coloniarumijue deducendarum ostentatse
spcs ; ct vcctigali posscssoribus agrorum inposito,
in stipendiura miiitum crogandi aris. Captatum de-
LIBER IV. CAF. XXXVII. 305
indc tenipus ab tribunis militmn, quo per discessum
hominuni ab urbe, q\mm Patres clanclestina denun-
ciatione revocati ad dicm certam essent, senatuscon-
sultum fieret, absentibus tribunis plebi: ut^ quoniam
Volscos in Ilernicorum agros pryedatum exisse fama
esset, ad rem inspiciendam tribuni militum proficis-
cerentur, consulariaque comitia haberentur. Pro-
fecti Ap. Claudium, filium decemviri, praefectum ur-
bis relinquunt, inpigrum juvenem, et jara inde ab
incunabulis iubutum odio tribunorum plebisque : tri-
Jjunis plebi nec cum absentibus iis, qui senatuscon-
sultum fecerant, nec cum Appio^ transacta re^ quod
contenderentj fuit.
XXXVII. Creati consules sunt C. Sempronius U. C. 332.
^tratinus, Q. Fabius Vibulanus. Pcregrina res, sed
memoria digna, traditur eo anuo facta : Vulturnum,
Etruscorum urbem, quae nunc Capua est, ab Samni-
tibus captam ; Capuamque ab duce eorum Capye, ^apua oc-
1/1. \ • 11 cupata a
vel (quod propms vero est) a campestn agro adpei- Samniti-
latam. Cepere autem, prius bello fatigatis EtrusciS;, ^"^*
jn societatem urbis agrorumque accepti : deinde
festo die graves somno epulisque incolas veteres_
novi coloni nocturna caede adorti. His rebus actis,
consules ii, quos diximus, Idibus Decembribus ma-
gisti'atum occcpere. Jam non solum, qui ad id
niissi eraut, retulerant, inminere Volscum bellum j
sed legati quoque ab Latinis et Hernicis nunciabant,
Non ante umquam Vokcos nec ducihus legendis, nec
exercitui scribendo, intentiores fuisse : vulgo fremere,
aut in perpetuum arma bellumque oblivioui danda, ju-
gianque accipiendum ; aut iis, cum quibus de imperio
certetur, nec virtute, nec patientia, nec discipUna rei gpu^p^
mditaris cedendum essc. Haud vana adtulere : sed cum Vol-
scis.
306 T. LIVII
u. C. 332. nec perinde Patres moti sunt : et C. Sernpronius.
A. C. 420. . . . . . ^
cui ea provmcia sorti evenit^ tamquam constantis-
sima re, fortuna fretus, quod victoris populi adver-
5US victos dux esset, omnia temere ac negligenter
cgit : adeo iit disciplinse Roman?e plus in Volsco
excrcitu, quam in Romano, esset. Ergo fortuna, ut
saepe alias, virtutem est secuta. Primo proelio,
quod ab Sempronio incaute inconsulteque commis-'
sum est, non subsidiis firmata acie, non equite apte
locato, concursum est : clamor indiciura primum
fuit, quo res inclinatura esset : excitatior crebrior*
qne ab hoste sublatus ; ab Romanis dissonus, inpar,
segnius saepe iteratus, incerto clamore prodidit pa-
Premuntur vorem animorum. Eo ferocior inlatus hostis, xirgere
Komani. gcutis, micare gladiis : altera ex parte nutant cir*
cunispectantibus galeae, et incerti trepidant, adpli»
cantque se turbae. Signa nunc resistentia deserun-
tur ab antesignanis, nunc inter suos manipulos re-
cipiuntur : nondum fuga certa, nondum victoria
erat : tegi magis Romanus, quam pugnare. Vol-
scus inferre signa, urgere aciem, plus caedis hostium
Yidere, quam fugae.
XXXVIII. Jam omnibus locis ceditur : ncquid-
quam Sempronio consule objurgante atque hortan-
te, nihil nec imperium, nec majestas valebat : data-
que mox terga hostibus forent, ni Sex. Tcmpanius,
decurio equitum, labcnte jam re, prapscnti aninio
subvenisset : qui quum magna voce exclamasset, ut
eqzntes, qui snlvam revipuhlicam veUcnt esse, ex cquis
Equitcs clesilirent ; omnium turmarum equitilnis, velut ad
pugnam re-pQj^gyjjg imperium motis, Nisi h<ec, inquit, armatu
stituunt. ■ *^ , . , . • ^
cohors si.itat tnpcfum nostium, actum de impei'io est.
Seqnimini pro vexillo cuspidem mcam : ostcnditc Ro'
LIBER IV. CAP. XXXIX. ^OJ
fnanis VvUdsffue, ne<iue erjuiiihrts voUs tillos erjmtes, U. C. 3»j.
nec pediiibiis esse pedites pares. Quum ciamore com-
probata adhortatio esset, vadit alte cuspidem ge-
rens : qiiaciimqiie incedunt, vi viam faciunt : eo se
inferunt ohjectis parmis, ubi suorum plnrimum la-
borem vident : restituitur omnibus locis pugna, in
quse cos inpetus tulit : nec dubium erat, quin, si
tam pauci sitnul obire omnia possent^ terga daturi
hostes fuerint.
XXXIX. Et quum jam parte nulla sustineren-
tur, dat signum Volscus imperator, ut parmatis,
ftovae cohorti bostium, locus detur, donec inpetn in-
lati ab suis excliidantur. Quod ubi est factum, in-
terclusi equites : nec peiTumpere eadem, qua trans-
ierant, posse ; ibi maxime confertis hostibus, qua
riam fecerant : et consul Icgionesque Romauce,
quum^ quod tegumen modo omnis exercitus fuerat,
nusquam viderent^, ne tot fortissimos viros inter-
clusos obprimeret hostis, tendunt in quemcumque
casum. Diversi Volsci, hinc consulem ac legiones
sustinere, altera fronte instare Tempanio atque
equitibus : qui quum saepe conati nequissent per-
rumpere ad suos, turaulo quodam occupato, in or-
bem se tutabantur, nequaquam inulti. Nec pugnse
finis antc noctcm fuit : consul quoque, nusquam re-
misso certamine, dum quidquam superfuit lucis,
hostem tenuit : nox incertos diremit : tantusque ab
inprudentia eventus utraque castra tenuit pavor, ut, Uterque
relictis sauciis et magiia parte inpedimentorum, ^.astra de-
ambo pro victis exercitus se in montes proximos serit.
reciperent. Tumulus tamen circumsessus ultra me-
diam noctcm est : quo quum circumsedentibus nun-
ciatum esset^ castra deserta esse, yictos rati suos.
3o8 T. i.ivii
U. C. 332. et ipsi, qua quenique in tenebiis pavor tolk, fu";c-.
A. C. 420. ri-. • • • 1- , ,
runt. lempanius mctu insidiarum suos aa lucem
tenuit : digressus deinde ipse cum paucis specula-
tum, quum ab sauciis hostibus sciscitando com-
perisset, castra Volscorum deserta esse, l*tus ab
tumulo suos devocat, et in castra Romana penetrat :
«bi quum vasta desertaque omnia, atque eamdem,
quam apud hostcs foeditatem invenisset, priusquam
\'olscos cognitus error reduceret, quibus poterat
sauciis ductis secura, ignarus quam regionem consul
petisset, ad urbem proximis itineribus pergit.
XL/. Jam eo fama pugnae adversae castrorumque
desertorum perlata erat : et ante omnia deplorati
ei'ant equitcs, non privato magis, quam publicQj
luctu : Fabiusque consul, terrore urbi quo(jue in-
jecto, stationem ante portas agebat : quum cquiteSj
procul visi non sine terrore ab dubiis, quinam es-
sent, mox cogniti, tantam ex metu laetitiam fecere,
ut clamor urbem pervaderet giatulantium, salvos
victoresque redisse equites : ct ex moestis paulo ante
domibus, quae conclamaverant suos, procurreretur
in vias ; pavidaeque matres ac conjuges, oblitae. prae
gaudio decoris, obviam agniini obcuirerent, in suos
quaeque, simul corpore atque animo vix prae gaudio
compotes, eftiisae. Tribunis plebi, qui M. Postu-'
mio et T. Quinctio diem dixerant, quod ad Veios
eorum opera male pugnatum es-set, occaslo visa cst
per recens odium Sempronii consulis renovandu; iu
eos invidi». Itaque, advocata concionc, quum pro-
ditam Veiis rcnqjublicam essc ab diuibus, proditum
deinde, quia illis inpune fuerit, in \'olscis ab con-
sule e.xcrcitum, traditos ad caedcm fortissimos equi-
%esj dcserta fojde castraj vocifcrati csscntj C. Ju-
LIBER'IV. CAP. XLI. 309
Hus, unvi3 cx trlbunis, Tempanium eciuitem vocari H.C. 3a2.
^u.^sit : corauKjue eis, Sexte Tempani, ini[uit, qu(ero
de te, arhitrensne C. Sempronium consulem aut in ^e»i- Tempani-
pore pusnam inisse, aut firmasse subsidiis aciem, aut ^^ mter-
., . ,■ /■ ,- ■ c^ ■ ■ ■ ''osat de
tillo boni consuhsjunctum ojncio / et, tune ipse, victis Scmuionia
legionibus Romanis, tuo consiHo equitem ad pedes de- ^^^'
duxe7'is, restituerisque pugnam ? excluso deinde ab acie
nostra tibi atque equitibus num aut consul ipse subve^^
nerit, aut miserit prcesidium P postero denique die ec-
<]uid prcEsidii usquam habueris ? an tu cohorsque in
castra vestra virtute perruperitis ? ecquem in castris
coyisulem, ecquem exercifum inveneritis ? an -deserta
castra, relictos saucios viiUtes ? Hcec pro virtute tua
fideque, qua una hoc hello respubUca stetit, dicenda
tibi sunt hodie. Denique, ubi C. Senipronius, ubi le-
giones nostrcE sint ? desertus sis, an deserueris consu-
Um exercitumque? victi denique simus, an vicerimus?
XLI, Aflversus lii«c Tempanii oratio incomta Respondct
'fuisse dicitur ; ceterum militaritcr gravis, non suis Tempanius.
vana laudibus, non crimine alieno laeta : Quanta
■prudentia rei bcllicce in C. Sempronio esset, non militis
de -vnperatore existimationem esse, sed populi Romani
■fuisse, qmmi eum comitiis consulem legeret. Itaque 7ie
ab se imperatoria consilia, neu consulares artes exqui-
rerent, quce pensitanda quoque magnis animis atque ift-
geniis essent ; sed, quod viderit, referre posse. Jidisse
autem se prius, quam ab acie intercluderetur, consulem
'in prima acie pugnantem, adhortantem, inter signa
Romana telaque hostium versantem : postea se, ab con-
■ spectu suorum ahlatum, ex strepitu tamen et clamore
^sensisse, usque ad noctem extractum certamen : nec ad
'tumidum, quem ipse tenuerat, prce multitudine hostium
■credere perrumpi potuisse. Exercitus ubi esset, se ne^
510 T. Livri
U. C. 332. scire: arbitrari, velut ipse in re trepida hci pr<ssidho ^e
suosque sit tutatus, sic cmsuleni servnndi exercitut
caussa loca tutiora msiris ccpissc. Nec Volscorum
meliores res esse credere, quam populi Romani. For-
tunam noctcmque omnia erroris mutui inplesse : pre-
cantenique deinde, ne se fessum labore ac vulnerir
bus tenerent, cuni ingenti laude, non virtutis magis,
qnam moderationis, dimissum. Quum h;ec ageren*
tur, jam consul via Lavicana ad fanum Quietis erat:
co missa plaustra jumentaque alia ab urbe exerci-
tum, adfectum proelio ac via nocturna, exceperc.
Paullo post in urbem est ingressus consul, non ab se
magis enixe amovens culpam, quam Tompanium me-
ritis laudibus ferens. Mcestse civitati ab re male gcs-
ta et iratae ducibus M. Postumius rei.s objectus, qui
tribunus militum pro consule ad Veios fuerat, decem
millibus aeris gravis damnatur, T. Quinctium col-
legam cjus, quia ct in Volscis consul auspicio dicta-
toris Postumii Tuberti, et ad Fidenas legatus dic-
tatoris alterius Mam. iE.milii, res prosperc gesserat,
totam culpam ejus temporis in prasdamnatum colle-
gam transferentem, omnes tribus absolverunt : pro-
fuisse ei Cincinnati patris memoria dicitur, venera-
bilis viri, et exactae jam aetatis Capitolinus Quinc-
tius, suppliciter orans, ne se, brevi reliquo vitae spa-
tjo, tam tristem nuncium ferre ad Cincinnatum pa-
terentur,
XLII. Plebs tribunos plebi absentes, Sex. Tem-
panium, A. Sellium, Sex. Antistium, ct Sp. lciliunj,
fecitj quos et pro centurionibus sibi prasfccerant,
Tempanio auctore, cquitcs. Senatus, quum odio
.Sempronii consulare nomen obfenderet, tribuno*
wilitum consulari potcstate crcuri jussit: crcati
LIUER IV. CAP. XMII. 3II
sunt L. Manllus Capitolinus, Q. Antonius Mjrenda, u.C. 333.
L. Papirius Mugillanus. Principio statini anni L.-^^-^-^^s*
Hortcnsius tiibunus plcbis C. Sempronio- consuli
anni prioris diem dixit : quem quum quatuor col- Sempronlus
legae, inspectante populo Romano, orarent, ne im- ^u^^iV^^'"^ .
pcratorem suum innoxium, in quo niliil praeter for-sio.
tunam reprehendi posset, vexaret : aegre Hortensius
pati, tentationem eam credens esse perseverantiae
8ua2 ; nec precibus tribunorum, quas in speciem
modo jactentur, sed auxilio confidere reum : itaque
modo ad eum conversus, Ubi illi patiicii spiriius, ubi
subnisiis et fidens innocenticB animus esset? qujerebat :
fuh trihumcia umhra consularcm virum deUtuisse : mo-
do ad collegas, Fos autem, si reum perago, qidd acturi
esfis ? an crepturi jus populo, et eversiiri trihuniciatn
potestatem? Quum illi, et de Sempronio et de omnibus
summam populi Romani potestatem esse, dicerent, nec
ge judicium populi tollere aut velle, aut posse: sed, si
preces suce pro imperatore, qui sibi parentis esset loco,
ixon valuissent, se vestem cum co mutaturos: tum Hor-
tensius, Non videbit, inquit, plebs Romana sordidatosBonatMt
tribunos suos. C. Sempronium nihil moror, quando ^'ocE.'^^' "^.
estinimperio consecutus, ut tam carus esset militibus.
Kec pietas quatuor tribunorum, quam Hortensii tam
placabile ad justas preces ingenium, pariter plebi
Patribusque gratior fuit. Non diutius fortuna M"
quis indulsit, qui ambiguam victoriam Volscorum
pro sua ampjexi fuerant,
%IA\1. Proximo anno N. Fabio Vibulano, T. U.C. 384.
Quinctio, Capitolini filio, Capitolino consulibusj^" ''' *^*'
ductu Fabiij cui sorte ea pi'onucia evenerat, nibil
dignum memoratu actum ; quum trepidam tantum
ostendissent aciem iEqui, turpi fuga funduntur.
$12 T. LIVII
y^.C. -3-34. haud magno consulis decore : itaque triRmpini'» nc-
'gatur. Ceteruin ob Sempronlana; cladis levatara
ignominiam, ut ovans urbem intraret, concessum
est. Quemadinodum bellum minore, quam timue-
rant, dimicatione erat pcrfectum, sic in urbe ex
tranquillo necopinata moles discordiarnm inter ple-
bem ac Patres exorta est, coepta ab duplicando
qujEStorum namero : quam rcm, (ut, prieter duos
Duplicatus urbanos quaestorcs, duo consulibus ad ministeria
qua?storum ]jf.\\\ praesto essent) a consulibus relatam, qnum et
numerus. ^ ' .
Patres summa ope adprobasscnt, consulibus tribuni
plebis certamen intulerunt, ut pars quaestorum (nara
ad id tempus patricii creati erant) ex plebe fieret,
Adversus quara actionem primo et consules et Pa-
trcs summa opc adnisi sunt : conccdendo deinde, nt,
quemadmodum in tribunis consulari potestate crc-
andis usi sunt, ad;i'que in qua^storibus liberum essct
arbitrium pc^puli, quuni parimi proficercnt, totam
rcm de augendo qua;storum numero omittunt. Ex-
cipiunt omissam tribuni, aliaque subinde, inter quas
et agrariae legis, seditiosvE actiones exsistunt: prop-
ter quos motus quum senatus consulcs, quam tri-
bunos, creari mallet, neque posset per intcrcessiones
tribunicias senatusconsultum fieri ; respublica a
consulibus ad interregnum, neque id ipsum (nam
coire patricios tribuni pTohibebant) sine certamintf
ingenti, redit. Quum pars major insequentis anni
per novos tribunos plebi et aliquot interreges certa-
minibus extracta essct, modo prohibentibus tribnnis
patricios coire ad prodendum intcrregem, modo in-
terrcgem interpellantibus, ne senatusconsultum de
comitiis consularibus faccret ; postremo L. Papirius
Mugillanus, proditus interrex, castigando nunc Pa-
LIBER IV. CAP. XLIV. 3,13
tres, nunc tribunos plebi, desertam omissamque ab hto-
mbiibus rempublicam, Deorum providentia curaque ex~
ceptam, memorabat, Jeientibus induciis et cunctationa
JEquorum stare. Unde si quid increpet terroris, si)ie
pntricio magistratu placere rempubllcam obprimi ? non
exercitum, non ducem scribendo exercitui esse? an bello
intestino bellum extemum propulsaturos ? Quce si in
unum conveniant, vix Deorum opibus, quin obruatur
Romana res, resisti posse : quin illi, remittendo de
summa quisque juris, mediis copularent concordiam :
Patres, patiendo tribunos militum pro consulibus jieri : Quaestura
tribuni plebis, non intercedendo, quo minus q^utuor^^^^i^^ ^^
qtKEstores promiscue de plebe ac Patribus libero suffra- Patribus.
gio populi Jierent.
XLIV. Tribunicia primum comitia sunt habita : U. C. 336.
creati tribuni consulari potestate omnes patricii, X<. A. C. 417.
Quinctius Cincinnatus tertium, L. Furius Medulli-
nus iterum, M, Manlius, A. Sempronius Ati-atinus,
Hoc tribuno comitia quaestorum habente, petenti- Qucestores
busque inter aliquot plebeios filio Antistii ti-ibuni P^"""^" oni-"
plebis et fratre alterius tribuni plebis Sex, Pom-
pilii, nec potestas, nec suffragatio horum vahiit,
quin, quorum patres avosque consules viderant,
eos nobihtate praeferrent. Fui-ere omnes tribuni
plebis, ante omnes Pompihus Antistiusque, re-
pulsa suorum accensi, Quidnam id rei esset? non
suis beneficiis, non Patrum injuriis, non denique usur-
pandi libidine, quum Llceat, quod ante non licuerit, si
non tribunum militarem, ne qucestorem quidem quem-
quam ex plebe factum : non valuisse patris pro filio,
fratris pro fratre preces, tribunorum plebis, potestatis
sacrosanctce, ad auxilium libertatis creafce. Fraudem
profecto in re esse, et A. Sempronium comitiis plus ar-
VoL. l. P
SH
T. LIVII
tis adhbuisse, quam fidei. Ejus injuria queri suos hd-
nore dejectos. Itaqiie quurn in ipsum, et innocentia
tutum et magistratu, in quo tunc erat, inpetus fieri
C. Scmpro-jion posset, flexere iras in C. Sempronium, patrue-
satus et ^^°* Atratini : eique ob ignominiam Volsci belli,
damnatus. adjutore coUega M. Canuleio, diem dixere. Sub-
inde ab iisdem tribunis mentio in senatu de agi"is
dividendis inlata est, (cui actioni semper acerrime
C. Sempronius restiterat) ratis, id quod erat, aut
deposita caussa leviorera futurum apud Patres reum,
aut perseverautem sub judicii tempus plebem obfen-
surum. Adversae invidije objici maluit, et snae no-
cere caussae, quam publicse deesse ; stetitque in ea-
dem sententia, A^ie qua largitio, cessura in trium gra-
tiam tribu7iorum, fieret : nec tum agrum plehi, sed sihi
invidiam, quanri. Se quoque subiturum eam tempestatem
forti animo: 7vec senatui tanti se civem, aut quemquam
alium dehere esse, ut in parcendo iini malum puhlieum
fiat. Nihilo demissiore animo, quum dies venit,
caussa ipse pro se dicta, nequidquam omnia expertis
Patribus, ut mitigarent plebem, quindecim millibus
Vcstalis «ris damnatur. Eodem anno Postumia, virgo
suspecta o°Vestalis, dc incestu caussam dixit, crimine innoxia:
cultum a-
moeniarem. ob suspicionem proptcr cultum amceniorem ingeni-
ximque liberius, qiram virgincm dccet, parum ab-
horrcns famam. Ampliatam, deinde absolutam, pro
collegii sententia pontifex maximus abstinere jocis,
colique sancte potius, quam scite, jussit. Eodem
anno a Campanis Cumae, quam Graeci tum urbem
tenebant, capiuntur. Insequens annus tribunos mi-
U. C. 336. litum consulari potestate babuit, Agrippam Meneni-
A. C. 416. ^^ Lanatum, P. Lucretium Tricipitinum, Sp. Nau-
tium Rutilum.
LIBER IT. CAP. XLV. $1$
XLV. Annus, felicitate populi Romani, periculo
potius insrenti, quam clade, insignis. Servitia, ur- Servorum
'^ ° ^ ,. ., t . . ^ conjuratio.
bem ut incenderent distantibus iocis, conjuraruntj
populoque ad opem passim ferendam tectis intento,
ut arcem Capitoliumque armati occuparent. Aver-
tit nefanda consilia Jupiter : indicioque duorum
comprebensi sontes pcenas dederunt. Indicibus de-
na millia gravis aeris, quze tum divitiae habebantur,
ex aerario numerata, et libertas praemium fuit. Bel-
lum ind« ab _^qurs reparari coeptum : et, novos
hostes Liavicanos consilia cum veteribus jungere,
haud incertis auctoribus Romam est adlatum. ^quo-
rtim jam velut anniversariis armis adsuerat civitas.
Lavicos legati missi quum responsa inde re:julissent
dubia, quibus, nec tum bellum parari, nec diutur-
nam pacem fore, adpareret : Tusculanis negotium
datum, adverterent animos, ne quid novi tumidtus £a-
vicis oriretur. Ad insequentis anni tribunos militum
consulari potestate, inito magistratu, legati ab Tus- U, C. 337.
culo venerunt, L. Sergium Fidenatem, M. Papirium'^' ^' *'^'
Mugillanumj C. Sei-vilium, Prisci filium, quo dicta-
tore Fidenae captae fuerant. Nunciabant legati,
Lavicanos arma cepisse, et cum jEquorum exercitu Bellum •
depopulatos agrum Tusculanum castra in Algido '^""? ^^
posTusse. Tum Lavicanis bellum indictum : facto* .^Equii.
que senatusconsulto, ut duo ex tribunis ad bellum
pronciscerentur, unus res Romae curaret, ceitamen
subito inter tribunos exortum : se quisque belli du-
cem potiorem ferre, curam urbis, ut ingratam igno-
bilemque, adspernari. Quum parnm decorum inter
collegas certamen mirabundi Patres conspicerent,
Q. Servilius, Quando nec ordinis hujus ulkt, inquit, Discordia
nec reipublic<E est verecundia, patria majestas altercor- ^* "^'^'
P2
3l6 T. LlVIt
U.C. «37. fionm istdm dirimet ,■ Jilius meus extra soriem urhi
'preeerit. BeUum iitinam, qui adpetunt, considcratius
concordiusque, quam cupiunt, gerant.
XLVI. Delectum haberi non ex toto passim po-
pulo placuit : decem tribus soite ductse sunt ; ex
his scriptos jnniores duo tribuni ad bellum duxere.
Coepta inter eos ili urbe certamina cupiditate eadem
imperii multo inpensins in castris accendi : nihil
sentire idera, pro sententia pugnarc : sua consilia
Velle, sua imperia sola rata csse : contcmnere in vi-
cem, et contemni : donec, castigantibus legatis,
tandem ita comparatum est, ut alternis diebus sum-
mam imperii haberent. Quje qu»im adlata Romam
cssent, dicitur Q. Servihus, aetate et usu doctus,
precatus ab Diis inmortaHbus, ne discordia tribu-
Tiorum damnosior relpublicae esset, quam ad Veios
fuisset : et, velut haud dubia clade inminente, in-
stitisse filio, nt milites scriberet, et arma pararet.
Nec falsus vates fuit : nam ductu L. Sergii, cujus
dies imperii erat, loco iniquo sub hostium castris,
qunm, quia simuiato metu receperat se hostis ad
vallum, spes vana expugnandi castra eo traxisset,
Proeliovin- repentino inpetu jEquorum per snpinam vallem fusi
«untur. sunt, multique in ruina majore quam fuga obpressi
obtruncatique : castraque, eo die «egre retenta, po-
stero die, circumfusis jam magna ex parte hostibus,
per aversam poi-tam fuga turpi deseruntur: duces
legatique, et quod circa signa i'oboris de exercitu
fuit, Tuscul»m petiere. Palati alii per agros passim
• multis itineribus, majoris, quara accepta erat, cladis
mmcii Romam contenderunt. Minus trepidationis
fuit, quod eventus timori hominum congruens fue-
rat ; et quod subsidia, quae respicertfnt in re trepida.
LIBER IV. CAP. XLVII. 317
praeparata trant ab tribuno militum : jussuqueU.C. 337.
ejusdem, per minores magistratus sedato in urbe
tumultu, speculatores propere missi nunciavere,
Tusculi duces cxercitumque esse 5 hostem castra lo-
co non movisse : et, quod plurimum animorum fe-
cit, dictator ex senatusconsulto dictus Q. Servilius Q. Servilius
Priscus ; vir, cujus providentiam in republica quum ^*^ '
multis aliis tompestatibus ante experta civitas erat,
tum eventu ejus beili, quod uni certamen ti'ibunorum
suspectum ante rem male gestam fuerat ; magistro
equitum cveato, a quo ipse tribuno militum dictator
erat dictus, filio suo, ut tradidere quidam, (nam alii
Ahalam Servilium magistrum equitum eo anno fu-
isse scribunt) novo exercitu profectus ad bellum,
adcitis qui Tusculi erant, duo millia passumn ab
hoste locum castris cepit.
XLVII. Transierat ex re bene gesta superbia ne-
gligentiaque ad ^quos, quoe in Romanis ducibus
fuerat : itaque primo statim proelio quum dictator Vincit
cquitatu inmisso antesignanos hostium turbasset, °^ ^^'
legionum inde signa iiiferri prope)"e jussit, siguife-
rumque ex suis unum cunctantem occidit. Tantus
ardor ad dimicandum fuit, ut inpetum JEjqui non
tulerint : victique acie quuni fuga eftusa petissent
castra, brevior tempore et certamine minor castro-
rum obpugnatio fuit, quam proelium fuerat. Captis
direptisque castris, quum praedam dictator militi
concessisset, secuti(iue fugientem ex castris hostem
equites renunciassent, omnes Lavicanos victos, mag-
nam partem ^quorum Lavicos confugisse ; postero
die ad Lavicos ductus exercitus : oppidumque, co-
rona circumdatnm, scalis captum ac direptum est.
Dictator, exercitu victore Romam reducto, die oc-
P3
3i8
T. LIVII
U.C. 338.
A. C. 414.
U. C. 339.
A. C. 413.
Discordia
cx agrariis
Appii con-
silium de
parandis
intercesso-
ribus.
tavo, quam creatus erat, magistratu se abdicavit ; et
opportune senatus, priusquam ab tribunis plebi
agrariae seditiones, mentione inlata de agro Lavi-
cano dividendo, fierent, censuit frequens, coloniam
Lavicos deducendam : coloni ab urbe mille et quin-
genti missi bina jugera acceperunt. Captis Lavicis,
ac deinde tribunis militum consulari potestate, A-
grippa Menenio Lanato, et L. Servilio Structo, et
P. Lucretio Tricipitino, iterum omnibus his, et Sp.
Rutilio Crasso, et insequente anno A. Sempronio
Atratino tertium, et duobus iterum M. Papirio Mu-
gillano, et Sp. Nautio Rutilo, biennium tranquillae
externae res, discordia domi ex agrariis legibusfuit..
XLVIIL Turbatores vulgi erant Spurii Maecilius
quartum et Metilius tertium tribuni plebis, ambo
absentes creati : et quum rogationem promulgassent,.
ut ager ex hostibus captus viritim divideretur, mag-
naeque partis nobilium eo plebiscito publicaientur
fortunae; (nec enim ferme quidquam agri, ut in urbe
alieno solo posita, noii armis partura eratj nec,
quod venisset adsignatumve publice esset, praeter-
quam plebs habebat) atrox plebi Patribusque pro-
positum videbatur certamen ; nec tribuni militum,
nunc in senatu, nunc in conciliis privatis principum
cogendis, viam consilii inveniebant ; quum Ap.
Claudius, nepos ejus, qui decemvir legibus scriben-
dis fuerat, minimus natu ex Patrum concilio, dicitur
dixisse, letus se ac familiare consilium domo adfcrre :
proavum enim suum Ap. Claudium ostendisse Patribus
viam unam dissolvendce tribunicice potestatis per colle-
garum intercessionem. Facile homines novos auctori-
tate principum de sententia deduci, si temporum inter-
dum potius, quam majestatis, memor adhibcatur oratio.
LIBER IV. CAP. XLVIII. 319
Pro fortuna illis anmos esse: ubi videant, collegas prin- U- C. 33V.
. , . ,. , , , A. C. 413.
cipes agendcE rei gratiam omnem ad plebem praocciipasse,
nec locum inea relictum sibii haud gravate adclmaturos
se ad caussaw senatus, per quam universo ordini cum
prioribiis se Patrum concilient. Adprobantibus cunc-
tis, et ante omnes Q. Servilio Prisco, quod non de-
generasset ab stirpe Claudia, conlaudante juvenem,
negotium datur, ut, quos quisque posset ex collegio
tribunorum, ad intercessionem perlicerent. Misso
senatu, prensantur ab principibus tribuni : suaden-
do, monendo, pollicendoque gratum id singulis pri-
vatim, gratum uaiverso senatui fore, sex ad interces-
sionem comparavere. Posteroque die quum ex com-
posito relatiim ad senatum esset de seditione, quam
Maecilius Metiliusque largitioue pessimi exempli
concirent ; eee orationes a primoribus Patrum ha-
bitae suut, ut pro se quisque jam nec consilium sibi
subpetere diceret, nec se ullam opem cernere aliam
usqiiam, pr*terquam in tribunicio auxilio : in ejus
potestatis fidem circumventam rempublicam, tam-
quam privatum inopem, confugere. Praeclarum ip»
sis potestatique esse, non ad vexandum senatum dis-
cordiamque ordinum movendam plus in tribunatu
virium esse, quam ad resistendum inprobis coUegis.
Fremitus deinde universi senatus ortus, quum cx
omnibus partibus curiae tribuni adpellarentur : tum,
silentio facto, ii, qui praeparati erant gratia princi-
pum, quam rogationem a collegis promulgatam se-
natus censeat dissolvendae reipublicae esse, ei se in-
tercessuros ostenduut. Gratiae intercessoribus ab
senatu actae. Latores rogationis, concione advocata,
proditores plebis commodoruoi ac seryos consula-
P4
320 T. LIVII
riuto adpellantes, aliaque truci oratione in collegas
invecti, actionem deposuere.
U. C. 340. XLIX. Duo adsidua bcUa insequens annus ba-
A. C. 412. ^
bltisset, quo P. Cornelius Cossus, C. Valerius Po-
titus, Q. Quinctius Cincinnatus, N. Fabius Vibula-
nus, tribuni militum consulari potestate fuerunt; ni
Veierns bellum religio principum distulisset, quorum
agros Tiberis, super ripas effusus, maxime ruinis
yillarura vastavit. Simul .^quos triennio ante ac-
cepta clades prohibuit Bolanis, suae gentis populo,
praesidium ferre, Excursiones inde in confinem
agrum Lavicanum factae erant, novisque colonis
bellum inlatum : quam noxara quum se consensu
omnium ^Equorum defensuros sperassent, deserti ab
suis, ne meraorabili quidem bello, per obsidionem
levemque unara pugnam et oppidum et fines araisere.
Tentatura ab L. Sextio tribuno plebis, ut rogatio-
nem ferret, qua Bolas quoque, sicut Lavicos, coloni
mitterentur, per intercessionem collegarum, qui
nuUura plebiscitura, nisi ex auctoritate senatus, pas-
suros se perferri ostenderunt, discussum est. Bolis
insequente anno receptis, .^qui, coloniaque eo de-
ducta, novis viribus oppidum tirraarunt, tribunis mi-
U. C.S''!. litum Romae consulari potestate Cn. Cornelio Cos-
^•^•^^^' so, L. Valerio Potito, Q. Fabio Vibulano iterimi,
M. Postumio Regillensi. Huic liellum adversus
^Equos permissum est, pravae mentis homini ; quam
tamen victoria magis, quam bellura, ostendit, Nara,
exercitu inpigre scripto ductoque ad Bolas, quum
levibus proeliis ^iitpionmi animos frcgisset, postre-
mo in oppidum inrupit : deinde ab hostibus in cives
certamen vertit : et, quum inter obpugnationem
LIBER IV. CAP. XLIX. ^21
prasdam militis fore edixisset, capto oppitlo, fidem U. C 341.
mutavit. Eam, magis adducor, ut credam irae caus-
sam exercitui fuisse, quam quod in urbe nuper di-
repta coloniaque uova minus praedicatione tribuni
praedae fuerit. Auxit eam iram, postquam, ab col-
lcgis arcessitus, propter seditiones tribunicias ia
iu'bem revertit, audita vox ejus in concione stolida
ac prope vecprs ; qua Sextio tribuno plebis, legem M. Postu-
agrariam ferenti, siniul, Bolas quoque ut mitteren- "^'j- 1°^,
tur coloni, laturum se dicenti, dignos enim esse qui vecors.
armis cepissent, eorum mbem agrumque Bolanum
esse; Mulum quidem militibus meis, inquit, nisi qid-
everint : quod audituni non concionem magis, quam
niox Patres, obfendit : et tribunus plebis, vir acer
nec infacundus, nactus inrer adversarios superbum
ingenium inmodicamque linguam, quam irritando
agitandoque in eas inpelleret voces, quae invidiaej
non ipsi tantum, sed caussee atque universo ordini,
essent, neminem ex collegio tribunorura mUitum
saepius, quam Ppstumium, in disceptationem trahe-
bat. Tum vero secimdum tam saevum atque inhu-
manum dictum, Auditis, inquit, Quirites, sicvt sertisSextius tn
malum minantem militihus'? tamen hcec bellua disniorV' ^^,^.^^
° mvehitur,
vobis tanto honore videbitur, quam qui vos, urbe agris-
que donatos, in colonias mittunt : qui sedem senectuti
vestrce prospiciunt i qui pro i^estris connnodis adversus
tam crudeles superbpsque adversarios depugnant. In-
cipite deinde mirari, cur pauci jam vestram suscipiant
canssam : quid iit a vobis sperent P an honores, quos
adversariis vestris potius, quam populi Ramani propu-
gnatorihus, datis ? higemuistis modo,. voce hujus au-
dita : quid id refert ? Jam, si suffragium detur, hunc,
P5
322 T. Livir
qui malttm vobi» minatur, iis, qiii agros sedesque ac
fortunas stabilire volunt, jrrceferetis.
L. Perlata hsec vox Postumii ad milites multo irr
castris majorem indignationera movit. Prcedcene in-
terceptorem fraudatoremque etiam malum mitiari militi-
bus ? Itaque quum fremitus aperte esset, et quaestor
P. Sestius eadem violentia coerceri putaret seditio-
nem posse, qua mota erat; misso ad vociferantem-
quemdam militem lictore, quum inde clamor et jur-
gium oriretur, saxo ictus turba excedit ; insuper in-
crepante, qui vulneraverat, habere qiHEStorem, qund
impcrator esset militibus minatus. Ad hunc tumultum
adcitus Postumius asperiora omnia fecit acerbis
quaestionibus, crudelibus suppliciis : postremo quum
•raodum irae nuUum faceret, ad vociferationem eo-
rum, quos necari sub crate jusserat, concursu facto,
ipse ad interpellantes pcenam vecors de tribunali
decurrit, Ibi quum submoventes passim lictores
centurionesque vexarent tarbam, eo indignatio cru-
Ab exercitu pit, ut tribunus militum ab exercitu suo lapidibus
o^rui'tuT cooperiretiir. Quod tam atrox facinus pos^tquam est
Posturaius. Romam nunciatum, tribunis militum de morte col-
legae per senatum quaestiones decernentibus, tribimi
plebis intercedebant : sed ea contentio ex certamine
alio pendebatj quod cura incesserat Patres, ne metu
quaestionum plebs iraque tribunos militum ex plebe
crearet: tendebantcpie summa ope> ut consules crea-
Tentur. Qiuim senatusconsultum fiert tribuni plcbis
non paterentur, iidem intercederent consularibus co-
mitiis, res ad interregnum rediit : victoria deinde
penes Patres fnit.
LI. Q. Fabio Vibulano interrcge comitia habente,.
LIBER ir. CAP. LII. $2^
consules creati sunt A. Cornelius Cossus, L. Furius U, C. 342.
MeduUinus. His consulibus principio anni senatus-
consultuni factum est, ut de quaestione Postumianae
caedis tribuui primo quoque terapore ad plebem fer-
rent ; plebesque praeficeret quaestioni, quem vellet,
A plebe cousensu populi consulibus negotium man-
datur : qui, sunima moderatione ac lenitate per
paucorum supplicium, quos sibimet ipsos couscisse Quaestio de
mortem satis creditum est, transacta re, nequivere ° j^"^"
tamen consequi, ut non aegerrime id plebs ferret :
jacere tamdiu irritas sanctiones, qu(V de suvi commodis
ferrentur : quum interim de sunguine et supplicio siio
latam legem confestim exercei-iy. et tantam vim hahere.
Aptissimum tenipus erat, A'indicatis seditionibus,
delenimentum auimis Bolani agri divisionem objici:
quo facto minuissent desiderium agrarise legis, quae
possesso per injuriam agro publico Patres pellebat.
Tunc haec ipsa indignitas angebat animos, non in
retinendis modo publicis agris, quos vi teneret, per-
tinacem nobilitatem esse 3 sed ne vacuum quidem
agrum, nuper ex hostibus captiun, plebi dividere ^
mox paucis, ut cetera, futurum praedcE. Eodem aniio
adversus Volscos, populantes Hernicormn fines, le-
giones ductae a Furio consule, quum hostem ibi non
invenissent, Fereutinum, quo magna multitudo Vol-.
scorum se contulerat, cepere. iVIinus praedae, quam
speraverant, fuit :• quod Volsci, postquam spes tu-
endi exigua erat, sublatis rebus, nocte oppidum re-
liquerunt : postero die prope deserlimi capitur, Herr
nicis ipse ager dono- datus,
LII. Annum modestia tribunorum quietum exce- U. C. 340.
pit tribunus plebis L. Icilius, Q. Fabio Ambusto»-*- ^"*°^-
C, Furio Pacila consuIib\is. Is quum principio stju-
P6
3H T. LIVII
tim anni, velut pensum nominis familiaeque, seditio-
■Peatilentia, nes agrariis legibus proraulgandis cieret; pestiientia
coorta, minacior tameu quam perniciosior, cogita-
tiones hominum a foro certaminibusque publicis ad
domum curamque corporum nutriendorum avertit :
minusque eam damnosam fuisse, quam seditio fu-
tura fuerit, credunt. Dcfuncta civitate plurimorum
morbis, pcrpaucis funeribus, pestilentem annum in-
V. C. 344. opia frugum, neglecto cultu agrorum, (ut plerumque
tno' ia°^ fit) excepit, M. Papirio Atratino, C. Nautio Rutilo
frugum. consulibus. Jam fames, quam pestilentia, tristior
rrat : ni, dimissis circa omnes populos legatis, qui
Etruscum mare, quique Tiberim adcolunt, ad fru-
mentuin mercandum, annonse forct subventum. Su-
perbe ab Samnitibus, qui Capuam habebant Cuma>«-
que, legati prohibiti commercio sunt ; contra ea
benigne ab Siculorum tyrannis adjuti : maximos
commeatus summo Etrurise studio Tibcris dcvcxit.
SoUtndinem in civitate aegra experti consules sunt :
quum, in legationes non plus singulis senatoribus
invenientes, coacti sunt binos equites adjicere. Prae-
terquam ab morbo annonaque, nihil eo biennio in-
testini externive incommodi fuit : at ubi hx sollici-
tudines discessere, omnia, quibus turbari solita erat
civitas, domi discordia, foris bellum exortum.
U. C. 345. LIII. M'. MmiVio, C. Valerio Potito consulibus,
' ' bellum iEqui parabant : Volscis, quamquam non
Bellum publico consilio, capessentibus arma, voluntariis
• " mercede secutis militiam. Ad quorum famam ho-
stium (jam enim in Latinum Hernicumque transcen-
derant agrum) dclectum habentem Valerium consu-
lem M. Maenius tribunus plebis, legis agrariae lator,
quum inpediret, aaxilioque tribuni nemo invitus sa-
LIBER IV. CAP. LIII. ^2^
etamento diceiet : repente nunciatur, arcem Carven- U. C 345.
, , ., ^ x- . . . A. C. 407.
tanam ab hostibus occupatam esse, ilia ignommia
accepta quum apud Patres invidia; Maenio tuit, tum
ceteris tribunis, jam ante praeparatis intercessoribus
legis agrariae, prsebuit justiorem caussam resistendi
collegiE. Itaque quum res diu ducta per altercatio-
nem esset ; cousulibus Deos hominesque testanti-
bus, quidquid ab hostibus cladis ignominiceque aut jam
arceptum esset, aut inminerct, culpam penes Ma:nium
fore, qui delectum inpediret ; Marnio contra voci-
ferante, si injusti dotnini possessione agri publici cede-
rent, se moram delectui non facere ; decreto inter-
posito, novem tribuni sustulerunt certamen ; pro-
nunciaveruntque ex collegii sententia, C. Valerio con-
suli se, damnum aliamqrie coerdtionem, advcrsus inter-
cessionem coll-egce, dAectus caussa detractantihus mili-
tiam inhibenti, auxilio futuros esse. Hoc decreto con-
sul armatus quum paucis, adpellantibus tribunum,
eollum torsis-et, metu ceteri sacramentodixcre. Duc-
tus exercitus ad Carventanam arcem, quamquara
invisns infestuaqiie consnli erat, inpigre primo sta-
tim adventn, dejectis qui in prsesidio erant, arcem
recipit : priedatores, ex praesidio per negligentiam
dilapsi, occasionem apcruere ad invadenduin. Prjedae
ex adsiduis populationibus, quod omnia in. locum
tntum congesta erant, fuit aliquantum : venditum
sub hasta ccnsul in «rarium redigere qiiiestores jus-
sit ; tmn prwdicans participem praedae fore excrci-
tum, quum militiam non abnuisset. Auctae inde ple-
bis ac militum in cousulem iras : itaque, quum ex.
Senatiisconsnlto urbem ovans introiret, alternis in-
conditi versus militari licentia jactati : quibus con-
sul increpitus, Mosnii celebre nomen laudibus. fuit^
325 T. LIVII
quum ad omnem mentimiem tribuni fayor circiim-
stantis popuH plausiique et adsensu cum vocibus
U. C. 346. militum certaret. Plusque ea res, quam prope sol-
'lemnis militom lascivia in considem, curae Patribus
injecit : et tamquam haud dubius inter tribunos mi-
litum honos Maenii, si peteret, consularibus comitii»
est exclusus.
LiIV. Creati consules suut Cn. Cornelius Cossus-,
L. Furius MediiUinus iterum. Non alias aegriu»
plebs tulit, tribunicia sibi comitia non commissa :
Quaestores eum dolorem qu?estoriis comitiis simul ostendit, et
plebeii, in- , . i i •• . -i
deque dis- "^^^ ^^^' ^^^'^^ pnmum plebeus quaestonbus crcatis :
cordiae. jta ut, in quatuor creandis, uni patricio K. Fabio
Ambusto relinqueretur locus ; tres plebeii, Q. Silius,
P. JElius, P. Pnpius clarissimarum familiarum juve-
nibus praeferrentur. Auctorcs fuisse tam liberi po-
pulo suffragii Icilios accipio, ex familia infestissima
Patribus tres in eum annum tribunos plebis creatos,
multarum magnarumque rerum molem avidissimo
adeo populo ostentantes : quum adfirniassent, nihil>
se moturos, si ne quaestoriis quidem comitiis, quae
5ola promiscua plebi Patribusque reliquisset senatus,
satis animi populo esset ad id, quo<l tamdiu vcllent,.
et per leges- liceret. Pro ingeuti itaque victoria id
fuit plebi : quiesturamque eam non honoris ipsiua
fine aestimabant ; sed patefactus ad consulatum ac
triumphos locus novis hominibus videbatur, Patres
contra, noa pro communicatis, sed pro amissis ho-.
noribus^ fremere : negare, Si ea ita sint, liberos tol-
lendos esse : qui pulsi majorum loco, cementesque alios
in possessione dignitatis suiP, Salii Fluminesque nus-
quam alio, quam ad sacrijicandum pro popiilo, sine im-r
periis ac potestatibus relinquantur, Irritatis utriusque
LIBER IV. CAP. LV. 527
psrtis animis, qnum et spiritus plebes sumsisset, et U. C. 346.
tres ad popularem caussam celeberrimi nominis ba- '**''•
bcret duces ; Patres omnia quasstoriis comitiis, ubi
utrumque plobi liceret, similia fore cernentes, teu-
dere ad consulum comitia, qure nondum promiscua
essent. Icilii contra tribunos militum creandos di-
cere, et tandem aliquando inpartiendos plebi ho-
nores.
LV. Sed nulla erat consularis actio, quam inpe-
diendo id, quod petebant, exprimerent : quum mira
opportunitate, Volscos et ^quos praedatura extra Volsci et
fines exisse in agrum Latinum Hernicumque, adfer- {um^infe-*
tur : ad quod bellura ubi ex senatusconsulto con- runt.
sules delectum habere occipiunt^ obstare tunc enixe
tribuni, sibi plebique eam fortunam oblatam memo-
rantes. Tres erant, et omnes acerrimi viri : gene-
rosique jam, ut inter plebeios : duo, singuli singulos,
sibi consules adservandos adsidua opera desumunt : Discordia
uni concionibus data nunc detinenda^ nunc concien- '^"'"^^'''^^'
da, plebs. Nec delectum consules, nec comitia, quae
petebant, tribuni expediebant : inclinante deiude se-
fortuna ad caussam plebis^ nuncii veniunt, arcem
Carventanam, dilapsis ad praedam militibus, qui in
praesidio erant, ^Equos, interfectis paucis custodibus
arcis, invasisse : alios recurrentes in arcem, alios
palantes in agris caesos. Ea adversa civitati res
vires tribuniciae actioni adjecit : nequidquam enim
tentati, ut tum denique desisterent inpediendo bello,
postquam non cessere nec publica tempestati, nee
suae invidiae, pervincunt, ut senatusconsultum fiat
de- tribunis militum creandis : eerto tamen pactOj
Be cujus ratio haberetur, qui eo anno tribunus ple-
bis esset : ueve quis reficeretur in aunum tribum»
328 T. LIVII
plebis ; haud dubie Icilios denotante senatu^ quos
mercedcm seditiosi tribunatus petere consulatum in-
simulabant. Tmu delectus haberi, beliumque om-
nium ordinum consensu adparari coeptum. Consules
ambo profecti sint ad arcem Carveutanamj an alter
ad comitia habenda substiterit, incertum diversi auc-
tores faciunt : illa pro certo habenda, in quibus
non dissentiunt, ab arce Carventana quum diu ne-
quidquam obpugnata esset, recessum : Verruginem
in Volscis codeni exercitu receptam, populationes-
que et prjedas et in ^quis et in Volsco agro ingen-
tes factas.
LVI. Romae sicut plebis victoria fuit in eo, ut,
quae mallent, comitia haberent : ita eventu comi-
tiorum Patres vicere : namque tribuni militum con-
sulari potestate contra spem omnium tres patricii
creati sunt, C. Jjilius lulus, P. Cornelius Cossus, C.
U. C. 347. Servilius Ahala. Artem adhibitam ferunt a patri-
A. 0. 405. ^jjg^ (cujus eos IciUi tumquoque insimulabant) quod
turbam indignorum canuidatorum intermiscendo dig-
nis, taedio sordium in quibusdam insignium, popu-
Bellum a lum a plebeiis avertissent. Volscos deinde et jErquos,
Volscis et gg^ Carventana arx retenta in spem, seu ^errugine
latum. amissum praesidium ad iram compulisset, fama ad-
fertur summa vi ad bellum eoortos : caput rerum
Antiates esse : eoium legatos uti iusque gentis po-
pulos circumisse, castigantes ignaviam, quod, ab-
diti intra muros, populabundos in agris vagari Ro-
manos priore anno, et obprimi Verruginis prsesi-
«lium, passi essent : jam non exercitus modo arma-
tos, sed colonias etiam, in suos fines mitti : nec
ipsos modo Romanos sua divisa habere, sed Feren-
tinum ctiam de se captum Hernicis donasse. Ad
LIBER IV. CAP. LVII. 529
haec quum infiamraarcTitur animi, iit ad qnoscjue u. C. 347.
ventum erat, numerns junioriim conscribebatnr. Ita-^- ^- ^o^-
omnium populorum juventus Antium contracta, ibi
castris positis hostem opperiebantur. Quse ubi tu-
multu majore etiam, quam res erat, nunciantur Ro-
mam, senatus cxtemplo (quod in rebus trepidis ulti-
mmn consilium crat) dictatorem dici jussit : quam
rem aegre passos Julivmi Corneliumque ferimtj ma-
gnoque certamine animorum rem actam : quum pri-
raores Patrum, nequidquam conquesti, non esse in
auctoritate senatus tribunos mihtum, postremo etiam
tribunos plebei adpellarent, et consulibus quoque ab
ea potestate vim super tali re inhibitam referrent :
tribuni plebei, Iseti discordia Patrum, nihil esse in his
auxilii dicerent, qui non civium, non denique homi-
num numero essent ; si quando promiscui honores,
communicata respublica esset, tum se animadver-
suros, ne qua, superbia magistratuum, irrita sena-
tusconsulta essent 3 interim patricii, soluti legum
magistratuumque verecundia, per se quoque tribuni-
ciam potestatem agerent.
LVII. Hbpc contentio minime idoneo tempore,
quum tantum belli in manibus esset, occupaverat
cogitationes hominum : donec, ubi diu alternis Ju-
lius Corneliusque, quum ad id bellum ipsi satis idonei
dnccs essent, non esse cequum, mandatum sibi a populo
eripi honorem, disseruere ; tum Ahala Servilius tri-
bunus militum, Tacuisse se tamdiu, ait, non quia in-
certus sententife fuerit ; (quem enim bonum civem secer-
nere sna a publicis consilia ?) sed quia maluerit, colle-
gas sua sponte cedere auctoritati senatus, quam trihu-
niciam potestatem adversus se inplorari paterentur.
Tum quoqne, si res sineret, libenter se daturum tempris
33^ T. LIVII
iis fuisse ad receptum nimis pertinacis sententia : sed,
quum belli necessitates non exspectent humana consilia,
potiorem sibi collegarum gratia rempublicam fore : et,
si maneat in sententia senaius, dictatorem nocte prox-
ima dicturum : ac, si quis intercedat senatuscon-
sultOj auctoritate sefore contentum. Qiio facto quum
haud inmeritam laudem gratiamque apud omnes tu-
P. Corne- Ijsset, dictatore P. Cornelio dicto, ipse ab eo ma-
lius dicta- . . i r • n
tor gister equitum creatus exemplo fuit coUegas eum-
que intuentibus, quam gratia atque honos oppor-
tuniora interdum non cnpientibus essent. Bellum
haud meniorabile fuit : uno atque eo facili proelio
caesi ad Antium hostes : victor exercitus depopulatus
Victi Vol- Volscum agrura : castellura ad lacura Fucinum vi
sci. . . .
expugnatum ; atque in eo tna raillia hominum cap-
ta, ceteris Vblscis intra moenia compulsis, nec de-
fendentibus agros. Dictator, bello ita gesto, ut tan-
tum non deluisse fortunae videretur, felicitate, quam
gloria, major in urbem rediit, magistratuque se ab-
tUcavit. Tribuui miUtum, mentione nuUa comitio-
rum consularium habita, (credo ob iram dictatoris
creati) tribunorum miUtum comitia edixenmt. Tum
Tero gravior cura Patribus incessit ; quippe quum
prodi caussam ab suis cenierent. Itaque sicut priore
anno per indignissimos ex plebeiis candidatos om-
nium, etiara dignorura, taediura fecerant ; sic tum>
primoribns Patrum splendore gratiaque ad peten-
dum pr<eparatis, omnia loca obtinuere ; ne cui plc-
beio aditus esset. Quatuor creati sunt, omnes jam
U. C. 048. functi eo honore, JL. Furius McduUinus, C Valerius
Potitus, N. Fabius Vibulanus, C.ServUius Ahala : hic
refcctus continuato bonore, quuin ob aUas virtutes,
tum ob recentcni favorem unica moderatioue partum.
LIBER IV. CAP. LVIII. 33I
LVIII. Eo anno, quia teinpus induciaruin cum u. C. 34r.
Veienti populo exierat, per legatos fecialesque res ^- ^- *^*'
repeti coeptiP : quibus venientibus ad finem legatio
VeientiMm obviam fuit. Petiere, ue prius, quam
ipsi senatum Roraanum adissent, Veios iretur. Ab
senatu inpctratum, quia discordia intestina labora-
rent Veientes, ne res ab iis repetercntur : tantum
atuit, ut ex incommodo alieno sua occasio peteretur.
Et in Volscis accepta clades, amisso Verrugine prae- Amissum
sidio : ubi tantum in tempore fuit momenti, ut, *^errugine
:. . ... . praEsidium.
quum precantibus opem militibus, qui ibi a Volscis
obsidebantur, subcurri, si maturatum esset, potuis-
set, ad id venerit exercitus subsidio missus, ut ab
reeenti caede palati ad pradandum bostes obprime-
rentur. Tarditatis caussa in senatu magis fuit, quam
in tribunis : qui, quia summa vi restare nunciaban-
tur, parum cogitaverunt, nuUa virtute superari hu-
inanarum virium modum. Fortissimi milites non
tamen, nec vivi, nec post mortem, inulti fuere. In-
sequenti anno, P. et Cn. Corneliis Cossis, N. Fabio U.C. 3*7.
Ambusto, L. Valerio Potito, tribunis militum eon- ' *
sulari potestate, Veiens bellum motum ob superbum
responsum Veientis senatus ; qui legatis repetenti-
bus res, ni facesserent propcre urbe finibusque, da-
turos, quod Lars Tolumnius dedisset, responderi jus-
sit. Id Patres aegre passi decrevere, ut tribuui mi-
litum de bello indicendo Veientibus primo quoquc Decretum
die ad popuhmi ferrent. Quod ubi primo promul- seriatus dc
,• • 1.T 7 7 7 ,, mdicendo
gatum est, iremere juventus, Nondum atbeUatum cwm veientibus
Vohcis esse : modo duo pnesidia occidione occisa, et belio.
cum periculo retineri. Nullum annum esse, quo non
acie dimicetur : et, tamquam pceniteat laboris, novum
bellum cum finitimo populo et potentissimo patari, qui
33^1 T. LIVII
U. C. 349. omn€?rt Etruuam sit concitatnrus. H^ec sua spontc
A. C. 403.agjta*g^ . insuper tribuni plebis accendunt : Maxi-
mum belbim Patribus cvm plebe esse dictitant : eam
de industria vexandum militia trucidandamque hostihus
objici : eam procul urbe liuberi atque ablegari, ne domi
per otium memor libertatis coloniarumque, aut agri
publici, aut sujfrugii libere ferendi consilia agitet :
prensantescjue veteranos, stipendia cujusque et vul-
nera ac cicatrices niimerabant : quid jam integri esse
in corpore loci ad nova vulnera accipienda P quid super
sanguinis, qui dari pro republica posset ? rogitantes.
Haec quum in sermonibus concionibusque interdum
agitantes avertissent plebem ab suscipiendo bello,
profertur tempus ferund?e legis : quam, si subjecta
invidiae esset, anti([nari adparebat.
Bellum LIX. Interim tribunos militum in Volscum agrum
cum Vol- ducere exercitum nlacuit. Cn. Cornelius unus Romae
908. '
relictus. Tres tribuni, postqnam nuUo loco castra
Volscorum esse, nec commissuros se proelio adpa-
ruit, tripartito ad devastandos fines discessere. Va-
lerius Antium petit, Cornelius Ecetras : quacumque
incessere, late populati sunt tecta agrosque, ut dis-
tinerent Volscos : Fabius, quod maxime petebatnr,
ad Anxur obpugnandum sine ulla populatione ac-
cessit. Anxur fuit, quai nunc Tarraciuae sunt ; urbs
prona in paludes : ab ea parte Fabius obpugnatio-
nem osteudit. Circummissae quatuor cohortes cum
C. Servilio Ahala (juum inniinentem urbi collem ce-
pissent ; ex loco altiore, qua nuHum erat praesi-
dium, ingenti clainore ac tumultu moenia invasere :
ad quem tumultum obstupefacti, qui adversus Fa-
bium urbem infijuftm tuebajitur, locum dedere scalas
admovendi, plenaque hostium cuncta crant, ct in-
LIBER IV. CAP. LX. 333
iiiitis diu cwdes pariter fugientium ac resistentiuin U. C. 349.
armatorum atque inermium fuit. Cogebantur ita- ' ' '
que victi, quia cedentibus spei nihil erat, pugnam
inire : quiuu pronunciatum repente, ne quis praBter
armatos violaretur, reliquam omnem multitudinem
voluntariara exuit armis : quorura ad duo millia et
quingenti vivi capiuntur : a cetera prsda Fabius
militem abstinuit, donec collegne venirent : ab illis
quoque exercitibus captum Anxur dictitaiis esse, qui
c€teros Volscos a prsesidio ejus loci avertissent.
Qui ubi venerunt, oppidum vetere fortuna opulen-
tum tres exercitus diripuere : eaque primum benig-
Tiitas imperatorum plebem Patribus conciliavit.
Additum deinde omnium maxime tempestivo prin- Decretum
cipum in multitudinem munere, ut ante mentionem "1' '*'°V^
r stipendium.
uUam plebis tribunorumve decemeret senatus, ut
stipendium miles de publico acciperet, quum ante id
tempus de suo quisque functus eo munere esset.
1/X. Nihil acceptum umquam a plebc tanto gau-
dio traditur. Concursum itaque ad cmiam esse,
prensatasque exeuntium manus, et Patres vere ad- '
pellatos ; effectum es«e fatentibus, ut nemo pro tam
munifica patria, donec quidipiam virium siiperesset,
corpori aut sanguini suo parceret. Quum commo-
ditas juvaret, rem fHmiUarem saitem adquiescere eo
tempore, quo corpus addictimi atque operatum rei-
publicae esset ; tum, quod ultro sibi oblatum esset,
non a tribunis plebis umquam agitatiua, non suis
sermonibus efflagitatum, id efliciebat multiplex gau-
dium cumulatioreraque gratiamrei. Tribuni plebis, Calumnia»
communis ordinum Isetitiae concordiaeque soli ex- ^
pertes, negare, Tam id lcetuni Patribus nniversis nec
prosperum fore, quam ipsi credcrent : consdium specie
334 T. Livii
prima melittsfiiisse, qiiam usu adpariturum. Unde enim
eam pecuniam confici posse, nisi tributo populo indicto ?
ex alieno igitur aliis largitos : neque, id etiamsi ceteri
ferant, passuros eos, quibns jam emerita stipendia es-
sent, meliore conditione alios militare, quam ipsi mili-
tassent ; et eosdem in sua stipendia inpensas fecisse, et
in aliorum facere. His vocibus moverant partein
Tributum plebis : postremo, indicto jam tributOj edixerunt et-
indictum. . ., . .,. r ......
lam tnbunij auxilio se luturos, si qujs m militare
Patres con- stipendium tributum non contulisset. Patres bene
erunt pri- ^.^gp^j^jjj j.^ijj perseveranter tueri : conferre ipsi pri-
mi : et, quia nomlum argentum signatum erat, aes
grave plaiistris quidam ad aerarium convehentes, spe-
ciosam etiam conlationem faciebant. Qtium senatus
summa fide ex censu contulisset, primores plebis,
nobilium amici, ex composito conferre incipiunt :
Plebs se- (juos quum et a Patribus conlaudari, et a militari
quitur. getate tamquam bonos cives conspici vulgus homi-
num vidit, repente, spreto tribunicio auxilio, certa-
men conferendi est ortum : et, lege perlata de indi-
cendo Veientibus bello, exercitum niagna ex parte
Tohintarium novi tribuni militum consulari potestate
Veios duxere.
U. C. 350. LXI. Fuere autem tribuni T. Quinctius Capito-
A. C. 4o2. linus, Q. "Quinctius Cincinnatus, C. JuUus lulus ite-
Tum, A. ManHus, L. Furius MedulHnus tertium, M'.
\^miHus Mamercinus. Ab his prinumi circiimsessi
Obsessi ^^" sunt j sub cujus initium obsidionis quum Etiiis-
Veii. corum conciHum ad fanum Voltumna; frcqiienter
habitum esset, parum constitit, beUonc pubHco gen-
tis universae tuendi Veientes essent. Ea obpugnatio
segnior insetjuenti anno fuit, parte tribunorum ex-
ercitusque ad Volscum avocata beUum. Tribimoi
LIBER ir. CAP. LXI. ^^g
THilitum consulaii potestate is 'annus habuit C. Va- U. C. 351.
lerium Potitum tertium, M". Sergium Fidenatem, P. " ^^^'
Cornelium Maluginensem, Cu. Cornelium Cossum,
K. Fabium Ambustum, Sp. Nautium Rutilum ite-
rum. Cum Volscis inter Ferentinum atque Ecetram Victi Tol-
signis conlatis dimicatum. Romanis sccunda for-**^''
o
tuna pugnae fuit. Artena inde, Volscorum oppidum,
ab tribunis obsideri coepta : inde inter eruptionem
tentatam, compulso in urbem hoste, occasio data est
Romanis inrumpendi : praeterque arcem cetera cap-
ta : in arcem munitam natura globus armatorum
concessit. Infra arcem caesi captique m«lti mor-
tales : arx deinde obsidebatur : nec aut vi capi pot-
erat, quia pro spatio loci satis praesidii habebat j aut
spem dabat deditionis, omni publico frumento, pri-
usquam urbs caperetur, in arcem convecto : taedio-
que recessum inde foret, ni servus arcem Romanis
prodidisset : ab eo milites per locum arduum ac-
cepti cepere : a quibus quum custodes trucidarentur,
cetera multitudo, repentino pavore obpressa, in de-
ditionem venit. Diruta et arce et urbe Artena, re-
ductae legiones ex Volscis omnisque vis Romana
Veios conversa est, Proditori, praeter libertatem,
duarum familiarum bona in praemium data. Servius
Romanus vocitatus. Sunt, (fui Artenam Veien-
tium, non Volscorum, fuisse credant. Praebet er-
rorem, quod ejusdem nominis urbs inter Caere atque
Veios fuit : sed eam reges Romani delevere, Csere-
tumque, non Veientium, fuerat. Altera haec no-
mine eodem in Volsco agro fuit, cigus excidium e»t
dictum.
EPITOME LIBRI V.
TN obsidioneVeiorum hibernaada militibvsfacta suni:
ea res quum esset nova, iudignaiioncm tribunorum
plebis movit, querentium non dari plebi nec per hiemem
viilitice requiem. Ecjuites tum primum equis suis merere
cceperunt. Quum inundutio ex lacu Albano facta es-
set, vates, qui eam rem interpretaretur, de ]iostibus
captus est. Fwriu^ Camillus dictator decem annos ob-
sessos Veios cepit : simulacrum Junonis Romam trans-
tulit : decimam partem prtedce Delphos Apollini misit.
Idem tribunus militum, qnum Faiiscos obsideret, pro-
ditos hosiium filios parentibus remisit : staiimque dedi-
tionefacta, Fuliscorum victoriam justitia consecutusest.
Quum alter ex censoribus C. JuUus decessisset, in locum
ejus M. Coinelius suhfectus est : nec id postea factum
€st : quoniam eo lustro a Gallis Roma capfa est. Fu-
rius Camillus, quum ei dies a L.Appuleio tribuno pUbis
dicta esset, in exsilium abiit. Quum Senones Galli
Clusium obsiderent, et legati, a seHatu missi ad compo-
nendam inter eos et Clusinos pacem, pugnantes contra
Gallos in acie Clusinorum stetissent ; hoc facto eorum
concitati Senones urbem infesto exercitu pctierunt, fusis-
que ad Alliam fiumen Romanis, cepere urbem prceter
Capitolium , in quod se juventus contulerat : majores
natu, cum insignibus honorum, quos quisque gesserat, in
vestibiUis cedinm sedenles, occiderunt : et quum per
aversam partem CapitoUi jam in sittnmum evasissent,
proditi clangore anserum, M. Manlii pracipue operu
TtriTOME LIBRl V. >J57
'dejecti sunt : coactis deinde propter famem Romanls
descendere, iit mille pondo auii darent, et hoc pretio
finem obsidionis emerent ; Furius Camillus, dictator ab-
sens creatus, inter pendendum aurum cum ex^citu ve-
nit, et Gallos post sextum mensem urbe expulit, ceci-
ditque. ^des Aio Loquutio facta, quo loco ante ur-
bem captam vox audita erat, adventare Gallos. Dic~
tum est, ad Veios migrandum esse propter incensam et
dirutam urbem : quod consilium Camillo auctore dis-
cussum est. Movit populum vocis quoque omen ex cen~
turione auditce, qui, quum in forum venisset, mani~
pulariis suis dlxerat, Sta miles ; Mc optime luane*
bimus. f
VOL. I.
T. LIVII PATAYINI
LIBER V
U. C. 352. TT^ACE alibi parta, Romani ^ eiiqvie m armis erant
A. C. 400. I-' . ,. . r
X tanta ira odiocjue, tit victis finem adesse adpa-
rerct. Comitia utriusqiie populi longe diversa ra-
tione fiicta sunt. Romani auxcre tribunorura mi-
litum consulari potcstatc numerum : octo, quot
numquam antea, creati, M'. ^Emilius Mamercinus
iterura, L. Valerius Potitus tertium, Ap. Claudius
Crassus, M. Quinctilius Varus, L. Julius lulus, M,
Posturaius, M. Furius Camillus, M. Postumius Al-
Veientesre-binus. Vcientes contra taedio annuae ambitionis,
'qucB interdum discordiarum caussa erat, regem
creavere. Obfendit ea res populorum Etruriae ani-
mos, non majore odio regni, quam ipsius regis.
Gravis jam is antea genti fuerat opibus superbiaque,
quia sollemnia ludorum, quos intermitti nefas est,
Yiolenter diremisset : quum ob irain repulss, quod
suffragio duodecim populorum alius sacerdos ei prae-
latus esset, artifices, quorum magna pars ipsius servi
erant, ex mcdio ludicro repente abduxit. Gens ita-
que, ante omues alias eo magis dedita religionibus,
quod excelleret artc colendi eas, auxilium Veicnti-
bus negandum, donec sub rege essent, decrevit :
cujus decreti subprossa fama cst Veiis propter me-
tum regis ; qui, a quo tale quid dictuiu referrctux^
Ltfeii*;ft V. CAii'. ii. 3'59
pro seditionis enm principe, non vani scrmonis auc- U. C. 9.%i.
torem, habebat. Konianis etsi quictje rcs ex Etni- '^oo.
tia nunciabantur, tamen, quia omnibus conciliis
cam reni agitari adfcrcbatur, ita muniebant, ut an-
cipitia munimenta essent : alia in urbem et contra
oppidanorum eruptiones versa : aliis frons in Etru-
tiam spectans au.\iliis> si qua forte inde venireut,
tsbstruebatur.
II. Quulii spes niajor imperatoribus Romanis in Hibertia-
obsidione> quam in obpugnatione, e-sset^ hiberna- y^oj
eula etiam, res nova militi Romano, zedificari
ecepta : consiliumque erat, hiemando continuare
bcUum, Quod postquam tribunis plebis, jam diu
nulkm novandi res caussam invenientibus, Romani
est adlatum, in concionem prosiliunt, soUicitant
plebis animos, Hoc illud esse dictitantes, quod «rra Tribuno-
militibus sint constituta : nec se fefellisse, id donum ^^^ ' , ,
Wiimicorum veneno inlitum Jore. Tenisse libertatem hihems.-
plebis : remotam in perpetuum et ablegatam ab urbe^
tt ab republica jitventutem, jam ne hiemi quidem aut
iempori anni cedcre, ac domos et res inviscre stias.
Quam putarent continuatce miUtice caussafn esse ? nul~
lam prcfecto aliam inventuros, quam ne quid per fre"
ijuentiam juvenum eorurn, in quibus vires omnes plebis
essent, agi de commodis eorum posset. Vexari pra~
terea et subigi multo acrius, quam VeienLes : quippe
illos Jdem.em sub tectis suis agere-i egregiis muris siiuque
tiaturali urbem tutantes ; militem Romanum in opere
ac labore, nivibus pruini^sque obrutum, sub pellihus du~
Tdre, ne hiemis quidem spatio, quce omnium hellorum
terra marique sit quies, arma deponentem. IIoc neque
reges, neque ante irihuniciam potestatem creatam su^
perbos illos comules, neqiie triste dictatoris imperiumi,
Q2
34P ''• Livn
V.C 352. neque inportunos decemviros injnnxisse scrvitutls, ut per-
' '^^^' ennem militiam facerent, quod tribuni militum in plebe
Roviana regnum exercerent. Quidnam illi consules
dictatorcsve facturi essent, qui proconsularem imagi-
nem tam scevam ac trucem fecerint ? Sed id accidere
haud inmerito : non fuisse ne in octo quidem tribunis
militum locum ulli plebeio. Antea trina loca cum
eontentione summa patricios expltre solitos : nunc jam
octojuges ad imperia obtinenda ire ; et ne in turba qui-
dem liarere plebeium quemquam : qui; si nihil aliud,
admoneat collegas ; liberos, et cives eorum, non servos,
militare, quos hieme saltem in domos ac tccta reduci
' oporteat ; et alhjuo tempore anni parentes liberosque
ac conjuges invisere. et murpare libertatem, et creare
maglstratus. HiEc taliaque vociferantes aiiversarium
haud inparem uacti sunt Ap. Clauilium, relictum a
collcgis ad tribuuicias seditiones comprimendas ; vi-
rura inbutum jam ab juventa certaminibus plebeiis :
quem auctorem aliquot annis ante fuisse memora-
tum est, per collegarum intercessionem, ti-ibuaici<B
potestatis dissolvendai.
III. Is tum jam, uon promtus ingenio tantum,
sed usu ctiam exercitatus, talem orationcm habuit :
Respondet Si umquam dubitatum -est , Quirites, iiirum Iribuni ple-
Ap. Clau- ^jj, vestra, an sua, caussa seditionum semper auctores
fuerint, id ego hoc anno desisse dubitari certtim habeo :
et quum lator, tandcm longi erroris vobis Jinem factum
esse, tum, quod secundis potissimunr vestris rebus hic
error est sublatus, et vobis, et proptcr vos reipublicft
gratulor. An est quis<iuam, qui dubitet, nuUis injuriia
vestris, si qua forte aliquando fuerunt, umquum ceque,
^uam munere Patrum in plebem, quum cera inUitanti-
bu4 constituta sunt, trihunos plebis objtnsos ac conci-
LlBEk V. CAP. IV. 341
talos esse P quid illos atiud aut tum timuisse creditis, u. C. 352:
Ujut hodie iurbare velle, nisi concordiam ordinum, quam^' ^* *°**
dissolvendic maxime tribunicice potestatis rcntur esse ?
Sic, hercule, tamquam urtijices inprobi, opus quarunt .•
qui et semper cegri aliquid esse in republica volunt, ut
sit, ad cujus curationem a vobis adhibeantur. Utrum
mim defendiiis, an inpugwitis plebem ? utrum mili-
Uxntium adversarii estis, an caussam agitis ? Nisiforte
ftoc dicitis, Quidquid Patres faciunt, dispUcet ; sive
illud pro plebe, sive contra plebem est. Et, quemad»
modum servis suis vetant domini quidquam rei cum
alienis hominibus esse, pariterque in iis beneficio ac
malejicio abstineri cequum censent : sic vos interdicitis
Palribus commcrcio plebis ; ne nos comitate ac muni-
fcentia nostra provocemus plebem, ncc plebs nobis dicto
uudiens atque obediens sit. Quanto tundem, si quid-
^am in vobis, non dico civilis, sed humani esset, fa-
vere vos magis, et, quantum in vobis esset, indulgere
potius comitati Patrum atque obsequio plebis oportuit ?
qucE si perpetua concordia sit, quis non spondere ausit,
maximum hoc imperium inter finitimos brevi futurum
esse ?
IV. Atque ego, quam hoc consilium collegarur» ,
meorum, quo abducere infecta re a Veiis exercitum nor
luerunt, non utile solum, sed etiam necessarium fuerit,
postea disseram : nunc de ipsa condiiione dicere mili-
t(tntium libet. Quam orationem, non apud vos solum,
sed etiam in castris, si habeatur, ipso exercitu discep-
tante, cequam arbitror videri posse : in qua si mihi
ipsi nihil, quod dicerem, in mentem venire posset, ad-
versariorum certe oraiionlbus contentus essem. Nega-
bant nuper, danda esse ccra militibus, quia numquam^
data eisent : quoiuim modo igitur nuuc indi^nari pos-_.
34S* -T. tivir
U.C. 3S2.^n<, qui^ms aliquid novi adjectum commodt sit, eis ?«-
A. C. 400. , . . . • . ^ -.r
oorem ctiam novitm pro portione injungi ? Nusquuth
nec opera sine emolumento, nec emolumentum ferme
SiJie inpensa opera est : labor voluptasqiie, dissimillima
natura, societate quadam inter se naturali sunt juncta.
Moleste antea ferebat miles, se suo sumtu operam rei^
publicce prabere : gaudebat idem, partem anni se agrum
suum colere ; qucerere, unde domi militiceque se ac suos
iueri posset. Gaudet nunc, fructui sibi rempubUcam
esse, et lcetus stipendium accipit : a;quo igitur animo
paUatur, se ab domo, ab re familiari, cui gravis in-
pensa non est, paullo duitius abesse. An, si ad calculoa
eum respublica vocet, non merito dicat ? annua tera
habes, annuam operam ede. An tu eequum censes, Tni-
litia semestri solidum te stipendium accipere ? Invitus
in hac parte orationis, Quirites, moror : sic enim ager&
debent, qui mercenario viilite utuntur : at nos tam»
quam cum civibus agere volumus : agique tamquamt
cum patria nobiscum ceqvmm censemus. Aut non suscipi
hellum oportuit ; aui geri pro dignitate populi Romani,
et perjici quam primum oportet. Perfcietur autem, si
urgemus obsessos : si non ante abscedimus, quam spei
iwstrce finem captis Veiis inposuerimus. Si, Hercules,
nuUa alia caussa, ipsa indignitas perseverantiam inpo'
nere debuit. Decem quondam annos tirbs obpugnata
est oh unam mulierem ab universa Grcccia : quam pro-
cul ab domo ? qitot terras, quot maria distans 9 No$
intra vicesimum lapidem, in conspectu prope urhis nos-
trcB, annuam ohpugnativnem perferre piget : scUicet,
quia levis caussa belli est, nec satis quidquam justi do-
hris est, quod nos ad perseverandnm stimulet. Septics.
rebellarunt, in pace numquam fida fuerunt : agros
nostros millies d^populati sunt.\ Fidenates df/icere ct
LIBER V. CAP. V. 343
nobis coegerunt: colonos nostros ihi interfecerunt : auc- U. C. 3!>o.
tores fuere contra jus gentium ccedis inpice legatorum^' ^* ^®"'
nostrorum : Etruriam omnem adversus nos concitare
volucrunt, hodieque id nwUuntur : res repetentes lega'
tos nostros, haud procul afuit, quin violarent.
V. Cum his molliter ct per dilationes hellum geri
oportet? Sinos tamjustum odium nihil movet, ne illa.
quidem, oro vos, movent ? Operibus ingentibus septa
urbs est, quibus intra muros coercetur hostis : agrum
non coluit, et culta evastata sunt bello. Si reducimus
exercitum, quis est, qui dubitet, illos, non a cupiditate^
solum ulciscendi, sed etiam neccssitate inposita ex ali-
eno prcedandi, quum sua amiserint, agrum nostruni
invasuros ? non differimus igitur bellum isto consiliOy
sed intra fines nostros accipimus. Quid ? illud, quod-
proprie ad milites pertinet, quibus boni tribuni plebis-
quum stipendium extorquei-e voluerint, nunc consultum
repente volunt, quale est ? Vallum fossamque, ingentisi-
vtramque rem operis, per tantum spatii duxerunt : ca-
stella primo pauca, postea, exercitu aucto, creberrima:
fecerujit: munitiones non in urbem modo, sed in EtriU''
riam etiam spectantes, si qua inde auxilia veniant, ob-
posuere. Quid turres, quid vineas testudinesque et
alium obpugnandarum urbium adparatum loquar ?
Quum tantum laboris exhaustum sit, et ad finem jam
operis tandem perventum ; relinquendane hcec censetis,
ut ad ccstatem ru7'sus novus de integro his instituendis
exsudetur labor ? Quanto est juinus opera tueri facta,
et instare, et perseverare, defungique cura ? Brevis
enim profecto res est, si uno tenore peragitur, nec ipsi
per intermissio7ies has intervallaque leniiore77i spe77h
nostra/n faci77ius : loquor de opere, et de te77iporis jac-
tura, Qitid ? pericidi, qnod differendo heUo adhnm»
Q4
344 T. Livii
U. C. 352. num oblivhci nos luec t<im crehra F.truri^ concilia r!e
" ' ^' ^^^' ruittrndis Veios auxiliis paliuntur ? Ut nunc res se
habet, irati sunt, oderunt, negant missnros : quantum
in illis est, capere Veios licet : (juis est, qui spondeat,
euyndem, si differtur bellum, animum postea foreP
quum, si laxamentum dederis, major frequentiorque
legatio itura sit : quum id, quod nunc obfcndit Etrus-.
eos, rex creatus Veiis, spatio interposito piutari possit,
vel consensu civitatis, ut eo reconcilient Etrurice ani-^
7H0S, vel ipsius voluntate regis, qui obstare regnum
suuyn saluti civium nolit. Videte, quot res, quam inu-
tiles, sequantur illam viam consilii: jactura operunt.
tanto labore factorum, vastatio inminens finium nos-
trorum, Etruscum bellum pro Veiente concitatum. Hcee
s.U7tt, tribuni, consiUa vestra, non, hercule, dissimilia,
ac si quis cegro, qui, curari se fortiter. passus, extemplo
convalescere possit, cihi gratia prcesentis aut potionis
longinquum et forsifan insanabilent morbum efficiat.
VI. Si, me Dius fidius, ad hoc bellum nihil perti-.
neret, ad disciplinam certe militice piurimum intererat,
msuescere niUitem nostrum, non solnm parata victoria
frui ; sed, si res etiam lentior sit, pati tccdium, ei
quamvis seree spei exitum exspectare ; et, si non sit cc-
state perfectum bellum, hiemem operiri, nec, sicut tEsti-
vas aves, statim autumno tecta ac recessmi circumspi-
c.ere. Obsccro vos^ venandi studium ac voluptas homi-
nes per nives ac pruinas iH montes silvasque rapit ;
belli necessitatibus eam patientiam non adhibebimus,
quam vel lusus ac voluptas elicere solet 9 Adeone effe-
tninata corpora militum nostrorum esse putfimus, adeo
tnoUes animos, ut hiemcm unam durare in castris, al-.
esse ab domo non possint? ut, tamquam navale hellnm^
tfimpestatibus captandis et observando tempore anni,..
LIBER y. CAP. VI. 345,.
gerant, non (tstus, non frigora patl possint 9 Erubes- U. C. 35-2.
cant profecto, si quis eis heec objiciai ; contendantque,
€t animis et corporibus suis virilem patientiam inesse,
et se juxta hieme atque cEstute bella gerere posse : nec
se patrocinium moUiticc inertiuque mundasse tribunis,
et meminisse, hanc ipsam potestutem non in umbra nec
iu tectis majores suos creasse. Hcec virtute militum,
vestroruni, hcec Romano nonnne sunt digna, non Veios
tantum, nec hoc bellum intueri, quod inst it ; sed fa~
vuim et ad alia bella ct ad ceteros populos in posterum
qjucerere. An medlocre discrimen ophtionis secuturum, .
ex hac re putatis ? utrum tandem fnitimi populum
Romanum eum esse putent, cujus si qua urbs j.rinmni
illum brevissimi temporis sustinucrit inpetum, niJiil de-
inde timeat 9 an hic sit terror nominis nostri, ut exer-
cit'im Romanum non tsdium longinqucc obpugnationis, .
non vis hiemis ab urbe circumsessa seiuel amovere pos,-
sit, nec finem ullum alium belli, quam victoriam, no-
verit ; nec inpetu potius bella, quam perseveruntia, ge-
ratP quae in omni quideni genere militujc, maxime ta-
men in obsidendis urbibus, necessaria est ; quarum ple- -
rasque, munitionibus ac naturali situ inexpugnabiles,
fame sitique tempus ipsum vincit atque expugnat: sicut.
Veios expngnabit; nisi auxilio hostibus tribuni plebis
fueriut, et Romce vivenerint prasidia Veientes, quce
nequidquam in Etruria qucerunt. An cst quidquam,.
quod Veientibus optatum ccque contmgere possit, quam
ut seditionibus primum urbs Romana, deinde velut ex
contagione castra inpleantur P At, hercule, apud ho-
ites tanta modestia est, ut non obsidionis tccdio, non de-
nique regni, quidquam apud eos novatum sit ; non ne-
gata auxilia ab Etruscis irritaverint animos : morietur
€riiin exteinplo, quicumque crit seditionis auctor : nec.
Q5
54*^ T. 1:1 VII'
V. C. ^^'i- cuiqjinm dicere ea Hcebit, qiue apiid vos imydne dicuK-
A. C> 400. „ . i r 1
iur. tustuarium meretur, qui signa. relinrjnit, avtprcg-
sidio fhrcdit. Auctorcs signa relinqucndi, et deserendi
castra, non uni aut alteri viiuti, sed iintversis exerciti-
bus, palam in concinne audiuntur : adeo quidquid tri-
hv.nus plebi loquitur, etsi prodendce patrice dissolven-
diFque rcipublicie est, adsuestis ccqui audire ; et, dulce-
dine potestatis ejus capti, qucelibet sub ea scelera latere
p.ititis. Relinuum est, ut, quce hic voaferantur, eadem
in castris et apud milites agant, et exercitiis conruni-
pant, ducibusque parere non patiantur : quoniam ea
demum Romae libertas est, non senatum, non magistra-
ins, non leges, non mores majorum, non instituta pa-
Lum, non disciplinam vereri miliVue.
VII. Par jam etiam in concionibus erat Appiu»
tribunis plebis ; quum subito, unde minime cjuis
crederet, accepta calamitas apud Vcios et superio-
rem Appium in caussa, et concordiam ordinum ma-
jorcm ardorcmque ad obsidendos pertinacius Veios
OpcM fecit. Nam quum asrs^er promotus ad urbem, vi-
Rom. ad ' . . r .,
Teios in- nereque tantum iTon jaiu mjunctie raoenibus esscnt,
cendio ab- (lyj^ opera interdiu fiunt intentius, quam nocte cus-
todiuntur, patefacta repentc porta, mgens multitu-
do, facibus maxime armata, igncs conjccit : horae-
que momento siniul aggerem ac v.inea-s, tam longi
temporis opus, incendium hausit: multique ibi mor-
tales nequidfjuam opem ferentes, ferro ignique ab-
fiumti sunt. Quod ubi Romam est nunciatum, moe-
.stitiam omnibus, scnatui curam metumque injecit>
lac tum vcro sustincri nec in urbe seditio, nec in
castris posset, et tribuni plebis vcUit ab se vict8&
Equites e- reipublicje insultarcnt : quum repente, quibus cen-^
«vKrente». ^"^ equcster crat, ann publici non erant adsignati.
LIBER V. CAP. VII. 347
«onsilio rrius iDter sese habito, senatum adeunt ; U. C. 352.
fectaque dicendi potestate, equis se suis stipendia • • 0 •
facturos promittunt. Quibus quum araplissimis ver-
bis gratiae ab senatu acta; essent, famaque ea forum
atque urbem pervasisset, subito ad curiam concnr-
sus fit plebis. Pedestris orcUnis se, aiunt, ?n/«c esse, Plebs pe-
opernmque reipubhccE eitra ordinem poUiceri, *^" n-^jiiti^ni
Veios, seu quo alio duccre velint : si Veios ducti sint, extra or-
negant, se inde prius, quam capta urbe hostium, redi- ^^^^^,
turos esse. Tum vero jam snperfundenti se laetitiae
vix temperatum est : non enim;, sicut equites, dato
magistratibus negotio, laudari jussi ; neque aut in
curiam vocati, quibus responsuro darctur, aut limine
curiae continebatur senatus : sed pro se quisque ex
superiore loco ad multitudinem, in comitio stan-
tem, voce minibusque significare publicam Isetitiam.
Beatam urbem Romanam, et invictam, et aeternam
illa concordia dicere : laudare equites, laudare ple-
bem, diem ipsum laudibus ferre : victam esse fateri
comitatem benignitatemque senatus. Certatim Pa-
tribus plebique manare gaudio lacrimae ; donec, re-
vocatis in curiam Patribus, senatusconsultum fac-
tum est, Ut tribuni militares, concione advocata, pedi'
tibtis equitibusque gratias agercnt : memorem pietatis
eorum erga patriam dicerent senatum fore. Placert
autem, omnihxis his voluntariam extra ordinem pro-
fessis militiam ara procedere : et equiti certus nume-
rus aeris est adsignatus. Tam priraum equis merere
equites coeperunt. Voluntarius ductus exercitus Stlpendium
Veios non amissa modo restituit cpera, sed nova ^5^'"
^ _ , signatuHj.
ctiara instituit : ab urbe commeatus intentiore,
quam antea, subvehi cura 5 ne quid tam bene xua«-
jito exereitui ad iisum deesset.
Q 6
548 T. LIVII
y. C. 353. VIIT. Insequens annus tribunos militum consu^
"lari potestate habi-it C. Servilium Ahalam teitium,
Q. Servilium, L. Virginium, Q. Sulpicium, A. Man-
lium iterum, M'. Sergium iterum : his ti'ibunis, dum
cura oranium in Veiens belhim intenta est, ncglec-
tum Anxuri prtesidium vacationibus mihtum, et
Volscos mercatores vulgo receptando, proditis rc-
pcnte portarum cjnstodibus, obpressura est : minus
piilitum p«riitj quia praiter ?egros lixarum in mo-
tjrim ori>nes per agros vicinastjue urbes negotiabar.j.
tur. Nec Veiis meUus gesta res, quod tum caput
omnium curarum pubUcarum erat : nam et duces
Romani plus inter se irarum, quam adversus hostcs
Sinimi, habuerunt : et auctum est belhim adventu
repcntino Capenatium atque FaHscorum, Ki duo
Etruriae popuh, quia proxinji regione erant, devictis
Veiis, bello quoque Romano se proximos fore cre-
dentes j FaHsci propria etiam caussa infesti, quod
Jlidenati bello se jam antea inmiscuerant, per lcga-
tos ultro citroqye missos jurejurando inter se ohh-
gati, cum exercitibus necopinato ad Veios accesr
-sere. Forte ea regione>, qua M'. Sergius tribuuus
xnihtum pra?erat, castra adorti sunt, ingentemque
.ternn'em intulere ; quia litruriam omnem excitanj
scdibus magna mole adesse Romani crediderant :
cadcm opinio Veientes in nrbe cqncitavit. Ita an^
ciplti proelio castra Romana obpug^nabantur ; cou-
cursantcsque, quum htic at(juc ilhic signa trausfer-
rent, ncc \'eientem satis cohibcro intra munitiones,
nec suis munimcntis arcere vim, ac tuej'i se ab exte-
riorc potcrant hostc : una spes erat, si ex niajoribus
xastris subycniretur, ut diversaj h-gioncs, aliie adr
■«kersns Capcnatem ac Faliscun)., aliae contra eruptio
EiBEn V. CAP. IX. 349r
ncm oppulanorum pugnarent. Sed castris praeeratU.C. 35U.
Yirginius, privatim Sergio invisus infestusijue : is,."^*^" '^'^^*
quum pleraque castella obpi!gna;a, superatas muni-
tiones, utrinique inTClii hostcm nunciaretur, in ar-
Diis milites tenuit : si opus foret auxilio, coUegara
dictitans ad sc missurum. Kvijus adrogantiam pcr--
tinacia alterius aequabat ; qui, ne quam opem ab,
inimico vidcretur petisse, vinci ab hoste, quam vin-
cere pcr civcm, maluit. Diu in niedio ctesi militcs j,
postrcmo, desertis munitiouibus, perpauci in ma-
jora castra, pars maxima atque ipse Sergius Ro-
mam pertenderunt : ubi quurn omnem cidpam in-
collegam inclinarct, adciri Virginium ex castris, in-.
terea prseesse legatos placuit. Acta deinde in se-
natu res est, certaturaque inter collegas maledictis :
pauci reipubiicae, huic atijue illi, ut quosque stu-
dium privatim aut gratia occupaverunt, adsunt.
TX. Primores Patrum, sive culpa sive infelicitate Tr. mil.
imperatorum tam ignominiosa clades accepta esset, ^"'^ ^'^"?"
^ ^ _ r ' pus se ab-
censuere, Non exspectandum justum tempus coHn7Jo- dicare co-
rum, sed extemplo novos tribunos militum creandos^^^^^'^'
esse, qui Kalendis Octobrilm magistratum occiperent.
In quam sentent^am quum pedibus iretur, ceteri tri-
bimi militum nibil contradicere : at enimvero Ser-
gius Virginiusque, propter qwos poenitere magistra-
tuum cjus auni senatum adparebat, primo deprecari
ignoniiniam, deinde intcrcedere scnatusconsidto :
negare, se ante Idus Decembrcs-, soUemnem ineun-
dis magistratibus diem, honore abituros esse. Inter
haec tribuni plebis, qiunn in concordia hominum se-
cundi§que rebus civitatis inviti siientium tenuissent,
feroces repente minari tribunis militum, nisi in auc->
tpritate. senatus essent^ se in vincuia eos ducj jii£=».
^■■Jo. T. Livri
suros csse. Tnra C. Servilius Aliala trlbumis raili-
tum : Qiiod ad vos adtinet, trlbuni plebis, minasque
testras, ncE ego libenter experirer, quam non plns in his
jiiris, quam iyi robis animi, esset. Sed nefas est ten-
dere adversus auctoritatem senatus : proinde et vos de-
sinite inter nostra certamina locum injurice quarere: et
coIlegcE aut facient, quod censet senatus, aut, si perti-
nacius tendent, dictatorem extemplo dicam, qui eos
abire magistratu cogat. Quum omnium atlsensu com-
probata oratio esset, gauderentque Patres, sine tri-
buniciae potestatis terriculis inventam esse aliam
Tim niajorem ad coL-rcendos magistratus ; victi con-
scnsu omnium comitia tribunorum militum liabuere,
qui Kalendis Octobribus magistratum occiperent :
seque ante eam diem magistratu abdicavcre.
tJ. C. 354. X. L. Valerio Potito quartum, M. Furio Camillo
A. C. 398. . , ... . • r^ ^
itcrum, M . ,'Jvmuio Mamercmo tertium, (.n. Cor-
nelio Cosso itcrum, K. Fabio Ambusto, L. Julio
lulo, tribunis militum consulari potestate, multa do-
mi militiseque gesta : nam et bellum multiplex fuit
eodem tempore, ad Veios, et ad Capenam, et ad
Falerios, et in A^^olscis, ut Anxur ab hostibus recu-
peraretur : et Romaj simul delectu, simul tributo
conferendo, laboratum est : et de tribunis plebei
cooptandis contentio fuit : et baud parvura raotum
duo judicia eorum, qui paullo ante consulari potes-
tate fucrant, cxcivere. Omnium primum tribunis
militum fuit, delectum haberi ; nec juniores modo
conscripti, sed seniores etiam coacti nomina dare,
Tributum ut urbis custodiam agerent. Quantum auteni auge-
turau '^""'^" batur militura numerus, tanto majore pecunia in
stipendium opus erat : eaque tributo conforebatur,
iHvitis confercntibus, qui domi rcnianebaiit_, quia
LIBER V. CAP. Xr. 3^T
tuentibus r.rbcm opera quoque nulitari laborandum, U. C. r!5t-.
scrviendiunque reipublicae erat. irlaec per se gravia,
iiidijifuiora ut viderentur, tribuni plebis seditiosi.s
concionibus faciebant; idea aira iiiiUtibus constituta
e*sc arguendo, ut plebis p.artem militia, partem tributo
con/iccren-t . Vnum belliun annum jam tertium irahi^
et consulto male geri, ut diutius gerant: in quatuor de^
iade hella uno delectu exercitiis scriptos, et piieros quo"
que a£ senes extractos. Jam non cestati^ nec hiemis
discrimen esse, ne ulla quies umquam miscrce plebi sit :
qucE nunc ctiam vectigalis ad uUimum facta sit ; ut,.
qiuim confecta lahore, vulnerihits, postremo octate cor-
pora retulerint, incuitique omnia diictino domino7'um-
desiderio domi invenerint, trihutum ex adfeeta re fami-
liari pendant ; (craqne militaria, velut foenore accepta,.
multipUcia rdpuhlicce reddant. Inter delectum tri-
butumque, et occupatos animos majorura rerum cu-
ris, comitiis tribunorum plebis nunierus expleri ne-
quiit. Pugnatum inde, in loca vacua ut patricii'
cooptarentur : postquam obtineri non poterat, ta-
men labefactandae legis Trebonias caussa eftectum
est, ut coopta?entur tribuni plebis C. Lacerius et M.
Acutius, haud dubie patriciorum opibus.
XI. Fors ita tulit, ut eo anno tribunus plebis Cn.
Trebonius esset, qHi nomini ac familiae debitumv
prsestare vider«tur Treboniae legis patrocinium : is,.
quod. petissent Putres quidam, primo- inrepto repulsi,,
tamen trihunos militum expugnasse, vociferans, legem
Treboniam sublatam-, et cooptatos tribunos plehis non
suffragiis populi, sed imperio patriciorum ; et eo revolvi
rem, nt aut patricii, aut patriciorum adseclcs habendi-.
isibuni plebis sint .- eripi sacratas leges, extorqueri tri-
kuniciam potestatem- idfraiide patridorumj scelere a^-
353 T. LIVII
Vj C. (is4. prodidonc coUes^arum factum aifruere. Qunm arde-
X-C 3' 8 . . . '
"^ 'rent invidia, non Patres modo, sed etiam tribuni
plebis, cooptati pariter, et qui cooptayerant ; tuni
Diio tr. mil. ex coUep^io tres, P. Curiatius, M. Metilius, et M.
rioris accu- ^lin^cius, trepidi rerum suarum, in Sergium Virgi-
•ati. niuniquc, prioris anni tribunos militares, ihcurrunt :
in eos ab se irara plebis invidiamquc, die dicta, aver-
tunt. Quibus dclectus, quihns tributum, quihus diutina
inilitia longinquitasque helli sit gravis, qui clade ac-
cepta ad 1 eios doleant, qui amissis liberis, fratribus,
propinquii, adfinibus, lugubres domos habeant ; iis
publici privatique duloris cxsequendi jus potestatemque
ex duobus noxiis capitibus dat nn ab se, memorant,
Qmnium namque malorum in Sergio Virginioque cauS" ■
sas esse : nec id accusntorem mavis arg.uere, quamfa--
teri reos : qui, noxii ambo, alter in alterum caussam
conferant, fugam Sergii Virginius, Sergius proditionein
increpans Virginii. Quorum adeo incredibilem amen-
tiam fuisse, ut multo verisimilius sit, compacto cam
rem et commurii fraude patriciorum actam. Ab his et
prius datum locum Veienfihns ad incendenda opera,
belli trahendi caussa ; et nunc proditum exercitum,
tradita Faliscis Romana castra. Omnia fieri, ut con-
senescat ad Veios juventus : nec dc agris, nec de atiis
commodis plebis ferre ad popuknn tribuni, frequentia-
^ue urhana celebrare actiones, et resistere conspirationi
patriciorum possint. Prajudicium jam de reis et ab
senatu, et ab populo Romano, et ab ipsorum coUegis
factum csse : nam et senatusconsuUo eos ab republica
remotos esse, et recusantes abdicare se magistratu, dic-
tatoris metu ab coUegis cocrcitos esse: et popuhim Ro-
manum iribunmcrcasse, qui non Idibus D<;ccmbribus die
soUemni, sed extemplo Kalendis Octobribu» magistratut&-
LIBER V. CAP. XII. 353-
tccipcrcnt, quia stare diutius respublica, his manentihus U. C. 334;
in magisiratu, non posset. Et tamen eos, tot judiciis "^^*'
eonfossos ■prcedamnatosque, venire ad populi judicium ;.
et existimare, dcfunctos se esse, satisque pa:narum de-
disse, quod duolus mensibus citius privati facti sint :
neque intclligere, nocendi sihi diutius tum potestatem,
ereptam esse, non pa^nam inrogatam ; quippe et colle-
gis abrogatum imperium, qui cerie nihil deliquissent,
Illos repeterent animos Quirites, quos recenii clade ac-
cepta habuissent, quum fuga trepidum, plenum vulne-
rum ac pavore incidentem portis exercitum viderint,
non fortunam aut quemquam Deorum, sed hos duces
accusaniem. Pro certo se habere, neminem iti conci-^
one stare, qui illo die non caput, domum, fortunasque-
L. Firginii ac M\ Sergii sit exsecratus detestatusque.
Minime convenire, quibus iratos quisque Dcos precatus
sit, in iis sua potestate, quum liceat et oporteat, non
itti. Numquam Deos ipsos admovere noceniibus manus :
satis esse, si occasione ulciscendi lasos arment.
XII. His orationibus incitata plebs denis millibus Damnat».
seris gravis reos condemnat, nequidqnam Sergio
Martem communem belii fortunamque accusante,
\ irginio deprecante, ne infelicior domi, quam mili-
tiae, esset. In hos versa ira populi cooptationis tri-
bunorum fraudisque, contra legem Treboniam fac-
tx, memoriam obscuram fecit. Victores tribuni, ut
praesentem mercedem judicii plebes haberet, legem
agrariam promulgant, tributumque conferri prohi-
bent : quum tot exercitibus stipendio opus esset,
resqiie militiae ita pix)spere gererentur, ut nullo bello
veniretur ad exitum spei : namque Veiis .castra, quae
amissa crant, recuperata castellis praesidiis-jue fir-.
^antui". Praeeraat tribuni miUtunj M'. .^niilivis.etit
354^ T. Lirii
BfHum K. Eabius. M. Furio in Faliscis, et Cn. Comclio
wultiplex. j^ Gapenate agro hostes nulli extra mcenia in^^enti :
praedae actae, incendiisque villarum ac frugum vas-
tatifines: oppida obpugnata^ nec obsessa sunt. At
m Volfecis, depopulato agro, Anxurnequidquam ob-
pugnatuni, loco alto situm ; et, postquam vis irrita
erat, vallo fossaque obsideri coeptum. Valerio Po-
tito Volsci provincia evenerat. Hoc statu milita-
rium rerum, seditio intestina majore mole coorta,
quam bella tractabautur : et, quum tributum con-
ferri per tribunos non posset, nec stipendium impe-
ratoribus mitteretur, seraque militaria flagitaret mi-
les, haud procul erat, quin castra quoque urbanat'
s«ditionis contagione turbarentur. Inter has iras^
plebis in Patres, quum tvibuni plebis nunc ilhul-
tempus esse dicerent stabiUendae libertatis, et ab-
Sergiis Virginiisque ad plebeios viros fortes ac stre»
Tr. mil. nuos transferendi smiimi honoris ; non tamen uhra
plebeius. . . , , ,,
processum est, quam ut unus ex plebe, usurpandt
juris caussa, P. Licinius Calvus tribunus miHtum
U.C. 355. consulari potestate crearetur : ceteri patricii creati
•A. C. a97.p Manius, L. Titinius, P. Mjehus, L. Furius Me-
dullinus, L. Pubhhus Volscus. Ipsa plebes mmi-
b^itur, se tantara rem obtinuisse ; non is raodo, qui
ereatus erat, vir nuUis ante honoribus usus, vetus
tantum senator, et aetate jam gravis. Nec satis con-
stat, cur primus ac potissimus ad novum deUbandum
honoreni sit habitus. Ahi Cn. CorneUi fratris, qui
tribunus mihtuni priore anno fuerat, triph-xquc sti-
pendium equitibus dederat, gratia extractum ad tan-
tura honorem credunt : aUi oi-atiouem ipsum tem-
pcstivam de concordia ordinuui, Pauibus plebiquc
^ratam, habuissc. Hac victoria couiitiorum exsul-
LIBER V. CAP. XIII. ^^^
lantes tvibuni plebis, quod maxime rempublicam in-
pediebat, de tributo remiserunt : conlatvmi obedien-
ter, missumque ad exercitum est.
XIII. Anxur in Volscis brevi rcccptum est, neg-
lectis die festo custodiis urbis. Insignis annus
hieme gelida ac nivosa fuit, adeo ut vias clausse, Ti-
beris innavigabilis fuerit : annona ex anteconvecta
copia nihil mutavit. Et quia P. Licinius, ut ceperat
haud tumultuose magistratum, majore gaudio plebis,
quam indignatione Patrum, ita etiam gessit^ dul-
cedo invasit proximis comitiis tribunorum militimi
plebeios creandi, Unus M. Veturius ex patriciis U. C. 356,
candidatis locum tenuit : plebeios alios tribunos ^ ^ "^^*"
militum consulari potestate omnes fere centuriae
dixere, M. Pomponium, C. Duilium, V^oleronem
Publilium, Cn. Genucium, L. Atiliura. Tristem
biemem, sive ex intemperie coeli, raptim mutatione
in contrarium facta, sive alia qua de caussa, graAns
pestilensque omnibus animalibus aestas excepit : cu- Pestilentia,
jus insanabili pernicie quando nec caussa nec finis
inveniebatui', libri Sibyllini ex senatusconsulto aditi
sunt. Duumviri sacris faciundis, lectisternio tunc Lectistcf.
primnm in urbe Romana facto, per dies octo Apol-"'""^ P^**
linem, Latonamque et Dianam, Herculem, Mercu-
rium atque Neptunum tribus, quam amplissime tum
adparari poterat, s.tratis lectis placavere. Privatim
quoque id sacrum celebratum est : tota urbe paten-
tibus januis, promiscuoque usu rerum omnium in
propatulo posito, notos ignotosque passim advenas
in hospitium ductos ferunt; et cum inimicis quoque
benigne ac comiter sermones habitos, jurgiis ac litin
twis temperatum } vinctis quoque demta in eos dies
Tincula y religioui deinde fuisse, quibus eam opeia,
o^i^6 T. Livrr
U. C. 3^6, Dii tulissent, vinciri. Interim ad Veios terror ranl-
• • ^ • tiplex fuit ; tribns in nniim bellis conlatis : namque
eodem, quo antea, modo circa munimenta, quum
r«pente Capenatcs, Faliscique subsidio venissent,
adversustres exeixitus ancipiti proelio pugnattira est.
Ante omnia adjuvit mcmoria damnationis Sergii ac
Virginii: itaquc majoribus castris, unde antea cessa-
tum fuerat, brevi spatio circumductae copiae Capena-
tes, in valbun Romanum versos, ab tergo adgrediuntur,
Inde pugna coepta et Faliscis intulit terroremj tre-
pidantesque eruptio ex castris opportune facta aver-
.j tit : repulsos deinde insecuti victores ingentem edi-
^ derunt cjedem, Nec ita multo post jam palantes,
veluti forte oblati, populatores Capenatis agri reli-
quias pugnae absumsere : et Veientium refugientes
in urbem multi ante portas caesi, dura prae metu, ne
simul Romanus inrumperet, objectis foribus extre-
mos suorum excluscre.
XIV. Haec eo anno acta. Et jam comitia tribu-
norum militum aderant, quorum prope major Patri-
bus, quam belli, cura erat ; quippe non communi-
catum raodo cum plebe, sed prope amissum, cernen-
tibus summum imperiura, Itaque clarissimis viris
ex romposito praeparatis ad petendum, quos praeter-
ctindi verecundiam crcderent fore, nihilominus ipsi,
perinde ac si onmes candidati essent, cuncta expe-
rientes, non homincs modo, sed Deos etiam, exci-
piebantj in religionem vertentes comitia biennio
habita : priore anno intolerandam hiemem prodi-
giiscjue divinis similcm coortam : proxinio non pro-
digia, sed jam evcntus, pcstilentiam agris mbique
inlatam haud dul)ia ira Deuni : (juos postis ejus ar-
ocndie ciiussa placaudos csse, in libris fatalibus iu-
LIBER V. CAP. XV. 557
jrentum sit, Comkiis, auspicato c[u<je fierent, indig-
num Diis Tisum honorcs vulgari, discriminaque
gontium contundi. Prseterquam majcstate pcten-
tium, rcligione etiam adtoniti homines patricios
onnics, partera magnam honoratissimum quemque,
tribunos uiilitnm consulari potestatc creavere, L. U.C. 357.
Valerium Potitum quintum, M. Valerium Maximum, " • ^ "
M. Furium CamiUura tertium, L. Furium Medulli-
num tertium, Q. Serviliuni Fidenatem iterum, Q.
Sulpicium Camerinura iterum. Ilis tribunis ad Ve-
ios nihil admodura raemorabile actum est : tota vis
in populationibus fuit. Duo summi iraperatores,
Potitus a Faleriis, Caraillus a Capeaa, prsedas in-
gentes egere, nulla incolumi relicta re, cui ferro aut
igni noceri posset,
XV. Prodigia interim multa nunciari ; quorura
pleraque, et quia singuli auctores erant, parura cre-
dita spretaque, et quia, hostibus Etruscis, per quo«
ea procurarent, aruspices non erant. In unum om-
nium cur<e versae sunt, quod lacus in Albano nemore Albanus
sine ullis coelestibus aquis, caussave qua alia, t|u« rem ^"* J" _
miraculo eximeret, iu altitudinera insolitam crevit. insolitam
Quidnam eo Dii portenderent prodigio, missi scisci- *^''^^'^"''
tatum oratores ad Delphicum oraculum : sed pro-
pior interpres fatis oblatus senior quidam Veiens, Aruspex
qui, inter cavillantes in stotionibus ac custodiis mi- ''^"^'^^^*
lites Romanos Etruscosque, vaticynantis in modum
cecinit, Priusquam ex lacu Albano aqua euiissa foret,
numquam potiturum Veiis Romamim. Quod primo,
Telut teraere jactura, sperni, agitari deinde serraoni-
bus cceptura est ; donec unus ex statione Ti mana
percunctatus proximura oppidanorum, (jara per
. longinquitatem belli commercio sermonum facta)
55^ ^*« LiVrt
quisnam is essct, ijui per anibagcs uc lacu Albaiio
jaceret ? postquam andivit aruspicem esse, vir kaud
intacti religrone animi, caussatus de privati portenti
procuratione, si bperje iili esset, consulere yelle, ad
conloquium vatem elicuit. Quumque progressi am-
bo a suis longius esscnt inermes, sine uUo metu;
praevalens juvenis Romanus senem infirmum, in
conspectu omhium raptum, nequidqviam tumultuan*
tibus Etfuscis, ad suos transtulit. Qui quum per*
ductus ad imperatorem, inde Roraam ad senatum
missus esset, sciscitantibus, quidnam id esset, quod
Ejus re- de lacu Albanb docuisset, respondit : Profecto iratos
Je lacu -^^^* Veienti pGpiilo illofuisse clie, quo sihi eam men-'
A!bano. tetn ohjecissent, ut excidium patrice fatale proderet.
Itaque, quce tum cecinerit divino spiritu instinctus, ea
»e nec, ut indicta sint, revocare posse ; et tacendo for*
sitan, quG; Dii inmortales'vuIgari velint, haud minus^
■quam celanda ejfando, nefas contrahi. Sic igitur li-^
bris fatalibus, sic discipUna Etrusca traditum esse, ut
quando aqua Alhana abundasset, tum, si eam Romanus.
rite cmisisset, victoriam de Veientibus duri: antequam
idjiat, Deos moenia Veientium deserturos non esse. Ex-»
sequebatur inde, quae sollemnis derivatio esset. Sed
auctorem levem, nec satis fidum snpcr tanta re Pa-
tres rati, decrevere, legatos sortesquc oraculi Pythici
cxspectandas.
XVI. Priusquam a Delpbis oratorcs redirent, Al-<
banive prodigii piacula iuA-enirentur, novi tribuni
U. C. 358.militum cousulari potestate, L. Julius lulus, L. Fu-
^^^'rius Medullinus quartum, L. Scrgius Fidenas, A,
Postir.nius llcgillensis, P. Cornelius ^Maluginensis,
A. Manlius, niagistratum inierunt. Eo anno Tar-
quinienses uovi hostes cxorti ; (juia simul multis
tlBER V. CAI». XVI. 359
bollis, Volscorimi ad Anxur, ubi praesidiuui obside- U. C. 35«,
batur, -'Equorum ad Liavicos, qui Ronianam jbiA. L.a94»
colouiam obpugnabant, ad hoc Veienti quo<iue et
Falisco et Capenati bello occupatos videbant Ko-
mftnos, nec intra muros quietiora ncgotia «sse cer-
taniinibus Patrum ac plcbis ; inter bsc locum in-
jiiriie rati esse, pr^edatvun iu agrum Romanum co-
hortes expeditas mittunt : aut enim passuros inul-
tam eam injuriam Romanos, ne novo bello se one-
rarent : aut exiguo, eoque parum valido, exercitu
■persecuturos. Romanis indignitas major, quam
cnra, populationis Tarquinicnsium fuit : eo nec
magno conatu suscepta, nec in longum dilata res
icst. A. Postumius et L. Julius non justo delectu,
(etenim ab tribunis plebis inpediebantur) sed prope
Toluntariorum, quos adbortando incitaverant, co-
acta manu, per agrum Cffiretem obliquis tramitibus
■egressi, redcuntes a populationibus gravesque prsda
Tarquinienses obpressere : multos mortales obtrun-
cant, omnes exuunt inpcdinientisj et, receptis agi"o-
Tura suorum spoliis, R,omam revertuntur. Biduum
■ad recognoscendas res datum dominis : tertio incog-
nita (erant autem ea pleraquc hostiuni ipsorum) sub
hasta veniere ; quodque iude redactum, militibus
est divisum. Cetera bella, maximeque A^^eiens, in-
certi exitus erant. Jamque Romani, desperata ope
"bumana, fata et Deos spectabant, quum legati ab
Delphis venerunt, sortem oracuU adferentes, con- ApoUinfs
gruentem responso captivi vatis. Romane, <^^««"i responsuia
Albamm cave lacu contineri, cave in mare nuinare «^ode lacu
Jiumine. sinas : emissam per agros rigabis, dissipatavi-
qtie rivis exstingues. Tum tu insiste auda-x hostium
muris ; memor, quam per tot annos obsides urbem,^
360 r. 1.IV1I
V. C. tJ58- ea tibi his, qucc nunc panduntur, fatis victoriam daiaia:
A.C. 394'£g//o perfecto, doniim amplum victor ad mea tem-
pla portato : sacraque patria, quorum omissa cura est,
instaurata, ut adsolct,facito.
XV^II. Ingens incle haberi captivus vates coeptu»,
eumque adhibcre tril)mii militum CorneUus Postu-
ciiusque ad prodigii Albani procurationeiu ac Deo»
rite placandos coepcre. Inven umque tandem €st,
«bi neglectas ceremonias intermissumve soUemae
Dii arguerent; nihil profecto aliud esse, quam ma-
gistratus, vitio creatos, Latinas sacrumque iu Al»
bano monte non rite concepisse. Unam expiatio»
nem eorum esse, ut tribuni miUtum abdicarent sc
magistratu, auspicia de integro repeterentur, et in-
terregnum iniretur. Ea ita facta sunt ex senatus»
consulto. Interreges tres deinceps fuere, L. Vale»
rius, Q. Servilius Fidcnas, M. Furius Camilhis,
Numquam desitum interim turbari, comitia interpel-
lantibus tribunis plebis, donec convenisset prius, ut
major pars trihvnorum viilitum ex plebe crearetnr.
Quae dum aguntur, conciUa EtrurijE ad fanum Vol-
tumnae habita, postidantibusque Capenatibus ac Fa-
liscis, ut Veios communi animo consiUoque omnes
Etruriae popuU ex obsidione eriperent, responsum
est : Antea se id Veientibus negasse, quia, unde consi'
lium non petissent super tanta re, auxiUum petere non
deberent: nuncjam pro se fortunam suam illis negare;
maxime in ea parte Etrurice. Gcntem invisitatam, no-
vos adcolas Gallos esse, cum quibus nec pax satis fida,
nec bellum pro certo sit : sanguini tamen nominique et
prcestnlibus pcriculis consanguineorum id duri, ut, si
qui juventutis suce voluntate ad id bellum eant, non in^
■pediant. Eum magnum adveaisse bostium aumeruiu.
LIBER T. CAP. XVm. ^6l
fama Ilomae erat : eoque mitescere discordiat iutes-
tinae metu communi, ut fit, coeptae.
XVIII. Haud invitis Patribus P. Licinium Cal- P- Licinio
., .,. ^ ^ obfertur
vum praerogativa tnbunum miiitum non petentem ^^ij,y^j^(jj,
creaut, moderationis expertse in priore magistratu militum.
virum, ceterum jam tum exactae aetatis : omnesque
deinceps ex coUegio ejusdem anni refici adparebat,
L. Titinium, P. Maenium, P. Maelium, Cn. Genuci-
um, L. Atilium: qui priiisquam renunciarentur, jure
vocatis tribubus permissu interregis P. Licinius Cal-
vus ita verba fecit : Omen concordice, Quirites, rei
viaxime in hoc tempus utili, memoria nostri magistra-
tus vos his comitiis petere in insequentem annum video.
Si collegas eosdem rejicitis, etiam usu meliores factos,
mejam non eumdem, sed umbram nomenque P. Licinii
relictum videtis : vires corporis adfectce, sensus oculo-
rum atque aurium hebetes, memoria labat, vigor animi
obtusus. En vobis, inquit, juvenem, filium tenens, Ejus filio,
effigiem atque imaginem ejus, quem vos antea ^^i^"'*"^fre^man-'
militum ex plebe primum fecistis. Hunc ego, institu- datur.
tum disciplina mea, vicarium pro me Reipublicce do di-
coque. Vosque qucEso, Quirites, delatum mihi ultro
honorem huic petenti, meisque pro eo adjectis precibus,
mandetis. Datum id petenti patri j filiusque ejusU. C. 369.
P. Licinius tribunus militum consulari potestate ^^^'
cum iis, quos supra scripsimus, declaratus. Titinius Apud Fa-
Genuciusque tribuni militum, profecti adversus Fa- '^'^°1J^^ "
liscos Capenatesque, dum bellum majore animo ge-
runt, quam consilio, przecipitavere in insidias. Ge-
nucius, morte honesta temeritatem luens, aute sigua
inter primores cecidit. Titinius, in editum tumu-
lum ex multa trepidatione militibus conlectis, aciem
restituit ; nec se tamen aequo loco hosti commisit.
VoL. I. R
^62 T. LIVII
U. C. 359. Plus ignominiae erat, quara cladis, acceptum ; quas
' prope in cladem ingentem vertit ; tantum inde ter-
roris non Romae modo, quo multiplex fama perve-
nerat, sed in castris quoque fuit ad Veios. ^Egre
ibi miles retentus a fuga estj quum pervasisset castra
rumor, ducibus exercituque caeso, victorem Capena-
tem ac Faliscura Etruriaeque oranera juventutem
haud procul inde abesse. His turaultuosiora Romae,
jam castra ad Veios obpugnari, jam partem hostium
tendere ad urbera agraine infesto, crediderant; con-
cursuraque in muros est, et raatronarum, quas ex
dorao conciverat publicus pavor, obsecrationes in
templis factae : precibusque ab Diis petitum, ut
exitiuni ab urbis tectis templisque ac moenibus Ro-
manis arcerent, Veiosque eum averterent terrorem,
si sacra renovata rite, si procurata prodigia essent.
XIX. Jam ludi Latinaeque instauratae erant: jam
ex lacu Albano aqua eraissa in agros, Veiosque fata
adpetebant. Igitur, fatalis dux ad excidiura illius
Camillus urbis servandaeque patriae, M. Fiuius Camillus dic-
dictator. ^^tor dictus magistrura ecjuitura P. Cornelium Sci-
pionem dixit. Oumia repente rautavcrat imperator
mutatus : alia spes, alius animus hominum, fortuna
quoque alia urbis videri. Omnium primum in eos,
qui a A*eiis in illo pavore fugerant, raore niilitau-i
animadvertit, effecitque, ne hostis raaxirae timen-
dus militi esset : deinde, indicto delectu in diem
certam, ipse interim Veios ad confirmandos mili-
tum aninios intercurrit : inde Romam ad scriben-
dum novuni excrcitura rcdit, uullo dctractante mi-
litiara. Peregrina etiam juventus, Latini Hernici-
que, operara suani pollicentcs ad id bcUura, venere :
quibus quum gratias iu senatu egisset dictator, satis
LIBER r. CAP. XX. ^6^
fam •omnibus ad id bellum paratis, ludo3 maffnos U. C. 359.
T • A C 393
ex senatusconsulto vovit Veiis captis se facturum ; ' '
«edemque Matutae matris refectam dedicaturum, jam
ante ab rege Ser. Tullio dedicatam. Profectus cum
exercitu ab urbe exspectatione hominum niajore,
quam spe, in agro primum Nepesino cum Faliscis
et Capenatibus signa confert. Omnia ibi summa
ratione consilioque acta fortuna etiam, ut fit, secuta
est : non proelio tantum fudit hostes, sed castris
quoque exuit, ingentique prseda est potitus ; cujus
pars maxima ad qusestorem redacta est : haud ita
multum militi datum. Inde ad Veios exercitus duc-
tus, densioraque castella facta ; et a procursationi-
bus, quae multae temere inter murum ac vallum fie-
bant, edicto, ne quis injussu pugnaret, ad opus mi-
lites traducti. Operum fiut omnium longe maxi- Cuniculum
, , . . . ... , in arcem
mum ac labonosissimum, cuniculus m arcem hos- Veiorum
tium agi coeptus : quod ne iutermitteretur opus, ^git.
neu sub terra continuus labor eosdem conficeret, in
partes sex munitorum numerum divisit : senae horae
in orbem operi adtributae sunt : nocte ac die num-
quam ante omissum, quam in arcem viam facerent.
XX. Dictator, quum jara in manibus videret vic-
toriam esse, m-bem opulentissimam capi, tantvunque
praedae fore, quantum non omnibus in vmum conla-
tis ante bellis fuisset ; ne quam inde aut militum
iram ex malignitate praedae partitje, aut invidiam
apud Patres ex prodiga largitione caperet, literas ad
senatum misit : Deum inmortalium benigmtate , «iwDellberatio
consiliis, patientia militum, Veios jam fore in potestate ?f .P''^^^
»• r> • • 1 . , /• ' veiorum.
popuU liomani: quid de prceda faciendum censerent?
Duae senatum distinebant sententiae : senis P. Lici-
nii, quem primum dixisse a filio interrog-atum fe-
R2
3^4 T. Livii
U. C. 359. runt, edici palam placere populo, ut, qui particepf esse
' ' ^^ prcEcUe vellet, in castra Feios iret : altera Ap. Claudii,
qui, largitionem novain, prodigam, inaequalem, in-
consultam arguens, si semel nefas ducerent, captam
ex liostibus in aerario exhausto bellis pecuniam esse,
'«.uctor erat stipendii ex ea pecunia militi numerandi,
ut eo minus tributi plebes conferret : Ejus enim doni
societatem sensuras aqualiter oinnium domos: non avi-
das in direptiones manus otiosorum urbanorum prcerep-
turas fortium bellatorum prcemia esse : quum ita ferme
eveniat, ut segnior sit prdedator, ut quisque laboris peri-
tulique prcecipuam petere partem soleat. Licinius
contra, suspectam et invisam semper eam pccuniam
fore, aiebat ; caussasque criminum ad plebem, seditio-
num inde ac legum novarum, prcebituram. Satius
igitur esse, reconciiiari eo dono plebis animos : exhau-
stis atque exinanitis tributo tot annorum subcurri : et
sentire prcedce fructum ex eo bello, in quo prope conse-
nuerint : gratius id fore lcetiusque, quod quisque sua
manu ex Iwste captum domum retulerit, qnam si mul-
tiplex alterius arbitrio accipiat. Ipsum dictatorem fu-
gere invidiam ex eo criminaque : eo delegasse ad sena-
tum. Senatum quoque debere rejectam rem ad se per-
mittere plebi, ac pati hahere, quod cuique fors belli
dederit. Haec tutior visa sententia est, quae popu-
larem senatum faceret. Edictum itaque est, ad
praedam Veientem, quibus videretur, in castra ad
dictatorem proficiscerentur.
Veiorum XXI. Ingons profecta multitudo replcvit castra.
excidium. -j^,,^ dictator, auspicato egressus, quum edixisset,
ut arma milites capercut, Tuo ductu, inquit, Pythice
Ap(jllo, tuoque numinc instinctus pergo ad delendam
nrbem Veios: tibique hinc decumam partcm pra:da
LIBER V. CAP. XXI. 365
tdveo. Te simul, Juno Regina, qua nuyic Veios colis, u. C. 359.
precofT, ut nos victores in nostram, tuamqiie mox futu- "■• ^' ^^^'
ram, urbem sequare : uhi te dignum amplitudine tud
templum accipiat. Haec precatus, superante miilti-
tudine, ab omnibus locis urbem adgreditur, quo mi-
nor ab cimiculo ingruentis periculi sensus esset,
Veientes, ignari se jam ab suis vatibus, jam ab ex-
ternis oraculis proditos, jam in partem praedae suae
vocatos Deos, alios, votis ex urbe sua evocatos, ho-
stium templa novasque sedes spectare, seque ulti-
miim illum diem agere; nihil minus timentes, quam
subrntis cuniculo moenibns arcem jam plenam ho-
stium esse, in niuros pro se quisque armati discur-
runt ; mirantes quidnam id esset, quod, quum tot
per dies nemo se ab stationibus Romanis movisset,
tum, vehit repentino icti furore, inprovidi cm-rerent
ad muros. Inseritur huic loco fabula : iumolante
rege Veientium, vocem aruspicis dicentis, qui ejus
hostiee exta prosecuisset, ei victoriam dari, exauditam
in cuniculo, movisse Romanos milites, ut, adaperto
cuniculo, exta rapercnt, et ad dictatorem ferrent.
Sed in rebus tam antiquis, si, ([uas similia veri sint,
pro veris accipiantur, satis habeam. Haec, ad os-
tentationem scenae, gaudentis miraculis, aptiora,
quam ad fidem, neque adfirmare, neque refellere est
operae pretium. Cuniculus, delectis militibus eo
tempore plenus, in aede Junonis, quae in Veientana
arce erat, armatos repente edidit : et pars aversos
in muris invadunt hostes : pars claustra portarum
revellunt : pars, quum ex tectis saxa tegulieque a
mulieribus ac servitiis jacerentur, inferunt ignes.
Clamor omnia variis terrentium ac paventium voci-
bus, mixto mulierum ac puerorum ploratu^ complet,
R3
$66 T. LITII
U. C. 359. Moraento temporis dejectis ex muro nndique arnia-
A. C. 393. . r • • !•• •
tis, pateiactisque portis, quum ahi agmine inrue-
rent, aiii desertos scanderent muros, urbs hostibus
inpletur, omnibus locis pugnatur. Deinde, multa
jam edita caede, senescit pugna : et dictator pr»-
cones edicere jubet, ut ab inermi abstineatur : is
finis sanguinis fuit. Dedi inde inermes coepti : et
ad praedam miles permissu dictatoris discurrit, quae
quum ante oculos ejus aliquantum spe atque opi-
nione major, majorisque pretii rerura ferretur, di-
citur nianus ad coelum toUens precatus esse : ut, si
cui Deorum hominumque nimia sua fortuna populique
Romuni videretur, ut eam invidiam lenire, quam mi-
nimo suo privato incommodo publicoque, populo Ro-
mano liceret. Convertentcm se inter hanc venera-
tionem, traditur memoriae, prolapsum cecidisse : id-
que omen pertinuisse postea eventu rem conjectan-
tibus visum ad damnationein ipsius Camilli, captae
deinde urbis Roraanae, quod post paucos accidit an-
nos, cladem. Atque ille dies caede hostium ac di-
reptione urbis opulentissimae est consumtus.
XXII. Postero die libera corpora dictator sub
corona vendidit : ea sola pecunia in publicum redi-
gitur, haud sine ira pk^bis : et tjuod retulere secum
praedae, nec duci, qui ad senatura, raahgnitatis auc-
tores quart ndo, rom arbitrii sui rejecisset ; nec se-
natui, std Liciuiae famih.i , ex qua hUus ad senatum
retulisset, pater tam po,iularis sententije auctor fu-
isset, acceptum referebant. Quum jam humanae
DiiVdis op^s egestae a Veiis essent, amoliri tum Deum dona
ablaci. jpsosque Deos, scd colentium magis, quam rapien-
tiuni, modo, coepere j namque delecti ex omni ex-
ercitu juvenes, pure lautis corporibus, candida ve-
LIBER V. CAP. XXIII. 367
ite, quibus deportanda Romam Regina Juno adsig- u.C. 359.
nata erat, venerabundi templum iniere, priiiio reli- ^- C. 393.
giose admoventes manus : quod id signum more
Etrusco, nisi certae gentis sacerdos, adtrectare non
esset solitus : dein quum quidam, seu spiritu divino
tactuSj seu juvenali joco, Visne Romam ire Juno?
dixisset, adnuisse ceteri Deam conclaraavcrunt : inde
fabulae adjectum est, vocem quoque dicentis, Velle,
auditam : motam certe sede sua parvi molimenti
adminiculis, sequentis modo accepimus levem ac
facilem translatu fuisse : integramque in Aventi-
num, aetemam sedem suam, quo vota Romani dicta-
toris vocaverant, perlatam, ubi templum ei postea
idem, qui voverat, Camillus dedicavit. Hic Veio-
rum occasus fuit, urbis opulentissimae Etrusci no-
minis, magnitudiuem suara vel ultima clade indican-
tis ; quod decem aestates hiemesque continuas cir-
cumsessa, quum plus aliquanto cladiura intulisset,
quam accepisset, postremo, jam fato tum denique
urgente, operibus tamen, non vi, expugnata est.
XXIII. Roraam ut nunciatum est, Veios captos, -
quamquam et prodigia proourata fuerant, et vatum
responsa, et Pytliicae sortes notae ; et, quantum hu-
manis adjuvari consiliis potuerat rcs, ducem M. Fu-
rium, maximum imperatorum oranium, legerant j
tamen, quia tot annis varie ibi bellatiun erat, mul-
taeque clades acceptae, velut ex insperato inmensum
gaudium fuit : et, priusquam senatus decerneret,
plena oumia tenipla Romanarum matrum, grates
Diis agentium, erant. Senatus in quatriduum, quot
dierum nullo ante bello, supplicationes decernit,
Adventus quoque dictatoris, omnibus ordinibus ob- Dictator
▼iam effusis, celebratior, quam ull iis umquam antea '""'"Pb^^
R4
3^8 T. LlV^l
fuit : triumpbusque omnem consuetum honorandi
diei illius moduin aliquantum excessit. Maxime
conspectus ipse est, curru equis albis juncto urbera
invectus : parumque id non civile modo, sed huma-
nnm etiam^ visum. Jovis Solisque equis aequiparari
dictatorem, in religionem etiam trahebant : trium-
phusque ob eam unam maxime rera clarior, quam
gratior, fuit. Tum Junoni Reginee templum in A-
ventino locavit, dedicavitque Matutae Matri : atque,
his divinis humanlsque rebus gestis, dictatura se
Decima abdicavit. Agi deinde de ApoUinis dono coeptura :
Apollim ^*"^ ^^ decumam vovisse prsedae partem quum diceret
data, Camillus, poutifices solvendum religione populum
censerent ; haud facile inibatur ratio jubendi re-
ferre praedam populum, ut ex ea pars debita in sa-
crum secerneretur : tandem eo, quod levissimum vi-
debattn-, decursum est, ut, qui se domumque reli-
gione exsolvere vellet, quum sibimet ipse praedam
astimasset suam, decumae pretium partis in publi-
cum deferret : ut ex eo donum aureum, dignum
amplitudine templi ac numine Dei, ex dignitate po-
puli Romani fieret, Ea quoque conlatio plebis ani-
mos a Camillo alienavit. Inter haec pacificatum
legati a Volscis et ^quis vcnerunt : inpetrataque
pax, magis ut fessa tam diutino bello adquiesceret
civitas, quam quod digni peterent.
U. C. 360. XXIV. Veiis captis, sex tribunos militum consu-
■ "^^^' lari potestate insequens annus habuit, duos P. Cor-
neUos, Cossum et Scipionem, M. Valerium Maxi-
mum iterum, K. Fabium Ambustum tertium, L.
Furium MeduIIinum quintum, Q. Servilium tertiura.
Varia bella. Corneliis Faliscum belluni, Valerio ac Servilio Ca-
penas sorte evenit : ab iis non urbes vi aut operibus
LIBER V. CAP. XXtV. $6g
tentatae, sed ager est depopulatus, praedaeque reium u. C. 36o.
agrestium actae : nulla felix arbor, nihil frugiferum ^- ^- ^^^'
in agro relictum. Ea clades Capenatem populum
subegit : pax petentibus data. In Faliscis bellum
restabat. Romae interim multiplex seditio erat : Seditio
cujus leniendae caussa coloniam in Volscos, quo tria °™'*
millia civium Romanorum scriberentur, deducen-
dam censuerant : triumvirique ad id creati terna ju-
gera et scptunces viritim diviserant. Ea largitio
spemi coepta ; quia spei majoris aveilendae sola-
tium objectum censebant. Cur enim relegari ple- Veios trans*
bem in Volscos, quura pulcherrima urbs Veii ager- ^^^ {^q.
que Veientanus in conspectu sit, uberior amplior- manacupiti
que Romano agro ? Urbem quoque urbi Romae, vel
situ, vel magnificentia publicorum privatoi-umque
tectorum ac locorum, prasponebant : quin illa quo-
que actio movebatur, quae post captam utique Ro-
mam a Gallis celebratior fnit, transmigrandi Veios.
Ceterum, partim plebi, partim senatui destinabant
habitandos Veios 3 duasque urbes communis rei-
publicae incoli a populo Romano posse. Adversus Obsistunt
quae quum optimates ita tenderent, ut monturos se ^
citius dicerent in conspectu populi Romani, quam
quidquam earum rerum Togaretur .• quippe nunc in
una urbe tantum dissemionum esse, quid in duabus
fore? Victamne ut quisquam victrici patriis prceferret?
sineretque, majorem fortunam captis esse Feiis, quam
incolumibus fuerit? Postremo, se relinqui a civibus in
patria posse : ut relinquant patriam atque cives, nul--
lam vim umquam subacturam ; et T. Sicunum (ia
enim ex tribunis plebis rogationis ejus lator erat)
conditorem Veios sequantur, relicto Deo Romuh, Dei
fiUo, parente et auctore urbis Ronys..
370
T. LIVII
U.C. 360.
A. C. 392.
Religio in-
jecta a Ca-
millo de
decima
praedae Vei-
entana.
Donum
Apollini
decretum.
Ad id ma-
tronae au-
rum suam
confcrunt.
XXV. Haec quum foedis certamiuibus agerentur,
(nam partem tribiiuorum plebis Patres in suam sen-
tentiam traxerant) nulla res alia manibus temperare
plfcbem cogebatj cjuam quod, ubi rixae committend<e
caussa clamor ortus esset, principes senatus, primi
turbae obferentes se, peti, feriri, atque occidi jube-
bant. Ab horum aetatibus dignitatibusque et ho-
noribus violandis durn abstinebatur, et ad reliquos
similes conatus verecundia irae obstabat ; Camillus
idemtidem omnibus locis concionabatur : Haud mi-
rum id quidem esse, furere ciiitatem, quce, damnata
voti, ommum rerum potiorem curam, quam religione se
ejcsolveridi, haheat. Nihil de conlatione dicere, i>tipis
verius, quam decumcE ; quando en se quisque privatirn
obligaverit, liheratus sit populus. Enimvero, illud se
tacere, suam conscientiam non pati : quod ex ea tan-
tum prceda, quce rerum moventium sit, decuma desig-
netur : urbis atque agri capti, quoe et ipsa voto conti-
neatur, mentionem nullam fieri. Quum ea discep-
t^tio, anccps scnatui visa, delegata ad pontifices
esset ; adhibito Camillo, visum collegio, quod ejus
ante conceptum votum Veientium fuisset, et post
votum in potestatcm popuii Romani venisset, ejus
partcm deGumam Apollini sacram esse. Ita in aesti-
mationera urbs agerque venit : pecunia ex aerai'io
pronita, et tribunis militum consularibus, ut aurum
ex ea coemcrent, negotium datum : cujus quum co-
pia non esset, matronae, coetibus ad eam rem con-
sultandaui habitis, ct comnnmi decreto polliritae
tribuuis uiilitum aurura et omnia ornauicnta sua, in
aerarium detulerunt. Grata ea res, ut quae maxime
senatui umquam, fuit: honoromque ob eani munifi-
ceutiam fcruut matroiiis habitum, ut pileuto ad sa-
LIBER V. CAP. XXVI. 371
cia hidosque, carpentis festo piofestoque uterentur.
Pondere ab singulis auri accepto aestimatoque, ut
pecunia; solverentur, craleram auream fieri placuit,
quse donum ApoUini Delphos portaretur. Simul
ab reliffione animos remisenmt, integrant seditio- Seditio red-
, . , , . . . , • . • integrata.
nem tnbuni plebis : incitatur muititiido in omnes
principes, ante alios in Carailium. Eum pr*dam
Velentanam publicando sacrandoque ad uihilam re-
degisse : absentes ferociter increpant : praeseutium, U. C. 361.
quum se ultro iratis obferrent, verecundiam habeut.
Simul exti-ahi rem ex eo anno viderunt, tribunos
plebis latores legis in aunum eosdem reficiunt : et
Patres hoc idem de intercessoribus legis adnisi : ita
tribuni plebis magna ex parte iidem refecti.
XXVI. Comitiis tribunorum militum Patres sum-
ma ope evicerunt, ut JNI. Furius Camillus creare-
tur : propter bella simulabant parari ducem, sed lar-
gitioni tribuniciae adversarius quserebatur. Ciun
Camillo creati tribuni militum consulari potestate,
L. Furius Medullinus sextum, C. iEmilius, L. Va-
lerius Publicola, Sp. Postumius, P. Cornelius ite-
rum. Principio anni tribuni plebis nihil moverunt,
donec M. Furius CamiUiis in FaUscos, cui id bel-
lum mandatum erat^ proficisceretur : difterendo de-
inde elanguit i-es : et CamiUo, quem adversarium
maxime metuebant, gloria in FaUscis crevit. Nam, Bellum
quum primo mcenibus se hostes tenerent, tutissi- Faliscum.
nium id rati, populatione agrorum atque incendiis
villarum coegit eos egredi urbe 3 sed timor longius
progredi prohibuit. MiUe fere passuum ab oppido
castra locant ; nuUa re alia fidentes ea satis tuta
esse, quam difiicultate aditus, asperis confragosisque
ciixaj, et partim artis^ partim arduis viis. Ceterum
R6
37* T. LIVII
U.C. 36i.CamilIus, captmim indicem ex asrris secutus du-
A.C. 391. . • u . »• -1 r
cem, castns multa nocte motis, prima luce aliquan-
to superioribus locis se osteiidit, Trifariam Romani
njnniebant : alius exercitus proelio intentus stabat.
Ibi inpedire opus conatos hostes fnndit fugatque j
tantumque inde pavoris Faliscis injectum est, ut,
eflfusa fuga castra sua quae propiora erant, praelati,
urbem peterent. Multi caesi vulneratique, prius-
quam paventes portis inciderent : castra capta j
prseda ad quaestores redacta cum magna militum
ira : sed, severitate imperii victi, eamdem virtutem
et oderant, et mirabantur. Obsidio inde urbis, et
munitiones, et interdum per occasionem inpetus op-
pidanorum in Romanas stationes, prreliaque parva
fieri ; et teri tempus, neutro inclinata spe ; quum
frumentum copiaeciue aliae ex anteconvecto largius
obsessis, quam obsidentibus, subpeterent. Videba-
turque aeque dinturnus futurus labor, ac Veiis fu-
isset ; ni fortuna imperatori Romano simul et cog-
nitae rebus bellicis virtutis specimen et maturam
Tictoriani dedisset.
XXVJI. Mos erat Faliscis, eodem magistro libe-
rorum et comite uti : simulque plurcs pueri, quod
Magistri hodie quoque in Graecia manet, unius curae deman-
Tuvoitutis ^''^^^"tur : principum liberos, sicut fere fit, qui sci-
scelus et entia videbatur praecellere, erudiebat. Is quum in
poena. pace instituisset pueros ante urbem lusus exercen-
dique caussa producere ; nihil eo more per belli
tempus intermisso, tuin, modo brevioribus, modo
longioribus spatiis, trabendo eos a porta, lusu ser-
monibusque A'ariatis, longius solito, ubi res dedit,
progrcssus, inter stationes eos hostium castraqne
inde Roinana fa praetorium ad Caniillum pcrduxit :
LIBER V. CAP. XXVII. 373
ibi scelesto facinori scelestiorem sermonem addidit : U. C. 36i.
Falerios se in maniis Romanis tradidisse ; qunndo eos ' '
pueros, quorum parentes capita ibi rerum sint, in po-
testafem dcdiderit. Qnae ubi Camillus audivit, Non
ad similem, inquit, tui nec populum, nec imperatoremt
scelestus ipse cum sceksto ■Qiunere venisti. Nobis cum
Faliscis, quce pacto fit humano, societas non est: quam
ingeneravit natura, utrh>que est, eritoue. Sunt et helli,
sicut pacis, jura : justeque ea, non minus quam forti-
ter, didicimus gerere. Arma habemus, non adversus
eam cptatem, cui etiam captis urbibus parcitur : sed
adversus armatos, et ipsos, qui, nec lcesi, nec lacessiti a
nobis, castra Romana ad Veios obpugnarunt. Eos tu,
quantum in te fuit, noto scelere vici^ti : ego RomanU
artibus, virtute, opere, arjnis, sicut Veios, mncam.
Denudatum deinde eum, manibus post tergnm inli-
gatis, reducenilum Falerios pueris tradidit : virgas-
que eis, qnibus proditorem agerent in urbem verbe-
rantes, dedit. Ad quod spectaculum concursu po-
puli primum facto, deinde a maglstratibus de re
nova vocato senatu, tanta mutatio aaimis est in-
jecta, ut, qui modo, efferati odio iraque, Veientium
exitum pene, quam Capenatium pacem, mallent,
apud eos pacem universa posceret civitas. Fides
Romana, justitia imperatoris, in foro et curia cele-
brantur . consensuque omnium legati ad Camillum
in castra, atque inde permissu Camilli Romam ad
senatnm, qiii dederent Falerios, proficiscuntur. In- Falisci de-
troducti ad senatum ita locuti traduntur : Patres _""' "^.
Komanis,
conscripti, victorin, cui nec Deus, nec homo quisquam
invideat, victi a vobis et imperatore vestro, dedimus
nos vobis ; rati, quo nihil victori pulchrius est, melins
nos sub imperio vestro, quum legibus nostris, victuros.
374 *r- i-ivii
V.C. 361. Eventu hujus helli duo srdutaria exempla prodita hU'
' mano generi sunt. Vosjidtm in bellu, quam prcesentem
victoriam, maluistis : nos, Jide provocati, victoriam ul~
tro detulimus. Sub ditione vestra sumus. Mittite, qui
arma, qui obsides, qui urhem patentibus portis accipi-
ant. Nec vos Jidei nostrae, nec nos imperii vestri pce-
nitebit. Camillo et ab hostibus et a civibus gi-atia
actiE. Faliscis in stipendium militum ejus anni, ut
populus Romanus tributo vacaret, pecunia impe-
rata. Pace data, exercitus llomam reductus,
XXVIII. Camillus meliore multo laude, quam
quum triumphantem albi per urbem vexerant equi,
insignis justitia fideque, hostibus victis, quum in
urbem redisset, tacite ejus verecundiam non tulit
senatus, quin sine raora voti libeiaretur : crateram-
Missi Del- que auream donura Apollini Delphos lcgati qui fcr-
phos legati i.gj,t, L. Valerius, L. Sergius, A. Maulius, missi
cum dono. » >
longa una nave, haud procul freto Siculo a pirati»
Liparensium excepti, devehuntur Liparas. Mos erat
civitatis, velut publico latrocinio partam praedam
dividere : forte eo anuo in summo magistratu erat
Timasithei Timasitheus quidani, Romanis vir similior, quam
iparensis ^^^jg . ^^^;^ legatorum nomen, donumquc, et Deum,
cui mitteretur, et doni caussam veritus ipse, multi-
tudiuem quoque, quae semper ferme regenti est si-
milis, religionis just« inplevit : adductosque in
publicum hospitiuiu legatos, cum pra^sidio etiam
navium Delphos pro^ecutus, Rouiam inde sospites
restituit. Hospitium cum eo senatusconsulto est
factum, donaque publice data. Lodem aniio in JE-
Bellum quis varie beliatiim : adeo ut in incerto fu« rit et
ouiT ' ^P^'^ ipsos exercitus et Roma;, vicissent, victine
essent. Imperatores Romaoi fuere ex ti-ibimis mi-
LIBER V. CAF. XXVIII. 375
litum C. ./Emilius, Sp. Postumius, Primo rem com- U.C. 36i.
muniter gesserunt : fusis inde acie hostibus, jEmi- • • ^ •
lium praesidio Verruginem obtinere placuit, Postu-
mium fines vastare. Ibi eum, incomposito agmine
negligentius ab rc bene gesta euntem, adorti yEqui,
terrore injecto, in proximos compulere tumulos :
pavorque inde Verruginem etiam ad praesidium al-
terum est perlatus. Postumius, suis in tutum re-
ceptis, quum concione advocata terrorem increparet
ac fugam ; fusos esse ab ignavissimo et fugacissimo
hoste j conclamat universus exercitus, merito se ea
audire, et fateri admissum flagitium : sed eosdem
conrecturos esse, neque diutumum id gaudium ho-
stibus fore. Poscentes, ut confestim inde ad castra
hostium duccret, (in conspectu erant posita in pla-
no) nihil poenie recusabant, ni ea ante noctem e;<-
pugnassent. Conlaudatos corpora curare, parat«fc-
que esse quarta vigilia jubet : et hostes, nocturnam
fugam ex tumulo Romanorum ut ab ea via, quae
ferebat Verruginem, excluderent, fuere obvii : proe-
liumque ante lucem (sed luna pernox erat) commis-
sum est : et haud inceitius diurno proelio fuit. Sed
clamor Verruginem perlatus, quum castra Romana
crederent obpugnari, tantum injecit pavoris, ut, ne-
quidquam retinente atque obsecrante yEmilio, Tus-
culum palati fugerent. Inde fama Romam perlata
est, Postumium cxercitunifme occisuni. Qui, ubi
prima lux metum insidiarum effuse sequentibus sus-
tulit, quum pere(|uitasset ariem, promissa repetens,
tantnm injecit ardoris, ut non ultra sustinucrint in-
petum- ^qui. Caedes inde fugientium, qualis ubi
ira magis, quam virtute, res geritur, ad pernieiem
hostium facta estj tristemque ab Tusculo nunciumj,
37^ T. LIVII
neqnidquam exterrita civitate, literae a Postumio
laureatse sequuntur : victoriam poptJi Romani es-
se ; iEquornm exercitum deletum.
XXIX. Tribunorum plebis actiones quia non-
dum inveuerant finem, et plebs continuare latoribus
legis tribunatum, et Patres reficere intercessores le-
gis adnisi sunt : sed plus suis comitiis plebs valuit :
quem dolorem ulti Patres sunt, senatusconsulto fac-
to, ut consnles, invisus plebi niagistratus, crearen-
U. C. 362. tur. Annum post quintum decimum creati consu-
A. C. 390. |gg Li. Lucretius Flavus, Ser. Sulpicius Camerinus.
Principio hujus anni, ferociter, quia nemo ex col-
legio intercessurns erat, coortis ad perferendam le-
gem tribunis plebisy nec segnius ob id ipsura con-
sulibus resrstentibus, omnique civHate in unam eam
curam convcrsa, Vitelliam coloniam Roraanam in
sifb agro iEqni expugnant : colonorum pars maxi-
ma incolumis, (|uia nocte proditione oppidum cap-
tum liberam per aversa urbis fugam dedcrat, Ro-
mam perfiigere. L. Lucretio consuH ea provincia
evenit : is, cura exercitu profectus, acie hostes vi-
cit j victorque Romam ad majus aliquanto certa-
Duo tr. pl. men redit. Dies dicta erat tribunis plebis biennii
accusati, et s^pej-iQj.is ^ Virginio et Q. Pomponio : quos de-
fcndi Patruro consensu ad fidem senatus pertine-
bat : neque enira eo8 aut vitae ullo criraine alio aut
gesti magistratus quisquam arguebat, praeterquanv
quod, gratificantes Patribns, rogationi tribunicisB
intercessisscnt. Vicit tamen gratiani senatus plebis
ira ; et pessimo exeniplo iunoxii denis raillibus gra-
vis aris condemnati sunt. Id aegre passi Patres :
invThitur ^^millus palam sceleris plebem arguere : qtue^jam
in plebem in suos versa, non intelligeret, se pravo judicio de tri"
Rom,
LIBER V. CAP. XXX. 377
bunis intercessionem stiMulisse ; intercessione sublata,V-C. aaa.
(ribuniciam potestatem evertisse. Nom, quod illi spe- ' '
rarent, effrenatam licentiam ejus magistratus Patres
laturos, fjlli eos. Si trihunicia vis tribunicio auxilio
repelli nequeuf, aliud telum Patres inventuros esse.
Consulesque increpabat, quod fide publica decipi
tribunos eos taciti tulissent, qui senatus auctorita-
tem secuti essent. Hiec propalam concionabundus
in dies magis augebat iras hominum,
XXX. Senatum vero incitare adversus legem Senatum
naud desistebat : Ne aliter descenderent in forum, '"'^"^' p"
^' versus le-
quum dies ferendce legis venisset, quam ut qui 7nemi- gem de mi-
nissenf, sibi pro aris focisque et Deum templis ac solo, S^^^^^ ^^'
in quo nati essent, dimicandum fore. Nam qltod ad
se privatim adtineat, si suce glorice sibi inter dimica-
tionem patrice meminisse sit fas, sihi amplum quoque
esse, urbem ab se captam frequentari, quotidie se frui
monumento glorice suce, et ante oculos habere urhem
lotam in triumpho suo, insistere omnes vestigiis l udum -~^':
suarum : sed nefas ducere, desertam ac relictam ab
Diis inmortalihus incoli urbem ; et in captivo solo ha- '
bitare populum Romanum, et victrice patria victam
mutari. His adhortationibus principis concitati Pa-
tres, senes juvenesque, quura ferretur lex, agmine
facto in forum venerunt : dissipatique per tribus,
suos quisque tribules prensantes, orare cum lacrimis
coepere, Ne eam patriam, pro qua fortissime felicissi-
meque ipsi ac patres eorum dimicassent, desererent,
Capitolium, aedem Ve^^tae, cetera circa templa Deo-
rum ostentantes. Ne exsulem, extorrem populum
Romanum ab solo patrio ac Diis penatibus in hostium
tirbem agerent ; eoque rem adducerent, ut melius fu-
erit, non capi Veios, ne Roma desereretur. Quia non
378 T. LIVII
tI agebant, sed precibus, et inter preces multa Deo-
rum mentio erat, religiosum parti maximae fuit : et
legem una plures tribus antiquarunt, quam jusse-
Antiquatur runt. Adeoque ea victoria l^eta Patribus fuit, ut
• postero die, referentibus consulibus, senatuscon-
sultum fieret, ut agri Veientani septena jugera plebi
dividerentur ; nec patribus familiae tantum, sed ut
omnium in dorao liberorum capitum ratio habere-
tur ; vellentque in eam spem liberos tollere.
U. C. 36--3. XXXI. Eo mimere delenita plebe, nihil certa-
■ tum est, quo minus consularia comitia haberentur :
creaii consules L. Valerius Potitus, M. Manlius, cui
Capitolino postea etiam fiiit cognomen. Hi consu-
les magnos ludos fecere, quos M. Furius dictator
voverat Veienti bello. Eodem anno aedes Junonis
Reginae, ab eodem dictatore eodemque belio vota,
dedicatur: celebratamque dedicationem ingenti ma-
tronarum studio tradunt. Bellum haud memora-
bile in Algido cum ^quis gestum est, fusis hosti-
bus prius pene, quam manus consererent. Valerio^
quod perseverantior csedendis iu fuga fuit, trium-
phus ; Maulio, ut ovans ingrederetur urbem, decre-
tura est. Eodem anno novum bellum cum Volsi-
niensibiis exortimi : quo propter famem pestilen-
tiamque in agro Romano, ex siccitate caloribusque
Volsiniense nimiis ortam, exercitus duci nequivit : ob quae Vol-
^ ""^' sinienses, Salpinatibus adjunctis superbia elati, ul-
tro agros Roraanos incursavere, Bellum inde duo-
bus populis indictum. C. Julius censor decessit :
M. Come- jn ejus locum M. Cornelius subfectus : quaj res
lius ccnsor ' ,...-. , ,-,
Bubfectus. postea religioni fuit ; quia eo histro Koma est cap-
ta ; nec deinde unujuam in demortui locum censor
subficitur : consulibusque morbo inplicitis placuit.
LIBER V. CAP. XXXII. ^^g
per interrcgnum renovari auspicia. Itaque, quum
ex senatusconsulto consules magistratu se abdicas-
sent, intcrrex creatur M. Furius Camillus ; qui P.
Cornelium Scipionem, is deinde L. Valerium Poti-
tum interregem prodidit : ab eo creati sex tribuni
militum consulari potestate ; ut, etiamsi cui eorum
incommoda valetudo fuisset, copia magistratuum
reipublicae esset.
XXXII. Kalendis Quinctilibus magistratum oc- U. C. 364.
cepere L. Lucretius, Ser. Sulpicius, M. ^milius,'^- ^- ^^^*
L. Furius MeduUinus septimum, Agrippa Furius,
C. ^milius iteriim. Ex his L. Lucretio et C. JEmi-
lio Volsiniensis provincia evenit : Salpinates Agrip-
pae Furio et Scr. Sulpicio. Prius cura Volsinien- Vokinien-
sibus pugnatum est : bellum numero hostiimi in-''''^ ' '
gens, certamine haud sane asperum fuit. Fiisa
concursu primo acies in fugam : millia octo arma-
torum ab equitibus interclusa, positis armis, in de-
ditionem venerunt. Ejus belli fania cftecit, ne se
pugnae committerent Salpinates : mnenibus armati
se tutabantur. Romani jiraidas passiui et ex Salpi-
nati agro, et ex Volsiniensi, nullo eam vim arcente,
egerunt : doaec Volsinieusibus fessis bello ea con-
ditione, ut res populo Romano redderent, stipen-
diumque ejus anni exercitui prsestarent, in viginti
annos inducia? datae. Eodem anno M. Caedicius de
plebe nunciavit tribunis, se iii nova via, ubi nunc
sacellum est, supra adem Vestse, voceni noctis si- Vox divi-
lentio audisse clariorem humana, quae magistratibus ^^ cal?'-^
dici juberet, Gallos adventare. Id, ut fit, propterrum ad-
auctoris humilitatem spretum, et quod longinqua, ^^'^''^'
eoque ignotior, gens erat, Neque Deorum modo
monita, ingruente fato, spreta ; sed humanam quo-
38b T. Livii
U. C. 364. que opem, qaae ana erat, M. Furium ab iirbe amo-
Camill ** ^^^^ ' ^l"'^ ^'^^ dicta ab 1». Appuleio tribano plebis
accusatus propter praedam Veientanam, filio quoque adoles-
abit*^' '"^" c^"te per idem tempus orbatus, quum, adcitis do-
mum trjbulibus clientibusque, (magna pars plebis
erat) percunctatus animos eorum, responsum tulis-
set, se conlaturos, quanti damnatus esset, absolvere
eum non posse, in exsilium abiit : precatus ab Diis
inmortalibus, si innoxio sibi ea injuria fieret, primo
quoque tempore desiderium sui civitati ingratce face-
rent : absens quindecim millibus gi-avis aeris dam-
natur.
XXXIII. Expulso cive, quo manente, si quid-
quam bumanorum certi est, capi Roma non po-
Legati Clu-tuerat; adventante fatali urbi clade, legati ab €lu-
sini auxili . . . ^ ... , „ ,, ^ .
um petunt ^'"1* venumt, auxilium adversus Uallos petentes.
contra Gal-Eam gentem traditur fama, dulcedine frugum maxi-
meque vini, nova tum voluptate, captam, Alpes
transisse, agrosque ab Etruscis ante cultos posse-
disse : et invcxisse in Galliam vini:m inliciendae
gentis caussa Aruntem Clusinum, ira conruptae uxo-
ris ab Lncumone, cui tutor is fuerat ipse, prapo-
tente juvene, et a quo expeti pcencc, nisi externa
vis quaesita esset, nequirent : hunc transeuntibus
Alpes ducem, auctoremque Clusiiim obpugnandi fu-
isse. Equidem haud abnuerim, Clusium Gallos ab
Arunte, seu quo alio Clusino, adductos : sed eos,
qui obpugnaverint Clnsium, nou fuisse, qui primi
Alpes transierint, satis constat : ducentis quippe
annis ante, quam Clusium obpugnarent, urbenupie
Romam caperent, in Italiam Galli transcenderunt :
nec cum bis primum Etruscorum, sed multo ante
cum iis, qui intcr Apenninum Alpesque incolebant.
LIBER V. CAP. XXXIV. 3S1
saepe exercitus Gallici pugnavere. Tuscorum ante u. C. 364.
Ronianum imperium late terra niarique opes pa- ^- ^- '^^**
tuere : niari supero mferoque, quibus Italia insulai antiquae
modo cingitur, quantum potuerint, nomina sunt ar- °P^'
gumento ; quod alterum Tuscum communi voca-
bulo gentis, alterum Hadriaticum mare, ab Hadria
Tuscorura colonia, vocavere Itaiicce gentes. Graeci
eadem Tyrrhenum atque Hadriaticum vocant. li
in utrumque mare vergentes incoluere urbibus duo-
denis terras : prius cis Apenninum ad inferum mare,
postea trans Apenninum, totidem, quot capita ori-
ginis erant, coloniis missis : quae trans Padum om-
nia loca, excepto Venetorum angulo, qui sinum cir-
cumcolunt maris, usque ad Alpes tenuere. Alpinis
quoque ea gentibus haud dubie origo est, maxime
Raetis : quos loca ipsa efterarunt, ne quid ex anti-
quo, praeter sonum linguae, nec eum inconruptum,
retinerent.
XXXIV. De transitu in Italiam Gallorum haec Transitu»
„ . ™ • ■ r, ^ t^ \ Gallorum
accepimus. rrisco Tarquinio Romae regnante, Cel- j^ italiam.
tarum, quae pars Galliae tertia est, penes Bituriges
summa imperii fuit : ii regem Celtico dabant. Am-
bigatus is fuit, virtute fortunaque quum sua, tum
publica, praepoUens, quod imperio ejus Gallia adeo
frugum hominumque fertilis fuit, ut abundans mul-
titudo vix regi videretur posse. Hic magno natu
ipse jam, exonerare praegravante turba regnura cu-
piens, Bellovesum ac Sigovesum, sororis filios, in-
pigros juvenes, missurum se esse, in quas Dii de-
dissent auguriis sedes, ostendit. Quantum ipsi vel-
lent numerum hominum, excirent, ne qua gens ar-
cere advenientes posset. Tum Sigoveso sortibus
dati Hercynii saltus : Belloveso haud paullo I<etio-
38a T. Livii ^
U. C. 364. rem in Italiam viam Dii dabant. Is, quod ejus ex
* ■ ^^'populis abundabat, Bituriges, Arvernos, Senones,
^duos, Ambarros, Carnutes, Aulercos, excivit. Pro-
fectus ingentibus peditum equitumque copiis, in Tri-
castinos venit. Alpes inde obpositae erant ; quas
inexsuperabiles visas haud equidem miror, nuUa
dum via (quod quidem continens memoria sit, nisi
de Hercule fabulis credere libet) superatas. Ibi
quum vekit septos montium altitudo teneret Gallos,
circumspectarentque, quanam per juncta coelo juga
in alium orbem terrarum transirent, religio etiam
tenuit, quod adlatum est, advenas quierentes agrum
ab Salyum gente obpugnari. Massilienses erant hi,
navibus a Phocaea profecti. Id Galli fortunae suae
omen rati adjuvere, ut, quem primum in terram
egressi occupaverant, locum patentibus silvis com-
munirent : ipsi per Taurinos saltusque invios Alpes
transcenderunt : fusisque acie Tuscis haud procul
Ticino flumine, quum, in quo consederant, agrum
Insubrium adpellari audissent, cognomine Insubri-
bus pago iEduorum : ibi, omen sequentes loci, con-
didere urbem : Mediolanum adpellarunt.
XXXV. Alia subinde manus Cenomanorum, Eli-
tovio duce vestigia priorum secuta, eodem saltu, fa-
vente Belloveso, quum transcendisset Alpes, ubi
nunc Brixia ac Verona urbes sunt, (iocos tenuere
Libui) considunt : post hos Salluvii, prope auti-
quam gentem Laevos Ligures, incolentes circa Ti-
cinum amnem. Penino deinde Boii Lingonesque
transgressi, quum jam inter Padum atque Alpes
omnia tenerentur, Pado ratibus trajecto, non Etrus-
cos modo, sed etiani Unibros, agro pellunt : intra
Apcnninum tamen scsq teuuerc. Tum Scnoaes, re-
LIBER V. CAP. XXXVI. 383
centissirai advenarura, ab Utente flumine usque adU.C. 364.
.^srm fines habuere. Hanc genteni Clusiura, Ro- " ^**'
mamque inde, venisse comperio : id parum certura
est, solarane, an ab oranibus Cisalpinorum Gallo-
rum populis adjutara. Clusini, novo bello exterriti, Clusini a
k., 1'. r 1 • ... Gallis ob-
itudmem, quum rormas horainura in^isi- ■
tatas cernerent et genus arraorum, audirentque, sae-
pe ab iis, cis Padum ultraque, legiones Etruscorum
fusas, quamquam advcrsus Romanos nulhim eis jus
societatis amicitiaeve erat, nisi quod Veientes con-
sanguineos adversus popukim Romanum non defen-
dissent, legatos Romani, qui auxihura ab senatu pe- Le^atos a
terent, misere. De auxiho nihil innetratum : legati P!|?^'^'*
' ' » ad Gallos
tres M. Fabii Anibusti fihi missi, qui senatus popu-inpetrant.
lique Romani nomine agerent cura Galhs, ne, a
quibus nullam injuriam accepissent, socios populi
Romani atque amicos obpugnarent. Romanis eos
bello quoque si res cogat, tuendos esse : sed me-
lius visura, belhmi ipsum amoveri, si posset ; et
Gallos, novam gentem, pace podus cognosci, quam
armis.
XXXVI. IVIitis legatio, ni praeferoces legatos,
Gallisque magis quara Romanis similes, habuisset :
quibus, postquam nmndata ediderunt in concilio
Galiorum, datur responsum : Etsi nflvum nomen au-
diant Rotnanorum, tamen credere viros fortes esse,
quorum auxiUum a Clusinis in re trepkla sit inplora-
tum : et, quoniam legatione adversus se maluerint,
quam armis, tueri socios, ne se quidem pacem, quam
illi adferant, adspernari, si Gullis egentihus agro,
quem latius possideant, quam col nt, Clusini, partem
finium concedant : nliter pacem inpetrari non posse.
Et responsum coram Roma^iis accipere velle : et, si
384 T. LIYH
V.C. 96i.negetur ager, coram iisdem Romanis dimicdlurost ut
' nunciare domum possent, quantum Galli virtute cete-
ros mortales preBstarent. Quodnam idjus esset, agrum
a possessoribus petere, aut minari arma ? Roraanis
quierentibus, et, cjuid in Etruria rei Gallis esset ?
quum illi se in armis jus ferre, et omniafortium viro-
rum esse, ferociter dicerent, accensis utrimque ani-
mis ad arraa discurritur, et prceliura conseritur. Ibi,
Legati con-jam urgentibus Romanam urbera fatis, legati con-
tra Gallos . . . ^ • 1 1
arma ca- tra jus gentium arma capiunt : nec id clam esse po-
piunt. tuit, quum ante signa Etruscorum tres nobilissimi
fortissiraique Romauae juventutis pugnarent : tan-
tum eminebat peregrina virtus. Quin etiam Q. Fa-
bius, evectus extra aciem equo, ducem Gallorum,
ferociter in ipsa signa Etruscorum incursantem, per
latus transfixum hasta, occidit : spoliaque ejus le-
gentem Galli agnovere, perque totam aciem, Roma-
num legatum esse, signum datum est. Omissa inde
in Clusinos ira, receptui canunt, minantes Roma-
nis. Erant, qui extemplo Roraam eundum cense-
rent : vicere seniores, ut legati prius mitterentur
questum injurias postulatumque, ut pro jure gen-
Galli postu- tium violato Fabii dederentur. Legati Gallorum
^" Rom" qu"™ ^^» sicut erant raandata, exposuissent, senatui
sibi dedan- nec factura placebat Fabiorum, et jus postulare bar-
"'' bari videbantur : sed, ne id, quod placebat, decer-
neret in tantae nobilitatis viris, ambitio obstabat.
Itaque, ne penes ipsos culpa esset cladis forte Gal-
lico bello acceptae, cognitionem de postulatis Gal-
lorum ad populum rejiciunt : ubi tanto plus gratia
Eluditur atque opes valuere, ut, quorum de poena agebatur,
eorum pos-tribuni militum consulari potestate in insequentem
tulatiO. r^ r 11
anuum crearentur. Quo iacto, uaud sccus quam
tlBER V. CAP. XXXVII. 3S5
Tligmim erat, infensi Galli belluni propalara mi- U. C. 365.
nantes, ad suos redeunt. Tribuni militum cum tri- ^ ' '
bus Fabiis creati Q. Sulpicius Longus, Q. Servilius
quartum, Ser. Coraelius Maluginensis,
XXXVII. Quum tanta moles mali instaret, (adeo
obcaecat animos fortuna, ubi vim suam ingruentem
refringi non vult) civitas, quae adversus Fidenatera
ac Veientem hostem aliosque finitimos populos, ul-
tima experiens auxilia, dictatorem multis tempesta-
tibus dixisset ; ea tunc, invisitato atque inandito
hoste ab Oceano terrarumque ultimis oris bellum Negligen-
ciente, nihil extraordinarii imperii aut auxilii quae- '^'^P^'^^''^'
\ ^ bellum in
sivit. Tribuni, quorum temeritate bellum contrac- Gallos.
tum erat, summae rerum prsecrant : delectumque
nihilo adcuratiorem, quara ad media bella haberi
solitus erat, (extenuantes etiam famam belli) habe-
bant. Interim Galli, postquam accepere, ultro ho-
norem habitum violatoribus juris humani, elusam-
que legationem suam esse, flagrantes ira, cujus in-
potens est gens, confestim signis convulsis, citato
agmine iter ingrediuntur, Ad quorum praetereun- Romam
tium raptim tumultum qunm exterritae urbes ad ar- tp^dun?"'
ma concurrerent, fugaque agrestium fieret, Romam
se ire, magno clamore significabant ; quacumque
ibant, equis virisque longe ac late fuso agmine in-
mensum obtinentes loci, Sed, antecedente fama
nunciisque Clusinorum, deinceps inde aliorum po-
pulovum, plurimum terroris Romam celeritas ho-
stium tulit : quippe quibus, velut tumultuario exer-
citu raptim ducto, aegre ad undecimum lapidem ob-
cursum est, qua flumen Allia, Crustuminis monti-
bus praealto defluens alveo, haud multum infra viam
Tiberino amui miscetur. Jam omnia coutra circa-
VoL. I. S
386
T. LIVII
U.C. 365
A. C. 387
Vincunt
Romanos
ad AUiam
Turpis
Romano-
rum fuga.
que hostium plena erant, et nata in vanos tamultus
gens, truci cantu clamoribusque variis, horrendo
cuncta compleverant sono.
XXXVIII. Ibi tribuni militum, non loco castrLs
ante capto, non praemunito vaJJo, quo receptus es-
set, non Deorum saltem, si non hominum, memo-
res, nec auspicato, nec htato, instruunt aciem de-
ductam in cornua, ne circumveniri multitudine ho-
stium possent : nec tamen sequari frontes poterant,
quum extenuando infirmam et vix cohaerentcm me-
diam aciem haberent. Paullum erat ab dextera
editi loci, quem subsidiariis repleri placuitj eaque
res, ut initium pavoris ac fugzp, sic una salus fugi-
entibus fuit. Nam Brennus, regulus Gallorum, in
paucitate hostium artem maxime timens, ratus ad
id captum superiorem locum, ut, ubi Galli cum aeie
legionum recta fronte concucurrissent, subsidia in
aversos transversosque inpetum darent, ad subsi-
diarios signa convertit : si eos loco depuUsset, haud
dubius, facilem in sequo campi tantum superanti
multitudini victoriam fore : adeo non fortuna mo-
do, sed ratio etiam, cum barbaris stabat. In altera
acie nihil simile Romanis, non apud duces, non
apud milites, erat : pavor fugaque occupaverat ani-
Inos, et tanta hominum obiivio, \\t multo major
pars Veios, in hostium urbem, quum Tibei"is arce-
ret, quam recto itinere Romam ad conjuges ac Ube-
ros fugcrent. Parumper subsidiarios tutatus est lo-
cus : in rcUqua acie simul est clamor, proximis ab
latere, ultimis ab tergo, auditus, ignotum hostem
prius pene quam viderent, non modo non tentato
ccrtamJne, sed ne clamore quidem reddito, integri }
intactique fugerunt. Nec uUa caedee pugnantium
LIBER V. CAP. XXXIX. 587
fuit : terga caesa suomet ipsorum certamine in tur- U. C. 865.
ba inpedientium fugam. Circa ripam Tiberis, quo ' ' ^'^'
armis abjectis totum sinistrum cornu defugit, mag-
na strages facta est : multosque, inperitos nandi aut
invalidos, graves loricis aliisque tegminibus hausere
gurgites : maxima tamen pavs incolumis Veios per-
fugitj unde non modo praesidii quidquam, sed ne
nuncius quidem cladis, Romam est missus. Ab
dextro cornu, quod procul a flumine et magis sub
monte steterat, Romam omnes petiere, et, ue clau-
sis quidem portis urbis, in arcem confugerunt.
XXXIX. Gallos quoque velut obstupefactos mi- Galli spo-
raculum victoriae tam repentinje tenuit : et ipsi pa- Romara
vore defixi primum steterunt, velut ignari^ quid ac- eunt.
cidisset : deinde insidias vereri ; postremo caesorum
spolia legere, armorumque cumulos, ut mos eis est,
coacervare. Tum demum, postquam nihil usquam
hostile cernebatur, viam ingressi, haud multo ante
solis occasum ad urbem Romam perveniunt : ubi
quum praegressi equites, non portas clausas, non ,
stationem pro portis excubare, non armatos esse in
muris, retulissent; aliud priori simile miraculimi
eos sustinuit ; noctemque veriti et ignotae situm ur-
bis, inter Romam atque Anienem consedere, explo-
ratoribus missis circa moenia aliasque portas^ quae-
nam hostibus in perdita re consilia essent. Ro-
mani, quum pars major ex acie Veios petisset^ ne-
mo superesse quemquam praeter eos, qui Romara
refugerant, crederet, complorati omnes, pariter vivi Romano-
mortuique, totam prope urbem lamentis inpleve- "^"^ P^^^'^'
runt. Privatos deinde luctus stupefecit pubhcus
pavor, postquam hostes adesse nunciatum est : mox
ululatus cantusque dissoaos, vagantibus circa mce-
S2
388 T. LIVII
A ' n oo^ "i* turmatim barbaiis, audiebant, Omne inde tem-
pus suspensos ita tenuit animos usque ad lucem al-
teram, ut idemtidem jam in mbem futurus videretur
inpetus primo adveutu, quo accesserant ad urbem :
mansm'os enim ad Alliam fuisse, nisi hoc consilii
foret. Deinde sub occasum solis, quia haud mul-
tum diei supererat, ante noctem rati se invasuros ;
tum in noctem dilatum consilium esse, quo plus pa-
voris inferrent. Postremo lux adpropinquans ex-
animare : timorique perpetuo ipsum malima conti-
nens fuit, quum signa infesta portis sunt inlata.
Nequaquam tamen ea nocte, neque insequenti die
similis illi, quae ad Alliam tam pavide fugerat, civi-
tas fuit, Nam quum defendi urbem posse, tam
parva relicta manu, spes nulla esset, placuit, cmn
conjugibus ac liberis juventutem militarem senatus-
Capitolium qyg robur in arcem Capitoliumque concedere, armis-
juventus que et frumento conlatis, ex loco inde munito Deos
occupat. homiuesque et Romanum nomen defendere, Flami-
nem sacerdotesque Vestales sacra publica a csede,
ab incendiis procul auferre : nec ante deseri cultum
eorum, quam non superessent, qui colerent. Si arx
Capitoliumque, sedcs Deorum, si senatus, caput
publici consilii, si militeiris juventus superfuerit in-
minenti ruinae urbis, facilem jacturam esse senio-
rum, relictae in urbe utique periturae turbae : et, quo
id aequiore animo de plebe maltitudo ferret, senes
triumphales consularesque simul se cum illis palam
dicere obituros ; nec his corporibus, quibus non
arma ferre, non tueri patriam possent, oncraturos
inopiam armatorum.
XL. Haec inter seniores morti destinatos jactata
solatia. Versae inde adhortationcs ad agmen juve-
LIBER V. CAP. XL, 389
num, quos in Capitolium atque in arcem proseque- U. C- 365,
bantur, commendantes virtuti eorum juventaeque"^' ^* "^^^'
urbis per trecentos sexaginta annos omnibus bellis
victricis, qu?ecumqne reliqua esset, fortunam. Di-
gredientibus, qui spem omnem atque opem secum
ferebant, ab iis, qui captae urbis non superesse sta-
tuerant exitio ; quum ipsa res speciesque miserabi-
lis erat, tum muliebris fletus et concursatio incerta,
nunc hos nunc illos sequentium, rogitantiumque vi-
ros natosque, cui se fato darent, nihil, quod huma-
nis superesset malis, relinquebant : magna pars ta-
men earum in arcem suos prosecutae sunt, nec pro-
hibente ullo, nec vocante : quia, quod utile obses-
sis ad minuendam inbellem multitudinem, id paium
humanum erat. Alia maxime plebis turba, quam
nec capere tam exiguus collis, nec alere in tanta ino-
pia frumenti poterat, ex urbe effusa velut agmine
jam uno petiit Janiculum : inde pars per agros di-
lapsi, pai"s urbes petunt finitimas, sine uUo duce aut
consensu, suam quisque spem, sua consilia, commu-
nibus deploratis, exsequentes. Flamen interim Qui-
rinalis virginesque Vestales, omissa rerum suarum
cura, quae sacrorum secum ferenda, quce (quia vires
ad omnia ferenda deerant) relin([uenda essent, con-
sultantes, quisve ea locus fideli adsei-vaturus custo-
dia esset; optimum ducunt, condita in doliolis sa-
cello proximo sedibus flaminis Quirinalis, ubi nunc
despui religio est, defodere : cetera inter se onere
partito ferunt via, quve sublicio ponte ducit ad Ja-
niculum. In eo clivo eas quura L. Albinius, deAlbinii
plebe Romana homo, conspexisset, plaastro conju- P'^ ^^'
gem ac liberos vehens inter ceteram turbam, quiE
inutilis bello m'be excedebat : salvo etiam tura dis-
S3
39® T. iivii
U. C. 365. cvimine diviuarum humanarumque rerum, inreligio-
' sum ratus, sacerdotes publicos sacraque populi Ro-
mani pedibus ire^ ferriquej se ac suos in vehiculo
conspici : descendere uxorem ac pueros jussit, vir-
gines sacraque in plaustrum inposuit : et Caere, quo
iter sacerdotibus erat, pervexit.
XLI. Rom» iuterim, satis jam omnibus, ut in
tali re, ad tuendam arcem compositis, turba se-
Jsenes tnor-niorum, domos regressa^ adventum hostiiim ob-
temexspec-g^j^j^^^ ad mortem animo exspectabat : qui eorimi
curules gesserant magistratus, ut in fortunae pris-
tinse honorumque aut virtutis insignibus moreren-
tur, quae augustissima vestis est tensas ducen*
tibus triumphantibusve, ea vestiti medio aedium
ebumeis sellis sedere. Sunt, qui, M. Fabio ponti-
fice maximo praefante carmen, devovisse eos se pro
patria Quiritibusque Romanis, tradant. Galli, et
quia interposita nocte a contentione pugnae remise-
rant animos, et quod nec in acie ancipiti usquam
certavei'ant proelio, nec tum inpetu aut vi capiebant
urbem, sine ira, sine ardore animorum ingressi pos-
tero die urbem patente Collina porta, in forum per-
veniunt, circumferentes oculos ad templa Deum ar-
Galli diripi- cemque, solam belli speciem tenentem. Inde, mo-
unt urbem. ^jjgQ relicto praesidio, (ne quis in dissipatos ex arce
aut Capitolio inpetus fieret) dilapsi ad praedam va-
cuis obcursu hominum viis, pavs in proxima quae-
que tectorum agminc ruunt ; pars ultima, velut ea
demum intacta et refcrta praeda, petunt : indc rur-
sus ipsa solitudine absterriti, nc qua fraus hostilis
vagos exciperet, in forum ac propinqua foro loca
conglobati redibant : ubi eos, plcbis u;dificiis ob-
fieratis, patcntibus atriis principum, major prope
LIBER V. CAP. XLII. 39I
canctatio tenebat aperta, quam claiisa, invadendi. Y*^' '^**'
Adeo baud secus quam venerabundi intuebantur ia ' '
sdiiim vestibulis sedentes viros, praeter ornatum
habitumque humano augustiorem, majestate etiam,
quam vultus gravitasque oris prae se ferebat, simil-
limos Diis. Ad eos velut simulacra versi quum sta-
renf, M. Papirius unus ex his dicitur Gallo, barbam
suam, ut tum omnibus promissa erat, permulcenti,
scipione eburneo in caput incusso iram movisse ;
atque ab eo initium caedis ortum, ceteros in sedibus
suis trucidatos. Post principum caedem nulli de-
inde mortalium parci, diripi tecta, exhaustis in- ^^^^^^ ^^'
jici ignes. manoaim.
XLII. Ceterum, seu non omnibus dclendse urbis
libido erat, seu ita placuerat principibus Gallorum,
et ostentari qusedam incendia tciToris caussa, si
compelli ad deditionera caritate sedium suarum ob-
sessi possent ; et non omnia concremari tecta, ut,
quodcumque superesset urbis, id pignus ad flecten-
dos hostium animos haberent ; nequaquam perinde
atque in capta urbe prima die aut passim aut late
vagatus est ignis. Romani, ex arce plenara ho-
stium urbem cernentes, vagosque per vias omnes
cursus, quum aUa atque alia parte nova aliqua cla-
des oriretur, non mentibus sohim consipere, sed ne
auribus quidem atque oculis satis constare poterant.
Quocumque clamor hostium, mulierum puerorum-
que ploratus, sonitus flammEe., et fragor ruentium
tectorum avertisset, paventes ad omnia, animos ora-
que et oculos flectebant, velut ad spectaculum a
fortuiia positi occidentis patriae, nec ullius rerum
suarum relicti, praeterquam corporum, vindices :
tanto ante alios miserandi magis, qui umquam ob-
S4
39* T. Livii:
U. C. 365. sessi sunt, quod interclusi a patria obsidebanturj
'^^^•omnia sua cernentes in bostium potestate. Nec
tranquillior nox diem tam foede actum excepit : lux
deinde noctem inquietam insecuta est : nec uUum
erat tempus, quod a novae semper cladis alicujus
spectaculo cessaret. Nihil tamen, tot onerati at-
que obruti malis, flexerunt animos^ quin^ etsi omnia
flammis ac ruinis aequata vidissent, qnamvis inopem
parvumque, qiiem tenebant, coUem, libertati relic-
tum, virtute defenderent ; et jam, quum eadem quo-
tidie acciderent, velut adsueti malis, abalienaverant
ab sensu rerum suarum animos ; arma tautum fer-
rumque in dextris, velut solas reliquias spei suae,
intuentes.
XLIII. Galli quoque, per aliquot dies in tecta
modo urbis nequidquam bello gesto, quum inter in-
cendia ac ruinas captae urbis nihil superesse, praeter
armatos hostes, viderent, nequidquam tot cladibus
territos, nec flexuros ad deditionem animos, ni vis
adhiberetur j experiri ultima, et inpctiun facere in
arcem statuunt. Prima luce, signo dato multitudo
Galli arcem omnis in foro instruitur : inde, clamore sublato ac
frustra ob- testudine facta, subeunt : adversus quos Romani
pugnant. ^
nihil teraere nec trepide, ad omnes aditus stationi-
bus firmatis, qua signa ferri videbant, ea robore vi-
rorum obposito scandere hostem sinunt : quo suc-
cesserit magis in arduum, eo pelli posse per pro-
clive facilius rati. Medio fere clivo restitere : at-
que inde ex loco superiore, qui prope sua sponte in
hostem inferebat, inpetu facto, strage ac ruina fu-
dere Gallos : ut numciuam postea nec pars, nec uni-
versi tentaverint tale pugnae genus. Omissa itaque
spe per vim atque arma subeundi, obsidionem pa-
LIBER V. CAP. XLIV. 393
rant : cujus ad id tenipus inmemores, et, quod in U. C. 365.
urbe fueratj frumentum incendiis urbis absumse-
rant, et ex agris per ipsos dies raptum onine Veios
erat. Tgitur, exercitu diviso, partim per finitimos
populos praedari placuit, partim obsideri arcem ; ut
obsidentibus fruraentum populatores agi"onira prae- Populatores
berent. Proficiscentes Gallos ab urbe ad Roraa-dg^yuj^
nam experiendam \nrtutem fortuna ipsa Ardeam, agro.
ubi Caraillus exsulabat, duxit : qui moestior ibi for-
tuna publica, quam sua, quum Diis hominibusque
accusandis senesceret, indignando mirandoque ubi
illi viri essent, qui secum Veios Faleriosque cepis-
sent, qui alia bella fortius semper, quara felicius,
gessissent j repente audit, Gallorura exercitum ad-
ventare, atque de eo pavidos Ardeates consultare :
nec secus quara divino spiritu tactus, quum se in
mediara concionem intulisset, abstinere suetus ante
talibus conciliis ;
XLIV. Ardeates, iuquit, veteres amici, 7iovi eilam Ad eos ob-
cives mei, quando et vestrum beneficium ita tulit, e^P/"^f.^ °^
fortuna hoc egit mea, nemo vestrum conditionis wjece Ardeates
oblitum me huc processisse putet : sed res ac periculum^^'^^^^^'
commune cogit, quod quisque possit in re trepida prcE-
sidii, in medium conferre. Et quando ego vobis pro
tatitis vestris in me meritis gratiam referam, si nunc
cessavero ? ctut ubi usus erit mei vobis, si in bello non
fuerit ? Hac arte in patria sfeti ; et, invictus bello,
in pace ab ingratis civibus pulsus sum. Vobis autem,
Ardeates, fortuna oblata est, et pro tatitis pristinis po-,
puli Romani beneficiis, quanta ipsi meministis, {}iec
enim exprobranda apud memores sunt) gratice refei^en-
d<E, et huic urbi decus ingensi belli ex hoste c^mmuni
pariendi. Qua effuso agmine adventat, gens est^ cui
S5
394 T. Livii
U.C. S65. natura corpora animosque magna magiSj quam firma,
A. C. 387. ^cderit : eo in certamen omne plus terroris, quam vi-
rium,ferunt. Argumento sit clades Romana : paten-
tem cepere urbem ; ex arce Capitolioque his exigua re-
sistitur manu. Jam obsidionis tcedio victi abscedunt,
vagique per agros palantur, cibo vinoque raptim Jiausto
repleti. Ubi nox adpetit, prope rivos aquarum, sine
munimento, sine stationibus ac custodiis, passim fera-
rum ritu sternuntur, nunc ab secundis rebus magis
etiam solito incauti. Si vobis in animo est tueri moe-
nia vestra, nec pati hcec omnia Galiutm fieri, prima
vigilia capite armu frequentes ; me sequimini ad cce-
dem, non ad pugnam. Nisi vinctos somno, velut pecu-
des, trucidandos tradidero, non recuso eumdem Ardece
rerum mearum exitum, quem- Romce Jwiui.
XLV. JEquis iniquisque persuasum erat, tantum
bello virum neminem usquam ea tempestate esse.
Concione dimissa, corpora curant, intenti, quam
mox signum daretur; quo dato, primae silentio noc-
tis ad portas Camillo praesto fnere. Egressi, haud
Galli ab procul urbe, sicut prsedictum erat, castra Gallorum,
Ardeatibus Jntnta neglectaque ab omni parte nacti, clamore in-
vadunt. Nusquam proelium, omnibus locis caedes
est : nuda corpora et soluta somno trucidantiu* :
extremos tamen pavor cubilibus suis excitos, quae
aut unde ^as esset, ignaros, in fugam, et quosdam
in hostem ipsum inprovidos tulit : magna pars in
agrum Antiatem delati, incursione ab oppidanis in
Tuscorum palatos facta, circumveniimtur. Similis in agro
strages in VgjgQ^i Tuscorum facta strages est : qui urbis^ jam
cnti. prope quadringentesimum anntnn vicinse, obprcssae
ab hoste invisitato inauditoque, adeo nihil miseriti
sunt, ut in agrum Romanum eo temporc incursio-
LIBKR V. CAP. XLVI. 395
nes facerent, pleniquc prsdse Veios etiam, prsesi-U.C. 365.
,. . V' -D • .... A.C. 387.
aiumque et spem ultimam Komani nominis, xn ani-
mo habuerint obpugnare. Viderant eos milites Ro-
mani, vagantes per agros et congregatos agmine,
praedam prae se agentes, et castra cernebant haud
procul Veiis posita : inde pnnium miseratio sui,
deinde indignitas, atque ex ea ira animos cepit,
EtrKscisne etiam, a qiiibus belliun Gallicum in se aver"
tissent, ludibrio esse clades suas ? Vix temperavere
animis, quin exteraplo inpetum facerent : compi'es-
sique a Caedicio centurione, quem sibimet ipsi prae-
fecerant, rem in noctem sustinuere. Tantum par
Camillo defuit auctor, cetera eodem ordine eodem-
que fortunae evcntu gesta : quin etiam, ducibus cap-
tivis, qui ceedi nocturnae superfuerant, ad aliam ma-
num Tuscorum ad Salinas profecti, nocte insequenti
ex inproviso majorem caedem edidere, duplicique
victoria ovantes Veios redeunt.
XLVI. Romae interim plerumqiie obsidio segnis
et utrimque silentium esse, ad id tantum intentis
Gallis, ne quis hostium evadere inter stationes pos-
set : quum repente juvenis Romanus admiratione
in se cives hostesque convertit. Sacrificium erat
statum in Quirinali colle genti Fabiae : ad id faci-
endum C. Fabius Dorso, Grabino cinctu, sacra ma-Fabius
nibus gerens, quum de Capitolio descendisset, per^°^^*'*
medias hostiiun stationes egressus, nihil ad vocem
cujusquam terroremve motus, in Quirinalem collem
pervenit : ibique omnibus sollemniter peractis, ea-
dem revertens similiter constanti vultu graduque,
satis • sperans propitios esse Deos, quorum cultum
ne mortis quidem metu prohibitus deseruisset, in
Capitolium ad suos rediit, seu adtonitis Gallis mi-
S 6
$g6 T. Livii
U. C. 365. raculo audacise, seu religione etiam motisj cujus
A.C. 387. haudquaquam negligens est gens. Veiis iuterim
veniunt pa- non animi tantum in diesj sed etiam vires, cresce-
lantes Ro- jj^^j. . ^^^ Romanis soliim eo convenientibus ex
mani.
agrisj qui a proelio adverso aut clade captae urbis
palati fuerant, sed etiam ex Latio voluntariis con-
fluentibus, ut in parte praedae essent. Maturum
jani videbatur, repeti patriam eripique ex hostium
manibus : sed corpori valido caput deerat. Locus
ipse admonebat Camilli, et magna pars militum
erat, qui ductu auspicioque ejiis res prospere gesse-
rant : et Caedicius negare, se commissurum, cur
sibi aut Deorum aut bominum quisquam imperium
finiret potius, quam ipse memor ordinis sui posce-
Arcessunt ret imperatorem, Consensu omnium placiiit, ab
ami um. ^j-jga^ Camillum adciri : sed antea consulto senatu,
qui Romse esset : adeo regebat omnia pudor, dis-
criminaque rerum prope perditis rebus servabant.
Ingenti periculo transeundum per hostium custodias
erat : ad eam rem Pontius Cominrus, inpiger juve-
niSj operam poUicitus, incubans cortiri, secundo Ti-
beri ad urbem defertm- : inde, qua proximum fuit a
ripa, per praeruptum, eoque lieglectum hostiura cu-
stodiae, saxum in Capitolium evadit : et, ad magi-
stratus ductus, mandata exercitus edit. Accepto in-
de senatus decreto, ut et, comitiis curiatis revoca-
Camillus tus de exsilio, lussu populi Camillus dictator ex-
dictatordi- . , ,. . •,. , i
citur. templo diceretur, nuhtcsque habercut miperatorem,
quem vellent, eadem degressus nuncins Veios con-
tendit : missique Ardeam legati ad Camillum, Vei-
os eum perduxere : seu (quod magis credcrc libet,
nou prius profcctum ab Ardea, quam compcrit lc-
gem latam ; quod nec injussu populi mutai'i finibus
LIBfiR V. CAP. XLVII. 397
posset, nec, nisi dictator dictus, auspicia in exer- U. C. 365.
citu liabcre,) lex curiata lata est, dictatorque ab- ' ' '*
sens dictus.
XXiVII Dum haec Veiis agebantur, interim arx Capitohi
Romse Capitoliumque in ingenn periculo fuit: nam-
que Galli, seu vestigio notato humano, qua nuncius
a Veiis perveuerat, seu sua sponte auimadverso ad
Cartnentis saxorum adsceusu asquo, nocte sublustri,
quum primo inermem, qui tentaret viam, praemi-
sissent, trader.tes inde arma, ubi quid iniqui esset,
alterni innisi, sublevantesque in vicem et trahentes
alii alios, prout postularet locus ; tanto sllentio in
summum evasere, ut non castodes sohim fallerent,
sed ne canes quidem, sollicitum animal ad noctur-
nos strepitus, excitarent. Anseres non fefellere, Anseres.
quibus sacris Junoni in summa inopia cibi tamen
abstinebatur : quae res sahiti fuit. Namque clan-
gore eorum alarumque crepitu excitus M. Manlius, M- Manlil
. ^ . . , ^ • 1 11 • virtus.
qui tnennio ante consul luerat, vir bello egregiiis,
armis adreptis, simul ad arma ceteros ciens, vadit 3
et, dum ceteri trepidant, Gallum, qui jam in sum-
mo constiterat, umbone ictum deturbat. Cujus ca-
sus prolapsi quum proximos sterneret, trepidantes
alios, armis(}ue omissis saxa, quibus adhserebant,
manibus amplexos, trucidat : jamque et alii con-
gregati teUs missiiibusque saxis proturbare hosteSj
ruinaque tota prolapsa acies in praeceps deferri.
Sedato deinde tumultUj reliquum noctis (quantum
in turbatis mentibus noterat, quum praeteritum quo-
que periculum sollicitaret) quieti datimi est. Luce
orta, vocatis classico ad concilium militibus ad tri-
bunos, quura et recte et perperam facto pretium de-
beretur 3 Manlius pri.mum ob virtutem laudatus do-»
398 T. LIVII
U. C. 065. natusque, tion ab tribiinis solum militum, sed con-
sensu etiam militari : cui univcrsi selibras farris et
quartarlos vini ad aedes ejus, quae in arce erant,
contulerunt : rem dictu parvam^ ceterum inopia fe-
cerat eam argumentum ingens caritatis, quum, se
quisque victu suo fraudans^ detractum corpori at-
que usibus necessariis ad honorem unius viri con-
ferret. Tum vigiles ejus loci, qua fefellerat ad-
scendens hostis, citati : et quum in omnes more
militari se animadversurum Q. Sulpicius tribunus
militum pronunciasset ; consentiente clamore mili-
tum, in unum vigilem conjicientium culpam, deter-
ritus, a ceteris abstinuit : reum haud dubium ejus
noxai, adprobantibus cunctis^ de saxo dejecit. In-
de intentiorcs utrimque custodia; esse^ et apud Gal-
los, quia vulgatum erat, inter Veios Romamque nun-
cios commearc ; et apud Romanos, ab nocturni pe-
riculi mcmoria.
Fames ct XLVIII. Sed ante omnia obsidionis bellique ma-
pestilentia. , - . , 1 ^ n
la fames utnmque exercitum urgebat : Orallos pe-
stilentia etiam, quum loco jacente inter tiunulos
castra habentes, tum ab incendiis torrido et vapo-
ris pleno, cineremque, non pulverem modo, ferente,
quum quid venti motum esset : quorum intoleran-
tissima gens, humorique ac frigori adsueta, quum
aestu et angore vexata, vulgatis vehit in pecua mor-
bis moreretur, jam pigritia singulos sepeliendi pro-
miscue acervatos cumulos hominura urebant : bus-
torunique indc Gallicorum nomine insiguem locum
fecere. Induciae deinde cum Romanis factje, et
conloquia permissu imperatorum habita : in quibus
quum idemtidem Galli famem objicercnt, caquc ne-
cessitate ad deditionem vocarent, dicitur avertenda
LIBER V. CAP. XLIX. 399
ejus opinionis caussa multis locis panis de Capito- U.C. 365.
lio jfictatus esse in hostium stationes. Sed jam ne-
que dissimulari, neque ferri ultra fames poterat.
Itaque^ dum dictator delectum per se Ardese habet,
magistrum equitum L. Valerium a Veiis abducere
exercitum jubet, parat, instruitque, quibus haud in-
par adoriatur hostes : interim Capitolinus exerci-
tus, stationibus vigiliisque fessus, superatls tamen
humanis omuibus malis, quum famem unam natura
vinci non sineret, diem de die prospectans, ecquod
auxilium ab dictatore adpareret ; postremo spe quo-
que jam, non solum cibo, deficiente, et, quura sta-
tiones procederent, prope obruentibus infirmum cor-
pus armis, vel dedi, vel redimi se, quaciunque pac-
tione possent, jussit ; jactantibus non obscure Gal-
lis, haud magna mercede se adduci posse, ut obsi-
dionem relinquant. Tum senatus habitus, tribu- 1'aciscun-
nisque militum negotium datum, ut paciscerentur. jjj^^m^jQjj.
Inde inter Q. Sulpicium tribunum militum et Bren-lis.
num regulura Gallorum conloquio transacta res est,
et mille pondo auri pretiura populi gentibus mox
imperatuvi factiun. Rei, foedissimae per se, adjecta
indignitas est : pondera ab Gallis adlata iniqua^ et,
tribuno recusante, additus ab insolente Gallo pon-
deri gladius : auditaque intoleranda Romanis vox,
F« victls esse.
XLIX. Sed Diique et homlnes prohibuere re- Dictatoris
demtos vivere Romanos : nam forte quadara, prius '^'^^'^"^"s*
quam infanda merces perficeretur, per altercationem
nondum orani auro adpenso, dictator intervenit ;
auferrique aurum de medio, et Gallos submoveri ju-
bet. Quum illi reniteutes pactos dicerent sesej ne-
gat eam pactionem ratam esse, quae, postquam ipse
400 T. LIVII
U.C. 365. dictator creatns essetj injussu suo ab inferioris ju-
"^ '"^^''•ris magistratu facta esset : denunciatque Gallis, ut
se ad prwlium expediant. Suos in acervum conji-
cere sarcinaSj et arma aptare, ferroque, non auro,
recuperare patriam iubet, in conspectu habentes fa-
na Deum, et coajuges, et liberos, et solum patriae
deforme belli malis, et omnia, quae defendi repeti-
que et ulcisci fas sit. Instruit deinde aciem, ut loci
natura patiebatur, in semirutae solo urbis, et natura
inaequali 3 et omnia, quae arte belli secunda suis
Vincit Gal- eligi pr<epararive poterant, providit. Galli, nova
re trepidi, arma capinnt, iraque magis, quam con-
silio, in Romauos incurrunt. Jam verterat fortu-
na, jam Deorum opes bumanaque consilia rem Ro-
manam adjuvabant : igitur primo concursu haud
majore momento fusi Galli sunt, quam ad Alliam
vicerant. Justiore altero deinde protslio ad octa-
vum lapidem Gabina via, quo se ex fuga contule-
rant, ejusdem ductu auspicioque Camilli vincuntur.
Ibi caedes omnia obtinuit : castra capiuntur, et ne
nuncius quidem cladis relictus. Dictator, recupe-
rata cx hostibus patria, triumpbans iii urbem redit :
interque jocos militares, quos inconditos jaciunt,
RomuUis ac parens patri<e conditorque alter urbis
haud vanis laudibus adpellatur. Servatam deinde
bello patiiam iterum in pace haud dubie servavit,
quum prohibuit migrari Veios, et tribunis rem in-
tentius agentibus post incensam urbem, et per se
inclinata magis plebe ad id consilium : eaque caussa
fuit non abdicandae post triumphum dictaturae, se-
natu obsecrante, ne rempublicam in inccrto relin-
queret statu.
L. Omnium primum, ut crat diligentissimus reli-
LIBER V. CAP. LI. 4OI
gionum cultorj quae ad Deos inmortales pertine- U. C. 365.
bantj retulii 5 et senatusconsultum facit, Fa7ia om- Senatus- *
nia, quod ea hostis possedisset, restitucrenUtr , termi- consultum
,., . de rebas ad
narentur, expiarentnrque, expiatioque eorum in «'"■« religionem
per duumviros qucereretur. Cum Casretihus hospitiim spectanti-
publice Jieret, quod sacra populi Romani ac sacerdotes
recepissent, bene/icioque ejus popidi non intermissu£ ho-
nos Deum inmortalium essct : ludi Capitolini Jierent,
quod Jupiter optimus maximm suam sedem atque ar-
cem populi Romani in re trepida tutatus esset : colle-
giumque ad eam rem M. Furius dictator constitueret
ex iis, qui in Capitolio atque arce habitarent. Expi-
andae etiam vocis nocturn<e, quee nuncia cladis ante
bellum Gallicum audita neglectaque esset, mentio
inlata, jussumque templum in Nova via Aio Locu-
tio fieri. Aurum, quod GaUis ereptum erat, quod-
que ex aliis templis inter trepidationem in Jovis
cellam conlatum, quum, in quae referri oporteret,
confusa memoria esset, sacrum omne judicatum, et
sub Jovis sella poni jussum. Jam ante in eo reli-
gio civitatis adparuerat, quod, quum in publico de-
esset aurum, ex quo summa pactae mercedis Gallis
confieret, a matronis conlatum acceperant, ut sacro
auro abstineretur. Matronis gratiae actae, honos-
que additus, ut earum, sicut virorum, post mortem
sollemnis laudatio esset. lis peractis, quae ad Deos
pertinebant, quaeque per senatum agi poterantj tum Rursus mo-
demum, agitantibus tribunis plebem adsiduis con- ^^'"'^^?"^
cionibus, ut, relictis ruinis, in urbem paratam Veios grandi
transmigrarent, in concionem, universo senatu pro- ^^°^'
sequente, escendit, atque ita verba fecit :
LI. Adeo mihi acerhce sunt, Quirites, contentiones c^mlWns.
cum tribunis plebis, ut nec tristissimi exsilii solatiuin'^^^^^'^^^'
403^ T. LIVII
U. C. 365. aliud habuerim, quoad Ardece vixi, quam quod procul
' ' '' ab his certaminibus eram : et ob eadem hcec, non, si
me senatusconsulto populique jussu revocaretis, reditu-
rtts umquam fuerim. Nec nunc me, ut redirem, mea
voluntas mutata, sed vestra fortuna perpulit : quippe,
vt in sua sede maneret patria, id agebatur ; non ut ego
utique in patria essem : et nunc quiescerem ac tacerem
libenter, nisi hac quoqiie pro patfia dimicatio esset :
cui deesse, quoad vita subpetat, aliis turpe, Camillo
etiam nefas est. Quid enim repetiimus? qvid obses-
sayn ex hnstium manihus eripuimns, si recuperatam ipsi
deserimus 9 et quum, victoribus Gallis, capta tota ur-
be, CapitoUum tamen atque arcem Diique et homines
Romani tenuerint, hahitavcrint ; victoribus Bomanis,
recuperata urbe, arx quoque et Capitolium deseretur ?
et plus vastitatis huic urbi secunda nostra fortuna fa-
ciet, quam adversa fecit ? Equidew, si nobis cum urbe
sUnul positce traditceque per manus religiones nullce es-
sent, tamen tam evidens numen hac tempestate rebus
adfuit Romanis, ut omnem negligentiam divini cultus
exemtam hominibus putem. Intuemini enim horum
deinceps annorvm vel secundas res, vel adversas : in-
venietis omnia prospere evenisse sequentihus Deos, ad-
versa spernentihus. Jam omnium primum Veiens hel-
lum (per quot annos, quanto lahore gestum!) non ante
cepit fnem, quam monitu Deomm aqua ex lacu Al~
bano emissa est. Quid hcec tandem urbis nostrce cla-
des nova ? num ante exorta est, quam spreta vox calo
emtssa. de adventu Gallorum ? quam gentium jus ab
legatis nostris violatum ? nuam a nobis, quum vindi-
cari deberet, eadem negligentia Deorum prcetermis-
Bum ? Igitur victi captique ac redemti tantum pcena-
rum Diis hominibusque dedimus, ut terrarum orbi do-
LIBER V. CAP. LIl. 403
cumento essemiis. Adv€rs<E deinde res admonueruntlJ.C. S65.
A C 387
religionum. Confugimus in Capitolium ad Deos, ad ' '
sedem Jovis optimi maximi : sacra in ruina rerum nos-
trarum alia tcrr<B celavimiis, alia, avecfa in finitimas
urbes, amovimxis ub hoslium oculis. Deorum cultum,
deserti ab Diis kominibusquc, tamen non intermisimus.
Reddidere igitur patriam, et victorium, et antiquum
helli decus amissum : et in hostes, qui cceci avaritia in
pondere aurifoedus ac fidem fefeUerunt, verterunt ter-
rorem fugamque et ccEdem.
LII. Heec cidti neglectique numinis tanta monu-
menta m rebus humanis cernentes, ecquid sentitis, Qiii-
rites, quantum vivdum e naufragiis prioris culpcB cla-
disque emergentes paremus nefas ? Urbem auspicato
inauguratoque conditam habemus : nullus locus in ea
non religionum Deorumque est plenus : sacrificiis sol-
lemnibus non dies magis stati, quam loca sunt, in qui-
busfiant. Hos omnes Deos, publicos privatosque, Qui-
rites, deserturi estis ? Quam par vestrum factum estj
quod in obsidione nuper in egregio adolescente C. Fa- -
bio, non minore hostium admiratione, quam vestra,
conspectum est ; qxmm inter Gallica tela degressus ex
arce sollemne Fabice gentis in colle Quirinali obiit ? An
gentiUcia sacra ne in bello quidem intermitti, publica
sacra et Romanos Deos etiam in pace deseri placet ?
et pontifices fiaminesque negUgentiores publicarum re-
ligionum esse, quam privatus in sollemni gentis fuerit ?
Forsitan aliquis dicat, aut Veiis ea nos facturos, aut
huc inde missuros sacerdotes nostros, qui faciant: quo-
rum neutrum fieri salvis ceremoniis potest : et ne om-
nia generatim sacra omnesque percenseam Deos ; in
Jovis epulo num alibi, quam in Capitolio, pulvinar sus-
cipi potest ? Quid dc ceternis Vestce ignibus signoqucj
404 T. Livri
U.C. 365. quod imperii pignus custodia ejus templi teneiur, lo-
' quar ? quid de ancilibus vestris, Mars Gradive, tuque
Quirine pater ? hcec omnia in profano deseri placet
sacra, cequalia urbi, qucedam vetustiora origine urbis ?
Et videte, quid inter nos ac majores intersit : illi sacra
qucedam in monte Albano Lavinioque nobis facienda
tradiderunt. An ex hostium urbibus Romam ad nos
transferri sacrn religiosum fuit: hinc sine piaculo in ho-
stium urhem Feios transferemus ? Recordamini, agite-
dum, quoties sacra instaurentur, quia aliquid ex pa-
trio ritu negligentia casuve prcEtermissum est. Modo
qucE res, post prodigium Albani lacus, nisi instauratio
saa-orutn auspiciorumque renomtio, adfectce Feienti bel-
lo reipubliccE remediofuit? At etiam, tamquam veterum
religionum memores, et peregrinos Deos transtulimu&
Romam, et instituimus novos. Juno Regina, trans-
vecta a Feiis, nuper in Aventino quam insigni ob ex-
cellens matronarum studium celebrique dedicata est
die ? Aio Locutio templum, propter ccelestem vocem
exauditum in Nova via, jussimus Jieri : Capitolinos lu-
dos sollemnibus cdiis addidin^us ; coUegiumque ad id
novum, auctore senatu, condidimus. Quid horum opus
fuit suscipi, si una cum Gcdlis urbem Romanam re-
licturi fuimus ? si non voluntate mansimus in Capito-
lio per tot menses obsidionis ? si ab hostibus metu re-
tentisumus? De sacris loquimur et de templis : quid
tandem de sacerdotibus ? Noime in mentem venit,
quantum piaculi committatur ? Festalibus nempe una
illa sedes est, ex cjua eas nihil umquam, prceterquam
urhs cajAa, tnovit. Flaniini Diaii noctem unam ma-
nere extra urbem nefas est. Hos Feientes pro Roma-
nis facturi estis sacerdotes, et Festales tuce te deserent,
Vesta ? et Jlamen peregre hahitando in singulas noctts
I
LIBER V. CAP. LIII. 405
tantum sibi reique publicce piaculi contrahet ? Quid U. C. 865.
alia, qucE auspicato agimus omnia fere intra pomoe-
rium, cui oblivioni, aut cui negligentice damus? Comi'
tia curiata, quce rem militarem continent ; comitia
centuriata, quibus consules tribunosque militares crea-
tis, ubi auspicato, nisi ubi adsolent,Jieri possunt? Veios-
ne hcEc transferemus ? an comitiorum caussa populus
tanto incommodo in desertam hanc ab Diis hominibus-
que urbem conveniet ?
LIII. Sed res ipsa cogit vastam incendiis ruinisque
relinquere urbem, et ad integra omnia Feios migrare,
nec hic CEdificando inopem plebem vexare. Hanc au-
tem jactari magis caussam, quam veram esse, ut ego
non dicam, adparere vobis, Quirites, puto ; qui me-
ministis, ante Gallorum adventum, salvis tectis publi-
cis privatisque, stante incolumi urbe, hanc eamdem
rem actam esse, ut Veios transmigraremus, Et vi-
dete, quantum inter meam sententiam vestramque in-
tersit, trdyuni. Vos, etiamsi tunc faciendum non fu-
erit, nunc utique faciendum putatis : ego contra, (nec
id mirati sitis prius, quam, quale sit, audieriti-s) eti-
amsi tunc migrandum fuisset, incolumi tota urbe, nunc
has ruinas relinquendas non censerem. Quippe tum
caussa nobis in urbem captam migrandi victoria esset,
gloriosa nobis ac posteris nostris ; nunc h<Ec migratio
nobis misera ac turpis, Gallis gloriosa est : non enim
reliquisse victores, sed amisisse victi, patriam videbi-
mur : hoc ad Alliam fuga, hoc capta urbs, hoc cir-
cumsessum Capitolium necessitatis inposuisse, ut desere-
remus penates nostros, exsiliumque ac fugam nobis ev
€0 loco conscisceremus, quem tueri non possemus : et
Galli evertere potuerunt Romam, qvam Romani re-
stituere non videbuntur potuisse ? Quid restatj nisi ut.
4o6 T. LIVII
U. C. 365. si jam novis copiis veniant, {constat enim vix credibi'
' ^^^' lem multitudinem esse) ct habitare in capta ab se, de-
serta a vobis, hac urbe velint, sinatis ? Quid ? si non
GaUi hoc, sed veteres hostes vestri, JEqui Volscive, fa-
ciant, ut conmigrent Romam, velitisne illos Romanos,
vos Veientes esse ? an malitls hanc solitudinem ve-
stram, quam urbem hostium, esse? non equidcm video,
quid magis nefas sit. Hcec scelera, quia piget cedifi-
care, hcec dedecora pati parati estis? Si tota urbe nul-
lum melius ampUusve tectum fieri possit, quam casa
illa conditoris est nostri, non in casis, ritu pastorum
agrestiumque, habitare est scUitts inter sacra penates-
que vestros, quam exsulatum publice ire ? Majores nos-
tri, convence pastoresque, quum in his locis nihil, prtz-
ter silvas paludesque, esset, novam urbem tam brevi
{Edijicarunt : nos, Capitolio, arce incolv.mi, stantibus
templis Deorum, cedificare incensa piget? et, quod
singuli facturi fuimus, si eedes nostrce defiagrassent,
hoc in publico incendio universi recusamus facere ?
LIV. Quid tandem ? si fraude, si qosu Veiis incen-
dium ortum sit, ventoque {nt fieri potest) difi^usaflam-
ma magnam partem urbis absumat ; Fidenas inde, aut
Gabios, aliamve quam nrbem qucesituri sumus, quo
transmigremus ? Adeo nihil tenet solum patria, Jiec
h(EC terra, quam matrem adpeliamus ; sed in super-
ficie tignisque caritas nobis patrice pendet ? Equidem,
fatebor vobis, etsi minus injurice vestrce, quam mece ca-
lamitatis, meminisse juvat, quum abessem, quotiescum-
que patria in mentem veniret, hac omnia obcurrebant,
colles, campique, ct Tiberis, et adsueta oculis regio, et
hoc ccelum, sub quo natus educatusque essem : qu<B vos,
Quirites, nunc moveant potius caritate sun, ut manea-
tis in sede vestra, quam postea, quum reliqueritis ea.
LIBER V. CAP. LV. 407
macerent desiderio. Non sine caussa Dii hominesqueU.C. 36s,
hunc iirbi condenda locum elegerunt, saliiberrimos col- ^®^*
les,JIumen opportunum, quo ex mediterraneis locisfru-
ges devehcmtur, quo maritimi commeatus accipiantur ;
mare vicinum ad commoditatcs, nec expositum nimia
propinquitate ad pericula classium extemarum ; re-
gionum Italice medium, ad incrementum urbis natum
unice locum. Argumento est ipsa magnitudo tam no-
V(B urbis : trecentesimics sexagesimus quintus annus ur-
bis, Quirites, agitur : inter tot veterrimos populos tam-
diu bella geritis ; quum interea, ne sifigulas loquar ur-
bes, no}i conjuncti cum ^quis Volsci, tot tam valida
oppida, non universa Etruria, tantum terra marique
pollens, atque inter duo maria latitudinem obtinens
Italice, bello vobis par est. Quod quum ita sit, quce
{^nalum) ratio est, expertis alia experiri, quum jam, ut
virtus vestra transire alio possit, fortuna certe loci hu-
jus transferri non possit ? Hic Capitolium est, ubi
quondam capite humano invento responsum est, eo loco
caput reium summamque imperii fore : hic, quum au-
gurato Uberaretur Capitolium, Juventas Terminusque
maximo gaudio patrum nostrorum moveri se non passi:
hic Vestce ignes, hic ancilia coelo demissa, hic omnes
propitii manentibus vobis Dii.
L/V. Movisse eos Camillus qiium alia oratione,
tum ea, quae ad religiones pertinebat, maxime dici-
tur : sed rem dubiam decrevit vox opportuna emis-
sa ; quod, quum senatus post paullo de his rebus in
curia Hostilia haberetur, cohortesque, ex praesidiis
revertentesj forte agmine forum transirent, centurio
in comitio exclamavit : Signifer, statue signum : hic
vianebimus optime : qua voce audita, et senatus, ac-
cipere se omen, ex curia egi*essus, conclamavit, et
4q8 t. livii
V. C 065. plebs circumfusa adprobavit. Antiquata deinde le-
Y"^' y ge, promiscue urbs aedlficari coepta. Tegula pub-
urbis. lice prgebita est : saxi materiaeque caedendae, unde
quisque vellet, jus factum : praedibus acceptis, eo
anno aedificia perfecturos. Festinatio curam exemit
vicos dirigendi, dum, omisso sui alienique discri-
mine, in vacuo aedificant. Ea est caussa, ut veteres
cloacae, primo per publicum ductae, nuuc privata
passim subeant tecta ; formaque urbis sit occupatae
magis, quam divisae, similis.
EPITOME LIBRI VI.
'jDES adversi(s Vohcos et JEquos et Prcenestinos
prospere gestas continet. Quatuor tribus addita
■sunt, Stdlatina, Sabatina, Tromentina, Arniensis. M.
Manlins, qui CapitoUum a Gallis defenderat, quum ob'
^trictos cere alieno liberaret, nexos exsolveret, crimine
adfectati regni damnatus, de saxu Tarpeio dejectus cst :
in cujus notam senatusconsjtltum factum est, lie cui de
Manlia gente Marco cognomen esset, C. Licinius ct
L. Sextias tribvni plebis legem promulgarunt, ut con-
sules etiam ex plebe fierent, qui ex Patribus creaban-
tur: eamque legem cum magna contentione, repugnan-
tibus Patribus, quum iidem tribu7ii plebis per quiti'
queniiium soli viagistratus fuissent, pertulerunt ; et
primus ex plebe consul L. Sextius creatus est. Lata
est et altera lex, ne cui plus quingentis jugeribus agri
licertt possidere.
YuL.L
T. LIVII PATAVINI
LIBER VI.
U C. 065. {^^^''^^^ ^^ condita urbe Roma ad captam eamdciB
A. C. 38/. ^^ uibem Romaui sub regibus primum, consuli-
Clarior jam ^us deinde ac dictatoribus, decemvirisque ac tribu-
certiorque nis consularibus gessere, foris bella, domi seditio-
historiaRo- . ,., . . ^ , .
mana. ^^^^> qunique libris exposui ; res quum vetustate ni-
mia obscuras, velut quse magno ex iutervallo loci
jix cernuntur ; tum quod parvie et rar» per eadera
tempora literze fuere, una custodia fidelis memoriee
rerum gcstarum : et quod, etiamsi quae in comraen-
tariis pontificum aliisque publicis privatisque erant
monumentis, incensa urbe pleraeque interiere. Cla-
riora deinceps ccrtioraque ab secunda origine, velut
ab stirpibus laetius feraciusque reuatie urbis, gesta
domi militiaeque exponentur. Ceterum quo primo
aduiiniculo erecta erat, eodem innisa M. Furio prin-
cipe stetit : neque eum abdicare se dictatura, nisi
anno circumacto, passi sunt. Comitia in insequen-
tem annum tribunos babere, quorum in magistratu
capta urbs esset, non placuit : res ad intcrrcgnura
rediit. Quum civitas in opere ac labore adsiduo
Ql. Fabius reficiendse urbis teneretur, interim Q. Fabio, simul
accusatus, p,.iinum magistratu abiit, ab C. Marcio tribuno plc-
■lontur. I <=•
bis dicta dies est, quod lcgatus in Gallos, ad quos
wissiis erat orator, contra jus gcntium puguasset :
LIBER VI. CAP. II. 411
cui judicio eum mors, adeo opportuna, ut volunta- U. C. 36«.
riam magna pars crederet, subtraxit. Intcrregnum ^* ^* *
initum. P. Cornelius Scipio interrex, et post eum
M. Furius Caraillus itcrum. Is tribunos militum
consuiari potestate creat, L. Valerium Publicolara
iterum, P. Virginium, P. Cornelium, A. Manlium,
L. .3imilium, L. Postumium. Hi ex interregn»
quum extemplo magistratum inissent, nulla de re
prius, quam de religionibus, senatum consuluerc.
In primis foedera ac leges (erant autem eae duode-
cim tabulae et quiedam regiae leges) conquiri, qu«
comparerent, jusserunt : alia ex ets edita etiam in
Tulgus : quae autem ad sacra pertinebant, a ponti-
ficibus maxime, ut religionc obstrictos haberent
nmltitudinis animos, snbpressa. Tum de diebu»
rcligiosis agitari coeptum, diemque ante diem xt
Kaiendas Sextiles, duplici clade insignem, ((]uo die
ad Cremeram Fabii caesi, quo dciiide ad AUiam
cum exitio urbis foede pugnatum) a posterioie ciadc
Alliensem adpellarunt, insigneratiue rci nulli pub-
lice privatimque agendae fecerunt. Quidain, quod
postridie Idus Quinctiles non litassct Siilpicius tri-
bunus militum, neque inventa pace Deum post diem
tertimn objectus hosti exercitus Romanus essct,
etiam postridie Idus rebus divinis supersederi jus-
8um : inde, ut postridie Kalendas quoque ac Nonas
eadem religio esset, traditum, putant.
II. Nec diu licuit quietis consilia erigendae ex
tam gravi casu reipublicas secum agitare. Hinc
Vokci, veteres hostes, ad exstingucndum nomen
Romanum arma ceperant, hinc Etruriae priucipum
ex omnibus populis conj urationem de bello, ad fa-
«um Voltumnae factam, mercatores adferebant : n«-
T2
^12, T. Livir
U. C. 366. vus quoque terror accesserat defectione La^^znoi^uni
A' C 386
' Hcrnicorumquc, qui, post pugnam ad lacum Regil-
lum factam, per annos prope centum numquam am-
bigua fide in amicitiara populi Romani fuerant.
Itaquc quum tanti imdique terrores circumstarent,
adpareretque omnibus, non odio solum apud ho-
Rtes, sed contemtu ctiam inter socios nomen Roraa-
num laborare ; placuit eisdem auspiciis defendi rem-
publicara, quibus recuperata esset, dictatoremque
ramillus dici M. Furium Cannllum. Is dictator C. Servi-
cutor «ji^jjj Ahalam magistrum equitum dixit : justitioque
indicto, delectum juniorum habuit, ita ut seniores
ouoquc, quibus aliquid roboris superesset, in verba
sna juratos ccnturiaret. Excrcitum conscriptum
armatumque trifariam divisit: partem unam in agro
Veiente Etruri<B obposuit : alteram ante urbcm cas-
tra locarc jussit : tribunus militum his A. Manliu*,
iUis, qui adversus Etruscos mittcbantur, I/. iEmi-
lius praepositus : tertiam partem ipse ad Volscos
Volscoram dirxit, nec procul ab Lanuvio (ad McEcium is h)-
«as racapi . ^^^^ djcitur) castra obpugnare est adortus. Quibus,
ab contcmtu ((piod prope omnem dcletam a Gallis
Romanam juventuteni crederent) ad bellum profcc-
tis, tantum Camilhis auditus imperator terroris in-
tulerat, ut vallo se ipsi, vallum congestis arboribus
sepirent, ne qua intrare ad munimenta hostis pos-
set, Quod ubi animadvertit Camillus, ignem in
objectam sepem conjici jussit : et forte crat vis
magna venti versa in hostem : itaque non aperuit
solum incendio viam, sed, flammis in castra tcnden-
tibus, vapore etiam ac fumo crepituque viridis ma-
tcriaj flagrantis, ita consternavit hostes ; ut niinor
«loles supcrantibus vallum in castra Volscorum Ro-
LIBER VI. CAP. III. ifl^
jtianis fiierit, quam transcendentibus sepcm inccn- u.C 366.
«lio absumtam fuerat. Fusis hostibus ca;sisquc, ^* ^' ^®^'
quum castra inpetu cepisset dictator, prsdam mi-
liti dcdit, qiio minus speratam, minime largitore
duce, eo militi gratiorem : persccutus deinde fugi-
entes, quum omnem Volscum agrum depopulatus
esset, ad deditionem Volscos septuagesimo demum
anno subegit. Victor ex A^olscis in ^quos truns-
iit, et ipsos bellum molientes : exercitum eorum ad
Bolas obprcssit j nec castra modo, sed urbem etiam
adgressus, inpetu primo cepit.
III. Quum in ea parte, in qua caput rei Roma* *
nae Camillus crat, ea fortuna esset, aliam in partem
terror ingens ingruerat. Etruria prope omnis ar- Sutrium a
mata Sutrium, socios populi Romani, obsidebat : .u^^!ec*ipft'
quorum legati, opem rebus adfectis orantes, quum
senatum adissent, decretum tulere, ut dictator pri^
rao quoque tempore auxilium Sutrinis ferret, Cu-
jus spei moram quum pati fortuna obsessorum non
potuisset, confectaque paucitas oppidanorum, opcre,
vigiliis, vulneribus, quie sempcr eosdem urgebant,
, per pactioTiem urbe hostibus tradita, inermes cuni
singulis cmissi vestimentis, miserabili agmine pe-
nates relinquerent ; eo forte teriipore Camillus cum
exercitu Romano intervenit : cui quum se mcesta
turba ad pcdes provolvisset, principumque oratio-
nem, nccessitate ultima expressam, fletus mulierum
ac pucrorum, qui exsilii comites trahebantur, exce-
pisset 5 parccre lamentis Sutrinos jussit : Etruscis
se luctum lacrimasque ferre. Sarcinas iiule dcponi^
S.utrinosque ibi considere, modico priesidio relicto,
arnia secum militem ferre jubet. Ita cxpcdito ex-
ercicu profectus ad Sutrium, id quod rcbatur, so-^
T3
4*4 T' LITIl
V'^' •'^'^" luta omnia rebiis (ut fit) secundis inrcnit : nullaiu
A. C. 386. ^ .
stationem ante nirenia, patentes portas, rictorem
Tagiim prsedam ex hostium tectis cgerentem. Ite-
runi igitur eodem die Sutrium capitur : victores E-
trusci passim trucidantur ab novo boste, neque sc
conglobandi, coeundiijue in nnum, aut arma capi-
tndi datur spatium : ([uum pro se quisque tenderent
ad portas, si qua forte se in agros ejicere possent,
vlausas (id enim primum dictator imperaverat) por-
tas inveniunt. Inde alii arma capere, alii, quos
forte armatos tumultus occupaverat, convocare su-
«s, ut proeliura inirent : quod accensum ab despera-
tione hostium fuisset ; ni pracones, per m'bem di-
missi, poni arma, et parci inermi jussissent, nec
praeter armatos quemquam violari. Tum etiam,
quibus animi in spe ultima obstinati ad decertan-
dum fuerant, postquam data spes vitae est, jactar»
passim arma, inermesque, quod tutius fortuna fe-
ccrat, se hosti obferre. Magna multitudo in custo-
dias divisa : oppidum ante noctem redditum Sutri-
nis inviolatum integrumque ab omni clade beUi,
quia non vi captum^ sed traditum per conditiones
fuerat.
Triumphat. IV. CamiHus in urbem triumphans rediit, trium
simul bellorum victor. Longe phnimos captivos ex
Etruscis ante currum duxit : quibus sub hasta ve-
numdatis, tantum ieris rcdactum est, ut, pretio pro
auro matronis persohito, ex co, quod supererat,
tres paterae aureae factae sint : quas, cum titulo no-
minis Camilli, ante Capitolium incensum in Jovis
cella constat ante pedes Junonis positas fuisse, Eo
anno in civitatem accepti, qui Veientium Capena-
tiuuique ac 1'aliscorum per ea bcllu transfugerunt
LIBER VI. CAP. IV. 415
ad Romanos, agerque iis. novis civibus adsignatus :
revocati quoque in urbem senatusconsulto a Veiis,
qui aedificandi Romae pigritia, occupatis ibi vacuis
tectis, Veios se contulerant : et primo fremitus fuit
adspcrnantium imperium : dies dcinde praestituta
capitalisque poena, qui non remigrasset Romam, ex
ferocibus universis singulos, metu suo quemque,
obedicntes fecit. Et Roma quum frequentia cres-
cere, tum tota simul exsurgere aedificiis, et repub-
lica inpensas adjuvante, et aedilibus velut publicum
exigentibus opus, et ipsis privatis (admonebat enim
desiderium usus) festinantibus ad effectum operis :
intraque annum nova urbs stetit, Exitu anni co-
mitia tribunorum militum consulari potestate habi-
ta : creati T, Quinctius Cincinnatus, Q. Servilius U.C. 367.
Fidenas quintum, L. Julius lulus, L. Aquillius Cor-
Tus, L. Lucretius Tricipitinus, Ser. Suipicius Rufus.
Exercitum alterum in .«Equos, non ad bellunij (vic-
tos namque se fatebantur) sed ab odio ad pervas-
tandos fines, ne quid ad nova consilia relinquerent
virium, duxere : alterum in agrum Tarquiniensem. -
' Ibi oppida Etruscorum Cortuosa et Contenebra vi
capta dirutaque. Ad Cortuosam nihil certaminis
fuit : inproviso adorti, primo clamore atque inpetu
cepere : direptum oppidum atque incensum est.
Contenebra paucos dies obpugnatlonem sustinuit ;
laborque continuus, non die non nocte remissus,
subegit eos : quum in sex partes divisus exercitus
Bomanus senis horis in orbem succederet proelio,
oppidanos eosdem integro semper certamini pauci-
tas fessos objiceret ; cessere tandeni, locusque inva-
dendJ urbem Romauis datus est. l*ublicari prse-
T4
4l6 T. LIVII
«lam tribunis placebat : sed iraperium, fjuain con-
«iliumj segnius fuit : dum cunctantur^ jam mili-
tum praeda erat; ncc, nisi per invidiam, adirai pote-
rat. Eodem anno, ne privatis tantum operibus
Capitolii cresceret urbs, Capitolium quoque saxo quadrato
' substructum est : opus vel in hac magriiiicentia ur-
bis conspiciendum.
V. Jam et tribuni plebis, civitate aedificando oc-
cupata, conciones suas frequentare legibus agrariis
conabantur : osteiitabatur in spem Pomptinus agcr,
Tfib. pL *"iii primum, post adcisas a Camillo Volscorum res,
molitiones. possessionis haud ambiguse. Criminabantur, multo
eum infestiorem agrum ab nohilitate esse, quam a Vvl-
scis fuerit ; ah illis enim tantum, quoad vires et arma
hahuenint, incursiones eo factas: nohiles homines in
possessionem agri piihlici grassari : nec, nisi, antequaiU
omnia prcecipiant, divisus sit, locum ihi plehi fore,
Haud magno opere plebem moverarit, et infrequen-
tem in foro propter sedificandi curam, et eodem ex-
haustam inpensis, coque agri inmemorem, ad quem
ihstruendum vires non essent. In civitate plena re-
ligionum, tum etiam ab recenti clade superstitiosis
principibus, ut renovarentur auspicia, res ad inter-
regnum rediit : interreges deinceps M. Manlius Ca-
pitolinus, Ser. Sulpicius Camerinus, L. Valerius Po-
titus. Hic demmri tribunorum militum consulari
U. C. 368. potestate coniitia habuit. L. Papiriinn, C. Corne-
A. C. 3B4. jjyjj,^ C. Sergium, L. yEniilium iterum, L. Mene-
nium, L. Valerium Publicolani tertium creat : hi
ex interregno niagislratum occepere. Eo anno a?-
des Marti>, Gallico bcUo vota, dcdicata est a T.
Quinctio duumviro sacris facimHlis. Tribus quatuor
LIBER VI. CAP. VI. 4^7
cx novis civibus additae, Stellatina, Tromcntina,
Sabatina, Arniensis : Cieque viginti quinque tri-
buuui nunierum explevere.
VI. De agro Pomptino ab L. Sicinio tribuno ple-
bis actum ad frcquentiorem jam popuUnn, mobilio-
remque ad cupiditatem agri, quam fuerat. Et de
Latino Hernicoque bello mentio facta in senatu,
majoris belli cura, quod Etruria in armis crat, di-
lata est. Res ad Camillum tribunum militum con- U. C. 069.
A C 383.
sulari potestate rediit : collegae additi quinque, Ser.
Cornelius jNIaluginensis, Q. Servilius Fidenas sex-
tum, L. Quinctius Cincinnatus, L. Horatius Pul-
villus, P. Valerius. Principio anni aversae cura; ho-
minum sunt a bello Etrusco, quod fugientium ex
agro Pomptino agmen repente inlatum in urbem
adtulit, Antiatcs in armis esse, Latinorumque po-^Antiates
pulos juvcntutem submisisse ad id bellum ; eo ab-> *
nuentes publicum fuisse consilium, quod non pro-
hibitos tantummodo voluntarios dicerent militare,
ubi vellent. Desierant jam uUa contemni bella :
itaque senatus Diis agere gratias, quod Camillus in Camillo re-
•ii ^T^i • !• 1 e:imen om-
magistratu esset : dictatorem quippe dicendum eum " j j^ „,
fuisse, si privatus esset : et collegae fateri, rcgimen rum colle-
omnium rerum, ubi quid bellici terroris ingruat, j/i S^^P^'''"' *
riro uno esse : sibique destinatum in animo esse, Ca-
ntillo suhmittere imperium : nec quidquam de majes-
tate sua detractum credere, quod majestati ejus viri
conc(&iissent. Conlaudatis ab senatu tribunis, et ipse
Camillus, confusus animo, gratias egit. Ingensy •
inde ait, onus a populo Romano sibi, qui se dictato-
remjam quartum creasset, magnum a senatu talibus de.
se judiciis ejus ordinis, maximum tam honoratorum
collegarum obsequio injungi. Itaque si quld laboris
T5
4^8 T. LIVII
V. C. 369. vigiliarumque adjici possit, certantem secitm ipsum ad-
' nisnrum, ut tanto de se consensu civitatis opinionem,
quce vmxlma sit, etiam co7i^tantem efficiat. Quod ad
bellum atque Antiates adtineat, plus ibi minarum,
quam periculi, esse : se tamen, ut nihil timendi, sic
nihil contemnendi auctorem esse. Circumsederi urbem
Romanam ab irividia et odio Jinitimorum : itaque et
ducibus pluribus et exercitihus administrandam rcm-
publicam esse. Te, inquit, P. Valeri, socium imperii
consiliique, legiones meciim adversus Antiatem hostem
ducere placet : te, Q. Servili, altero exercitu instructo
paratoque, in urbe castra habere ; intentum sive Etru-
ria se interim, ut mtper, sive nova hac cura, Latini
ctque Hernici, moverint. Pro certo habeo, ita reni
gesturum, ut patre, avo, teque ipso ac sex tribunatibus
dignum est. Tertius exercitus ex caussariis seniorihus-
9«c a L. Quinctio scrihatur, qui urbi mcenibusque pra-
sidio sit. L. Horatius arma, tela, frumentum, quce-
que belli alia tempora poscent, provideat. Te, Ser.
Corneli, prcesidem hujus publici consilii, custodem reli-
gionum, comitiorum, legum, rerum ommum urbana-
rum, collegce facimus. Cunctis in partes muneris sui
benigne pollicentibus operam, Valerius, socius im-
perii lectus, adjecit ; M. Furium sibi pro dictatore,
seque ei pro magistro equitum futurum. Proinde, quam
opinionem de unico imperatore, earii spem de bello ha-
beretit. Se vero bene sperare, Patres, et de bello, et
de pace universaque republica, erecti gaudio, fre-
munt : nec dictatore ximquam opus fore reipuhlicee,
si tales viros in magistratu habeat, tam concordibus
junctos animis, parere atque imperare juxta paratos,
laudemque conferentes potius in niedii(m, quam ex com-
muni ad se trahcntes.
LIBER VI. CAP. VII. 419
VII. Justitio indicto, delectuque habito, Furius u. C. 369.
ac Valerius ad Satricum profecti : quo non Volsco-^' ^* ^^*'
runi niodo juventutem Antiates ex nova subole lec-
tam, sed ingentem Latinorum Hernicorumque con-
civerant ex integerrimis diutina pace populis : ita-
que novus hostis vetcri adjunctus commovit animos
militis Romani. Quod ubi aciem jam instruenti
Camillo centuriones renunciaverunt, turhatas mili-
tiim mentes esse, segniter arma capta, cunctabundosqiie
et resistentes egressos castris esse ; quin voces quoque
auditas, cum centenis hostibus singulos pugnaturos ; et
(egre inennem tantam multitudinem, nedum armatam,
sustineri posse ; in equum insilit, et, ante signa ob-
versus in aciem, ordines interequitans, Qu(e tristitia, Oratio Ca-
tnilites, hcec, quce insolita cunctatio est ? Hostem, an miiites,
me, an vos ignoratis? Hostis est quid aliud, quam per~
petua materia virtutis gloriceque vestrce ? Vos contra,
me duce, {ut Falerios Veiosque captos, et in capta pa-
tria GaUorum legiones ccesas taceam) modo trigemince
virtorice tripliccm triumphum ex his ipsis Volscis, et
^quis, et ex Etruria egistis. An me, quod non dictor'
tor vobis, sed tribunus, signum dedi, non agnoscitis du-
cem ? neque ego mcuvima imperia in vos desidero ; et
vos in me nihil, prceter me ipsum, intueri decet : neque
enim dictatura mihi umquam animos fecit, utneexsi-
Uum qiiidem adcmit. lidem igitur omnes sumus : et,
qimm eadem omnia in hoc bellum adferamus, qua in
priora adtuUmus, eumdem eventum belli exspectemus.
Simul con-currcritis, quod quisque didicit ac consuevit,
faciet. Vvs vincetis, illi fugient.
VIII. Dato deinde signo, ex equo desilit, et pro- Vincit
ximum signiferum, nianu adreptum, secum iu hos- "'
tem rupit 3 infer, miles, clamitans, signum: quod ubi
TC
420 T. LIVII
t5. C. .569. videre ipsum Camillum, jam ad munera coi-poris sc-
" * ■ 'necta iiivalidum, vadentem in liostes, procurrunt
pariter omnes, clamore sublato, Sequere wipernto-
rem, pro se quisque clamantcs. Emissum ctiam sig-
mmi Camilli jussu in hostium aciem ferunt j idquc
ut repeteretur, concitatos antesignanos. Ibi primum
pulsum Antiatem, terroremque non in primam tan-
tum aciem, sed etiam ad subsidiarios perlatum : nec
yis tantum militum movebat, excitata praesentia
ducis, sed quod Volscorum animis nihil terribilius
trat, quam ipsius Camilli forte oblata spccies. Ita,
quocumque se intulisset, victoriam secum haud du-
biam trahebat : maxime id evidens fuit, quum, in
Jifcvum cornii, propc jam pulsum, adrepto repcnte
ti[\\o cum scuto pcdcstri, abvectus, conspectu suo
proeliura rcstituit, ostentans vincentem ceteram aci-
em. Jam inclinata res erat, sed turba hostiura ct
fuga inpediebatur, et longa caede conficienda mul-
litudo tanta fesso militi erat : quum repente ingen-
tibus procellis fusus imber certam magis victoriam,
quam proelium, diremit. Signo deinde rcceptiii da-
to, nox insecuta, quietis Romanis, pcrfecit belhmi.
Latini namque et Hernici, relictis Volscis, domos
profccti sunt, malis consiliis parcs adepti evcntus.
Volsci, ubi se dcscrtos ab eis videre, quorum fiducia
rebellaverant, relictis castris, moenibus Satrici se
includunt. Quos primo Camillus vallo circumdarc,
et aggcre atque operibus obpugnare est adortus :
quse postquara nulla eruptione inpediri videt ; mi-
nus esse animi ratus in hoste, quam ut in eo tam
lentae spei victoriam exspectaret, cohortatus railitcs,
ne, tamquam Veios obpugnantes, in opcrc longin-
<juo scse tererent^ victoriam in manibus esscj in-
LIEER VI. CAP. IX. 421-
senti militum alacritate moenia undique adejressus, U. C. 36q.
scalis oppidum cepit. Volsci abjectis armis scse * '
dediderunt.
IX. Ceterum animus ducis rei majorij Antio^ in-
minebat : id caput Volscorum, eam fuisse originem
proximi belli. Sed quia nisi magno adparatu, tor-
mentis machinisque, tam valida urbs capi non pote-
rat ; relicto ad exercitum collega, Romam est pro-
fectus, ut senatum ad excidendum Antium hortare-
tur. Intcr scrmonem ejus (credoj rem Antiatem
diutm-niorem manere^ Diis cordi fuisse) legati ab
Nepete ac Sutrio, auxilium adversus Etruscos pe-
tentes, veniunt, brevem occasionem esse ferendi
auxilii memorantes : eo vim Camilli ab Antio for-
tuna avcrtit. Namque quum ea loca obposita Etru-Bellum
riiB, et veUit claustya inde portaeque essent ; et illis • s„tfiv.m
occupandi ea, quum qiiid novi molirentur, et Ro- obsidenti-
manis recuperandi tuendique cura erat. Igitur scna- ^^'
tui cum Camillo agi placuit, ut, omisso Antio, bel-
lum Etruscum susciperet. Legiones urbana;, quibus
Quinctius prjefuerat, ei decernuntur : quamquam
expertum exercitura adsuetumque imperio, qui in
Volscis erat, mallet, nihil recusavit ; Valerium tan-
tummodo imperii socium depoposcit. Quinctius
Horatiusque successores Valerio in Voiscis missi.
Profecti ab urbe Sutrium Furius et Valerius partem
oppidi jam captam ab Etruscis invenere ; ex parte
altcra, interseptis itineribus, aegre oppidanos vim
hostium ab se arcentcs. Quura Roraani auxilii ad-
ventus, tum Camilli nomen celeberrimura apud ho-
stes sociosque, et in praesentia rem inclinatam susti-
nuit, et spatium ad opem ferendam dedit. Itaque
diviso exercitu> Camillus coUcgam^ eam in parteia
422 T. LIVIl
U.C. 369. circumductis copiis, quam hostes tenebantj moenia
• ■ '^^'^•ailgredi jubet, non tanta spe scalis capi urbem pos-
se, quam ut, aversis eo hostibus, et oppidanis jam
pugnando fessis laxaretur labor, et ipse spatium in-
trandi sine certamine moenia haberet. Quod (junm
simul utrimquc tactum esset, ancepsque terror E-
truscos circunistaret, et moenia summa vi obpug-
nari, et intra moenia esse hostem viderent ; porta
se, quae una forte non obsidebatur, trepidi uno ag-
mine ejecere. Magna csedes fugientium ct in urbe
et per agros est facta : phires a Furianis intra moe-
nia caesi : Valeriani expeditiores ad persequendos
fuere ; nec ante noctem, quae conspectum ademit,
finem csedendi fecere. Sutrio recepto restitutoque
sociis, Nepete exercitus ductus, quod per deditio-
nem acceptum jam totum Etrusci habebant.
X. Videbatur phis in ea urbe recipienda laboris
fore ; non in eo solum, quod tota hostium erat, sed
Nepcte re- etiam qnod, parte Nepesinorum prodente civitatem,
cipitur. facta erat dcditio. Mitti tamen ad principcs eorum
placnit, ut secernerent se ab Etruscis, lidenique,
quam inplorassent ab Romanis, ipsi prsestarent.
Unde quum responsum adlatum esset, nihil sike pO'
testatis esse, Etruscos inania cmtodiasque portarum te-
iiere ; primo populationibus agri terror est oppida-
r»is admotus : deinde, postquam deditionis, quam
societatis, fidcs sanctior erat, fascibus sarmentorum
ex ixgro conlatis, ductus ad riEioenia cxercitus, com-
pletisque fossis scalcc admotae, et clamore prinio in-
petuque oppidum capitur. Nepesinis inde edictum,
ut arma ponant ; parcique jussum inermi. Etrusci
pariter armati atque inermcs caesi. Nepesinorum
quoquc auctores deditionis securi percussi : innoxise
LIBER VI. CAP. XI. 423
multitudini redditae res, oppidumque cum praesidio
relictum. Ita, duabus sociis urbibus ex hoste re-
ceptis, victorem exercitum tribuni cum magna glo-
ria Romam reduxerunt, Eodem anno ab Latinis A Latinis
H. . .^ . Hernicis-
ernicisque res repetitae, qucesitumquc, cur per eos ^.^^^ ^g^
annos militem ex instituto non dedissent ? Respon- repetitaj.
sum frequenti utriusque gentis concilio est, nec cul-
pam in eo publicam, nec consilium fnisse, quod su<b
juventutis aliqui apud Volscos militaverint : eos tamen
ipsos pravi consilii pvenam habere, nec quemquam ex
his reducem esse. Militis autem non dati caussam,
terrorem adsiduum a Folscis fuisse, quam pestem ad-
h(crentem lateri suo tot super alia aliis bellis exhau-
riri nequisse. Quae relata Patribus magis tempus,
quam caussam, non visa belli habere,
XI. Insequenti anno, A. Manlio, P. Cornelio, T. U. C. 370.
A C, 383
et L. Quinctiis Capitolinis, L. Papirio Cursore ite-
rum, C. Sergio iterum tribunis consulari potestate,
grave belluni foris, gravior domi seditio exorta : Bellum
belhim a Volscis, adjuncta Latinorum atque Ilerni- '^ scum.
corum dcfectione ; seditio, unde minime timeri po-
tuit, a patrici;e gcntis viro et inclitae famae, M. Man- M. Manlii
n/-, .. 1- ... . . ,. . pravae mo-
o Capitolnio : qui nuiiius anmn, quura alios P''iri- litiones
cipes sperneret, uni invideret, eximio simul honori-
bus atque virtutibus, M. Furio; aegre ferebat, solum
eum in magistratibus, solum apud exercitus esse ; tan-
tum jam eminere, ut iisdem auspiciis crSatos, non pro
collegis, sed pro ministris habeat ; quum interim, si
quis vere (pstimare velit, a M. Furio recuperari patria
€x obsidione hostium non potueril, nisi a se prius Ca-
pitolium atque arx servata esset : et ille, inter aurum
accipiendum et spem pacis solutis animis, Gallos ad-
gressus sit; ipse armatos capientesque arcem depulerit:
424 T. LIVII
V.C. 370. illius gloria' pars virilis apiid omnes milites sit, qui
• ^^'^simid vicerint ; suce victoricc veminem ovniium morta-
lium socium esse. Ilis opinionibus inflato animo,
ad hoc vitio quoque ingenii vehemens et inpotens,
postqnam inter Patres non, quantum sequura ccnse-
bat, excellere suas opcs animadvertit ; primum om-
nium ex Patribus popularis factus, cum plebeiis ma-
gistratibus consiha communicare ; criniinando Pa-
tres, adliciendo ad se plebem, jam aura, non consi-.
lio, ferri, famaeque magna; malle, quam bonae esse :
ct, non contentus agrariis legibus, quae materia
semper tribunis plebi seditiouum fuisset, fidem mo-
liri coepit : acriores quippe ceris alieni stimulos esse,
qui non egestatem modo atque ignominiam minentur,
sed nervo ac vincuUs corpus liberum territent : et erat
seris alieni magna vis, re damnosissima etiam diviti-
bus, aidificando contracta. BeUum itaque Volscum,
grave per se, oneratum Latinorum at([ue Hcrnico-
rum defectione, in speciem caussa; jactatum, ut ma-
jor potestas qusereretur. Sed nova consilia Manlil
A. Corne- niagis compulere scnatum ad dictatorem creandum.
Jius Cossus Crcatus A. Cornelius Cossus magistrum ecuiitum
dictator. ,. . r^, ^ . • ^ • i-
dixit 1 . (Jumctium Capitohnum,
XII. Dictator, etsi majorem dimicationem pro-
positam donii, quam foris, cerucbat ; tamen, seu
quia celeritate ad beUum opus erat, seu victoria tri-
umphoque dictaturae ipsi vires se additurum ratus,
delectu habito in agrum Pomptinum, quo a Volscis
exercitum indictum audierat, pergit. Non dubito,
prseter satietatem, tot jam hbris adsidua beUa cum
Volscis gesta legentibus iUud quoque subcursurum,
(quod mihi percenscnti propiorcs temporibus harum
rerum auctores miraculo fuitj unde toties victis
LIBER VI. CAP. XII. 425
Volscis et ^qiiis siibfecerint milites : quod quumu.C. 370.
ab antiqnis tacitum praetermissumque sit ; cujus ^' ^* ^^^'
tanc!cm cgo rei praeter opinionem, quae sua cuique^P^^ Vol-
conjectanti csse potest, auctor sim? Simile veri est,quis toties
aut intervallis bellorum^ sicut nunc in delectibus fit victis sub-
Romanis, alia atque alia subole juniorum ad bella jniiitcj,
instauranda toties iisos esse : aut non ex iisdem
semper populis exercitus scriptos, quamquam ea-
dem semper gens bellum intulerit : aut innumera-
bilem multitudinem liberorum capitum in eis fuisse
lociSj quae nvnic, vix seminario exiguo militum re-
licto, servitia Romana ab solitudine vindicant. In-
gens certe, (quod inter oranes auctores convenit)
quamquam nuper Camilli ductu atque auspicio ad-
cisae res erant, Volscorum exercitus fuit : ad boc
Latini Hernicique accesserant, et Circeiensium qui-
dam, et coloni etiam a Velitris Romani. Dictator'
castris eo die positis, postero cum auspicato pro-
disset, hostiaque caesa pacem Deum adorasset, lae-
tus ad milites, jam arma ad propositum pugnse sig-
num, sicut edictum erat, luce primum capientes;
processit : Nostra victoria est, milites, inquit, si ^jncZDictatoris
Dii vatesque eorum in futurum vident : itaque, nt de- ^^n^^^^
cet certcE spei plenos, et cum inparibus manus conser-
turos, pilis ante pedes positis, gladiis tantum dcxtras
armernus : ne procurri quidem ah acie velim, scd ob'
tiisos vos stabili gradu inpetum hostium excipere. Uhi
illi vana injecerint missHia, et effusi stantihus vobis se
intulerint, tum micent gladii, et veniat in mentem uni-
cuique, Deos esse, qui Romanum adjuvent ; Deos, qui
secitndis avibus in prcclium miserint. Tu, T. Quincti,
equitem intentus ad primum initium moti certaminis
feneas: nbi licerere jam aciem conlato pede videris, tum
SCJ.
426 T. LIVII
U.C. 370. terrorem equestrem occupatis alio pafore infer .- infec'
' tusque ordines pugnantium dissipa. Sic eques, sic
pedes, iit prseceperatj pugnant ; nec dux iGgiones,
nec forti'.na fcfellit ducem.
Victi Vol- XIII. Multitudo hostium, nuUi rei, praeterquam
numeroj freta, et oculis utramque metiens aciera,
temere proelium iniit, temere omisit : clamore tan-
tum missilibusque telis et primo pugnae inpetu fe-
rox, gladios et coulatum pedem et vultum hostis,
ardore animi micautpm, ferrc non potuit. Inpulsa
frons prlma, et trepidatio subsidiis inlata, et suum
terrorem intulit eques : rupti inde multis locis or-
dines, motaque omnia, et fluctuanti similis acies
erat : deinde, postquam, cadentibus primis, jam ad
se quisque perventuram c^edem cernebat, terga ver-
tunt. Instaxe Romanus ; et, donec armati confcr-
tique abibant, peditum labor in persequendo fuit :
postquam jactari arraa passim, fugaque per agros
spargi aciem hostium animadversum estj tum equi-
tum turmae emissae, dato signo, ne, in singuloi*ura
morando caede, spatium ad evadendmn interim mul-
titudini darent : satis essc, missilibus ac terrore in-
pedire cursum, obequitandoque agmen teneri, dum
adsequi pedes et justa caede conficcre hostem posset.
Fugie sequendique non ante nocteni finis fuit : capta
quoque ac dircpta eodem die castra Volscorum,
praedaque omnis, praeter libera corpora, militi con-
cessa est. Pars maxima captivorum ex Latiuis at-
que Hcrnicis fuit : nec hominum de plcbc, ut credi
posset mcrcede militasse, sed principcs quidani ju-
vcntutis inventi, manifesta fides, pul)lica ope VnU
gcos hostes adjutos. Circciensium (luoijue quidaui
cogniti, et coloui a Vclitris : llomauiquc ouuie-s
LIBER VI. CAP. XIV. ^.ij
wiissi percunctantibus primoribus Patrum eadem, U. C. 570.
quae dictatori, defectionem sui quisque populi, haud ' ' '**"'
porplexe indicavere.
XIV. Dictator excrcitum in stativis tenebat, mi-
nime dubius, bellum cum his populis Patrcs jussu-
ros ; quum major domi exorta moies coegit adciri
Roraam eum, gliscente in dies seditione, quam so- Manliana
lito magis metuendara auctor faciebat : non enim*^ ' '°*
jam orationes modo M. Manlii, sed facta, popularia
in speciem, tumultuosa eadem, qua mente fierent,
intuenda erant. Centurionem, nobilem militaribus
factis, judicatum pecuniae quum duci vidisset, me-
dio foro cum caterva sua adcurrir, et manum inje-
cit : vociferatusque de superbia Patrum, ac crude-
litate foeneratorum, et miseriis plebis, virtutibu»
ejus viri fortunaque ; Tum vero ego, inquit, nequid-'
quam hac dextra Capitolhan arcemque servaverim, si
civem commilitonemque meum, tamquam Gallis vic'
toribus captum, in servitutem ac vincula duci videam.
Inde rem creditori palam populo solvit, Ubraque et
sere liberatum emittit, Deos atque homines obte-
stantem, ut M. Manlio, liberatori suo, parenti plebis
Momance, gratiam referant. Acceptus extemplo in
tumultuosam turbam et ipse tumukura augebat, ci-
catrices acceptas Veienti, Gallico, aliisque deinceps
bellis ostentans. -Se militantem, se restituentem ever-
sos penates, multiplici jam sorte exsoluta, mergentibus
semper sortem usuris, ohrutum fcenore esse : videre lii-
cem,forum, civium ora, M. Manlii opera : omnia pa-
rentum beneficia ab illo se hahere : illi devovere cor-
poris vitceque ac sanguinis qtiod supersit : quodcumque
sibi cum patria, penatihus publicis ac privatis juris
fuerit, id cum vno homine esse. His vocibus instinc-
428 T. LIVll
U.C. 370. ta plebes fimim iam unius hominis esset, acidita
A C 382 . .
'alia commotioris ad orania turbanda consilii res.
Fundum in Veienti, caput patrimonii, subjecit pr?e-
coni : Ne quem vestrum, inquit, Quirites, donec quid-
<juam i?i re mea supererit, judicatum addictumve duci
patiar. Id vero ita accendit animos, ut per omne
fas ac nefas secuturi vindicem libertatis viderentur.
Ad hoc domi, concionantis in modum, sermones
pleni criminum in Patres : inter quos, quum omisso
discrimine, vera an vana jaceret, thesauros Gallici
Guri occultari a Patrihus jecit : nec jam possidendis
publicis agris contentos esse, nisi pecuniam quoque pub-
Ucam avertant : ea res si palam Jiat, exsolvi plehem
are alieno posse. Quae ubi objecta spes est, enim-
vero indignum facinus videri, quum couferendum
ad redimendam civitatem a Gallis aurum fuerit, tri-
buto conlationem factam : idem aurum, ex hosti-
bus captum, in paucorum praedam cessisse. Itaque
exsequebautur quaerendo, ubi tantae rei furtum oc-
cultaretur ; difterenteque, ct tempore suo se indica-
turum dicente, ceteris omissis, eo versae erant om-
nium curae : adparebatque, nec veri indicii gratiam.
mediam, nec falsi obfensionem fore.
Dictator in XV. Ita suspensis rebus dictator, adcitus ab ex-
citus. ercitu, in nrbcm venit : postero die senatu hal)ito,
qvium, satis periclitatus voluntatcs hominum, dis-
cedere senatum ab se vetuisset, stipatus ea multitu-
Manlium dine, sella in comitio posita, viatorcm ad ]M. Man-
lium misit : qni, dictatoris jussu vocatus, quum sig-
num suis dedisset, adesse ccrtamcn, agmine ingcnti
ad tribunal venit. Hinc senatus, liinc plebs, suum
quisquc iutucntes ducem, velut in acic constiteranf.
Tum dictator, silentio tacto^ Utinam, inquit^ mihi
Kocat.
LIBER VI. CAP. Xr. 42^
Patrihusque Romanis ita de ceteris rebus cum plebe U. C. 37».
coHvcniat, quemadmodum, quod ad te adtinet eamque ' *' ''
rem, quam de te sum qucesiturus, conventurum satis
conjido. Spem fac.tam a te civitati video, fide inco'
lumi, ex thesauris Gallicis, quos piimores Patrum oc-
cultent, creditum solvi posse. Cui ego rei tantum ab-
est ut inpedimento sim, ut contra te, M. Manli, ad"
horter, liberes fcenore plebem Romr/nam : et istos, i»-
cubantes publicis thesauris, ex prceda clandestina evol'
■vas. Quod 7iisi facis, sive quod et ipse in parte prce-
(ke sis, sive quia vanum indicium est, in vincula te
duci jubebo, nec diutius patiar, a te multitudinem fal-
hici spe concitari. Ad ea Manlius, nec se fefellisse,
ait, no7i adversus Tolscos toties hostes, quofies Patri-
bus expediat, nec adversus Latinos Hernicosque, quos
falsis cri7>iinibus iTi ar)7ia agant, sed adversus se ac
plebem Ro7nana7n, dictatore77i creatum esse. Ja77if
oinisso bello, quod simulatinn sit, i?i se inpetum fieri ;
jam dictatorem profiteri patroci7iium fcc7iC7'atoru7n ad'
C€7-sus plebein : jain sibi ex favore inultitudinis critne^t
€t perniciei7i quari. Obfe^idit, inquit, te, A. Cor7xeIi,
vosque, Patres co)isc7-ipti, circumfnsa turba lateri
77ieo ? Qui7i €a7n diducitis a 7ne singuli vestris bene-
ficiis, i7itercedendo, eximoido de nervo cives vestros,
prohibendo judicatos addictusque duci, ex eo, quod ad-
fiuit opihus vestris, sustinendo necessitates aliorum ?
Sed quid ego vos, de vestro inpendatis, ho7-tor? Sor-
tcm alia7n ferte : de capite deducite, quod usuris per-'
7iU)7ieratu77i est : ja77i nihilo mea tu7'ba, quam ullius,
co7i$pectior erit. At enim, quicl ita solus ego civium
cura77i ago ? nihilo magis, quod respondea77i, habeo,
quam si quaras, quid ita solus CapitoUu77i arcemque
servaveri7n. Et tum u7iiversis, qua)n potui, opem tuli,
45^ T. LIVIl
U. C. 370 et nunc singnlis feram. Nam quod ad thesauros Gal-
A C 382
• ' 'licos adtinet, rem, suapte natura facilem, difficilem
interrogatio facit : our enim quaritis, quod scitis? cur,
quod in sinu vestro est, excuti jubetis potius, quam po^
natis, nisi aliqua fraus subest ? Quo magis argui prce-
itigias jubetis vestras, eo plus vereor, ne abstuleritis
observantibus etiam oculos. Itaquc non ego, vobis ut
indicem prcedas vestras, sed vos id cogendi estis, ut in
medium proferatis.
XVI. Quum mittere ambages dictator juberet, et
aut peragere verum indicium cogeret, aut fateri fa-
cinus insimulati falso crimine senatus, oblataeque
vani furti invidiae j negantem, arbitrio inimicorum
se locuturnm, in vincula duci jussit. Adreptus a
viatore, Jupiter, inquit, optime maxime, Junoque Re-
gina, ac Minerva, ceterique Dii Deceque, qui Capito-
lium arcemque incolitis, siccine vcstrum miUteyn ac
*■ prasidem sinitis vexari ab inimicis ? Hcec dextra, qua
Gallos fudi a delubris vestris, jam in vincuUs et cate-
nis erit ? Nullius nec oculi ncc aures indignitatem
ferebant : sed invicta sibi qudedam paticntissima
jnsti imperii civitas fecerat : nec adversus dictato-
riam vim aut tribuni plebis, aut ipsa plebs, adtol-
Manlius in [ere oculos aut hiscere audebant. Conjecto in car-
missus. cerem Manlio, satis constat, magnam partem plebig
vestem mutasse, multos mortales capillum ac bar-
bam promisisse, obversatamque vestibulo carceris
moestam turbam. Dictator de Volscis triunipUa-
vit : invidiaeque niagis triuniphus, quam gloriae,
fuit, Quippe domi, non militiae, partum eum ; ac*
tumque dc cive, non de hoste, fremebant : unum
defuisse tantum superbi*, quod non M. Manlius
iinte currum sit ductut. Jamque baud prucui se-
LIBER VI. CAP. XVIf. 43I
ditlone res erat : cujus leniendae caussa, postuiante U. C. 37».
nullo, largitor voluutarius repente senatus factus,
Satricum coloniam duo millia civium Romauorum
deduci jussit : bina jugera et semisses agri adsig-
nati, Quod quum et parvum et paucis datum, et
mercedem esse prodendi M. Manlii interpretaren-
tur j remedio irritatur seditio : et jam magis in-
signis et sordibus et facie reorum turba Manliana
erat, amotusque post triuraphum abdicatione dic-
taturae tcrror et linguam et animos liberaverat ho-
minum.
XVII. Audiebantur itaque propalam voces expro- Querelae ad
. . , . ,. . , , /. . multitudi-
brantium multitudmi, gwoa dejensores suos sempei' Wnemdepro-
prcecipifem locum fuvore tollat, deinde in ipso (fiscri- di'oManlio,
viine periculi destituat. Sic Sp. Cassium, in agros plc'
bem vocantem, sic Sp. Mcelium, ab ore civium famem
suis inpensis propulsantem, obpressos ; sic M. Manli'
nm, mersam et obrutamfcenore partem civitatis in liber' *
tatem ac lucem extrahentem, proditum inimicis. Sa-
ginare plebem populares suos, ut jugulentur. Hoccine
patiendum fuisse, si ad nutum dictatoris non respon-
derit vir consularis ? Fingerent nientitum ante, atque
ideo non habuisse, quod tum responderet : cui servo
uniquam mendacii pcenam vincula fuisse ? Non obser-
vatam esse memoriam noctis ilUus, qiue pene ultima
atque csterna nomini Romano fuerit ? non speciem ag-
minis Gcdlorum, per Tarpeiam rupem scandentis?
non ipsius M. Manlii, qualem eum armatum, pleniim
sudoris ac sanguinis, ipso pene Jove erepto ex hostium
vianibus, vidissent? Selibrisne farris gratiam s&rva-
tori- patrice relatam ? et quem prope ccelcstem, c»g7io-
mine certe CapitoUno Jovi parem, fecerint, eum pati
9iacfum in carcere, in tenebris, obnoxiam carnijicis ar-
432 T. LIVU
bitrio ducere animam 9 Adeo in imo omnibus satis
auriliifuisse, nullam opem in tam multis uni esse? Jam
ne nocte quidem turba ex eo loco dilabebatur, re-
fracturosque carcerem rainabantur : quum remisso,
iJanlius e id quod erepturi erant, ex senatusconsulto Manlius
oducjtur vinculis liberatur : quo facto non seditio finita, scd
dox sedltioni datus est. Per eosdem dies Latinis
et Hernicis, simul colonis Circeiensibus et a Veli-
tris, purgantibus se Volsci crimine belli, captiTos-
que repetentibus, ut suis legibus in eos animadyer-
terent, tristia responsa rcddita ; tristiora colonis,
; quod cives Romani patriae obpugnandje nefanda
consilia inissent. Non negatum itaque tantum de
captivis ; sed, in quo ab sociis tamen temperave-
rant, denunciatum senatus verbis, facessercnt pro-
pere ex urbe, ab ore atque oculis populi Romani,
ne nihil eos legationis jus, extenio nou civi compa-
ratum, tej^eret.
X^'III. Recrudescente Manliana seditione, sub
exitu anni comitia habita, creatique tribuni mili-
tum consulari potestate ex Patribus Ser. Coi'nelius
U.C. .37i.Maluginen«is tertium, P. Valerius Potitus iterum,
M. Furius Camillus, Ser. Sulpiclus Rufus iterum,
C. Papirius Crassus, T. Quinctius Cincinnatus se-
cundum. Cujus principio anni et Patribus et plebi
peropportune externa pax data : plebi, quod nou
avocHta delcctu spem cepit, dum tam potentem ha-
beret duccm, fcEuoris expugnandi ; Patribus, ne
quo externo terrore avocarcntur animi ab sanandis
domesticis malis. Igitur, quum pars utraque acrior
aliquanto coorta esset, in propinquum certamcn
aderat et Manlius : advocata domum plcbc, cum
principibus novandarum rerum interdiu noctuque
LIBER VI. CAP. XVIII. 435
eonsilia agitat, plenior aliquanto animoriim irarum- y „
que, quam antea fuerat. Iram accenderat igno- A. C. 38i.
minia recens in animo ad contumeliam inexperto :
■piritus dabat, quod nec ausus esset idem in se dic-
tator, quod in Sp. Maelio Cincinnatus Quinctius fe-
cisset ; et vinculorura suorum invidiam non dicta-
tor modo abdicando dictaturaui fugisset, sed ne se-
natus quidem sustinere potuisset. His simul in-
fiatus exacerbatusque jam per sc accensos incitabat
plebis animos : Quonsque tandem ignorahitis fires Oratio sedi».
x>esiras, auas natura ne helluas quidein i^norare vo- J'?*^ Mau-
lii.
luit? numerate saltem, quot ipsi sifis, quot adversa-
rios haheitis. Si singuli singulos adgressuri essetis,
tamen cc7'ius crederem vos pro lihertate, quam illos
pro dominatione, certaturos. Quot enim clientcs cir-
ca singulos faisfis patronos, tot nunc adversus unum
hostem eritis. Ostendite modo hellum ; pacem habe-
bitis. Videant vos paratos ad vim ; jus ipsi remit-
tent. Audendum est aliquid universis, aut omnia sin-
gulis p liienda. Quousque me circumspeciahitis F Ego ,
quidem nuili vcstrum deero : ncfortiina mea desit, vi-
dete. Ipse vindex vester, uhi visum inimicis esf, nul-
lus repente fui : et vidistis in vlncula duci universi
eum, qui a singulis vohis vincula depuleram. Quid
tperetn, si plus iii vie audeant inimici? an exitum Cas-
sii Mcfliique e.vspertem? Bene facitis, quod abomina'
viini : Dii prohibehunt hccc : sed numquam propter
me de coelo descendent. Vobis dent mentem, oportet,
ut prohibeatis : sicut mihi dedenint armato togatoque,
iit vos a barbaris hostihus, a superhis defcnderem civi-
bus. Tam parvus animus tanti populi est, ut scmper
vobis auxilium adversus inimicos satis sif ? nec ullum
nisi quatenus imperari vobis sinatis, certamen adversus
VOL. I. U
434 T. Livii
U.C. &n-Patres noritis ? Nec hoc natura insitum vohis est, sed
A C. 381
' nsu possidemini. Cur enim adversus externos tantum
animorum geritis, iit imperare illis ceqnum censeatis ?
quia consucstis cum eis pro imperio certare, adversus
hos tcntare magis, quam tueri, libertatem. Tamen
qualescumque duces habuistis, qualescumque ipsi fuis-
tis, omnia adliuc, quantacumfjue petistis, obtinuistis
geu vi, scu fortuna vestra : tempus est, etiam majora
eonari. Experimini viodo et vestram felicitatem, et
me (ut spero) feliciter expertum : minore negotio, qui
impcret Pafribus, inponetis, quam, qui resisterent im-
perantibus, inposuistis. Solo (equandce sunt dictatura
consulatusque, ut caput adtollere Romana plebes pbs-
^it. Proinde adeste, prohibete jus de pecuniis dici :
ego me patronum projiteur plehis, quod mild cura mea
et Jides nomen induit. Vos si quo iusigni magis im-
perii honorisve nominc vestrum adpcUahitis ducem, eo
utemini potentiore ad ohiinenda ea, qwe vultis. Inde
de regno agcndi ortuni initium dicitiir : sed ncc
cum quibus, nec qucm ad finem consilia pervenc-
rint, sat planum traditur.
Scnatus de XIX. At in parte altcra scnatus dc secessionc, in
coercendo domum privatam, plcbis, foi*te etiam in arce posi-
Manlioagi- \ . / . . /
tat. tam, et inminenti mole libcrtati, agitat. Magna
pars vocifcrantur, Servdio Ahala opus esse, qui non
in vincula duci jubendo irritet publicum hostem, scd
linius jactura chvis fniat intestinum bellum. Dccur-
ritur ad leniorcm verbis scntentiam, vira tamcn
camdem babentem, Ut videanf magistratus, ne quid
ex perniciosis consiliis M. Manlii respuhlica dctrimenti
capiat. Tum tribuni consulari potcstate, tribuni-
que plebi (nam et, quia eumdcni ct suk potestatis,
queni libertatis omniuin, fincm ccrncbant, Patruia
LIBER VI. CAP. XX. 43^
auctorltati se dediderant) hi tum oranes, qnid opusU. C. 871.
facto sit, consultant. Quuni pr<Eter vim et czedera
nihil cuiquam obcurreret, eam autem ingentis di-
micationis fore adpareret ; tum M. Maenius et Q,
Publilius tribuni plebis, Quid Patrum et plebis cer-
tamen facivws, quod civitatis esse adversus unum pes-
tiferum civem debet ? Quid cum plebe adgredimur
•wm, quem per ipsam plebem tutius adgredi est, ut
suis ipse oneratus viribus ruat P Diem dicere ei nobis
bi animo est : nildl minus populare quam regnum est.
Simul multitudo illa non secum certari viderint, et ex
cdvocatis judices facti erunt, et accusatores de plebe,
patricium reum intuebuntur, et regni crimen in medio;
nulli magis, quam lihertati, favebunt, sucp.
XX. Adprobantibus cunctis, diem Manlio di- Manlio dies
j 1 • ^ r i • i I u dicitur a tr.
cunt : quod ubi cst ractum, primo commota plebSpj
cst, utiqne postquara sordidatum reum viderunt ;
tiec cnm eo non modo Patrum quemquam, sed ne
cognatos quidem aut adfines, postremo ne fratrct
quidem A. et T. Manlios : quod ad eum diem num- ,
quam usu venisset, ut in tanto discrimiue non et
proximi vestem mutarent. Ap. Claudio iu viucula
ducto, C. Claadium inimicum Claudlamque omnem
gcntem sordidatam fuisse : consensu obprimi popu-
larem virum, quod primus a Patribus ad plebem de-
fecisset. Quum dies venit, quae, prietcr coetus mul-
titudinis seditiosasque voces, et largitionem et fal-
lax indicium, pertinentia proprie ad regni crimen
ab accusatoribus objecta sint rco, apud neminem
auctorem invenio: nec dubito haud parva fuisse,
quum damnandi mora plebi non in caussa, sed in
loco, fuerit. Illud notandum videtur, ut sciant ho-
uines, quae et quanta decora foida cupiditas regui
U2
43^ "^' Livir
U.C. 371-non ingrata solum, sed invisa etiara, reddiderit,
■ ■^^'Homines piope quadringentos produxisse dicitur,
quibus sine foenore expensas pecunias tulisset, quo-
rum bona venire, quos duci addictos probibuisset.
Ad heec, decora quoque belli non commemorasse
tantum, sed protulisse etiam conspicienda ; spolia
hostium caesorum ad triginta, dona iraperatorum
ad quadraginta : in quibus insignes duas murales
coronas, civicas octo. Ad haec servatos ex hostibui
cives produxisse ; intcr quos C. Servilium magis-
trum cquitum absentcm nominatum : et quum ea
qnoque, qiiae bello gesta essent, pro fastigio rerum
oratione etiam magnifica, facta dictis sequando, me-
morassct, nudassc pectus insigne cicatricibus bello
acceptis ; et idemtidera, Capitolium spectans, Jo-
Tem Deosque alios devocasse ad auxilium fortu-
narum suarum : precatuscjue esse, ut, quam men-
tem sibi Capitolinam arcera protegenti ad salutem
populi RoQiani dedissent, eam populo Romano in
suo discrimine darent : ct orasse singulos imiver-
sosque, ut Capitolium atque arcem intuentcs, ut ad
Deos inmortiiles versi, de se judicarent. lu Cam-
po ^lartio quum ccnturiatira populus citarctur, et
reuSj ad Capitoliuni manus tendens, ab horainibus
ad Deos preces avertisset ; adparuit tribunis, nisi
oculos quoque horainmn liberasseut ab tanti rac-
mnria decoris, numquara fore in praeoccupatis bc-
neficio animis vcro criraini locum. Ita prodicta
die, in Pffitclinuui lucura cxtra portam Xoraeuta-
nam, unde couspcctus in Capitoliura non essct,
Damnatur. concilium populi iudictum est : ibi crimen valuit, et
obstinatis animis triste judicium, invisuraque etiam
judicibus, factum. Sunt qui per duumviros, qui de
LTBER VI. CAP. XXI. 437
perjuellione anquirerentj creatos, auctores sint dani-
Hatura : tribuni de saxo Tarpeio dejecerunt : lo-
rus([ue idem in uno horaine et eximise gloriae mo-
numentura et pcenaa ultimiE fuit. Adjectae mortuo
notae sunt : publica una ; quod, quum domus ejus
fuisset, ubi nunc sedes atque officina Monetae est,
latum ad populum est, ne quis patricius in arce aut
Capitolio habitaret : gentiiicia altera ; quod gentis
Manlise decreto cautum est, ne quis deinde M.
Manlius vocaretur. Hunc exitum habuit vir, nisi
in libera civitate natus esset, memorabilis. Po-
pulum brevi, postquam periculum ab eo nullum
erat, per se ipsas recordantem virtutes, desiderium
ejus tenuit : pcstilentia etiam brevi consecuta, nul-
lis obcurrentibus tantae cladis caussis, ex Man-
liano supplicio magnae parti videri orta : violatum
Capitolium esse sanguine servatoris : uec Diis cor-
di fuisse poenam ejus oblatam prope oculis suis,
a quo sua templa erepta e manibus hostium es-
sent.
XXI. Pestilentiam inopia fi-ugum, et vulgatamU. C. 372.
utriusque mali famam anno insequente multiplex * • ^^*'*
bellum excepit, L. Valerio quartum, A. Manlio ter-
tium, Ser. Sulpicio tertium, L. Lucretio, L. ^mi-
lio tertium, M. Trebonio, tribunis militum consulari
potestate. Hostes novi, pr£eter Volscos velut sorte
quadam prope in seternum exercendo Romano mi-
liti datos, Circeiosque et Velitras colonias jamdiu
molientes defectionem, et suspectum Latium, La- Novi hostes
nuvini etiam, quae fidelissima urbs fuerat, subito
exofti. Id Patres rati contemtu accidere, quod Ve-
liternis civibus suis tamdiu inpunita defectio esset,
dccreverunt, ut primo quoque tempore ad populupa.
U3
438 T. LIVII
ferrctur de bcllo eis indicendo : ad quam militiarn
quo paratior plebes esset, quinqueviros 1'omptino
agro dividendo, et triumviros Nepete coloniie de-
ducendae crcaverunt. Tum, ut bellum jubercnt, la-
tum ad popuUmi cst : et, nequldquam dissuadenti-
bus tribunis plebis, omncs tribus bellum jusserunt.
Adparatum eo anno bellum est ; exercitus proptei'
pestilentiam non eductus : eaque cunctatio colonis
jpatium deucrat deprccandi senatum ; et magna
hominum pars eo, ut legatio supplex Romam mit-
teretur, inclinabat : ni privato (nt fit) periculo pub-
licum inplicitum esset, auctoresque defectionis ab
Romanis, metu ne, soli crimini subjecti, piacula
irje Romanorum dederentur, avertissent colonias a
consiliis pacis. Neque in senatu solum per eos le-
gatio inpedita est, scd magna pars plebis incitata,
«t praedatum in agrum Romanum exirent : haec
nova injuria exturbavit omnem spera pacis. De
Praenestinorum quoque defectione eo anno primum
fama exorta : arguentibusque eos Tusculanis, et
Gabinis, et Lavicanis, quorum in fines incursatum
erat, ita placide ab senatu responsum est, ut mi-
nus crcdi de criminibus, quia nollent ea vera essCj
adpareret.
U. C. .1/3. XXII. Jnsequenti anno Sp. et L. Papirii, novi
''^^^" tribuni militum consulari potestatc, Velitras legio-
nes duxere ; quatuor coilegis Ser. Cornelio Malu-
gineuse quartum, Q. Servilio, Scr. Sulpicio, L. J£i~
milio quartum, tribunis ad prjesidium urbis, et si
qui ex Etruria novi motus nunciarentiu'. (omnia
euim inde suspecta erant) relic is, Ad Velitras ad-
versus majora pcne au.xilia Prsnestinormn, quam
ipsam tolonorum multitudincm, secundo proelio pug-
LIBER VI. CAP. XXII. 439
natum est j ita ut propinquitas urbis hosti et caus-
sa maturioris fugae, et unum ex fuga receptaculura
csset. Oppidi obpugnatione tribuni abstinuere 3
quia et anceps erat, nec in perniciem coloniae pug-
nandum censebant. Literae Romam ad senatum
rum victorios nunciis, acriores in Prccnestinum, quam
in Veliternum hostem, missce. Itaque ex senatus-
consulto populique jussn bellum Praenestinis indic-
tum : qui, conjuncti Volscis, anno insequente Sa-
tricum, coloniam populi Romani pertinaciter a co-
lonis defcnsam, vi expugnarunt, foedeque in captis
•cxercuere victoriam. Eam rera a?gre passi Ro-U. C. 374.
mani, M. Furium CamiUum septimum tribunum • * ' *
militum creavere : additi collegae A. et L. Postumii
Regillenses, ac L. Furius, cum L. Lucretio et M.
Fabio Ambusto. Volscum bellum M. Furio extra^^''""^
,. 1 ,. ., . T Volscum.
•ordmem decretum : adjutor ex tribunis sorte L,
Furius datur ; non tam e republica, quam ut col-
legae materia ad omnem laudem esset ; et publice,
quod rem temeritate ejus prolapsam restituit ; et
privatira, quod ex errore gratiam potius ejus sibi, '
quam suam gloriam, petiit, Exactae jam setatis
Camillus erat, comitiisque jurare parato in verba
excusandae valetudini solita consensus populi re-
stiterat : sed vegetum ingcnium in vivido pectore
vigebat, virebatque integris sensibus, et civiles jara
res haud magnopere obeuntem bella excitabant.
Quatuor legionibus quaternum millium scriptis, ex-
ercitu indicto ad portam Esquilinam in posterum
diem, ad Satricum profcctus. Ibi eum expugna-
tores. coloniae haudquaquam perculsi, fidentes milir
tum numero, quo aliquantum priestabant, opperie-
tfantur : postquam adpropinquare Romanos sense-
U4
44^ T. LIVIl
U. C. 374. ruiit, extcmplo in aciem procedunt, nihil dilatnri,
' 'quin pcricuhim summae rerum facerent : ita pauci-
tati hostium nihil artcs iinperatoris miicij quibus
solis confiderent, profiituras esse.
XXIII. Idem ardor et in Romano exercitu erat,
et in altero duce : nec prasscntis dimicationis for-
tunam ulla res, prceterquam unius yiri consilium at-
•que impcrium, morabatur : qui occasionera juvan-
■darum ratione virium trahendo bcllo quaerebat. Eo
magis hostis instare ; nec jam pro castris tantum
suis explicare aciem, scd procedere in medium cam-
pi, et vallo prope hostium signa inferendo, super-
bam fiduciam virium ostentare. Id segre patifcba-
tur Romanus miles ; multo aegrius alter ex tribuni»
L. Furii te- i^ilitum L. Furius, ferox quum setate et ingenio,
meritas. tum multitudinis, ex incertissimo sumentis animos,
spe inflatus. Hic per se jam milites incitatos in-
super instigabat elevando, qua una poterat, aetate
auctoritatem collegce : Juvenibns bella data, dicti-
tans, et cum corporibus vigere et dcjtorescere animos ;
cunctatorem ex acerrimo bellatore factum ; et, qui ad-
veniens castra urbesque primo inpetu rapere sit solitus,
eum residem intra vallum tempus terere : quid ac-
ccssurum suis, decessurumve hostium viribus sperau'
tem ? quam occasionem, quod tempus, quem insidiis
instruendis locum 9 frigere ac torpere senis consilia.
. Std Camillo quum vitcB satis, fum glorice esse : quid
adtinere, cum mortidi corpore uno, civitatis, quam in-
mortalem esse deceat, pati consenescere vires ? His
sermonibus tota in se averterat castra : et, quum
omnibus locis posceretur pugna, Sustincre, inquit,
M. Furi, non possumus inpetum militum : et hostis,
cujus anunos cunctundo auximus, jam minime iole-
LIBER VI. CAP.^XIV. 44I
randa superbia insultat. Cede nnus omnihus, et pa-U. C. 07<.
tere te vbtci consiUo, ut maturius hello vincas. Ad • • ' *
ea Camillus : Qua hella suo unius auspicio gesta ad Camilli
,. , . . moderatio.
eam diem essent, negare in eis ueqiie se, neque popu'
lum Romanum, aut consilii sui, aut fortunce pamitu-
isse : nunc scire, se collegani habere jure imperioqus
parem, vigore (etatis prcestatitcm. Itaque se, quod ad
exercitum adtineat, regere consuesse, non regi : colle-
gce imperium se non posse inpedire. Diis bene juvan-
tibus ageret, quod e republica duceret. ^tati suce se
veniam etiam petere, ne in prima acie esset : qucc senis
munia in bello sint, iis se non defuturum. Id a Diis
inmortalihus precari, ne qui casus suum consilium lau-
dahile efficiat. Nec ab homiiiibus salutaris senteri-
tia, nec a Diis tam pise preces auditae sunt : pri-
mam aciem auctor pugnge instruit, subsidia Camil- Pugna cum
lus firmat, validanique stationem pro castris obpo- ^ ^^'^'
nit : ipse edito loco spectator intentus in eventu
alieni consilii constitit,
XXIV. Simul primo concursu concrepuere ar-
ma, hostis dolo, non metu, pedem retulit : lenis ab
tergo ciivus erat inter aciera et castra : et quod
muhitudo subpeditabat, aliquot validas cohortes in
castris armatas instructasque reliquerant, quse inter
commissum jam certamen, ubi vallo adpropinquas-
set hostis, erumperent. llomanus, cedentem hos- Primo Ro-
tem efiuse sequendo in locum iniquum pertractus, ^Q^pgrj"
opportunus huic eruptioni fuit : versus itaque in
victorem tcrror, et novo hoste, et supina valle Ro-
manam inclinavit aciem, Instant Volsci recentes,
qui e castris inpetum fecerant ; integrant et illi
pugnani, tiui simulata cesserant fuga. Jara non re-
cipiebat se Romanus miles ; sed, inraemor recentis
U5
443 T. LIVII
U.C 3/4. ferocise veterisque decoris, terga passim dabat, at-
' " ' ' que eflFuso cui'su castra repetebat : quum CamiUus,
subjectus a circumstantibus in equum, ct raptim
subsidiis obpositis, Hcec est, inquit, milites, pugna,
qiiam poposcistis ? Quis homo, quis Deus est, quem
accusare possitis ? vestra illa temeritas, vestra igna-
via hcec est. Secuti alium ducem, sequimini nunc Ca-
niilhnn ; et, quod ductu meo soletis, vincite. Quid
vallum et castra spectatis ? neminem vestrum illa, nlsi
victorem, receptura sunt. Pudor primo tenuit eiTu-
8os : inde, ut circumagi signa, obvertique aciem vi-
derunt in hostem, et dux, prsterquam quod tot in-
sii;r.is triumpbis, etiam aetate venerabilis, inter pri-
ma signa (ubi plurimus labor periculumque erat)
se obfercbat, increpare singuli se quisque et alios,
et adhortatio in vicem totam alacri clamore perva-
sit aclcni. Neque alter tribunus rci def-.ut : sed,
rcissus a collega rcstitueute peditum acicm ad equi-
tes, non castiga'".do, (ad quam rem leviorem aucto-
rem eum culpse societas fecerat) sed, ab iraperio
totus ad preces versus, orare singulos universosque,
ut se, reum fortunce ejus diei, crimine eximerent. Ah-
nuente ac prohibente colhga, temerltatis me omnium
potius sociujn, quam unius prvdentice, dedi. Camillus
in utraque vestra fortnna suam gloriam videt : ego,
ni restituitur pugna, {quod miserrimum est) fortu-
nam cum omnibus, infamiam solus scntiant. Opti-
mum visum est, in fluctuantem aciem tradi equos,
et pedestri pugna invadere hostem. Eunt insigncs
armis animisquc, qua premi parte maxime pcditum
copias vident : nihil, neque apud duces, neque apud
milites, remittitur a summo certamine animi. Sen-
Victi Voi- ^i^ (,j.gQ cvcntus virtutls eni?ae opem : et VoUci,
tci.
LIBER VI. CAP. XXV. 443
«jua modo simulato metu cesserant, ea in vcram U. C. 074.
fugam eftusi, magna pars et in ipso certamine, et •* *'''*•
post in fiiga caesi : ctteri in castris, quae capta
eodem inpetu sunt, plures tamen capti, quam oc-
cisi.
XXV. Ubi in recensendis captivis quum Tuscu-
lani aliquot noscitarentur, secreti ab aliis ad tribu-
nos adducuntur, percunctantibiisque fassi^ publico
consilio se militasse : cujus tara vicini belli metu
Camillus motus, extemplo se Romaiu captlvos ductu-
rum, ait, 7ie Patres ignari sint, Tusculanos ab socie-
tafe descisse : casfris exercituique interim, si videatur,
prcrsit collega. Documento unus dies fuerat, ne sua
consilia melioribus praeferret : ncc tanien aut ipsi,
aut in exercitu cuiquam satis placato animo Ca-
millus laturus culpam ejus videbatur, qua data iu
tam pra.'cipitcra casum respublica esset 3 et quum
in exercitu, tum Romae constaus omnium fama
erat, quum varia fortuna in Volscis gesta res esset,
advers« pugnae fugseque in L. Furio culpam, secun-
dae decus omne pencs M. Furium esse. Inti'oduc-
tis in senatum captivis, quum bello persequendos
Tusculanos Patres censuissent, Camilloque id bel-
lum mandassent ; adjutorem sibi ad eam rem unumBellum
petit : permissoque, ut ex collegis optaret, quem '^*^^'^""'
vellet, contra speni omnium L. Furium optavit :
qua moderatione animi quum collfgae levavit infa-
. miam, tum sibi gloriam ingentem peperit. Nec
fuit cum Tusculanis bellum : pace constanti vim A Tuscu-
Romanam arcuerunt, quam armis nou poterant. '^"'^ P^*^.®
' _ ^ constanti
lutrantibus fines Romanis, non demigratum ex pro- propulsa-
pinquis itineris locis, non cultus agrorum intermis-*^"'^'
sus : patentibus portis nrbis, togati obviam fre-
U6
^y\y\ T. LIVII
UC. .374.quentes imperatoribus processerc : comineatus cx-
''"^'ercitui coniiter iii castra ex urbe et ex agins deve-
liitur. Camillus, castris ante portas positis, ea-
demne forma pacis, quze in agris ostentaretur, etiam
intra moenia esset, scire cupiens ; ingressus urbem,
ubi patentes januas, et tabernis apertis proposita
omnia in medio vidit, intentosque opifices suo
quemque operi, et ludos literarura strepere discen-
tium vocibus, ac repletas semitas, inter vulgus ali-
ud, puerorum et mulierum huc atque illuc euntium,
qua quemque suorum usuum causste ferrent ; nihil
usquam, non pavidis modo, sed ne mirantibus qui-
dem simile ; circumspiciebat omnia, inquirens ocu-
lis, ubinam bellum fuisset : adeo nec amotas rei us-
quam, nec oblatae ad tempus vestigium uUum erat :
sed ita omnia constanti tranquilla pace, ut eo vix
fama belli perlata videri posset.
XXVI. Victus igitur patientia bostium, senatum
eorum vocari jussit. Soli adhuc, inquit, Tusculani,
rera arma verasque vires, quibus ab ira Ttomanorum
vestra tutaremini, invenistis. Ite Romam ad senatum .'-
(estimabunt Patres, utrum plus ante ■pceno', an nunc
venicE meriti sitis : non prcecipiam gratiam publici bc-
neficii : deprecandi potestatem a me habueritis ,• pre-
cibus eventum vestris senatus, qucm videhitur, dabit.
Postquam Romam Tusculani venerunt, senatusque
paullo ante fidelium sociorura mosstus in vestibulo
curise est conspectusj moti extemplo Patres, vocari
eos jam tum liospitaliter magis, quam hostilitcr,
jusserc. Dictator Tusculanus ita verba fecit : Qui-
hus bellum indixistis, intulistisque, Patres conscripti,
sicut nunc videtis nos stantes in vestibulo curitE vestrce,
ita armuti paratique obviam imperatoribus legionibus-
LIBER VI. CAP. XXVII. 445
que vestris processimus. Hic noster, hic pltbis nostrce
habitus fuit, eritque semper, nisi si quando a vobis,
proque vobis, arma acceperimus. Gratias agimus et
ducibus vestris et exercitibus, quod oculis magis, quam
auribus, crediderunt ; et, nbi nihil hostile erat, ne ipsi
quidem fecerunt. Pacem, quam nos prcestitimus, eam
a vobis petimus : bellum eo, sicubi est, avcrtatis, pre-
camur. In nos quid arma polleant vestra, si patien-
do experiundum est, inermes experiemur. Hcec mens
nostra est ; Dii inmortales faciant, tam felix, quam
pia. Quod ad crimina adtinet, quibus moti bellum
indixistis ; etsi revicta rebus verbis confutare nihil ad-
tinet ; tamen, etiamsi vera sint, vel fateri nobis ea,
quum tam evidenter poenituerit, tutum censemus. Pec-
cetur in vos, dum digni sitis, quibus ita satbfiat. Tan-
tum fere verborum ab Tusculanis factum. Pacem
in praeseiitia, nec ita multo post civitatem etiam,
inpetraverunt. Ab Tusculo legiones reductie.
XXVII. Camillus consilio et virt.ite in Volsco
bello, felicitate in Tusculana expeditio;;», utrobique
singulari adversus coHegam patientia et modera-
tione insignis, magistratu abiit ; cr;atis tribunis
militaribus in insequentem anuum, L. et P. Vale- U. C. 375.
riis, Lucio quintum, Publio tertium, et C. Sergio^* ^- ^^^*
tertium, L. Meneuio secimdum, Sp. Papirio, Ser.
Coraeiio Maluginense. Censoribus quoque eguit an- Maximum
nus, maxime propter incertam famam aeris alieni ; ^^ ^ lenuna
' t r ... "^omae.
adgravautibus suramam etiam invidi^e ejus tribunis
plebis, quum ab iis elevaretur, quibus fide magis,
quam fortuna, debentium laborare creditum videri
expediebat. Creati ccnsorcs C. Sulnicius Caraeri-
nus, Sp. Postumius Regillensis : coeptaque jam res -
morte Postumii, quia collegam subfici censori reli-
44^ T. Livn
U.C. 375»'^ erat, iutcrpellata est. Igitur quum Sulpiciu^
A. C. 377abdicasset se magistratu, censores alii, vitio creati,
non gesserunt magistratum : tertios creari (velut
Diis non accipientibus in eum annum censuram)
Tribb. pl. religiosiun fuit. Eam vero ludificationem plebis
seditiosa tribvmi ferendam negabant. Fuaere senatum testes,
oratio. .
tahiilas pnblicas, censtis cigiisque, quia noimt conspici
summam ceris alieni, qu(B indicatura sit, demersam
partem a parte ciiitatis : quum interim obepratam ple-
bem objectari aliis atque aliis hostibus. Passim jam
sine ullo discrimine bella quceri : ab Antio Satricum,
ab Satrico Velitras, inde Tusculum legiones ductas.
Latinis, Hernicis, Pranestinis jam intentari arma ;
civium magis quam hostium. odio ; ut in armis terant
plehem, nec respirare in urhe, aut per otium lihertatis
meminisse sinant, aut consistere in concione, uhi ali-
quando audiant vocem trihuniciam, de levando fanore
etjine aliarum injuriarum agentem. Quod si sit animus
pJehi memor pntrum lihertatis, se nec addici quem'
quam civem Romanum ob credtum pecuniam passu-
ros, neque delectum haberi ; donec, inspecto icre alie-
no, initaque ratione minuendi ejns, sciat unusquisque,
quid sui, quid aiieni sit : supersit sibi Liberum corpus,
an id qiioque nervo debeatur. INIerces seditionis pro-
posita confestim seditionera excitavit : nam et ad-
Bellum dicebantur multi, et ad Pr^enestini famam belli no-
raenest!- ^,^^ legiones scribendas Patres censuerant : quae
num. ° _ ..... .
utraque simul auxilio tribunicio et consensu plebis
inpediri ccepta. Nam neque duci addictos tribuni
sinebant, neque juniorcs nomina dabant. Quuni
Patribus minor pnesens cura creditie pecunice juris
exsequendi, <jHam delectus, csset ; quippc jam a
PrjEncste profcctos hostes in agro Gabino conse-
LIBER VI. CAP. XXVIII. 447
illsse nuiiciabatur ; interim tribunos plebis fama ea V' S.' ^^^'
' ^ A. C. 377.
ipsa irritaverat magis ad susceptum certamen, quam
deterruerat : neque aliud ad seditionem exstinguen-
dam in urbe, quam prope inlatum moenibus ipsis
bellum, valuit.
XXVIII. Nam quum esset Prjenestinis nuncia-
tum, nullum exercitum conscriptum Romae, nullum
ducem certum esse, Patres ac plebem in semetipsos
versos ; occasionem rati duces eorum, raptim ag-
mine acto, pervastatis protinus agris, ad portam
Collinam signa intulere. Ingens in uibe trepidatio
fuit : conclamatum ad arma, concursumque in mu-
ros atque portas est : tandenique, ab seditione ad
bellum versi, dictatorem T. Quinctium Cincinna- T. Quinc-
tum creavere. Is raagistrum equitum A. Sempro- *'"* Q'cta-
nium Atratinum dixit. Quod ubi auditum est,
(tantus ejus magistratus terror erat) simul hostes
a moenibus recessere, et juniores Romani ad edic-
tum sine i-etractatione convenere. Dum conscri-
bitur RomiE exercitus, castra interim hostium haud
procul AUia flumine posita : inde agrara late popu-
lantes, fatalera se urbi Romanee locuia ccpisse, inter
se jactabant ; similem pavorem iiicle ac fugam fore,
ac bello Gallico fiierit. Etetiim, si diem, contactum
religione, insignetnqve nomine ejus loci, timcant Ro-
mani, quanto magis AUiensi die AlUam ipsam, momi-
mentum tantce cladis, reformidatiiros ? Species pro-
fecto his ibi truces Gallorum sonumque vods in oculis
atque in auribus fore. Has inanium rerum inanes
ipsas volventes cogitationes, fortunoe loci delega-
vtrant spes suas. Ronaai contra, Ubicumque es-
set Latinvs hostis, satis s:ire, enm esse, quem, cd
Regillum lacum devictum, centum annorum pace cb-.
448 T. LIVII
V.C. 375. noxia tenuerint. Lociim, msignem mcmoria cladis,
A C 37"
' ■ irritaturum se potius ad delendam memoriam dedecoris,
quamiit timorem faciat, ne qua terra sit nefasta vic-
toricE succ. Quin ipsi sibi Galli si obferantur illo loco,
se ita pugnaturos, iit Romce pugnaverint in repetenda
patria, nt postero die ad Gabios ; tunc, quum effece-
rint, ne quis hostis, qui mcenia Romana intrasset, nun~
cium secundce adversceque fortuna domum perferret.
XXIX. His utrimque animis ad Alliam ventum
est. Dictator Romanus, postqnam in conspectu
hostcs erant instructi intentique, Videsne tu, inquit,
A. Semproni, loci fortuna illos fretos ad Alliam con-
stitisse ? nec illis Dii inmortales certioris quidqnam
Jiducia:, majorisve quod sit auxilii, dederint. At tu,
fretus armis unimisque, concitatis enuis invade mediam
aciem : ego cum legionibus in turbatos trepidantesque
inferam signa. Adeste, Dii testes fcederis, et expetite
pcenas, debitas simul vobis violatis, nobisque per ves-
trum numen deceptis. Non equitem, non peditem
Vincuntur sustinuere Prsenestini : prinio inpetu ac claraore
Praenesuni. f\issipati ordincs sunt. Dein, postquam nullo loco
constabat acies, terga vertuntj constcniatique, ct
prccter castva etiam sua pavore pralati, non prius
se ab effuso cursu sistunt, quara in conspectu Prae-
neste fuit. Ibi ex fuga dissipati, locum, quem tu-
multuario opere communirent, capiunt : ne, si in-
tra nioenia se recepissent, extemplo ureretur ager,
depopulatisque omnibus obsidio urbi inferretur.
Sed, postquam, direptis ad Alliara castris, victor
Romanus aderat, id quoque munimentum relictura :
et, vix mnenia tuta rati, oppido se Pneneste inclu-
dunt. Octo praeterea oppida erant sub ditione Prae-
nestinorum : ad ea circumlutum bellum : deinccps-
LIBF.R VI. CAP. XXX. 449
quc, haud magno certamine captis, Velitras exercitus
ductns. Eae quoque expugnatse : tum ad caput belli
Pnencste ventiun. Id non vi, sed per deditionem,
receptum est. T. Quinctius, scmcl acie vicLor, bi-
nis castris hostium, novcm oppidis vi captis, Prae-
tieste in deditionem acccpto, Romam revertit : tri-
iimphansque signum, Prieneste devectum, Jovis Im- Jupiter Im-
peratoris in Capitolium tulit, Dedicatum est in-^"*
ter cellam Jovis ac Minerv^e ; tabulaque sub eo
fixa, monumentum rerum gestarum, his ferme in-
cisa literis fuit : Jupiter atque Divi omnes hoc de-
derunt, ut T. Quinctius dictator oppida novem cape-
ret. Die vicesimo, quam creatus erat, dictatura se
abdicavit.
XXX. Comitia inde habita tribunorum militum
consulari potestate 5 quibus aequatus patriciorum
plebeiorumque numerus, Ex Patribus creati P. etu. C. 376.
C. Manlii, cum L. JuUo : plebes C. Sextilium, M.^^^-C-^y^*
Albinium, L. Antistium dedit. Manliis, quod ge-
nere plebeios, gratia Julium anteibant, Volsci pro-
vincia, sine sorte, sine comparatione, extra ordinem
data : cujus et ipsos postmodo et Patres, qui dede-
rant, poenituit. Inexplorato pabulatum cohortes
raisere : quibus vekit circuraventis, quum id falso
nunciatum esset, dum, praesidio ut essent, citati fe-
runtur, ae auctore quidem adservato, qui eos, hos-
tis Latinus pro milite Romano, frustratus erat, ipsi
in insidias praecipitavere, Ibi dum iniquo loco sola
virtute militum restantes caeduntur, c?eduntque, cas-
tra interim Romana, jacentia in campo, ab altera
parte-hostes invasere. Ab ducibus utrobique pro-
dit^e tcmeritate atque inscitia res : quidquid super-
fuit fortunae popidi Romani, id miiitum etiam sine
450 r- Livrt
rectore stnbilis virt\is tutata est. Qiiae ubi Romatn
snnt relata, primum flictatorem dici placebat : de-
inde, postquara quiet^ res cx A^^olscis adfcrebantur,
et adparuit, nescire cos victoria et tempore uti, re-
Tocati etiam inde excrcitus ac duces : otiumque
inde, quantum a Volscis, fuit : id modo extrem»
anno tumultuatum, quod Praenestini concitatis La-
tinorum populis rebellarunt. Eodem anno Setiam,
ipsis querentibus pcnuriam hominum, novi coloni
adscripti. Rebusque haud pro-r-peris bello, domes-
tica quies, quam tribunorum militum ex plebe gra-
tia majestasque inter suos obtinuit, solatium fuit.
U. C. 377. XXXI. Insequentis anni principia statira sedl-
' tione ingenti arsere, tribunis militum consulari po-
testate Sp. Furio, Q. Servilio secundum, C. LiciniOj
P. ClcElio, M. Horatio, L. Geganio. Erat autem
Seditiones et materia et caussa seditionis aes alienum : cujus
ob aes alic- noscendi gratia Sp. Servilius Priscus, Q. Cloelius
Siculus censores facti, ne rera agerent, bello inpe-
diti sunt : nanique trepidi nuncii primo, fuga de-
inde ex agris legiones Volscorum ingressas fines^
popularique passim Romanum agrum, adtidere. la
qua trepidatione tantum afuit, ut civilia certamina
terror externus cohiberet, ut contra eo violentior
potestas tribunicia inpediendo delectui esset : do-
nec conditiones inpositae Patribus, ne quis, quoad
bellatum esset, tributum daret, aut jus dc pecunia
credita diceret. Eo laxamento plcbi sumto, mora
delectui non est facta. Legionibus novis scriptis,
Volscorum placuit, duos exercitus in agrum Volscum legioni-
agri devas- ^ lUvisis duci. Sp. Furius, M. Horatius dextror-
tantur. '^
sus maritimam oram atque Antium, Q. Servilius et
L. Gcganius Iveva ad montcs Ecctram pcrgunt.
LIBER VI. CAP. XXXII. 45I
Neutra parte hostis obvius fuit. Populatio itaque
non illi vagre similis, qusun Volscus latrocinii more,
discordia hostiuui fretus, et virtutem metuens, per
trcpidationem raptim feccrat ; sed ab justo exercitu
justa ira facta, spatio quoque temporis gravior.
Quippe a Volscis, timentibus, ne interim exercitus
ab Roma exiret, incursiones in extrema finium fac-
tae erant : llomano contra etiam in hostico moran-
di caussa erat, ut hostem ad certamen eliceret. Ita-
que, omnibus passim tectis agrorum, vicisque etiam
quibusdam exustis, non arbore frugifera, non satis
in spem frugum relictis, omni, quae extra mcenia
fuit, hominum pecudamque praeda abacta, Romam
utriraque exercitus reducti.
XXXII. Parvo intei-vallo ad respirandum de-
bitoribus dato, postquam quietae res ab hostibus
erant, celebrari de integro jurisdictio ; et tantum
abesse spes veteris levandi foenoris, ut tributo no-
vum foenus contraheretur in murum, a censoribus
locatum saxo quadrato faciundum : cui subcumbere
oneri coacta plebes ; quia, quem delectum inpcdi-
rent, non habebant tribuni plebis, Tribunos etiam
militares patricios omnes, coacta principum opibus,
fecit, L. ^milium, P. Valeriiun quartum, C. Vetu-U. C. 37».
rium, Ser. Sulpicium, L. et C. Quinctios Cincinna-
tos. lisdeni opibus obtinuere, ut adversus Latinos
Volscosque, qui conjunctis legionibus ad Satricum
castra habebant, nuUo inpediente omnibus juniori-
bus sacramento adactis, tres exercitus scriberent :
unum ad praesidium urbis ; alterum, qui, si qui ali-
bi motus exstitisset, ad subita beili mitti posset ;
tertlum longe validissimum P. Valerius et L. ^mi-
lius ad, Satricum duxere : ubi quum aciem instrue-
A. C. a74.
45* T. LIVII
U. C. 378,tain hostinm loco iequo invenissent, cxtemplo pu^-
Volsci et "**"•" • ^^> "* nontlum satis claram victoriam, sic
Latini fu- prosperae spei pugnam imber ingentibns procellis
fusns diremit, Postero die iterata pugna : et ali-
quamdiu asqua virtutc fortunaque Latinae maxime
legiones, longa societate militiam Romanam edoc-
tre, restabant : eques inmissus ordines turbavit ;
turbatis signa peditum inlata : quantumque Roma-
na se invexit acies, tantum hostes gradu demoti :
et ut semel inclinavit pugna, jam intolerabilis Ro-
mana vis erat. Fusi hostes quum Satricum, quod
duo millia inde abcrat, non castra, peterent, ab
equitatu maxime caesi : castra capta direpta(jue.
Ab Satrico nocte, quse proelio proxima fuit, fugae
simili agmine petunt Antium : et quum Romanu»
exercitus prope vestigiis sequeretur, plus taraen ti-
mor, quam ira, celeritatis habuit, Prius itaqua
moenia intravere hostes, quam Romanus extrema
agminis carpere aut niorari posset : iude aliquot
dies vastando agro absumti, nec Romanis satis in«
structis adparatu bellico ad moenia adgredienda^ nec
illis ad subevmdum pugnae casum.
XXXIII, Scditio tum iuter Antiates Latinosque
coorta : quum Antiates, victi malis subactique bel-
lo, in quo et nati erant, et cqnsenuerant, deditio-
nem spectarent ; Latinos ex diutina pace nova de-
fectio recentibus adhuc animis ferociores ad perse-
verandum in bello faceret : finis ccrtaminis fuit,
postquam utrisque adparuit, nihil per alteros stare,
quo minus incepta persequerentur, Latini pro-
fccti a societate pacis, ut rcbantur, inhoncstje sese
vindicaverunt. Antiates, incommodis arbitris sa-
lutarium consiliorum rcmotis, urbcm agrosque Ro-
LIBER VI. CAP. XXXIII. 453
manis dedunt. Ira et rabies Latinorum, quia necU. C. 378.
Romanos bello laedere, nec Volscos in armis reti- ^^* 374»
nere potuerant, eo erupit, ut Satricum urbem, quae
receptaculum primum eis adversee pugnae fuerat,
igni concremarent : nec aliud tectum ejus supcr-
fuit urbis, (quum faces pariter sacris profanisque
injicerent) quam matris Matutae templum. Inde
€08 nec sua religio, nec verecundia Deum arcuisse
dicitur, sed vox horrenda, edita templo cum tristi-
bus minis, ni nefandos ignes procul delubris amo-
visscnt. Incensos ea rabie inpetus Tusculum tulit, Tusculum
ob irara, quod, deserto communi concilio Latino- captum.
rum, non in socictatem modo Romanam, scd etiam
in civitatem, se dedissent. Patentibus portis quum
inproviso incidissent, primo clamore oppidum prae-
tcv arcem captum est : in arcem oppidani refugere
cum conjugibus ac liberis, nunciosque Romam, qui
certiorem de suo casu senatum facerent, misere.
Haud segnius, quam fide populi Romani dignum
fuit, exercitus Tusculum ductus. L. Quinctius et
Ser. Sulpicius tribuni militum duxere : clausas por-
tas Tusculi, Latinosque simul obsidentium atquc
obscssorum animo hinc ma-nia Tusculi tueri vident,
illinc arccm obpugnare 5 terrere una ac pavere.
Adventus Romanorum mutavcrat utriusque partis A Roman»
animos. Tiisculanos ex ingenti metu in summam '^^'^^P'^'"'
alacritatem, Latinos ex prope certa fiducia mox ca-
piendae arcis, quoniam oppido potirentur^ in exi-
guam de se ipsis spem verterat. Tollitur ex arce
clamor ab Tusculanis : excipitiir aliquanto majore
ab exercitu Romano. Utrimque urgentur Latini :
nec inpetus Tuscuianorum^ decurrentium ex supe-
riore loco, sustinent : nec Romanosj subeuntes mce-
45'4 T. Livii
U.C. 378. nia moHentesque obices portarum, arcere possunt.
"^•Scalis prius moenia capta ; inde eftracta clanstra
pdrtarum : et quum anceps hostis et a fronte et a
tergo urgerct ; nec ad pugnam ulla vis, nec ad fu-
gara loci quidquam supcresset; in medio csesi ad
unum omnes. Recupcrato ab hostibus Tusculo,
exercitus Romam est reductus.
XXXIV. Quanto magis prosperis eo anno bellis
tranquilla omnia foris erant, tanto in urbe vis Pa-
trum in dies miseriaeque plebis crcscebant ; quum
eo ipso, quod necesse erat solvi, facultas solvendi
iupediretur. Itaque, quum jam ex re nihil dari
posset, fama et corpore, judicati atque addicti, cre-
ditoribus satisfaciebant, poenaque in vicem fidei ces-
serat. Adeo ergo obnoxios submiserant animos
iion infimi sohmi, sed principes etiam pkbis, ut
non modo ad tribunatum miUtum inter patricios
petendum, quod tanta vi, ut liceret, tetenderant ;
«ed ne ad plebeios quidem magistratus capessendos
petcndosque ulU viro acri experientique animus cs-
set : possessionemque honoris, usurpati modo a
plebe per paucos annos, recuperasse in pcrpctuum
Patres viderentm-, Ne id nimis laetum parti akeri
esset, parva (ut plerumque solet) rem ingentem mo-
Fabiamm liundi caussa intervenit. M. Fabii Ambusti, po-
Bororum tcntis viri, quum inter sui corporis homines, tum
etiam ad plebem, quod haudquaquam inter id genus
contemtor ejus habebatur, fiUae duae nuptae, Ser.
Sulpicio major, minor C. Licinio Stoioni erat, in-
lustri quidem, viro tamen plebeio : eaque ipsa adfi-
nitas haud spreta gratiam Fabio ad vulgum qutesi-
erat, Forte ita incidit, ut, in Ser, Sidpicii tribuni
miUtum domo sororcs Fabiae quum iuter se (ut fit)
J
LIEER VI. CAP. XXXV. 455
Sfrmonibus teuipus teicront, lictor Sulpicii, quum
is de foro se domuni reciperet, forcm (ut mos est)
virga pircuteret : quum ad id, moris ejns insueta,
expavisset minor Fabia, risui sorori fuit, miranti
ignorare id sororem. Ceterum is risus stimulos
parvis mobili rebus animo muliebri subdidit : fre-
quentia quoque prosequentium rogantiumque, nuni'
quid vellet ? credo fortunatum matrimonium ei so-
roris visum ; suique ipsam malo arbitrio, quo a
proximis quisque minime anteiri vult, poenituisse.
Confusam eam ex recenti morsu animi quum pater
forte vidisset, percunctatus, satin' salva ? avcrten-
tem caussam doloris (quippe nec satis piam adver-
sus sororem, nec admodum in virum bonorificam)
elicuit comiter sciscitando, ut fateretur, eam esse
caussam doloris, quod juncta inpari esset, nupta in
domo, quam nec honos nec gratia intrare posset.
Gonsolans inde filiam Ambustns bonum animum
babere jussit : eosdem prope diem domi visuram
honores, quos apud sororem videat. Inde consilia
inire cum genero coepit, adhibito L. Sextio, strenuo
adolescente, et cujus spci niliil prifitcr genus patri-
cium deesset.
■XXXV. Occasio videbatur rerum novandarumU. C. 379.
A. C. 373.
propter ingcntem vim seris alieni j cujus levamen
mali plebes, nisi suis in summo imperio locatis, nul-
lum speraret. Adcingendum ad eam cogitationem
esse : conando agendoque jam eo gradum fecisse
plebeios, unde, si porro adnitantur, pervenire ad
eumma, et Patribus aequari, tam bonore, quam vir-
tute, posscnt. In pruesentia tribunos plebis fieri
placult, quo in magistratu sibiract ipsi vium ad ce-
45^ '*• Livii
U.C. 379. teros honores aperlrent : creatique tribuni C. Lici-
A. c. .37iJ. jjjyg g^ L Sextius promulgavere legcs omues adver-
sus opes patriciorum, et pro commodis plebis :
Lex de aere unam de aere alieno, ut, deducto eo de capite, quod
alieno. usuris pernumeratum esset, id, quod superesset, tri-
ennio ^equis portionibus persolveretur : alteram de
De modo modo agrorum, ne quis plus quingenta jugera agri
zgrorum. possideret : tertiam, ne tribunorum militum comi-
Dcconsula-tia fierent, consulumque utique alter ex plebe crca-
^ ' ' retur : cuncta ingentia, et quae sine certamine ma-
ximo obtineri non possent. Omnium igitur simul
rerum, quarum inmodica cupido inter mortales est,
agri, pecuniae, bonorum, discrimine proposito, con-
territi Patres, quum trepidassent, publicis privatis-
que consiliis nuUo remedio alio, praeter expertam
multis jam ante certaminibus intercessionem, in-
ventOj collcgas adversus tribimicias rogationes com-
paraverunt : qui, ubi tribus ad suffragium ineun-
dum citari a Liciuio Sextioque vidcrunt, stipati Pa-
trum prsesidiis, nec recitari rogationes, nec sol-
lemne quidquam aliud ad sciscendum plebi ficri
passi sunt. Janique IVustra saepe concilio advoca-
to, quum pro antiquatis rogationes essent j Bcne
habet, incpiit Sextius : quandoqiddem tantum inter-
cessionem jiollere placet, isto ipso telo tutabimur ple-
hem. Agiteihtm, cumitia indicite, Patres, tribunis mi-
litum creandis : faxo, ne juvet vox ista, Veto, qua
nuuc concineutes coUegas nostros tam lceti auditis.
Haud irritae cecidere minae : comitia, praeter aedi-
lium tribunorumque piebis, nuUa sunt habita. Li-
Nulli cu- C"^i"^ Sextiusque, tribuni plebis rcfccti, nuilos cu-
rules ma- rulcs magistratus creari passi sunt : eaque solitudo
gistratus
LIBKR VI. CAP. XXXVI. 457
■ttiagistratuum, et plebe reficiente duos tribunos, et per quin-
^iis comitia tribunorum militum toUentibus, per ^
<juinquennium urbem tenuit.
XXXVI. Alia bella opportune quievere : Veli-
terni coloni, gcstientes otio, quod nullus exercitus
Romanus esset, et agrutn Romanum aliquoties in-
cursavere, et Tusculum obpugnare adorti sunt : ea-
que res, Tusculanis veteribus sociis, novis civibus,
opem orantibus, verecundia maxime non Patres
modo, sed etiam plebem, mo^nt. Remittentibus
tribunis plebis, comitia per interregem sunt habi-
taj creatique tribuni militum L. Furius, A. Man- U. C 395.
lius, Ser. Sulpicius, Ser. Cornelius, P. et C. Vaie- ^- ^- '®''
rii, haudquaquam tam obedientem in delectu, quam
in comitiis, plebem habuere : ingentique conten-
tione exercitu scripto profecti, non ab Tusculo mo-
do submovere hostem, sed intra suamet ipsum moe-
nia compulere : obsidebanturque haud paullo vi ma-
jore Velitrae, quam Tuscuhim obsessum fuerat : nec Velitrae ob-
tamen ab eis, a quibus obsideri coeptae erant, ex-^^^^^*
pugnari potuere. . Ante novi creati sunt tribuni mi-
litum : Q. Servilius, C. Veturius, A. et M. Corne- U. C. 386.
lii, Q. Quinctius, M. Fabius : nihil ne ab his qui-
dem tribunis ad Velitras memorabile factum. In
raajore discrimine domi res vertebantur : nam prae-
ter Sextium Liciniumque latores legum, jam octa-
vum 4:ribunos plebis refectos, Fabius quoque tribu-
nus militum, Stolonis socer, quarum legum auctor
fuerat, earum suasorem se liaud dubium ferebat :
et, quum octo ex coUegio tribunorum plebis primo
ifltercessores legum fuissent, quinque soli erant : et
(iit ferme soleut, qui a suis desciscunt) capti, et
stupentes animi, vocibus alienis id modo, quod do-
VoL. L X
45' T. LIVIl
U.C. 386.mi praeceptum erat, intercessioni suse praeteude-
* bant : Velitris in exercitu plebis magnam partem ah-
esse: in adventum miiUum comitia differri debere, ut
universa plebes de suis commodis suffragium ferret.
Sextius Liciniusque, cum parte collegarimi, et uno
cx tribunis militum Fabio, artifices ja,m tot an-
norum usu tractandi animos nlebis, primores Pa-
trum productos interrogando de singulis, quee fere-
bantur ad popuhim, fatigabant : Auderentne pos"
tulwre, ut, quum bina jugera agri plebi dividerentur,
Tr. p1. ora- ipsis plus quingenta jugera hnbere liceret 9 Ut singuli
bus suis, P^ope trecentorum civium possiderent agros, plebeio
homini vix ad tectum necessarium, aut locum sepul-
turce, suus pateret ager ? An placeret,fcenore circuni'
ventam plebem potius, quam sorte creditum solvat,
corpus in nervum ac supplicia dare : et gregatim quo'
iidie de foro addictos duci, et repleri vinctis nobiles
domos P et, ubicumque patricius habitet, ibi carcerem
privatum esse ?
XXXVII. Haec indigna miserandaque auditu
quum apud timentes sibimet ipsos, majore audien-
tium indignatione, quam sua, increpuissent : atqui
nec agros occupandi modum, nec fcenore trucidandi
plebem alium Patribus umquam fore, ad6rmabant,
nisi alterum ex plebe consulem, custodem suce liberta'
iis, plebes fecisset. Contemni jam tribunos plebis,
quippe quae potestas jam suam ipsa vim frangat inter-
cedendo. Non posse ceqvo jurc agi, ubi imperinm pe-
nes illos, penes se auxilium tantum sit : nisi imperio
communicato, numquam plebem in parte pari reipub-
licee fore : nec esse, quod quisqnam satis putet, si ple-
beiorum ratio comitiis consularibus liabeatur : nisi al-
terum consulem utique ex pkbe fieri necesse sit, nemi-
LIBER VI. CAP. XXXVII. 459
nemfore. Anjam memoria exisse, quum tribunos mi- U. C. 386.
... j . , . A. C. 366.
litum idcirco potius, quam consules, creari placuis-
set, ut et plebeiis pateret summus honos, quatuor et
quadraginta annis neminem ex plebe tribunum mi-
litum creatum esse ? Qui crederent, duobusne in lo-
cis sua voluntate inpartituros plebi honorem, qui octo-
na loca tribunis militum creandis occupare soliti sint ?
et ad consulatum viam Jieri passuros, qui tribunatum
septum tam diu habuerintP Lege obtinendum esse,
quod comitiis per gratiam nequeat ; et seponendum
extra certamen alterum consulatum, ad quem plebi sit
aditus : quoniam in certamine relictus prcemium sem-
per potentioris futurus sit. Nec jam posse dici id,
quod antea jactare soliti sint, non esse in plebeiis ido-
neos viros ad curules magistratus. Numquid enim so-
cordius aut segnius rempublicam administrari post P.
Licinii Calvi tribunatum, qui primus ex plebe creatus
sit, quam per eos annos gesta sit, quibus prceter patri-
cios 7iemo tribunus militum fuerit ? quin contra patri-
cios aliquot damnatos post tribunatum, neminem ple-
heium. Qucestores quoque, sicut tribunos militumy
paucis ante annis ex plebe cceptos creari : nec ullius
eorum populum Romanum poenituisse. Consulatum
superesse plebeiis : eam esse arcem libertatis, id colu-
men : si eo perventum sit, tum populum Romanum
vere exactos ex urbe reges, et stabilem libertatem suam
existimaturum. Quippe ex illa die in plebcm ventura
omnia, quibus patricii excellant, imperium atque ho-
norem, gloriam belli, genus, nobilitatem, magna ipsis
fruenda, majora liberis relinquenda. Hujus generis
orationes nbi accipi viderej novam rogationem pro-
mulgant, ut pro duumviris sacris faciundis decem-
viri creentur j ita ut pars ex plebe, pars ex Patri»
X2
4^0 T. LIVII
bus fiat : omniumque earum rogationum comltia
in adventum ejus exercitus differunt, qui Velitras ob-
«idebat.
XXXVIII. Prius circumactus est annus, quam
a Velitris reducerentur legiones : ita suspensa de
legibus res ad novos tribunos militum dilata : nam
plebis tribunos eosdem, duos utique, qnia legum
XJ. C. 387.1atores erant, plebes reficiebat. Tribuni militum
• • '^'^^' creati T. Quinctius, Ser. Cornelius, Ser. Sulpicius,
Sp. Servilins, L. Papirius, L. Veturius. Principio
«tatim anni ad \iltimam dimicationem de legibus
ventum : et, quum tribus vocai-entar, nec interces-
sio coUegarum latoribus obstaret, trepidi Patres ad
duo ultima auxilia, summum imperium summum-
Dictator que ad civem, decurrunt. Dictatorem dici placet :
^^'^Tl^^^^IV^' dicitur M. Furius Camillus, qui magistrum equitum
L. Jimilium cooptat. Legum quoque latores ad-
versus tantnra adparatum adversariorum et ipsi
caussam plebis ingentibus animis armant : conci-
lioque plebis indicto, tribus ad suffragium vocant.
Quum dictator, stipatus agmine patriciorum, ple-
nus irae minanimque consedisset, atque ageretur res
solito primum certamine inter se tribunoruni plebi,
ferentium legem intercedentiumque, et, quanto jure
potcntior intercessio erat, tantum vinceretur favore
Ccrtatnen legum ipsarum latorumque, et, Uti rogas, primae tri-
inter dicta- ^^^ tlicerent ; tum Camillus, Quandoquidem, inquit,
toremcttri- '
-bunos. Quirites, jam vos tribunicia, libido, non potestas, re-
git, et intercessionem, secessione quoridam plebis par-
tam, vobis eadem vi facitis irritam, qua peperistis ;
non reipubliccB magis universce, quam vestra caussa,
dictator intercessioni adero, eversumque vestrum auxi-
lium imperio tutabor. Itaque, si C. Licinius et L.
tlBER VI. CAP. XXXIX. 461
Sextius intercessioni collemrum cedunt : nihil pairi-U. C. 387.
.,. , ,. . , A.C. 365s
cium magistratum mseram concuio pleois : si aaver-
sus intercessionem, tamquam captce civitati leges inpo-
nere tendent, vim tribuniciam a se ipsa dissolvi non
patiar. Adversus ea quum contemtim tribuni ple-
bis rem nihilo segnius peragerent, tum percitus ira
Camillus lictoi"es, qui de medio plebem emoverent,
misit : et addidit minas> si pergerent, sacramento
omnes juniores adacturum, exercitumque extemplo
ex urbe educturum. Terrorem ingentem incusse-
rat plebi ; ducibus plebis accendit magis certamine
animos, quam minuit : sed, re neutro inclinata, ma-
gistratu se abdicavit ; seu quia vitio creatus erat,
ut scripsere quidam : seu quia tribuni plebis tule-
runt ad plebem, idque plebs scivit, ut, si M. Furius
pro dictatore quid egisset, qiiingentum millium ei
multa esset. Sed aiuspiciis magis, quam novi ex-
empli rogatione, deterritum ut potius credam, quum
ipsius viri facit ingenium, tum quod et subfectus est
cxtemplo P. Manlius dictator : quem quid creari P; Manlius
adtinebat ad id certamen, quo M. Furius victus es-
set ? et quod eumdem M. Furium dictatorem inse-
quens annus habuit, haud sine pudore certe fractum
priore anno in se imperium repetiturum : simul
quod eo tempore, quo promulgatum de multa ejus
traditur, aut et huic rogationi, qua se in ordinem
cogi videbat, obsistere potuit ; aut ne illas quidem,
propter quas et haec lata erat, inpedire : etj quoad
usque ad memoriam nostram tribuniciis consulari-
busque certatura viribus est, dictaturse semper al-
tius fastigium fuit,
XXXIX. Inter priorem dictaturam abdicatam
aovamque a Manlio initam, ab tribunis velut per
X3
462 T. LIVII
U. C. 387.inteiTegnuni concilio plebis habito, adparuit, qu.Te
■ ■ ■ ^^' ex promulgatis plebi^ quae latoribus gratiora es-
sent : nam de foenore atqne agro rogationes jube-
bant, de plebeio consulatu antiquabant : et perfecta
utraque res esset, ni tribuni se in omnia simvil con-
sulere plebem dixissent. P, Manlius deinde dicta-
C. Licinius tor rem in caussam plebis inclinavit, C. Licinio,
pnmus ma- ■ ^j-ibunus militum fuerat, magistro equitum de
gister equi- » ' t> ^
tum de ple- plebe dicto. Id aegre Patres passos accipio j dic-
^* tatorem propinqua cognatione Licinii se apud Pa-
tres excusare solitum, simul negantera, magistri
equitum majus, quam tribuni consularis, imperium
Sextii et Li- esse. Licinius Sextiusque, quum tribunorum plebi
pl oratio de creandorum indicta comitia essent, ita se gerere, ut
conjunctim negando jam sibi velle continuari honorem, acer-
eadonibus" ^^^^ accenderent ad id, quod dissimulando pete-
8uis. bant, plebem. Nonum se annum jam velut in aciem
adversus optimates viaximo privaiim periculo, nullo
publice emolumento stare : consenuisse jam secum et
rogationes promulgatas, et vim omnem tribunicia po-
testatis. Primo intercessione collegarum in leges suas
pugnatum esse : deinde ablegatione juventutis ad Veli-
ternum belbim : postremo dictatorium fulmen in se in-
tentatum. Jam nec collegas, nec bellum, nec dictatorem
obstare ; quippe qui etiam omen plebeio consuli, ma-
gistro equitum ex plebe diccndo, dederit : se ipsam
plebem et commoda morari sua. Liberam vrbem ac
forum a creditoribus, liberos agros ab injustis posses-
soribus extemplo, si velit, habere posse. Quce munera
quando tandem satis grato animo <jcstimaturos, si, iw-
ter accipiendas de suis commodis rogationes, spem ho-
noris latoribus earum incidant ? non esse modestia po-
puli Romani id postulare, ut ipse fenore levetur, et
LIBER VI. CAP. XL. 465-
iit agrum injuria possessum a potentibus inducatur j\j,c. aej.
per quos ea consecutus sit, senes tribunicios non sine^'^'^^^'
honorc tanttim, sed etiam sine spe honoris, reUnquat.
Proinde ipsi primum statuerent apud animos, quid
vellent .• deinde comitiis tribuniciis declararent volun-
tatem. Si conjunctim ferri ah se prumulgatas rogatio-
nes vellent, esse, quod eosdem rejicerent tribunos ple-
bis : perlaturos enim, qtice promulgaverint : sin, quod
cidque privatini opus sif, id modo accipi velint ; opns
esse nihil invidiosa continuatione honoris; nec se tri-
hunatum, nec illos ea, qucE promulgata sint, hahitu-
ros.
XL. Adversus tam obstinatam orationem tribu-
nprum quum, prse indignitate rerum, stupor silenti-
umque inde ceteros Patrum deiixissetj Ap. Claudius Adversua
Crassus, nepos decemviri, dicitur odio magis ira- q^„ j^{
que, quam spe, ad dissuadendum processisse, et lo- oratio.
cutus in hanc fere sententiam esse : Neque novum,
neque inopinatum mihi sit, Quirites, si, quod unumfa'
milice nostrce semper objectum est ab seditiosis tribunis,
id nunc ego quoque audiam : Claudice genti jam inde
ah initio nil antiquius in republica Patrum majestate
fuisse ; semper plebis commodis advcrsatos esse. Quo-
rum alterum neque nego, neque inficias eo, nos, ex quo
adsciti sumus simul in civitatem et Patres, enixe ope-
ram dedisse, ut per nos aucta potius, quam inminuta,
majestas earum gentium, inter quas nos esse voluistis,
dicivere posset. Illud alterum pro me majoribusque meis
contendere ausim, Quirites, (nisi, qitce pro universa re-
publica fiant, ea plebi, tamquam aliam incolenti ur-
bem,' adversa quis putet) nihil nos, neque privatos, ne-
que in. magistratibus, quod incommodum plebi esset,
scieyites fecisse : nec ullum factum dictumve nostrum
X4
4<J4 T. tivii
U. C. 087. con^ra utilitatetn vestram (etsi qiuedam contra voluti'
' tatem fuerint) vere referri posse. An hoc, si Claudice
famiiKp non sim, nec ex patricio sanguine ortus, sed
unus Quiritium quilibet, qui modo me duohus ingenuis
ortum, et vivere in libera civitate sciam, reticere pos-
sim ? L. illum Sextium et C. Ltcinium, perpetuos («i
Diis placet) tribunos, tantum licentuB novem annis,
quibus regnant, sumsisse, ut vohis negent potestatem
liberam suffragii, non in comitiis, non in legibus ju-
hendis, se permissuros esse 9 Sub conditione, inquit,
nos reficietis decimum tribunos, Quid est aliud dicere,
quod petunt alii, nos adeo fastidimus, ut sine mercede
magna non accipiamus, Sed quce tandem ista merces
€st, qua vos semper tribunos plebis habeamus 9 ut ro~
gationes, inquit, nostras, seu placent, seu displicent,
teu utiles, seu inutiles sunt, omnes conjunctim accipia-
tis. Obsecro vos, Tarquinii tribuni plebis, putate me
ex media concione urmm civem subclamare : Bona ve-
ma vestra liceat ex his rogationibus legere, quas salu"
bres nobis censemus esse ; antiquare alias. Non, inquit,
licebit. Tu defoenore atque agris, quod ad vos omnes
pertinet, jubeas ; et hoc portenti non fiat in urbe Ro'
mana, uti L. Sextium atque hunc C. Lieinium consu'
les, quod indignaris, quod abominaris, videas ? Aut
omnia accipe : aut nihil fero. Ut si quis ei, quem ur^
geat fames, venenum ponat cum cibo ; et aut abstinere
eo, quod vitale sit, jubeat, aut mortiferum vitali ad-
misceat. Ergo, si esset libera hac civitas, non tibi
frequentes subclamassent ? Abi hinc cum tribunatibus
ac rogationibus tuis : quid ? si tu non tuleris, quod
commodum est populo accipere, nemo erit, qui ferat
illud ? Si quis patricius, si quis (quod illi volunt in-
vidiosius esse) Claudius diceret, Aut omnia accipite.
LIBER VI. CAP. XLI. 46^
nut nihil fero : quis vestrum, Quirites, ferret ? Num- U. C. 38?.
.• . ' 4. /.*• oA. C. 065.
quamne vos res potius, quam auctores, spectabitis /
sed omnia semper, qua magislratiis ille dicet, secundis
auribus, quce ab nostrum quo dicentur, adversis acci-
pietis ? At hercule sermo est minime civilis. Quid ?
Rogatio qualis est, quam a vobis antiqiiatam indignan-
tur ? sermoni, Quirites, simdlima. ConsuUs, inquit,
Togo, ne vobis, quos velitis, facere Uceat. An aliter
rogat, qui utique alterum er plehejieri consulemjubet ;
nec duos patricios creandi potestatem vobis permittit ?
Si hodie bella sint, quale Etruscum- fuit, quum Por-
sena Janiculum insedit ; quale Gallicum modo, quum
prcEter Capitolium atque arcem omnia h<EC hostium
erant, et consulatum cum hoc M. Furio et quolibet alio
ex Patribus L. ille Sejctius peteret ; possetisne ferre,.
Sextium haud pro dubio consulem esse, Camillum de
repulsa dimicare ? Hoccine est in commune honores-
vocare, ut diios plebeios fieri consules liceat, duos pa~
tricios non liceat? et alterum ex plebe creari necesse
sit, utrumqiie ex Patribus prceterire liceat ? Qucenam'
ista societas, qucenam consortio est? Parum est, si,
cujus pars tua nulla adhuc fuit, in partem ejus venis,.
nisi paitem petendo totum traxeris ? Timeo, inquit,
ne, si duos licebit creari patricios, neminem creetis
plebeium. Quid est dicere aliud, quia indignos vestra
voluntate creaturi non estis, necessitatem vohis creandi,.
quos non vultis, inponam ? Quid sequitur, nisi ut ne
beneficium quidem debeat populo, si cum duobus pa-
triciis unus petierit plebeius, et lege se, non suffragio,.
ereatum dicat?
XLL Quomodo extorqueant, non quomodo petant
honores, qucerunt : et ita maxima sunt adepturi, ut
ruhil ne pro minimis quidem debeant ; et occasionibus
X5
4^5 T. LIVIl
U. C. 5B7. potim, qiiam virtute, petere honores malunt. Est ali"
' quis, c[ui se inspici, eestimari fastidiat; qui certos sibi
7tni honores inter dimicantes competitores cequum cen'
seat esse ; qui se arbitrio vestro eximat ; qui vestra
necessaria sujfragia pro voluntariis, et serva pro liberi*
faciat, Omitto Licinium Sextiumque, quorum annos
in perpetua potestate, tamquam regum in Capitolio,
numeratis : quis est hodie in civitate tam humilis, cui
71071 via ad consulatum facilior per istius legis occasio-
nem, quam nobis ac tiberis nostris,fiatP si quidem nos,
ne quum volueritis quidem, creare interdum poteritis ;
istos, etiam si nohieritis, necesse sit. De indignitate
sotis dictum est: (etenim dignitas ad homines pertinet)
quid de religionibus atque auspiciis, quce propria Deo-
rum inmortalium contemtio atque injuria est, loquar ?
Auspiciis hanc urbem conditam esse, auspiciis bello ac
pace, domi militieEque, omrna geri, quis est, qui igno-
ret ? Penes quos igitur sunt auspicia more majorum ?
nempe, penes Patres : nam plebeius quidem magistra-
tus nullus auspicato creatur. Nobis adeo propria sjint
auspicia, ut non solum, quos populus creat patricios
magistratus, rion aliter, quam auspicato, creet ; sed
nos qnoque ipsi sine suffragio popnli auspicato inter-
regem prodamus, et privatim auspicia habeamus, quce
isti ne f« magistratibus quidem habent. Quid igitur
aliud, quam tollit ex civitate auspicia, qui, plebeios
consules creando, a Patribus, qtii soU ea habere pos-
nint, aufert ? Eludant nunc licet religiones. Quid
enim est, si pulli non pascentur ? si ex cavea tardius
exierint ? si occinuerit avis ? Parva sunt kac: sed
parva ista non contemnendo majores nostri maximam
hanc rem fecerunt. Nunc nos, tomquam jam nihil
pace Deorttm opus sit, omnes ceremonias polluimus
LIBER VI. CAP. XLII. 46^
Vulgo ergo pontijices, augures, sacrificuU reges creen-
tiiT : aiiUbet apicem dialem, dummodo homo sit, inpo-
yiamus : tradamns ancilia, pcnetralia, Deos, Deorum-
que curam, quibus nefas est : 7wn leges auspicato fe-
rantur, non magistratus creentur .• nec centuriafis nec
curiatis comitiis Patres auctores fiant. Sextius et Li-
cinius, tamquam Romuhis ac Tatius, in iirbe Romana
regnent, quia pecunias aiienas, quia agros dono dant.
Tanta dulcedo est ex alienis fortunis prcedandi : nec
in mentem venit, altera lege solitudines vastas in agris
fieri pellendo finibus dominos : ultera fidem abrogari,
cutn qua omnis humana societas tollitur. Omnium re-
rum caussa vobis antiquandas censeo istas rogationes.
Quod faxitis, Deos velim fortunare.
XLII. Oratio Appii ad id modo valuit^ ut tem-
pus rogationum jubendarum proferretur. Refecti
decimum iidem tribuni, Sextius et Licinius, de de- Decemviri
cemviris sacrorum ex parte de plebe creandis legem s^'^''°^^'"
pertulere : creati quinque Patrum, quinque plebis : et ex Pa-
graduque eo jam via facta ad consulatum videbatur.^" "^"
Hac victoria contenta plfebes cessit Patribus, ut, in
przesentia consulum mentione omissa, tribuni mili-
tum crearentiir : creati A. et M. Cornelii iterum, u. C. 388.
M. Geganius, P. Manlius, L. Veturius, P. Valerius ^- ^" ^^*-
sextum. Quum prseter VelJtrai'um obsidionem, tar-
di magis rem exitus, quam dubii, quietae externae
res Romanis essent ; fama repens belli Gallici ad- CamillusV.
lata, perpulit civitatem, ut M. Furius dictator quin- 1^''^^^-°'^-
tum diceretur : is T. Quinctium Pennum magistrum
equitum dixit. Bellatum cum Gallis eo anno circaBellum
Anienem flumen, auctor est Claudius 5 inclitamque Galhcum.
jn ponte pugnam, qua T. Manlius Gallum, cum «uo
provoeatus manus conseruit, in conspectu duorum
X 6
468 T. Livii
U. C. 388. exercituum eaesum torque spoliavit, tum pugnatara,
' ' * Pluribus auctoribus magis adducor, ut credam, de-
cem haud minus post annos ea acta : lioc autem
anno in Albano agro cum Gallis, dictatore M. Fu-
rio, signa coUata. Nec dubia, nec difficilis Roma-
nis (quamquam ingentem Galli terrorem memoria
pristinae cladis adtulerant) victoria fuit : multa mil-
lia barbarorum in acie, multa captis castris caesa :
palati alii Apuliam maxime petentes, quum fuga sc
l onginqua, tum quod passim eos simid pavor terror-
que distiderant, ab hoste sese tutati sunt. Dicta-
ori, consensu Patrum plebisque, triuraphus decre-
tus. Vixdum perfunctum eum bello atrocior domi
seditio excepit : et per ingentia certamina dictator
Ro a tiones senatusque victus, ut rogationes tribuniciae acoipe-
tribunorum j-emtyj . q^ comitia consulum adversa nobilitate ha-
accep tae.
bita, quibus L. Sextius de plebe primus consul fac-
us. Et ne is quidem finis certaminum fuit : quia
patricii se auctores futuros negabant, prope seces-
ionem plebis res terribiiesque aUas miuas civilium
certaminum venit : quum tamen per dictatorem
conditionibus sedatae discordiae sunt, concessumque
ab nobilitate plebi de consule plebeio 3 a plebe uo-
bilitati de praetore uno, qui jus in urbe diceret, ex
Patribus creando. Ita ab diutina ira tandem in con-
cordiam redactis ordinibus, quum dignam eam rem
senatus censeret esse, meritoque id, si quando um-
quam alias, Deum inmortalium caussa libenter fac-
turos fore, ut ludi maximi ficrent, et dies unus ad
triduum adjiceretur; recusantibus id munus aedili-
bus plebis, conclamatum a patriciis est juvenibus,
se id honoris Deum inmortalium caussa libenter
actiiroSj ut aediles fierent, Quibus quum ab uni-
LIBER VI. CAP. XLII. 469
versis gratiae actae essent, factum senatusconsultum, U.C, 38».
ut duo viros aediles ex Patribus dictator populum * *
rogaret : Patres auctores omnibus ejus anni comi-
tils fierent.
EPITOME LIBRI VII.
T)^0 novi magistratus adjecti siint, prietura et cu-
rulls (idilitas. Pestilentia civitas laboravit, eatn-
que insignem fecit mors Furii Camilli: cujus remedium
etjiws quum per novas religiones queereretur , ludi sce-
nici tunc primum facti sunt. Quum dies L. Manlio
dicta esset a M. Pomponio tribuno plebis propter de-
lectum acerbe actum, et T. Manlium filium rus rele-
gntum sine ullo crimlne ; adolescens ipse, cujus relega-
tiu patri objiciehatur , venit in cubiculum tribuni, stric-
toque gladio coegit eum in verba sua jurare, non per-
severaturum se in accusatione. Quum telluris hiatis
tota ad ultimum territa patria foret, tunc omnia pre-
ticsa missa sunt in prcealtam voraginem urbis Roma-
nee : in eam Curtius armatus, sedens equo, se prcecipi-
tavit, eaque expleta est. T. Manlius adolescens, qui
patrem a tribunicia vexatione vindicaverat , contra
Gallum, provocantem aliquem ex militibus Romanis,
in singulare certamen descendit, eique occiso torquem
aureum detraxiti quem ipse postea tulit, et ex ee Tor-
quatus est nuncupatus. Duce tribus additce, Pomptina
et Publilia. Licinius Stolo lege ab ipso lata damna-
ius est, quud plus quingffutis jugerihus agri possideret.
M. Valerius tribunus milltum Gallum, a quo provo-
catus erat, insidente galea corvo, et unguibus rostroque
hostem infestante, occidit, et ex eo Corvi nomen acce-
pit; consulque proximo anno, quum annos viginti tres
EPITOME LIBHI VII. 47I
haheret, oh virtuteni creatits est. Amicitia cum Kar'
thaginiemihus juncta. Campani, quum urgercntur a
Samnitihus bello, auxilio adversus eos a senatu petito,
quum id non inpetrarent, vrhem atque agros populo
Romano d.ediderunt : ob qunm caussam ea, quce populi
Romani facta essent, defendi bello adversus Samnites
placuit. Qitum ah A. Cornelio consule exercitus in ini'
quum locum deductus in magno discrimine esset, P.
Decii Muris tribuni militum opera servatus est : qui,
occupato colle super id jugum, in quo Samnites conse-
derant, occasionem consuU in cequiorem locum eva~
dendi dedit : ipse ab hostihus circumsessus erupit.
Quum milites Romani, qui Capuce in prcesidio erant
relicti, de ea occupanda itrhe conspirassent, et, detecto
consilio, metu suppUcii a populo Romano defecissent }
per M. Valerium Corvum dictatorcm, qui consilio suo
eos a furore revocaveiat, patricE restituti sunt. ' Res
prcEterea ccntra Hernicos, et Gallos, et Tihurtes, et
Privemates, et Tarquinienses, et Samnites, et Volscoi
prospere gestas continet.
T. LIVII PATAYINI
LIBER VII.
U.C. 389. A NNUS liic erit insignis novi hominis consu-
' • ^ • S\. latu, insignis novis duobus magistratibus, prae-
tura et curuli aedilitate. Hos sibi patricii quaesi-
vere honores pro concesso plebi altero consulatu.
Primus de piebes consulatum L. Sextio, cujus lege partus
sui. * erat, dedit: Patres preeturam Sp. Furio M. filio Ca-
Pratorct millo; aedilitatem Cn. Quinctio Capitolino et P.
aediles cu- Cornelio Scipioni, suarum gentium viris, gratia
mura^crea- campestri ceperunt. L. Sextio collega ex Patribus
*'• datus L. -lEmilius Mamercinus. Principio anni et
de Gallis, quos primo palatos per Apuliam congre-
gari jam fama erat, et de Hcrnicorum defectione
agitata mentio. Quum de industria omnia, ne quid
per plebeium consulem ageretur, profcrrentur, si-
lentium omnium rerum ac justitio simile otium
fuit : nisi quod non patientibus tacitum tribunis,
quod pro consule uno plebeio tres patricios ma-
gistratus, curulibus sellis praetcxtatos tamquam
consules sedentes, nobilitas sibi sumsisset, prseto-
rem quidem etiam jura reddentcm, et coUegam con-
sulibus, atque iisdem auspiciis creatum, verecundia
inde inposita est seuatui ex Patribus jubendi «diles
curules creari : primo^ ut alteruis auuis ex plebe
LIBER VII. CAP. II. 473
fierent, conrenerat : postca promiscuum fuit. In- U. C. 390.
de, L. Genucio et Q. Servilio consulibus, et ab se- • ^^^'
(litione et a bello quietis rebus, ne quando a metu
ac periculis vacarent, pestilentia ingens orta. Cen- Pestilei.tia.
sorem, aedilem curulera, tres tribiinos plebis mor-
tuos ferunt, pro portione et ex multitudine alia
inulta funera fuisse : maximeque eam pestilentiam
insignem mors quam matura, tam acerba, M. Fuiii
fecit. Fuit enim vere vir unicus in omni fortuna : Camilli
princeps pace belloque prius, quam exsulatum iret ;
clarior in exsilio vel desiderio civitatis, quae capta
absentis inploravit opem, vel felicitate, qua resti-
tutus in patriam secum patriam ipsam restituit.
Par deinde per quinque et viginti annos (tot enim
postea vixit) titulo tantae gloriae fuit, dignusque ha-
bitus, quem secundum a Romulo conditorem urbis
Romanae ferrent.
II. Et hoc et insequenti anno, C. Sulpicio Pe- U. C. 391.
ticOj C. Licinio Stolone, consulibus, pestilentia
fuit : eo nihil dignum memoria actum, nisi quod
pacis Deum exposcendae caussa tertio tum post con-
ditam urbem lectisternium fuit : et quum vis morbi
nec humanis consiliis nec ope divina levaretur, vic-
tis superstitione animis, ludi quoque scenici, nova Ludi sceni-
res bellicoso populo, (nam circi modo spectaculum *^' P"™'*
fuerat) inter alia coelestis irae placamina instituti di-
cuntur. Ceterum parva quoque (ut ferme principia
omnia) et ea ipsa peregrina res fuit. Sine carmine
ullo, sine imitandorum carminum actu, ludiones ex
Etruria adciti, ad tibicinis modos saltantes, haud
indecoros motus more Tusco dabant : imitari de-
inde eos juventus, simul inconditis inter se jocula-
ria fundentes versibus, coepere j nec absoni a yocc
474 '^' Livii
U. C. 39].motiis eiant. Accepta itaque res saepiusque usur-
A. C. 36i.pg^j^ excitata : vernaculis artificibus, quia hister
Tusco verbo ludio vocabatur, nomen histrionibus
inditum : qui non, sicut ante, Fescennino venu si-
milem incompositum temere ac rudem alternis ja-
ciebant ; sed inpletas modis saturas, descripto jam
ad tibicinem cantu, motuque congruenti perage-
bant. Livius post aliquot annos, qul ab saturis au-
sus est primus argumento fabulam serere, (idem
scilicet, id quod omnes tum erant, suorum cai"mi-
num actor) dicitur, quum saepius rcvocatus vocem
obtudisset, venia petita puerum ad canendum ante
tibicinem quum statuisset, canticum egisse aliquan-
to magis vigente motu, quia nihil vocis usus inpe-
diebat : inde ad manum cantari histrionibus coep-
tum, diverbiaque tantum ipsorum voci relicta. Post-
quam lege hac fabularum ab risu ac soluto joco res
avocabatur, et ludus in artem pauUatim verteratj
, juventus, histrionibus fabellarum actu relicto, ipsa
inter se more antiquo ridicula intexta versibus jac-
Exodia : titare coepit : quae inde exodia postea adpellata,
Atellanse. consertaqiie fabellis potissimum Atellanis sunt.
Quod genus ludorum ab Oscis acceptum tenuit ju-
ventus, nec ab histrionibus pollui passa est. Eo in-
stitutum manet, ut actores Atellanarum nec tribu
moveantur, et stipendia, tamquam expertes artis
ludicrae, faciant. Inter aliarum parva principia re-
rum, ludorum quoque prima origo ponenda visa
est : ut adpareret, quam ab sano initio res in hanc
vix opulentis regnis tolerabilem insaniam venerit.
III. Nec taraen Uidorum primum initium, procu-
randis religionibus datum, aut religione animos, aut
corpora morbis levavit : quin etiam, quum medios
LIBER VII. CAP. III. 475
fbrte ludos circus Tiberi superfuso inrigatus inpe-
disset, i(l vero, vdut aversis jam Diis adspernanti-
busque placamina irie, terrorem ingentem fecit.
Itaque Cn. Genucio, L. iEmilio Mamercino secun- U. C. 332.
dum consulibus, quum piaculorum magis conquisi- * * "^ ^**
tio animos, quam corpora morbi, adficerent, repe-
titum ex seniorum memoria dicitur, pestilentiam
quondam clavo ab dictatore fixo sedatam. Ea reli-
gione adductus senatus dictatorem clavi figendi iVIanlius
,. . . . ,. -r 'ir 1- T • T dictator
caussa dici jussit : dictus Li. 31anlius Imperiosus, JL. ciavum
Finarium magistrum equitum dixit. Lex vetusta pangU»
est, priscis literis verbisque scripta, ut, qui praetor
maximus sit, Idibus Septembribus clavum pangat.
Fixa fuit dextro lateri aedis Jovis optimi maximi, ex
qua parte IMinervae templum est. Eum clavum, Cla\-us an-
quia rarae per ea tempora literae erant, notam nu- ^'°''*^'" ^^'
meri annorum fuisse ferunt : eoque Minervae tem-
plo dicatam legem, quia numerus Minervae inven-
tum sit. Volsiniis quoque clavos, indices numeri
annorum fixos in templo Nortije, Etruscae Deae,
comparere, diligens talium monumentorum auctor
Cincius adfirmat. M. Horatius consul ex lege tem-
plum Jovis optimi maximi dedicavit anno post re-
ges exactos : a consulibus postea ad dictatoies, quia
majus imperium erat, sollemne clavi figendi transla-
tum est, Intermisso deinde more, digna etiam per
se visa res, proptcr quam dictator crearetur: qua de
caussa creatus L. Manlius, perinde ac reipublicae Mantius
gerendae, ac non solvendie religione, gratia creatus Jl^v "^'""^
esset, bellum Hernicum adfectans, delectu acerbo natur fru-
juventutem agitavit ; tandemque omnibus in eum^"^*
tribunis plebis coortis, seu vi, scu verecundia vic-
tus, dictatura abiit.
4y6 T. Livir
U. C. 393. IV. Neque eo minus principio insequeatis arr-
' ■ ni, Q. Servilio Ahala, L. Genucio consulibus, dies
Manlio dicitur a M. Pomponio tribuno plcbis. A-
cerbitas in delectu, non damno modo civium, sed
etiam laceratione corporum lata, partim virgis cae-
sis, qui ad nomiua non respoudissent, partim in
Manlio vincula ductis, invisa erat : et ante omnia invisvma
ic . jpgyjjj ingenium atrox, cognomenque Imperiosi gra-
ve liberae civitati, ab ostentatione saevitias adscitum;
quam non magis in alienis, quam in proximis, ac
Acerbitas sanguine ipse suo exerceret : criminique ei tribunus
cjus in inter cetera dabat, quod f.lmm juvenem, nullius probri
compertum, extorrem urbe, domo, penatibus, foro, luce,
congressu cequalium prohibitum, in opus servile, prope
in carcerem atque in ergastulum, dederit : ubi summo
loco natus dictatorius juvenis quotidiana miseria disce-
ret, vere impcrioso paire se natum esse. At quam oh
noxam ? quia infacundior sit, et lingua inpromtus.
Quod naturce damnum utrum nutriendum patri, (si
quidquam in eo humani esset) an castigandum ac rexa-
tione insigne faciendum fuisse P ne mutas quidem ie-
stias minus alere ac fovere, si quid ex progenie sua
parum prosperum sit. At, Hercule, L. Manlium, ma-
lum malo augere flii, et tarditatem ingenii insuper
premere ; et, si quid in eo exiguum naturalis vigoris
sit, id exstinguere vita agresti et rustico cultu, inter
pecudes habendo.
Filii ejus V. Omnium potius his criminationibus, quam ip-
pietas. .....
'^ sms juvenis, irritatus est animus : qum contra, se
quoque parenti caussara invidiae atquc criminum
esse, legre passus, (ut omnes Dii hominesquc sci-
rent, se parenti opera latam, quam inimicis ejus,
ujalle) capit consiliuui, rudis quidcm atque agrcstis
LIBER VII. CAP. V. 477
Hnimi, et quamquam non civilis exerapH, tamen pie- U, C. 39«.
tate laudabile. Inscientibus cunctis, cultro subcinc- ' * *'*
tus, mane in urbem, atque a porta domum con-
festim ad M. Poraponium tribunum pergit : jani-
tori, opus esse sibi domino ejus convento extemplo, ait :
nunciaret, T. Manlium L. filium esse. Mox intro-
ductus, (etenim percitum ira in patrem spcs erat
aut criminis aliquid novi, aut consilii ad rem agen-
dam, deferre) salute accepta redditaque, esse ait,
quce cum eo agere arbitris remotis vellt. Procul inde
omnibus abire jussis, cultrum stringit : et, super \ec-
tum stans ferro intento, nisi, in quae ipse concepis-
set verba, juraret, se patris ejus accusandi caussa con-
cilium plebis numquam habitiirum, se eum extemplo
transfixurum minatur. Pavidus tribunus (quippe qui
ferrum ante oculos micare, se solum, inermem ; il-
lum praevalidum juvenem, et, qiiod haud minus ti-
mendum erat, stolide ferocem viribus suis cerneret)
adjurat, in quse adactus est verbaj et prae se deinde
tulit, ea vi subactum se incepto destitisse. Nec
perinde, ut maluisset plebes, sibi suflragii ferendi
de tam crudeli et superbo reo potestatem fieri ; ita
aegre babuit, filium id pro parente ausum : eoque
id laudabilius erat, quod animum ejus tanta acerbi-
tas patria nihil a pietate avertisset. Itaque non pa-
tri modo remissa caussae dictio est, sed ipsi etiam
adolescenti ea res honori fuit : et quum eo anno
primum placuisset, ti-ibunos militum ad legiones
suffragio fieri, (nam et antea, sicut nunc, quos Ru-
fulos vocant, imperatores ipsi faciebant) secundura
in sex locis tenuit, nullis domi milititeque ad conci-
liandam gratiam meritis 3 ut qui rure et procul coetu
hominum juventam egisset.
U.C, 393.
A.C. 059.
Vorago in
foro.
In eam se
M. Curtius
inmittit.
Bellum
cum Her-
nicis.
478 T. LIVII
VI. Eodem anno, seu motu terrsej seu qua vi alia,
forum medium ferme specu vasto conlapsum in in-
mensam altitudinem dicitur : neque eam voraginem
conjectu terrze, quum pro se quisque gereret, exple-
ri potuisse prius, quam Deum monitu quaeri coep-
tum, quo plurimum populus Romanus posset ? Id
enim illi loco dicandum, vates canebant, si rem-
publicam Romanam perpetuam esse vellent. Tum
M. Curtium, juvenem bello egregium, castigasse fe-
runt dubitantes, an uUum magis Romanum bonum,
quam arma virtusquc, esset. Silentio facto, templa
Deorum inmortalium, quae foro inminent, Capitoli-
ximque intuentem, et manus nunc in coelum, nunc
in patentes terrae hiatus ad Deos manes porrigen-
tem, se devovisse : equo deinde, quam poterat, ma-
xime exornato insidentem, armatum se in specum
inmisisse, donaque ac fruges super eum a multitu-
dine virorum ac mulierum congestas ; lacumque
Curtium, non ab antiquo illo T. Tatii milite Curtio
Metto, scd ab hoc adpellatum. Cura non deesset,
si qua ad vcrum via inquirentem ferret : nunc fama
rerum staudum est, ubi certam derogat vetustas fi-
dem : et lacus nomen ab hac receutiore iusignitius
fabula est. Post tanti prodigii procurationem, eo-
dem anno de Hernicis consultus senatus, quum fe-
ciales ad res repetendas nequidquam misisset, primo
quoque die ferendum ad populum de bello indicen-
do Hernicis censuit ; populusque id beilum frequens
jussit. L. Genucio consuli ea provincia sorte eve-
nit. In exspectatione civitas erat, quod primus ille
de plebe consul bellum suis auspiciis gesturus esset)
perinde ut eveniret res, ita communicatos honores
pro bene aut secus consulto hubitura. Forte ita
LIBER VII. CAP. VII. 479
tulit casus, ut Genucius, ad hostes magno conatu U. C. 393.
profectus, in insidias praecipitaret j legionibus nec * ''^^*
opinato pavore fusis, consul circumventns ab in-
scils, quem interfecissent, occideretur. Quod ubi
est Roniam nunciatum, nequaquam tantum publica
calamitate moesti Patres, quantum feroces infelici
consulis plebeii ductu, freraunt omnibus locis : Irent,
crearent comules ex plebe, transferrent auspicia, quo
nefas esset. Potuisse Patres plebiscito pelli honoribus
suis: 7ium etiam in Deos inniortales inauspicatam le-
gem valuisse ? Vindicasse ipsos suum numen, sua aus-
picia : quce ut primum contacta sint ab eo, a quo nec
jus nec fas fuerit, deletum cum duce exercitum docu-
viento fuisse, ne deinde, turbato gentium jure, comitia
haberentur. His vocibus curia et forum personat.
Ap. Claudium, quia dissuaserat legem, majore nuncAppius
auctoritate eventum renrehensi ab sc consilii incu- ,.^^"'"s
* aictator.
santem, dictatorern consensu patriciorum Servilius
consul dicit : delectusque et justitium indictum.
VII. Priusquam dictator legionesque nova; in
Hernicos venirent, ductu C. Sulpicii legati res per
occasionem gesta egregie est, In Hernicos, morte
consulis contemtim ad castra Romana cum haud
dubia expugnandi spe succedentes, hortante legato,
ct plenis irae atque indignitatis militum animis,
eruptio est facta. Multum ab spe adeundi valli res
Hernicis afuit j adeo turbatis inde ordinibus absces-
sere. Dictatoris deinde adventu novus veteri exer-
citus jungitur, et copiae duplicantur : et pro con-
cione dictator laudibus legati militumque, quorum
virtute castra defensa erant, simul audientibus lau-
des meritas, tollit animos ; simul ceteros ad aemu-
landas virtutes acuit. Neque segnius ad hostes bel-
480 T. LIVII
XJ. C. 393. luni adparatur, qui, et parti ante decoris memores>
A. C. 059. neque ignari auctarum virium hostis, suas quoque
vires augent. Omne Heraicum nomen, omnis mi-
litaris astas excitur : quadringenariae octo cohortes,
lecta robora virorum, scribuntur. Hunc eximium
florem juventutis eo etiam, quod, ut duplex accipe-
rent stipendium, decreverant, spei animorumque in-
plevere. Inmunes quoque operum militarium erant,
ut, in unum pugnae laborem reservati, plus sibi,
quam pro virili parte, adnitendum scirent, Extra
ordinem etiam in acie locati, quo conspectior virtu»
esset. Duum miliium planicies castra Romana ab
Hernicis dirimebat : ibi pari ferme utrimque spatio
j^j^gj in medio pugnatum est. Primo stetit ambigua spe
j>ugna. pugna : nequidquam saepe conatis equitibus Roma-
nis inpetu turbare hostium aciem. Postquam eques-
tris pugna efiectu, quam conatibus, vanior erat ;
consulto prius dictatore equites, permissu deinde
ejus, relictis equis, clamore ingenti provolant ante
?igna, et noram integiant pugnam : neque sustineri
poterant, ni extraordinariae cohortes pari corporum
animorumque robore se objecissent,
VIII. Tunc inter primores duorum populorum
ires geritur : quidquid hinc aut illinc comraunis Mars
belli anfert, muitiplex, quam pro numero, damnum
cst : vulgus aliud armatorum, velut delegata primo-
ribus pugna, eventum suum in virtute aliena ponit :
multi utrimque cadunt, plures vulnera accipiimt.
Tandem eqnites alius alium increpantes, quid deinde
restaret, quaerendo, si neqne ex equis pepulissent hos-
iem, negue pedites quidquani momenti facerent ? quam
tertiam, exspectarent pugnam 9 quid ante signa feroces
prosiluissent, et alicno pugnarent loco ? His inter sc
LIBER VII. CAP. IX. 481
vocibiis concitati, clamore renovato, inferunt pedem : U. C. 393.
et primum gradu moverunt liostem, deinde pepu- ^" ^* "^^'
leruntj postremo jam haud dubie avertunt : neque, Vincuntur
tam vires pares quse superaverit res, facile dictu est,
nisi quod perpetua fortuna utriusque populi et ex-
tollere animos, et minuere potuit. Usque ad castra
fugientes Hernicos Romanus sequitur: castrorum
obpugnatione, quia seruni erat diei, abstinuei"e. Diu
non perlitatum tenuerat dictatorem, ne ante meri-
diem signum dare posset : eo in noctem tractum
erat certamen. Postero die deserta fuga castra
Hernicorum, et saucii relicti quidam inventi ; ag-
menque fugientium ab signis, quum praeter mcenia
eorum infrequentia conspecta signa essent, fusum,
ac per agros trepidafuga palatum est, Nec Romanis
incruenta victoria fuit : quarta pars militiun amissa j
et, ubi haud minus jacturae fuit, aliquot equites Ro-
mani cecidere.
IX. Insequenti auno, quum C. Sulpicius et C. Li- U. C. 394.
cinius Calvus consules in Hernicos exercitum duxis- ' • ^ •
sent, neque inventis in agro hostibus, Ferentinum
iu'bem eorum vi cepissent, revertentibus iude eis Ti- Bellum
burtes portas clausere. Ea ultima fuit caussa, quum ^j^"^ ' ""^"
multae antea querimoni» ultro citroque jactatse es-
sent, cur, per feciales rebus repetitis, bellum Tiburti
populo indiceretur. Dictatorem T. Quinctium Pen- T. Quinc-
num eo anno fuisse, satis coustat, et maa:istrum e- *'"' j^^"'
=• nus dicta-
quitum Ser. Cornelium Maluginensem. Macer Li- tor.
cinius comitiorum habendorum caussa, et ab Liciuio
consule_ dictum scribit, quia, collega comitia bello
praeferre festinante, ut continuaret consulatum, ob-
viam eundiun pravae cupiditati fuerit. Quaesita ea
propriae famili« laus leviorem auctorem Licinium
VoL. I. Y
48j t. Livii
U. C. 394. facit : qiuim mentionem ejus rei in vetustiorlbus an*
'nalib\is nnllam inveniam, magis, ut belli Gallici
Bellura ,. , .^ . ,.
Gallicum. caussa dictatorem creatum arbitrer, mclmat animus.
Eo certe anno Galli ad tertium lapidem Salaria via
trans pontem Anienis castra habuere. Dictator, quum
tnmultus Gallici caussa justitium edixisset, omnes
jnniores sacramcnto adegit, ingentique exercitu ab
urbe profectus, in citeriore ripa Anicnis castra po-
suit. Pons in medio erat, neutris eum rumpentibus,
ne timoris indiciura esset. Proelia de occnpando
ponte crebra erant ; nec, qui potirentur, incertis vi-
ribus, satis discemi poterat. Tum eximia corporis
magnitudine in vacuum pontem Gallus processit ;
et quantum maxima voce potuit, Quem nunc, inquit,
Rorna virum fortis.simum habet, procedat, agedum, ad
pugnam, ut nost^r duorum eventus ostendat, titra gens
bello sU melioT
Singulare X. Diu iutcr priraorcs ]uvenum Romanorum si-»^
certamen - . , '
T. Manlii lentium fuit, quuin et abnuere certamen verereHtur,
cum Gallo. g^ prjecipuam sortcm periculi petere nollent : tum
T. ManlinSj L. filius, qni patrem a vexatione tri-
bunicia vindicaverat, ex statione ad dictatorem per-
git : Injussu tuo, inquit, imperator, extra ordinem
nuiuquam pugnaverim, noti si certam victoriam videam.
Si tu permittis, volo ego illi bellu(E ostendere, qitando
adeo ferox prasultat hostium signis, me ex ea familia
ortum, qute Gullorum agmen ex rupe Tarpeia dejecit.
Tum dictator, Macte virtute, inquit, ac pietate in
patrem, patriamque, T. Manli, esto. Pei-ge, et nomen
Romanum invictum, juvantibiis Diis, prcesta. Armant
inde juvenom aeqviales : pedcstrc scutuin capit, His-
pano cingitur gladio, ad propiorem habili pugnam.
Armatum adornatumque adversus Gallura stolide
LIBER VIT. e\T. X. 483
latain, ct (quoniam ul quoque luemoria dignura an- U. C. 3<)4.
tiquis visum est) linguam etiam ab inrisu exseren-
tem, producunt. Recipiunt inde se ad stationem :
et duo in medio armatij spectaculi magis more,
quam lege belli, destituuntur, nequaquam visu ac
specie aestimantibus pares. Corpus alteri magni-
tudine eximium, versicolori veste pictisque et auro
caelatis refulgens armis : media in altero militaris
statura, niodicaque in armis habilibus magis quam
decoris species : non cantus, non exsidtatio armo-
runique agitatio vana, sed pectus, animorum iraeque
tacitae plenum, omnem ferociam in discrimen ipsum
ccrtaminis distulerat. Ubi constitere inter duas
acies, tot circa mortalium anirais spe metuque pen-
dentibus, Gallus, velut moles superne inminens,
projecto Iseva scuto, in advcnientis arma hostis va-
num caeslm cum ingcnti sonitu ensera dejecit. Ro-
manus, mucrone subrecto, quum scuto scutum imum
perculisset, totoque corpore interior periculo vul-
neris factus, insinuasset se inter corpus armaque,
uno alteroque subinde ictu ventrem atque inguina
hauslt, et in spatium in;i;ens ruentem porrexit hos-
tem : jacentis inde corpus, ab omni alia vexatione
intactum, uno torque spoliavit : quem respersum
cruore collo circumdedit suo. Defixerat pavor cum
admiratione Gallos. Romani, alacres ab statione
obviam rniliti suo progressi, gratulantes laudantes-
que ad dictatorem perducunt. Inter carminum prope
modum incondita quasdam militariter joculantes,
Torquati cognomen auditum ; celebratum deinde
posteris etiam familiaequc honori fuit. Dictator
coronam auream addidit donum, mirisque pro coa-»
cione eam pugnam laudibus tulit.
Y2
484 T. nvir
Galli in XI. Et, Hercule, tanti ea ad universi belli even-
Campani- ^^^ momenti dimicatio fuit, ut Gallorum exerci-
am trans-
eunt. tus proxima nocte, relictis trepide castris, in Tibur-
tem agrum, atque inde, societate belli facta, com-
meatuque benijijne ab Tiburtibus adjutus, mox in
tJ. C. 395. Campaniam transierit. Ea fuit caussa, cur proximo
■ ' anno C. Poetelius Balbus consul, quum coUegae ejus
M. Fabio Ambusto Hernici provincia evenisset, ad-
versus Tiburtes jussu populi exercitum duceret : ad
quorum auxilium quum Galli ex Campania redissent,
foedae populationes in Lavicano, Tusculanoque, et
Albano agro, haud dubie Tiburtibus ducibus, sunt
factae. Et, quum adversus Tiburtem hostem duce
consvde contenta respublica esset, GalHcus tumultus
Q. Servilius dictatoi'em creari coegit: creatus Q. Servilius Ahala
a or. rp Quinctium magistrum equitum dixit ; et ex
auctoritate Patrum, si prospere id beUum cvenisset,
hxdos magnos vovit. Dictatoi", ad continendos pro-
prio bello Tiburtes consulari exercitu jusso manere,
omnes juniorcs, nullo detractante militiani, sacra-
Pugnaatroxmento adegit. Pugnatum haud procul porta CoUi-
cumCjalUs.^^ est totius viribus urbis, in conspectu parentum
conjugumque ac liberorum : quae magna, etiam ab-
sentibus, hortamenta animi, tum subjccta oculis,
slmul verecundia misericordiaque militem accende-
bant. Magna utrimque edita caede, avertitur tandem
acies Gallorum : fuga Tibur, sicut arcem belli Gal-
lici, petunt : palati a consule Poetelio haud procul
Tibure excepti, egressis ad opem ferendam Tibur-
tibus, simul cum his intra portas compelluntur. E-
gregie quum ab dictatorc, tum ab consule res gesta
est. Et consul alter Fabius proehis primum parvis,
postremo una insigni pugna, quum hostes totis
LIBER VII. CAP. XII. 485
Eflorti copiis essent, Hernicos devincit. Dictator,
eonsiilibus in senatix et apud populum magnifice
conlaudatis, et suarum quoque rerum iUis reraisso
hnnore, dictatura se abdicavit. Poetelius de Gallis
Tiburtibusque geminura triumphura egit. Fabio
satis visum, ut ovans urbem iniret, luridere Poete-
lii triumphum Tibui-tes : Ubi enim eum secum acie
conJlLvisse? specfatores puucos fugce trepidationtsque
Gallorum, extra portas egressos, postquam in se quo-
que Jieri inpetum viderint, et sine discriminc obvios
ccedi, recepisse se intra urbem. Eam rem triumpho
dignam visam Romanis? ne nimis mirnm magmimque
censerent, tumultum exciere in hostium portis, majorem
ipsos trepidationem ante mcenia sua visuros.
XII. Itaque insequenti anno, M. Popillio La?nate, U. C. 396.
Cn. Manlio consulibus, primo silentio noctis ab Ti-^*^' ^^^'
bure agmine infesto profecti^ ad urbem Romam ve-
nerunt : terrorem repente ex somno excitatis snbita
res et nocturnus pavor priebuit: ad hoc multorum
inscitia, qui, aut unde, hostes advenissent. Con-,
clamatum tamen celeriter ad arma est, et portae
stationibus, murique praesidiis firraati : et ubi prima
lux mediocrem multitudinem ante moenia, neque
alium, quam Tiburtem, hostem ostendit, duabusTiburtes ad
portis egressi consules utrimque aciem subeuntium .°n^*"^°^-
t b T. nia vicu.
jam muros adgrediuntur : adparuitque occasione
magis, quara virtute, fretos venisse : adeo vix pri-
mum inpetura Romanorum sustinuere. Quin etiam
bono fuisse Romanis adventura eorum constabat,
orienteraque jara seditioneni intcr Patres et plebem
metu tam propinqui belli corapressam. Alius ad-
ventus hostium fuit proximo bello, agris, quam urbi,
terribilior, Populabundi Tarquinienses fines Ro- '^^'^'1^"?'"
* •• ense bei-
Y 3 lum.
483 T. LIVll
U.C, 397.nianos, maxime qua ex parte Etruriam adjacent^
" ■ ''^^•peragravcre : rebusque nequiflquam repetitis, novj.
consules C. Fabius et C. Plautius jussu populi bel-
lum indixere ; Fabioque ea provincia, Plautio Hcr-
nici evenere. Gallici quoque belli fama increbescc-
bat. Sed inter multos terrores solatio fuit pax La-
tinis petentibus data, et magna vis militum ab iis ex
fcedere vetusto, quod multis intermiscrant annis,
accepta. Quo priesidio quum fulta res Romana
esset, levius fuit, quod Gallos mox Praeneste venisse,
atque inde circa Pedum consedisse, auditum est.
Sulpicius Dictatorcm dici C. Sidpicium placuit : consul ad id
dictator. ^dcitus C. Plautius dixit : magister equitum dictatori
additus M. Valerius. Hi robora militum, ex duobus
consularibus exercitibus electa, adversus Gallos dux-
erunt, Lentius id aliquanto bellum, quam parti
Bellum utrique placebat, fuit : quum primo Galli tantum
Gallicum, avidi certaminis fuissent, deinde Romanus miles,
ruendo in arma ac dimicationem, aliquantum Galli-
cam ferociam vinceret ; dictatori neutiquamplacebat^
Dictatoris quando nuUa cogeret res, fortunae secommittere ad-
cunctatio, ygi-gus hostem, quem tempus deteriorem in dies et
locus alienus faceret, sine praeparato commeatu, sine
firmo munimento morantem : ad hoc iis animis cor-
poribusquc^ quorum omnis in inpetu vis esset, parva
eadem languesceret mora, His consiliis dictator
bellura trahebat, gravemque edixerat poenam, si
Ingrata ^uis injussu in hostem pugnasset, Militos, aegre id
militibus, patientes, primo in stationibus vigiliisque intcr se
dictatorem sermonibus carpercj interdum Patres
communiter increpare, quod non jussissent pcr con-
sules gcri bcllum, Electum esse exlmium imperatorem,
unicum duccm, qui 7ulnl agenti sibi de cosh devolatu^
LIBER VII. CAP. XIII. 487
ram vi slnum victoriam censeat. Eaclem dcinde hsec U. C. 397.
interdiu propalam, ac ferociora Lis, jactare ; se in-
jttssu imperatoris aut climicaturos, aut agmine Romam
ituros. Inmiscerique militibus centuriones : nec in
circulis modo fremere, sed jam in principiis ac preE-
torio iu unum sermones confundi, atque in concionis
magnitudinem crescere tm-ba, et vociferari ex omni-
bus locis, ut extemplo ad diciatorem iretur : verba pro e.i-
ercitu faceret Sex. Tullius, ut virtute ejus dignum esset.
XIII. Septimum primum pilum jam Tullius duce-
bat 5 neque erat in exercitu, qui quidem pedestria
stipendia fecisset, vir factis nobilior : is, priECcdens
militum agmefij ad tribunal pergit ; niirantique Sul-
picio non turbam magis^ quam turbje principem
Tulliumj imperiis obedientissimum militem, Scili- Sex. Tullii
cet, dictator, inquit, condenmatum se imiversus exer- ^^^^ oratio
citus a te ignavice ratus, et prope ignominice cawssa militumno-'
destitutum sine armis, oravit me, ut suam caussam
apud te agerem. Equidem, sicubi loco cessum, si
ierga data hosti, si signa fcede amissa objici nobis pos^ ,
sent, tamen hoc a te impetrari cEfpmm censerem, ut nos
virtute culpam nostram conrigere, et aholere flagitii
memoriam nova gloria patereris. Etiam ad Allium
fusce legiones eamdem, quam per pavorem amiserant,
patriam, profecta postea ab Veiis, virtute recuperavere ;
nobis, Deum benignitate, felicitate tua populique Ro'-
mani, et res et gloria est integra. Quamquam de glo'
ria vix dicere ausim, si nos et hostes haud secus, quani
foeminas, abditos inira vullum omnibus contumcliis elu'-
dunt ; et tu imperator noster, quod cegrius patimur, ex~
ercitum tuum sine animis, sine armis, sine mnnibus judi-
cas esse ; et prius, quam expertus nos esses, de nobis ita
d(:sperastij ut te mancurum ac debilium ducem judicaTes,
¥4
488 T. LlVll
U.C. 397- esse. Quid enim alliid esse camsce credemus, ciir t'«-
■ terunus dux, fortissimus bello, covipressis, quod aiunt,
manibus sedeas ? utcumque enim se habet res, te de
nostra virtute dubitasse videri, quam nos de tua, verius
est. Sin autem non tuum istuc, sed publicum est con-
silium, et consensus aliquis Patrum, non Gallicum bel-
lum, nos ab urbe, a penatibus nostris ablegatos tenet ;
quceso, ut ea, quce dicam, non a militibus imperatori
dicta censeas, sed a plebe Patribus ; quce, sicut vos
vestra habeatis consilia, sic se sua habifuram dicat.
Quis tandem succenseat, milites nos esse, non servos
vestros ? ad bellum, non in exsilium, missos ? si quis
det signum, in aciem educat, ut viris ac Romanis dig-
num sit, pugnaturos ? si nihil armis opus sit, otium
RomcE potius, quam in castris, acturos ? hcEC dicta sint
Patribus. Te, imperator, milites tui oramus, ut nobis
. pugnandi copiam facias : quum vincere cupimus, tum
te duce vincere ; tibi lauream insignem deferre ; tecum
triumphantes urbem inire ; tuum sequentes currum Jo-
vis optimi maximi templum gratantes ovantesque adire.
Orationem TuUii excepcrunt preces multitudinis ;
et undique, ut signum daret, utcapere arma juberet,
clamabant.
XIV. Dictator, quamquam rem bonam exemplo
haud probabili actam cernebat, tamen tacturum,
quod milites vellent, se recepit 5 Tulliumque secreto,
quaenam haec res sit, aut quo acta more, percunctatur.
Tullius magnopere a dictatore petere, 7ie se obiitum
disciplince militaris, ne sui, neve imperatoricc mnjcsta-
tis, crederet : multitudini concitata;, qua ferme auctO'-
ribus similis esset, non suhtraxisse se ducem ; ne quis
alius, quales mota creare muititudo soieret, exsisteret.
Nam se quidem niliil 7ion arbitrio imperaturis actu-
LIBER VII. CAP. XIV. 489
rum : iUi quoqiie tamen videndum magnopere esse, y^U.C. 397.
exercitum in potestate haheret. Differri non posse adeo
concitatos animos : ipsos sibi locum ac tempus pugnandi
sumturos, si ab imperatore non detur. Dum haec lo-
quuntur, jumenta forte pascentia extra vallum Gal-
lo abigenti duo railites Romani ademerunt. In eos
saxa conjecta a Gallis : deinde ab Romaua statione
clamor ortus, ac procursum utrimque est. Jamque
haud procul justo proelio res erant, ni celeriter di-
remtum certamen per centuriones esset. Adfirmata
certe eo casu TuUii apud dictatorem fides est: nec
recipiente jam dilationem re, in posterum diem edi-
citur, acie pugnaturos. Dictator tamen, ut qui
magis animis, quam viribus, fretus ad certamen
descenderet, omnia circumspicere atque agitare coe-
pit, ut aite aliqua terrorem hostibus incuteret. So-
lerti animo rem novam excogitat, qua deinde multi
nostri atque externi imperatores, nostra quoque
quidam aetate, usi sunt. Mulis strata detrahi jubet :
binisque tantum centunculis rclictis, agasones, partim-
captivis, partim aegrorum armis ornatos, inponit. His
fere mille effectis centum admiscet cquites : et nocte
super castra in niontes evadere, ac silvis se occultare
jubet : neque inde ante raoveri^ quam ab se acciperent
signum. Ipse, ubi inhixit, in radicibus montium
extendere aciem coepit sedulo, ut adversus montes
consisteret hostis. Instructo vani terroris adparatu^.
qui quidem terror phis pene veris viribus profuit>
primo credere duces Gailorum, non descensuros in
aequum Romanos ; deinde, ubi degressos repente
viderunt, et ipsi avidi certaminis in prceUum ruunt :
priusque pugna ccepit, quam signum ab ducibus
daretifir.
Y5
490 T. LIVII
U. C. 3Q7. XV. Acrius invasere Galli dextrum cornu : neque
A. C 355. ... . . .
«ustineri potuissent, ni forte eo loco dictator fuisset,
Prc3elium, orr.ii- • • • r^- • '
quovincun- Sex. rulluim nominc nicrepans rogitansque : Siccme
tur GalU. ■pxignaturos inilites spoponcUsset ? ubi illi clamores sint
arma poscentium ? ubi mincE injussu imperatoris prm'
lium inituros? en ipsum imperatorem clara voce vo-
care ad proelium, et ire armatum ante prima signa r
ecquis sequeretiir eorutn, qui modo ducturi fuerint ; in
castris feroces, in acie pavidi ? Vera audiebant : ita-
que tantos pudor stiraulos adraovitj ut rucrent in
hostium tela, alienatis a meraoria periculi animis.
Hic primo inpetus prope vecors turbavit hostes :
eques deinde emissns turbatos avertit. Ipse dictator,
postquam labantem una parte vidit aciem, signa in
laevum cornu confert, quo turbam hostium congre-
gari cernebat j et iis, qui in monte erant, signum,
quod convenerat, dedit. Ubi inde quoque novus
clamor ortus, et tendere obliquo monte ad castra
Gallorum visi sunt : tum metu, nc excluderentur,
omissa pugna est, cursuque effuso ad castra fere-
bantur : ubi qinim obcurrisset eis M. Valerius, ma-
glster equitum, (qui, profligato dextro cornu, obe-
quitabat hostium munimentis) ad montes silvasque
vertunt fugam : plurimique ibi a fallaci equitum
epecie agasonibus(|ue excepti sunt : et eorum, quos
pavor pertulerat in silvas, atrox caedes post sedatum
Sulpicius proelium fuit. Nec alius post M. Furium, quam C.
triumijhat. Sulpicius, justiorem de Gallis egit triumphum : auri
quoque cx GalHcis spoliis satis magnum pondus,
saxo quadrato septum, in Capitolio sacravit. Eodem
anno et a consulibus vario eventu bellatum : nam
Hernici a C. Plautio devicti subacti([ue simt. Fabius
coUcga ejus incautc atque inconsulte advcrsus Tar-
LIBER VII. CAP. XVI. 49I
«julnienses pugwavit : nec in acie tantum ibi cladis U. C. 097,
acceptum, quam quod tiecentos scptem milites Ro- "^^^"
manos captos Tarquinienses inmolarunt : qua foe<li- qumienses *
tate supplicii aliquanto ignominia populi Romani res malc
insignitior fuit. Accessit ad eam cladem et vastatio ^*^^'*'
Romani agri, quam Privernates, Veliterni deinde,
incursione repentina fecerunt. Eodem anno duse
tribus, Poniptina et Publilia, additae. Ludi votivi,
quos M. Furius dictator voverat, facti : et de ambitu Lex de am-
ab C. Pcetelio tribuno plebis, auctoribus Patribus, ^'^" '""^
^ _ prmium
tum primum ad populum latum est : eaque rogatione lata.
novorum maxime hominum ambitionem, qui nundi-
nas et conciliabula obire soliti erant, compressam '
credebant,
XVI. Haud seque laeta Patribus insequenti auno, U. C. 398,
C. Marcio, Cn. Manlio consulibus, de uuciario fce-
nore a M. Duilio, L. Maenio tribunis plebis rogatio
est perlata : et plebs aliquanto eam cupidius scivit
accepitque. Ad bella nova, priore anno destiuata,
Falisci quoque hostes exorti, duplici crimine : quod
et cum Tarquiniensibus juventus eorum militaverat j
et eos, qui Falerios perfugerant, quum male pugna-
tum est, repetentibus fecialibus Romanis non red-
diderant. Ea provincia Cn. Manlio obvenit : Mar-
cius exercitum in agrum Privernatem, integrum paceBejjyjj,
longinqua, induxit : miiitemque prsda inplevit. Ad '^^^ Falis-
copiam rerum addidit munificentiamj quod, nihil in vernatibus.
publicum secemendo, augenti rem privatam militi
favit. Privernates quum ante moenia suacastris per- Privemates
munitis consedissent 3 vocatis ad concionem railiti- ^'^"'
bus; Castra nunc, inquit, vobis honthun, urbemque
prcEdiE do, si mihi polUcemini, vos Jortiter in acie ope-
ram navaturosj nec pradiE magisj quam pugncCj para-
YQ
492 T. LIVII
U. C. 398. fQg g55g, Signnm poscunt ingenti clamore : celsique
et spe haud dubia feroces in proelium vadunt. Ibi
ante signa Sex. Tullius, de quo ante dictum est, ex-
clamat: Adspice, imperator, inquit, quemadmodum
exercitus tiiHs tibi promissa prcestet : piloque posito,
stricto gladio in hostem inpetum facit. Sequuntur
Tullium antesignani omnes, primoque inpetu aver-
tere hostem : fusum inde ad oppidum persecuti,
qnum jam scalas moenibus admoverent, in deditio-
nem urbera acceperunt : triumphus de Privernatibus
actus. Ab altero consule nihil meniorabile gestum :
nisi quod legem novo excmplo ad Sutrium in castris
Lexdevice-tributim de vicesima eorum, qui manmnitterentur,
simamanu- i-^ n ^ • i i i *• i
missorum tuht. Patres, quia ea lege haud parvum vectigal
in castris inopi aerario additum esset, auctores fuerunt. Ce-
terum tribuni plebis, non tam lege, quam exemplo,
jnoti, ne quis postea populum sevocaret, capite
sanxerunt : nihil enim non per milites, juratos in
consuhs verba, quamvis perniciosum populo, si id
C. Licinius liceret, ferri posse. Eodem anno C. Licinius Stolo
d"^ ^a^ s '■^^- PopilHo Laenate sua lege decem millibus aeris
est damnatus, quod inille jugerum agri cum fiUo
possideret, emancipandoque filium fraudem legi
fecisset.
U.C. 399. XVII. Novi consules inde, M. Fabius Ambustus
A. c. 35 . ggcuQ(\i,Q^ et M. Popillius Lienas secundum, diio
bella habuere. Facile alteruni cum Tiburtibus, quod
L*nas gessit : qui, hoste in urbem compulso, agros
Fabius a vastavit. Fahsci Tarquiniensesque akerum consu-
Faliscts tu- igjjj prima pusrna fuderunt : inde terror maxinms
sus restitu t r i- c
aciem. -fuit, quod sacerdotes eorum, facibus ardentibus an-
guibusque praelatis, incessu furiah niihtem Roma-
•num insueta turbaveruut specie : et tunc quidem
LIBER VII. CAP. XVII. 493
veliit lymplmti et adtoniti munimentis suis trepido U.C. 399-
agniine inciderunt ; deinde, ubi consul legatique ac ' ' ' ^ '
tribuni pueronun ritu vana miracula paventes inri-
debant incrcpabantque, vertit animos repente pu-
dor ; et in ea ipsa, quae fugerant, velut cseci rue-
bant. Discusso itaque vano adparatu bostium, quum
in ipsos armatos se intulissent, averterunt totam
aciem : castrisque etiam eo die potiti, praeda ingenti
parta, victores reveilerunt, militaribus jocis quum
adparatum bostium, tum suum increpantes pavorem.
Concitatur deinde omne nomen Etruscum, et, Tar- Etruscum
quiniensibus Faliscisque ducibus, ad SaHnas perve-
niunt. Adversus eum terrorem dictator C. Marcius C. Marcius
Rutihjs primus de plebe dictus, magistrum equitum [^jq^ ^
item de plebe C. Plautium dixit. Id vero Patribus plebe.
indignum videri, etiam dictaturam jam in promiscuo
esse : omnique ope inpediebant, ne quid dictatori ad
id bellum decerneretur, parareturve : eo proratius
cuncta, ferente dictatore, populus jussit. Profectus
ab urbe, utraque parte Tiberis, ratibus exercitu,
quocum(jue fama hostium ducebat, trajecto, muhos
populatores agrorum vagos palantes obpressit. Ca- Vincit E-
stra quoque, necopinato adgressus, cepit : et, octo ^'^^scos.
niilUbus bostium captis, ceteris aut csesis, aut ex
agro Romano fugatis, sine auctoritate Patrum, po-
puU jussu, triumphavit. Quia nec per dictatorem
plebeium, nec per consulem, comitia considaria ha-
beri volebant, et aker consul Fabius bello retineba-
tur, res ad interregnum redit. Interreges deinceps
Q. ServiUus Ahala, M. Fabius, Cn. ManUus, C. Fa-
bius,"C. Sulpicius, L. ^miUus, Q. ServiUus, M. Fa-
bius Ambustus. In secundo interregno orta con-
tentio est, quod duo patricii consules creabantur :
494 T. Livii
intercedentibusque tribunis, interrex Fabius aiebat,
i)i duodeciin tabulis legem ense, ut, quodcumque pnst'
remum populus jussisset, id jus ratumque esset ; jussum
U. C 400 populi et suffragia esse. Quuin intercedendo tribuni
A. C. 3j2. jjjy^ji aiiud^ quam ut difFerrent coraitia, valuisscnt ;
duo patricii consules creati sunt, C. Sulpicius Pe.i-
cus tertium, M. Valerius Publicola : eodemque die
magistratum inierunt.
XVIII. Quadringentesimo anno, quam urbs Ro-
mana condita erat, quinto tricesimo, quam a (iallis
rcciperata, ablato post undccimum annum a pltbe
Ambo coss. consulatu, patricii consules ambo ex interrtgno ma-
patricu. gistratum iniere, C. Sulpicius Peticus tertium, M.
Valerius Publicola. Ernpulum eo anno ex Tiburti-
bus haud memorando certamine captura ; sive duo-
rum consulum auspicio bellum ibi gestum est, ut
scripsere quidam ; seu per idem tempus Tarqiiinien-
sium quoque sunt vastati agri ab Sulpicio consule,
quo Valerius adversus Tiburtes legiones duxit. Do-
mi majus certamen consulibus cum plebe ac tribunis
erat. Fidei jam suae, non solum virtutis, ducebant
esse, ut acceplssent duo patricii consulatum, ita am-
bobus patriciis mandare : quin aut toto cedendum
esse, si plebeius jam magistratus consulatus fiat, aut
totum possidendum, quam possessionem integram a
patribus accepissent. Plebes contra fremit : Quid
8€ vivere, quid in parte civium censeii : si, quod duorum
hominum virtute, L. Sextii ac C. Licinii, purtum sit,
id obtlnere universi non possint 9 Vel reges, vel decem-
t)iros, vel, si quod tristius sit imperii nomen, patiendum
esse potius, quam ambos patricivs consules videant, nec
in vicem pareotur atque imperetur ; sed pars altera, in
£terno imperio locata, plebem nusquam alio natamf
LIBER VII. CAP. XIX. 495
ifuam ad serviendum, piitct. Non desunt tribuni
auctores turbarum ; sed inter concitatos per se om-
nes vix duces eminent. Aliquoties frustra in cam-
pum descensum quum esset, midtique per seditiones
acti comitiales dies j postremo victse perseverantia
consulum plebis eo dolor erupit, ut tribunos, actum
esse de libertate vociferantes, relinquendumque non
campum jam solum, sed etiam urbem captam afque
obpressam regno patriciorum, moesta plebs sequeretur.
Consules, relicti a parte populi, per infrequentiam
comitia nihilo segnius perficiunt : creati consules U. C. 401,
ambo patricii, M. Fabius Ambnstus tertium, T.^^'^"^^^*
Quinctius. In quibusdam annalibus pro T. Quin-
ctio M. Popillium considem invenio.
XIX. Duo bella eo anno prospere gesta : cum
Tiburtibusque ad deditionem pugnatum. Sassula
ex his nrbs capta : ceteraque oppida earadem fortu-
nam habuissent, ni universa gens, positis armis, in
fidem consulis venisset. Triumphatum de Tiburti- Triumphus
bus : alionuin mitis victoria fuit. In Tarquinienses , '^ ' ^^^^"
1 ' bus : sup-
acerbe s«vitum, multis mortalibus in acie caesis : ex plieia de
ingenti captivorum numero trecenti quinquaginta '1^'"*'
octo delecti, nobilissinms quisque, qui Romam rait-
terentur : vulgus aliud trucidatum. Nec popuhis in
€OS, qui mi>si Romam erant, mitior fuit : medio in
foro omnes virgis c<esi ac securi percussi : id pro
inmolatis in foro Tarquiniensium Romanis poenae
hostibus redditum. Res bello bene gestae, ut Sam- Focdus cum
nites quoque amicitiara peterent, eflecerunt. Lega- ^^'"n''»-
tis eorum comiter ab senatu responsum : fredere in
societatem accepti. Non eademdomi, quse militiae,
fortuna erat plebi Romanae ; nam etsi, unciario foe-
nore facto^ levata usura erat, sorte ipsa obruebantur
496
T. LIVII
inopes, nexumque inibant : eo nec patricios ambo
consules, neque comitiorum curam, publicave studia
prae privatis incommodis plebs ad animum admitte-
bat. Consulatus uterque apud patricios manet. Con-
U.C 402. suies creati C. Sulpicius Peticus quartum, M. Vale-
A. U 350 ^..^^^ Publicola iterum. In belbim Etruscum inten-
tam civitatem, quia Caeritem popuhim misericordia
consanguinitatis Tarquiniensibus adjunctura fama
ferebat, lecjati Latini ad Volscos convertere, n\mci-
antes, exercitum conscriptum armatnmque jam suis
finibus inniinere : inde populabundosin agrum Roma-
num venturos esse. Censuit igitur senatus, neutram
negHgendara rem esse : utroque legiones scribi, con-
sulesque sortiri provincias jussit. Inclinavit deinde
pars major cur* in Etruscura belhim ; postquam
hteris Sulpicii consulis, cui Tarquinii provincia eve-
nerat, cognitum est, depopulatum agrum circa Ro-
nianas saiinas, praedaeque partera in Caeritum fines
avectam, et haud dubie juvcntutem ejus populi inter
prsdatores fuisse. Itaque Valerium consulem, Vol-
scis obpositum, castraque ad finem Tusculanum ha-
bentera, revocatum inde senatus dictatorem dicere
T. Manlius jii^^sit. T. Manlium L. filiura dixit. Is, quum sibi
dictator. magistrum equitiun A. Cornelium Cossum dixisset,
consulari exercitu contentus, v-x auctoritate Patrura
ac populi jussij C;eritibus bellura indixit.
XX. Tura priraura Caerites, tamquam in verbis
hostium vis raajor ad bellum significandum, quam
in suis factis, qui per populationem Romanos la-
cessierant, esset, verus belli terror invasit : et, quam
non suarum virium ea dimicatio esset, cernebant.
Poenitebatque populationis, et Tarquinienses exse-
crabantur defectionis auctores : nec arma, aut bel-
LIBER Vll. CAP. XX. 497
lum quisquam adparare, sed pro se quisque legatos U.C. 402.
mitti iubebat ad petendam erroris veniam. Leo^ati ' .' , '
•^ \ . '^ Coeritesbel-
senatum quum adissent, ab senatu rejecti ad popu- lam dcpre-
lum, Deos rogaverunt, quorum sacra bello Gallico ^iintur.
accepta rite procurassent, ut Romanos florentes ea
sui misericordia caperet, quae se rebus adfcctis quon-
dam populi Romani cepisset 3 conversiqne ad delu-
bra Vestae, bospitium flaminum Vestaliumque ab se
caste ac religiose cultura invocabant, Eane meritos,
crederet quisquam, hostes repente sine caussa factos?
aut, si quid hostiliter fecissent, consilio id magis, quam
furore lapsos, fecisse, ut sua vetera beneficia, locafa
prcesertim apud tam gratos, nov'is conrumperent male-
fciis P fiorentemque populum Romanuin ac felicissimum
bello sibi desumerent hostem, cujus adfl'icti amicitiam
cepissent ? ne adpellarent consiVium, quce vis ac neceS'
sitas adpellanda esset. Transeuntes agmine infesto per
agrum suum Tarqumienses, quum prceter viam nihil pS'
tissent, traxisse quosdam agrestium, populationis ejus,
quee sibi crimini detur, comites. Eos, seu dedi placeat,
dedere se paratos esse ; seu supplicio adfici, daturos
pcenas. Ccere, sacrarium populi Romani, deversofmm
sacerdotum, ac receptaculum Romanorum sacrorum,
intactum inv'iolatumaue crimine belli, hospitio Vesta-
iium cultisque Diis darent. Movit populum non tam
caussa praesens, quam vetus meritum, ut maleficiij Pacem in-
quam beneficii, potius inmemores essent. Itaque P^'''^^"''
pax populo Caeritl data, induclasque in centum an-
nos factas in senatusconsultum referri placuit. In
Faliscos, eodem noxios crlmine, vis belll convcrsa
est : sed hostes nusquam inventi. Quum popula-
tione peragrati fiaes essent, ab obpugnatione urbium
temperatum: legionlbusque Romam reductis^ reii-
1
498 T. LlVIl
\J. C. 402. quum anni muris turribusque reficiendis consumtnmj
■ ^ °* et aedes Apollinis dedicata est,
Discordiae XXI. Extremo anno comitia consularia certamert
tu plebeio.'-^^*^"^ ^^ plebis diremitj tribunis negantibus passu-
ros comitia haberi, ni secundum Liciniam legem ha-
berentur 5 dictatore obstinato tollere potius totum e
republica consulatura, quam promiscuum Patribus
ac plebi facere. Prolatandis igitur comitiis quura
dictator magistratu abisset, res ad interregnum re-
diit. Infestam inde Pati-ibus plebem interreges
quum accepissent, ad undecimum interregem sedi-
tionibus certatum est. Legis Licinise patrocinium
tribuni jactabant, Propior dolor plebi fcenoris in-
gravescentis erat : curaeque privatae in certaminibus
publicis erumpebant. Quorum teedio Patres L^
Cornelium Scipionem interregem concordiee caussa
observare legem Liciniam comitiis consularibus jus-
U.C. 403. sere. P, Valerio Publicolae datus e plebe collega C,
' '^'*^'Marcius Rutilus. Inclinatis semel in concordiam
animis, novi consules, fcenebrem quoque rem, quae
distinere unanimos videbatur, levare adgressi, solu»
tionem alieni aeris in publicam curam verteruntj
quinqueviris creatis, quos mensarios ab dispensatione
pecuniae adpcUarunt. Meriti eequitate curaque sunt,
ut per omnium annalium monumenta celebres no-
minibus essent. Fuere autem C. Duilius, P. Decius
Mus, M. Papiriug, Q. Publilius, ct Ti. ^milius :
qui rem, difficillimam tractatu^ et plerumque parti
utrique, semper certe alteri, gravem, quum alia mo-
deratione, tum inpendio magis publico, quam jactu-
ra, sustinuerunt : tarda cniui nomina, et inpeditiora
inertia debitorum, quam facultatibus, aut aerarium,
jaensis cum aere in foro pcsitis^ dissolvit, ut popula
1
LIBER VII. CAP. XXII. 499
piius caveretur; aut aestimatio aequis rerum pre-U.C. 403.
tiis liberavit : ut non modo sine injuria, sed etiam ' ' *^'
sine querimoniis partis utriusquej exhausta vis in-
gens aeris alieni sit. Terror inde vanus belli Etrusci,
quum conjurasse duodecim populos fama esset, dic-
tatorem dici coegit : dictus in castris (eo enim ad
cousules missum senatusconsultum est) C. Julius^C. Julius
Gui magister equitum adjectus L. iEmilius. Cete- ^'^^^^°'^*
rum foris tranquilla omnia fuere.
XXII. Tentatum domi per dictatorem, ut amboU. C. 404,
patricii consules crearentur, rem ad interregnum " *
perduxit : duo intcrrcges C. Sulpicius et M. Fabius
interpositi obtinuere, quod dictator frustra tetende-
rat, mitiore jam plebe ob recens meritum levati aeris
alieni, ut ambo patricii consules crearentur : creati
ipse C. Sulpicius Peticus, qui prior interregno abiit,
et T. Quijictius Pennus : quidam Kaesonem, alii
Caium nomen Quinctio adjiciunt. Ad bellum ambo
profecti, Faliscum Quinctius, Sulpicius Tarquiniense^
nusquam acie congresso boste, cum agi'is magis^
quam cum bominibusj urendo populandoque gesse-
runt bella : cujus lentae velut tabis senio victa utrius-
que pertinacia populi est, ut primum a consulibus,
dein permissu eorum ab senatu inducias peterent ; Induclae
in quadraginta annos inpetraverunt. Ita, posita^"!"T"*
duorum bellorum, quaj inminebant, cura, dum ali- bus et Fa»
qua ab armis quies esset, quia solutio aeris alieni ^^'^'^*
multarum rerum mutaverat dominos, censum agi
placuit : ceterum quum censoribus creandis indicta
comitia essent, professus censuram se petere C.
Marcius Rutilus, qui primus dictator de plebe fuerat,
concordiam ordinum turbavit : quod videbatur qui-
dem tcmpore alieno fecisse 5 quia ambo tum forte
500
T. LTVII
U.C. 404.
A. C. 048.
C. Marcius
priinus cen-
sor de plebe
M. Fabius
dictator.
U.C. 405.
A. C. 047.
Bellum
Gallicum.
patricii consiiles erant, qui rationem ejus sc habitu-
ros negahant. Sed et ipse constantia inceptum ob-
tinnit^ et tribuni, omni vi recnperando jus consula-
ribiis comitiis amissuraj adjuverunt j et quijm ipsius
viri majestas nullius honoris fastigium non aequabat,
tum per eimulem, qui ad dictaturara aperuisset viam,
censuram quoque in partem vocari plebes volebat.
Nec variatnm comitiis est, quin cum Manlio Cnseo
censor Marcius crcaretur. Dictatorem quoque hic
annus habuit M. Fabiumj nullo terrore belli, sed ne
Licinia lex comitiis consularibus observaretur. Ma-
gister equitum dictatori additus Q. Servilius : nec
tamen dictatura potentiorem eum consensum Pa-
trum consularibus comitiis fecit, quam censoriis
fuerat.
XXIII. M. Popillius Leenas a plebe consul, a
Patribus L. Cornelius Scipio datus. Fc '^una quo-
que inltistriorera plebeium considem fecit. Nam
qiuim ingentem Gallorum exercitum in agro Latino
castra posnisse nuuciatum esset ; Scipione gravi
morbo inplicito, Gallicum bellum Popillio extra or-
dinem datum. Is, inpigre excrcitu scripto, quum
omnes cxtra portam Capenam ad Martis aedem con-
venire armatos juniores jussisset, signaque eodem
qviastores ex a>rario deferre, quatuor expletis legio-
nibus, quod sviperfuit militum, P. Valcrio Publicolae
praetori tradidit ; auctor Patribus scribendi alterius
exercitus, quod ad incertos belli eventus subsidium
reipublicae essct. Ipse, jam satis omnibus instructis
comparatisque, ad hostem pcrgit : cujus ut prius
nosceret vires, quam periculo ultimo tentaretj in
tumulo, quem proximum castris Gallorum capere
potuit, vallum ducere coe.pit. Gens fcrox et in^vaii
LIBER VII. CAP. XXIV. 5OI
avidi ad pugnam, quum, procul visis Roraanorum U. C. 405*
signis, ut extemplo proelium initura, explicuisset ^" ^* ^'*''*
aciem ; postquam neque in aequum demitti agmen
vidit, et quum loci altitudine, tum vallo etiam integi
Romanos, perculsos pavore rata, simul opportunio-
res, quod intvnti tum maxime operi essent, truci
clamore adgreditur. Ab Romanis nec opus inter- Vincuntur
missum, {triarii erant, qui muniebant) et ab liastatis ^^ '' f^
principibusque, qui pro munitoribus iutenti armati-
que steterant, proelium initum. Praeter virtutem
locus quoque superinr adjuvit, ut pila orania hastae-
que non, tamquam ex aequo missa, vana (quod ple»
rumque fit) caderent, sed oninia librata ponderibus
figerentur ; oneratique telis Galli, quibus aut cor-
pora transfixa, aut prsegravata inhaertntibus gere-
bant scuta, quum cursu pene in advcrsum subisseut,
primo incerti restitere : dein, quum ipsa cunctatio
et his animos minuisset, et auxisset hosti, inpulsi
retro ruere alii super alios, stragemque iuter se caede
ipsa fcediorem dare : adeo prpecipiti turba obtriti -
plures, quam ferro necati.
XXIV. Necdum certa Romanis victoria erat :
alia iu campum degressis supererat moles, Namque
multitudo Gallorum, sensuni omnem talis damni ex-
superans, velut nova rursus exoriente acie, integrura
militem adversus victorem hostem ciebat : stetitaue
subpresso inpetu Romanus ; et quia iterum fessis
subeunda dimicatio erat, et quod consul, dum inter
primores incautus agitat, laevo humero matari prope
trajecto, cesserat parumper ex acie. Jamquc omissa
cunctando victoria erat, quum consul, TOlnere adli-
gato, revectus ad prima signa, Qaid aias, milesP
inquit. Non cum Latino Sabinoque hoste res est, quem
5oa T. Livii
V. C. i05. victum armis socium ex hoste facias. In belluas
' strinximus ferTum : hauriendus, aut dandus est sanguis.
Propulistis a castris, supina valle pracipites egisiis,
stratis corporibus hostium superstatis. Complete eadent
strage campos, qua montes replestis. Nolite exspectare,
dum stantes vos fugiant: infercnda sunt signa, et va-
dendum in hostem. His adhortationibus iterum co»
©rti pellunt loco primos manipulos Gallorum ; cunei*
deinde in medium agmen perrumpunt. Inde barbari
dissipati, quibus nec certa imperia^ nec duces essent,
vertunt inpetum in suos ; fusique per campos, et
praeiter castra etiam sua fuga praelati^ quod editissi-
mum inter aequales tumulos obcurrebat oculis, arcem
Albanam petunt. Consul, non ultra castra insecu-
tus, (quia et vulnus degravabat, et subjicere e.xcr-
citvmi pugna fessum tumidis ab hoste occupatis no-
lebat) prseda omni castrorum militi data, victorem
exercitum, opulentumque Gallicis spoliis, Romam
reduxit. Moram triumpho vulnus consulis adtulit :
eademque caussa dictatoris desiderium senatui fecit,
ut esset, qui aegris consulibus comitia haberet,
Dictator Dictator L. Furius Camillus dictus, addito magistro
C.am4l'us^ equitura P. Cornelio Scipione, reddidit Patribus
possessionem pristinam consulatus : ipse ob id me-
ritum ingenti Patrum studio creatus consul, collegam
Ap. Claudium Crassum dixit.
XXV. Priusquam inirent novi consules magistra-
tnm, triumphus a Popillio de Gallis actus magno fa-
vore plebis : mussantesque inter se rogitabant, num
<lU€m plebeii consuUs pamileret ? Simul dictatorem in-
crepabant, qui lcgis Liciniae spret<e mercedem consu-
latum, privata cupiditate, quam publica injuria, foe-
«liorem^ cepisset,, ut se ij)se consulcoi dictator crearct.
LIBER VII. CAf. XXV. ^O^
Annus multis variisque motibus fuit insignis. Galli U. C. 406.
ex Albauis montibus, qnia hiemis vim pati nequive- ' ' *
rant, per cauipos maritimaque loca vagi populaban-
tur. Mare infestum classibus Graecorum erat, ora-
que litoris Antiatis, Laurensque tractus, et Tiberis
ostia : ut praedones maritimi, cum terrcstribus con-
gressi, ancipiti semel proelio decertarint, dubiique
discesserint in castra Galli, Graeci retro ad naves,
victos se, an victores, putarent. Inter hos longe
maximus exstitit terror, concilia populorom Latino-
rum ad lucum Ferentinae habita : responsumque
haud ambiguum imperantibus milites Romanis da-
t-um, ahsisterent iniperare iis, qiiorum auxliio egerent.
Latinos pro sua libertute potius, quam pro alieno im-
perio, laturos arma. Inter duo simul belia externa,
defectione etiam sociorum senatus anxius, quum cer-
neret metu tenendos, quos fides non tenuisset, ex-
tendere omnes imperii vires consules delectuhabendo
jussit : civili quippe standum exercitu esse, quando
socialis coetus desereret. Undique, non urbana tan- Scribuntur
tum, sed etiam agresti juventute, decem legiones ^^^"^ ^S'*
scriptee dicuntur quaternum millium et ducenorum
pcditum, equitumque trecenorum. Quem nunc no-
vum exercitum, si qua externa vis ingruat, hae vires
populi Romani, quas vix terrarum capit orbis^ con-
tractas in unum haud facile efficiant : adeo in quse
laboramus sola crevimus, divitias, luxuriamque. In- Alter con-
ter cetera tristia ejus anni, consul alter Ap. Claudius^" '"^"'"^'
in ipso belli adparatu moritur : redierantque res ad
Camillum ; cni unico consuli, vel ob aliam dignatio-
nem haud subjiciendam dictaturae, vel ob omen fau-
stum ad Gallicum tumultum cognominis, dictatorem Bellum
adrogari haud satis decorum visura est Patribus. Gallicum»
504 T. LIVII
U. C. 406. Consul, duabus legionibus urbi praepositis, octo cum
• j^ Pinario praetore divisis, memor patemae virtutis,
Gallicum sibi bellum extra sortem sumit : praetorem
maritimam oram tutari, Graecosque arcere iitoribus
jussit : et, quum in agrum Pomptinum descendisset,
(quia neque in campis congredi nuUa cogente re vo-
lebat, et prohibendo populationibus, quos rapto vi-
vere necessitas cogeret^ satis domari credebat ho-
stem) locum idoneum stativis delegit.
XXVI. Ubi quum stationibus quieti tempus tere-
rent, Gallus processit, magnitudine atque armis in-
signis : quatiensque scutum hasta, quum silentium
fecisset, provocat per interpretem unum ex Romanis,
M. Valerii qui secum ferro decernat. M. erat Valerius tribu-
cum Gallo ... , , .,,.,..
singulare "^s miiitum, adolescens, qui haud mdigniorem eo
ccrtamen. decore se, quam T. ManHum, ratus, prius sciscitatus
consulis vohmtatem, in medium armatus processit.
Minus insigne certamen humanum numine interpo-
sito Deorum factum : namque conserenti jam ma-
Corvus, num Romano corvus repente in galea consedit, in
hostem versus : quod primo, ut augurium coelo mis-
sum, Isetus accepit tribunus : precatus deindc, Si
dims, si diva esset, qiii sibi pmpetem misisset, voleiis
propitius adesset. Dictu mirabile, tenuit non solum
ales captara semel sedem, sed, quotiescumque certa-
men initum est, levans se alis, os oculosque hostis
rostro et unguibus adpetiit : donec territum prodigii
talis visu, oculisque simul ac mente turbatum, Va-
lerius obtruncat : corvus e conspectu elatus orioiitem
petit. Hactenus quietae utrimque stationes fuere :
postquam spoliare corpus caesi hostis tribunus coepit,
nec Galli se statione tenuerunt, et Romanorum cur-
8US ad victorem etiam ocior fuit. Ibi, circa jacentis
LIRER VII. CAP. XXVI. 505
Galli corpus contracto certamine, pugna atro\ con-L'. C. 4o6.
citatur. Jam non manipulis proxiinarum stationum, ^ ' • ■^* •
sed legionibus utrim([ue eftusis res geritur. Camil- Prceiiaci
lus Izetum miiitem victoria tribuni, Izetum tam prae- c^^nimim-
. tur, quo
sentibus ac secundis Diis, ire in proelium jubet : Galli victl.
ostentansque insignem spoliis tribunum, Hunc imi-
tare, mlles, aiebat j et circa jacentcm clucem stcrne
Gallorum catervas. Dii bomiuesquc iili adfuere pug-
nae ; depugnatumque haudquaquam certamine ambi-
guo cumGallis est : adeo duorum milicum eventum,
inter quos pugnatum erat, uti-aque acies animis per-
ceperat. Inter primos, quorum concQrsus alios ex-
civerat, atrox proelium fuit : alia multitudo, prius-
quam ad conjcctum teli veniret, tergavertit. Primo
pcr Volscos Falernumque agrum dissipati sunt : iude
Apuliam ac mare inferum petierunt. Cousid, con-
cione advocata, laudatum tribunum decem bubus
aureaque corona donat : ip-.e, jussus ab senatu bel-
lum maritimum curare, cum prietore junxit c.astra:
ibi, quia res trahi segnitia Gra;corum non coniiuit-
tcntium se in aciem videbantur, dictatorem comitio-
rum caussa T. Manlium Torquatum ex auctoritate T. Manlius
seuatus dixit. Dictator, magistro cquitum A. Cor- ^^'^'"'^'
nelio Cosso dicto, comitia consularia habuit, aemu-
lumque decoris sui absentem M. Valerium Corvum ^- ^- '*^'-
(id enim illi deinde cognominis fuit) summo favore
populi, tres et viginti natuin annos, cousulcm re~
nunciavit : collega Corvo de plebe M. Popillius
Laenas quartum consul futurus datus cst. Cum
Graecis 9. Camillo nulla memorabiiis gesta res : nec
illi terra, nec Romanus mari bellator erat. Postre-
mo, quum htoribus arcerentur, aqua etiam pra;ter
•cetera necessai-ia usui deficieute, Italiam reliquere.
VOL. I. Z
50(5 T. LIVII
U. C. 407- Cvijus populi ca, cujusque gentis classis fuerit, nihil
■ ''^* certi est : maxime Sicilite fuisse tyrannos crcdide-
rini : nam nlterior Griccia, ea tempestate intestino
fessa bello, jam Macedonum opes horrebat,
, XXVII. Exercitibus dimissis, quum et foris pax
et doml concordia ordinum otium esset, ne nimis
laetiR res essent, pcstilentia civitatem adorta coegit
senatum imperare decemviris, ut libros Sibyllinos
inspiccrent; eorumque monitu lectisterniura fuit.
Eodem anno Satricum ab Antiatibus colonia de-
ducta, restitutaque urbs, quam Latini diruerant : et
Foeduscumcum Kartbaginiensibus legatis Romte fa^dus ictum,
enTibus^'"'" H""''^ amicitiani ac societatem petentes venissent.
U.C. 408. Idem otium domi forisquc mansit T. Manlio Tor-
A, C. 344. quato, C. Plautio consulibus : semuuciarium tantura
ex unciario foenus factum, et in pensioncs a;quas
triennii, ita ut quarta priesens esset, solutio aeris
alicni dispensata est : et sic quoque parte plebis ad-
fecta, fidcs tamen publica privatis difficultatibus
potior ad curaai scnatui fuit. Levatie maxime res,
quia tributo ac delectu supersessum. Tertio anno
V. C. 409. post Satricum restitutum a Volscis, M. Valerius
A. C 043. (^(jj.yux^ sccundum consul cum C. Pretelio factus,
qnum ex Latio nunciatum esset, legatos ab Antio
circumire populos Latinorum ad coucitandum bel-
BcUum l"t" ; priusquam plus hostiura ficrct, Volscis arma
cum Vol- inferre jussus, ad Satricum cxercitu inlesto pergit :
SCIS. .. ... xrl* j.' '
quo quum Antiates auiquc Volsci pr?eparatis jam
ante, si quid ab Itoma moveretur, copiis obcurris-
sent, nulia m.ora intcr iufcnsos diutino odio dimi-
candi facta e.st. V^olsci, ferocior ad rcbellandum,
quam ad bellandum, gens, certaminc victi, fuga cf-
fusa Satrici mocnia petuut : et, nc in muris quidcm
i
LIBER Vn. CAP. XXVIII. 507
satis firraa spc, quuin corona militum cincCii jam .j
scalis capcretur urbs, ad quatuor raillia militum, 11
przeter multitudinem inbellcm, sese dedidcre. Op-
pidum dirutum atque incensum : ab ae.de tantum
Matris Matutae abstinucre ignem. Pr;eda omni*
miiiti data. Extra praidam quatuor millia dedito-
rum habita: eos vinctos consul ante currum trium-
phans egit : venditis deinde magnam pecuniam in
aerarium redeglt, Sunt, qui hanc mahltudinem cap-
tivam scrvorum fuisse scribant : idque magis verisi-
inile est, quaui dcditos veniisse.
XXVIII. Hos consules secutl sunt M. FabiusU. C. 4it.
Dorso, Ser. Sulpicius Camcrinus. Auruncum inde * ' "^^'
belhim ab rcpentina populatione ca^ptum : metuque,
ne id factum populi unius, consihum omnis nominis
Latini esset, dictator velut advcrsus armatum jam
Latium L. Furius crcatus, magistrum equitum Cn. Dictator 1.
ManUum Capitolinum dixit : et quum, (quod pcr '"^^*
magnos tumultus fieri solitum erat) justitio indicto,
dclectus sine vacationibus habitus csset ; logiones, '
quantum maturari potuit, in Auruncos ducta; : ibi
pra;donum magis, quam hostium, aninii invcnti,
Prima itaque acie debellatuni cst. Dictator tamen,
quia ct ultro bellum intuierant, et sine detractatlone
se certamini obfcrebant, Deorum quoque opes ad-
hibendas ratus, inter ipsam dimicationem aedem Ju- juno vjo.
noni Monetae vovit : cujus damnatus voti quum"^***
victor Romam revertissct, dictatura se abdicavit.
Senatus duumviros ad eam aedcm pro ampUtudine
populi Jlomani faciendam creari jussit: locus in
arce dcstinatus, quae area aidium M. Manhi Capito-
lini fuerat, Consules, dictatoris exercitu ad bellum
Volscum usi, Soram ex hostibus, incautos adorti,
Z 2
508 T. LIVII
U.C. 411. ceperunt. Anno post, quam vota erat, sedes Mo-
A. C. «41. jjg^jjj dedicatur, C. Marcio Rutilo tertium, T. Man-
lio Torquato secundum consulibus. Prodigium ex-
teniplo dedicationem secutum, simile vetusto montis
Albani prodigio : namque ct lapidibus pluit, et nox
iuterdiu visa intendi : librisque inspectis, qunm plena
religione civitas esset, senatui placuit, dictatorera
fieriarum constituendarum caussa dici. Dictus P.
Valerius Publicola : magister cquitum ei Q. Fabius
Ambustus datus est. Non tribus tantum supplica-
tum ire placuit, sed finitiraos etiam populos ; ordo-
que iis, quo quisque die supplicarent, statutus. Ju-
dicia eo anno popidi tristia in foencratorcs facta,
quibus ab «dilibus dicta dies essct, traduntiir. Et
rcs, haud ulia insigni ad nicnioriam caussa, ad in-
terregnum rcdiit. Ex intcrregno, ut id actum vi-
U. C. 4ia.deri posset, ambo patricii consules creati sunt, M.
,\. C. 340. Valerius Corvus tcrtium, A. Comelius Cossus.
XXIX. Majora jam Iiinc bella, et viribus hostium,
et longinquitate vel regionum, xc\ tempnrum spatio,
quibus bcllatum est, dicentur: namquc eo anno ad-
versus Samnites, gentcm opibus armisque validam,
mota arma. Sanmitium bellum, ancipiti Marte ges-
tum, Pyrrhus hostis, Pyrrhum Poeni secuti. Quanta
rerura moles ? quoties in extrema periculorum ven-
tum, ut in hanc magnitudinem, quie vix sustinctur,
Sdmnitici erigi iniperium posset? Belli autem caussacum Sam-
belli origo. nitibus, llomanis, quum societate araicitiaque juncti
e^sent, extrinsecus venit ; non orta inter ipsos est.
Samnites Sidicinis injusta arma, quia viribus plus
poterant, quum intulis ent, coacti inopes ad opu-
lentiorum auxilium confugere, Campanis sese con-
jungunt. Campani magis nomen ad praj-^idium so-
LIBER VII. CAP. XXX. 509
cjorum, quam vires, quura adtulisseat, flucntes luxu u. C- 412.
ab duratis usu armoruin in Sidlcino palsi agro, in "^^^'
se deinde molcm omnem belli verterunt : namque
Samnites, omissis Sidicinis, ipsam arcem finitimo-
rum Canipanos adorti, unde aeque facilis victoria,
pra;dce atque gloriae plus esset, Tifata, inminentes
CapuoB colles, quum praesidio Srmo occupassent, de-
scendunt inde quadrato agmine in planiciem, quas
Capuam Tifataque intcrjacet : ibi rursus acie dimi-
catum : adversoqae prcelio Campani intra moenia
compulsi, quum, robore juventutis suaj adciso, nuUa
propinqua spes esset^ coacti sunt ab Romanis petcre
auxilium.
XXX. Legati, introducti in senatum maxime in Campani a
hanc sententiam locuti sunt : Populus nos Campanus j^ano auxi-
legatos ad vos, Patres ajnscripti, misit ; amicitiam i)iliumpe-
perpetuum, aiixdiiim prmens a vohis petitum : quam
si secundis rebus nostris petissemus, sicutccepta celerius,
ita injirmiore vinculo contracta esset : tunc enim, ut
qui ex (pquo nos venisse in amicitiam meminissemus,
amici forsitan pariter ac nunc, snbjecti atque obnoxii
vobis minus essemus : nunc, misericordia vestra concili-
ati, auxilioque in dubiis rebus defensi, benejicium quo-
que acceptum colamus, oportet ; ne ingrati atque omni
ope divina humanaque indigtii videamur. Neque,
Hercule, quod Sattinites priores amici sociique vohis
facti sunt, ad id valere arbitror, ne nos in amicitiam
accipiamur : sed ut vetustate etgradu honoris nos prcE'
stent : neque enim fcedere Samnitium, ne quu nova
jungeretis fatdera, cautum est. Fuit quidtm apud vos
semper 'satis justa caussa amicitiie, velle euni vobis ami-
cum esse, qui vos adpeteret. Campani, efsi fortuna
prasens magni/ice loqui prohihet, non urbis ampHtiidi^
Z3
510
T. Livir
U. C. 4ii.'ne, ncn agri ulertate, ttlli populo praterquam vobis ce^
' "^^ ' dentcs, haud parva (ttt arbitror) accessio bonis rebus
testris in amiciiiam venimus vestram. ^quis P'ohcis~
que, aternis hostibjts hiijits urbis, quandocumque se mo-
verint, ah tergo erimus: et, quod vos pro salute nostra
priores feceritis, id nos pro imperio vestro et gloria
semper faciemus. Subactis iis gentibus, quee inter nos
vosque sunt, quod prope dieni futurum spondet et vir-
tus ct fortuna vestra, continens imperium usque ud no$
habebitis. Acerbum ac miserum €st, quod fateri nos
fortuna nostra cogit. Eo ventum est, Patres conscrip-
ti, ut aut amicorum, aut inimicorum Campani simus.
>Si defenditis, vestri : si deseritis, Samnitium erimus.
Capuam ergo et Campaniam omnem vestris an Sani-
nitium viribus accedere malitis, deliberate. Omnibus
quidem, Romani, vestram misericordiam, vestrumque
auxilium cequum est patere ; iis tamen maxime, qui,
eam inplorantibus aliis auxilium dum supra vires suas
prastant, omnes ipsi in hanc necessitatem venerunt :
quamquam pugnavimus verbo pro Sidicinis, re pro no-
bis, quum videremus finitimum populum nefario latro-
cinio Samnitium pcti ; et, ubi conflagrassent Sidicini,
ad nos trajecturum illud inccndium esse. Nec enint
nunc, quia dolent injuriam acceptam Samnites, sed
quia gaudent oblatam sihi esse caiissam, obpugnatum
iios vcniunt. An, si iiltio irce h(pc, et non occasio cu-
piditatis explendo' esset, parum fuit, quod semel in
Sidicino agro, itcrum in Campania ipsa legiones nos-
tras cecidere? Qucc est ista tam infesta ira, quam
per duas aciesfusus sunguis cxplcrcnon potucrit? Ad-
de huc populationem agrorum, prcedas hojjiinum atque
Pecudum actas, inccndia villarum ac ruina.t, omnia
fprro igmque vastata. Hiscine ira expleri non pqtuit "^
LIEER VII. CAP. XXXI. ^II
Scd cupiditas explenda est: ca ad obpugnandam Ca-U. C. 4J2.
. , , . , , • . • .A.C. 540.
puam rapit : aut deure urbeui pulcncrrimam , aut ipsi
possidere volunt. Sed vos potius, Romani, benejicio
vestro occupate eam, quam ilJos habere per maleficium
sinatis. Non loquor apud reciisantem justa bella po-
pulum; sed tamen, si ostenderitis auxilia vistra, ne
bello quidem arbitror vobis opus fore. Usque ad nos
contemtits Samnitium pervenif, supra non escuidit. I-
taque lunbra vestri auxHU, Romani, tegi possumus :
quidquid deinde habuerimus, quidquid ipsi fuerimus,
vestrum id omne existimaturi. Vobis arabitur ager
Campanus, vobis Capua nrbs frequentabitur ,- condito-'
rum, parentum, Deorum inmorialium numero nobis
eritis. Nulla colonia vestra erit, quae nos obsequio
erga vos Jideque superet. Adnuite, Patres conscripti,
nutum numenque vestrum invictum Campanis, et jubete
sperare, incolumem Capuam futuram. Qua frequentia
omnium generum ntultitudinis prosequente creditis nos
illinc profectos ? qiiam omnia votorum lacrhnarumque
plena reUquisse ? in qua nunc exspectatione senatum
populumque Campanum, conjuges, liberosque nostros
esse? Sta7-e omnem multitudinem ad portas, viam
hinc ferentem prospectantes, certum habeo, quid illis
nos, Putres conscripti, sollicitis ac pendentibus animi re-
nunciare jubeatis. Alterum respoiisum salutem, victo-
riam, lucem, ac libertatem ; alterum ominari horreo,
queeferat. Proinde ut aut de vestris futuris sociis at-
que amicis, aut 7iusquam tiUis futuris nohis, consuUtc.
XXXI. Submotis deinde legatis, qiium consultu-i
senatus csset, etsi magnae parti urbs maxiraa opulcn-
tissiraSque Italiae, uberrimus ager marique propin-
quus ad varietates annonee horreum populi Romani
forc videbatur; tamen tanta utilicate tides antiquior
Z 4
313 T. LlVll
U. C. 412. fuit responditque ita cx auctoritate senatus consul:
A.C. 340. . .
Ncatur ^v^iHo vcs, Cnmpani, dignos ccnset senatus : sed ittt
aiivilinm vobiscitm amcitmm instUui par est, ?ie qua vetustior
' ' amicitia ac societas violetur. Samnites rwbiscum fce-
dere juncti sunt : ifaque arma, Deos prius, quam ho-
mines, violatiira, adversus Sanmites volis negarnus.
Legatos, sicut fas jusque e^t, ad socios atque amicos
precalum mittemus, ne qua vobis visfiat. Ad ea prin-
ceps legationis, (sic enim dorao maudatum adtulc-
rant) Quandoquidem, inqnit, nostrci tueri adversus vim
atque injuriam justa vi non vultis, vestra ccrte defende-'
tis. Itaque populum Campanum, urbemque Capuam,
agros, delubra Deum, divina humanaque omnia in
vestram, Pcttres conscripti, popuUque Roniani ditioneni
dedimus ; quidquid deinde patiemur, dediticii vestri
passuri. Sub haec dicta omnes, manus ad consules
tendentes, pleni lacrimarum in vestibulo curiae pro-
cubuerunt. Commoti Patres vice fortunanim hu-
manarum, si ille praepotens opibus populus, luxuria
saperbiaque clarus, a quo paullo ante auxilium fini-
timi petissent, adeo infractos gereret animos, ut se
ipse suaque omnia potestatis alienae faccret : tum
jam fides agi visa, deditos non prodi, ncc facturum
Acc'pitur Eequa Samnitium populum censebant, si agrum ur-
jllorum de- i^cmque, pcr deditionem factum popidi Romani, ob-
Legatio pugaarent. Legatos itaque extemplo mitti ad Sam-
Roiiuma ad ^-^^^^ placuit : data mandAta, ut prcces Campanorim,
responsum scnntus amicitiw Samnitium mrmor, deditio-
nem postremo factam, Samnitibus erponerent. Pete-
rent pro societate amicitiaqne, ut dediticiis suis parce-
rent • neiiue in e.um agrum, qui populi Romani factusi
csset, hostilia arma inferrent. Si lcniter agendo pa-
rtau projiccrent, dcnunciarent SamnitibuSj popidi /i'"'
LIBER VII. CAP. XXXII. $1^
mani senatusque verbis, ut Capua urbe CampanoqueU.C. ii-i.
o^ro ahsllnerent. Haic legatis agcntibus in concilio
Samnitium adco est ferociter responsum, ut non so-
lum gesturos se esse (licerent icl bellum, secl nia-
gislratus eorum e curia egressi, stantibus legatis,
prififectos cohortium vocarent ; iisque clara voce
iniperarent, ut prieclatum in agrum Campanum ex-
templo proiiciscercntur.
XXXII. Hac legatione Romam relata, po^^itis
omniurn aliarum rerum curis, Patres, fecialibus ad
res rcpetendas missis, bcUoque, cjuia non redderen-
tur, sollcmni move indicto, decrcverunt, ut primo
quoque tempore de ea re ad populum ferretur : jus-
suque populi consules ambo cum duobus ab urbe ex-
ercitibus profecti, Valerius in Campaniam, Corne-B^"uni
!• • o • -11 1 r^ I • ,cum Sam-
iuis m bamnnim, ille aa montem uaurum, hic adjiitjbus.
Saticulam castra ponunt. Priori Valerio Samnitium
lcgiones (eo namque omnem belli molem inclioatu-
rara censebant) obcurrunt : simul in Campanos sti-
mulabat ira, tam promtos nnnc ad ferenda, nunc ad
arcessenda adversus se auxilia. Ut vero castra Ro- .
mana viderunt, ferociter pro se cpiisque signum duces
poscere, adfirmare, eadem fortuna Roroaniun Cara-
pano laturum opem, cpia Campanus Sidicino tulerit,
Valerius, levibus-^ certaminibus, tentandi liostis caus--
sa, haud ita multos moratiis dies^ signum pugnae^
proposuit, paucis suos adhortatus : Ne novam bellum Consul Ro-
eos novusiiue hostis terreret : quidquul ab urbe lonzius'^]^^^^^^^^''
' ' ' '' ad proelmm
proferrent arma, magis magisque in inhelles gentes eo* hortatur.
prodire. Ne Sidicinorum Campanorumque cladibu»
Samtiitium ccstimarent virtutem : qualescumque inter
se certaverint, necesse fuisse alteram partem vinci.
Cojnpanos quidem haud dubie magis nimio hau Jluen-^
{
514 "T. LIVII
D.C. 412. fiiit^ rebiis mollitiaque sua, quam vi hostium, vici :
' ■ '^ ■ cssc. Qidd autem esse duo prospera in tot secuUs lel-
la Samnltium adveisus tot decora populi Romani, qui
triumphos perie plvres, quam annos ab urhe condita,
vumeret? qui omnia circa se, Sabinos, Etniriam, La^
tinos, Jlernicos, /Equos, Volscos, Auruneos, domita
armis haheat ? qui Gallos, tot prccliis casos, postremo
in mare ac novesfuga compulerit? Quum gloria bel-
li ac virtute sua quemque fretos ire in aciem debere,
tum etiam intucri, cujus ductu auspicioque ineunda
pugna sit : ulrum qui audiendus duntuxat magni/icus
adhdrtator sit, verhis tuntum ferox, opcrum militariuvi
i.vpers ; on qui et ipse tela tructare, procedere ante
signa, versari media in mole pugnce sciat. Factu mea,
non dicta, vos, milites, inqtiit, sequi volo ; nec disci-
plinam modo, sedevemplum f>.iiam, a me petcre. Non
factionibus tnodo nec per coitiones usitatas nobilibus, sed
hac dextra, mihi tres consulatus summamque laudein
peperi. Fuit, quum hoc dici poterat : Patricius enim
tras, et a liberatoribus patruE ortus: et, eodtm aiuuo
familia Ista considatuvi, quo urbs hiec consuhm, hahuit.
Nuncjam nobis Patrihus vohisquc plebeiis prom'i£CUUs
consulatus patet ; uec generis, ut antc, sed virtutis esi
pramium : proinde summum qiwdque t^pectaie, militesy
decus. Nou, si mihi novum hoc Corvi cogno)nen Diis
auct07'ihus hojuines dtdistis, Publicolarum vetustumfa-
militv nostrcE cognomen memoria excessit. Sonper ego
plebem Romanam miUtuv domique, privatus, in ynagis-
trcttibus parvis magnisque, (pque tribunus ac co72sitl,
(odem tenore per omnes deinceps consulatus, colo atque
colui. Nunc, quod instat, Diis bene juvantibus, no-
jsum atque integrum de S»mnitibus triumphum mecum
fetite.
LIBEK Vll. CAP. XXXIII. 515
XXXIII. Xon alias militi familiaiior dux fuit, U. C. 4ia,
• • ■ c •!• 1. 1 . • A.C. 340.
omnia intcr lunmos miutum haud gravate muma yaigriu?
obeundo. In ludo prieterea militari, quum velocita- Corvus fa-
.... . . , X • • 4. mUiaris
tis vinumque inter se fequaies certamma meunt, co- j^jjjy ^^^,
niiter facilis vincere ac vinci vultu codem ; nec quem-
quam adspernari parem, qui se obferret ; factis be-
niguus pro re, dictis haiid minus libertatis alienae,
quam suaj dignitatis, memor : et quo nihil popula-
rius est, quibus artibus petierat magistratus, iisdem
gcrebat. Itaque universus cxercitus, incredibili ala- Pralium
. , 1, • 1 • ^ • cum Sam-
critate adhortationem prosecutus ducis, castris egre- nitibus
ditur. Prcelium, ut quod maxime umquam, pari spe, atrox.
utrimq^.e ?equis viribus, cum fiducia sui, sine con-
temtu hosiium, commissum est. Samnitibus fero-
ciam augebant novie res gestae et paucos ante dies
geminata victoria ; Ilomanis coutra quadringento-
rum annorum decora, et conditiE urbi sequalis victo-
ria : utrisque tamen novus hostis curara addebat.
Pugna indicio fuit, quos gesscrint animoi : namque
ita conflixerunt, ut alifpiamdiu in neutram partem
indinarent acies. Tum consul, trepidationcui inji-
ciendam ratus, quando vi pelli non potcrant, ec-uiti-
bus inmissis turbare prima signa hostium conatur :
quos nbi nequidquam tumuhuantes in spatio exiguo
volvere turmas vidit, ncc posse apcrire in hostcs
viam, revectus ad antesignanos legionum, quum de-
sihiisset ex c({uo, Nostritm, inquit, peditum illud,
militcs, tst opus : agiiedum, ut me videritis, quacum-
que incessero in aciem hostium, ferro i-iani facientem,
sic pro se quisque obvios sternife. Illa omnia, qua
nunc erectce micant hastcv, patefacta strage vasta cer-
netis. Haec dicta dederat, quum equites consuUs
jussu discurrunt in cornua, legionibus in mediara
Z G
^i6 T. Livir
U. C. 4i2.aeicm aperlunt vlara. Primas omnium consut in-
■^^^•vadit hostcm ; et, cum quo forte contullt gi-aclum>
obtrimcat. Hoc spectaculo acceusi dextra I<£vaque,
ante se quisque, memorandum prcelium cient. Stant
obnisi Samnites, qiiamquam plura accipiunt, quam
infcrunt, vulnera. Aliquamdiu jam pugnatum erat :
atrox Ci-edes circa signa Samnitium, fuga ab nuUa-
dum parte crat : adeo morte sola vinci destinavcrant
animis. Itacjue Romani, quum et fluere jam lassi-
tudine vires sentirent, et diei haud multum supcr-
esset, accensi ira concitant se in hostem. Tura pri-
mum referri pedem atque inclinari rem in fugam
Vincuntur adparuit ; tum capi, occidi Samnis : nec superfuis*
wamnites in ^^^^ multi, ni nox victoriam magis, quam proelium;
diremlsset. Et Romani fatcbantur, numquam cum
pertinaciore hoste conflictum : et Samnitcs, quura
<piairerctur, quiEnam prima caussa tam obstinatos
movissct in fiigam? ocidos sibi Romanorum ardcre
risos, aiebant, vesanosqne vmUus et furentia ora : inde
plus, qucim ex alia ulla rc, terrcris ortum : qucra ter-
rorcm non pugnae soluni eventu, sed nocturna pro-
fectione, coufcssi sunt. Postero die vacuis hostiuu>
castris Romanus potitur : quo se omnls Canipano-
rum multitudo gratulabunda efladit.
Cornelii XXXIV. Ceterum hoc gaudium magna prope
consulis m ^^^^^ j^ SamHia foedatum est: nam ab Saticula pro^
j.minio pe- '
Ticulunn, fcctus Cornelius consul cxercitum incautc in saltuni;
cava valle pervi«m, circaque insessum ab hoste, iu-.
duxit : nec prius, quara recipi tuto signa non pote^
rant, inminentem capiti hortcm vidit. Dum id mo-
rae Samnitibus tst, quoad totum in vallcm intimam
demitterent agmen, P. Decius trlbunus militum
conspicit unum editum in saltu coUem, inmiuenteut
MBEIl VII. CAP. XXXIV. ^lj
hostium castris, aclitii anhium inpedito agmini^ ex-rU.C. 4ia.
peditis haud difficilem. Itaqiie consuli territo ani-
mi, Videsne tu, inquit, A. Corncli, cacumen illud su~
pra hostem ? Arx illa est spei salutisque nostrcr, si
eam, quani cieci reliqucre Samnites, inpigre capimus.
Ne tu mi]ii plus, quani iinius legionis prhicipes hasta-'
tosque, dederis : cum quibus ubi evasero in summiim;
perge hinc omni liber metu, teque et exercltum scrva .*
neque enim vwveri hostis, subjectus nobis ad omne^
ictus, sine sua pcrnicie poterit. Nos deinde aut for-^
tuna populi Romani, aut nostra virtus expediet. Con-
laudatus ab consule, acccpto praesidio, vadit occul-
tus pcr saltum ; nec prius ab hoste est visus, quanr
loco, quem petebat, adpropinquavit. Inde admira-
tione paventibus cunctis, quum omnium ia se ver-
tisset oculos, et spatium consuli dedit ad subduccn-:
dum agmen in a^quiorem locum, et ipse in SLjmmo-
constitit vertice. Samnites, dum huc illuc signa
vertimt, utriusque rei amissa occasione, neque hx-,
sequi consulem, nisi per eamtlera vallem, in qua
paullo ante subjectum eum telis suis habuerant,
possunt ; nec erigcre agmen in captmn super se ab;
Declo tumuUim. Sed quum ira in hos magis, qui
fortunam gerenda? rei eripuerant, tum propinquitas
loci atque ipsa paucitas incitat: et nunc circumdare.
undique coUem arm.atis volunt, ut a consule Decium
intercludant ; nunc viam patelacere, ut degres?os
in vallem adoriantur : iucertos quid agerent, nox
obpressit. Decium primum spes tenuit, cum sub-,
euutibus in adversum collem ex superiore loco se
pugnaturum : deiude admiratio incessit, quod nec
pugnam inirent, nec, si ab eo consilio iniquitate.
U)ci deterrereutur^ opere se valloque circuiudareut..
5^8 T. HVII
V.C. 412. Tum centurionibus ad se vocatis, Qucenam illa insci-
' ^^°' tia belli ac pigritia est r* aut quonam modo isti ex Si-
dicinis Campanisque victoriam pepererunt ? Huc utque
illuc signa moveri, ac modo in unum conferri, modo
educi videtis : opus qxddeni incipit nemo, quum jani
circuwdati vallo potuerimus esse. Tum vero nos si~
miles istoruni simus, si diiitius hic morcmur, quum
commodum sit. Agitedum, ite mecum ; ut, dum lucis
aliquid superest, quibus locis pra:sidia ponant, qua pa-
teat hinc exitus, exploremus. Hiec omnia sagulo
gregali amictus, ceuturionibiis item rnanipulariura
militum habitu ductis, ne ducem circumire hostes
notareut, perhistravit.
XXXV. Vigiliis dcinde dispositis, ceteris omni-
bus tesseram dari jubet : ubi secundcc vigiluE buccina
datum signum esset, armati cum silentio ad se conve-
CratioDe- nirent. Quo ubi, sicut edictum erat, taciti conve-
j-j "^'" nerunt, Hoc sikncium, mdites, iniiuit, cmisso militari
adsensu, in me audtendo servandum est : ubi senten-
tiam ineam vobis pcregero, ium, quihus eadem place-
bunt, in dcxtram partem taciti transihitis : qucc pars
major trlt, eo stabilur consilio. Nunc, qua' mente <gi-
tem, audite. Non fuga delatos, nec intrtia rcUctos
hic vos circumvenit hostis ': virtute cepistis locum ,• vir-
tute hinc, oportet, evadatis. Veiiiendo huc exercitztm
egregium populi Itomani servastis ; erumpendo hinc
vosmet ipsos servate : digni estis, qui pauci pluribus
opem tulcritis, ipsi nullius anxilio cgueritis. Cum eo
hoste res est, qiii hesterno die delendi omnis exercitus
fortuna per socordiam usns 7wn sit ; hunc tam opportu-
num colleni ijiniincntem capiti suo non ante viderit,
<juam captum a nobis ; nos tam pauccs tot ipsi millibus
hominum ncc adscensu arcuerint ; ncc tenentes locumj
LIBER VII. CAP. XXXVl. 519
qttum dici tantum superesset, vailo drciimdcdcrint.V.C. m.
Quem vidintcm ac vigllantem sic eluseritis, snpitum,
cportet, fallatis ; immo nccesse est. In eo enim loco
rcs sunt 7iostr(V, ut vobis ego magis necessitatis vcstrcs
indcx, (juam consiid auctor, sim : neque enim, manea'
tis, an abeatis hinc, delibcrari potcst ; quum, prceter
armu ct animos armorum memores, nihil vobis fortuna
reliqui fecerit, fameque et siti moriendum sit, si plu%,
quam viros ac Romatios decet,ferrvm timeamus. Ergo
una est salus erumpere hinc atque abire • id aut iiiter-
diu aut nocte faciamiis, oportet. Ecce autem aliud
viinus dubium : quippe si lux exspectetur, qu(E spes cst,
non valio perpetuo fossaque nos septurum hostem 9 qui
nunc corporibus suis :>ubjectis undique ciiuerit, ut vi-
detis, collem. Atqui, si nox opportuna est eruptioni,
sicut est, hirc profecio noctis aptissiinxt hora cst. Signo
secundce vigilice convenistis, quod tempus mcrtales som-
no altissimo premit : per corpora sopita vadelis j vcl
silentio incautos fallentes, vel sentienfibus clamure subi-
to pavorem injecturi. Me mado scquimint, quem secuti
esiis : ego eamdem, quce duxit huc, sequar fortunam.
Quibus hcec salutaria videntur, agitedum, in dcxtram
partem pedibus transite.
XXXVI. Omnes transieriint, vadentemque pcr
iutermi--i?a custodiis loca Decium secnti sunt. Jam
evaserant meclia castra, quum supcrscandens vigi-
l.im strata sorano corpora miles obfenso scuto prae-
buit sonitum : quo excitatus vigil quum proximiim
movisset, erecticjue alios concitarent, ignaii cives
an hostes essent, pnesidrura erumperct, an consul
castra cepisset : Decius, quura non fallerent, cla-
Ecorem tollere jussis militibus, torpidos somno in-
super pavore exanimat; quo pnepeiliti^ nec ai-ma
S-O T. LIVII
U.C. 412. inpigre capeie, iicc obsistcrc, iiec iusequi poterant,
A. C. 340. Jnter trepidationem tuniultiuiniue Samnitium, pr<E-
sidium Romanum, obviis custoilibus ca-sis, ad castra
consnlis pervadit. Aliquantura supererat noctis,
jamque in tuto videbantur esse ; quum Decius,
Decius ad Macti liriute, inquit, mllites Romani, este : vestrum
exercitum ., ,., . , ,.i /. /-, , ,
incolumis **^ ''^ reauum oinnui secula laudibus jerent. bed ad
redit. conspiciendam tantam virtutem luce ac die opus est ;
nec vos digni estis, quos cum tanta gloria in castra re-
ducei silentium ac nqx tegat : hic liicem qiiieti oppe-
riamur. Dictis obtemperatum : atque iibi primum
inluxit, praemisso nuncio ad consulera in castra, in-
genti gaudio concitantur : et, tessera data, incolu-
mes rcvcrti, qui sua corpora pro salute omniura
haud dubio periculo objecissent, pro se quisque ob-
viam effusi laudant, gratulantur, singulos universos-
que servatores suos vocant ; Diis laudes gratesque
agunt, Decium in coelum ferunt. Hic Decii castren-
sis triumphus fuit, incedentis pcr media castra cum
armato praesidio, conjectls in eura oranium oculis,
et omni honorc tribunum consuli aequantibus. Ubi
ad praetorium ventum est, consul classico ad con-^
cionem convocat : orsusque meritas Decii laudes,.
interfante ipso Decio, distulit concionem : qui auc-
tor omnia posthabendi, dum occasio in manibus
essct, perpulit consulem, ut hostes, et nocturno pa-
vore adtouitos, et circa collem castcUatim dissipa-
Vincuntur tcs, adgrcderetur : credere etiam aliquos, ad se se-
amnitts. jjy^,^j,.jjj cmissos, per SiUuun vagari. Jussai legio-
nes arma capere : egress*quc castris, quum per ex-
ploratorcs notior jam saltus e-sct, via pateuliorc ad
hostem ducuntur : qucra incautum inproviso ador-
tae, quum palati passim Saranitium militcs, plcricj^ua
LIBER VII. CAP. XXXVII. ^21
inermc?;, nec coire in unum, nec arma capcrej necU. C. 412.
rccipere intra vallura se possent, paventem primum ^' ^' ^^^'
in castra compellunt : deinde castra ipsa, turbatis
stationibus, capiunt. Perfertur circa collem cla-
mor : fugatqiTC ex suis queraque praesidiis : ita
magna pars absenti hosti cessit : quos intra vallum
cgerat pavor, (fnere autem ad triginta niillia) om-
nes caesi ; castra direpta.
XXXVII. Ita rebus gcstis, consul, advocata con-
cione, P. Dccii non coeptas solum ante, sed cumu-Decius
latas nova virtute laudes peragit : et praeter milita- "^"^ ^^'
ria alia dona, aurea corona eum et centum bubus,
eximioque uno albo opimo auratis cornibus, donat.
Milites, qui in prgesidio simul fuerant, duplici fru-
mento in perpetuum, in praesentia singulis bubus
binisque privis tunicis donati. Secundum consulis
donationem legiones gramineam coronam obsidio-
nalern, clamore donum adprobantes, Decio inpo-
nunt: altera corona, ejusdem honoris index, a prae-
sidio suo inposita est. His decoratus insignibus
bovem eximium Marti inmolavit ; centum boves
militibus dono dedit, qui secum in expeditione fue-
rant : iisdem militibus legiones libras farris et sex- .
tarios vinl contnlernnt • nvnni"-iquc ca lugenti alacri-
tate per clamorem militarem, indicem omnium ad-
sensu<:, gerebantur. Tertia pugna ad SuessuIamTertia pu-
comraissa est : qua fugatus a M. Valerio Saniniti- ^"^ '^^^^
um exercitus, omni robore juventutis domo adcito, 'bus.
certaraine ultimo fortunam experiri statuit. Ab
Suessula nuncii trepidi Capuani, inde equites citati
ad Valerium consulem, opem oratura, veniunt. Con-
fcstim signa mota : relictisque inpedimeatis castro-
rum valido pnesldio, raptim agitur agmen : ueo
522 T. LlVIl
U. C. 412. procul ab hoste locum perexiguum (ut quibu3, pra;-
' ' ''^'ter equos, ceterorum jumentorum cslonumque tur-
ba abesstt) castris cepit. Samnitium exercitus, velut
haud ulla mora pugnae futura essct, aciem instruit :
deincle, postquam nemo obvius ibat, infestis signis
ad castra hostium succedit : ibi ut miiitem in vallo
TJdit, missique ab omni parte exploratum, quam in
exiguum orbem contracta castra essent, paucitatem
inde hostium conligentes, retulerunt ; freraere om-
nis acies, coraplendas esse fossas scindendimique val-
lura, et in castra inrumpendum : transactumque ea
temeritate beUum foret, ni duces continuissent in-
petum militum. Ccterum, quia mukitudo sua com-
meatibus gravis, et prius sedendo ad Suessulam, et
tum certaminis mora, haud procul ab rerum om-
nium inopia esset ; placuit, dura inclusus paveret
hostis, frumentatum per agros militem duci : inte-
rim et Romano, qui expeditus, quantum humeris
inter arma geri posset frumenti, secum adtulisset,
defutura omnia. Consul palatos per agi-os quura
vidisset hostes, stationes infrequentes relictas, pau-
cis milites adhortatus, ad castra obpugnanda ducit :
«jujp quum primo clamore atque inpetu cepisset,
^ pluribus hostlum in tcniuiiia onie, «niam in portis
valioque, caesis, signa captiva in unum locum con-
ferri jus.sdt ; relictisque duabus legionibus custodiae
et praesidii caussa, gravi edicto raonitis, \it, donec
ipse revertisset, prjeda abstinercnt ; profcctus ag-
minc iustructo, quura prseraissus eques vclut inda-
gine dissipatos Samnites agcret, caedera ingentem
fecit: nam neque quo signo coirent inter se, neque,
utrum castra petcrent, an longiorem intenderent fu-
gam, tcrritis coastare poterat, Tantunique fug»
LIBER VII. CAP. XXXVIII. 523
ac formidinh fuit, ut ad quadraginta millia scuto-U. C. 412.
, . .,.. . A. C. 340-
ruro, nequaquam tot caesis, et signa militana cum
iis, quas in castris capta erant, ad centum scptua-
ginta ad consulera deferrentur. Tum in castra hos-
tium reditum : ibique omnis praeda railiti data.
XXXVIII. Hujus certaminis fortuna et Falis- Karthagi-
cos, quum in induciis essent, fcBdus petere ab sena-""^P-" '^*
tu roegit ; et Latinos^ jam exercitibus compai-atis,
ab Romano iu Pelignum vertit bellum, Ncque itaConsules
rei Kestse fama Italia; se finibus tenuit : sed Kartha- , „ »
t> pnant.
ginienses quoque legatos gratulatum Romam mi-
sere cimi coronae au, cae dono, quae in Capitolio in
Jo\ns cella poneretur : fuit pondo viginti quinque.
Consules ambo de Samnitibus triampharuntj se-
quente Decio insigni cum laude donisque : quum
incondito militari joco haud minus tr-buui celebre
nomen, quam consulum, esset. Campanorum de-
inde Suessanorumquc auditiE legationes : precanti-
busque datum, nt praesidium eo in hiberna raittere-
tur, quo Samnitium excursiones arcerentur. Jam Rom. mi-
tum minime salubris militari disciplina^ Capua in- ^'^^.^ ^^^^^
strumento omr.ium voluptatium delenitos militum Capua con-
animos avertit a memoria patriae : inibanturque ^' '^'
COnsilia in hibernis eoflcm scelerc adimeudas Cam-
panis Capuae, per quod illi eam antiquis cultoribus
ademissent : neqiie inmerito suum ipsoriim exemphim
in eos rei^surum. Cur aiitem potiiis Campani agrum
JtalicE uberrimum, dignam agro urbcm, qiii nec se nec
ma tutari possinf, qnam victor exercitus haberet, qui
suo sudore ac sanguine inde Samnites depulisset ? Ai\
cequuih esse, dediticios suos illa fertilitate atque amce^
nitatc perfrui ; se, miHfandofessos, in pesfilente atque
iirido circa urlem solo luctari, aut in in-be insidentcnk
524 T. LIVII
tabem crescentis in dies foenoris pati ? tltsc agitata
occultis conjurationibas, necdum vulgata in omnes
U. C. 413. consilia^ invenit novus consul C Marcius Rutilus,
A. C. 339. r- . ^ . . . /^ o i-
cm Lampania sorte provmcia evcnerat, Q. berviho
coliega acl urbem relicto. Itaque quum omnia ea>
sicut gesta erant, per tribunns compcrta habcret, et
aetate et usu doctus (quippe qui jam quartum con-
sul essetj dictatorque et censor fuisset) optimum ra-
tus, diffi-rendo spem, quandocumque vellent, consi-
lii exsequendi, militarem inpctum frnstrari ■. rumo-
rem dissipat, in iisdem oppidis ct anno post praesi-
dia hibernatura : divisa enim erant per Campaniae
urbesj manaverantque a Capua consilia in exerci-
tum omnem. Eo laxamento cogitationibus datOj,-
quievit in praesentia seditio.
Arte clu- XXXIX. Consul, educto in sestlra rnilite, dum'
quietos Samnites habebat, exercitum purgare mis-
sionibus turbulentorum hominum instituit, aliis
emcrita dicendo stipendia esse, alios gravcs jam «-
tate, aut viribus parum validos : quidam in com-
meatus mittebantur, singvdi primo, deinde et co-
hortes quaedam, ciuia procul ab domo ac rebus suis
hibernassent. Per speciem etiam militarium usuum, .
quum alil alio iiiattn-ntui, luMgiirt. |ja.is ableyati : ■
quam multitudinem consul alter Romae praetorquc,
alias ex aliis fingendo moras, retinebat. Et primo
quideni, ignari ludificationis, minime inviti domos
revisebant. Postquam neque rcverti ad sigua pri-
mos, nec ferme alium, quam qui in Canipania hi-
bernassent, praecipucquc ex iis seditionis auctores
mitti viderunt j prinuun admiratio, deinde haud du-
bius tinior incessit animos, consilia sua cmanasse ;
JQm qycistiones, jam indicia, jam occult<^ singidornni
duntur.
LIBER VII. CAP. XXXIX. 525
suppUcid, inpotensque et crudde considmn ac Patrum u.C. 413.
in se regnum pnssuros. Hkc, qui in castris crant, ^- ^* •'^^*
occultis sermonibus serunt, nervos conjurationis
ejectos arte consulis cernentes. Cohors una, quura
haud procul Anxure essct, ad Lautulas saltu an-
gusto inter niai'e ac montes consedit, ad excipien-
dos, quos consul aliis atque aliis (ut ante dictum
est) caussis mittebat. Jam valida admodum numero Sediosorum
manus erat j nec quidquam ad justi exercitus fo'"- ronlidtur.
mam, praeter ducem, deerat : incompositi itaque
prsedantcs in agrum Albanum perveniunt, et sub
jugo Albae long;e castra vallo cingunt. Perfecto
inde opere, rcliquum diei de imperatore sumendo
sententiis decertant, iiuUi ex praescntibus satis fi-
<lentes. Quem autem ah Roma posse exciriP quem
Patrum auf plebis esse, qui aut se tanto periculo sciens
ohferat, aut cui ex injurla insanientis exercitus caussa
recte committatur P Postcro die, quum eadem deli-
bcratio tcneret, ex praedatoribus vagis quidam com-
pcrtum adtulerunt, T. Quinctiuni in Tusculano -
agrum colerc, urbis honorumque inmeniorem, Pa-
triciae hic \ir gentis erat : cui quum militiae, magna
cuni gloria actie, fiuem pcs alter cx vulnere claudus
fecisset, ruri agcre vitam procul ambitione ac foro
constituit. Nomine audito, extemplo agnovere vi- Eligunt
rum : et, (luod bcne verterct, adciri iusserunt. Sed^"':^'^
\ •' Quinc-
parum spei erat, voluntate quidquam facturum : tium.
vim adhiberi ac metum placuit. Itaque silentio
noctis quum tectum villae, qui ad id missi erant, in-
trassent ; somno gravem Quinctium obpressum,. ni-
hil medium, aut imperium atque honorem, aut, ubi
rcstitaret, mortem, ni sequeretur, denunciantes, in
■castra pertraxerunt. Imperator extemplo adveniens
5%6 T. LlVii
U. C. 413. adpellatus : insigulaque honoris extcrrito subitai:
A. C.839. j.g^ niiraculo deferunt, et ad urbein duccre jubent.
Suo magis inde inpetu, quain consilio ducis, convul-
sis signis, infesto agmine ad lapidem octavum viae,
quae nunc Appia est, perveniunt : issentque confes-
tim ad urbem, ni venire contra exercitum dicta-
Valerius toremque adversus se M. Valerium Corvum dictum
di^^ audissent, et magistrum equitum L. .^milium Ma»
mercinura.
XL. Ubi primum in conspectum ventum est, ar-
ma signaque agnovere j extemplo omnibus mcmo-
ria patriye iras permulsit. Nondum erant tam for-
tes ad sanguinem civilem, nec, prieter externa, no-
Verant bella : ultimaque rabies secessio ab suis ha-
"bebatur : itaque jam duces, jam milites utrimquc,
congressus quairere ad conloquia. Quinctius, qucm
armorum etiam pro patria satietas teneret, nedum
adversus patriam ; Corvus, omnes caritate cives,
pr.Ecipue milites, et antc alios suum exercitum,
complexu?!, ad conloquium processit. Cognito ei
.extemplo haud niinor ab adversariis verecundia,
Dictatoris quam ab suis silentium, datum : Deos, inquit, in-
a. se '"°" „jo;./a/^,9 miUfes, vestros pnbiicos, meosnue, ab itrbe
projiciscens ita udoravi, veniamque supplex poposci,
ut mihi de vobis concorcVuc partce gloriam, non fic/o-
riam, darent. Satis fuit eritque, nndc belli decus pa-
riatur : hinc pax petenda est. Quod Dcos inmortales
inter nuncupanda vota expoposci, ejus me compotem
i-oti vos facere potcstis ; si meniinisse vultis, jion vos in
Samnio, nec in Folseus, sed in Romano solo castra ha-
bere : si illos coUes, quos ccrnitis, patricc vestree esse,
si hunc exercitum civium vestrorum : si me consulem
vestrum, cvjus ductu auspicioque priore anno bis legio-
LIBUR VII. CAP. XL. 52^
nes Samnitium fudistis, bis castra vi cepistis. Ego sum U. C, 4i3»
M. V derius Corvus, 7nilites, cujiis vgs noliUtatem 6e- ' '
ne/iciis erga vos, non injurm, sensistis ; 7iullius siiper-
bce in vos legis, Jiidlius crudclis senatusconsulti auctor;
in ommhus meis imperiis in me severior, quam in vos.
Ac si cui genus, si cui sua virtus, si cui etiam ma^
jesfas, si cui honores siibdere spiritus potuerunt ; iis
erum natus, id specimen mei dederam, ea cetate cou'
sulatum adcptus cram, nt potuerim, tres et viginti
annos natus, consnl Patribus quoque ferox esse, non
solum plebi. Quod meum factum dictumvc consulis
gravius, quam tribuni, audistis ? eodem tenore duo z«-
scquentes consulatus gessi; codem hcec imperiosa dicta»
tura geretur : ut neque in hos meos et patricE mece mi-
litcs mitior, quam in vos, horreo dicere, hostes. Ergo
vos prius in me stiinxeritis ferrum, quam in vos ego :
istinc signa canent, istinc clamor prius incipiet atque
inpetus, si dimicandum est. Inducite in animum, quod
non induxeruut patres avique vestri ; non illi, qui in
Sacrtim montem secesserunt ; no)i hi, qui postea Aven^
tinum insederunt. Exspectate, dum vobis singulis^ ttt
ollm Coriolano, matres conjugesque crinibus passis ob'
vice ab urbe veniant. Tum Volscorum legiones, quia
Romanum habebant ducem, quieverunt ; vos, Romanus
exercitus, ne destiteritis inpio bello ? T. Quincti, quo-
cumque istic loco, seu volens, seu invitus, constitisti, si
dimicandum erit, tum tu iji novissimos te recipito : fw
geris etiam honestius, tergumque civi dederis, quam
pugnaveris contra patriam. Nunc ad pacificandum
bene atque honeste inter primos stabis, et conloquii
hiijus salutaris interpres fueris. Posfulate ccqua, et
ferte : quamquam vel iniquis standum est potius, quam
inpias infer 7ios co7iseramtts 7nanus. T. Quinctius
528
T. LIVII
TJ. C. 413. plenus lacrlmaram, ad suos versus, M e quoque, ia-
' ""^^* quit, niilites, si quis usus mei est, meliorem pacis,
tiiis suos 9«affi belli, habetis ducem. Non enim illa viodo Vol-
ad pacem ^ctts aut Samnis, scd Romanus, verba fecit ; vester
hortatur. 7 ^ • * •> .,
consv.l, vester imperator, milites : cujus auspicia pro
vobis e.vperti nolite adversus vos velle experiri. Qui
j)Ugnarent vobiscum infestius, et alios duces senatus
habuit : qui maxime vobis, suis militibus, parceret, cui
plurimum vos imperatori vestro crederetis, eum clegit.
'Pacem, etiam qui vincere possunt, volunt : quid nos
velle oportet ? quin, omissis ira et spe, fallacibus auc-
toribus, nos ipsos nostraque omnia cognitce permitti-
vius fidei.
Seditio XLI. Adprobantibus clamore cunctis, T, Quinc-
composita. ^jy^^ ^^^^ si^a progressus, in potestate dictatoris
milites fore dixit: oravit, ut caussam miserorum ci-
vluni susciperet : susceptamque eadem fide, tjua
rcmpublicam administrare solitus esset, tucretur.
Sibi se privatim nihil cavere : nolle alibi, quam in in-
nocentia, spem habere. Militibus cavendum, quod apud
Paires scmel plebi, iterum legionibus cautum sit, ne
fraudi secessio esset. Quinctio conlaudato, cetcris
bonum aniraum habere jussis, dictator, equo citato
ad urbem revectus, auctoribus Patribus, tulit ad
populum in luco Petelino, ne cui militum fraudi se-
cessio esset. Oravit etiam bona venia Quirites, ne
quis eam rem joco seriove cuiquam exprobraret.
Lcx quoquc sacrata militaris lata est, ne cujus mi-
litis scripti nonien, nisi ipso volente, deleretui' : ad-
ditumque legi, ne quis, ubi ti-ibunus militum fuissct,
postea ordinum ductor csset. Id propter P. Salo-
•nium postulatum est ab conjuratis ; ([iii alternis
prope annis et tribuniis militum, et primus centuriu
LIBER VII. CAP. XLII. 529
erat, quem nunc piimipili adpellant, Huic infensiU. C. 413.
milites erantj quod semper adversatus novis consi- " ' ^^^'
liis fuisset, et ne particeps eorum esset, qui ab Lau-
tulis fugissent. Itaque quum hoc unum propter
Salonium ab senatu non inpetraretur 5 tum Salo-
nius, obtestatus Patres conscriptos, ne suum hono-
rem phiris, quam concordiam civitatis, aestimarent,
perpuht, ut id quoque ferretur, ^que inpotens
postulatum fuit, ut de stipendio equitum (merebant
autem trlplex ea tempestate) aera demerentur, quod
adversati conjurationi fuissent,
XLII. Praeter haec invenio apud quosdam, L. Ge=
nucium, tribunum plebis, tuUsse ad populum, ne
fcenerare hceret : item ahis plebiscitis cautum, ne
quis eumdem magistratum intra decem annos ca-
peret; neu duos magistratus uno anno gereretj uti-
que hceret consules ambos plebeios creari : quae si
omnia concessa sunt plebi, adparet, baud parvas vi-
res defectionem habuisse. Ahis annahbus proditum
est, neque dictatorem Valerium dictum, sed per
consules omuem rem actam : neque, antequam Ro-
mam veniretur, sed Romae, eam multitudinem con-
juratorum ad arma consternatam esse ; nec in T.
Quinctii villam, sed in aedes C. Manhi, nocte inpe-
tum factum, eiunque a conjiiratis comprehensum,
ut dux fieret : inde ad quartum lapidem profectos
ioco munito consedisse : nec ab ducibus mentionem
concordiae ortam ; sed repeute, quum in aciem ar-
mati exercitus processissent, salutationem factam :
et permixtos dextras jungere, ac complecti inter se
lacrimantes milites ccepisse, coactosque consules,
quum viderent aversos a dimicatione mihtnm ani-
mos, retuhsse ad Patres de concordia reconcihanda;
VoL. I. A a
530
T. LIVII
U.C. 4i3.ad.eo nihil, praeterquam seditionem fuisse, camquc
A.C. 3U9. -^ • * *• * ? .
compositam, inter antiquos rerum auctores constat.
Et hujus fama seditionis, et susceptum cum Samni-
tibus grave bellum, ahc^uot populos ab Romana
societate avertit: et, praeter Latinorum infidura jam
diu foedus, Privernates etiam Norbam atque Setiam,
finitimas colonias Romanas, incursione subita de-
populati sunt.
EPITOME LIBRI VIII.
T ATINI cum Campanis defecerunt, et, mlssis lega'
■^^ tis ad senatum, conditionem tulerunt, ut, si pacem
kabere vellent, alterum ex Latinis consulem facerent.
Qua legatione perlata, prator eorum Annius de Capi'
tolio ita prolapsus est, ut exanimaretur. T. Manlius
consul filium, quod contra edictum adversus Latinos,
quamvis prospere, pugnasset, securi percussit. Labo'
rantibus in acie Romanis, P. Decius, tunc consul cum
Manlio, devovit se pro exercitu : et, concitato equo
quum in medios hostes se intulisset, interfectus morte
sua Romanis victoriam restituit. Latini in deditiO'
nem venerunt. T. Manlio in urbem reverso nemo ex
juventute obviam processit. Minucia virgo Vestalis'
incesti damnata est. Ausonihus victis, in oppidum ex
i^s captum Cales colonia deducta est. Iteni Fregellce
colonia deductde sunt. Veneficium complurium matro-
narum deprehensum est : quarum plurima; statim epo^
tis medicaminibus perierunt. Lex de veneficio tunc
primum constituta est. Privernatibus, quum rebellas-
sent, victis civitas data est. Palcepolitani, bello et ob-
sidione victi, in deditionem venerunt. P. Pubtilio, qui
eos obsederat, primo et imperium prolatum, et pro con-
sule decretus triumphus. Plebs nexu liberata est prop-
ter L. Papirii creditoris libidinem, qui C. Publilio de-
bitori suo stuprum inferre volnerat. Quum L. Papi-
riu$ dictator reversus in urbem ab exercitu esset propter
A a2
532 EPITOME LIBRI VIII.
auspicia repetenda, Q. Fabius magister equitum, occa-
sione rei bene gerendae invitatus, contra edictum ejus
prospere adversus Samnites pugnavit. Ob eam caus-
sam quum dictator de magistro equitum suppUcium
sumturus videretur, Fabius Romam profugit : et, quum
caussa parum proficeret, populi precibus donatus est.
Res praterea contra Samnites prospere gestas con-
tinet.
T. LIVII PATAYIKI
LIBER VIII.
JAM consules erant C, Plautius secundum, L. u. C. 4i4.
^niilius Mamercinus ; quum Setini Norbani- ^- ^* ^^^^'
quc Romam, nuncii defectionis Privernatium, cum
querimoniis acceptae cladis venerunt. Volscorum
item exercitum, duce Antiati popido, consedisse ad
Satricum, adlatum est : utrumque bellum Plautio sorte Bella cum
evenit. Prius ad Privernum profectus extemplo acie tJbusTt^'
confiixit : haud magno ceilamine devicti hostes : op- Volscis.
pidum captum redditumque Privematibus, praesidio
valido inposito: agri partes duae ademtae. Inde
victor exercitus Satricum contra Antiates ductus.
Ibi magna utrimque caede atrox proelium fuit : et
quum tempestas eos, neutro inclinata spe, dimicantes
diremisset, Romani, nihil eo certamine tam ambiguo
fessi, in posterum diem prcelium parant. Volscis,
recensentibus quos viros in acie amisissent, haudqua-
quam idem animus ad iterandum pericuhim fuit :
nocte pro victis Antium agmine trepido, sauciis ac
parte inpedimentorum reUcta, abierunt. Armorum
magna vis tum inter czesa corpora hostium, tum in
castris inventa est. Ea Luce matri dare se, consul Lua inatcr.
dixit • finesque hostium usque ad oram maritimam
est depopulatus. Alteri consuU ..SilrmiHo, ingresso
SabeUum agrum, non castra Samnitium, non lcgi-
A a3
534 T. Livii
U.C. 414. ones usquam obpositae : ferro ignique vastantem
*agros legati Samnitiuni pacem orantes adeunt, a
quo rejecti ad senatum, potestate facta dicendi, po-
sitis ferocibus animis, pacem sibi ab Romanis, bel-
lique jus adversus Sidicinos petierunt : quce se eo
justius petcre, quod et in amicitiam populi Romani se-
eundis suis rebus, non adversis, ut Campani, venissent :
et adversus Sidicinos sumerent arma, suos semper hostes,
populi Romani numquam amicos: qui nec, ut Samnites,
in pace amicitiam, nec, ut Campani, auxilium in bel-
lo petissent, nec in Jide populi Romani, nec in ditione
essent.
FcEdus II _ Quum de postulatis Samnitium Ti. ^milius
cum Sam- , , , , . /.
nitibus. prfetor senatum consuluisset, reddendumque his foe-
dus Patres censuissent, prsetorSamnitibus respondit :
Nec quo minus perpetua cum eis aynicitia esset, per
populum Romanum stefisse .- nec contradici, quin, quo-
niam ipsos helli culpa sua contracti tcedium ceperit,
amicitia de integro reconcilietur. Quod ad Sidicinos
adtineat, nihil intercedi, quo minus Samniti populo
pacis bellique liberum arbitrium sit. Foedere icto,
quum domum revertissent, extemplo inde exercitus
Romanus deductus, anuuo stipendio et trium men-
sium frumento accepto 3 quod pepigei-at consul, ut
tempus induciis daret, quoad legati redissent. Sam-
nites, copiis iisdem, quibus usi adversus Romanum
bellum fuerant, contra Sidiciuos profecti, haud in
dubia spe erant mature lu-bis hostium potiund<e.
Tum ab Sidiciuis deditio prius ad Romanos coepta
fieri est : dein, postquam Patres ut seram eam ul-
timaque tandem necessitate expressam adsperna-
bantur, ad Latinos jam sua sponte in arma motos
facta est : ne Campani quidem (adeo injuriae Sam-..
LIBER VIII. CAP. III. 535
nltium, quam beneficii Romanorum, memoria prse- U. C. 4i4,
Senttor erat) his se armis abstinuere. Ex his tot ' '
populis unus ingens exercitus, duce Latino fines Latini vas-
Samnitium ingressus, plus populationibuSj ^"''^"* {f"^'aKros^
proeliis, cladiam fecit : et, quamquam superiores
certaminibus Latini erant, haud inviti, ne saepius
dimicandum foret, agro hostium excessere. Id spa-
tium Samnitibus datum est Romam legatos mitten-
di : qui quum adissent senatum^ conquesti eadem se
foederatos pati, qu?e hostes essent passi, precibus in-
fimis petiere, ut satis ducerent Romani victoriam, Id querun-
r, ■ -1 ^ c<- T ■ 7 i • tur Samni-
quam Sammtihus ex tampano biaicmoque lioste eri- ^gg ^„^^
puissent: ne vinci etiam se ab ignavissimis populis si- ^o^^^^^'
nerent. Latinos Campanosque, si sub ditione populi
Romani essent, pro imperio arcerent Samniti agro ;
si)i imperium abnuerent, armis coercerent. Adversus
haec responsum anceps datum, quia fateri pigebat, Responsum
T • • • 1 Romano-
m potestate sua Latmos jam non esse, timebantque, ^^^ ^q.
ne arguendo abalienarent : Campanorum aliam con- ceps.
ditionem esse, qid non fcedere, sed per deditionem, in
Jidem venissent : itaque Campanos, scu velint, seu no-
lint, quieturos : in fcedere Latino nihil esse, quo bel-
lare, cum quibus ipsi velint, prohibeantur.
III. Quod responsum sicut dubios SamniteSj
quidnam facturum Romanum censerent, dimisit,
ita Campanos metu abalienavit : Latinos, veUit ni-
hil jam non concedentibus Romanis, ferociores fecit, Latini oc-
Itaque, per speciem adversus Samnites belli parandi f^ ^^'
. . . . . liuntur
crebra conc lia indicentes, omnibus consultationibus bellum in
inter se principes occulte Romanum coquebant bel- '^""^-
lum : huic quoque adversus servatores suos bello
Campanus aderat, Sed quamquam omnia de in-
dustria celabantur, priusque, quam moverentur Ro-
Aa4
536 T. LIVII
maTii^ toUi ab tergo Samnitem hostem volebant ;
tamen per quosdam, privatis hospitiis necessitudini-
busque conjunctoSj inclicia conjurationis ejus Ro-
mam emanarunt : jussisque ante tempus consulibus
abdicare se magistratu, quo maturius novi consules
adversus tantam molem belli crearentur, religio in-
cessit, ab eis, quorum inminutum imperium esset,
comitia haberi. Itaque interregnum initum : duo
U. C. 4i5.interreges fuerunt, M. Valerius ac M. Fabius. Cre-
337.^^ consules, T. Manlius Torquatus teitium, P. De-
cius Mus. Eo anno Alexandrum, Epiri regem, in
Italiam classem adpulisse constat : quod bellum, si
prima satis prospera fuissent, haud dubie ad Roma-
nos pervenisset. Eadem aetas rerum Magni Alex-
andri est : quem, sorore hujus ortumj in alio tractu
orbis, invictum bellis juvenem, fortuna morbo ex-
stinxit. Ceterum Romani, etsi defectio sociorum
nomiuisque Latini haud dubia erat> tamen, tam-
quam de Samnitibus, non de se, curam agerent, de-
Decem cera principes Latinorum Romam evocaverunt, qui-
pnncipes -^^^ imperarent, quae vellent. Praetores tum duos
Latinorum r ' -i
Romam e- Latium habebat, L. Annium Setinum et L. Numi-
vocau. sium Circeiensem, ambo ex coloniis Romanis : per
quos, prseter Sig^iam Velitrasque, et ipsas colonias
Romanas, Volsci etiam exciti ad arma erant : eos
nominatim evocari placuit. Haud cuiquam dubium
erat, super qua re adcircntur : itaque, concilio prius
habito, prsetores, quam Romam proficiscerentur,
evocatos se ab senatu docent Romano, et quae
actum iri secatii credant, quidnam ad ea responderi
placeat, referunt.
IV. Quum aliud alii censercnt, tum Annius :
Quamquam ipse ego retuli, quid responJeri placeret,
LIBER VIII. CAP. IV. 537
tamen magis ad summam rerum nostranim pertinereU.C. ub.
arbitror, quid agendum nobis, quam quid loquendum
sit: facile erit, explicatis consiliis, adcommodare rebus
verba. Nam, si etiam nunc sub umbra foederis, cequi
servitutem pati possumus, quid abest, quin, proditis Si'
dici7iis, non Romanorum solum, sed Samnitium quoque
dicto pareamus, respondeamusque Romanis, nos, ubi
innuerint, posituros arma 9 Sin autem tandem liber-
tatis desiderium remordet animos, si fcedus est, si so-
cietas eequatio juris est, si consanguineos nos Roma-
norum esse, quod olim pudebat, nunc gloriari licet,
si socialis illis exercitus is est, quo adjuncto dupli-
cent vires suas, quem secernere ab se consules bellis
propriis ponendis sumendisque nolint ; cur non omnia
ccquantur ? cur nou alter ab Latinis consul datur ? ubi
pars virium, ibi ct imperii pars est ? Est quidem
nobis hoc per se hcind nimis amplum, quippe con-
cedentibus, Romam caput Latio esse : sed, ut am-
plnm videri posset, diuturtia patientia fecimus. Atqui,
si quando umquam consociandi impcrii, usurpandce li-
bertatis tempiis optastis, en hoc tempusadest, et virtuie
vestra, et Deum benignitate vobis datum. Tentastis
patientiam ncgando militem : quis dubitat exarsisse
eos, quum plus ducentorum annorum morem solveremus ?
pertulerunt tamen hunc dolorem. Bellum nostro no-
mine cum Pelignis gessimus : qui ne nostrorum quidem
finium nobis per nos tuendonim jus antea dabant, nihil
intercesserunt. Sidicinos in fdem receptos, Campanos
ab se ad nos descisse, exercitus nos parare adtersus
Samnites fosderatos suos audierunt, nec moverunt se ab
urbe. Unde hcec illis tanta modestia, nisi a conscientia -
virium et nostrarum et suarum ? Idoneos auctores ha-
beo, querentibus de nobis Samnitibus ita responsum ah
Aa5
538 T. Livii
U.C. 4i5.5enaf^ Romano esse, iitfacile adpareret, ne ipsos qui-
' dem jam postulare, ut Latium sub Romano imperio
sit. Usurpate modo postulando eo, quod illi vobis ta-
citi concedunt. Si quem hoc metus dicere prohibet, en
ego ipse, audiente non populo Romano modo senatu-
que, sed Jove ipso, qui Capitolium incolit, projiteor me
dicturum ; ut, si nos in fcedere ac societate esse velint,
r.onsulem alterum ah nobis senatusque partem accipiant.
Haec ferociter non suadenti solum, sed pollicenti,
clamore et adsensn omnes permisernnt, ut ageret
diccrctque, quae e republica nomiuis Latini fideque
sua viderentur.
V. Ubi est Romam ventura, in Capitolio eis sena-
tus datus est. Ibi qunm T. Manlius consul egisset
cum eis ex auctoritate Patrum, ne Samnitibus foede-
ratis bellum inferrent ; Annius, tamquam victor ar-
Legati La- mis Capitolium cepisset, non legatus, jure gentium
*'"'/o mse-*^^°^' loqueretur, Tempus erat, inquit, T. Manli,
natu Rom. vosque Pafres Conscripti, tandem jam i'os nobiscum
nihrl pro imperio ngere, quum Jiorentissimum Deum
benignitate nunc Latium armis virisque, Samnitibus
bello victis, Sidicinis Campanisque sociis, nunc etiam
Volscis adjunctis, videretis j colonias qnoque vestras
Latinum Romano prceiulisse imperiiim. Sed quoniam
vos, regno inpotenti finem ut inponatis, non inducitis-
in animum ; nos, quanHpiam armis possunnis adserere
Latium in libertatem, consanguinitati tamen hoc da-
himus, ut conditiones pacis feramus crquas utrisqne,
quoniam vircs quoque cequari Diis innwrtalibus placuit.
Consulem alterum Roma, alterum ex Latio creari opor-
tet : senatus partem cequam ex utraque gente esse :
unum populum, unam rempublicam fieri : et, ut imperii
eadem sedes sit, idemquc oinnibus nomen, quoniam ak
I
LIBER VIII. CAP. VI. 539
nUerutra parte co7icedi necesse est : quod utrisque bene U. C. 415.
. A C 337,
vertat, sit hcec sane patria potior, et Romani omnes
vocemur. Forte ita accidit, ut parem ferociae hujus
et Romani consulem T. Manlium haberent : quiT. Mrinlii
1 . . . 1 • Ti plena indig-
adeo non tenuit nam, ut, si tanta dementia ratres [^j^jionis re-
conscriptos cepisset, ut ab Setino homine leges acci- sponsio.
percnt, gladio cinctum in senatum ventunim se esse,
palam diceret, et, quemcumque in crnna Latinum
vidisset, sua manu interemturum : et, conversus ad
simulacrum Jovis, Audi, Jupiter, ha^c scelera, inquit,
audite,jus fasque. Peregrinos consules et peregrinum
senatum in tuo, Jupiter, augurato templo, captus at-
que ipse obpressus, visurus es? Hceccine fcedera Ttdlus
Romanus rex cum Albanis, patribus vestris, Latini,
hcrc L. Tarquinius vobiscum postea fecit? Non venit
in mentem pugna apud Regillum lacum ? adeo et cla-
dium veterum vestrarum et benejiciorum 7iostrorum erga
vos obliti estis ?
VI. Quum consulis vocem subsecuta Patrum in-
dignatio esset, proditur memorise, adversus crebrain
inplorationem Deum, quos testes foederum szepius
invocabant consules, vocem Annii, spernentis numi-
na Jovis Romani, auditam : certe, quum commotus
ira se ab vestibulo templi citato gradu proriperet, Legatus La-
lapsus per gradus, capice graviter obfenso, inpactus *"'-'^* '^P"
^ * ^ . "" . su 2;ravi so--
imo ita est saxo, ut sopiretur. Exanimatum aucto- pjtus.
res quoniam non omnes sunt, mibi quoque in incerto
relictum sit : sicut inter fcederum ruptorum testatio-
nem ingenti fragore coeli procellam effusam : nam
et vera esse, et apte ad reprsesentandam iram Deum
ficta possunt. Torquatus, missus ab senatu ad di-
mittendos legatos, quum jacentem Anniiim vidisset,
e£.clamat, ita ut populo Patribusque audita vox pa-^-
Aa6
540 T. LIVII
V.C. 415. TiteT sit, Benehahet. Dii piummotere bellum. Est
A C 337
' ' ' ' ccbleste numen ! es, magne Jupiter ! haud frustra te
patrem Deum hominiimque hac sede sacravimus. Quid
cessatis, Quirites, vosque, Patres conscripti, arma ca-
pere Diis ducibusP Sic stratas legiones Latinorum
dabo, quemadmodum legatum jacentem videtis. Ad-
sensu populi excepta vox consuJis tantum ardoris
animis fecit, ut legatos proficiscentes cura magis-
tratuum magis, qui jussu consulis prosequebantur,
quam jus gentium, ab ira inpetuque hominum tege-
ret. Consensit et senatus bellum : consulesque, duo-
bus scriptis exercitibus per Marsos Pelignosque pro-
fecti, adjuncto Samnitium exercitu, ad Capuam, quo
Bellum iguj Latini sociique convenerant, castra locant. Ibi
Latmum. ": . . ^ ,.,,..
m quiete utrique consuh eadem dicttur visa species
viri majoris, quam pro humano habitUj augustioris-
Spectrum que, dicentis : Ex una acie imperatorem, ex altera
^^^^^^^"^ exercitum Diis manibus matriqiie Tcrrce debe.ri; utrius
consuli vi- excrcitus imperator legiones hostium, superque eas se
'*""■ devovisset, ejus populi partisque victoriam fore. Hos
ubi noclurnos visus inter se consules contulerunt ;
placait averruncandae Deum ira; victimas caedi : si-
mul ut, si extis eadem, quse somno visa fuerant,
portenderentur, alteruter consuhim fata inpleret.
Ubi responsa aruspicum insidenti jam animo tacitae
religioni congruerunt ; tum, adhibitis legatis tribu-
nisque, et imperiis Deum propalam expositis, ne
mors vohmtaria consuhs exercitum in acie terreret,
comparant inter se, ut, ab utra parte cedere Roma-
nus exercitus coepisset, inde se consul devoveret pro
populo Romano Quiritibusque. Agitatura etiam in
consiho est, ut, si quando umquam severo ulhim
imperio bellum administratum csset, tunc uti disci-
LIBER VIII. CAl'. VII. 541
plina militaris ad priscos redigeretur raores, Curam U. C 41 5.
acuebat, quod adversus Latinos bellandum erat, ' " '*
lingua, moribus, armorum geuere, institutis aute
omnia militaribus congruentes : railites militibus,
centurionibus centuriones, Lribuni tribunis compares
coUegaeque, iisdem praesidiis, saepe iisdem manipulis
permixti fuerant ; per haec ne quo erroi"e milites ca- Ne quis ex-
,. . , • .. j- • traordinera
perentur, edicunt consules, ne quis extra ordmem m putniaret
hostem pugnaret. edicitur.
Vll. Forte inter cetcros turmarum praefectos, qui
exploratum in omncs partes dimissi erant, T. Man-
lius consulis fiUus super castra hostium cum suis
turmalibus evasit, ita ut vix teli jactu ab statione
proxima abesset : ibi Tusculani erantequites : prae-
erat Geminus Metius, vir tum genere inter suos,
tum factis, clarus. Is ubi Romanos equites, insig-
nemque inter eos praecedentem consulis fihum, (nam
omnes 'nter se, utique inlustres viri, noti erant) cog-
novit, Unanc, ait, turma Romani cxnn Latlnis sociisqueMdirAmm
btllum eesturi estis P quid inttrea consules, quid duQ ^^- fi''*i"^
Geminus
exercitus consulares agetU ? Aderunt in tempcre, Man- provocat ad
lius inquit, et cum illis aderit Jupiter ipse, fcederum asmgulare
. . " certamen.
vobis violatorum teslis, qui plus potest, polletque. Si ad
Regillum lacum ad satietatem vtestram pugnavimm, hic
quoque e^ciemus profecto, ne nimis acies vobis et con-
lata signa nobiscum cordi sint. Ad ea Geminus, paul-
lulum ab suis equo provectus, Fisne igitur, dmn dies
ista venit, qiiu magno conatu exercitus moveatis, interea
tu ipse congredi rnecum, ut nostro duorum jam hinc
eventu cerncitur, quantum eques Latinus Romano prce-
stet? Movet ferocem animum juvenis seu ira, seu
detractandi certaminis pudor, scu inexsuperabilis vis
fati : oblicus itaque imperii patrii, consulumque
54*^ T. LIVIl
U.C. 4i5.edicti, prreceps ad id certamen agitur, quo, vlnceret^
' an vinceretur^ haud multum interesset : equitibus
ceteris velut ad spectaculum submotis, spatio, quod
vacui interjacebat campi, adversos concitant equos :
et, quum infestis cuspidibus concurrissent, Manlii
cuspis super galeam hostis, Metii trans cervicem
equi elapsa est. Circumactis deinde equis, quum pri-
Vincit or ad iterandura ictum Manlius consurrexisset ; spi-
Manlius. , . , • n -j. i • i •
culum mter anres equi nxit : ad cujus vulnens sen-
sum quum ecpnis, prioribus pedibus erectis, magna
vi caput quateret, excussit equitem : quem cuspide
parmaque innisum, adtoUentem se ab gravi casu,
Manlius ab jugulo, ita ut percostas ferrum emineret,
terrae adfixit : spoliisqne lectis ad suos revectus,
cum ovante gaudio turma in castra, atque inde ad
prsetorium ad patrem, tendit, ignarus fati futurique,
laus an poena merita esset, Ut me omnes, inquit,
pater, tuo sanguine ortnm vere ferrent, provocatus
A patre se- equestria hcec spolia capta ex hoste cceso porto. Qiiod
titur. "^^ audivit consul, extemplo, fiiium aversatus, con-
cionem classico advocari jussit : quae ubi freqiiens
convenit, Quandoque, in^iuit, tu, T. Manli, neque
imperium constdare, neque majestatem patriam veritus,
adve7'sus edictum nostrum extra ordinem in hostem
pugnasti, et, quantum rn tefuit, disciplinam militarem,
qua stetit ad hane dieni Homana res, solvi-sti, meque in
eam necessitatem adduxisti, ut aut rcipublicce mihi, aut
mei vieonmque obVwiscendum sit ; nos potius nosfro
delicto plccteniur, quam respublica tanto suo damno
nostra peccata luat : triste exemplum, sed in posterum
salubre juventuti, eriynus. Me quidem quum ingenita
caritas liberum, tum specimen istud vlrtutis, deceptum
vana imagine decoris, in te movet. Scd quum aut morte
LIBER VIII. CAP. VIII. 543
iua sancienda si7it consuium impcria, aut inpunitate i/tU. C 415,
., . ., . A.C. 337.
perpetuum abroganda ; ne te qiadem, si quid in te
nostri sanguinis est, recusare censeam, quin disciplinam
niilitarem, culpa tua prolapsam, pima restituas. I,
lictor, deliga ad palum. Exaniniati omnes tam atroci
imperio, nec aliter quam in se quisque destrictam
cernentes securim, metu mRgis, quara modestia,
quievere. Itaque, velut emerso ab admiratione ani-
mo, quum silentio defixi stetissent ; repente, post-
quam cervice caesa fusus est cruor, tnm libero con-
questu coortae voces sunt, ut neque lamentis, neque
exsecrationibus parceretur : spoliisque contectum ju-
venis corpus, quantura militaribus studiis funus ul-
lum concelebrari potest, structo extra vallum rogo^
cremaretur : Manlianaque iniperia non in praesentia
modo horrenda^ sed exempli etiara tristis in poste-
rum essent.
VIII. Fecit tamen atrocitas pcen« obedientiorein
duci militem : et, praeterquam quod custodiae vigi-
liffiqi;e et ordo stationum intentioris ubique curae-
erant, in ultimo etiam certamine, qnum descensum
in aciem est, ea severitas profuit. Fuit atitem civili
maxime bello pugna siniilis : adeo nibil apud Lati-
nos dissonum ab Romana re, prteter animos, erat,
Clipeis antea Romani usi sunt : deinde, postquam Descriptio
stipendiarii facti sunt, scuta pro clipeis fecere : et, "^' ' '* ^"
quod antea phalanges similes Macedonicis, hoc post-
ea manipulatim structa acies coepit esse. Postremo
in pJures ordincs instruebantur : ordo sexagenos
milites, duos centuriones, vexillarium imum habe-
bat : prima acies hastati erant, manipuli quindecim,
distantes inter se modicum spatium : manipuUis le-
ves vieenos militeS;, aliam turbam scutatorum habe-.
544 T. Livii
U.C. 4i5.bat : leves autem, qui hastam tantum gsesaque gcre-
• rent, vocabantur, Hsec prima frons in acie florem
juvenum pubescentium ad militiam habebat. Ro-
buslior inde setas totidera manipuloruui, quibus
principibus est nomen, hos sequebantur, scutati
omnes, insignibus maxime armis : hoc triginta
manipulorum agmen antepilanos adpellabant, quia
sub signis jam alii quindecim ordines locabantur :
ex quibus ordo unusquisque tres partes habebat :
earum unamquamque primum pihim vocabant. Tri-
bus ex vexiliis constabat : vexillum centum octo-
ginta sex homines erant. Primum vexillum triarios
ducebat, veteranum militem spectatae virtutis : se-
cundum rorarios, minus roboris ^etate factisque :
tertium accensos, minimce fiduciae manum : eo et in
postreraam aciem rejiciebantur. Ubi his ordinibus
exercitus instructus esset, hastati omnium primi
pugnam inibant : si hastati profl,igare hostem non
possent, pede presso eos retrocedentes in intervalla
ordinum principes recipiebant : tum principum pug-
na erat ; hastati sequebantur : triarii sub vexillis
considcbant, sinistro crurc porrecto, scuta innisa
humeris, hastas subrecta cuspide in terra fixas, haud
sccus quara vallo septa inhorreret acies, tencntes.
Si apud principes quoque haud satis prospere essct
pugnatum, a prima acie ad triarios sensim refere-
bantur : inde rem ad triarios redisse, quum laboratur,
proverbio increbuit. Triarii consurgentes, ubi in in-
tervalla ordinum suorum principcs et hastatos rece-
pissent, extcmplo compressis ordinibus velut claude-
bant vias : unoque continenti agmine, jam nulla spe
post rclicta, in hostem incidebant : id erat formido-
losissimum hosti, quum, velut victos insecuti, novam
LIBER VIII. CAP. IX. 545
repeiite aciem exsurgentem auctam numero cerue- U. C. 415.
bant. Scribebantur autena quatuor fere legiones qui- ' " ''
nis millibus peditum, equitibus in singulas legiones
trecenis : alterum tantum ex Latino delectu adjicie- Qui nume-
baturj qui ea tempestate hostes erant Romanis, eo- ruL^^^npI
demque ordine instruxerant aciem : nec vexilla cum ercitibus.
vexillis tantum, universi hastati cum hastatis, prin-
cipes cum principibus 3 sed centurio quoque cum
centurione, si ordines turbati non essent, concur-
rendum sibi esse sciebant. Duo primipili ex utraque
acie inter triarios erant : Romanus corporc haud-
quaquam satis validus, ceterum strenuus vir peri-
tusque militiae : Latinus viribus ingens bellatorque
primus j notissimi interscj quia pares semper ordines
duxerant. Romano, haud satis fidenti viribus, jam
Romae permissum erat ab consuhbus, ut subceutu-
rionem sibij quem vellet, legeret, qui tutaretm- eum
ab uno destinato hoste : isque juvenis, in acie obla-
tus, ex centurione Latino victoriam tuht. Pugnatum Pugna cum
est haud procul radicibus Vesuvii montis, qua via ad ^*^"^'^-
Veserim ferebat.
IX. Romani consules prius, quam eduCerent in
aciem, inmolaverunt. Decio caput jocinoris a fami-
liari parte ca;sum aruspex dicitur ostendisse 3 ahoqui
acceptam Diis hostiam esse : ManUum egregie U-
tasse. Atqui bene habct, inquit D.ecius, si ab collega
litatum est. Instructis, sicut ante dictum est, ordini-
bus, processere in aciem. Manlius dextro, Decius
l«vo cornu praeerat ; primo uti"imque aequis viribus,
eod6m ardore animorum gcrebatur res : deinde ab
la;vo cornu hastati Roraani, non ferentes inpressio-
nem Latinorum, se ad principes recepere. In hac Decius se
trcpidatione Decius consul M. Valerium magna voce ^^°^^ '
54^ T. LfVlI
V. C. 4i5.inclaraat : Deorum, inqiiit, ope, Vuleri, opns est :
' agediim, pontifex publicus populi Romani, prcn verba,
quibus me pro legionibus devoveam. Pontifex eum to-
gam pi*8etextam sumere jussit, et, velato capite, manu
isnbter togam ad mentnm exserta, super telum sub-
jectum pedibus stantem sic dicere. Jane, Jupiter,
Mars pater, Quirine, Bellona, Lares, Divi Not)ensiles,
Dii Indigetes, Dwi, quorum est potestas nostrorum
hostiumque, Diique Manes, vns precor, veneror, veniam
petoferoque, utipopulo Romano Quiritium vim victo^
riamque prosperetis ; hostesque populi Romani Quiri-
tiuyn terrore, formidine, morteque adjiviatis. Sicut ver-
bis nuncupavi, ita pro repiiblica Quiritium, exercitu,
legionibus, auxiliis populi Romani Qniritium, legiones
auxiUaque hosfium mecum Diis Manihus Tellurique
devoveo. Hsec ita precatus, lictores ire ad T. Man-
lium jubet, matureque col!ej»8e se devotum pro ex-
ercitu nunciare. Ipse, incinctus cinctu Gabino, ar-
matus in equum insilirit, ac se in medio'* liostes in-
misit. Conspectus ab utraque acie aliquanto aTisrns-
tior liumano visu, sicut coelo missus piacnlum omnis
Deorum irse, qui pestem ab suis aversam in hostes
ferret ; ita omnis terror pavorque cum illo latus
signa primo Latinorum turbavit ; deinde in totam
penitus aciem pervasit. Evidentissimum id fuit,
quod, quacumque e(|uo invcctus est, ibi, haud secus
quam pestifero sidere icti, pavebant : ubi vero con-
ruit obrutus telis, inde jam haud dubie consternatoe
cohortes Latinorum fugam ac vastitatem late fece-
runt. Simul ct Roniani, exsolutis religione animis,
velut tum primum signo dato coorti, pugnam inte-
gram edidcrunt : nam et rorarii procurrebant intcr
antcpilanos, addidcrantque vires hastatis ac princi-
LIBER VIII. CAl». X. 547
plbus : et triarii, genu dextro innisi, nutum consulis U. C. 415.
ad consurgendum exspectabant. ^ ' '
X. Procedente deinde certamine, qunm aliis par-
tibus multitudo superaret Latinorum, Manlius con-
sul, audito eventu collegae, quum, ut jus fasque erat,
lacrimis non minus quam laudibus debitis prosecutus
tam memorabilem mortem esset ; pauUisper addubi-
tavitj an consurgendi jam triariis tempus esset : de-
inde, melius ratus integros eos ad ultimum discrimen
servari, accensos ab novissinia acie ante signa pro-
cedere jubet. Qui ubi subiere, extemplo Latini,
tamquam idem adversarii fecissent, triarios suos
excitaverunt : qui aliquarodiu pugna atroci qumn et
semet ipsi fatigassent, et hastas aut pnefregissent,
aut hebetassent, pellerent vi tamen hostem, debella-
tum jam rati, pervcntumque ad extremam aciemj
tum consul triariis, Comurgite nunc, inquit, integri
adversus fessos, memores patrice parentumque et con-
jugum ac Uberorum ; memores corisulis pro vestra
victoria morte occumbentis. Ubi triarii consurrexe- Vincunt
. • , . r » ^-i- • • • Romani»
runt integri, rerulgentibus arrais, nova ex mproviso
exorta acies, receptis in intervalla ordinum antepi-
lanis, clamore sublato principia Latinorum pertiu"-
bant : hastisque ora fodientes, primo robore viro-
rum cffiso, per alios manipulos, velut inermes, prope
intacti evasere j tantaque caede perrupere cuneos, iit
vix quartam partera relinquerent hostium. Samnites
quoque, sub radieibus montis procul instructi, prae-
buere terrorem Latlnis. Ceterum inter omnes cives
sociosque praecipua laus ejus belli penes consules
fuit : quorum alter omnes minas periculaque ah
Diis superis inferisque in se unum vertit : alter ea
TJrtute eoque consilio in proelio fuit, ut facile co)V
54^ T. LIVII
U. C. 415. venerit inter Romanos Latinosque, qiii ejus pugn»
''memoriam posteris tradiderunt, utrius partis T.
Manlius dux fuisset, ejus futuram haud dubie fuissc
victoriam. Latini ex fuga se Minturnas contule-
runt : castra secundum prcelium capta, multique
mortales ibi vivi obpressi, raaxime Campani. Decii
corpus ne eo die inveniretur, nox quaerentes ob-
pressit : postero die inventum inter maximam ho-
stium stragem, coopertum telis ; funusque ei par
morti, celebrante coUega, factiun est. IUud adjici-
Devotio- endum videtur, licere consuli dictatorique et prautori,
num leges. i • i_ .• i x .• i
quum legiones hostium devoveat, non utique se, sed
quem velit ex legione Romana scripta civem, de-
vovere : si is homo, qui devotus est, moritur, probe
factum videri : ni moritur, tum signum septem pedes
altum, aut majus, in terram defodi, et piaculum
hostia caedi. Ubi ilhul signum defossum erit, eo ma-
gistratum Roraanum escendere fas non esse, Sin
autem sese devovere volet, sicuti Decius devovit ; ni
moritur, neque suum, neque publicum divinum pure
faciet, qui sese devoverit. Vulcano arma sive cui
alii Divo vovere volet, sive hostia sive quo alio
volet, jus est. Telo, super quod stans consul pre-
catus est, hostem potiri, fas non est : si potiatur,
Marti suovetaurihbus piaculum fieri.
XI. Haec, (etsi omnis divini humanique moris
memoria abolevit, nova peregrinaque omnia priscis
ac patriis praeferendo) haud ab re duxi, verbis quo-
que ipsis, ut tradita nuncupataque sunt, referre.
Romanis post proehum demum factum Samnites ve-
nisse subsidio, exspcctato eventu pugnie, apud quos-
dam auctores invenio. Latinis quoque ab Lavinio
ouxilium, dum dcliberando terunt tcrapus, victis
LIBER VIII. CAP. XI. 549
demum ferri coeptum : et, quum jam portis primaU.C. 4i5,
sigua et pars agminis esset egressa, nuncio adlato
de clade Latiuoiimi, quum conversis signis retro iu
urbem rediretur, praitorem eorum nomine Milio-
nium dixisse ferunt, pro paullula via magnam vier-
cedem Romanis esse solvendam. QuiLatinorum pug-
nse supcrfuerantj multis itineiibus dissipati, quum se
in unum conglobassent, Vescia urbs eis receptacu-
lum fuit. Ibi in conciliis Numisius imperator eorumj
adfirmando communem vere Martem belli utramque
aciem pari ccede prostravisse, victoriceque nomen tan-
tum penes Romanos esse, ceteram pro victis fortunani
et illos gerere : funesta duo consulum prcetoria, alte-
rum parricidio Jilii, alterum consulis devoti cctde ; tru'
cidatum exercitum omnem; ccesos hastatos principesque ;
stragem et ante signa et post signa factam ; triarios
postremo rem restituisse. Latinorum etsi pariter ad-
ciS(E copiee sint, tamen supplemento vel Latium pro-
pius esse, vel Volscos, quam Romam. Itaque, si vide-
atur eis, se, ex Latinis et ex Volscis populis juventute
ytropere excita, rediturum infesto exercitu Capuam
csse ; Romanosque, nihd tum minits quam proelium ex-
spectantes, necopinato adventu percidsurum. Fallaci- Novum ex-
bus literis circa Latium nomenque Volscum missis, "'^''""^
^ conscn-
quia, qui non interfuerant pugnse, ad credendum bunt La-
temere faciliores erant, tumultuarius undique exer- ""'*
citus raptim conscriptus convenit. Huic agmini Tor-
quatus consul ad Trifanum (inter Sinuessam Min-
turnasque is locus est) obcurrit : prius, quam cas-
tris Ibcus caperetur, sarcinis utrimque in acervum Rursus
conjectis, pugnatum debellatumque est : adeo enim ^"^'' ^^'
adcisae res sunt, ut consuli, victorem exercitum ad
depopulandos agros eorum ducenti, dederent se om-
$$0 T. LIVII
nes Latiiii, deditionemque eam Campani sequerea-
tur. Latium Capnaque agro raultati. Latinus ager,
Privernati addito agro, et Falernus, qui populi Cam-
pani fuerat, usque ad Vulturnum flumen, plebi Ro-
manae dividitur : bina in Latino jugera, ita ut do-
drantem ex Privemati complerent, dataj terna in
Falerno, quadrantibus etiam pro longinquitate ad-
jectis. Extra poenam fuere Latinorum Laurentes
Campanorumque equites, quia non desciverant.
Ciim Laurentibns renovari fo?dus jussum : renova-
turque ex eo quotannis post diem decimura Latina-
rum. Equitibus Campanis civitas data : monumen-
toque ut esset, aeneam tabulam in aede Castoris Ro-
mse fixerunt : vectigal quoque eis Campanus popu-
lus jussus pendere in singnlos quotannis (fuere au-
tem mille et sexcenti) denarios nummos quadringe-
nos quinquagenos,
XIL Ita bello gesto, praemiis poenaque pro cujus-
que merito persolutis, T. Manlius Romam rediit :
cui venienti seniores tantum obviam exisse constat ;
juventutem, et tunc, et omni vita dcinde, aversatam
eum exsecratamque. Antiates in agrum Ostiensem,
Ardeatem, Solonium incursiones fecernnt. Manlius
U.C. 416. consul, quia ipse pcr valetudinem id bellum cxsequi
A. C. 3;J0. j^gq^ieiat, dictatorem L. Papirium Crassum, qni
dictator?" ^"™ forte erat prsetor, dixit : ab eo magister equi-
tnm L. Papirius Cursor dictus. Nihil memorabile
adversus Antiates ab dirtatore gestum est, quum
aliquot menses stativa in agro Antiati habuisset.
Anno insigni victoria de tot ac tam potentibus po-
pulis, ad hoc consulum alterius nobili morte, ahe-
rius sicut truci, ita claro ad memoriam, iniperio,
succcsscre consules Ti. .dlLmiliuR Mamerciuus et Q,
LIBER VIII. ^AP. XII. 551
Publiliiis Philo ; neque in similem materiam rerum, U.C. 4ift,
, ^. . ,,. A. C. 336.
et ipsi aut suHrum rerum, aut partium m repubhca
magis, quam patrioe, memores. Latinos, ob iram Latinomra
agri amissi rebellantes, in campis Fenectanis fude- ^^
runt, castrisque exuerunt. Ibi Publilio, cujus ductu
auspicio res gestae erant, iu deditionem accipiente
Latinos populos, quoruin ibi juventiis caesa erat,
^inilius ad Pedum exercitum duxit. Pedanos tue-
batur Tiburs, Prainestinus, Veliternusque populus :
venerant et ab Lanuvio Antioque auxilia. Ubi quum
probliis quidem superior Romanus esset, ad urbem
ipsam Pedum castraque sociomm populorum, qu»
urbi adjuncta erant, integer labor restaret; bello
infecto repente omisso, consul, quia collegae decre-
tum triuniphum audivit, ipse quoque triumphi antc
victoriam flagitator Romam rediit. Qua cupiditate
obfensis Patribus, negantibusque, nisi Pedo capto
aut dedito, triumphum, hinc alienatus ab senatu
iEmilius seditiosis tribunatibus similem deinde con-
sulatum gessit. Nam neque, quoad fuit consul, cri-
minari apud populum Patres destitit, collega haud-
quaquam advei-sante, quia et ipse de plebe erat :
(materiam autem pi-aebebat criminibus ager in La-
tino Falernoque agro maligne plebei divisus) et,
postquam senatus, finire imperium consuhbus cn-
piens, dictatorem adversus rebellantes Latinos dici
jussit, .^milius, cujus tum fasces erant, coUegam
dictatorem dixit : ab eo magister equitum Junius
Brutus dictus. Dictatura popularis, et orationibus Gl. Publili-
in Patres criminosis, fuit, et quod tres leges secun-
dissimas plebei, adversas nobihtati, tulit : unam, utTres leges
plebiscita omnes Qmrites tenerent : alteram, ut le- "^ noht-'
gum, quse comitiis centuriatis ferrentur, ante initumHuti.
55* T. LIVII
suffiragium Patres auctores fierent : teitiam, ut alter
utique ex plebe, quum eo ventum sit, ut utrumque
plebeium consulem fieri liceret, censor crearetur.
Plus eo anno domi acceptum cladis ab consulibus
ac dictatore, quam ex victoria eorum bellicisque re-
bus foris auctum imperium, Patres credebant.
U.C. 417. XIII. Anno insequenti, L. Furio Camillo, C.
' ' ' ■ Maenio consulibus, quo insignitius omissa res ^mi-
lio, superioris anni consuli, exprobraretur, Pedum
armis virisque et omni vi expugnandum ac delendum
senatus fremit; coactique novi consules omnibus
eam rem praeverti, pioficiscuntur. Jam Latio is sta-
tus ei-at rerum, ut neque bellum neque pacem pati
possent : ad bellum opes deerant : pacem ob agri
ademti dolorem adspernabantur. Mediis consiliis
standum videbatur, ut oppidis se tenerent ; ne la-
cessitus Romanus caussam belli haberet ; et, si cu-
jus oppidi obsidio nunciata esset, undiquc ex omni-
Latini vin- bus populis auxilium obsessis ferretur. Neque ta-
cons"[b "^cn, nisi admodum a paucis populis, Pedani adjuti
sunt. Tiburtes Praenestinique, quorum ager propior
erat, Pedum pervenere. Aricinos Lanuvinosque et
Veliternos, Antiatibus Volscis se conjungentes, ad
Asturae flumen Maenius, inproviso adortus, fudit.
Camillus ad Pedum cum Tiburtibus, maxime valido
exercitu, majore mole, quamquam aeque prospero
eventu, pugnat. Tumultum maxime repentina inter
proeliura eruptio oppidanorum fecit : in quos parte
exercitus conversa, Camillus non compulit solum
eos intra moenia, sed eodem etiam die, qvmm ipsos
auxiliaque eorum perculisset, oppidum scaUs cepit.
Placuit inde, jam majore conatu animoque ab unius
expugnatione urbis ad perdomandum Latium victo-
LIBER VIII. CAP. XIII. ^j^
Tfxv. clrcumducere exercitum : nec quievere ante, U.C. 43?.
uuara, expugnando aut in deditionem accipiendo ' " • ^^^*
- , , T • 1 Tj -j- Latium
singulas urbes, L«atium omne subegere. rrssianbg^jjj^j-^^mj,^
inde dispositis per recepta oppida, llomam ad desti-
natum omnium consensu triumphum decessere : ad-
• ditus triumpho honos, ut statuae equestres eis, rara
illa aetate res, in foro ponerentur. Prius, quam co-
mitiis in insequentem annum consules rogarent^
CaniiUus de Latinis populis ad senatum retuht, at- L. Furius
,. . ,^ . • 7 ; 77 • refert ad
que ita disseruit : Patres conscnpti, qiiod bello «r??!!*- ^enatum dc
que in Latio agendum fiiit, id jam Deum benignifate^^^^'^'
ac virtute militum ad fmem venlt : ccesl ad Pedum
Asturamque sunt exercitus hostiiim ; oppida Latitia
ovviia, et Antium ex Folscis, aut vi captu, aut recepta
in deditionem, prcvsidiis tenentur vcstris. Reliqua con-
.sultatio'est, quoniam rebeUando scejdus nos soUicitant,
quonam modo perpetua pace quietos uhiineamus. Dii
inmortales ita vos potentes Iiujus consiUi fecerunt, uf,
sit Latium dcinde, an non sif, in vestra manu posu^
erint. Itaque pacem vohis, quod ad Latinos adtinet,
parare iji perpefuum, vel saTiendo, vel igtioscendoy
potcstis. Vtdlis crudcliter consulere in deditos vidos-
quc ? licet delere omne Lutium, vastas inde solitudines
factrc, unde sociali egregio cxercitu per multa bella
magnaque sa^pe it-si cstis. f't(Uis exemplo majorum au-
gere rcm Romanum, victos in civitatem accipiendo?
materia crcscendi pcr summam gloriam subpeditat :
certe idfirmissimum longc imperium est, qvo obedicntes
gaudent. Sed maturato opus est, quidquid statuere
placei : tot populos intcr spem metumque suspensos
animi habetis : et t^csfram itaque de eis cvram quam
primum ahsolvi, et illonim animos, dum exspectatione
stupentj seu pocna, seu beneficip, praoccupari oportet.
Vot. I. 13 b
554 T. Livii
U. C. 417. Nostrum fidt efficere, nt omnhim rernm vobis ad con-
A C 335
■ ■ ' ■ sulendum. potestas esset : vestrum est deccrnere, quod
optimum robis reique publicee sit.
XIV. Principes senatns relationem consulis de
summa rerum laudare ; sed, quum aliorum caussa
alia esset, ita expediri posse consilium, dicerc, ut
pro merito cujusque statucretur, si de singulis no-
Senatus- minatim referrent populis. Relatum igitur de singu-
consuita jjg decrctumque. Lanuvinis civitas data sacraque
de Latinis. ^ . ^
sua reddita cum eo, ut aedes lucusque Sospitze Juno-
nis communis Lanuvlnis raunicipibns cum populo
Romano esset. Aricini Nomentani^jue et Pedani
eodem jure, quo Lanuvini, in civitatcm accepti.
Tuscidanis servata civitas, quam habebant ; crimen-
que rebellionis a publica fraude in paucos auctores
versum. In Veliternos, vctercs cives Romanos, quod
toties rebellassent, graviter soevituni : et muri de-
jecti, et senatus inde abductus, jussique trans Tibe-
r!m habitare : ut ejus, qui cis Tiberim deprchensus
csset, usque ad mille pondo clarigatio esset ; nec
prius, quam aere per^^oluto, is, qui ccpisstt, extra
vincula captum habcrct. In agrum senatorum co-
loni missi : quibus adscriptis, speciem antiquje fre-
quentise Velitrae receperunt. Et Antium nova colo-
nia missa cum eo, ut Antiatibus permitteretur, si
et ipsi adscribi coloni vellent : naves inde longie
abacta:, interdictumque mari Antiati populo est, et
civitas data. Tiburtes Prsencstinique agro multati,
neque ob rccens tantum rebellionis, commuue cuin
aliis Latinis, crimen ; sed quod, t»dio impcrii Ro-
manij cum Gallis, gente cftcrata, arma quondam
consociassent. Ceteris Latinis populis connubia
comiuerciaque et concilia inter se ademerunt. Cam-
LIBER VIII. CAP. XV. 55^
•panls, equitum honoris caussa, quia cum Latinis re- U.C. 4ir.
bellare noluissent, Fundanisque et Formianis, quod
per fines corum tuta pacataque semper fuisset via,
civitas sine sutlragio data. Cumanos Suessulanosque
ejusdem juris conditionisque, cujus Capuam, esse
placuit. Naves Antiatium partim in navalia Rom»
subductae, partim incensae, rostrisque earum sub- Rostra un-
gestum, in foro exstructnm, adornari placuit : Ros-
traque id templum adpellatum.
XV. C. Sulpicio Longo, P. ^lio P«to consuli- U.C. 4!<«.
bus, quum omma non opes magis Ivomauae, quam
bcucficiis parta gratia bona pacc obtincret, inter
Sidicinos Auruncosque bellum ortum. Aurunci, a
T, Manlio consulc in deditionem accepti, uihil de-
inde moverant : eo petendi auxilii ab Romauii caus- "^
sa justior fuit. Sed prius, quam consules ab urbe
(jusserat enim senatus dofendi Auruncos) exercitum
educerent, fama adfertur, Auruucos metu oppidum
deseruisse, profugosque cum conjugibus ac liberis
Suessam communisse, quie nunc Aurunea adpellata :
mcejiia aniiqua eorum urbciuque ab Si/ii-cini-s dele-
tain. Ob ea infensus consulibus senatus, quorum
cunctatione proditi socii essent, dictatorem dici
jussit : dictus C. Claudius Regillensis, magistrum C. Claudius
equitum C. Claudium Ilortatorcm dixit. Religio 'ii'-"^^'^"'^*
inde injecta de dictatore : et, quum augures vitio
creatum videri dixissent, dictator magistcrquc equi-
tum se magistratu abdicaiunt. Eo anno Minucia
Vestalis, suspecta primo propter mundiorem justo
cultum, insimulata deinde. apud pontifices ab indice
servo ; quum decreto eorum jussa esset sacris abs-
tiuere, fauiiliamque in potestate habere 3 facto ju-
dicio, viva sub terram ad portam Collinam dextra
Bb2
^^6 T. LIVII
U.C. 418. via strata defossa Scelerato campo, credo, ab in-
A. C. 034. . , . , ^ ' ,
Prjstor c^sto id ei loco nomen factnm. Eodem anno Q,
plebeius. Publilius Philo praetor primum de plebe, adversante
Sulpicio consule, qui negabat rationem ejus se ha-
biturum, cst factus ; senatu, quum in suramis im-
pcriis id non obtinuisset, minus in praetura ten-
dente.
ILc. 419. XVI. Insequens annus, L. Papiiio Crasso, K.
'Duilio consulibus, Ausonum raagis novo, quam
magno bello fuit insignis : ea gens Cales urbem in-
colebat. Sidicinis finitimis arma conjimxerat : uno-
que proelio haud sane memorabili duorum populo-
rum exercitus fusus, propinquitate urbium et ad fu-
gam pronior, et in fuga ipsa tutior fuit : nec tamen
omissa cjus belli cura Patribus, quia toties jam Si-
dicini aut ipsi moverant bcllum, aut moventibus
auxilium tulerant, aut caussa armorum fuerant,
U, C.420. Itaque omni opc adnisi sunt, ut inaximum ea
' tempestate imperatorem M. Valerium Corvum con-
sulem quartum facerent- collega additus Corvo M.
Atilius Regulus : et, ne forte casu crraretur, peti-
tum ab consulibus, ut extra sortem Corvi ea pro-
vincia esset. lixercitu victore a superioribus con-
Calcs Au- sulibus accepto, ad Cales, unde bellum ortum erat,
sonum op- p,.Qfg(,^j,g quum hostes, ab superioris etiam certa-
pidum ca- '^ • • i ,
pitur. minis memoria pavidos, ciamore atque nipetu pnmo
fudisset j raoenia ipsa obpugnare est adgressus : et
militum quidem is erat ardor, ut jam inde cum sca-
lis succedere ad muros vellcnt, evasurosque conten-
derent. Corvus, quia id arduum factu erat, labore
militum potius, quam periculo, pcragcre inceptum
voluit . itaque aggercra et vincas egit, turresquc
muro admovit ; quarum usum forte oblata opportu-
LIBER VIII. CAr. XVIT. $^y
nitas praevertit : namque M. Fabius, captivus Ro- U, C. 420.
manus, quum, per negligentiam custodum festo die ' '
vinculis ruptis, per murimi inter opera Romanorum,
religata ad pinnam muri reste suspensus^ manibus
se demisisset ; perpulit imperatorem, ut vino epu-
lisque sopitos hostes adgrederetur : nec majore cer-
tarainc capti cum urbe Ausones sunt_, quam acie
fusi erant. Prsda capta ineens est : pviesidioaueTnumphat
^ ^ , M. Va-
mposito Calibus reductiE Romam legiones. Consulierius.
ex senatusconsulto triumphavit : et, ne Atilius ex-
pers gloriae esset^ jussi ambo consules adversus Si-
dicinos ducere exercitum. Dictatorem ante ex se- Dictator
natusconsulto comitiorum habendorum caussa dixe- , '," "'"^''
lius.
runt L. iEmilium Maniercinum : is magistrum equi-
tum Q. Publilium Philonem dixit. Dictatore comitia ^- ^. 421,
habente, consuks creati sunt T. Veturius, Sp. Po-
stumius. Etsi belli pars cum Sidicinis restabatj
tamen, ut beneficio prsevenirent desiderium plebis,
de colonia deducenda Cales retulerunt : factoque
senatusconsulto, ut duo millia quingenti homines
eo scriberentur, triumviros colcniae deducendae a-
groque dividundo creaverunt K. Duilium, T. Quinc-
tium, M. Fabium.
XVII. Novi deinde consuleSj a vcteribus exercitu
accepto, ingressi hostium fineSj populando usque ad
moenia atque urbem pervenerunt. Ibij quiaj ingenti
exercitu comparato, Sidicini et ipsi pro extrema spe
dimicaturi enixe videbanturj et Samnium fama erat
conciri ad bellum j dictator ab consulibus ex aucto-
ritate senatus dictus P. Cornelius Rufinus ; magister P. Corne-
equitum M. Autonius. Religio deinde incessitj vitio '"^ Q"-*'^-
eos creatos : magistratuque se abdicaverunt : et,
quia pestilentia insecuta est, velut omnibus eo vitio
Bb3
SS^ '!'• LIVII
contactis atTspiciis, res ad interregnum rediit : ab
interregno inito per quintum demum interregem M.
Valerium Corvum creati consules A. Cornelius ite-
rum et Cn. Domitius. Tranquillis rebus, fama Gal-
lici belli pro tumultu valuit, ut dictatorem dici pla-
U. C. 422. ceret. Dictus M. Papirius Crassus, et magister equi-
M Pdvi-' ^^^ ^' ^^^l^'^i"S Publicola : a quibus quum delectus
rius dicta- intentiiis, quara adversus finitima bella, haberetur,
■■"^* exploratores missi adtuierunt, quieta omnia apud
Gallos esse. Samnium quoque jam alterum annum
turbari novis consiliis suspcctum erat : co ex agro
Sidicino exercitus Romanus non est deductus. Ce-
Alexanderterum Samnites bellum Alexandri Epirensis in Lu-
Epirensis. canos traxit : qui duo populi adversus regem, ex-
scensionem a Paesto facientem, signis conlatis pug-
naverunt : co certamine superior Alexander, incer-
tum qua fide culturiis, si perinde cetera processis-
sent, pacem cum Romanis fecit. Eodem anno cen-
sns actus, novique cives censi : tribus propter eos
Nova tri- additae Msecia et Scaptia : censores addiderunt Q.
^jj^ gj ' Publilius Philo, Sp. Postumius. Romani facti A-
Scaptia. ccrrani, lege ab L. Papirio pr<etore lata, qua civitas
sine sufiFragio data. Haec eo anno domi militiieque
gesta.
U. C. 423. XVIII. Foedus insequens annus seu intemperie
A. C. a^^o
coeli, seu humana fraude fuit, M. Claudio Marcello,
C. Valerio cnnsulibus. Flaccum Potitumque varie
in annalibus cognomen consulis invenio : ceterum,
in eo, parvi refert, quid veri sit : illud pervclim,
(ncc omncs auctores sunt) proditum fulso esse, ve-
nenis absumtos, qnorum mors infamem annum pc-
stilcntia ffcerit : sicut proditur tainen res, ne cui
auctorum fidcm abrogaverim, cxponendH est. Quum
LIBER Vlll. CAP. XVIII. 5^9
primores civitatis similibas raorbi*, eodemque fcrmc U. C. 4a.T.
omnes eventu, raorerentur : antilla quiedam ad Q. , / '' '
/ , Venencia
Fabium Maxiraum iedilem curulem, indicaturam se matrcna-
caussam publicie pcstis, professa est, si ab eofides^^"^-
sibi data essct, haud futurum noxae indiciuni. Fabius
confestim rem ad consules, consules ad senatum re-
fcrunt : consensuque ordinis fides indici data. Tum
patefactum, nmliebri fraude civitatem premi, matro-
nas([ue ea venena coquere j et, si sequi extemplo
velint, manifesto deprehendi posse. Secuti indicem,
et coquentes (^uasdam medicamenta, et recondita
alia, invenerunt : quibus in forum delatis, et ad
viginti matronis, apud quas deprehensa erant, per
viatorcm adcitis, duse ex eis, Cornelia ac Sergia,
patriciie utraque gentis, quum ea medicamenta sa-
lubria esse contenderent, ab confutante indice bi-
bere jussae, ut se falsum commentam arguerent j
spatio ad conloquendum sumto, quum, submoto po-
puloj in conspectu omnium rem ad ceteras retulis-
eentj haud abnuentibus et ilUs bibere, epoto medi-
eamentOj suamet ipsse fraude omnes interierunt :
comprehensae extemplo earura comites raagnum
nunierum matronarum indicaverunt : ex quibus ad
centum septuaginta damnatije. Neque de veneticiis
ante eam diem Romse quiesitum est. Prodigii ea res
loco habitaj captisque magis mentibus, quam con-
sceleratis, similis visa. Itaque, meraoria ex annali-
bus repetita, in secessiouibus quondam plebis clavuni
ab dictatore fixum, alicnatasque discordia mentes
hominum eo piaculo compotes sui fecisse, dictato-
rera clavi figendi caussa crcari placuit : creatiis Cn. Ciavi fi-
Quinctilius magistrum equitum L. Valerium dixit : fa^creatuT'
qui, fi.xo clavo, raagistratu se abdicaverunt. dictator.
B b 4
560 i'. LIVII
V.C.415. XIX. Creati consules L. Papirius Crassus ite-
A C. 327
'rum, ly. Plautius Venno : cujus principio anni le-
gati ex Volscis Fabratcrni, et Ijucani, Romam ve-
nerunt, orante-, ut in fidem reciperentur : si a Sam-
nitium arrais defensi essent, se sub imperio populi
Romani fidelitcr atqne obedienter futuros. Missi
tiim ab senatu legati, denunciatumque Saranitibus,
ut eorura populorum finibus vira abstinerent : va-
luitque ea legatio, non tara quia pacem volebant
Samnites, quani quia nondum parati erant ad bei-
Be!U:m lum. Eodem anno Privernas bellura initum : cujus
Privcrnas. gQ^-jj Fundani, dux etiam fuit Fundanus, Vitruvius
Vaccus ; vir non domi solum, sed etiam Romae,
clarus : a?des fuere in Palatio ejus, qune Vacci pra-
ta, diruto aedificio publicatoque solo, adpellata. Ad-
versus Lunc, vastantem efiuse Setinum Norbanum-
que et Coranum agrum, L. Papirius profectus, baud
procul castris ejus consedit. Vitruvio nec ut vallo
se tencret adversus A'aIidiorem bostem, sana constare
inens, nec, ut longius a castris dimicai'et, animus
subpetere : vix tota extra portam castrorum expH-
cata acicj fugam magis retro, quam prcelium aut
hostem, spectante milite, sine consilio, sine audacia
depugnat : et ut levi momento nec ambigue est
Victi Pri- vicius ; ita, brevitate ipsa loci facilique receptu in
tam propinqua castra, haud aegre militem a multa
crede est tutatus : ncc fere quisqtiam in ipso cer-
tamine, pauci in turba fug;c extremie, quum in
ciistra rucrcnt, c?esi ; priraisque tenebris Privernum
inde petitum agmine trcpido, ut muris potius, quam
vallo, sese tutarentur. A Privcrno Plautius alter
consul, pervastatis passim agris pr:edat[ue abacta,
in agrum Fundanum exercitum inducit, Ingrcdicnti
LIBER VIII. CAP. XX. 561
fines senatus Fundanorura obcurrit 5 negant, se proU.C.iis.
Vitnivio sectanuiue ejus secutis precatum venisse, sed ' '
pro Fundano popiilo ; quem extra culpam belli esse,
ipsum ntruvium jndicasse, qnum receptaculum fugce
Privernum hahuerit, non patriam Fundos. Priverni
igitur hostes populi Romani quaerendos persequendos'
que esse, qui simul a Fundanis ac Romanis, utriusque
patrice inmemores, defecerint. Fundanis pacem esse, et
animos Romanos, et gratam memoriam acceptce ci-
vitatis. Orare se consulem, ut bellum ab innoxio po-
pulo abstineat : agros, iirbem, corpora ipsorum, conju-
gumque, ac liberorum siiorum, in potestate populi Ro»
mani esse, futuraque. Conlaudatis Fundanis, consul,
literisque Romam raissis, in officio Fundanos esse,
ad Privernum flexit iter. Prius animadversum in
eos, qui capita conjurationis fuerant, a consule
scribit Claudius : ad trecentos quinquaginta ex con-
juratis vinctos Romam missos 3 eamque deditionem
ab senatu non acceptam : quod egentium atque hu-
milium pcena defungi velle Fundanum populum cen-
suerint.
XX. Privernum duobus consularibus exercitibus Privemum
quum obsideretur, alter consul comitiorum caussa° '^'
Romam revocatus. Carceres eo anno in circo pri-
mum statuti. Nondum perfunctos cura Privernatis
belli tumultus Gallici fama atrox intasit, haud ferme
umquam neglecta Patribus. Extemplo igitur con-
sules novi, L. ^milius Mamercinus et C. Plautius, U. C. 426.
eo ipso die, Kalendis Quinctilibus, quo magistratum
inierunt, comparare inter se provincias jussi ; et
Mamercinus, cui Gallicum bellum evenerat, scribere
exercitum sine ulla vacationis venia : quin opificum
* Bb5
56j T. LIVII
U.C. 426.quoque vulgus et sellularii, minime militiie idoneum
A. C. 326. ggjjyg exciti dicuntur : Veiosque ingens exercitus
contractus, ut inde obviam Gallis iretur : longius
discedi, ne alio itinere hostls fallerct ad urbem in-
cedens, non placuit. Paucos deinde post dies, sa-
Capitur. tis explorata temporis ejus quiete, a Gallis Priver-
num omnis conversa vis. Duplex inde fama est :
alii vi captam urbem, Vitruviumque vivum in po-
testatem venisse : alii, priusquam ultima adhibere-
tur vis, ipsos se in deditionem con&ulis caduceum
praeferentes permisisse, auctores sunt, Vitruvium-
que ab suis traditum. Senatus, de Vitruvio Pri-
vernatibnsque consultus, consulem Plautium, diru-
tis Priverni muris, prtesidioque valido inposito, ad
triumphum arcessit ; Vitravium in carcerem ad-
servari jussit, quoad consul redissetj tum verbera-
tum necari : aedes ejus, quae essent in Palatio, di-
ruendas, bona Semoni Sanco censuerunt consecran-
da : quodque jeris ex eis redactum est, ex eo aenei
orbes facti, positi in Sacello Sanci versus aedem
Quirini. De senatu Privernate ita decretum, ut, qui
senator Priverni post defectionem ab Romanis man-
sisset, trans Tibcrim lege eadem, qua Veliterni, ha-
bitaret. His ita decretis, usque ad triumphum
Cos. refert Plautii silentium de Privernatibus fuit : post trium-
tum d- phum consul, necato Vitruvio sociisque ejus nox^,
Priverna- apud satiatos jam suppliciis nocentium tutam men-
tionem de Privernatibus ratus ; Quoniam auctores
defectionis, inq\iil, meritas pcenas et ah Diis inmorta-
libiis et a vobis habent, Putres conscripti, qvid placet
de inyioxia multitudinc Jieri 9 Equidem, etsi mece partes
exquircnda: magis scntenti<£, quam dand<r sunt ^ tamen.
LIBER VIII. CAP. XXI. 563
vnu)yi lideain, Privernates vicinos Sumnitibiis esse, U. C. 426.
, ■ • A.C. a2G.
nnde nunc nobis incertissuna pax e^t ; quani vwamuni
irarum inter nos illosque reUnqui velim.
XXI. Qunm ipsa per se res anceps esset^ prout
cujusque ingenium erat, atrocius mitiusve suadenti-
bus : tum incertiora orania unus ex Privernatibus Privernati.-;
legati re-
legatis fecit, magis conditionis, in qua uatus esset, gpQfjsafero-
quam praesentis necessitatis, meraor : qui, interro- cia.
gatus a quodam tristioris sententise auctore, quam
panam meritos Privernates censeret ? eam, inquit,
quam mcrentur, qui se libertate dignos ccnsent, Cujiis
quum feroci responso infestiores factos videret con-
sul eos, qui ante Privernatiura caussam inpngna-
bant 3 ut ipse benigna interrogatione mitius respon-
sum eliccret, Quid, si poenam, inqiiit, remittimus vo-
bis, qualeni nos pacem vobiscum habtturos speremus ?
Si- bonam dederitis, inquit, etfidam, et perpetuam : si
malam, haud diuturnam. Tum vero viinari, nec id
ambigue, Privernatem quidam, et illis vocibus ad re-
bellandum incitari pacatos populos : pars melior se—
natus ad meliora responsum trahere, et dicere, Firi,
et liberi, vocem auditam : an credi posse, uUum po~
pulum, uut hominem denique, in ea conditione, cujus
eum potniteat, diutius, quam necesse sit, mansurum ?
Ibi pacem essefidam, ubi loluntarii pacati sint : neque
eo loco, ubi servitutem esse velint, fidem sperandam
esse. In hanc seutentiam maxime consul ipse incli-
navit animosj idemtidem ad principes seutentiarum
consulareSj uti exaudiri posset a pluribus, dicendo,
ILos demum, qui nihil, prceterquam de libertate, cogi-
tent, dignos esse, qui Romani fiant. Itaque et in se-
natu caussara obtinuere, et ex auctoritate Patrum Priverna-
latum ad populmn est, ut Privernatibus civitas da- usliatur*
Bb6
5^4 T. LIVII
retur. Eodem anno Anxur trecenti in coloniam
missi sunt : bina jugera agri acceperunt.
U. C. 427. XXII. Secutus est annus nulla re belli domivc
'insignis, P. Plautio Proculo, P, Cornelio Scapula
consulibus ; praeterquam quod Fregellas (Sidicino-
rum is ager, deinde Volscorum fuerat) colonia de-
ducta } et populo visceratio data a M. Flavio in fu-
nere matris. Erant, qui, per speciem honorand»
parentis, meritam mercedem populo sobitam inter-
pretarentur; quod eum, die dicta ab a;dilibus, cri-
mine stupratae matrisfamiliae absolvissct. Data vis-
ceratio in pryeteritam judicii gratiam, honoris etiam
ei caussa fuit : tribunatumque plebei, proximis co-
mitiis, absens petentibus praefertur. Palaepolis fuit
haud procul inde, ubi nunc Neapolis sita est : dua-
bus urbibus populus idem habitabat. Cumis erant
oriundi. Cumani ab Chalcide Euboica originem
trahunt. Classe, qua advecti ab domo fuerant,
multum in ora maris ejus, quod adcolunt, potuere.
Primo in insulas ^nariam et Pithecusas egressi,
deinde in continentem ausi sedes transferre. Haec
civitas, quum suis viribus, tum Samnitiiim infida
adversus Romanos societate freta, sive pestilentiae,
quae Ronianam urbem adorta nunciabatur, fiden>,
niulta hostilia adversus Romanos, agrum Campa-
\J, C, 42S.num Falcrnumque incolentes, fecit. Igitur, L. Cor-
' " ■ nclio Lontulo, Q. Publilio Philone iterum consuli-
■ buSj fecialibus Palaepolim ad res repetendas missis,
quurd relatum esset a Griecis, gente lingua magis
strenua, quam factis, fcrox responsum ; ex auctori-
Palappoli- tate Patrum populus Palaepolitanis bellum fieri jus-
lum in- " ^^^' "^^^^^' consules provinciis comparatis, bello
f-:ttur. Graeci persequendi Publilio eveneruntj Coruelius
LIBER VIII. CAP. XXIII. 565
altero exercitu Samnitibus, si qua se moverent, ob- U. C. 4«9.
positus. Fama autem erat, defectioni Campanorum • • ' •
inminentes admoturos castra } ibi optimum visvim
Cornelio stativa habere. Ab utroque consule, exi-
guam spem pacis cum Samnitibus esse^ certior fit
senatus.
XXIII. Publilius, duo millia Nolanorum militum Samnium
et quatuor Samnitiam, magis Nolanis cogentibus, ^"-P^^™"*'
quam voluntate Gracorum, recepta Palaepolim, mi-
serat : Cornelius, delcctum indictum a magistrati-
bus, universum Samnium erectum, ac vicinos po-
pulos, Privernatem, Fundanumque, et Formianum,
haud ambigue soliicitari. Ob hsec quum legatos
mitti placuisset prius ad Samnites, quam bellum fie- Legati ad
ret 3 responsum redditur ab Samnitibus ferox. ui_ ^^^"^""^s.
tro incusabant injurias Romanorum: neque eo
negligentius ea, quse ipsis objicerentur, purgabant.
Haud ullo publico consilio auxiliove juvari Grcecos^
nec Fundanum Formianumve a se sollicitatos : quippe
miyiime pctnitere se virium suarum, si bellum placeat.
Ceterum non posse dissimulare, cegre pati civitatem
Samnitium, quod Fregellas, ex Volscis captas dirutas-
que ab se, restituerit Romanus populus, coloniamque
in Samnitium agro inposiierit, quam coloni eorum
Fregellas adpellent. Eani se contumeliain injuriam-
que, ni sili ab iis, qui fecerint, dematur, ipsos omni
vi depidsuros esse. Quum Romanus legatus ad dis-
ceptandum eos ad communes socios atque amicos
vocaret: Quid perplexe agimus ? inquit. Nostra cer-
tarnina, Romani, non verba legatorum, nec hominum
qimquam disceptator, sed campus Campanus, in quo
concurrendum est, et arma, et communis Mars belli
decernet. Proinde inter Capuam Suessulamque castra
$66 T. LIVII
\J.C. AiB.castris confcramus,' et, Samnis Rumamisrie imperio
A. C. 324, ifaliam rcgat, decernamus. Legati Romanonim (juum
se, non quo hostis vocasset^ sed quo imperatorcs sui
duxissent, ituros esse respondissent ; jam Publilius,
Palaepolis inter Palaepolim Neapolimque loco opportune cap-
obsessa. ,. , ., . .,.. . *^
to, diremerat hostibus societatem auxihi mutui; qua,
ut quisque locus premeretur, inter se usi fuerant.
Itaque quum et comitiorum dies instaret, et, Publi-
lium, inmiucntem hostium muris, avocari ab spe ca-
piendae in dies urbis, haud e rcpublica esset; actum
cum tribunis est, ad popuUim ferrent, ut, quum
Publihus Philo consulatu abisset, pro consule rem
gererct, quoad debellatum cum Grjecis esset. L.
Cornelio (quia ne eum quidem in Samnium jam in-
gressimi revocari ab inpetu belli placebat) litcr*
missae, ut dictatorem comitiorum caus.sa diceret :
M. Clau- ^jxit JI. Claudium Marcellura ; ab eo majristcr eciui-
dius dic- .
tator. tum dictus Sp. Postumius. Nec tamen ab dictatore
comitia sunt habita, quia, vitione creatus esset, in
disquisitionem venit: consulti augures, vitiosum vi-
deri dictatorcm, pronunciaverunt. "Eam rem tribuni
suspectam infamemque criminando fecerunt. Num
neque facile fuisse id vitium Jio.^^ci, (juum consul orietis
noctc sileiitio diccret dictatorcm : ncque ab cv7isule cui-
quam publice privatimve de ea re scriptum esse : nec
quemquam mortalium eistare, qui se vidisse aut au-
disse quid dicat, quod auspicium dirimeret : neque au-
gures divinare Romce sedentes potuisse, quid in castris
co7isuU vitii obcenisset. Cui non adparere, quod ple-
beius dictator sit, id vitiuni auguribus visu)7i.^ Haec
alia([^ue ab tribunis nequidquam jactata : taraen ad
interregnum res redit : dilatisque alia atquc alia de
caussa comitiis, quartusdecimus demum inierrex
LIEER VIII. CAP. XXIV. ^6y
L, -.Emilius consules creat C. Poetelium, L. Papi-U.C. 429.
• A C 3'23
rium Mugillanum, Cursorem in aliis annalibus in-
venio.
XXIV, Eodem anno Alexandriam in 2Eg\-pto Alexandri
proditum conditam ; Alexandrumque, Epiri regem, f.^^^^
ab cxsule Lucano interfectum, sortes Dodonsei Jo-
vis eventii adfirmasse, Adcito ab Tarcntinis in Ita-
liam data dictio erat, caveret Acherusium aquam Pan-
dosiamque urbem : ibi fatis ejvs terminum dari. Eo-
que ocius transmisit in Italiam, ut quam maxime
procul abesset urbe Pandosia in Epiro et Acheronte
amni, quem ex Molosside fluentem in stagna in-
ferna accipit Thesprotius sinus. Ceterum (ut ferme.
fugiendo in media fata ruitur) quum saepe Bruttias
Lucanasque legiones fudisset ; Heracleam Tarenti-
ncrum coloniam, Consentiara ex Lucanis, Sipon-
tumque, Bruttiorum Terinam, alias inde Messapio-
rum ac Lucanorum ccpisset urbes^ et trecentas fa-
milias inlustres in Epirum, quas obsidum numero
haberetj misisset ; haud procul Pandosia urbe in-
minente Lucanis ac Bruttiis finibus tris tumulos,
aliquantum inter se distantes, inseditj ex quibus
incursiones in omnem partem agri hostilis faceret :
et ducentos ferme Lucanorum exsules circa se pro
fidis habebat, ut pleraque ejus generis ingenia sunt,
cum fortuna mutabilem gerentes fidem, Imbres
continui, campis omnibus inundantes, quum inter-
clusissent trifariam exercitum a mutuo inter se au-
xilio, duo praesidia, quse sine rege erant, inproviso
hostium adventu obprimuntur: deletisque eis, ad ip-
sius obsidionem omnes conversi. Inde ab Lucanis
exsulibus ad suos nuncii missi sunt : pactoque re-
ditu promissum est, rcgem, aut vivum^ aut mor-
568 T. Livix
U. C. 429. tuiimj in potestatem daturos, Ceterum cum delectis
A. C. 023. • • c • j- -^
ipse, egregium lacmus ausus, per medios erumpit
hostes, et ducem Lucanorum cominus congressum
obtruncat : contrahensque snos ex fuga palatos,
pervenit ad amnem, ruinis recentibus pontis, quem
■vis aquae abstulerat, indicantem iter : quera quura
incerto vado transiret agmen, fessus metu ac labore
miles, increpans nomen abominandum fluminis, Jare
Acheros vocaris, inquit : quod ubi ad aures accidit
Tegis 5 adjecit extemplo animum fatis suis 5 substi-
titque dubiiis, an transiret. Tum Sotimus minister
ex regiis pueris, quid in tanto discrimine periculi
cunctaretiir interrogans, indicat, Lucanos insidiis
qujerere locura. Quos nbi respexit rex procul gvege
facto venientes, stringit gladiumj et per mediura
amnem transmittit equum. Jamque in \adum e-
gressum eminus veruto Lucanus exsul transfigit :
lapsum inde cum inhsrente telo corpus exanime de-
tulit amnis in hostium prajsidia. Ibi fceda laceratio
corporis facta : namque, praeciso medio, partem
Conscnfiam misere : pars insis retenta ad hulibri-
tim : quae qiuim jaculis saxisque procul incessere-
tur, mulier una, ultra humanarum irarum fidem sae-
vlenti turbse inmixta, ut parumper sustinerent pre-
cata, flens ait, virinn sibi libaosque coptos apud hoS'
tes esse : sperare, corpore regio utamque mulcato se
suos redemtiiram. Is finis lacerationi fuit : sepnl-
tumque Consentiae, quod membrorum reliquum fuit,
cura mulieris muus : ossaque Metapontum ad hos-
tes remissa ; inde Epirum devecta ad Clcopatram
uxorem sororemque Olympiadem : (juarum mater
Magni Alexandri altera, soror altera fiiit. H»c dc
Alexandri Kpircnsis tristi evcntu^ quamquam Ro»
LIBER VIII. CAP. XXV. ^6g
Bfiano bcllo fortuna eura abstinuit, tamen, quia in U. C. 429.
Italia bclla gessit, paucis dixisse satis sit.
XXV. Eoclem anno lectisternium Ilomae, quinto Quintam
post conditam urbem, iisdem, quibus antc, placan- ^^^^^
dis habitum est Diis. Novi deinde consules jussu
populi quum misissent, qui indicerent Samnitibus
bellum j et ipsi majore conatu, (juam adversus Grae-
cos, cuncta parabant ; et alia nova nihil tum animo
tale agitantibus accesserunt auxilia. Lucani atque
Apvdi, quibus gentibus nihil ad eam diem cum Ro-
mano populo fuerat, in fidem venerunt, arma viros-
que ad bellum pollicentes : fcedere ergo in amici-
tiam accepti. Eodem tempore etiam in Samnio res
prospere gesta : tria oppida in potestatem venerunt,
Ailifse, Callifae, Ruffrium : aliusque ager primo ad-
ventu consulima longe lateque est pervastatus. Hoc
bello tam prospere commisso, alteri quoque bello,
quo Graeci obsidebantur, jam finis aderat : nam,
praeterquain quod, interseptis munimentis hostium,
pars parti abscissa erat, foediora aliquanto intra
muros iis, quibus hostis territabat, patiebantur : et
velut capti a suismetipsis prsesidiis, indigna jam li-
beris quoque ac conjugibus, et quae captarum ur-
bium extrema sunt, patiebantur. Itaque quum, et
a Tarento et a Samnitibus, fama esset, nova auxilia
ventura, Samnitium plus, quam vellent, intra moe-
nia esse rebantur: Tarentinorum juventutem, Gr«-
ci Graecos, hatid minus per quos Samniti Nolano-
que, quam ut Romanis hostibus resisterent, exspec-
tabant. Postremo levissimum maiorum deditio ad
Romanos visa. Charilaus et Nymphius, principes
civitatis, communicato inter se consilio, partes ad
rera agendam divisere, ut alter ad imperatorenx Ro»
57° T. LIVII
U. C. 429. manorum transfugeret, alter subsisteret ad praeben-
' dam opportunam cousilio urbem. Charilaus fuit,
Palappolis qui ad Publilium Philonem venit : et, quod bonum,
.ra 1 a. Jaustnm, felix Palcepolitiinis popiiloque Romano esset,
tradere se, ait, mcenia statuisse. Eo fucto utruni ab
se prodita, an servata, patria videatur, in fide Ro-
viQna positum esse : sibi privatim nec pacisci quid-
quam, nec petere : publice petere, quam pacisci, ma-
gis, ut, si successisset inceptum, cogitaret populus Ro-
manus, potius cum quanto studio periculoque redituni
in amicitiam suam esset, quam qua stultitia et temeri-
tate de officio decessum. Conlaudatus ab imperatore
tria millja militum ad occupandam eam partem ur-
bis, quam Samnites insidebant, accepit • pr«sidio
ei L. Quinctius tribunus railituin praepositus.
XXVI. Eodem tempore et Nymphius praetorem
Samnitium arte adgressus perpvderat, ut, quoniam
omnis Romanus exercitus aut circa Paltepolim aut
in Samnio esset, sineret se classc clicumvehi ad
Romanum agrum ; non oram modo maris, sed ipsi
urbi propinqua loca depopulaturum. Sed, ut falle-
ret, nocte proficiscendum esse, extemploque naves
deducendas : quod quo maturius fieret, omnis ju-
ventus Samnitium, praeter necessarium iirbis praesi-
dium^ ad lltus missa : ubi dum Nymphius in tene-
bris et multitudine semet ipsa inpediente, sedulo
aliis alia imperia turbans, terit tempus ; Charilaus,
ex composito ab sociis in urbem reeeptus, quum
summa urbis Roinfino milite inplesset, tolli clamo-
rem jussit : ad qucm Gratci, signo acccpto a prin-
cipibus, quievere. Nolani per aversam partcm ur-
bis via Nolam fercnte oftiiiciunt. Samnitibus cx-
chasii» ab urbe, ut cxpcditiur in pra-scijtiu fuga, ita
LIBER Vlll. CAP. XXVII. 571
foedior, postquam periculo evaserunt, visa : quippe U. C. 429-
• . n r + • V A.C. 323.
qui inernies, nulla rerum suarum non relicta inter
hostes, ludibrium non extemis modo, sed etiam po-
pularibus, spoliati atque egcntcs domos redicre.
Haud ignarus opinionis alterius, qua hisc proditio
ab Samnitibus facta traditur, quum auctoribus hoc
dedi, quibus dignius credi est, tum foedus Neapoli-
tanum (eo enim deinde summa rei Graecorum venit)
similius vero facit, ipsos in amicitiam redisse. Pub-
lilio triumphus decretus ; quod satis credebatur, ob-
sidione domitos bostes in fidem venisse. Duo sin-
gularia haec ei viro primum contigere j prorogatio
imperii non ante in ullo facta^ et acto honore tri-
umphus.
XXVII. Aliud subinde bellum cum alterius orae Tarentino-
Grascis exortum : namque Tarentini, quum rem Pa- Ro^^anoL*
Isepolitanam vana spe auxilii aliquamdiu sustinuis-
sent, postquam Romanos urbe potitos accepere, vel-
ut destituti, ac non qui ipsi destituissent, increpare
Palaepolitanos : ira atque invidia in Romanos fu-
rere; eo etiam, quod Lucanos et Apulos (nam utra-
que eo anno societas coepta est) in fidem populi Ro-
mani venisse adlatum est : quippe prope modum pev'
ventum ad se esse : jamque in eo rem fore, ut Romani
aut hostes, aut domini liabendi sint. Discriynen pro-
fecto rerum suarum in hello Samnitium eventuque ejus
verti: eam solam gentem restare, nec eam ipsam satis
validam, quando Lucaniis dtfecerit : quem revocari
adhuc, inpellique ad abolendwn societatem Romanarii
posse,'si qua ars serendis discordiis adhibeatur. Haec
consilia quum apud cupidos rerum novandarum va-
luissent ; ex juventute quidam L/ucanoriim pretio Concitam
jkdsciti, clari magis inter popularesj quam honesti^ ucancs.
57* T. LIVII
U. C. 429. inter se mulcati ipsi virgis, quum corpora nuda in-
A. C, 32a.tuii«gent in civium ccetumj vociferati sunt, se, quod
castra Romana ingredi ausi essent, a consule virgis
csesos, ac prope securi percussos esse. Deformis su-
apte natura res quum speciem injuriae magis, quam
doljj prae se ferret, concitati homines cogunt cla-
more suo magistratus senatum vocare : et alii, cir-
cumstantes concilium, bellum in Romanos poscunt :
alii ad concitandam in arma multitudinem agrestium
discurrunt : tumultuque etiam sanos consternante
animos, decernitur, ut societas cum Samnitibus re-
novaretur ; legatique ad eam rem mittuntur. Re-
pentina res quia quam caussam nullam, tam ne fi-
dem quidem habebat, coacti a Samnitibus et obsi-
des dare, et praesidia in loca munita accipere, caeci
iraude et ira nihil recusarunt. Dilucere deinde brevi
fraus coepit, postquam criminum falsorum auctores
Tarentum conmigravere : sed, amissa omni de se
potestate, nihil ultra, quam ut pceniteret frustra,
restabat.
XXVIII. Eo anno plebi Romanse velut aliud ini-
tium libertatis factum est, quod necti dcsienmt :
mutatum autem jus ob unius foeneratoris simid libi-
Paplril foe- dinem, simul crudelitatem insignem. L. Papirius is
tceda libido. ^"^^ • cui quum se C. Publilius ob aes alienum pa-
ternum nexum dedisset j quae aetas formaque mise-
ricordiam elicere poterat, ad libidinem et contume-
liam animuni acccnderuut : et, florcm jetatis ejus
fructum advcnticium crediti ratus, primo perlicere
adolescentom scrmone inresto est conatus : dein,
postquam adspernabantur ilagitium aurcs, minis ter-
ritare, atque idemtidem adnioncre fortuna; : postre-
mo, quum ingeuuitatis niagis, quam praesentis condi-
LIBER Vlir. CAP. XXIX. 573
tioiHS, meraorcm videret, nudarl jubet, yerberaqu; U. C. 42f.
adferri. Quibus laceratus juvenis, quum se iu pub- " '^^ '
licum proripuisset, libidinem crudelitatemque con-
qucrens fceneratoris ; ingens vis hominum, quum
aetatis miseratione atque indignitate injuriee acccn-
sa, tum suae couditionis liberumque suorum respec-
tu in forura ; atque inde, agmine facto, ad curiam
concurrit : et quum consules, tumultu repentino
coacti, senatum vocarent, introeuntibus in curiam
Patribus laceratum juvenis tergum, procumbentes
ad singulorum pedcs, ostentabant. Victum eo die
ob inpotentem injuriam unius ingens vinculum fi-
dei : jussique consules ferre ad populum, ne quis,
nisi qui noxam meruisset, donec poenam lueret, in
compedibus aut in nervo teneretur : pecuniaj cre-
ditce bona debitoris, non corpus, obnoxiura esset.
Ita nexi soluti : cautumque in posterum, ne nectt- . ^^' ^°'""
' ^ r ^ ti^ cautum-
rentur. que ne nec-
XXIX. Eodcm anno, quum satis per se ipsum *"^°^"'^'
Samnitium bellum et defectio repens Lucanorum,
auctoresque defectionis Tarentini soUicitos haberent
Patres, accessit, ut ct Vcstinus popuhis Samnitibus
sese conjungeret, Quae res sicut eo anno sermoni-
bus magis passim hominum jactata, quam in pub-
Hco ullo concilio est ; ita insequentis anni consuH-
bus, L. Furio Camillo iterum, Junio Bruto Scaevae, U.C. 43o.
nulla prior potiorque visa est, de qua ad senatum
referrent : et, quamquam nova res erat, tamen tanta
cura Patres incessit, ut pariter eam susceptam neg-
lectamque timerent : ne aut inpunitas eorum lasci-
via supevbiaque, aut bello poenae expetitae metu pro-
pinquo atque ira concirent finitimos populos. Et
erat genus omne abunde bello Samnitibus paa-^
574 T. Livii
U. C. 430. Marsi Pelignlque et Marrucini : quo», si Vestinus
' • ^^ ' adtingeretur, omnes habendos hostes. Vicit tamen
pars, quse in przesentia videri potuit majoris animi,
quam consilii : sed eventus docuit, fortes fortunam
juvare. Bellum ex auctoritate Patrum populus ad-
Vestinis A^ersus Vestinos jussit. Provincia ea Bruto, Sam-
bellum in- . /-, -n ^ -^ t-. -^ ^ j
dictum. "lum Camulo sorte evenit. JCixercitus utroque duc-
ti, et cura tuendorum finiura hostes prohibiti con-
jungere arraa. Ceterum alterum consulem L. Fu-
rium, cui major moles rcrura inposita erat, morbo
gravi inplicitum fortuna bello subtraxit : jussusque
dictatorem dicere rei gerendae caussa, longe claris-
L. Papiriussimum bello ea tempestate dixit L. Papirium Cnr-
dictator. sorem ; a quo Q. Fabius Maximus Riillianus raa-
gister equitum est dictus : par nobile rebus in eo
magistratu gestis, discordia tamen, qua prope ad
nkimum dimicationis vcntum est, nobilius. Ab al-
tero consule in Vestinis multiplcx bellum, nec us-
quam vario eventu, gestum est : nam et pervastavit
agros, et, populando atque urendo tecta hostiura
sataque, in aciem invitos extraxit : ct ita proelio
uno adcidit Vestinorum ros, haudquaquam tamcn
incruento milite suo, ut non in castra solum refu-
gerent hostes, sed, jam ne vallo quidem ac fossis
freti, dilaberentur in oppida, situ urbium moenibus-
que se defensuri. Postremo oppida quoque vi ex-
pugnare adortus, primo Cutinam ingenti ardore
militum aut vulnerum ira, quod haud fere qui.^quam
integer proelio exccsserat, scalis cepit : deindc Cin-
giliam: utriusque urbis prsdara militibus, qu«d eos
neque portae, neque muri hostium arcuerant, con-
cessit.
XXX. In Samnium incertis itum auspiciis cst :
LIBER VIII. CAP. XXX. 575
cujus roi vitium non in belli eventum, quod pros- U.C. 430.
pere gestum est, sed in rabiem atque iras impera- * '
torum vertit : namque Papirius dictator, a pullario
monitus, quum ad auspicium repetendum Romam
proficiscerctur, magistro equitum denunciavit, ut
sese loco teneret, neu, absente se, cum hoste ma-
num consereret. Fabius quum post profectionem Fahius
dictatoris per exploratores comperisset, perinde om- absente
nia soluta apud liostes, ac si nemo Romanus in dictatorc,
Samnio esset 5 seu ferox adolescens indignitate ac- -j.
census, quod omnia in dictatore vidcrentur reposita
esscj seu occasione bene gerendae rei inductusj ex-
ercitu instructo paratoque profectus ad Imbrinium,
(ita vocant locum) acie cum Samnitibus confiixit.
Ea fortuna pugn-te fuit, ut nihil relictum sit, quo, si
adfuisset dictator, res melius geri potuerit: non dux
niiliti, non miles duci defuit. Eques etiam, auctore
L. Cominio tribmio militum, qui aliquoties inpetu
capto perrumpere non poterat hostium agmen, de-
traxit frenos equis 5 atcjue ita concitatos calcaribus
permisit, ut sustinere eos nulla vis posset : per ar-
ma, per viros late stragem dedere. Secutus pedes
inpetum equitum, turbatis liostibus intulit signa.
Viginti millia hostium cicsa eo die traduntur. Auc-
tores habeo, bis cum hoste signa conlata, dictatore
absente, bis rem egregie gestam. Apud antiquissi-
mos scriptores una haec pugna invenitur : in qui-
busdam annalibus tota res praetermissa est. Ma-
gister equitum, ut ex tanta ciede, multis potitus
spoliis, congesta in ingentem acervum hostilia arma
subdito igne concremavit : seu votum id Deorum
cuipiam fuit ; seu crcdere libet Fabio auctori, eo
factunij ne suae gloria; fructum dictator caperet, no-
57<5 T. Livif
U. C. 430. menque ibi scrlbcret, aut spolia in triumpho ferret.
"Literae quoqne de re prospere gesta ad scnatum,
non ad dictatoreraj missae, argumentum fuere mini-
pictator me cum eo communicantis laudes. Ita certe dicta-
' tor id factum accepit, ut, Isetis aliis victoria parta,
prae .se ferret iram tristitiamque. Misso itaque re-
pcnte senatu, se ex curia proripuit : tum vero, non
Samnitium magis legiones, quam majestatem dicta-
toriam et disciplinam militarem, a magistro equi-
tum virtani et eversam dictitans, si illi inpune spre-
tum iinpcrium fuisset. Itaque plenus minarum irae-
que, profectus in castra, quum maximis itineribus
isset, nou tamen prsevenire famam adventus sui po-
tuit. Praecucurrerant enim ab urbe, qui nunciarent,
dictatorem avidum pcenae venire, alternis pene ver-
bis T. Manlii factum laudantem.
Fabii oratio XXXI. Fabius , concione extemplo advocata,
" ni' ' ". Q^<^gg|^;,(^„s milites est, ut, qita virtute rcmpnhUcam ah
infestissimis hostibus dcfcndissent, eadem se, cujus duc-
tu auspicioque vicissent, ah inpotenti crudelitate dicfa-
ioris tutarcntur. J'enire amcntem invidia, iratum vir-
tuti aliencE felicitatique, furere, quod, se absentc, rcs
publica egregie gesta esset : mallc, si mutare fortunam
posset, apud Samnites, quam Romanos, victoriam esse.
Imperium dictitare spretum , tamquam non eadem
mente pvgnari vetuerit, qua pugnatum doleat: et tunc
ijividia inpedire virtutem alienam voluisse, cvpidissi-
vnsqtte arnia ahlatvnm fuisse vnlitibus, ne, se absente,
moveri posscnt : et nunc id furere, id ccgre pati, quod
sine L. Papirio, von inermts, non manci militcs fuc
rint, quod se Q. Fabius viagistrum eqvitum dvxerit, ac
non accensum dictaforis. Qvid iUumfocfurum fuisse,
si, quod htlli casusferunt, Marsque comvnmv, advcisa
LIBER VIII. OAP. XXXII. 577
pugna evenisset ; qid sibi, devictis hostibus, republicaV. C. 420.
bene gesta, iia ut non ab illo nnico duce melius geri
potuerit, supplicium magisiro equiium minetur F Ne-
que illum magistro equitum infestiorem, qitam tribunis
militum, quam centurionibus, quam militibus esse: si
possit, in omnes saviturum fuisse : quia id nequeat, in
unum scevire. Etiam invidiam, tamquam ignem, sum-
ma petere ; in caput consilii, in ducem incurrere : si se
simul cum gloria rei gestce exstinxisset, tunc victorem,
velut in capto exercitu dominantem, quidquid licuerit
in magistro equitum, in militibus ausurum. Proinde
adessent in sua caussa omnium libertati. Si consensum
cxercitus eumdem, qui in proelio fuerit, in tuenda victO'
ria videat, et salutem unius omnibus curce esse ; incli-
naturum ad clementiorem sententiam anivium. PoH~
remo se viiam fortunasque suas illorum fidei virtuti-
que permittere.
XXXII. Clamor e tota eoncione ortus, nti bo-
num animum liaberet : neminem illi vim adlaturum,
salvis legionibus Romanis, Haud raulto post dicta-
tor advenit : classicoque extemplo ad concionem ad-
vocavit. Tum, silentio facto, prseco Q, Fabium
magistrum equitum citavlt: qui simul ex inferiore
loco ad tribunal accessit, tum dictator, Qucero, in- Dictatoris
quit, de te, Q. Fabi, quum summum imperium dictato- o''^''o ad
mag. eq.
ris sit, pareantque ei consules, regta potestas, prcetores
iisdem auspiciis, quibus consules, creati; cequum cen-
seas, necne, magistrum equitum dicto audientem esse ?
Itemque itlud interrogo, quum me incertis auspiciit
profectum ab domo scirem, utrum mihi turbatis religio-
nibus res publica in discrinmi committenda fuerit, an
fiuspicia repetenda, ne quid dubiis Diis agerem P Simul
illud, quce dictatori religio inpedimento ad rem geren'
VOL. I, C c
578 T. Livii
U. C. 430. damfuerit, num ea magister equitum solutus ac liber
^' ^' ^^"^' potuerit esse ? Sed quid ego hcec interrogo? quum, si
ego tacitus abissem, tamen tibi ad voluntatis interpre-
tationem mecE dirigenda tua sententiufuerit. Quin tu
respundes, vetuerimne, te quidquam rei, me absente,
agere? vetuerimne, signa cum hostibus conferre? quo
tu imperio meo spreto, incertis auspiciis, turbatis reli-
gionibus, adversus morem militarem disciplinamque ma-
jorum et numen Deorum, ausus es cum hoste confiigere.
Ad h(EC, quee interrogatus es, responde: extra ea, cave,
vocem mittas. Accede, lictor. Adversus quae singula
quum respondere haud facile esset, et nunc querere-
tur, eumdem accusatorem capitis sui ac judicemessej
modo, vitam sibi eripi citius, quam gloriam rerum
gestarum, posse, vociferaretur j purgaretque se in
Vireas et ^'ic^iMj atque ultro accusaret: tunc Papirius, redin-
secures ex- tegrata ira, spoliari magistrum equitum, ac virgas
bet "^Fabius ^* secures expediri jussit. Fabius, fidem miiitum
se recipitadinplorans, lacerantibus vestem lictoribus, ad tria-
triarios. • x i^ • • • • i.
rios, tumultum jam m concione miscentes, sese re-
cepit, Inde clamor in totam concionem est perla-
tus : alibi preces, alibi minse audiebantur : qui prox-
imi forte tribunal steterant, quia subjecti oculis im-
peratoris noscitari poterant, orabant, ut parceret
magistro equitum, neu cum eo exercitum damnaret.
Extrema concio et circa Fabium globus incre pabant
inclementem dictatorem : nec procul seditione abe-
rant : ne tribunal quidem satis quietum erat. Legati
circumstantes sellam orabant, ut rem in posterum
diem differret, et irae suse epatium, et consilio tem-
pus daret : Satis castigatam adolescentiam Fabii esse :
satis deformatam victoriam : ne ad extremiim Jinem
nipplicii tenderet: neu unico juveni, neu patri ^jus.
LIBER rill. CAP. XXXIII. 579
darissimo viro, neu Fabice genti eam injungeret igno- U. C. 43o.
miniam. Quum parum precibus, parum caussa pro- ^* ^' ^^^*
ficerent, intueri scevientem concionem jubebant: ita
irritatis militum animis subdere ignem ac materiam se-
ditioni, non esse atatis, non prudentice ejus : neminem
id Q. Fabio, pcenam deprecanti suam, vitio versurum,
sed dictatori, si obccecatus ira infestam multitudinem
in se pravo certamine movisset. Postremo, ne id se
gratice dare Q. Fahii crederet, se jusjurandum dare pa~
ratos esse ; non videri e republica, in Q. Fabium eo
tempore animadverti.
XXXIII. His vocibus quum in se magis incita-
rent dictatorem, quara in magistrum equitum placa-
rent, jussi de tribunali descendere legati : et, silentio
nequidquam per praeconem tentato, quum, prae stre-
pitu ac tumultu, nec ipsius dictatoris, nec adparito-
rum ejus vox audiretur ; nox, velut in proelio, cer-
tamini finem fecit. Magister equitum, jussus poste-
ro die adesse, quum omnes adfirmarent, infestius
Papirium exarsurum, agitatum contentione ipsa ex- Romam fu»
acerbatumque, clam ex castris Romam profugit : et, S"»
patre auctore M, Fabio, qui ter jam consul dictator-
que fuerat, vocato extemplo senatu, quum maxime
conquereretur apud Patres vim atque injuriam dic-
tatoris, repente strepitus ante curiam lictorum sub-
moventium auditur : et ipse infensus aderat, post-
quam comperit profectum ex castris, cum expedito Sequitur
equitatu secutus. Iterata deinde contentio : et pren- ^'<^'*'or,
di Fabium Papirius jussit. Ubi quum, deprecanti-
bus primoribus Patrum atque universo senatu, per-
staret in incepto inmitis animus ', tum pater M. Fa-
bius, Quandoquidem, inquit, apud te nec auctoritas Fabii pater
senatus, nec cEtas mea, cui orbitatem paras, nec virtus^'^\? ' ^^'
C c 2 ^^ *'°
58^0 T. LIVII
V.C 4io. nobilitasque magistri equitum, a te ipso nominati, ro-
* let, nec preces, qua scepe hostem mitigavere, quce Deo-
rum iras plncant ; trihunos plebis adpello, et provoco
ad populum : eumque tibi, fugienti exercitus tui, fu-
gienti senatus judicium, judicem fero, qui certe unus
plus, quam tua dictatura, potest polletque. Videro,
cessurusne provocationi sis, cui Rex Romanus Tullus
Hostilius cessit. Ex cuiia in Goncionem itur : quo
cum paucis dictator, cum omni agmine principum
magister equitum quum escendisset ; deduci eum de
rostris Papirius in partem inferiorem jussit. Se-
cutus pater, Bene agis, inquit, quum eo nos deduci
jussisti, unde et privati vocem mittere possemus. Ibi
primo non tam perpetuze orationes, quam altercatio,
exaudiebantur. Vicit deinde strepitura vox et in-
rabit se- dignatio Fabii senis, increpantis superbiam crudeli-
tatemque Papirii : Se quoque dictatorem Romcefuisse,
H€c a se quemquam, ne plebis quidem hominem, uon
centurionem, non militem, violatum ; Papirium, tam-
quam ex hostium ducibus, sic ex Romano imperatore
victoriam et triumphum petere. Quantum interesset
inter moderationem antiquorum, et novam superbiam
crudelitatemque. Dictatorem Quinctium Cincitwatum
in L. Minucium consulem, ex obsidione a se ereptum,
non ultra scevisse, quam ut legatum eum ad exercitum
pro consule rcUnqueret. M. Furium Camillum in L.
Furio, qui, contcmta sua senectute ct auctoritate, foe-
dissimo cum eventu pugnasset, non solum in prcesentia
moderatum irte esse, ne quid de collega secus populo
aut senatui scriberet ; sed, quum revertisset, potissimum
ex tribunis consulaiibus habuisse, quem ex collegis, op'
tione ab senatu data, socium sihi imperii delegerit.
Nam populi quidemj penes quem potestas ovinium r»*
LIBER VIII. CAP. XXXIV. 581
rum esset, ne irain quideni umquam atrociorem fuisse U. C. 43o.
. \ , .V,. ■, . . A, C. 323,
t« eos, qui temeritaie atque inscitia exercitus amisis-
sent, quam ut pecunia eos midtaret : capite anquisitum
ob rem bello male gestam de imperatore nullo ad eam
diem esse. Nunc ducibus populi Romani, qiut 7ievictis
quidem bello fas fuerit, virgas et secures victoribus, et
justissimos meritis triumphos intentari. Quid enim tan-
dem passurum fuisse Jilium suum, si exercitum amisis-
sct : si fusus, fugatus, castris exutus fuisset ? quo ul-
tra iram violentiamque ejus excessuram fuisse, quam
ut verberaret necaretque ? Quam conveniens esse, prop-
ter Q. Fabium civitatem in lcetitia, victoria, supplica-
tiotiibus, ac graiulationibus esse : eum, propter quem
Deum delubra pateant, arce sacrijiciis fument, honore,
donis cumtilentur, nudatum virgis lacerari in conspeciu
populi Romani ; intuentem Capitolium atque arcem,
Deosque ab se duobus proeliis haud frustra advocatos?
Quo id animo exercitum, qui ejus ductu auspiciisque vi-
cisset, laturumP quem luctum in castris Romanis, qiiam
lcetitiam inter hostes fore? Haec, simul juigans, que-
r£ns, Deum hominumque fidem obtestans^ et com-
plexus filium, pluiimis cum lacrimis agebat,
XXXIV. Stabat cum eo senatus majestas, favor
populi, tribunicium auxiliuHij memoria absentis ex-
ercitus. Ex parte altera, imperium invictum populi
Romani, et disciplina rei militaris, et dictatoris edic-
tum pro numine semper ohservatum, et Manliana im-
peria, et posthabita filii caritas publiccE utilitati, jac-
tabantur. Hoc etiam L. Brutum, conditorem i?o?na«« Dictatoris
Uhertatis, antea in duobus liberis fecisse : nunc patres°^^^^°'
comes, et senes faciles de alieno imperio spreto, tam-
quam rei parva, discipUnce jnilitaris eversce juventuti
gratiam facere. Se tamen perstaturum in incepto ;
.C c 3
582 T. LIVII
V.C. 430. nec ei, qiii adversus dictum suum, turbatis relieionilms
A.C. 322. , ,.. ... , ' .
ac aubiis auspmis, pugnasset, rjuidquam cx justa pcena
remissurum. Majestas imperii perpctua ne esset, non
esse in sua potestate. L. Papirium nihil de ejus jure
deminuturum : opiare, ne potestas tribunicia, inviolata
ipsa, violet intercessione sua Romanum imperium, neu
populus in se potissimum dictatorem et jus dictaturce
exstinguat. Quod si fecisset, non L. Papirium, sed
tribunos, sed pravum populi judicium, nequidquam
posteros accusaturos : quum, polluta semel militari dis-
ciplina, non miles centurionis, non centurio tribuni,
non tiibunus legati, non legatus consulis, non magister
equitum dictatoris pareat imperio ; nemo hominumy
nemo Deorum verecundiam habeat ; non edicta impe-
ratorum, non auspicia observentur ; si7ie commeatu
vagi milites in pacato, in hostico errent, inmemores
sacramenti, licentia sola se, ubi velint, exauctorent ;
infrequentia deserantur signa ; neque conveniatur ad
edictum, nec discernatur, interdiu nocte, <Bquo iniquo
loco, jussu injussu imperatoris' pugnent ; et non signa,
non ordines servent ; latrocinii modo caca et fortuita,
pro sollemni et sacrata militia sit. Horum criminum
vos reos in omnia secula obferte, tribuni plebi: vestra
obnoxia capita pro licentia Q. Fabii objicite.
XXXV. Stupentes tribunos et suam jam vicem
magis anxios, quam ejus, cui auxilium ab se peteba-
tur, libcravit onere consensus populi Romani, ad
preces et obtestationera versus, ut sibi ])oenam ma-
P, R. cxo- iristri e«iuiti!m dictator remitteret. Tribuni quoque,
torern^'^' i»flin2i<^»n> rem in preces subsequuti, orare dictato-
rem insistunt, ut veniam errori huniano, veniam
adolescentijE Q. Fabii daret : satis eum poenarura
dedisse. Jam ipse adolescens, jam pater M. Fabiu»
LIBER VIII. CAP. XXXV. 583
contentionis obliti, procumbere ad genua, et iram U. C 430.
deprecari dictatoris. Tum dictator, silentio facto, * * " ''^ '
Bene habet, inquit, Quirites: vicit (lisciplina militaris,
vicit imperii majestas, qu(E in discrimine fuerunt, un
ulla post hanc diem essent. Non noxce eximitur Q. Fa-
biuSf qui contra edictum imperatoris pugnavit ; sed,
noxcE damnatus, donatur populo Romano ; donatur tri-
bunici<E potestati, precarium, non justum, auxilium fc-
renti. Vive, Q. Fabi, felicior hoc consensu civitatis
ad tuendum te, quam, qua paullo ante exsuUabas, vic-
toria: vive, idfacinus ausus, cujus tibi ne parens qui-
dem, si eodem loco fuisset, quo fuit L. Papirius, ve-
niam dedisset. Mecum, ut voles, reverteris in gratiam :
populo Romano, cui vitam debes, nihil majus prcestite-
ris, quam si hic tibi dies satis documenti dederit, ut
bello ac pace pati legitima imperia possis. Quum se
nihil morari magistrum equitiim pronunciasset, de-
gressum eum templo laetus senatus, laetior populus,
circumfusi, ac gratulantes hinc magistro equitum,
hinc dictatori, prosequuti sunt : firmatumque impe-
rium niilitare haud minus periculo Q. Fabii, quam
supphcio miserabiii adolescentis Manlii, videbatur.
Forte ita eo anno evenit, ut, quotiescumque dictator
ab exercitu recessit, hostes in Samnio moverentur ;
ceterum in oculis exeraplura erat Q. Fabius M. Va-
lerio legato, qui castris praeerat, ne quam vim hos-
tium magis, quam trucem dictatoris iram, timeret.
Itaque, frumentatores quura, circumventi ex insidiis,
caesi loco iniquo essent, creditum vulgo est, subve-
niri eis ab legato potuisse, ni tristia edicta exhorru-
isset. Ea quoque ira alienavit a dictatore militum
auimos, jam ante infensos, quod inplacabilis Q.Fa-
Cc4
5*4
T. LIVll
tJ.C. 430. bio fuisset; et, quod suis precibns negasset, ejus po-
A. C. 322.p,,jQ Romano veniatn dedisset.
XXXVI. Postquam dictator, praeposito in urbe
i/. Papirio Crasso magistro equitum, Q. Fabio vetito
qiiidquara pro magistratu agere, in castra rediit j ne-
que civibus satis laetus adventus ejiis fuit, nec hosti-
bus quidquara adtulit terroris : namque postero die,
seu ignari venisse dictatorem, seu, adesset an abes-
set, parvi facientes, instructa acie ad castra accesse-
legiones runt. Ceterum tantum momenti in uno viro L. Pa-
Romans pii.io fuit, ut, si ducis consiiia favor subsequutus mi-
ye indus- \ _ ^
tria male Htum foret, debellari eo die cum Saranitibus potu-
pugnant. jggg^ p,.o haud dubio habitunl sit : ita instruxit aciem
loco ac subsidiis, ita omni arte bellica firmavit. Ces-
satum a milite, ac de industria, ut obtrectaretur lau-
dibus ducis, inpedita victoria est. Plures Samnitium
cecidere: plures Romani vulnerati sunt. Sensit pe-
ritus dux, quae res victoriae obstaret: temperandum
iugeuium suum esse, et severitatem miscendam co-
mitati. Itaque, adhibitis legatis, ipse circura sau-
cios milites inserens in tentoria caput, singulos, ut
sese haberent, rogitans, curam eorum nominatim
legatis, tribunisque, et pr^efectis demandabat: rem
per se popularem ita dexter egit, ut, medendis cor-
poribus, animi multo prius militum imperatori re-
Gonciliarentur i nec quidquam ad sahibritatem effi-
cacius fuerit, quam quod grato animo ea cura ac-
cepta est. Refecto exercitu, cum hoste congressus
haud dubia spe sua niilitumque, ita fudit fugavitqne
Samnites Samnites, ut ille ultimus eis dies conferendi signa
*'"'^"* cum dictatore fuerit. Incessit deinde, qua duxit
praedae spes, victor exercitus ; perlustravitque hos-
Dictator
«omior
factus.
LlBER VIII. CAT>. XXXVIt. 585
tium agros, nulla arma, nullam vim, nec apertam, U. C. 430.
nec insidiis, expertus. Addcbat alacritatem, quod ^' *^' '^^^*
dictator priedam omnem edixerat militibus : nec ira
magis publica, quam privatum compendium, in hos-
tem acuebat. His cladibus subacti Samnite? pacem
a dictatore petiere : cum quo pacti, ut singula vesti-
menta militibus, et annuum stipendiuni darent ;
quum ire ad seuatum jussi essent, sequuturos se dic-
tatorem responder«nt, unius ejus fidei virtutique
caussam suam coramendantes. Ita deductus ex
Samnitibus exercitus.
XXXVII. Dictator triumphans urbem est ingres- u. C. 431,
sus : et, quum se dictatura abdicare vellet, jussu Pa- ■^" ^* ^*^'
trum, priusquam abdicaret, consules creavit C. Sul-
picium Longum iterum> Q. ^milium Cerretanum.
Samnites, infecta pace, quia de conditionibus age-
batur, inducias annuas ab urbe retulerunt: nec ea-
rum ipsarum sancta fides fuit : adeo, postquam Pa-
pirium abisse magistratu nunciatum est, adrecti ad
bellaudum animi sunt. C. Sulpicio, Q.^milio (Aii-
lium quidam annales habent) consulibus, ad defec-
tronem Samnitium Apulum novum bellum accessit.
Utroque exercitus missi. Sulpicio Samnites, Apuli
.^Eniilio sorte evenerunt. Simt, qui non ipsis Apulis
b«llum inlatum, sed socios ejus gentis populos ab
Samnitium vi atque injuriis defensos scribant. Ce-
terum fortuna Samnitium, vix a se ipsis eo tempore
propulsantium bellum, propius ut sit vero, facit, non
Apulis ab Samnitibus arma inlata, sed cum utraque
simul gente bellum Romanis fuisse : nec tamen res
ulla memorabilis acta : ager Apulus Samniumque
evastatum : hostes nec hic, nec illic inventi. Romae
•aocturnus terror ita ex somno trepidam repeute ci-
SS6 T. LIVII
U. C. 43i.vitatem exclvit, iit Capitolium atque arx, maniaquc
A.C.321. ^ , , r r •
et portae, plena armatorum fuennt : et quum con-
cursatum conclamatumque ad arma omnibus locis
esset, prima luce nec auctor, nec caussa terroris
Judicium comparuit. Eodem anno de Tusculanis Flavia ro-
lanis. gatione populi fuit judicium. M. Flavius tribunus
plebis tulit ad populum, ut in Tusculanos animad-
verteretur ; quonmi eorum ope ac consilio Velitemi
Privernatesque populo Romano-bellum fecissent.
Populus Tusculanus cum conjugibns ac liberis Ro-
mam venit: ea multitudo, veste mutata, et specie
reorum, tribus circuit, genibus se omnium advol-
vens : plus itaque misericordia ad poenae veniam in-
petrandam, quam caussa ad crimen purgandum va-
luit, Tribus omnes, praeter Polliam, antiquarunt le-
gem. Polliae sententia fuit, puberes verberatos ne-
cari, conjuges liberosque sub corona lege belli ve-
nire: memoriamque ejus irae Tusculanis in poenaB
tam atrocis auctores mansisse ad patrum aetatem
constat, nec queraquam ferme ex Pollia tribu candi-
datum Papiriam ferre solitum.
V. C. 432. XXXVIII. Insequenti atmo, Q. Fabio, L. Fulvio
A. C. 020. pQjjg^ijjjjjg^ A. Cornelius Arvina dictator et M. Fa-
iius dicta^ ^^"^ Ambustus magister equitum, metu gravioris in
tor. Samnio belli (conducta enim pretio a finitimis ju-
ventus dicebatur) intentiorc delectu habito, egre-
gium exercitum adversus Samnites duxerunt. Castra
in hostico iucuriose Ita posita, tamquam procul abes-
set hostis: quum subito advenere Samnitium legio-
nes tanta ferocia, ut vallum usque ad stationein Ro-
Nocte cas- manam inferrent. Nox jam adpetebat: id prohibuit
tra relin- mnnimenta adoriri : nec dissimulabant, orta luce
quit,
postero die facturos. Dictator, ubi propiorem spe
LIBER VIII. CAP. XXXVIII. 587
dimicationem vidit, ne inilitum virtuti damno locus U. C. 433*
esset, ignibus crebris relictis, qui conspectum hos- * ' *
tium frustrarentur, silentio legiones educit : nec ta-
men fallere propter proplnquitatem castrorum po-
tuit, Eques extemplo insequutus ita institit agmini,
ut, donec lucesceret, proelio abstineret : ne pedestres
quideni copiae ante lucem castris egressae. Eques,
luce demum ausus incursare in hostem, carpendo
novissimos, premenfdoque iniquis ad transitum locis,
agmen detinuit : interim pedes equitem adsequutus ;
et totis jam copiis Samnis urgebat. Tum dictator,
postquam sine magno incommodo progredi nonpot-
erat, eum ipsum, in quo constiterat, locum castris
dimetari jussit : id vero, circumfuso undique equi-
tatu, ut vallum peteretur, opusque inciperet, fieri
non poterat. Itaque, ubi neque eundi, neque ma-
nendi copiara esse videt, instruit aciem, inpedimen-
tis ex agmine remotis : instruunt contra et hostes,
et animis et viribus pares : auxerat id maxime ani-
mos, quod, ignari loco iniquo, non hosti, cessum.
velut fugientes ac territos terribiles ipsi sequuti fu-
erant, Id aliquamdiu aequavit pugnam, jam pridem
desueto Samnite clamorem Romani exercitus pati.
At, hercule, illo die ab hora diei tertia ad octavam Prcelium
ita auceps dicitur certamen stetisse, ut neque cla- ^'™^ ^°^'
^ ^ mittitur.
mor, ut primo semel concursu est sublatus, iteratus
sit } neque signa promota loco, retrove recepta ;
neque recursum ab uUa sit parte. In suo quisque
gradu obnixi, urgentes scutis, sine respiratione ac
respectupugnabant : freraitus aequalis, tenorque idem
pugnse in defatigationem ultimam aut noctem spec-
tabat. Jam viris vires, jam ferro sua vis, jam con-
silia ducibus deerant : quum subito Samnitium equi-
588 T. tivil
U.C. 432. tes, quum, turma unalondus provecta, accepissent,
A.C.320.. ;. ^ „ ,1. . .
inpeclimenta Komanorum procul ab armatis sme
praesidio, sinc munimento stare, aviditate prsedae in-
petum faciunt. Quod ubi dictatori trepidus nuncius
adtulitj Sine modo, inquit, sese prceda prcepediant :
alii deinde super alios, diripi passim ferrique fortu-
nas militum, vociferabantur. Tum magistro equi-
tum adcito, Vides tit, inquit, M. Fabi, ab hoitium
equite omissam pugnam 9 hcerent iwpediti inpedimentis
nostris. Adgredere, quod inter prtedandum omni mul-
titudini evenit, dissipatos: raros equis insidentes, raros,
qiiibus ferrvm in manu sit, invenies : equosque dum
prceda onerant, cade inermes, cruentamque illis prce-
dam redde. Mihi legiones peditumque pugna cura
erunt : penes te equestre sit decus.
VincuHtur XXXIX. Equitum acies, qualis quae esse in-
amnites, gtructissima potest, invecta in dissipatos inpeditos-
que hosteSj caede omnia replet : inter sarcinas omis-
sas repente, objacentes pedibus fugientium conster-
natorumque equorum, neque pugnae, neque fugae
satis potentes, caeduntur. Tum, deleto prope equi-
tatu hostinm, M. Fabius, circumductis paullulum
alis, ab tergo pedestrem aciem adoritur : clamor
inde novus accidens et Samnitium terruit animos;
et dictator, ubi respectantes bostium antesignanos,
turbataque signa, et fluctuantcm aciem vidit, tum
adpellare, tum adhortari milites, tribunos principes-
que ordinum nominatim ad iterandam secum pugnam
vocare. Novato clamorc, signa inferuntur : et, quid-
quid progrediebantur, magis magisque turbatos hos-
tes cernebant. Eques ipsc jam primis erat in con-
spcctu : et Cornclius, respicicns ad manipulos mili-
tum^ quod manu, quod voce poterat, monstrabat.
LIBER VIII. CAP. XXXIX. 589
vexIUa se suorurn parmasque cernere equitum. Quod V.C. 482.
ubi auditum siinulque visum est, adeo repente labo-
ris, per diem pene totum tolcrati, vulnerumque ob-
liti sunt, ut haud secus, quam si tum integri e cas-
tris signum pugnae accepissent, concitaverint se in
hostem : nec ultra Samnis tolerare terrorcm equi-
tum, peditumque vim potuit : partim in medio caesi,
partim in fugam dissipati sunt. Pedes restantes ac
circumventos ceci(^it: ab equite fugientium strages
est facta ; inter qWos et ipse imperator cecidit, Hoc Pacem
demum proeUum Samnitium res ita infregit, ut om-
nibus conciliis fremerent, minime id quidem mirum
esse, si inpio hello, et contra fcedus suscepto, infestiori-
bus merilo Diis quam hominibus, 7iifiil prospere age-
rent : expiandum id bellum magna mercede, luendum-
que esse. Jd referre tantum, utrum supplicia noxio
paucorum, an omniuvi innoxio prcebeant sanguine:
audebantque jam quidam nominare auctores armo-
rum. Unum maxime nomen per consensum cIa-=
mantium Brutuli Papii exaudiebatur : vir nobilis
potensque erat, haud dubie proximarum induciarum
ruptor, De eo coacti referre praetores decretum fe-
cerunt, Ut Brutulus Papius Romanis dederetur, et
cum eo prada omnis Romana, captivique ut Romani
mitterentur ; quceque res per feciales ex fcedere repetitce
essent, secundum jus fasque restituerentur. FeciaJes
Romam, ut censuerunt, missi, et corpus Brutuli
exanime: ipse morte voluntaria ignominiae se ac
Eupplicio subtraxit. Placuit cum corpore bona quo-
que ejus dedi : nihil tamen earum rerum, praeter
captivos, ac si qua cognita ex praeda sunt, accep- Negant
tum est : ceterarum rerum irrita fuit deditio. Dicta- ^oniani,
tor ex seuatusconsulto triumphavit. Hoc bellum a
590 T. LIVII LIB. VIII. CAP. XL.
U. C. 432. consulibus bellatum, quidam auctores sunt, eosque
' de Samnitibus triumphasse : Fabium etiam in Apu-
liam processisse, atque inde magnas praedas egisse.
XL. Nec discrepat, quin dictator eo anno A. Cor-
nelius fuerit : id ambigitur, be!line gerendi caussa
creatus sit; an, ut esset, qui ludis Romanis, quia
L/. Plautius praetor gravi morbo forte inplicitus erat,
signum mittendis quadrigis daret ; functusque eo
haud sane raemorandi iniperii mifiiisterio, se dictatura
abdicaret: nec faciie est, aut renfrei, aut auctorem
auctori praeferre. Vitiatam memoriam funebribus
laudibus reor, falsisque iraaginum titulis, dura fami-
lia ad se quaeque famam rerum gestarum bonorum-
que fallente mendacio trabunt. Inde certe et singu-
lorum gesta, et publica monumcnta rerum confusa :
nec quisquam aequalis temporibus illis scriptor tx-
ttat, quo satis certo auctore stetur.
FINIS TOM. I.
r
PA
1800
t.l
1
Livius, Titus
"^^^ Historiarum quae
■^2 supersunt
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY