Skip to main content

Full text of "Historiarum quae supersunt; ex recensione Arn. Drakenborchii, cum indice rerum; accedunt gentes at familiae Romanorum, auctore R. Streinnio; necnon Ernesti Glossarium Livianum, auctius nonnihil, et in locis quamplurimis emendatum"

See other formats 


M 

M 

mi 

i 

1 

1 
1 

r.  V  *  ♦ 

.♦  *• 

1 

>jk^s;t 


OF  THE  *^ 


BY 


Hd^ijCnLtZ 


T.  LIVII   PATAVINI 

HISTORIARUM 

TOMUS    I. 
LIB  I.— VIII 


T.  LIVII  PATAVINI 

H  ISTO  R I AR  UM 

QU^  SUPERSUNT, 

EX   RECENSIONE 

ARN.  DRAKENBORCHII. 
CUM  INDICE  RERUM. 

ACCEDUNT 

GENTES  ET  FAMILLE  ROIVIANORUM, 
AUCTORE  R.  STREINNIO. 

NECNON 

ERNESTl  GLOSSARIUM  LIVIANUM, 

AUCTIUS    NONNIHIL,    ET    IN    LOCIS    aUAMPLURIMIS 
EMENDATUM. 


TOMUS  I. 


OXONII, 

E  TYPOGRAPHEO  CLARENDONIANO. 
MDCCCXIII. 


T.  LIVII  PATAVINI 

HISTORIARUM 

AB  URBE  CONDITA 

LIBRI. 


^- 


EPITOME  LIBRI  I. 

jfDVENTUS  Mne<je  in  Italiam,  ct  ejus  res  gestts 
"^^  referuntur.  Ascanii  regnum  Alb(Z,  et  deinceps  Sil'>- 
viorum.  Numitoris  JiUa,  a  Marte  compressa,  nati  Ro- 
mulus  et  Remus.  AmuVms  obtruncatits.  Urbs  a  Ro- 
mulo  condita.  Senatus  lecfus.  Cum  Sahinis  bellatum. 
Opima  spolia  Jovi  Feretrio  lata.  In  curlas  populus  di- 
visus.  Fidenates  et  Veientes  victi.  Romulus  consecratus. 
Numa  Pompilius  ritus  sacrorum  tradidit ;  Jano  iem- 
plum  constituit ;  ejusque  portam,  pacatis  omnlhus  circa 
pojndis,  primus  clausit :  cuni  Dea  Egeria  sihi  con~ 
gressus  noctumos  esse  simulans,  feroces  popidi  animos 
ad  religionem  perpulit.  Tullus  Hostilius  Albanos  bello 
petlit.  Post  hcvc  trigeminorum  pugna.  Horatius  ab- 
iolutus.  Metti  Fuffetii  suppUcium.  Alba  diruta,  Al- 
hani  in  civitatem  recepti.  Sabinis  belhwi  indictum. 
Ad  postremuni  fulmine  TuHus  ahsumtus.  Ancus  Mar- 
cius  ceremonlas,  a  Numa  institutas,  renovavit.  Latinis 
victis  et  ad  civitatem  adscliis  montem  Aventinum  ad- 
VoL.  I.  B 


.^  EPITOME  LIBRI   PRIMI. 

$ignavit.  Politorium,  urbem  Latinorum,  hello  repe- 
titam,  quam  prisci  Latini  occupaverant,  diruit.  Pon- 
tcm  sublicium  in  Tiberimfecit.  Janiculum  coUem  urbi 
addidit.  Fines  imperii  protulit.  Ostiam  condidit. 
Regnavit  annos  viginti  quatuor.  Eo  regnante  Lucumo, 
Damarati  Corinthii  Jilius ;  a  Tarquiniis,  Etrurue  ci- 
vitate,  Romam  venit ;  et,  in  amicitiam  Anci  recepius, 
Tarquinii  nomen  ferre  ccepit ;  et  post  mortem  Anci  re- 
gnum  excepit.  Centum  additis,  Patrum  numemm  auxit. 
Latinos  subegit,  circum  designavit,  ludos  edidit.  Sabi- 
fiorum  hello  petitus  equitum  centurias  ampliavit.  Ten- 
tandce  scientice  caussa  Atti  Navii  auguris,  consuluisse 
fertur,  an  id,  de  quo  cogitaret,  ejjici  posset :  quod 
quum  ille  Jieri  posse  respondisset,  jussisse,  eum  novacula 
eotem  prcecidere  ;  idque  protinus  ah  Atto  factum.  Sa- 
binos  prceterea  acie  vicit,  urbem  muro  cirmmdcdit, 
cloacas  fecit.  Occisus  est  ab  Anci  JiUis,  quum  re- 
gnasset  annos  triginta  octo.  Successit  ei  Ser.  Tullius, 
natus  ex  captiva  nohili  Corniculana ;  cui  puero,  adhuc 
in  cunis  posito,  caput  arsisse  tradilum  est.  Veientes  at- 
que  Etruscos  prcelio  fudit.  Censum  primus  egit.  Lu- 
strum  condidit,  quo  civium  capita  ccnsa  octoginta  mil- 
lia  esse  dicuntur.  Classes  centuriasque  descripsit.  Po- 
mccrium  protulit.  Collcs  urbi,  Quirinalem,  yimina- 
Ifm,  Esquilinumque  ailjecit.  Templum  Diance  aim 
Latinis  in  Aventino  fecit.  Interfectus  est  a  L.  Tar- 
quinio,  Prisci  Jilio,  consilio  JiUcc  suce  TulUce,  quum  re- 
gnasset  annos  quadraginta  quatuor.  Post  hunc  L.  Tar- 
quinius  Superbus,  neque  Patrum,  neque  populi  jussu, 
regnum  invasit :  quo  die  scelerata  Tullia  per  patris 
jacentis  corpus  carpentum  egit.  Armatos  circa  se  ad 
custodiam  corporis  sui  habuit.  Turnum  Herdonium 
fraude  interemit.     Bellum  cum  J'okcis  gessit ;  et  ex 


EPITOME  LIERI  PRIMI.  g 

♦>/•«)»  prada  templum  Jovi  'm  CapitoUo  fecit.  Ter- 
minus  et  Juventas  non  addixere:  quorum  arce  moveri 
non  potuerunt.  Filii  Sex.  Tarquinii  dolo  Gabios  in 
potestatem  suam  redigit.  Hujus  jiliis  Delphos  pro" 
fectis,  et  consulentibus,  quis  eorum  regnaturus  esset  Ro- 
tiuE,  dictum  est,  eum  regnaturum,  qui  primus  matrem 
esculatus  essct.  Quod  responsum  quum  ipsi  aliter  in-' 
terpretarentur,  Ju)iius  Brutus,  qui  cum  iis  profectus 
erat,  prolapsum  se  simulavit,  et  terram  osculatus  est : 
idque  factum  cjas  eventus  rei  comprobavit.  Nam  quum^ 
inpotenter  se  gerendo,  Tarquinius  Superbus  onmcs  in 
cdium  sui  adduxisset ;  ad  ultimum,  propter  expugna- 
tam  nocturna  vi  a  Sexto  Jilio  ejus  Lucretice  pudicitiam 
(quce,  vocato  patre  ad  se  Tricipitino  et  viro  Collati7io, 
obtestata,  ne  inulta  mors  ejus  essef,  cultro  se  interemit) 
Bruti  qjpera  inaxime  expulsus  est,  quum  regnasset  an^ 
nos  viginti  quinqve.  Tunc  consules  primum  creati  siint 
L.  Junius  Brutus  et  L.  Tarquinius  Collatiniis. 


B2 


P  R  ^  F  A  T  I  O. 


FACTURUSNE  operae  pretium  sim^  si  a  pri- 
mordio  Urbis  res  populi  Romani  perscripserim, 
nec  satis  scio  ;  nec,  si  sciam,  dicere  ausim  :  quippe 
qui,  quum  veterem,  tum  vulgatam  esse  rem,  videam, 
dum  novi  semper  scriptores,  aut  in  rebus  certius 
aliquid  adlaturos  sc,  aut  scribendi  arte  rudem  vetu- 
statem  superaturosj  credunt.  Utcumque  erit,  juva- 
bit  tamen,  rerum  gcstarum  memoriae  principis  ter- 
rarum  populi  pro  virili  parte  et  me  ipsum  consu- 
luisse ;  et,  si  in  tanta  scriptorum  turba  mea  fama 
in  obscuro  sit,  nobilitate  ac  magnitudine  eorum, 
meo  qui  nomini  obficient,  me  consoier.  Res  est 
prijeterea  et  inmcnsi  operis,  ut  quae  supra  septin- 
gentesimum  annum  repetatur  ;  et  qu?e,  ab  exiguis 
profecta  initiis,  eo  crevcrit,  ut  jam  niagni(udine  la- 
boret  sua :  et  legentium  plerisque,  baud  dubito, 
quin  primas  origines  proximaque  originibus  minus 
prffibitura  vobiptatis  sint,  festinantibus  ad  ha-c  no- 
va,  quibus  jam  pridem  praevalentis  popidi  vires  se 
ipScB  conficiunt.  Ego  contra  boc  quoque  laboris 
praemium  petam,  ut  me  a  conspectu  malorum,  quae 
nostra  tot  per  annos  vidit  aetas,  tantisper,  certe  dum 
prisca  illa  tota  mente  repeto,  avertam,  omnis  ex- 
pers  curae,  quae  scribentis  animimaj  etsi  non  flecter* 
B3 


(t  T.  LIVII  PR^FATIO. 

a  TcrOj  sollicitum  taraen  efficere  possit.  Qna  aut« 
conditaTn  condendamve  urbem,  poeticis  raagis  de- 
cora  fabulis,  ouara  inconruptis  rcrum  gestarum  mo- 
numentis,  tradunto.r,  ca  nec  adfirmare,  nec  refellere, 
in  animo  cst.  Datiir  brec  rcnia  antiquitati,  ut,  mis- 
cendo  buraana  divir.is,  yrimordia  urbium  angustiora 
faciat,  Et,  si  cui  pnpulo  licerc  oportet,  cousecrare 
origines  suas,  et  ad  Dcos  referre  auctores,  ea  belli 
gloria  est  populo  Roraano,  ut,  cpmm  suum  condi- 
torisque  sui  parentem  Martcm  potissimum  feratj 
tam  et  hoc  gentcs  binnanse  pati£..itur  jequo  animo, 
quam  imperium  patiuntur.  Sed  hjec  et  his  similia, 
utcumque  animadvcrsa  aut  existimata  erunt,  haud 
in  magno  equidcm  ponam  discrimine,  Ad  illa  mihi 
pro  se  quisque  acriter  intcndat  animum,  quae  vita, 
qui  mores  fuerint :  per  quos  viros^  quibusque  arti- 
bus,  domi  railitisequc,  ct  partum  ct  auctum  impe* 
lium  sit,  hibente  dcinde  paullatim  disciplina,  velut 
desidentes  primo  mores  sequatur  animo ;  deinde  ut 
magis  magisque  lapsi  sint ;  tum  ire  coeperint  prae- 
cipites  :  donec  ad  hccc  tempora,  quibus  nec  vitia 
nostra,  nec  remedia  pati  possumus,  perventura  est. 
Hoc  illud  est  prsecipue  in  cognitione  rerum  salubre 
ac  frugiferum,  omnis  te  exempli  documenta  in  in- 
histri  posita  monumento  intueri  :  inde  tibi  tuajque 
reipublicffi,  quod  imitere,  capias  :  indc,  fce(huu  in- 
ceptu,  fccdum  exitu,  quod  vites.  Ceterum  aut  me 
amor  negotii  suscepti  fallit,  aut  nulla  umquam  res- 
publica  nec  major,  nec  sanctior,  ncc  bonis  exem- 
phs  ditior  fuit  :  nec  in  quam  civitatera  tani  serae 
avaritia  luxuriaque  inraigraveriut :  nec  ubi  tantus 
ac  tam  diu  panpertati  ac  parsimoniae  honos  fuerit : 
adeOj  quanto  rcrum  minus,   tanto  minus  cupidita- 


T.  LIVII   PR.^FATIO.  7 

tis  erat.  Nuper  divitise  avaritiam,  ct  abuntlantes 
voliiptates  desiclerium  per  Inxum  atquc  libidinem 
pereundi  perdendique  omnia  invexere,  Sed  que- 
r€he,  ne  tum  quidem  gratre  futurae,  quum  forsitan 
et  necessariae  eruutj  ab  initio  certe  tantae  ordiendae 
rei  absint.  Cimi  bonis  potius  ominibus  votisque 
ac  precationibus  Deoriun  Deammque,  si,  ut  poii- 
tisj  nobis  quoque  mos  esset^  libentius  inciperemus, 
ut  orsis  tanti  operis  successus  prosperos  darent. 


^4 


T.   LIYII   PATAYINI 


LIBER  I. 


JAM  primum  omnlum  satis  constat,  Troja  capta, 
in  ceteios  saevitura  esse  Trojanos ;  duobus,  iEnea 
Antenoreciue,  et  vetusti  jure  hospitii,  et  quia  pacis  Antenoris 
redtlendaeque  Helense  semper  auctores  fuerant,  omne 
jus  belli  Achivos  abstinuisse.  Casibus  deinde  variis 
Antenorem  cum  multitudine  Henetum,  qui,  seditione 
ex  Paphlagonia  pulsi,  et  sedes  et  duccm,  rege  Pylae- 
mene  ad  Trojam  amisso,  quaerebant,  venisse  in  in- 
timum  maris  Hadriatici  sinum  :  Euganeisque,  qui 
inter  mare  Alpesque  incolebant,  pulsis,  Henetos 
Trojanosque  eas  tenuisse  terras  :  et  in  quem  pri- 
mvun  egressi  sunt  locum,  Troja  vocatiir^  pagoque 
inde  Trojano  nomen  est,  gens  universa  Veneti  ad- 
pellati.  yEnean,  ab  simili  clade  domo  profugum,  iEneae  fata 
sed  ad  majora  initia  rerum  ducentibus  fatis,  primo 
in  Macedoniam  venisse  :  inde  in  Siciliam  cjuaeren- 
tem  sedes  delatum :  ab  Sicilia  classe  Laurentem 
agrum  tenuisse  :  Trojae  et  huic  loco  nomen  est.  Ibi 
egressi  Trojani,  ut  quibus  ab  inmenso  prope  errore 
nihil,  prteter  arma  et  naves,  superesset,  quum  prse- 
dam  ex  agris  agerent,  Latinus  rex  Aboriginesque, 
qui  tum  ea  tenebant  loca,  ad  arcendam  vim  advena- 
B  j 


lO  T.  LIVII 

rum  armati  ex  urbe  at(iue  agris  concurrunt.     Du- 

plex  inde  fama  cst  :   alii  proelio  victum  Latinum  pa- 

cem  cum   /linea,   deinde  adfinitatem  junxisse  tra- 

dunt  :   alii,  quum  instructse  acies  constitissent,  pri- 

usquam  signa  canerent,  proccssisse  Latinum  inter 

primores,  ducemque  advcnarum  evocasse  ad  conlo- 

quium ;  percunctatum  deinde,  qui  mortales  essent, 

imde,  aut  quo  casu  profecti  domo,  quidve  quserentes 

in  agrum  Laurentem  exissent ;   postquam  audierit, 

multitudinem  Trojanos  esse  ;   ducem  ^nean,  filium 

Anchisae  et  Veneris  •   cremata  patria  et  domo  pro- 

fiigos  sedem  condendasque  urbi  locum  quaerere,  et 

nobilitatcni  admiratum   gentis   virique,   et   animum 

Tel  bello  vel  paci  paratum,  dextera  data  fidem  fu- 

turss    amicitiae   sanxisse.     Inde  foedus    ictum   inter 

duces,  inter  exercitus  salutationem  factam.     JEncan^ 

apud  Latinum  fuisse  iu  hospitio  :   ibi  Latinum  apiid 

Penates   Deos   domesticum  pubiico   adjunxisse  foe- 

dus,  filia  iEnese  in  matrimonium  data  :  ea  res  uti- 

que  Trojnnis  spem  adfirmat  tandem  stabili  certaque 

Lavmium    gefjg  finicndi  crroris.    Oppidum  condunt.    ^Encas  ab 
conditur.  .  .    x       •    •  i      „         i-.       .      • 

Afcanius     nomme  uxoris  Lavmmm  adpellat.    xJrevi  stirps  quo- 

nascitur.      q^g  virilis  ex  nmo  matrianonio  fuit ;  cui  Ascanium 
parentcs  dixcre  nomen. 

IL  Bello  dcinde  Aborigines  Trojanique  simul  pe- 
titi.  Turnus  rex  Rutulorum,  cui  pacta  Lavinia 
ante  advcntum  yEncas  fucrat,  praelatum  sibi  adve- 
iiam  a^gre  paticns,  simul  ^neae  Latinoque  beUum 
intulerat.  Neutra  acies  laeta  cx  eo  certaminc  abiit  : 
victi  Rutuli :  victores  Aborigines  Trojaniquc  du- 
ccm  Latinum  amisere.    Inde  Turnus  Rutidique,  dif- 

Mezentiu'!.  fis^i  rcbus,  ad   florentes  Etruscorum  opes  Mczenti- 
umquc,  conuu  regemj  coQfugiuut :  qui,  Ckvc  opu- 


LIBETv  I.    CAK  III.  II 

lento  tnm  oppido  impcritans,  jam  incle  ab  initio 
niininie  Isetus  novcC  origine  urbis,  et  tam  nimio 
plus,  qun.m  satis  tutum  esset  adcolis,  rem  Troja- 
nam  crescere  ratus,  liaud  gravatim  socia  arma  Ru- 
tulis  junxit.  JEneas,  adversus  tanti  belli  terrorem 
ut  aninios  Aboriginum  sibi  conciliaret^  ne  sub  eo- 
dcm  jtu-e  soUnn,  sed  etiam  nomine,  omnes  essent, 
Latinos  utram(}ue  geutem  adpcllavit,  Nec  deinde  Latini. 
Aborigines  Trojanis  studio  ac  fide  erga  regem  JE- 
iiean  cessere  :  fretusque  bis  animis  coalescentium  in 
dies  magis  duorum  populorum  -i3<ineas,  cjuamquam 
tanta  opibus  Etruria  erat,  ut  jam  non  tcrras  solum, 
sed  mare  etiam  per  totam  Italia;  longitudinem,  ab 
►  Alpibus  ad  fretum  Siculum,  fama  nominis  sui  in- 
plesset,  tamen,  quum  moenibus  bcllum  propulsare 
posset,  in  aciem  copias  eduxit.  Secundum  inde  ^neas 
proelium  Latinis,  jEnese  etiam  idtimum  operum 
mortalium  fuit :  situs  est,  quemcumque  eum  dici 
jus  fasque  est,  super  Numicium  flumen.  Jovem 
indigetem  adpellant. 

III.  Nondum  maturus  imperio  Ascanius  ^neae 
filius  erat :  tamen  id  imperium  ei  ad  puberem  seta- 
tem  incolume  mansit  :  tantisper  tutela  muliebri 
(tanta  indoles  in  Lavinia  erat)  res  Latina  et  reg- 
num  avitum  paternumque  puero  stetit.  Haud  nihil 
ambigam,  (quis  enim  rem  tam  veterem  pro  certo  ad- 
firmet  r)  biccine  fuerit  AscaniuSj  an  major,  quam 
hic,  Creiisa  matre  Ilio  incolumi  natus^  comesque 
inde  patem?e  fugee,  cjuem  Julum  eumdem  Julia  gcns 
auctorem  noniinis  sui  nuncupat.  Is  Ascanius,  ubi- 
cumque  et  quacumque  matre  genitus^  (certe  natum 
./Eilea  constat)  abundante  Lavinii  multitudine,  flo- 
rentem  jam  (ut  tum  res  erant)  atque  opidentam  ur» 
B6 


12  T.  Livir 

bem  mstri,  seu  novercae,  reliquit :  novam  ipse  aliam   , 
sub  Albano  monte  condidit ;  quaCj  ab   situ  porrec- 
AlbaLongatae   in   dorso   urbis,  Longa  Alba   adpellata.     Inter 
conditur.     Lavinium    et  Albam    Longam   coloniam    deductam 
triginta  ferme  interfuere  anni  :  tantum  tamen  opes 
creverant,  maxime  fusis  Etruscis,  ut  ne  morte  qui- 
dem  JEiiex,  r.ec  deinde,  inter  muliebrem  tutelam 
rudimentunique  primum  puerilis  regni,  movere  arma 
aut  Mezentius  Etruscique,  aut  ulli  alii  adcolse  ausi 
sint.     Pax   ita  convenerat,  ut  Etruscis  Latinisque 
fluvius  Albula,    quem   nunc   Tibcrim  vocant,   finis 
Albani        esset.     Silvius    deinde   regnat,   Ascanii  filius,   casu 
^^Z^-'  quodam  in  silvis  natus.   Is  ^nean  Silvium  creat.  Is 

deinde  Latlnum  Silvium.  Ab  eo  colonia;  aliquot  de- 
ductce,  Prisci  Latini  adpellati.  Mansit  Silviis  postea 
omnibus  cognomen,  qui  Albae  regnarunt.  Latino 
Alba  ortus,  Alba  Atys,  Atye  Capys,  Capye  Capetus, 
Capeto  Tiberinus ;  qui,  in  trajectu  Albulse  amnis 
submersus,  celebre  ad  posteros  nomen  flumini  dedit. 
Agrippa  inde  Tiberini  filius;  post  Agrippam  Romu- 
lus  Silvius,  a  patre  acccpto  imperio,  regnat.  Aven- 
tino,  fuknine  ipse  ictus,  reguum  pcr  manus  tradi- 
dit :  is,  sepultus  in  eo  colle,  qui  nunc  est  pars  Ro- 
manae  urbis,  cognomen  colli  fecit.  Proca  deinde 
regnat  :  is  Numitorem  atque  Amulium  procreat. 
Numitori,  qui  stirpis  maximus  erat,  regnum  vetu- 
itum  Silviae  gentis  legat.  PIus  tamen  vis  potuit, 
quam  voluntas  patris  aut  verecundia  aetatis.  Pulso 
fratre,  Amulius  regnat :  addit  sceleri  scelus  :  stir- 
pcm  fratris  viiilem  intcrimit  :  fratris  filiae  Rhese 
Silviae  por  spcciem  bonoris,  quum  Vestalem  eam 
leglsset,  pcrpctua  virgiuitatc  spcm  partus  adimit. 
IV,  Sed  dcbebatur,  ut  opiaorj  fatis  tautae  origo 


LIBER  I.    CAP.  IV.  13 

urbis,  maximique  secundiun  Deoriun  opcs  Imperii  Romuli  ee 

principiiun.    Vi  compressa  Vestalis,  quum  geminum     "^' °'^'"** 

partum  edidisset,  seu  ita  rata,  seu  quia  Deus  auctor 

culpae  honestior  erat,  Martem  incertse  stirpis  patrcm 

nimcupat.     Sed  nec  Dii,  nec  homines,  aut  ipsam, 

aut  stirpem  a  crudelitate  regia  vindicant :   saccrdos 

vincta  in  custodiam  datur ;  pueros  in  profluentem 

aquam  mitti  jubet.     Forte  quadam  divinitus  super 

ripas  Tiberis  eftusus  lenibus  stagnis,  nec  adiri  us- 

quam   ad  justi   cursum   poterat   amnis ;    et,    posse 

quamvis  languida  mergi  a^jua  infantes,  spem  feren- 

tibus    dabat :    ita  velut   defuncti   regis   imperio,   ia 

proxima  adluvie,  ubi  nunc  ficus  Ruminalis  est,  (Ro- 

mularem  vocatam  ferunt)  pueros  exponunt.     Vast» 

tum    in    iis    locis    solitudines    erant.     Tenet    fama, 

quum  fluitantem  alveum,  quo  expositi  erant  pueri, 

tenuis  in  sicco  aqua  destituissetj  lupam  sitientem  ex 

montibus,  qui  circa  sunt,  ad  puerilem  vagitum  cm*- 

sum  flexisse  :   eam  submissas  infantibus  adeo  mitem 

pra?buisse   mammas,   ut   lingua   lambentem   pueros 

magister   regii   pecoris   invenerit.     Faustulo   fuisse  EducaMo  ct 

nomen  ferunt.     Ab  eo  ad  stabula  Larentiae  uxori  ^.''^^^^scea- 

tia. 
educandos  latos.    Sunt,  qui  Larentiam,  -s-ulgato  cor- 

pore,   lupam  inter  pastores  vocatam   putcat ;   inde 

locum  fabulae  ac  miraculo  datum.     Ita  geniti,  ita- 

que  educati,   quum  primum  adolevit  aitas,   nec  in 

stabiJis,  nec  ad  pecora  segnes,  venando  peragrare 

circa   saltus.     Hinc,    robore    coi-poribus    aulmisque 

sumto^  jam  non  feras  tantum  subsistere,  sed  in  la- 

trones,  praeda  onustos,  inpetus  facere,  pastoribusque 

rapta  dividere :   et  cum  his,  crescente  in  dies  grege 

juvenum,  seria  ac  jocos  celebrare. 

V.  Jam  tum  in  Palatino  monte  Lupercal  hoc  fu- 


14  T.  LIVII 

isse  liulicrum  feriuit,  et  a  Pallanteo^  urbe  Arcadica, 
Pallantium,  dein  Palatium,  montem  adpellatum.  Ibi 
Evandrum,  qui  ex  co  genere  Arcadum  multis  ante 
tempestatibiis  ea  tcnucrat  loca,  sollemne  adlatum  ex 
Arcadia  instituisse,  ut  nudi  juvencs,  Lyceum  Pana 
venerantes,  per  lusum  atque  lasciviam  currerent  j 
quem  Ilomani  deinde  vocarunt  Inuum.  Huic  de- 
ditis  ludici-o,  quum  sollemne  notum  esset,  insidiatos 
ob  iram  praidte  puiissse  latrones,  quum  Romulus  vi 
se  dcfendissct,  Rcmum  ccpisse ;  captum  regi  Amu- 
lio  tradidisse,  ultro  accusantes.  Crimini  raaxime  da- 
bant,  in  Numitoris  agros  ab  his  inpctum  fieri :  inde 
cos,  conlecta  juvenimi  manu,  hostilcm  in  modura 
pr?edas  agere  :  sic  N\imitori  ad  supplicium  Remus 
dcditur.  Jam  inde  ab  initio  Faustulo  spcs  fuerat, 
regiara  stirpcm  apud  se  educari  ;  nam  et  expositos 
jussu  regis  infantcs  sciebat,  et  tempus,  quo  ipse  cos 
sustulissct,  ad  id  ipsum  congruere ;  sed  rcm  imma- 
turam,  nisi  aut  per  occasionem,  aut  per  necessita- 
tem,  apcriri  nolucrat  :  necessitas  prior  vcnit :  ita, 
metu  siibactus,  Romulo  rem  aperit.  Forte  et  Nu- 
mitori,  quum  in  custodia  Remum  haberet,  audisset- 
que,  geminos  esse  fratrcs,  comparando  et  aetatcm 
eorum,  et  ipsam  minime  scrvileni  indolem,  tetigerat 
animum  memoria  nepotum  :  sciscitandoque  eodcm 
Romulus  et  pervenit,  ut  haud  procul  essct,  quin  Remum  agno- 
Numitore  sccret.  Ita  undiqiie  regi  dolus  ncctitur.  Romulus, 
agniti.  non  cura  globo  juvenum,  (nec  cnim  crat  ad  vira 
apertam  par)  sed  aliis  alio  itinerc  jussis  ccrto  tem- 
pore  ad  regiam  vcnirc  pastoribus,  ad  rcgeni  inpetum 
facit :  ct  a  domo  Numitoris  alia  comparata  manu  ad- 
Amulium  juvat  Remus.  Ita  rcgcm  obtruncant. 
et  Nuniito-     ^^'  ^^'^itor,  inter  primum  tuiuultum  hostcs  in» 


LIBER  I.    CAP.  Vlt.  IjJ 

Taslsse  urbem  atque  adortos  regiam  dictitans,  qmun  rem  re- 

pubem  Albanam  in  aicem  prsesidio  armisque  obti- ^'"^"'^'^^* 

nendam   avocasset ;    postquam  juvenes,   perpetrata 

caede,  pergere  ad  se  gratulantcs  vidit,  extemplo  ad- 

vocato  concilio,  scelera  in  se  fratris,  originera  nepo- 

tum,  ut  geniti,  ut  educati,  ut  cogniti  essent,  caedem 

deinceps  tyranni,  seque  ejus  auctorem  ostendit.    Ju- 

venes,  per  mediam  concionem  agmine  ingressi,  quum 

avum  rcgem   salutassent,  secuta  ex  omni  multitu- 

dinc    consentiens  vox    ratum    nomen    imperiumque 

resi  eilecit.     Ita  Numitori  Albana  permissa  re,  Ro-  Urbis  con- 
.,  ....,.,.  dendae  con- 

mulum  Remumque  cupido  cepit,  m  ns  locis,  ubi  ex-  ciiiura  ca- 

positi,  ubique  educati    erant,    urbis   condendae  :    et  P'unt. 

superei'at  midtitudo  Albanorum  Latinorumque  :  ad 

id    pastores    quoque   accesserant,  qui   omnes   facile 

spem  facerent,   parvam  Aibam,   parvum  Laviniiun 

prse  ea  urbe,  quse  conderetur,  fore.     Litervenit  de.- 

inde  his    cogitationibus  avitum   malum,  regni  cu- 

pido,  atque  inde  foedum  certamen  coortum  a  satis 

miti  principio.     Quoniam  gemini  essent,  nec  setatis 

verecundia  discrimen  facere  posset,  ut  Dii,  qxiornm 

tuteliB  ea  loca  essent,  auguriis  legerent,  qui  nomen 

novee    urbi    daret,    qui    conditam    imperio   regeret, 

Palatium  Ilomuhis,  Remus  Aventinum  ad  inaugii- 

randum  templa  capiunt. 

VII.  Priori  Remo  augurium  veuisse  fertur,  sex 

vulturcs  :  jamque,  nunciato  augurio,  quum  duplex 

numerus  Romulo    se  ostendisset,  utrumque   regera 

svia  maltitudo  consalutaverat :    tempore  ilU  prascep- 

to,  at  hi  nuraero  avium,  regnum  trahebant.     Inde,  Remus  a 

,  .  .  .        .  1  fratre  occi» 

cum  altercatione  congressi,  certamuie  u-arum  ad  cse-  ^^^^^ 

dem  ■  vertuntur :  ibi   in    turba  ictus  Remus  cecidit. 

Yulgatior  fama  est,  ludibrio  fratris  Remum  novos 


l5  T.  LIVII 

transiluisse  muros  :   inde  ab   irato  Romulo   (quum 

verbis  quotjue  increpitans  acljecisset,  Sic  deinde,  (jui- 

ciimqiie  alius  transiliet  mcenia  mea)  interfectum.     Ita 

Roma         solus  potitus  imperio  Romulus  ;  condita  urbs  con- 

Vl"  1   2!    *^'toris  nomine  adpellata.     Palatium  primum,  iu  quo 

ante  C.  N.    ipse  erat  educatus,  muniit :  sacra  Diis  aliis  Albano  ri- 

'  ^^'  tu,  Grseco  Ilerculi,  ut  ab  Evandro  instituta  erant,  fa- 

Herculis      cit.    Ilerculem  in  ea  loca,  Geryone  interemto,  boves 
adventus  in      •  ■       v.      •  ^  ri^-^ 

Latium        "i-ra  specie  abej^isse  memorant,  ac   prope   1  ibenm 

jfluvium,  qua,  prje  se  armentum  agens,  nando  traje- 

cerat,  loco  herbido,  ut  quiete  et  pabulo  I^Eto  refice- 

ret   boves,  et    ipsum    fessum    via   procubuisse  :  ibi 

quum  eum,  cibo  vinoque  gravatum,  sopor  obpres- 

Cacus.         sisset,  pastor  adcola  ejus  loci,  nomine  Cacus,  ferox 

viribus,   cantus  pulchritudine  boum,  quum  avertere 

eam  praedam  vellct  3   qula,  si  agendo  armentum  in 

spehmcam  compulisset,  ipsa  vestigia  quzerentem  do- 

minum  eo  deductura  erant;  aversos  boves,  eximium 

quemque  pulcliritudine,  caudis  in  spcluncam  traxit. 

Hercules,  ad  primam  auroram  somno  excitus,  quum 

gregem  perlustrasset  oculis,  et  partem  abesse  nu- 

mero  sensisset,  pergit  ad  proximam  speluncam,  si 

forte  eo  vestigia  ferrent :   quae  ubi  omnia  foras  versa 

vidit,  nec  in  partem  aliam  ferre,  confusus  atque  in- 

certus  animi,  ex  loco  infesto  agere  porro  armentum 

occepit.     Inde   quiuu  actaj   boves   qmedam    ad   de- 

siderium,  ut  fit,  relictarum  mugissent,  reddita  inclu- 

sarum  cx  spchinca  boum  vox  Herculem  convertit. 

Qucm  qunm  vadentcm  ad  spcluncam  Cacus  vi  pro- 

hibere  conatus  esset ;   ictus  clava,  fidcm  pastorum 

Evander      nec[uidquam   invocans,   morte   occubuit.      Evander 

Arcas,         txim  ea,  profugus  cx  Peloponneso,  auctoritate  ma- 

gis,   quam  imperio,   rcgcbut  loca  ;  venerabilis  vir 


LIBER  I.    CAP.  VIII.  17 

fciracwlo  literarum,  rei  novse  inter  rudes  artium  ho- 
mines  ;  venerabilior  divinitate  credita  Carmentae 
matris,  quam  fatiloquam,  ante  Sibyllae  in  Italiam 
adventum,  miratce  iise  gentes  fuerant.  Is  tnm 
Evander,  concursu  pastorum,  trepidantium  cir^-a  ad- 
venam  manifestsB  rcum  C3eu:s,  excitus,  pr  tqiiam 
facinus  facinorisque  caussam  audivit,  habitrm  for- 
mamque  viri  aliquantum  ampliorem  aug'ast;orcrnqae 
humana  intuens,  rogi+at,  qui  vir  esset  ?  Tjbi  nomen 
patremque  ac  patriam  accepit  j  Jove  nate,  Kercules, 
Mlve,  inqnit ;  te  viihi  mater,  veridica  interpres  Deurn, 
mictitrum  ccelestium  manerum  cecinit;  tibique'aram  hic 
dicatum  iri,  quam  opulentissima  olim  in  terris  gens  Ma- 
ximam  vocet,  tuoqve  ritu  colat.  Dextra  Hercules  Ara  Maxl- 
data,  accipere  se  omen  hipleiunimque  fata,  ara  con-  "^** 
dita  atque  dicata,  ait.  Ibi  tum  primum  bove  eximia 
capta  de  grege  sacrum  Herculi,  adhibitis  ad  ministe- 
rium  dapemque  Potitiis  ac  Pinariis,  quse  tum  fami- 
lise  maximae  inclitse  ea  loca  incolebant,  factum. 
Forte  ita  evenit,  ut  Potitii  ad  tempvis  pra;sto  cssent,  Potitii  et 
iisque  exta  adponerentur ;  Pinarii,  extis  adesis,  ad  ■'"'^"'' 
Ceteram  venirent  dapem  :  inde  institutum  mansit> 
donec  Pinariimi  genus  fuit,  ne  extis  soUemnium 
vescerentur.  Potitii,  ab  Evandro  edocti,  antistites 
sacri  ejus  per  niultas  aetates  fuerunt  :  donec,  tra- 
dito  servis  publicis  sollemni  familiee  ministerio,  ge- 
nus  omne  Potitiorum  interiit.  Haec  tum  sacra  Ro- 
mulus  una  ex  omnibus  peregrina  suscepit ;  jam  tum 
inmortalitatis  virtute  partse,  ad  quam  eum  sua  fata 
ducebant,  fautor, 

VIII.  Rebus  divinis  rite  perpetratis,  vocataque  Rempubli- 
ad  cpncilium  multitudine,  quae  coalescere  in  populi^^J^^"'.^'"^^ 
unius  corpus  nulla  re^  praeterquam  legibus,  poterat. 


z8 


T.  LIVII 


Urbem  au 
get. 


Asylum 
apeht. 


Senatum 
instituit. 

Patres  et 
ratricii. 


jura  dedit :  quae  ita  sancta  gcneri  hominum  agresti 
fore  ratus;,  si  se  ipse  venerabilem  insij^nibus  imperii 
fecisset,  quum  cetero  habitu  se  augustiorem,  tmu 
maxime  lictoribus  duodecim  sumtis,  fecit.  Alii  ab 
li«mero  avium,  quse  augurio  regnum  portendcrant, 
eum  secutum  numerum  putant.  Me  haud  pcEnitet 
porum  sententiae  esse,  quibus  et  adparitores  et  hoc 
genus  ab  Etruscis  finitimis,  unde  sella  curulis,  unde 
toga  praetexta  sumta  est,  numerum  quoque  ipsum 
ductum  placct:  et  ita  habuisse  Etrnscos,  quod,  ex 
duodccim  populis  communiter  creato  rcge,  singu- 
.  los  singiJi  populi  lictores  dederint,  Crcscebat  in- 
terlm  urbs^  munitionibus  alia  atque  alia  adpetendo 
loca,  quum  in  spem  magis  futurae  multitudinis, 
quam  ad  id,  quod  tum  hominum  erat,  munirent, 
Delnde,  ne  vana  urbis  magnitudo  esset,  adjicicnda» 
multitudinis  caussa,  vetere  consilio  condcntium  ur» 
bes,  qui,  obscuram  atque  liumilem  conciendo  ad  se 
multitudincm,  natani  e  tcrra  sibi  prolem  ementie- 
bantur  ;  locum,  qui  nunc  septus  descendentibu» 
inter  duos  hicos  est,  Asylum  aperit  :  eo  ex  finiti- 
mis  populis  turba  omnis  sine  discrimine,  Uber  an 
servus  esset,  avida  novarum  rcrum  perfugit  :  idque 
primum  ad  cfeptam  raagnitudinem  roboris  fiiit. 
Quum  jam  virium  haud  poeniteret,  consilium  deinde 
viribus  pnrat  :  centum  creat  senatores  :  sive  quia  is 
numcrus  satis  erat ;  sive  quia  soli  centum  erant, 
qui  crcari  Patres  possent.  Patres  certe  ab  honore, 
patriciique  progenies  eorum  adpellati. 

IX.  Jam  rcs  Romana  adeo  erat  valida,  ut  cuili- 
bet  finitimarum  civitatiiuu  bcllo  par  esset ;  sed,  pe- 
nuria  mulierum,  hominis  Betatem  duratina  magni- 
tudo  erat  :  quippc  (iuibus  nec  domi  spcs  proUs,  nec 


LIBER  I.    CAP.  IX.  19 

«um  finitimis  connubia   essent.     Tvim   ex   consilia 
Patrum  Romulus  legatos  circa  vicinas  gentes   inisit^ 
qui  societatem  connubiuraque  novo  populo  peterent.  Connubia 
Urbes  quoque,  ut  cetera,  ex  injimo  nasci :  deinde,  9"f'^Hm[s^      " 
ma  virtus  ac  Dii  jiivent,  magnas  opes  sibi  magnumque 
nomen  facere.     Satis  scire,  origini  RomancE  et  Deos 
adfuisse,  et  non  defuturam  virtutem :  proinde  ne  gra- 
varentur  homines  cum   hominibus  sanguinem  et  genu9 
tniscere.     Nusquam  benigne  legatio  audita  est :  adeo 
simul  spcrnebant,  simul  tantam  in  medio  crescen- 
tcm  molem  sibi  ac  posteris  suis  metuebant.     A  ple- 
risque  rogitantibus    dimissi,  Ecquod  feminis  qitoque 
asylum  aperuissent?  id  enim  demum  compar  connuhium 
fore.     ^gre  id  Romana  pubes  passa,  et  baud  dubie 
ad  vim  spcctare  res  coepit  :   cui   tempus    locimique 
aptum  ut  daret  RomuluSj  aegi-itudinem  animi  dissi- 
mulans,  ludos  ex  industria  parat,  Neptuno  Equestri 
sollemnes  :    Consualia  vocat.     Indici   deinde  finiti-  Consualia^ 
mis  spectacukim  jubet  :    quantoque   adparatu    tura 
sciebantj  aut  poterant,  concelebrant ;  ut  rem  claraiu 
expectatamque  facerent.    Multi  mortales  convenere, 
studio  etiam  videndae  novae  urbis  ;  maxime  proximi 
quique,  Cseninenses,  Crustumini,  Antemnates.     Jam 
Sabinorum  omnis  midtitudo,  cura  liberis  ac  conju- 
gibus,  venit :  invitati  bospitaliter  per  donios,  quum 
situm  moeniaque  et  frequentem  tectis  urbem  vidis- 
sent,  mirantur,  tam  brevi  rem  Roraanara  crevisse. 
Ubi  spectaculi  tempus  venit,  deditsque  eo  mentes  u.  C.  4. 
cum  oculis  erant,  tum  ex  composito  orta  vis  :  signo-  ^'  *-'•  ''*'• 
que  dato  juventus  Romana  ad  rapicndas  virgines  Rapiuntur 
discurrit :    magua  pars   forte,  ut  in    quem  qujBque  Sabinae. 
inciderat,   raptse ;   quasdam  forma  exceUente,   pri- 
moribus  Patrum  destinatas,  ex  plebe  homines,  qui- 


^O  T.  LIVIl 

bus  datum  negotium  erat,  »lomos  deferebant.  Unam;, 
longe  ante  alias  specie  ac  pidchritudine  insignem, 
a  globo  Talassii  cujusdam  raptam  ferunt :  multis- 
que  sciscitantibus,  cuinam  eam  ferrent,  identidem, 
ne  quis  violaret,  Talassio  ferri  clamitatum  :  iade 
nuptialem  banc  voccm  factam.  Turbato  per  nie- 
tum  ludicroj  mcesti  parentes  virginum  profugiunt, 
incusantes  violati  hospitii  fa?dusj  Peumque  invo- 
cantesj  cujus  ad  sollemne  ludosque,  per  fas  ac  fidem 
decepti,  venissent.  Nec  raptis  aut  spes  de  se  me- 
lior,  aut  indignatio  est  minor  :  sed  ipse  Eomului 
cLfcuibatj  docebatque  :  patrum  id  siiperbia  factum, 
qui  connuhium  Jinitimis  negassent ;  illas  tamen  in  ma- 
trimonio,  in  socictate  fortunamm  omnium  civitatisque, 
et,  quo  nihll  carius  humano  gencri  nit,  liherum  fore. 
Mollirent  modo  iras ;  et,  quihus  fors  corpora  dedisset, 
darent  anlmos.  Sccpe  ex  injuria  postmodiim  grctiam  or- 
tam :  eoque  vielioribus  usuras  viris,  quod  adnisurus 
pro  se  qulsque  sit,  ut,  quum  suam  viccm  functus  of^cio- 
sit,  parcntum  etiam  patriceque  expleat  dcsiderium.  Ac- 
cedebant  blanditi»  virorum,  factum  purgantium  cu- 
piditate  atque  amore  :  quse  maxime  ad  muliebre  iu- 
genium  eflicaccs  prcces  sunt. 

X.  Jam  admodum  mitigati  animi  raptis  erant :  at 
raptarum  parentes  tum  maxime  sordida  veste  lacri- 
misque  et  qucrelis  civitates  concitabant :  nec  domi 
tantum  indignationes  continebant,  sed  congregaban- 
tur  undlque  ad  Titum  Tatium,  regem  Sabinorum : 
et  legationes  eo,  quod  maximiun  Tatii  nomen  in 
his  regionibus  erat,  conveniebant.  Ca;ninenses  Cru- 
stuminique  et  Autemnates  erant,  ad  quos  ejus  inju- 
riae  pars  pertiucbat.  Lente  agere  iis  Tatius  Sabini- 
que  visi  sunt.     Ipsi  intcr  se  tres  populi  communiter 


LIBER  I.    CAP.  XI.  il 

.beUiim  parant.     Ne  Crustumini  qnidem  atque  An- 

temnates,  pro  ardare  iraque  Caeninensium,  satis  se 

inDi<^re  movent.     Ita  per  se  ipsum   nomen  Caeni- BelluraCee- 

1  f'  ^  "^        .      \         r    -i.       o    1     r  nincnsc. 

num  in  agrum  Romanum  mpetum  tacit.     bed  et- 

fuse  vastantibus  fit  obvius  cum  exercitu  Romulus, 

levique  certamine  docet,   vanam  sine  viribus  iram 

esse  :  exercitum  fundit  fugatque  :  fusum  persequi- 

tur  :  regem  in  proelio   obtruncat  et  spoliat :    duce 

tostium  occiso,  urbem  primo  inpetu  capit.     Inde 

exercitu  victore  reducto,  ipse  cum  factis  vir  magnifi- 

cus,  tum  factorum  ostentator  haud  minor,   spolia 

ducis  hostium  caesi  suspensa  fabricato  ad  id  apte 

ferculo  gerens,  in  Capitolium  adscendit :  ibique  ea 

Quum   ad  quercum  pastoribus  sacram   deposuisset, 

simul    cmn    dono    designavit    templo    Jovis    fines, 

cognomenque  addidit  Deo  :  Jupiter  Feretri,  inquit,  Jupiter 

hcEC  tibi  victor  Romulm  rex  regia  arma  fero,  templum-'   ^^^  ^*"  ' 

que  iis  regionibus,  quas  modo  animo  metatus  sum,  de- 

dico,  sedeni  opimis  spoliis,  quce,  regibus  ducibusque  ho- 

stium  ccesis,    me  auctorem   sequentes,   posteri  ferent. 

Hasc  templi  est  origo,  quod  primum  omnium  Ro- 

mae  sacratum  est.     Ita  dcinde  Diis  visimij  nec  irri- 

tam  conditoris  templi  vocem   esse,  qua  laturos  ea 

spolia  postei'os  nuncupavit :  nec,  multitudine  com- 

potum  ejus  doni  vulgari  laudem  :  bina  postea,  inter 

tot  annos,  tot  bella,  opima  parta  sunt  spolia  :  adeo 

rara  ejus  fortuna  decoris  fuit, 

XI.  Dum  ea  ibi   Romani  gerunt,  Antemnatium  Antemaa» 

exercitus  per  occasionem  ac  solitudinem  hostiliter  ^^^  ^'^"' 

in  fines  Romanos  incursionem  facit  :  raptim  et  ad 

lios  Romana  legio  ducta  palatos  in  agris  obpressit. 

Fusi  igitur  primo  inpetu  et  clamore  hostes  :  oppi- 

dum  captum :  duplicique  victoria  ovautem  Romu- 


22  T.  LlVri 

lum   Kersilia  conjux,  precibus    raptarum  fatigata, 

orat,  nt  parentibus  earum  det  vcniam,  et  in  civita- 

tem  accipiat :  ita  rem  coalesccrc  concordia   posse. 

Crustumini  Facile  inpetratum.   Inde  contra  Crustuminos  pro- 

^'*^''"  fectus,  bellum   infcrcntes.     Ibi  minus  etiara,  quod 

alienis    cladibus   ceciderant  animi,  certaminis  fuit. 

Utroque  coloniae  missae  :  plures  inventi,  qui  prop- 

U.  C.  5.      tcr  ubertatem  terrse   in  Crustuminum  nomina  da- 

^^''  rent :  et  Roraam  inde  frequenter  migratum  est,  a 

Sabinum     parentibus  maxime  ac  propinquis  raptarum.     No- 

bellum.      vissimum  ab   Sabinis   bellum   ortum,  multoque  id 

maxiraum  fuit :  nihi!  enim  per  iram   aut  cupidita- 

tem  actum  est  :  nec  ostenderunt  bellum  prius  quam 

intulerunt.    Consilio  etiam  additus  dolus.     Sp,  Tar- 

peius  Roman-e   prseerat  arcl.     Hujus    filiam  virgi- 

nem  auro  conrumpit  Tatius,  ut  armatos  in  arccm 

accipiat :  aquam  forte  ea  tum  sacris  extra  moenia. 

petitum   ierat.     Accepti  obrutam  armis   necavere  : 

seu  nt  vi  capta  potius  arx  vidcrctur,  scu  prodcndi 

exempli  caussa,  ne  quid  uiquam  fidura  proditori  es- 

set.     Additur  fabulae,  quod  vulgo  Sabini  aureas  ar- 

millas  magni  ponderis  bracbio  lcevo,  gemraatosque 

magna   specie   annulos    habucrint,   pepigisse   eam, 

quod  in  sinistris  manibus  habcrcnt ;   co  scuta  illi 

pro  aureis  donis  congesta.     Sunt,  qui  eam  ex  pac- 

to   tradendi,  quod   in    siuistris    manibus  cssct,    di- 

recto  arma  petisse  dicant :  et  fraude  visam  agere, 

sua  ipsam  percmtam  merccde. 

XII.  Tcnuere  tanicn  arcem  Sabini :  atquc  inde 
postero  die,  quum  Romanus  cxercitus  instructus, 
quod  inter  Palatinum  Capitohnumque  collem  campi 
est,  complesset,  non  prius  dcsccndenmt  in  lequum, 
quam,  ixa  ct  cnpiditate   rccuperandae  arcis  stimu- 


LIBER  I.    CAP.  XII.  flj^ 

lante  aninios,  in  advcrsum  Romani  subiere.  Prin- 
cipc-^  iitrinique  pugnam  cicbant ;  ab  Sabinis  Met- 
tus  Curtius,  ab  Ilomanls  Hostus  HostUius.  Hic 
rem  llomanam  iniquo  loco  ad  prima  signa  animo 
attjue  audacia  sustinebat.  Ut  Hostus  cecidit,  con- 
festim  Romana  inclinatur  acies  ;  fusaque  est  ad  ve- 
terem  portam  Palatii,  Romulus,  et  ipse  turba  fu- 
gientium  actus,  arma  ad  coelum  tollens,  Jupiter, 
tuis,  inquit,  jussus  avibus  hic  in  Palatio  prima  urbi 
fundamenta  jeci :  arccm  jam,  scelere  emtam,  Sabini 
habcnt :  inde  huc  armati,  superafa  media  valle,  ten- 
dunt.  At  tu,  pater  Deum  hominumque,  hinc  saltem 
arce  hostes  :  deme  teiTorcm  Romanis,  fugamque  foedam 
siste.  Hic  ego  tibi  templum  Stafori  Jovi,  quod  monU'  Jupitei 
'mentum  sit  posteris,  tua  prasenfi  ope  servatam  urbeni 
esse,  voveo.  Ilzec  precatus,  veluti  si  sensisset  audi- 
'tas  preces,  Hinc,  inquit,  Romani,  Jupiter  optimus 
maximus  resistere  atque  iterare  pugnam  jubet.  Resti- 
tere  Romani,  tamquam  coelesti  voce  jussi :  ipse  ad 
pfimores  Romulus  provolat.  Mettus  Curtius  ab 
Sabinis  princeps  ab  arce  decucurrerat,  et  effusos  ege- 
rat  Romanos,  toto  cjuantum  foro  spatiiun  est :  nec 
procul  jam  a  porta  Palatii  crat,  clamitans,  Vicimua 
perfdos  hospites,  inbelles  hostes.  Jam  sciunt,  longe 
aliud  esse  virgines  rapere,  aliud  pugnare  cum  viris.  In 
eum,  Laec  gloriantem,  cum  globo  ferocissimorum 
juvenum  Romulus  inpetum  facit.  Ex  equo  tum  forte 
Mettus  pugnabat :  eo  pelli  facilius  fuit  :  pulsum 
Romani  persequuntur  :  et  alia  Romana  acies,  au- 
dacia  regis  accensa,  fundit  Sabinos.  Mettus  in  pa- 
ludem  sese,  strepitu  sequentlum  trepidante  equo, 
conjecit :  adverteratque  ea  res  etiam  Sabinos  tanti 
periculo  vii-i.    Et  ille  quidem^  adnuentibus  «.c  vo« 


«4  T.  LIVII 

cantibus  suis,  favore  multorum  addito  anlmo,  CTa- 

dit.     Romani  Sabinique  in  media  convalle  duonim 

montium  rcdintegrant   proelium  :    sed  res  Romana 

erat  superior. 

praHum^di-      ^^^^-  Tum  Sabinae  mulieres,  quarum  ex  injurit 

nmum.       bellum  ortum  erat,  crinibus  passis  scissaque  veste, 

victo  malis  muliebri  pavore,  ausae  se  inter  tela  vo- 

■  lantia  inferre,  ex  transverso  inpetu  facto,  dirimere 

infestas  acies,  dirimere  iras  ;  hinc  patres,  hinc  vLros 

orantes,  ne  se  sanguine  nefando  soceri  generique  resper^ 

gerent :  ne  parricidio  macularent  partus  suos,  nepotum 

illi,  liherum  hi  progeniem.     Si  adfinitatis  inter  vos,  si 

connubii  piget,  in  nos  vertite  iras  :  nos  caussa  helli,  nos 

vulnerum  ac  ccedium  viris  ac  parentibus  suimis :  inelius 

perihimus,  quam  sine  alteris  vestrum  vidua  aut  orb<z  vi- 

A.'c.745.  re"iwS'     Movet  res  tum  multitudinem,  tum   duces, 

Pax  conve-  SUcntium  et  repentina  fit  quics  :  inde  ad  foedus  fa- 

cicndum  duces  prodeunt :  nec  pacem  modo,  sed  et 

civitatem  unam  ex  duabus  faciunt :  regnum  conso- 

Gui  ites      ciaut,  imperium  omne  conferuut  Romam.     Ita  ge- 

undc  dicti.  minata  nrbe,  ut  Sabinis  tamen  aliquid  daretur,  Qui- 

rites  a  Curibus  adpellati  :  monumentura  ejus  pug- 

nae,  ubi  primum  ex  profunda  emersus  palude  equu* 

Curtium   in  vado  statuit,   Curtium  lacum  adpella- 

"runt.     Ex  bello  tam  tristi  Iseta  repente  pax  cariores 

Sabinas  viris  ac  parentibus,  et  ante  omnes  Romulo 

ipsi,  fecit.    Itaque,  quum  populum  iu  curias  triginta 

divideret,  nomina  earum  curiis   imposuit.     Id  non 

traditur,  quum  haud  dubie  aliquanto  numerus  major 

hoc  mulicrum  fuerit,  aetate,  an  dignitatibus  suis  vi- 

rorumve,  an    sorte  lectae  sint,  qus   nomina  curiis 

darent.     Eodem  tcmpore  ct  centuriae  trcs  equitum 

conscriptae  sunt,  Ramncnses   ab  Romulo,  ab  Tito 


LIBER  1.    CAP.  XIV.  2^ 

Tatio  Titienses  adpeilati.  Lucerum  nominis  et  ori- 
ginis  caussa  incerta  est.  Inde  non  modo  commune, 
sed  concoi"S  etiam,  regnum  duobus  regibus  fuit. 

XIV.  Post  aliquot  annos  propinqui  regis  Tatii  le-  U.  C.  la. 
gatos  Laurentium  pulsant:  quumque  Laurentes  juref!;"  r,"  '.***• 
gentium  agerent,  apud  Tatium  gratia  suorum  etmors. 
preces  plus  poterant,  Igitur  illorum  pcenam  in  se 
vertit :  nam  Lavinii,  quum  ad  sollcmne  sacrificium 
eo  venisset,  concursu  facto,  interficitur.  Eam  rem 
minus  aegre,  quam  dignum  erat,  tuHsse  Romulum 
ferunt :  seu  ob  infidam  societatem  regni,  seu  quia 
haud  injuria  caesum  credebat.  Itaque  bello  quidem 
abstinuit :  ut  tamen  expiarentur  legatorum  injuriae 
regisque  caedes,  foedus  inter  Romam  Laviniumque 
urbes  renovatum  est.  Et  cum  his  quidem  insperata 
pax  erat :  aliud  multo  propius,  atque  in  ipsis  prope 
portis,  belhim  ortum.  Fidenates,  nimis  vicinas  prope  Bellun?, 
se  convalescere  opes  rati,  pruisquam  tantum  robons  natibus. 
esset,  quantum  futurum  adparebat,  occupant  bel- 
lum  facere  :  juventute  armata  inmissa,  vastatur 
agri,  quod  inter  urbem  ac  Fidenas  est,  Inde  ad  lae- 
vam  versi,  quia  dextra  Tiberis  arcebat,  cum  magna 
trepidatione  agrestium  populantur  :  tumultusque  re- 
pens,  ex  agris  in  vu^bem  inlatus,  pro  nuncio  fuit. 
Excitus  Romulus  (neque  enim  dilationem  pati  tam 
vicinum  bellum  poterat)  exercitum  educit :  castra 
a  Fidenis  mille  passuum  locat :  ibi  modico  prassi- 
dio  relicto,  egressus  omnibus  copiis,  partem  militum 
locis  circa  densa  obsita  virgulta  obscuris  subsidere 
in  insidiis  jussit ;  cum  parte  majoi-e  atque  omni 
equitatu  profectus,  id  quod  quaerebat,  tumultuoso 
et  minaci  genere  pugnae,  adequitando  ipsis  prope 
portis,  hostem  excivitj  fugae  quoque,  quae  simu- 
VoL.  I,  C 


26  T.  Liyii 

landa  erat,  eadem  equestris  pugna  catusam  minus 
mirabilem  dedit  :  et  qiaun,  velut  inter  pugnae  fugae- 
que  consilium  trepidante  equitatu,  pedes  quoque  re- 
ferret  gradum,  plenis  repente  portis  effusi  hostes  in- 
pulsa  Romana  acie,  studio  instandi  sequendique  tra- 
huntur  ad  locum  insidlariun.  Inde  subito  exorti  Ro- 
mani  transversam  invadunt  hostium  aciem.  Addunt 
pavorem  mota  e  castris  signa  eorum,  qui  in  praesidio 
relicti  fuerant  :  ita  multlplici  terrore  perculsi  Fi- 
denates,  prius  pene  quam  Romulus,  quique  cum  eo 
cquis  ierant,  cirrumagerent  frenis  equos,  terga  ver- 
tunt  :  multoque  effuslus,  (quippe  vera  fuga)  qui  si- 
mulantes  pauUo  ante  secuti  erant,  oppidum  repete- 
bant :  non  tamen  erlpuere  se  hosti :  haerens  in  ter- 
ga  Romanus,  prius  quam  fores  portarum  objiceren- 
tur,  velut  agmine  uno  inrumpit. 
JScllum  XV.  Belli  Fidenatis  contagione  irritati  Veientium 

tibus  animi  et  consanguinitate,  (nam  Fldenates   quoque 

Etrusci  fuerunt)  et  ciuod  ipsa  propinquitas  loci,  si 
Romana  arma  omnibus  infesta  finitimis  essent,  sti- 
mulabat,  in  fines  Romanos  excucurrerunt,  popula- 
bundi  magis,  quam  justi  more  belli.  Itaque  non 
castris  positis,  non  exspectato  hostium  exercitu, 
raptam  ex  agris  prae.dam  portantes,  Veios  rediere  : 
Romanus  contra,  postquam  hostem  in  agris  non  in- 
venit,  dimicationi  ultlmae  instructus  intentusque, 
Tiberim  transit :  quem  postquam  castra  ponere,  et 
ad  urbem  accessurmn  Veientes  audivere  ;  obviam 
cgressi,  ut  potius  acie  decernerent,  quam  inclusi 
de  tectis  moenibusque  dimicarent.  Ibi,  viribus  nul- 
la  arte  adjutis,  tantum  veterani  robore  exercitus  rex 
Romanus  vicit  :  persecutusque  fusos  ad  mcenia  ho- 
stes,  urbe  valida  muris  ac  situ  ipso  munita  abstinuit : 


LIBER  I.    CAP.  XTI.  l} 

agros  rediens  vastat,  ulciscendi  magis,  quam  praedac, 
studio.  Eaque  clade,  haud  minus  quam  adversa 
pugna,  subacti  Veientes  pacem  petitum  oratores 
Romani  mittunt.  Agri  parte  multatis  in  centura 
annos  induciae  datae.  Haec  ferme,  Romulo  regnante, 
domi  militiseque  gesta  :  quonun  nihil  absonum  fi- 
dei  divinae  originis  divinitatisque  post  mortem  cre- 
ditae  fuit ;  non  animus  in  regno  avito  recuperando, 
non  condendae  inbis  consilium,  non  bello  ac  pac« 
firmandae  :  ab  illo  enim  profectu  viribus  datis  tan- 
tum  valuit,  ut  in  quadraginta  deinde  annos  tatam 
pacem  haberet  :  multitudini  tamen  gratior  fuit. 
quam  Patribus ;  longe  ante  alios  acceptissimus  mi-» 
litum  animis  :  trecentosque  armatos  ad  custodiam 
corporis,  quos  Celeres  adpellavit,  non  in  bello  |OMr 
lum,  sed  etiam  in  pace,  habuit. 

XVI.  His  inmortalibus  editis  operibus,  quum  ady  c.  ar. 
exercitum  recensendum  concionem  in  campo  ad  Ca- A.  C  71S. 
prae  paludem  haberet,  subito  coorta  tempestas  cvun  ^^•^^ 
magno  fragore  tonitribusque  tam  denso  regem  ope- 
ruit  nimbo,  ut  conspectmn  ejus  concioni  abstulerit : 
nec  deinde  in  terris  Romulus  fuit.  Romana  pubeSj 
sedato  tandem  pavore^  postquam  ex  tam  tm"bido 
die  serena  et  tranquilla  lux  rediit,  ubi  vacuani  sedem 
regiam  vidit,  etsi  satis  credebat  Patribus,  qui  prox- 
imi  steterant,  sublimem  raptum  procella  3  tamen, 
velut  orbitatis  metu  icta,  moestum  aliquamdiu  silen- 
tium  obtinuit.  Deinde,  a  paucis  initio  facto,  Deum 
Deo  natum,  regem,  parentemque  urbis  Romanae 
salvere  universi  Romulum  jubent :  pacem  precibus 
exposcunt,  uti  volens  propitius  suam  semper  sospitet 
progeniem.  Fuisse  credo  tum  quoque  aliquos,  qui 
discci-ptum  regem  Patrum  manibus  taciti  arguerent ; 
C2 


aS  T.  Livii 

manavit  enim  haec  quoque,  sed  perobscura,  fama. 
Illam  alteram  admiratio  viri  et  pavor  praesens  nobi- 
litavit,  Consilio  etiam  unius  hominis  addita  rei 
dicitur  fides  :  namque  Procukis  Julius,  sollicita  ci- 
vitate  desiderio  regis,  et  infen^a  Patribus,  gravis, 
ut  traditur,  quamvis  raagna  rei  auctor,  in  concio- 
nem  prodit.  Romulas,  inquit,  Quirites,  parens  urbis 
hiijus,  prima  hodierna  luce  ccelo  repente  delapsus,  se 
mihi  ohvium  dedit.  Quum,  pjcrfusus  horrore  venerabun- 
rlusque,  adstitissem,  petens  precibus,  ut  conira  intueri 
fas  esset ;  abi,  nuncia,  inquit,  Romanis,  Coelestes  ita 
velle,  ut  mea  Roma  caput  orbis  terrarum  sit :  proinde 
rem  militarem  colant :  sciantque,  et  ita  posteris  tra- 
dant,  nullas  opes  humanas  arniis  Romanis  resistere 
posse.  HcEC,  inquit,  locutus,  sublimis  abiit.  Mirum, 
quantuxn  illi  viro,  nuncianti  hcPc,  fidei  fuerit;  quam- 
que  desiderium  Romuli  apud  plebem  exercitumque, 
facta  fide  inmortalitatis,  lenitum  sit. 

XVII.  Pati'um  interim  aniraos  certamen  regni 
ac  cupido  versabat  :  nec  dum  a  singidis,  quia  nemo 
magnopere  emitiebat  in  novo  populo,  per\'enerant 
factiones  :  inter  ordines  certabatur.  Oriundi  ab 
Sabinis,  ne,  quia  post  Tatii  mortem  ab  sua  parte 
non  erat  regnatum,  in  societate  aequa  possessio- 
nem  imperii  amitterent,  sui  corporis  crcari  regem 
volebant.  Romani  veteres  peregrinum  regem  ad- 
spernabantur.  In  variis  vohmtatibus  regnari  ta- 
men  omnes  volebant,  libertatis  dulcedine  non- 
dum  experta.  Timor  deinde  Patres  incessit,  ne  ci- 
▼itatem  sine  impcrio,  exercitum  sine  duce,  multa- 
rum  circa  civitatium  irritatis  animis,  vis  aliqua  ex- 
terna  adoriretur  :  et  esse  igit«ir  aliquod  caput  pla- 
cebat ;  et  nemo  alteri  concedere  in  animum  indu- 


LIBER  I.    CAP.  XVIII.  29 

cebat.     Ita  rem  intcr  se  centum  Patres,  decem  de- 
curiis  factis,  singulisque  in  singulas  decurias  creatis, 

Mui  siunmas  rerum   praeessent,  consociant.     Decem  U.  C.  38. 

.  .    •■      .  •     •      -u       •  ..     ^  V  ^     A.  C.  714. 

impentabant,  unus  cum  nisignibus  mipern  et  licto- 

ribus  crat  :   quincjue  dierum  spatio  finiebatur  impe-  Inurreg- 

,  .1     ^  •       num 

num,  ac  per  omnes  m  orbcm  ibat  :   annuumque  m-  ^nnuum. 

tervallum  regni  fuit.     Id  ab  re,  quod  nunc  quoque 

tenet   nomen,    InteiTegnum   adpellatum.      Fremere 

deindc    plebs  ;     multiplicatam    servitutem,    centum 

pro   uno  dominos  factos  :  nec  ultra  nisi  regem   et 

ab  ipsis  creatum,  ^adebantur  passuri.     Quum  sen- 

sissent    ea   moveri   Patres,   obferendum    ultro    rati, 

quod  amissuri  erant.  ita  gratiam  ineunt,  summa  po- 

testate  populo  permissa,   ut  non  plus  darent  juris, 

quam  detinerent  :    decreverunt  enim,  ut,  cum  po- 

pulus  regem  jussisset,  id  sic  ratum  esset,  si  Patres 

auctores  fierent  :  hodieque  in  legibus  magistratibus- 

que  rogandis  usurpatur  idem  jus,  vi  ademta  :  prius- 

quam  popuhis  suffragium  ineat,  in  incertum  comitio- 

rum  eventum  Patres  auctores  fiunt.     Tum  interrex, 

concione  advocata  :    Quod  bonum,  faustum,  felixque 

sit,  inquit,  Quirites,  regem  creute ;  ita  Patribus  visum 

est.     Patres  deinde,  si  digmnn,  qui  secimdus  cib  Ro- 

inulo  numeretur,  crearitis,  auctoresfient.    Adco  id  gra- 

tum  plebi  fuit,  ut,  ne  victi  beneficio  viderentur,  id 

modo  sciscerent  juberentque,  ut  senatus  deccrneret, 

qui  RomaR  regnaret. 

XVIII.   Inclita  justitia  religioque  ea  tempestate  Electla 

Numse  Pompilii  erat.      Curibus  Sabinis    babitabat,  ^^'"^^ 

consultisslmus  vir,  ut    in  illa  quisquam  aetate  esse 

poterat,  omnis  divini  atque  humani  juris.  Auctorem 

doctrinze  ejus,  quia  non  exstat  alius,  falso  Samium 

Pythagoran  edunt :   quem,   Servio  Tullio  regnante 

C3 


$0  T.  LIVII 

Romse,  centum  amplius  post  amios,  in  ultima  Ita- 
liae  ora,  circa  Metapontum  Heracleamque  et  Cro- 
tona,  juvenura  aemulantium  studia  coetus  habuisse 
eonstat.  Ex  quibus  locis  etsi  ejusdem  aetatis  fuisset, 
quse  fama  in  Sabinos,  aut  quo  linguae  commercioj 
qiiemquam  ad  cupiditatem  discendi  excivisset  ?  quo- 
ve  praesidio  unus  per  tot  gentes,  dissonas  sermone 
moribusque,  perveniss^et  ?  Suopte  igitur  ingenio 
temperatum  animum  virtutibus  fuisse  opinor  magis ; 
instructumque  non  tam  peregrinis  artibus,  quam 
disciplina  tetrica  ac  tristi  veterum  Sabinorum  :  quo 
^enere  nullum  quondam  incorrilptius  fuit.  Audita 
homine  Numae,  Patres  Romani,  quamquam  incli- 
nari  opes  ad  Sabinos,  rege  inde  sumto,  videbantur, 
tamen,  neque  se  quisquam,  nec  factionis  suae  alium, 
nec  denique  Patrum  aut  civium  quemquam  praeferre 
illi  viro  ausi,  ad  unum  omnes  Numae  Pompilio  reg- 
U.  C.  39.     num  deferendum  decernunt.     Adcitus,  sicut  Romu- 

A.  C.  713. 

lus   augurato  urbe  condenda  regnum   adeptus    est, 
Inaugura-  °  ,....,        J 

tio  Numffi.  "^  se  quoque  i)eos  consuli  jussit :  mde  ab  augure 

(cui  deinde,  bonoris  ergo,  publicum  id  perpctuum- 

que  sacerdotium  fuit)  deductus  in  arcem,  in  lapide 

ad   meridi:em   versus    consedit.      Augur   ad   laevam 

ejus,  capite  velato,  sedem  cepit,  dextra  manu  bacu- 

lum   sine  nodo   aduncum  tenens,  qucm  lituum  ajl- 

pellaverunt.     Inde  ubi,  prospectu  in  urbcm  agrum- 

que  capto,  Deos  prccatus,  regiones  ab  oriente  ad 

occasum  determinavit  ;   dextras  ad  meridiem  partcs, 

laevas  ad  septentrioncm  esse  dixit.     Signum  coutra, 

quo  longissime  conspectum  oculi   ferebant,  animo 

'finivit.       Tuni,   lituo  in   laevam   manum   translato, 

dextra  in   caput  Numae  inposita,  prccatus  est  ita  : 

Jiiplter  pater,  si  cst  fas,   hunc  Numam   Povipilium, 


LIBER  1.    CAP.  XIX.  31 

aijus  ego  caput  teneo,  regem  Romcc  esse,  uti  iu  signa 
nobis  certa  adclarassis  inter  eos  fines,  quos  feci.     Tum    ^ 
peregit  verbis  auspicia,  quae  mitti  vellet :  quibus  mis- 
sis,  (leclaratus  rex  Nunia  de  templo  descendit. 

XIX.  Qui,  regno  ita  potitus,  urbem  novam,  con-  Ni.mae  in- 
ditam  vi  et  armis,  jure  eam  legibusque  ac  moribus  ^"'"'*' 
de  integro  condere  parat :  quibus  quum  inter  bella 
adsuescere  videret  non  posse^  quippe  efFeratos  mi- 
litia,  animos  ;  mitigandum  ferocem  populum  anno- 
rum  desuetudine  ratus,  Janum  ad  infimum  Argile-  Janus  bcUi 
tum,    indicem    pacis  bellique,  fecit  :    apertus  ut  in  ^'  P^*^'*  *"" 
armis  esse  civitatem ;  cla^isus  pacatos  circa  omnes 
populos  significaret.     Bis   deinde  post  Numse  reg- 
nmn  clausus  fuit  :    semel  T.  Manlio  consule,  post 
Punicum  primum  perfectum  bellum  :   iterum,  quod 
nostrae  aetati  Dii  dederunt,  ut  videremus,  post  bel- 
lum  Actiacum,  ab  Imperatore  Caesare  Augusto,  pace 
terra   marique   parta.     Clauso    eo,    quum    omnium 
circa   finitimorum  societate  ac  foederibus  junxisset 
auimos,   positis   externorum  periculorum  curis,  ne 
luxuriarentjir  otio  animi,  quos  metus  hostium  dis- 
ciplinaque  militaris  continuerat  ;    omnium  primum, 
rem  ad  niultitudinem  inperitam,  et  illis  seculis  ru- 
dem,    efficacissimam,   Deorum    metum    injiciendum 
ratus  est :   qui  quum  descendere  ad  animos  sine  ali- 
quo  commento  miraculi    non    posset,    simulat    sibi 
cum  Dea  Egeria  congressus  nocturnos  esse  :  ejus  se  Dea  Egcri», 
monitu,  quae  acceptissima  Diis  essent,  sacra  insti- 
tuere  ;    sacerdotes    suos    cuique  Deorum  prseficere. 
Atque  omnium  prinumi,  ad  cursum  lunse,  in  duo- 
decim  menses  describit  annum  :   quem  (quia  trice- 
nos  dies  singulis  mensibus  luna  non  explet,  desunt- 
que   dies    solido    anno,  qui  solstitiali   circumagitur 
C4 


32  T.  LIVII 

orbe)  intercalaribus  mensibus  interponcndis,  ita  dis- 
pensavit,  ut  quarto  et  vigesimo  anao  ad  metam 
eamdem  Solis,  unde  orsi  essent,  plenis  annorum 
omnium  spatiis  dies  congruerent.  Idem  nefastos 
dies  fastosque  fecit,  quia  aliquando  nihil  cum  po- 
pulo  agi  utile  futurum  erat. 

XX.  Tum  sacerdotibus  creandis  animum  adjecit, 
quamquam  ipse  plurima  sacra  obibat,  ea  maxime, 
quae  nunc  ad  Dialem  flaminem  pertinent.  Sed,  quia 
in  civitate  bellicosa  plures  Romuli,  quam  Numae, 
similes  reges  putabat  fore,  iturosque  ipsos  ad  bella, 
Flamines.  ne  sacra  regiae  vicis  desererentur,  flaminem  Jovi  ad- 
siduum  sacerdotem  creavit,  insignique  eum  veste  et 
curuli  regia  sella  adornavit.  Huic  duos  flamines  ad- 
jecit  :  Marti  unum,  alterum  Quirino.  Virginesque 
Vestae  legit,  Alba  oriundum  sacerdotium,  et  genti 
conditoris  haud  alienum.  His,  ut  adsiduae  templi 
antistites  essent,  stipendium  de  publico  statuit  : 
virginitate  aliisque  ceremoniis  venerabiles  ac  sanc- 
Salii.  tas  fecit.  Salios  item  duodecim  Marti  Gradivo  le- 
git,  tunicaeque  pictae  insigne  dedit,  et  supcr  tuni- 
cam  aeneum  pectori  tegumen :  ccelestiaque  arma, 
quae  ancilia  adpellantur,  ferre,  ac  per  urbem  ire  ca- 
nentes  carmina  cum  tripudiis  soUemnique  saltatu 
Pontifex.jussit.  Pontificem  deinde  Numam  jMarcium,  Mar- 
ci  filium,  ex  Patribus  legit,  eique  sacra  omuia  ex- 
scripta  exsignataque  adtribuit ;  quibus  hostiis,  qui- 
bus  diebus,  ad  quae  templa  sacra  ficrcnt,  atque  uude 
in  eos  sumtus  pecunia  erogaretur.  Cetera  quoque 
omnia  publica  privataque  sacra  Pontificis  scitis  sub- 
jecit :  ut  esset,  quo  consultum  plcbes  veniret ;  nc 
quid  divini  juris,  negligendo  paUios  ritus,  pcregri- 
nosque  adsciscendo,  turbarctur.     Nec  coelestcs  mo- 


LIBER  I.    CAP.  XXI.  $3 

do  ceremonias,  sed  justa  quoque  funebria  placan- Prodigio- 

dosque   Manes,  ut    idem   Pontifex  edoceret;   quae- ^^^"^  P''^'^"' 

que  prodigia,  fulminibus  aliove  quo  visu  missa,  sus- 

ciperentur    atque    curarentur  :     ad   ea  elicienda    ex 

mentibus  divinis,  Jovi  Elicio  aram  in  Aventino  di- 

cavit,  Deumque  consuluit  auguriis,  quae  suscipienda 

essent. 

XXI.  Ad  haec  consultanda  procurandaque,  muIti-Pop.  Ro- 

tudine  omni  a  vi  et  armis  conversa,  et  animi  aliquid  "?^"'/f  ^' 

_  *        gio  et  tran- 

agendo  occupati  erant,  et  Deorum  adsidua  insidens  quillitas. 
cura,  quum  interesse  rebus  humanis  coeleste  Nimien 
videretnr,  ea  pietate  omnium  pectora  inbuerat,  ut 
fides  ac  jusjurandum,  proxirao  legum  ac  poenarum 
metu,  ciA-itatem  regerent :  et  quum  ipsi  se  homines 
in  regis,  velut  unici  exempli,  mores  formarent  ;  tum 
finitiroi  etiam  populi,  qui  ante,  castra,  non  urbem, 
positam  in  medio  ad  sollicitandam  omnium  pacem, 
crediderant,  in  eam  verecundiam  adducti  sunt,  ut 
eivitatem,  totam  in  cidtum  versam  Deorum,  vio- 
lari  ducerent  nefas.  Lucus  erat,  quem  medium  ex 
opaco  specu  fons  perenni  rigabat  aqua  :  quo  quia 
se  persaepe  Numa  sine  arbitris,  velut  ad  congressum 
Deae,  inferebat,  Camenis  eum  lucum  sacravit  3  quod 
earum  ibi  coneilia  ciun  conjuge  sua  Egeria  cssent. 
Et  soli  Fidei  sollemne  instituit  :  ad  id  sacrarium 
flamines  bigis,  curru  arcuato,  vehi  jussit,  manuque 
ad  digitos  usque  involuta  rem  divinam  facere  :  sig- 
nificantes  fidem  tutandam,  scdemque  ejus  etiam  in 
dextris  sacratam  esse.  Wulta  alia  sacrificia  loca- 
que  sacris  faciendis,  quae  Argeos  pontifices  vocant,. 
dedicavit.  Oninium  tamen  maximum  ejus  operum 
fuit  tutela,  per  omne  regni  tempus,  haud  minor  pa- 
cis,  quam  regni.  Ita  duo  deinceps  reges,  alius  aliiB 
C5 


34  *^«  i^ivfi 

via,  illc  bello,  hic  pace,  civitatem  auxenmt.     Ro- 

mulus   septem   et   triginta  regnavlt  annos  :  Numa 

tres  et  quadraginta.     Tum  valida,  tum   temperata 

'et  belli  et  pacis  artibus,  erat  civitas. 

U.  C.  82.        XXII.  Numae  morte  ad  interreraum  res  rediit. 
A.  C.  670.  °  ... 

TullusHos-  Inde  Tullum  Hostilium,  nepotem  Hostilii,  cujus  in 

tilius  rex     JnfirQa  arce  clara   pugTia  adversus    Sabinos   fuerat, 
digitur.  ^  '^ 

regem  populus  jussit.     Patres  auctoi-es  facti.     Hic 

non   solum    proximo   regi   dissimilis,    sed    ferocior 

ctiam  Romulo  fuit :  tum  aetas  viresque,  tum  avita 

quoque  gloria  animum  stiraulabat.     Senescere  igi- 

tur  civitatem  otio  ratus,  undique  materjam  excitandi 

belli  quaerebat.     Forte  evenit,  ut  agrestes  Romani 

'fexAlbano  agro,  Albani  ex  Romano  praedas  in  vi- 
cem  agerent.  Imperitabat  tum  C.  Cluilius  AlbaR. 
Utrimque  legati  fere  sub  idem  tempus  ad  res  repc- 
tendas  missi.  Tullus  praeceperat  suis,  nc  quid  prius, 
quam  mandata,  agercnt.     Satis  sciebat,  negaturum 

'Albanum  ;  ita  pie  bellum  indici  posse.  Ab  Alba- 
nis  socordius   res  acta :    excepti  hospitio  ab  TuUo 

'  blande  ac  benigne,  comiter  regis  convivium  celebrant. 
Tantisper  Romani  et  res  repetiverant  priores,  et 
neganti  Albano  bellum  in  trigesimum  diem  indixe- 
rant.  Haec  renuntiant  TuIIo.  Tiun  legatis  Tul- 
lus  dicendi  potestatem,  quid  petentes  venerint,  fa- 
cit  :  illi,  omnium  ignari,  primum  pwgando  terunt 
tempus  :  Se  invitos  quidqiiam,  quod  ininvs  placeat 
Tullo,  dicturos ;  sed  imperio  subigi :  res  repetitum  se 
venisse.  Ni  reddantur,  heltum  indicere  jnssos.  Ad  baec 
TuIIus  :  Nunciate,  inquit,  regi  vestro,  regem  Roma- 
num  Deos  facere  testes,  uter  prius  populus  res  repeten- 
tes  legatos  adspernatus  dimiserit,  tit  in  ewn  omnes  ejs- 
■petant  hujnsce  clades  belli. 


LIBEtl  I.    CAP.  XXIII.  35 

XXIII,  Haec  nunciant  domum  Albani.     Et  bel- U.  C.  85. 
lum  utiimque  summa  ope  parabatur,  civili  similli-  BeuJj^^ 
mum  bello,  prope  inter  parentes  natosque  ;  Troja-  cum  Albar 
nam  utramque  prolem,  quum  Lavinium  ab  Troja,  "'*' 
ab  Lavinio  Alba,  ab  Albanorum  stirpe  regum  ori- 
undi  Romani  essent.     Eventus   tamen  belli  minus 
miserabilem  dimicationem  fecit :   quod  nec  acie  cer- 
tatum   est ;   et,   tectis   modo   dirutis    alterius   m*bis, 
duo  populi  in  unum  confusi  sunt.     Albani  priores 
ingenti  exercitu  iu  agrum  Romanum  inpetum  fe- 
cere  :   castra  ab  urbe  baud  plus  quinque  millia  pas- 
suum   locant,   fossa   circumdant  :  fossa   Cluilia   ab 
nomine  ducis  per  aliquot  secula  adpellata  est,  do- 
nec  cum  re  nomen  quoque  vetustate  abolevit.     In 
his  castris  Chiilius  Albanus  rex  moritur ;    dictato- 
rcm  Albani  Mettura  Fuffetium  creant.    Interim  Tul- 
lus  ferox,  praecipue  morte  regis,  magnumque  Deo- 
nim  numen,  ab  ipso  capite  orsum,  in  omne  nomen 
Albanum  expetitm-um  poenas  ob  bellvun  inpium  dic- 
titans,  nocte,  prseteritis  hostium  castris,  infesto  ex- 
ercitu  in  agrum  Albanum  pergit.     Ea  res  ab  stativis 
excivit  Mettum :  ducit,  quam  proxime  ad  hostem 
potcst ;  inde  legatum  prsemissum.  nunciare  TuUo  ju- 
bet,  priusquam  dimicent,   opus    esse   conloquio  :   si 
secum  congresstis  sit,  satis  scire,  ea  se  adlaturum, 
quae  nihilo  minus  ad  rem  Romanam,  quam  ad  Alba- 
nam,  pertineant.    Haud  adspernatus  TuIIus,  tametsi 
vana  adferebantur,  in  aciem  educit.     Exeunt  contra 
et  Albani.     Postquam    instructi    utrimquc  stabant, 
ciim  paucis  procerum  in  medium  duces  procedunt. 
Ibi  infit  Albanus  :   Injurias  et  non  redditas  res  ex  fce- 
dere',  qii<e  repetita  sint,  et  ego  regem  nostrum  Cluilium, 
eaussam  hujusce  esse  belli,  audisse  videor :  nec  te  du~ 
C  6 


3^  T.  LIVII 

hito,  Tulle,  eadem  prce  te  ferre.     Sed,  si  vera  potius, 

quam  dictu  speciosa,  dicenda  sunt,  cupido  imperii  duos 

cognatos  vicinosque  populos  ad  arma  stimulat.     Neque, 

recle,  an  perperam,  interpretor :  fuerit  ista  ejus  delibe' 

ratio,  qui  bellum  suscepit  :  me  Albani  gerendo  bello  du' 

ceni  creavere.    Illud  te,  Tulle,  vtonitum  velim:  Etrusca 

res,  quanta  circa  nos  teque  maxime  sit,  quo  propiores 

vos,  hoc  magis  scis.     Multum  illi  terra,  plurimum  mari 

pollent.     Memor  esto,  jam,  qmtm  signum  pugnee  dabis, 

has  duas  acies  spectaculo  fore ;  ut  fessos  confectosque, 

simul  victorem  ac  victum,   adgrediantur.     Itaque,   si 

nos  Dii  amant,  quoniam,  non  contenfi  libertate  certa, 

in  dubiam  imperii  servitiique  aleam  itniis,  ineamus  ali~ 

quam  viam,  qua  utri  utris  imperent,  sine  magna  clade, 

sine   multo  sanguine  utriusque  populi,  decerni  possit. 

Haud    displicet    res  Tullo,  quamquam,  tum  indole 

unimi,  tum  spe  victoriae,  ferocior   erat.     Quaeren- 

tibus    utrimque   ratio   initur,    cui   et   fortuna    ipsa 

praebuit  materiam. 

Horatio-  XXIV.  Forte  in   duobus  tum    exercitlbus  erant 

rum  et  Cu-     .         .    .    r    j.  .    .  •  -u         v 

Tiatiorum     trigemini  rratres,    nec   aetate,   nec  viribus   (lispares. 

certamen     Horatios    Curiatiosque    fuisse,    satis    constat  ;    nec 

■  ferme   res  antiqua  alia  est   nobilior  :  tamen   in   re 

tam  clara  nominum  error  manet ;  utrius  populi  Ho- 

ratii,  utrius  Curiatii  fuerint.     Auctores  utroque  tra- 

hunt  :    plures  tamen  invenio,  qui  Romanos  Hora- 

tios  vocent.     Hos  ut  sequar,  inclinat  animus.     Cum 

trigeminis  agunt  reges,  ut   pro  sua  quisque  patria 

dimicent   ferro  :    ibi   imperium   fore,  unde  victoria 

fuerit.     Nihil  recusatur  :  tempus  et  locus  convenit. 

Priusquara  dimicarent,  foedus  ictum  intcr  Romanos 

et  Albanos  est  his  legibus,  ut,  cujusque  popuU  cives 

«o  certamine  vicissent,  is  alteri  populo  cum  bona 


LIBER  I.    CAP.  XXV.  'X^'] 

pace  imperitaret.     Foedera  alia  aliis  legibus,  cete-  Foederis  ft- 

rum  eodem  raodo  omnia,  fiunt.     Tum  ita  factuni 

accepimus,  nec  uUius  vetustior  foederis  memoria  est, 

Fecialis  regem  Tullum  ita  rogavit :  Jiibesne  me,  Rex, 

cum  patre  patrato  populi  Albani  fvedus  ferire  ?  ju- 

bente  rege,  Sagmina,  inquit,  te,  Rex,  posco.  Rex  ait, 

Piiram  tollito.  Fecialis  ex  arce  graminis  herbam  pu- 

ram  adtidit  :  postea  regem  ita  rogavit  .•  Rex,  facisne 

me  tu  regium  nuncium  populi  Romani  Quiritiuni?  vasa, 

comitesque  meos  ?  Rex  respondit  :   Quod  sine  fraude 

mea  populique  Romani  Quiritiuni  fiat,  facio.     Fecialis 

erat  M.  Valerius  :  patrem  patratum  Sp.  Fusium  fecit, 

verbena  caput  capillosque  tangens.     Pater  patratus 

ad  jusjurandum  patrandum,  id  est,  sanciendum  fit 

foedus ;   multisque  id  verbis,  quze  longo  effata  car- 

mine  non  operae  est  referre,  peragit.  Legibus  deindc 

recitatis  :   Audi,  inquit,  Jupiter ;  audi,  pater  patrate 

populi  Albani;  audi  tu,  populus  Albanus;  ut  illa  palam 

prima  postremxi  ex  illis  tabulis  cerave  recitata  sunt  sin«^ 

dolo  malo,  utique  ea  hic  hodie  rectissime  intelkcta  sunt, 

illis  legibus  popiilus  Romamts  prior  non  deficiet.  Si  prior 

defcxit  publico  consilio,  dolo  malo ;  tu  illo  die,  Jupiter, 

populum  Romanum  sic  ferito,  ut  ego  hunc  porcum  /tic 

hodie  feriam  :  tantoque  magis  ferito,  quanto  magis  potcs 

pollesque.    Id  ubi  dixit,  porcum  saxo  silice  percussit. 

Sua  item  carraina  Albani  suumque  jusjiuandum  per 

suum  dictatorem  suosque  sacerdotes  peregerunt. 

XXV.  Foedere  icto,  trigemini,  sicut  convenerat, 
arma  capiunt.  Quum  sui  utrosque  adhortarentur, 
Deos  patrios  patriam  ac  parentes,  quidquid  civium  do- 
mi,  quidquid  in  exercitu  sit,  illorum  tunc  arma,  illorum 
intueri  manus :  feroces  et  suopte  ingenio,  et  pleni 
adhortantium  vocibus,  in  mediujn  iater  duas  acies 


38  T.  LIVII 

Certarainis  procedunt.  Consederant  utrimque  pro  castris  duo 
^'^"P  ■  exercitus,  periculi  magis  praesentis,  quam  cmae,  ex- 
pertes  :  quippe  imperium  agebatur,  in  tam  pauco- 
rum  virtute  atque  fortuna  positum  •  itaque  ergo 
erecti  suspensique  in  minime  gratum  spectaculum 
animo  intenduntm*.  Datur  signum  :  infestisque  ar- 
mis,  velut  acies,  terni  juvenes,  magnorum  exercituum 
animos  gerentes,  concurrunt :  nec  his,  nec  illis  pe- 
riculum  suum  ;  publicum  imperium  servitiumque 
obversatur  animo,  futuraque  ea  deinde  patriae  fortu- 
na,  quam  ipsi  fecissent.  Ut  primo  statim  concursu 
increpuere  arma,  micantesque  fulsere  gladii,  horror 
ingens  spectantes  perstringit  :  et,  neutro  inclinata 
spe,  torpebat  vox  spiritusque.  Consertis  deinde  ma- 
nibus,  quum  jam  non  motus  tantum  corporum,  agi- 
tatioque  anceps  telorum  armorumque,  sed  vulnera 
quoque  et  sanguis  spectaculo  essent  3  duo  Romani, 
super  aliiun  aliis,  vulneratis  tribus  Albanis,  exspi- 
rantes  conruerunt :  ad  quorum  casum  quum  con- 
clamasset  gaudio  Albanus  exercitus,  Romanas  le- 
giones  jam  spes  tota,  nondum  taraen  cura,  deseru- 
erat,  exanimes  vice  unius,  quem  trcs  Curiatii  cir- 
curasteterant.  Forte  is  integer  fiiit,  ut  universis  solus 
nequaquam  par,  sic  adversus  singulos  ferox.  Ergo, 
«t  segregaret  pugnam  eorum,  capessit  fugam,  ita 
ratus  secuturos,  ut  quemque  vulnere  adfectum  cor- 
pus  sineret.  Jam  aliquantimi  spatii  ex  eo  loco,  ubi 
pugnatum  est,  aufngerat,  quura  respifciens  videt  Hia- 
gnis  intervallis  sequentes :  unum  haud  procul  ab 
sese  abesse.  In  eum  magno  inpetu  rediit.  Et,  dum 
Albaniis  cxercitus  Inclamat  Curiatiis,  uti  opemferant 
fratri,  jam  Horatius,  caeso  hoste  victor,  secundam 
pugnam  petcbat :  tum  clamorej  qualis  ex  inisperato 


L1BJ5II  I.    CA1>.  XXVI.  39 

:  f«ventium  •  solet,  'Roniani  adjuvant  militem  suum  : 

«*t  iUe  deftmgi  pFoelio  festinat.  Prius  itaque,  quam 
'ialter,  qui  nec  procul  aberat,  consequi  posset,  et  al- 
terum  Guriatium  conficit.  Jamque,  aequato  Mar- 
te,  singuU  supererant ;  sed  nec  spe,  nec  viribug 
pares  :  alterum,  intactum  ferro  corpus  et  geminata 
■rictoria,  ferocem  in  certamen  tertium  dabant :  al- 
ter,  fessum  vulnere,  fessum  cursu  trahens  corpus, 
victusque  fratrum  ante  se  strage,  victori  objicitur 

-hosti :  nec  illud  proelium  fuit.  Romanus  exsultans, 
Duos,  iuquit,  fratrum  manibus  dedi :  tertium  caussce 
belli  hiijasce,  ut  Romamis  Alhano  imperet,  dabo.  Male 
sustinenti  arma  gladium  superne  jugulo  defigit :  ja- 
centem  spoliat.  Romani  ovantes  ac  gratulantes  Ho- 
ratium    accipiunt  ;     eo    majore    cum    gaudio,    quo 

»"  prope  metum  res  fyerat.  Ad  sepulturam  inde  suo- 
rum  nequaquam  paribus  animis  vertuntur ;  quippe 
imperio  alteri  aueti,  alteri  ditionis  alienas  facti.     Se- 

"  pulcra  exstant,  quo  quisque  loco  cecidit :  duo  Ro- 

"  mana  uno  loco  propius  Albam,  tria  Albana  Romam 
versus  ;   sed  distantia  locis,  et  ut  pngnatum  est. 

XXVI.  Pnusquam  inde  digrederentur,  roganti 
Metto,  ex  fcedei'e  icto  quid  imperaret,  imperat  Tul- 
lus,  uti  juventutem  in  armis  habeat  :  usurum  se  eo- 
rum  opera,  si  bellum  cum  Veientibus  foret.  Ita 
exercitus  inde  domos  abducti.  Princeps  Horatius 
ibat,  trigemina  spolia  prae  se  gerens  :  cui  soror  vir- 
go,  quae  desponsa  uni  ex  Curiatiis  fuerat,  obvia  ante 
portam  Capenam  fuit  :   cognitoque  super   humeros 

"  fratris  paludamento  sponsi,  quod  ipsa  confecerat, 
solvit  crines,  et  flebiliter  nomine  sponsum  mortuum. 
adpellat.  Movet  feroci  juveni  animum  comploratio. 
sororis   in   victoria   sua   tantoque   gaudio   publico. 


40 


T.  LIVII 


Horatius 
sororem 
occidit. 


In  jus  vo 
catur. 


Stricto  itaque  gladio,  simul  verbis  increpans,  trans-' 
figit  puellam.  Abi  hinc  cum  inmaturo  amore  ad  spo7i' 
sum,  inquit,  oblita  fratrum  viortuorum  vivique,  oblita 
patrice.  Sic  eat,  qucEcumque  Romana  lugebit  hostem. 
Atrox  visum  id  facinus  Patribus  plebique  :  sed  re- 
cens  mcritum  facto  obstabat :  tamen  raptus  in  jus  ad 
regem.  Rex,  ne  ipse  tam  tristis  ingratique  advulgus 
judicii,  aut,  secundum  judicium,  supplicii  auctor  es- 
set,  concilio  populi  advocato,  Dtiumviros,  inquit,  qui 
Horatio  perduellionem  judicent,  secundum  legem  facio^ 

.  Lex  horrendi  carminis  erat  :  Duumviri  perdueUiO' 
nem  judicent.  Si  a  duumviris  provocarit,  provocatione 
certato :  si  vincent,  caput  obnubito :  infelici  arbori  reste 
suspcndito :  verberato  vel  intra  pomoerium,  vel  extra 
pomoerium.  Hac  lege  duumviri  creati,  qui  se  absol- 
vcre  non  rebantur  ea  lege,  ne  innoxium  quidem, 
posse,  quura  condemnassent ;  tum  alter  ex  his,  P. 
Horali,  tihi  perduellionem  judico,  inquit,  I,  lictor, 
conliga  manus.  Accesserat  lictor,  injiciebatque  la- 
queum,  Tum  Horatius,  auctore  TuUo,  clemente  le- 
gis  interprete,  Provoco,  inquit.  Ita  de  provocatione 
certatum  :ul  popidum  est.  Moti  homines  sunt  in 
eo  jndicio,  maxime  P.  Horatio  patre  proclamante, 
se  filiam  jiu-e  caesam  judicare  :  ni  ita  esset,  patrto 
jure  in  filium  animadversuriim  fiiisse.  Orabat  de- 
inde,  ne  sc,  quem  paullo  ante  cum  egregia  stirpe 
conspexissent,  orbum  liberis  facerent.  Intcr  hiec 
senex,  juvenem  amplexus,  spolia  Curiatiorum  fixa 
eo  loco,  qui  nunc  Pila  Horatia  adpcllatur,  osten- 
tans,  Hunccine,  aiebat,  quem  modo  decoratum  ovan- 
temque  victoria  incedentem  vidistis,  Quirites,  eum  stib 

,furca  vinctum  inter  verbera  et  cruciatus  videre  potestis? 
quod  vix  Alhanorum  ocuU  tam  deforme  spectaciduni 


LIBER  I.    CAP.  XXVII.  4I 

ferre  possent.     I,  Uctor,  conliga  vianus,  qua  paullo 

ante  armata  imperium  populo  Romano  pepererunt.     I, 

caput   obnube   liberatoris  urbis  hujus :   arbori   infelici 

suspende :  verbera,  vel   intra  pomcerium,  modo   inter 

illa  pila  et  spoUa  hostium ;  vel  extra  pomcerium,  modo 

intra  sepulaa  Curiatiorum.     Quo  enim  ducere  huncju- 

venem,  potestis,  uhi  non  sua  decora  eum  a  tanta  foedi- 

tate  supplicii  vindicent?  Non  tulit  populus  nec  pa- 

tris    lacrimas,  nec  ipsius    parem    in  omni    periculo 

animum  :   absolveruntque  admiratione  magis  virtu-  Absolvitur 

tis,  quani  jure  caussae.     Itaque,  ut  coedes  manifesta 

aliquo  tamen  piaculo  lueretur,  imperatum  patri,  ut 

filium    expiaret    pecunia    publica.       Is,  quibusdam 

•  piacidaribus  sacrificiis  factis,  quse  deinde  genti  Ho- 

ratiae  tradita  sunt,  transmisso  per  viam  tigillo,  ca- 

pite  adoperto,  velut  sub  juguni  misit  juvenem.     Id 

hodie  quoque  publice  semper  refectum  manet.     So- 

rorium    tigillum  vocant.     HoratiEe  sepulcrum,  quo 

loco  conruerat  icta,  constructum  est  saxo  quadrato, 

XXVII.    Nec   diu  pax  Albana  mansit.     Invidia 

vulgi,  quod   tribus  militibus  fortuna  publica  com- 

missa  fuerit,  vanum  ingcnium  dictatoris  conrupit  j  , 

et,    quoniam    recta    consilia  haud  bene   eveiierant, 

pravis  reconciliare  popularium  animos  coepit.     Igi- 

tur,   ut  prius    in  bello  pacem,  sic  in    pace  bellum 

quarens,  quia  suae.  civitati  animorum  plus,  quam  vi- 

rium,  cernebat  esse,  ad  bellum  palam  atque  ex  edic- 

to  gerundum  alios  concitat  populos  :   suis  per  spc- 

ciem   societatis    proditionem    reservat.      Fidenates, 

colonia  Romana,  Veientibus  sociis  consilii  adsumtis, 

pacto  trausitionis  Albanonmi  ad  bellum  atque  arma 

incitantur.     Qmmi  Fidenae  aperte  descissent,  Tul-  Bellum 

■  .  cum  Fide- 

lus  jMcttOj  excrcituque  ejus  ab  Alba  adcito,  contra  natihus. 


4^  ^.  LIVII 

bostes  ducit.  Ubi  Anienem  transiit,  ad  conflucntes 
conlocat  castra.  Inter  eum  locum  et  Fidenas  Veien- 
tium  exercitus  Tiberim  transierat.  Hi  et  in  acie 
prope  flumen  tenuere  dextrum  cornu :  in  sinistro 
Mettiper-  Fidenates  propius  montes  consistunt.  Tullus  ad- 
■dia.  versus  Veientem  bostem  dirigit  suos  :   Albanos  con- 

tra  legionem  Fidenatium  conlocat.  Albano  non 
plus  animi  erat,  quam  fidei  :  nec  manere  ergo,  nec 
transire  aperte  ausus,  sensim  ad  montes  succedit. 
Inde,  ubi  satis  subisse  sese  ratus  est,  erigit  totam 
aciem  :  fluctuansque  animo,  ut  tereret  tempus,  or- 
dines  explicat.  Consilium  erat,  qua  fortuna  rem 
daret,  ea  inclinare  vires.  Miraculo  primo  esse  Ro- 
manis,  qui  proximi  steterant,  ut  nudari  latera  sua 
sociorum  digressu  senserunt  :  inde  eques  citato 
equo  niinciat  regi,  abire  Albanos.  Tullus  in  re  tre- 
pida  duodecim  vovit  Salios^  fanaque  Pallori  ac  Pa- 
vori.  Equitem,  clara  increpans  voce,  ut  bostes  ex- 
audirent,  redire  in  prceUum  jubet :  nihil  trepidatione 
opus  esse :  suo  jussu  circumduci  Alhanuvi  exercitum, 
ut  Fidenatium  nuda  terga  invadant.  Idem  imperat, 
ut  hastas  equites  erigere  jubeat.  Id  factum  magn^e 
parti  peditum  Romanorum  conspectum  abeuntis  Al- 
bani  exercitus  intcrscpsit,  Qui  viderant,  id,  quod 
ab  rege  auditum  erat,  rati,  eo  acrius  pugnant. 
Terror  ad  hostes  transit  :  et  audiverant  clara  voce 
dictum,  et  magna  pars  Fidenatium,  ut  qui  coloni 
additi  Romanis  essent,  Latine  sciebant.  Itaque, 
ne  subito  ex  coUibus  dccursu  Albanorum  intcrclu- 
derentur  ab  oppido,  terga  vertunt.  Instat  TuUus, 
fusoque  Fidenatium  coiTiu,  in  Veientcm,  alieno  pa- 
vorc  perculsum,  ferocior  redit.  Kec  illi  tulere  in- 
petum  :  sed  ab  cffusa  fuga  fiumen  objectum  a  ter- 


LIBER  I.    CAP.  XXVIII.  43 

go  arcebat,     Quo  postquam  fuga  iiiclinavit ;   alii,  Romani 
anna  foede  jactantes,  in  aquam  caeci  ruebant ;  alii,  ^"^'o''"' 
duni  cunctantur  in  vipis,  inter  fugae  pugnaeque  con- 
silium   obpressi.       Non   alia  ante  Romana   pugna 
atrocior  fuit, 

XXVIII.  Tum  Albanus  exercitus,  spectator  cer- 
taminis,  deductus  in  campos,  Mettus  Tullo  devic- 
tos  hostes  gratulatur :  contra  Tullus  Mettum  be- 
nigne  adloquitur.  Quod  bene  vertat,  castra  Alba- 
nos  Romanis  castris  jungere  jubet :  sacrificium  lus- 
trale  in  diem  posterum  parat,  Ubi  inluxit,  paratis 
omnibus,  ut  adsolet,  vocari  ad  concionem  utrum- 
que  exercitum  jubet.  Praecones,  ab  extremo  orsi, 
primos  excivere  Albanos.  Hi,  novitate  etiam  rei 
tooti,  ut  regem  Romanum  concionantem  audirent, 
proximi  constitere,  Ex  composito  armata  circum- 
datur  Romana  legio :  centurionibus  datum  nego- 
tium  erat,  ut  sine  mora  imperia  exsequcrentur, 
Tum  ita  Tullus  infit  •  Romaiti,  si  umquam  ante  alias  SnppMdum. 
ullo  in  bello  fnit,  quod  primum  Diis  inmortalibus  gra-  ™^"° 
tias  ageretis,  deinde  vestrce  ipsorum  virtuti,  hesternum 
id  proelium  fuit.  Dimicatum  est  enim  non  magis  cum 
hostibus,  quum,  quce  dimicatio  major  atque  periculo- 
sior  est,  cum  proditione  ac  perjidia  sociorum.  Nam, 
ne  vos  falsa  opinio  teneat,  injussu  meo  Albani  subicre 
ad  montcs :  nec  imperium  illud  meum,  sed  consilium 
et  imperii  simulatio  fuit :  ut  nec,  vohis  ignorantibus 
deseri  vos,  averteretur  a  certamine  animus ;  et  hostibus, 
circumveniri  se  a  tcrgo  ratis,  terror  ac  fuga  injiceretur. 
Nec  ea  rulpn,  quam  arguo,  omnium  Albanorum  csf. 
Ducem  sccuti  sunt :  ut  et  vos,  si  quo  ego  inde  agmen 
dccUnare  voluissem,  fecissetis.  Mettus  ille  est  ductor 
iti)iei-is    hvjus,    Mettus   idcm   hujus  machinator   bellit 


44  T.  LIVII 

Mettus  fcederis  Romani  Jlbanique  rvptor.     Audeat  de- 

inde  talia  alius,  ??ist  in  hunc  insigne  jam  documentum 

wortalibus  dedcro.     Centuriones  armati  Mettum  cir- 

cunif-istunt  :     rcx    cetera,    ut    orsus    erat,    peragit. 

Quod  bonum,  faustum,  felixque  sit  populo  Romano  ac 

mihi,  vohiaque,  Albani ;  popidum  omnem  Albanum  Ro- 

mam  traducere  in  animo  est ;  civitatem  dare  plebi ; 

primores  in  patres  legere ;   unam  urhem,   unam  rem- 

publicam  facere.      Ut  ex  uno  quondam  in  duos  popu- 

los  divisa  Albana  res  eM,  sic  nunc   in  unum   redeat. 

Ad  haec  Albana  pubes,  inermis  ab  armatis  septa,  in 

variis  voluntatibus,  communi  tamen  metu  cogente, 

silentium   tenet.     Tum   TuUus  :   Mette  Fuffeti,    in- 

quit,  si  ipse  discere  possesfidem  ac  fcedera  servare,  vivo 

tibi  ea  disciplina  a  me  adhibita  esset.  Nunc  quoniam  fu- 

vm  insanabile  ingenium  est,  at  tu  tuo  supplicio  doce  hu- 

manum  genus  ea  sancta  credere,  qucE  a  te  violata  sunt. 

Ut  igitur  puullo  ante  animiim  inter  Fidenatem  Ronm- 

namque  rem  ancipitem  gessisti,  ita  jam  corpus  passiru 

distrahendum  dabis.     Exinde,   duabus  admotis  qua- 

drigis,  in  currus  earum  distentura  inligat  Mettum : 

deinde  in   diversum  iter  equi  concitati,  lacerum  in 

iitroque  curru  corpus,  qua  inhsserant  vinculis  mtm- 

bra,    portantes.     Avertere  omnes  a  tanta  foeditate 

spectacuH  oculos.     Primum  ultimunique  illud  sup- 

phcium    apud    Romanos    exempU    parum    memoris 

legum  humanarimi  fuit :   in  ahis  gloriari  Ucct,  nuUi 

gentium  mitiores  placuisse  poenas. 

U.  C.  87.         XXIX.    Inter    h^ec  jam    prieniissi   Albam    erant 

A.  C.  663.   gq„ites,  qui  mukitudincm  traducerent  Romam.    Le- 
Albadiruta.     '  '    i 

giones  dcinde   ductie   ad   dirucndam    urbem.     Quae 

ubi  intravere  portas,  non  quidem  fuit  tumultus  iUe, 

n.cc    pavor,    quaUs    captarum    cssc    urbium   sohrt  ; 


LIBER  I.    CAP.  XXX.  45 

quum,  effractls  portis,   stratisve   ariete  muris,   aut 
arce  vi  capta,  clamor  hostilis  et  ciirsus  per  urbem 
armatorum  omnia  ferro  flammaque  miscet :  sed  si- 
lentium  triste   ac  tacita  moestitia   ita    defixit  om- 
nium  animos,  ut,  prse  metu  obliti,  quid   relinque- 
rent,  quid   secum   ferrent,   deficiente    consilio,   ro- 
gitantesque  alii  alios,    nunc   in   liminibus   starent, 
nunc   errabundi  domos   suas,   ultimum  illud  visuri, 
pervagarentur.     Ut  vero  jam  equituui  clamor  exire 
jubentium  instabat,  jam  fragor  tectorum,  qure  di- 
ruebantur,  ultimis  urbis  partibus  audiebatur,  pulvis- 
que,  ex  distantibus  locis  ortus,  velut  nube  iuducta 
omnia  inpleverat  j  raptim,  quibus  quisque  poterat, 
elatis,  quum  larem  ac  penates  tectaque,  in  quibus 
natus  quisque  educatusque  esset,  relinquentes  exi- 
rent  :  jam  continens  agmen  migrantium  inpleverat 
vias :  et  conspectus  aliorum  mutua  miseratione  in- 
tegrabat  lacrimas  :  vocesque  etiam  miserabiles  ex- 
audiebantur  ;  mulierum  praecipue,  quum  obsessa  ab 
armatis  templa  augusta  praeterirent,  ac  velut  captos 
relinquerent  Deos.     Egressis    urbem  Albanis,  Ro- 
manus  passim  publica  privataque  onmia  tecta  ad-     - 
jequat  solo,  unaque  hora  quadringentorum  annorum 
opus,  quibus  Alba  steterat,  excidio  ac  ruiuis  dedit. 
Templis  tamen  Deum   (ita  enim   edictum   ab   rege 
fuerat)  temperatum  est. 

XXX.  Roma  interim  crescit  Albae  ruinis  :  dupli-  Coelius 

catur  civiura  numerus,     Coelius  additar  urbi  mons  :  "^'^"^  ^ 

'  additus 

et,  quo  frequentius  habitaretur,  eam  sedem  Tullus 
regiae  capit,  ibiciue  habitavit.  Principes  Albano- 
rum  in  Patres,  ut  ea  quoque  pars  reipublicae  cres- 
ceret,  legit  TuIIios,  Servilios,  Quinctios,  Geganios, 
Curiatios,  Cloelios  :  templumque  ordini  ab  se  aucto 


46  T.  LITH 

curiam  fecit,  quae  Hostilia  usque  ad  patrum  oostrQ- 

rum  aetatem  adpellata  est :  et,  ut  omniura  ordinum 

viribus  aliquid  ex  novo  populo  adjiccretur,  equitum 

A  C  652    decem  turmas  ex  Albanis  legit.     Legioues  et  vete- 

res  eodem  supplemento  explevit,  et  novas  scripsit. 

Bellum        jjac  fiducia  virium  TuUus  Sabinis  bellum   indicit, 
cum  Sabi-  .  ,         _,  ... 

Bis.  genti  ea  tempestate  secundum  ii,truscos  opulentissi- 

mse  viris  armisque.     Utrimque  injuriai  factas,  ac  res 

nequidquam  erant  repetitae.     Tullus  ad  Feroniae  fa- 

num  mercatu  frequenti  negotiatores  Romanos  con- 

prehensos  querebatur.     Sabini  suos  prius  in  lucura 

confugisse  ac  Romae  retentos.     Hae  caussae  belli  fe- 

rebantur.     Sabini,  haud  paruro  memores,  et  suarum 

Tirium  partem  Romse  ab  Tatio  locatam,  et  Roma- 

nam  rem  nuper  etiam  adjectione  populi  Albani  auc- 

tam,  circumspicere  et  ipsi  externa  auxilia.     Etruria 

erat  vicina,    proximi  Etruscorum  Veientes.     Inde, 

cb  residuas  bellorum  iras  maxime  sollicitatis  ad  de- 

fectionem  animis,  vohmtarios  traxere  :  et  apud  va- 

gos  quosdam  ex   inopi   plebe  etiam  merces  valuit. 

Publico  auxilio  nullo  adjuti  sunt  :    valuitque  apud 

Veientes   (nam   de  ceteris  minus  mirum  est)  pacta 

cum  Romulo    induciarum  fides.     Quum  bellum  u- 

trimque    surama   ope  pararent,    vertique   in    eo  ret 

videretur,  utri  prius  arma  inferrent,  occupat  Tul- 

Kis  in  agrmn   Sabinum  transire.     Pugna  atrox  ad 

silvam  MaHtiosam  fuit :   ubi  et  peditum  quidem  ro- 

bore,  ceterum  equitatu  aucto  nuper,  pkirimum  Ro- 

mana  acies  vahiit.  Ab  equitibus  repente  invectis  tur- 

bati  ordines  sunt  Sabinorum  :  nec  pugna  deinde  illis 

constare,  nec  fuga  explicari  sine  magna  c?ede  potuit. 

XXXI.  Devictis  Sabinis,  quum  in  magna  gloria 

magnisque  opibus  regnum  TiJh  ac  tota  res  Romana 


LIBER   I.    CAP.  XXXI.  47 

esatt,  nunciatum  regi  Patribusque  est,  in  monte  Al- 

bano  lapidibus  pluisse.     Quod  quum  credi  vix  pos- 

set,  missis  ad  id  visendum  prodigium,  in  conspectu, 

haud  aliter  quam  quum  grandinem  venti  glomera- 

tam  in  terras  agunt,  crebri  cecidere  ccelo  lapides. 

Visi  etiam  audire  vocem  ingentem  ex  summi  cacu- 

minis    luco,   nt  patrio  ritu   sacra  Albani  facerent^ 

qua;,  velut  Diis  quoque  simul  cum  patria  relictis, 

oblivioni  dederant ;   et  aut  Romana  sacra  suscepe- 

rant,  aut,  fortunae,  ut  fit,  obirati,  cultum  relique- 

rant  Deum,     Romanis  quoque  ab  eodem  prodigio 

novemdiale  sacrum  publice  susceptum  est :   seu  vocc 

ccelesti  ex  Albano  monte  missa,   (nam  id  quoque 

traditur)  seu  aruspicum  monitu.     Mansit  certe  sol- 

lemne,  ut,  quandoque  idem  prodigium  nimciai-etur, 

fcriae  per  novem  dies  agerentur.     Haud  ita  multo 

post  pestilentia  laboratum  est :   unde  quum  pigritia 

militandi  oriretur,  nulla  tamen  ab  armis  quies  daba- 

tur  ab  bellicoso  rege,  salubriora  etiam  credente  mi- 

litiae,   quam    domi,  juvenum  corpora  esse :    donec 

ipse  quoque  longinquo  morbo  est  inplicitus.      Tunc  Tulli  mor- 

adeo  fracti  simul  cum  corpore  sunt  spiritus  illi  fero- ""'"'^°'*' 

ces,  ut,  qui  nihil  ante   ratus   esset  minus  regium, 

quam  sacris  dedere  animum,  repente  omnibus  ma- 

gnis    parvisque    superstitionibus   obnoxius    degeret, 

religionibusque  etiam  populum  inpleret.    Vulgo  jam 

homines,  eum   statum  rerum,  qui  sub  Numa  rege 

fuerat,    requirentes,    unam   opem    aegris  corporibus 

relictam,  si  pax  veniaque  ab   Diis   inpetrata  esset, 

credebant.     Ipsum  regem,  tradunt,  volventem  com- 

mentarios  Numae,    quum  ibi   quaedam   occulta  sol- 

lemnia  sacrificia  Jovi  Elicio  facta  invenisset,  ope- 

ratunl  his  sacris  se  abdidisse :  sed  non  rite  initunv 


48  T.  LIVII 

aut  curatum  id  sacrum  esse ;   nec  solum  nullam  el 

oblatam  ccelestium  speciem^  sed  ira  Jovis^  sollici- 

tati  prava  religione,  fulmine  ictum  cum  domo  con- 

flagiasse.     Tullus  magna  gloria  belli   regnavit  an- 

nos  duos  et  triginta. 

U.  C.  114.       XXXII.  Mortuo  TuUo,  res,  ut  institutum  lam  in- 
A.  C.  638.     .....  ,  -o  1.  . 

de  ab  initio  erat,  ad  ratres  redierat :  hiquc  mterre- 

Ancus         cTQyyy  nominaverant :    quo  comitia  habcnte,  Ancum 

Marcius       r^,       .  ?  •        -r. 

rex  electus.  Marcium  regem  populus  creavit :   Patres  fucre  auc- 

tores.      Numae    Pompilii    regis    nepos,    filia    ortus, 

Ancus  Marcius  erat :   qui,  ut  regnare  coepit,  et  avi- 

tse  gloriae  inemor,  et  quia  proximum  regnum,  cetera 

Sacra  rite     egregium,  ab  una  parte  haud  satis  prosperum  fuerat, 

rat^°  ^'^""aut  neglectis  religionibus,  aut  prave  cultis  ;  longe 

antiquissimum  ratus,  sacra  publica,  ut  ab  Numa  in- 

stituta  erant,  facere  ;   omnia  ea  ex  commentariis  re- 

gis  pontificem  in  album  relata,  proponere  in  publico 

jubet.     Inde  et  civibus  otii  cupidis,  et  finitimis  ci- 

vitatibus  facta  spes,  in  avi  mores  atque  instituta  re- 

gem  abiturum.     Igitur  Latini,  cum  quibus,  Tullo 

regnante,  ictum  foedus  erat,  sustulerant  animos :   et, 

quum   incursionem  in    agrum  Romanum  fecissent, 

repetentibus   res  Romanis  superbe  responsum  red- 

dunt ;    desidem   Romanum  regem   inter  sacella   et 

aras  acturum  esse  regnum  rati.     Medium   erat   in 

Anco  ingenium,  et  Numae,  et  Romuli  memor :   et, 

praeterquam  quod  avi  regno  magis  necessariam  fu- 

isse  pacem  credebat,  quum  in  novo,  tum  feroci  po- 

pulo  ;   etiam,  quod  illi  contigisset  otium,  sine  inju- 

ria  id  se  haud  facile  habiturum  :   tentari  patientiam, 

et  tentatam  contemni  :   temporaque  csse  Tullo  regi 

aptiora,  quam  Numse.     Ut  tamen,  (juoniam  Numa 

in  pace  religiones  instituisset,  a  se  bellicje  ceremo- 


LIBER  I.    CAP.  XXXII.  49 

iiiae  proderentur ;  nec  gererentur  solum,  sed  etiam 

indiccrentur  bella  aliquo  ritu  j  jus  ab  antiqua  gente 

yEquicolis,  quod   nunc  feciales   habent,   descripsit, 

quo  res  repetuntur.     Legatus,  ubi  ad  fines  eorum  ^^'^' '"•*'" 
.  ,  •  1         /•!      ,1         cendi  ritus. 

venit,  unde  res  repetuntur,  capite  velato  nlo  (lanae 

velamen  est)  Audi,  Jupiter ;  inquit,  audite,fines ;  (cu- 

juscumque  gentis  sunt,  nominat)  audiat  fas.     Ego 

sum  puhlicus  nuncitts  populi  Romani,  juste  pieque  le- 

gatus  venio,  verbisque  meis  fides  sit.     Peragit  deinde 

postulata.     Inde  Jovem  testem  facit :   Si  ego  injuste 

inpieque  illos  homines  illasque  res  dedier  nuncio  populi 

Romani  mihi  exposco,  tum  patriee  compotem  me  num- 

quam  siris  esse.    Hddc,  quum  fines  suprascandit,  haec, 

quicumque  ei  primus  vir  ob^nus  fuerit,  haec,  portam 

ingrediens,  haec,  forum  ingressus,  paucis  verbis  car- 

minis  concipiendique  jurisjurandi  mutatis,  peragit : 

si  non  deduntur,  quos  exposcit,  diebus  tribus  et  tri- 

ginta  (tot  enim  sollemnes  sunt)  peractis,  bellum  ita 

indicit  :  Audi,  Jupiter,  et  tu,  Juno,  Quirine,  Diique 

omnes  ccelestes,  vosque  terrestres,  vosque  inferni  audite. 

Ego  vos  testor,  populum  illum,  (quicimique  est,  no- 

minat)   injustum  esse,  neque  jus  persolvere.     Sed  de 

istis  rebus  in  patria  majores  natu  consulemus,  quo  pacto 

jus  nostrum  adipiscamur.     Cum  his  nuncius  Romam 

ad  consulendum   redit.     Confestim   rex   his   ferme 

verbis    Patres    consulebat  :    Quarum  rerum,  litium, 

caussarum  condixit  pater  patratus  populi  Romani  Qui- 

ritium  patri  patrato  priscorum  Latinorum  hominibus- 

que  priscis  Latinis,  quas  res  dari,  fieri,  solvi  oportuit, 

quas  res  nec  dederunt,  nec  fecerunt,  nec  solverunt,  dic, 

inquit  ei,  quem  primum  sententiam  rogabat,  quid 

censes  ?  Tum  ille :   Puro  pioque  duello  qiuerendas  cen- 

seo,  itaque  consentio,  consciscoque.     Inde  ordine  aKi 

VoL.  I.  D 


5©  T.  LIVII 

rogabantur  :  quandoque  pars  majoreoruni,  qui  ad- 
erant,  in  eanideni  sententiam  ibat,  bellura  erat  con- 
sensu.  Fieri  solitum,  ut  fecialis  hastam  ferratam 
aut  sanguineam  praeustam  ad  fines  eorum  ferret,  et, 
non  minus  tribus  puberibus  prsesentibus,  diceret  : 
Quod  populi  priscorum  Latinorum  hominesque  prisci 
Latini  adversus  populum  Romanum  Quiritium  fece- 
runt,  deliqucrunt,  quod  populus  Romanus  Quiritium  bel- 
lum  cum  priscis  Latinis  jiissit  esse,  senatusque  populi 
Romani  Quiritium  censuit,  consensit,  conscivit,  ut  hel- 
lum  cum  priscis  Latinis  Jieret ;  oh  eam  rem  ego  popu- 
lusque  Ro7mmus  populis  priscorum  Latinorum  homini- 
busque  priscis  Latinis  bellum  indico  facioque.  Id  ubi 
dixisset,  hastam  in  fines  eorum  emittebat.  Hoc 
t\\m  modo  ab  Latinis  repetitae  res,  ac  beUum  in- 
dictum  :   moremque  eum  posteri  acceperunt. 

XXXIII.  Ancus,  demandata  cura  sacrorum  fla- 

minibus  sacerdotibusque   aliis,  exercitu   novo  con- 

Bellum       scripto  profectus,  Politorium,  urbem  Latinorum,  vi 

cum  Lati-    cepit ;   secutusque  morem  regum  priorum,  qui  rem 

Romanam  auxerant  hostibus  in  civitatem  accipien- 

dis,    multitudinem    omnem    Romam    traduxit  :     et, 

quum  circa  Palatium,  sedem  veterum  Romanorum, 

Sabini  Capitolium    atque   arcem,  Coelium  montem 

Aventinus   Albani    inplessent  ;     Aventinum    novse    muhitudini 

mons  ad-     datum  :   additi  eodem  haud  ita  multo  post,  Tellenis 

ditus.  Ficanaque  captis,  novi  cives.     Politorium  inde  rur- 

sus    bello    repetitum,    quod    vacuum    occupaverant 

prisci  Latini :   eaque  caussa  diruendae  urbis  cjus  fuit 

Romanis,  ne   hostium   semper  receptaculum  esset. 

Postrcmo,  orani  bcUo  Latino  MeduIIiam  compulso, 

aliqvianidiu  ibi  marte  incerto,  varia  victoria,  pugna- 

tum  est :  nam  et  urbs  tuta  munitionibus,  praesidio- 


LIBER  I.    CAP.  XXXIV.  5I 

que  firmata  valido  erat,  et,  castris  in  aperto  positis, 

aliquoties  exercitus  Latinus  cominus  cum  Romanis 

signa  contulerat.    Ad  ultimum,  omnibus  copiis  con- 

nisus,  Ancus  acie  primum  viucit  :  inde,  ingenti  prae- 

da  potitus,  Romam  redit,  tum  quoque  multis  milli- 

bus  Latinorura   in   civitatem    acceptis  ;    quibus,   ut 

jungeretur  Palatio  Aventinum,  ad  Murcis  datae  se- 

des.     Janiculum  quoque  adjectum  ;  non  inopia  loci,  Janiculum 

,  ,  ,         .  i       •  1  urbi  con- 

sed  ne  quando  ea  arx  hostium  esset  :  id  non  m^iro  •  j^j.f^^^ 

solum,  sed  etiam,  ob  commoditatem  itineris,  ponte 

sublicio,  tmn  primum  in  Tiberi  facto,  conjungi  urbi 

placuit.     Quiritium  quoque  fossa,  haud  parvum  mu- 

nimentum  a  planioribus  aditu  locis,  Anci  regis  opus 

est.     Ingenti  incremento  rebus  auctis,  quum  in  tan- 

ta  multitudine  hominum,  discrimine  recte  an  per- 

peram  facti   confuso,    facinora   clandestina   fierent, 

carcer  ad  terrorem  increscentis  audaciae  media  urbe, 

inminens  foro   sedificatur.     Nec   urbs   tantum   hoc 

rege  crevit,  sed  etiam  ager  finesque.     Silva  Maesia 

Veientibus  ademta,  usque  ad  mare  imperiura  prola- 

tum,  et  in  ore  Tiberis  Ostia  urbs  condita  :   salioae 

circa  factae,  egregieque  rebu5  bello  gestis,  aedis  Jo- 

vis  Feretrii  amplificata. 

XXXIV.  Anco  regnante,  Lucumo,  vir  inpiger  ac  U.  C.  121. 

divitiis  potens,  Romam  conmigravit,  cupidine  niax-  j^'  rp'  ^"^V 

ime  ac  spe  magni  honoris,  cujus  adipiscendi  Tarqui-nius  Ro- 

niis  (nam  ibi  quoque  peregrina  stirpe  oriundus  erat)  ^^^  venit. 

facultas  non  fuerat.    Damarati  Corlnthii  fiiius  erat ; 

qui,  ob  seditiones  domo  profugus,  quum  Tarquiniis 

forte  consedisset,  uxore  ibi    ducta,   duos  filios  ge- 

nuit.     Nomina  his  Lucumo   atque  Aruns   fuerunt, 

Lucuijio  superfuit  patri,  bonorum  omnium  lieeres  : 

Aruns    prior,  quam   pater,  moritur,  uxore  gravida 

D2 


^a  T.  LIVII 

Ejus  genus  relicta.  Nec  diu  manet  superstes  filio  pater  :  qui 
quum,  ignorans  nurum  ventrem  ferre,  inmemor  in 
testando  nepotis  decessisset,  puero,  post  avi  mor- 
tem  in  nullam  sortem  bonorum  nato,  ab  inopia 
Egerio  inditiun  nomen.  Lucumoni  contra,  omnium 
haeredi  bonorum,  quum  divitiae  jam  animos  face- 
rent,  auxit  ducta  in  matrimoniiim  Tanaquil,  summo 
loco  nata,  et  quae  haud  facile  iis,  in  quibus  nata 
erat,  humiliora  sineret  ea,  quae  innupsisset.  Sper- 
nentibus  Etruscis  Lucumoneni,  exsule  advena  or- 
tum,  ferre  indignitatem  non  potuit ;  oblitaque  in- 
genitae  erga  patriam  caritatis,  dummodo  virum  ho- 
noratum  videret,  consilium  migraudi  ab  Tarquiniis 
cepit.  Roma  est  ad  id  potissimum  visa  :  in  novo 
populo,  ubi  omnis  repentina  atque  ex  virtute  nobili- 
tas  sit,  futmnun  locum  forti  ac  strenuo  viro :  re- 
gnasse  Tatium  Sabinum  :  arcessitum  in  regnum 
Numam  a  Curibus  :  et  Ancum  Sabina  matre  ortum, 
nobUemque  una  imagine  Numae  esse.  Facile  per- 
suadet,  ut  cupido  honorum,  et  cui  Tarquinii  ma- 
terna  tantiun  patria  esset.  Sublatis  itaque  rebus 
conmigrant  Romam.  Ad  JaniciJum  forte  ventum 
erat  :  ibi  ei,  carpento  sedenti  cum  uxore,  aquila, 
suspensis  demissa  leniter  alis,  pileum  aufert :  super- 
que  carpentum  cum  magno  clangore  volitans,  rur- 
sus,  velut  ministerio  divinitus  missa,  capiti  apte  re- 
ponit  :  inde  subhmis  abiit.  Accepisse  id  augurium 
laeta  dicitur  Tanaquil,  perita,  ut  vulgo  Etrusci,  coe- 
lestium  prodigiorum  miilier.  Excelsa  et  alta  spe- 
rare  complexa  vlrum  jubet  :  eam  aHtem  ea  rcgione 
coeU  et  ejus  Dci  nunciam  venisse  :  circa  summum 
culmen  hominis  auspiciura  fecisse :  levasse  humano 
superpositum  capiti  decus,  ut  divinitus  eidem  red- 


LIBER  1.   CAP.  XXXV.  S3 

deret.     Has  spes  cogitationesque  secum  portantes, 

urbem  ingressi  sunt  5  domicilioque   ibi  comparato, 

L.  Tarquinium  Priscum  edidere  nomen.     Romanis 

conspicuum    eum   novitas  divitiaeciue  faciebant :    et 

ipse  fortunam  benigno  adloquio,  comitate  invitandi, 

beneficiisque,  quos  poterat,  sibi  conciliando,  adju- 

vabat ;  donec  in  regiam  quoque  de  eo  fama  perlata 

est :  iiotitiamque  eam  brevi,  apud  regem  llberaliter 

dextreque  obeundo  officia,  in  familiaris  amicitiae  ad- 

duxerat  jura,  ut  publicis  pariter  ac  privatis  consi- 

liis  bello  domique  interesset :  et,  per  omnia  exper- 

tus,  postremo  tutor  etiam  liberis  regis  testamento 

institueretur. 

XXXV.   Regnavit  Ancus  annos  quatuor    et  vi-Moritur 

ginti,  cuilibet  superiorum  regum  belli   pacisque  et" 

artibus  et  gloria  par.     Jam  filii  prope  puberem  seta- 

tem  erant :  eo  magis  Tarquinius  instare,  ut  quam 

primum  comitia  regi  creando  fierent.     Quibus  in- 

dictis,  sub  tempus  pueros  venatum  ablegavit :  isque  T^''*l">"*"s 

.  ,  .  .  .  re2;nura 

pnmus  et  petisse  ambitiose  regnum,  et  orationem  ambit. 

dicitur  habuisse  ad  conciliandos  plebis  animos  com- 

positam  :   Quum,  se  non  rem   novam  petere :  quippe 

qui  non  primiis,  quod  qiiisquam  indignari  mirarive  pos- 

set,  sed  tertius  Romce  peregrinus  regnum  adfectet :  et 

Tatium  non  ex  peregrino  solum,  sed  etiam  ex  hoste,  re- 

gem  factum :  et  Numam,   ignarum  urbis,  non  peten- 

tem,  in  regnum  ultro  adcitum.     Se,  ex  quo  sui  potens 

fuerit,  Romam  cum  conjuge  ac  fortunis  omnibus  con- 

migrasse :   majorem  partem    eetatis  ejus,  qua  civilibus 

officiis  fungantur  h.omlnes,  Romce  se,  quam  in  vetere 

patria,  vlxisse :   domi  militi^eque  sub  haud  pcenitendo 

magi^stro,  ipso  Anco  rege,  Romana  se  jura,  Romanos 

rilus  didicisse.     Obsequio  et  observantia  in  regem  cum 

D3 


54 


T.  LIVII 


U.  C.  138. 
A.  C.  614, 
Eligitur, 


Bellum 
cum  Lati- 
nis. 


Circus 
maximus. 


Ludi  Ro- 
mani. 


Bellum 
cum  Sab 
nis. 


omnibns,  benignitate  erga  alios  cum  rege  ipso  certasse. 
Hsec  eum  liaud  falsa  memorantem  ingenti  consensu 
populus  Romanus  regnare  jussit.  Ergo  virum,  ce- 
tera  egregium,  secuta,  quam  in  petendo  habuerat, 
etiam  regnantem  ambitio  est :  nec  minus  rcgni  sui 
firmandi,  quam  augendae  reipublicse,  mcmor,  cen- 
tum  in  Patres  legit ;  qui  deinde  minorum  gentium 
sunt  adpellati  :  factio  haud  dubia  regis,  cujus  bene- 
ficio  in  curiam  venerant.  Bellum  primum  cum  La- 
tinis  gessit,  et  oppidum  ibi  Apiolas  vi  cepit  :  prae- 
daque  inde  majore,  quam  quanta  belli  fama  fuerat, 
revccta,  ludos  opulentius  instructiusque,  quam  pri- 
ores  reges,  fecit.  Tum  prlmum  circo,  qui  nunc 
maximus  dicitur,  designatus  locus  est :  loca  divisa 
Patribus  equitibusque,  ubi  spectacula  sibi  quisque 
facerent ;  fori  adpellati.  Spectavere  furcis  duode- 
nos  ab  terra  spectacula  alta  sustinentibus  pedes. 
Ludicrum  fuit  equi  pugilesque,  ex  Etruria  maxime 
adciti  :  sollemnes  deinde  annui  mansere  ludi,  Ro- 
mani  Magnique  varie  adpellati.  Ab  eodem  rege  et 
circa  forum  privatis  aedificanda  divisa  sunt  loca  j 
porticus  tabernaeque  factse. 

XXXVI.  Muro  quoque  lapideo  circumdare  ur- 
bem  parabat,  quum  Sabinum  bellum  coeptis  interve- 
nit.  Adeoque  ea  subita  res  fuit,  ut  prius  Anicnera 
transirent  bostes,  quam  obviam  ire  ac  prohibere  ex- 
ercitus  Romanus  posset.  Itaque  trepidatum  Rom;* 
est :  et  primo  dubia  victoria  magna  utrimque  caede 
pugnatum  est.  Reductis  deinde  in  castra  hostium 
copiis,  datoque  spatio  Romanis,  ad  compaianduni 
de  integro  bellum,  Tarquinius,  equitera  maximc  suis 
deesse  viribus  ratus,  ad  Ramnes,  Titienses,  Luce- 
rcs,  quas  centurias  Romulus  scripserat,  adderc  alias 


LIBER  1.    CAP.  XXXVII.  ^^ 

constituit,  suoque  insignes  relinquere  nomine.     Id 

(luia  inaugurato  Romulus  fecerat,  neo^are  Attiis  Na-A*^"^ 
\         .      ,.  "  .    Naviu: 

vius,  inclitus  ea  tempestate    augur,  neque    mutan, 

neque  novum  constitui,  nisi  avcs  addixissent,  posse. 

Ex  eo  ira  regi  mota,  eludensque  artem,  (ut  ferunt) 

Agedum,    in(juit,    divine  tu,  inaugura,  Jierine  possit, 

quod  nunc  ego  mente  concipio.     Quum  ille,  in  augu- 

rio  rem  expertus,  profecto  futuram  dixisset ;   Atqui 

hoc  animo  agitavi,  inquit,  te  novacula  cotem  discissu- 

rum :  capc  IicEC,  et  perage,  quod  aves  f.uce  Jieri  posse 

portendimt.     Tum  illum  haud  cunctanter  discidisse 

cotem   ferunt.     Statua  Atti   capite  velato,  quo    in 

loco  res  acta  est,  in  comitio,  in  gradibus  ipsis  ad 

Isevam  curiac  fuit :   cotem  quoque  eodem  loco  sitam 

fuisse  memorant,  ut  esset  ad  posteros  miraculi  ejus 

monumentum.     Auguriis  certe  sacerdotioque  augu- 

rum  tantus  honos  accessit,  ut  nihil  belli  domique 

postea,  nisi  auspicato,   gereretur  :  concilia  populi, 

exercitus  vocati,  summa  rerum,  ubi  aves  non  admi- 

sissent,    dirimerentur.     Neque    tum  Tarquinius    de 

equitum  centuriis  quidquam    mutavit  :    numero  al- 

terum  tautum  adjecit,  ut  mille  et  octingenti  equites 

in   tribus   centuriis   essent.     Posteriores   modo   sub 

iisdem  nominibus,  qui  additi  ei'aut,   adpellati  sunt  : 

quas   nunc,   quia   gemiuatae   sunt,   sex   vocant  cen- 

turias. 

XXXVII.  Hac  parte  copiarum  aucta,  iterum  cum 

Sabinis  confligitur.     Sed  praiterquam  quod  viribus 

creverat  Romanus  exercitus,  ex  occulto  etiam  addi- 

tur   dolus,   missis,   qui    magnam   vim    lignorum,   in 

Anienis  ripa  jacentem,  ardentcm  in    flumen  conji- 

cepent  :   ventoque  juvante  accensa  ligna,   et   plera- 

que,  in  ratibus  inpacta,  sublicis  quum  haererent,  pon- 

D4 


55  T.    LIVH 

tem  incendunt.  Ea  quoque  res  in  pngna  terrorem 
adtulit  Sabinis.  Effusis  eadem  fugam  inpediit :  mul~ 
tique  mortales,  quum  hostem  effugissentj  in  flumine 
ipso  periere  :  quorum  fluitantia  arma  ad  urbem  co- 
gnita  in  Tiberi  prius  pene,  quam  nunciari  posset, 
insignem  victoriam  fecere.  Eo  prcelio  praecipua 
equitum  gloria  fuit  :  utrimque  ab  comibus  positos, 
quum  jam  pelleretur  media  peditum  suorum  acies, 
ita  incurrisse  ab  lateribus  ferunt,  ut  non  sisterent 
modo  Sabinas  legiones,  ferociter  instantes  cedenti- 
bus,  sed  subito  in  fugam  averterent.  Montes  eflu- 
so  cursu  Sabini  petebant,  et  pauci  tenuere ;  maxi- 
ma  pars,  ut  ante  dictum  est,  ab  equitibus  in  fliunen 
acti  sunt.  Tarquinius,  instandum  perterritis  ratus, 
prieda  captivisque  Romam  missis,  spoliis  hostium 
(votum  id  Vulcano  erat)  ingenti  cumulo  accensis, 
pergit  poiTO  in  agrum  Sabinum  exercitum  inducere : 
et,  quamquam  male  gesta  res  erat,  nec  gesturos 
melius  sperare  poterant,  tamen,  quia  consuleDdi  res 
non  dabat  spatium,  iere  obviam  Sabini  tumultuario 
milite  :  iterumque  ibi  fusi,  perditis  jam  prope  re- 
bus,  pacem  petiere. 

XXXVIII.  Collatia,  et  quidquid  circa  CoUatiam 
agri  erat,  Sabinis  ademtmn.  Egerius  (fratris  hic 
filius  erat  regis)  Collatia;  in  prsesidio  relictus  :  dedi- 
tosque  Collatinos  ita  accipio,  eamque  deditionis  for- 
mulam  esse.  Rex  interrogavlt  :  Estisne  vos  legati 
oratoresque,  missi  a  populo  CoUatino,  ut  vus  populum- 
que  Collatmum  dedentis  '?  Sumus.  Estne populus  Col- 
latinus  in  sua  potestate  ?  Est.  Deditisne  vos,  popii- 
lumque  Collatimm,  urbem,  agros,  aquam,  ierminos, 
delubra,  utensilia,  divina,  humanaque  omnia,  in  meam 
populique  Romani  ditionem  ?  Dedimus.     At  ego  reci' 


LIBER  I.    CAP.  XXXIX.  57 

pio.  Bello  Sabino  perfecto,  Taiquinius  triumphans 
Roraam  rediit.  Inde  priscis  Latinis  bellum  fecit  :  Bellum 
ubi  nusquam  ad  nniversae  rei  dimicationem  ventum  ^^^^^^ 
est,  ad  singula  oppida  circumferendo  arma,  omne 
nomen  Latinum  domuit.  Corniculum,  Ficulea  ve- 
tus,  Cameria,  Crustumerium,  Ameriola,  Medullia, 
Nomentum,  haec  de  priscis  Latinis,  aut  qui  ad  La- 
tinos  defecerant,  capta  oppida.  Pax  deinde  est  Pacis  opera. 
facta.  Majore  inde  animo  pacis  opera  inchoata, 
quam  quanta  mole  gesserat  bella  :  ut  non  quietior 
populus  domi  esset,  quam  militise  fuisset.  Nam  et 
muro  lapideo,  cujus  exordium  operis  Sabino  bello 
turbatum  erat,  urbem,  qua  nondum  munierat,  cin- 
gere  parat  :  et  infima  urbis  loca  circa  forum  alias- 
que  interjectas  collibus  convalles,  quia  ex  planis 
locis  haud  facile  evehebant  aquas,  cloacis  e  fastigio 
in  Tiberim  ductis  siccat  :  et  aream  ad  aedem  in 
CapitoUo  Jovis,  quam  voverat  bello  Sabino,  jam 
praesagiente  animo  futuram  olim  amplitudinem  loci, 
occupat  fundamentis. 

XXXIX.  Eo  tempore  in  regia  prodigium  visuServius 
eventuque  mirablle  fuit.  Puero  dormienti,  cui  Ser.  ^""'"^* 
Tullio  nomen  fuit,  caput  arsisse  ferunt  multorum  in 
conspectu.  Plurimo  igitvu:  clamore  inde  ad  tantae 
rei  miraculiim  orto  excitos  reges  :  et  quum  quidam 
familiarium  aquam  ad  restinguendum  ferret,  ab  re- 
gina  retentum  :  sedatoque  eam  tumultu,  moveri  ve- 
tuisse  puerum ;  donec  sua  sponte  experrectus  esset. 
Mox  cum  somno  et  flammam  abiisse.  Tum  abducto 
in  secretum  viro  Tanaquil,  Fiden'  tu  puerum  himc, 
inquit,  qiiem  tcim  humili  cultu  educamits  ?  Scire  licet, 
hune  lumen  quondam  rebus  nostris  duhiis  futumm,  prs- 
sicUumque  regice  ad^ictce :  proinde  materiem  ingentis 
D5 


58  T.  LIVII 

publice  privatimque   decoris  omni   indulgentia   nosira 

nutricmus.     Inde  puerum  liberum  loco  coeptum  ha- 

beri,  erudirique  artibus,  quibus  ingcnia  ad  magnae 

fortunae    cultum    excitantur.      Evenit    facile,    quod 

Diis  cordi  esset.     Juvenis  evasit  vere  indolis  regiae  : 

nec,  quiun  quaereretur   gener  Tarquinio,  quisquam 

Romanoe  juventutis    ulla  arte  conferri    potuit  :    H- 

liamque  ei  suam  rex  despondit.     Hic  quacumque  de 

caussa  tantus  illi   honos  habitus  credere  prohibet, 

serva  natum  eum,  parvumque  ipsum  servisse.     Eo- 

rum  magis   sententise    sum,   qui,   Corniculo   capto, 

Ser.  Tullii,  qui  princeps  in  illa  urbe  fuerat,  gravi- 

dam  viro  occiso  uxorem,  quum  inter  reHquas  cap- 

tivas  cognita  esset,  ob   unicam  nobilitatem  ab  re- 

gina  Romana   prohibitam   ferunt   servitio   partum 

Romae  edidisse,  Prisci  Tarquinii  domo.     Inde  tanto 

beneficio  et  inter  muHeres  famiiiaritatem  auctam,  et 

puerum,  ut  in  domo  a  parvo  eductum,  in  caritate 

atque  honore  fuisse  :  fortunam  matris,  quod  capta 

patria   in   hostium   manus  venerit,   ut  serva  natus 

crederetur,  fecis&e. 

XL.  Duodequadragesimo  ferme  anno,  ex  quo  re- 

gnare  coeperat  Tarquinius,  non  apud  regem  modo, 

sed  apud  Patres  plebemque,  longe  maxirao  honore 

Anci  filio-   ggj.  Xullius   erat.     Tum  Anci    filii   duo   etsi   autca 

rum  con-  .,...•,, 

spiratio.       semper  pro  indignissimo  habuerant,  se  patrio  reguo 

tutoris  fraude  pulsos,  regnare  Romai  advenam,  non 

modo  civicae,  sed  ne  ItaUcae  quidem  stirpis  ;    tmn 

inpensius  his  indignitas  crescere,  si  ne  ab  Tarqui- 

nio  quidem  ad  se  rediret  regnum,  sed  praeceps  inde 

porro  ad  servitia  caderet  :   ut  in  cadera  civitate  post 

centesimum  fere  annum,  <iuam  Romidus  Deo  pro- 

gnatuSj  Deus  ipse_,  tcnuerit  regnum^  doncc  in  tcrris 


LIBER  I.    CAP.  XLI.  59 

fuerit,   icl  servus  serva  natus  possideat  :   tum  com- 

mune  Romani  nominis,  tum  prsecipue  id  domus  suaj 

dedecus  fore,  si,  Anci  regis  virili  stirpe  salva,  non 

modo  advenis,  sed  servis  etiam,  regnum  Roraae  pa- 

teret.     Ferro  igitur  eara    arcere    contumeliam  sta- 

tuunt.     Sed  et  injuriie  dolor  in  Tarquinium  ipsum 

raagis,  quam  in  Servium,  eos  stimulabat  :   et  quia 

gravior  ultor  caedis,  si  superesset,  rex  futurus  erat, 

quam    privatus  :  tum,    Servio   occiso,   qnemcumque 

alium  generum  delcgisset,  eumdem  regni  hieredem 

facturus  videbatur.     Ob  liaec  ipsi  regi  insidise  paran- 

tur,     Ex  pastoribus  duo  fcrocissimi  delecti  ad  faci- 

nus,  quibus  consueti  erant  uterque  agrestibus  ferra- 

mentis,  in  vestibulo  regiae,  quam  potuere  tumultuo- 

sissime,  specie  rixse  in  se  omncs  adparitores  regios 

convcrtunt ;    inde,  quum  ambo    regem  adpellarent, 

clamorque  eorum  penitus  in  regiam  pervenisset,  vo- 

cati  ad  regem  pergunt.     Piimo  uterque  vociferari, 

et  certatim  alter  alteri  obstrepere,  coerciti  ab  licto- 

re,  et  jussi  in  vicem  dicere,  tandem  obloqui  desi- 

stunt.      Unus  rem  ex  composito  orditur.     Cum  in-  Tarquinius 

tentus  in  eum  se  rex  totus  averteret,  alter  elatam  occiditur. 

securim  in  caput  dejecit :   relictoque  in  vulnere  telo, 

ambo  se  foras  ejiciunt. 

XLI,  Tarquinium  morioundum  quum,  qui  circa 

erant,  excepissent,  illos  fugicntes  lictores  compre- 

hendunt :   clamor  inde  concursusque  populi,  miran- 

tium  quid  rei  esset.     Tanaquil  inter  tumultum  clau- 

di  regiam  jubet,  arbitros  ejecit  :   simul,  quae  curan- 

do  vulneri  opus  sunt,  tamquam  spes  subesset,  se- 

dulo  comparat  :   simvd,  si  destituat  spes,  alia  preesi- 

dia-  molitur.     Servio  propere  adcito  qiiura  pene  ex-  Servius  cu- 
,.  .  ram  reruni 

sanguem  vu-um  ostendisset ;    dextram  tenens  orat^  capessit. 

D6 


6o  T.  LIVII 

ne  inultam  mortem  soceri,  ne  socrum  inimicis  ludi- 

brio  esse  sinat.     Tuum  est,  inquit,  Servi,  si  vir  es, 

regnum  ;  non  eorum,  qui  ulienis  manibus  pessimuni  fa- 

cimis  fecere.     Erige   te,  Deosque  duces  sequere,   qui 

clarum  hoc  fore  caput  divino  quondam  circumfuso  igni 

portenderunt.     Nwic   te  illa  ccelestis  excitet  flamma : 

nunc  expergiscere  vere.     Et  nos  peregrini  regnavimus. 

Qui  sis,  non  unde  natus  sis,  reputa.     Si  tua  re  suhita 

comilia  torpent,  at  tu  mea  sequcre.     Quum   clamor 

inpetusque  multitudinis  vix  sustineri  posset,  ex  su- 

periore  parte  aedium  per  fcnestras,  in  novam  viam 

versas,  (habitabat  enim  rex  ad  Jovis  Statoris)  po- 

pulum  Tanaquil  adloquitur  :  Jubet  hono  nnimo  esse, 

sopitum  fuisse  regem  subito  ictu  :  fermm  haud  alte  in 

corpus  descendisse  :  jom  ad  se  redisse.     Inspectum  vul- 

niis,  absterso  cruorc :   omnia  salubria  esse :   conjidere, 

prope  diem  ipsum  eos  visuros.     Interim  Ser.  Tullio  ju- 

bere  populum  dicto  audientem  esse.     Eumjura  rcdditu- 

riim,  obiturumque  alia  regis  munia  esse.     Servius  cum 

trabea  et  lictoribus  prodit ;   ac,  sede  regia  sedens, 

alia  decernit,  de  aliis  consulturum  S8  regcni  esse  si- 

mulat.     Itaque,  per  aliquot  dies,  quum  jam  exspi- 

rasset  Tarquinius,  celata  morte,  per  speciem  alienae 

U.  C.  176.  fungendae  vicis   suas   opes  firmavit.     Tum   demnm 
A.  C.  576.       1         /•  ,         .  .  .  c 

Servius  a     pfwani  tacto,  et  comploratione  m  regia  orta,  ocr- 

senatu  re-    -vius,  praesidio  firmo  m'initus_,  primus  injussu  popidi, 

voluntate  Patrum  regnavit.     Anci  liberi,  jam  tum 

coraprehensis  sceleris  ministris,  ut  vivcre  regem,  et 

tantas  esse  opes  Servii  nunciatum  cst,  Suessam  Po- 

metiam  exsidatum  ierant. 

XLII.  Nec  jam  publicis  magis  consiliis  Servius, 

quam  privatis,  munire  opes  :   et  ne,  qualis  Anci  li- 

beriim  animus  adversus  Tarquinium  fuerat,  talis  ad- 


9US. 


LIBER  I.    CAP.  XLIII.  5l 

Tersus  se  Tarquinii  liberum  esset,  duas  filias  juve- 

nibus  regiis,  Lucio  atque  Aiiinti  Tarquiniis,  jungit.  Filias  Tar- 

Nec  rupit  tameu  fati  necessitatem  humanis  consi- ^^^^^"^ 

liis,  quin  !«n%idia  regni  etiam  inter  domesticos  infida 

omnia  atque  infesta  faceret.     Peropportune  ad  prae- 

sentis  quietem  status  bellum  cum  Veientibus   (jam 

enim  inducisE   exierant)  aliisque  Etruscis   sumtum. 

In  eo  bello  et  virtus  et  fortuna  enituit  TuUii :  fu- 

soque   ingenti    liostium  exercitu,  haud  dubius  rex, 

seii  Patrum,  seu  plebis  animos  periclitarctur,  Ro- 

mam   rediit.     Adgrediturque   inde   ad   pacis   longe 

maximum  opus.     Ut,  quemadmodum  Numa  divini 

auctor  juris  fuisset,  ita  Servium  conditorem  omnis 

in   civitate    discriminis    ordinumque,    quibus    inter 

gradus  dignitatis  fortunaeque  aliquid  interlucet,  po- 

steri    fama   ferrent.      Censum    enim    iustituit,    remU.  C.  197. 

saluberrimam   tanto  futuro  imperio  :    ex   quo  belli  ^'  ^'  ^^^' 

.  ,  .  ^  Censum 

pacisque  munia  non  viritim,  ut  ante,  sed  pro   ha-  instituit. 

bitu  pecuniarum  fierent.     Tum  classes  centuriasque 

et  hunc  ordinem  ex  censu  descripsit,  vel  paci  de- 

corum,  vel  bello. 

XLIII.  Ex  iis,  qui  centum  millium  asris,  aut  ma- 

jorem,  censmn  haberent,  octoginta  confecit  centu-  Classes. 

rias,    quadi'agenas   senioruni    ac  juniorum.     Prima 

classis  omnes  adpellati.  Seniores,  ad  m-bis  custodiam 

ut  preesto  essent  :  juvenes,  ut  foris  bella  gererent. 

Arma  his  imperata,  galea,  clipeum,  ocreae,  lorica  j 

omnia  ex  aere :  haec  ut  tegumenta  corporis  essent : 

tela  in  hostem,  hastaque  et  gladius.     Additae  huic 

classi  duae  fabriim  centuriye,  quse  sine  armis  stipen- 

dia  facerent :  datum  munus,  ut  machinas  in  bello 

ferrent.      Secunda    classis    intra    centum    usque    ad 

qiiinque  et   septuaginta  millium  censum  iustituta  3 


62  T.  LIVIl 

et  ex  his,  senioiibus  junioribusque,  viginti  conscri- 
ptae  centuiiae  :  arma  imperata,  scutum  pro  clipea, 
et  praeter  loricam  omnia  eadem.  Tertiae  classis  in 
quinquaginta  millium  censum  esse  voluit  :  totidem 
centuriifi  et  hae,  eodemque  discrimine  aetatium,  fac- 
tse  :  nec  de  armis  quidquam  mutatum ;  ocreae  tan- 
tum  aderatae.  In  quarta  classe  census  q>iinque  et 
viginti  millium,  totidem  centuriae  factae  :  arma  mii- 
tata,  nihil  praeter  hastam  et  verutum  datum.  Quin- 
ta  classis  aucta,  centuriae  triginta  factae  :  fundas  la- 
pidesque  missiles  hi  secum  gerebant :  in  his  adcensi, 
comicines,  tibicinesque,  in  tres  centurias  distributi. 
Undecim  millibus  haec  classis  censcbatur.  Hoc  mi- 
nor  census  reliquam  multitudinem  habuit  :  inde  ima 
centuria  facta  est,  inmunis  militia.  Ita  pedestri 
exercitu  ornato  distributoque,  equitum  ex  primori- 
bus  civitatis  duodecim  scripsit  centm-ias.  Sex  item 
alias  centurias  tribus  ab  Romulo  institutis  sub  iis- 
dem,  quibus  inauguratae  erant,  nominibus  fecit.  Ad 
equos  emendos  dena  niillia  aeris  ex  publico  data  ; 
et  quibuSj  equos  alerent,  viduae  adtributie,  quie  bina 
millia  aeris  in  annos  singulos  penderent.  Hiec  om- 
Suf&agia.  nia  in  dites  a  pauperibus  inclinata  onera.  Deinde 
est  honos  additus  :  non  enim  (ut  ab  Romuh)  tradi- 
tum  ceteri  scrvavcrant  regcs)  viritim  suffragium  ea- 
dem  vi  eodemque  jurc  promiscue  onmibus  datum 
est  :  sed  gradus  facti,  ut  neque  exclusus  qnisquam 
suffragio  videretur,  et  vis  omnis  penes  primores  cir- 
vitatis  esset.  Equites  enim  vocabantur  primi  ;  octo- 
ginta  inde  primae  classis  centuriie  :  ibi  si  variaret, 
quod  raro  incidebat,  ut  secundae  classis  vocarentur  : 
nec  fcre  umquam  infra  ita  descenderent,  ut  ad  in- 
fimos  pervenirent.     Nec  mirari  oportet,  hunc  ordi- 


LIBER  1.    CAP.  XLIV.  63 

nem,   qui   nunc  est,   post   expletas  (juinque   et  tri- 

ginta  tiibiis,  duplicato  eanim  numero,  centuriis  ju- 

niorum  seuiorumque,  ad  institutam  ab  Ser.  Tullio 

summam    non  convenire  :    quadrifariam  enim   urbe 

divisa  regionibus  collibusque,  quae  habitabantur  par- 

tes,  Tribus  eas  adpellavit ;   ut  ego  arbitror,  ab  tri- 

buto  :   nam  ejus  quoque  BBqualitcr  ex  censu  confe- 

rendi  ab  eodem  inita  ratio  est.     Neque  hae  tribus 

ad  centuriarum    distributionem    numcrumque  quid- 

quam  pertinuere. 

XX.IV.  Censu  perfecto,  quem  maturaverat  metu  Servius  la- 

learis  de  incensis  latae  cum  vinculorum  minis  mortis-  ^}^^  ^°"-~ 
*  _  dit. 

que,  edixit,  ut  omnes  cives  Romani,  equites  pcdi- 
tesque,  in  suis  quisque  centuriis,  in  campo  Martio 
prima  hice  adessent.  Ibi  instructum  exercitum  om- 
nem  suovetaurilibus  lustravit  :  idque  conditum  lu- 
strum  adpellatum,  quia  is  censendo  finis  fiactus  e&t. 
Millia  octoginta  eo  histro  civium  censa  dicuntur, 
Adjicit  scriptorum  antiquissimus  Fabius  Pictor,  eo-Numerus 
rum,  qui  ferre  arma  possent,  eum  numcriim  fuisse.  ^'"™* 
Ad  eam  muUitudinem  urbs  quoque  amplificanda  visa 
est.  Addit  duos  colles,  Quirinalem  Viminalemque  :  Urbs  ara- 
inde  deinceps  aiiget  Esquihas  :  ibique  ipse,  ut  locoP  '^' 
dignitas  fieret,  habitat.  Aggere  et  fossis  et  muro 
circumdat  urbem  :  ita  pomoerium  profert.  Pomoe- 
rium,  verbi  vim  solam  intiientes,  postmcerium  inter- 
pretantur  esse.  Est  autem  magis  circa  murum  lo- 
cus,  quem  in  condendis  urbibus  quondam  Etrusci, 
qua  murum  ductini  ei*ant,  certis  circa  tcrminis  in- 
augurato  consecrabant :  ut  neque  interiore  parte 
aedificia  moenibus  continuarentur,  quae  nunc  vulgo 
etiam-  conjungunt ;  et  extrinseciis  puri  aliquid  ab 
Uumiuio  cultu  pateret  soii,     Hoc  spatiamj  quod  ne- 


64  T.  LIVII 

que  habitari,  neque  arari  fas  erat,  non  magis  quod 
post  murum  essetj  quam  quod  murus  post  id,  po- 
moerium  Romani    adpellarunt  :    et   in  iu"bis   incre- 
mento   semper,  quantum  moenia   processura  erant, 
tantum  termini  hi  consecrati  proferebantur. 
Communia      XLV.  Aucta  civitate  magnitudine  m-bis,  formatis 
et*Latino^  omnibus  domi  et  ad  belli  et  ad  pacis  usus,  ne  sem- 
rum.  per  armis  opes  adquirerentur,  consilio  augere  impe- 

rium  conatus  est,  simul  et  aliquod  addere  urbi  de- 
cus.  Jam  tum  erat  inclitum  Dianze  Ephesiae  fa- 
num :  id  communiter  a  civitatibus  Asiae  factum  fa- 
ma  ferebat.  Quum  consensiun  Deosque  consocia- 
tos  laudaret  mire  Servius  inter  proceres  Latinorum, 
cum  quibus  publice  privatimque  hospitia  amicitias- 
que  de  industria  junxerat  j  saepe  iterando  eadem 
perpulit  tandem,  ut  Romae  fanum  Dianse  populi 
Latini  cum  populo  Romano  facerent.  Ea  erat  con- 
fessio,  caput  rerum  Romam  esse,  de  quo  toties  ar- 
mis  certatnm  fuerat.  Id  quamquam  omissum  jam 
ex  omnium  cura  Latinorum,  ob  rem  toties  infelici- 
ter  tentatam  armis,  videbatur ;  uni  se  ex  Sabinis 
fors  dare  visa  est  privato  consilio  imperii  recupe- 
randi.  Bos  in  Sabinis  nata  cuidam  patrifamiliae  di- 
citur,  miranda  magnitudine  ac  sptcie.  Fixa  per 
multas  aetates  comua  in  vestibulo  templi  Dianie  mo- 
numentuni  ei  fuere  miraculo.  Habita,  ut  erat,  res 
prodigii  loco  est :  et  cecinere  vates,  cujus  civitatis 
eam  civis  Dianae  inmolasset,  ibi  fore  imperiimii ;  id- 
que  carmen  pervenerat  ad  antistitem  fani  Dianae. 
Sabinus,  ut  prima  apta  dies  sacriticio  visa  est,  bo- 
Tem  Romam  actam  deducit  ad  fanum  Dianae,  et 
ante  aram  statuit.  Ibi  antistes  Romanus,  quum 
eum   uiagnitudo  victim<e  celebrata  fama  movisset. 


LIBER  I.    CAP.  XLVI.  65 

memor  responsi  Sabinum  ita  adloquitur  :   Qiddnam 

tu,  hospes,  parasP  inquit,  inceste  sacrijicnim  Diance  fa- 

cere  ?  Quin  tu  ante  vivo  perfunderis  fumine  ?  Infima 

valle  prdEJluit  Tiberis.     Religione  tactus  hospes,  qui 

omnia,  ut  prodigio  responderet  eventus,  cuperet  rite 

facta,    ex    tem]ilo    descendit   ad    Tiberim.     Interea 

Romanus  inmolat  Dianae  bovem  :  id  mire  gratum 

regi  atque  civitati  fuit. 

XLVI.    Servius,    quamquam  jam   usu  haud   du- 

bium  regnum  possederat,  tamen,  quia  interdum  jac- 

tari  Toces  a  juvene  Tarquinio  audiebat,  se  injussu 

populi   regnare,    conciliata   prius  vohmtate   plebis, 

agro    capto  ex    hostibus  viritim    divisoj    ausus    est 

ferre  ad  populum,  vellent,  iuherentne,  se  resnare?  tan-  ^'  Tarqui- 

.  mus  re- 

toque  consensu,  quanto  haud  quisquam  aiius  ante,  gnum  ad- 

rex  est  declaratus.     Neque  ea  res  Tarquinio  spem^^'^'^'' 

adfectandi  regni  minuit  :  immo  eo  inpensius,  quia 

de  agro   plebis  adversa  Patrum  voluiitate  senserat 

agi,  criminandi  Servii  apud  Patres,  crescendique  in 

cm'ia  sibi  occasionem  datam  ratus  est,  et  ipse  juve- 

nis  ardentis  animi,  et  domi  uxore  Tullia  inquietum 

animum  stimulante.     Tulit  enim  et  Romana  regia 

sceleris  tragici  exemplum,  ut  taedio  rcgum  maturior 

veniret  Ubertas  ;    ultimumque  regnum  esset,    quod 

scelere   partum   foret.     Hic  1/.  Tarquinius    (Piisci 

Tarquinii  regis  fiiius  neposne  fuerit,  parum  liquet  5 

pluribus  tamen  auctoribus  filium  ediderim)  fratrem 

habuerat  AiMmtem  Tarquinium,  mitis  ingenii  juve- 

nem.     His  duobus,  ut  ante  dictum  est,  duoe  TuUise, 

regis  fihae,  nupserant,  et  ipsse  ionge  dispares  mori- 

bus.     Furte  ita  inciderat,  ne  duo  violenta  ingenia 

matrimonio  jungerentur,  fortuna,  credo,  populi  Ro- 

mani,  quo  diuturnius  Servii  regnum  esset,  consti- 


66  T.  LIVII 

Tulliae  am-tuiqne  civitatis  mores  possent.  Angebatur  ferox 
Tullia,  nihil  materia»  in  viro  neque  ad  cupiditatem, 
neque  ad  audaciam  esse ;  tota  in  alterum  versa  Tar- 
quinium,  eum  mirari,  eum  virura  dicere,  ac  regio 
sanguine  ortum  :  spernere  sororem,  quod  virum 
nacta  muliebri  cessaret  audacia.  Contrahit  celeri- 
ter  similitudo  eos,  ut  fere  fit  malum  malo  aptissi- 
mum :  sed  initium  turbantli  omnia  a  femina  ortum 
est.  Ea,  secretis  viri  alieni  adsuefacta  serraonibus, 
nuUis  verborum  contumeliis  parcere,  de  viro  ad  fra- 
trem,  de  sorore  ad  virum  ;  et  se  rcctius  viduam,  et 
illum  coelibem  futurum  fuisse  contendere,  quam 
cum  inpari  jungi,  ut  elanguescendum  aliena  igna- 
\ia  esset.  Si  sibi  eum,  quo  digiia  esset,  Dii  dedis- 
sent  virum,  domi  se  prope  diem  visuram  regnum  fu- 
isse,  quod  apud  patrem  videat.  Celeriter  adoles- 
centem  suie  temeritatis  inplet.  Aruns  Tarquinius 
et  Tullia  minor  prope  continuatis  funeribus  quum 
domos  vacuas  uovo  matrimonio  fecissent,  jungun- 

Nubit  soro- tur    nuptiis,    magis    non    probibeute    Servio,  quam 

'''  ^''°-       adprobante. 

XLVII.  Tum  vero  in  dies  infestior  TuUii  senec- 
tus,  infcstius  coepit  regnum  esse  :  jam  enim  ab  sce- 

Violenta      lere  ad  aliud  spectare  mulier  scelus  :  nec  nocte,  nec 

eius  con-      •    ^      i-        •  •  ^-  t.   •,. 

■  1-.  mterdm  vnnm  concpuescere  pati,  ne  gratuita  pr«- 

terita  parricidia  essent.     Non  slbi  defuisse,  cid  nupta 

diceretur,  nec  cum  quo  tacita  serviret :  defuisse,  qin  se 

regno  dignum  putaret :  (jui  meminisset,  se  esse  Prviri 

Tarqmnii  Jilium ;  qui  habere,  qitam   sperare,  reguum 

mallet.     Si  tu  is  es,  cui  nuptam  esse  me  arbitror,  et  vi- 

rum  et  regem  adpcllo  :  sin  miuus,  eo  nunc  pejus  mu- 

tata  est  res,  quod  isthic  cum  ignavia  cst  scelus.     Quin 

adcingeris?  Non  tibi  ub  Corintho,  nec  ab  TarquiniU, 


LIBER  I.    CAP.  XLVII.  67 

ut  patri  tuo,  peregrhia  regna  moliri  necesse  est.     Dii 

te  penates  patriique,  et  patris  imago,  et  domvs  regia, 

et  in  domo  regale  solium,  et  nomen  Tarquinium  creat 

vocatque  regeni.     Aut  si  ad  hcec  parum  est  animi,  quid 

frustraris  civitatem  ?  quid  te  ut  reglum  juvenem  con- 

spici  sinis  P  Facesse  hinc   Tarquiuios,   aiit  Corinthum. 

Devolvere  refro  ad  stirpem ,  fratri  similior,  quam  patri. 

His  aliisque  increpando  juvenem  instigat,  nec  con- 

quiescere  ipsa  potest  :   si,  quuni  Tanaquil,  peregrina 

mulierj  tantum  moliri  potuisset  animo,  ut  duo  con- 

tinua  regna  viro,  ac  deinceps  genero,  dedisset ;  ip- 

sa,  regio  semine  orta,  nullum  momentimi  in  dan- 

do    adimendoque   regno    faceret.     His   muliebribus 

instinctus    furiis  Tarquinius  circumire    et   prensare 

minorum  maxime  gentium,  Patres  ;   admonere  pa- 

terni  beneficii,  ac  pro  eo  gratiam  repetere  ;   adlicere 

donis  juvenes  :   tum  de  se  ingentia  pollicendo,  tum 

regis  criminibus  omnibus  locis  crescere.     Postremo, 

ut  jam  agendse  rei  tempus  visum  est,  stipatus  ag- 

mine  armatorunij  in  forum  inrupit ;   inde,  omnibus  L.  Tarqul- 

perculsis    pavore,  ui    regia   sede    pro  cuna  sedens,  gnum  in- 

Patres   in  ciu-iam  per  praeconem  ad  regem  Tarqui-  vadit. 

num  citari  jussit.     Convenere  exteraplo,  alii  jam 

ante  ad  hoc  prseparati,  alii  metu,  ne    non  venlsae 

fraudi  esset,  novitate  ac  miraculo  adtoniti,  et  jam 

de  Servio  actum  rati.     Ibi  Tarquinius,  maledicta  ab 

stirpe   ultima   orsus  ;  Servum,  servaque  natum,  post 

mortem  indignam  parentis  sui,  non  interregno,  ut  an- 

tea,  inito,  non  comitiis  habitis,  non  per  suffragium  po- 

puli,  non  auctoribus  Patribus,  muliebri  dono  regnum 

occupasse.    Ita  natum,  ita  creatum  regem,  fautorem  in- 

fimi  generis  honwium,  ex  quo  ipse  sit,  odio  alience  ho- 

'uestatis  ereptum  primoribus  agrum  sordidissimo  cuiqus 


68  T.   LIVII 

divisisse :  omnia  onera,  qxuE  communia  qmndam  fu- 

erint,  indinasse  in  primores  civitatis :  instituisse  cen- 

sum,   ut  insignis   ad   invidiam   locupletiorum  forfuna 

esset,   et  parata,  unde,  ubi   vellet,  egentissiniis  largi- 

retur. 

XL/VIII.  Huic  orationi  Scrvius  qnum  interv-enis- 

set,  Irepido  nuncio  excitatus^  extemplo  a  vestibulo 

curiae  magna  voce,   Quid  hoc,  inquit,    Tarquini,  rei 

est  ?  qua  tu  audacia  vxe  vivo  vocare  austts  es  Patres  ? 

aut  in  sede  considere  mea  ?  Quum    ilie  ferociter   ad 

hx,c,  Se  patris  sui  tenere  sedem,  multo,  quam  servum, 

potiorem  filium  regis  regni  hceredem  :  satis  illum  diu 

per  licentiam  eludentem  irisultasse  dominis ;  clamor  ab 

utriusque  fautoribus  oritur,  et  concursus  populi  fie- 

bat  in  curiam  :    adparebatque  regnaturum,  qui  vi- 

cisset.     Tum  Tarquinius,  necessitate  jam  ipsa  co- 

gente  ultima  audere,  multo  et  aetate  et  viribus  va- 

lidior,  medium  adripit  Servium ;  elatumque  e  curia 

in  inferiorem  partem  per  gradus  dejicit,     Inde  ad 

cogendum  senatum  in  curiam  redit.     Fit  fuga  regis 

Scrvius  in-  adparitorum,   atque   comitum.     Ipse    prope    exsan- 
terficitur.  .  ....  -^  ^      . 

guis,  quum  semianimi  regio  comitatu  domum  se  re- 

ciperet,  pervenissetque  ad  summum  Cvprium  vicum, 

ab  iis,  qui  missi  ab  Tarquinio  fugientem  consecuti 

erant,  interficitur.     Creditur,  quia  non  abhorret  a 

cetero  scelere,  admonitu  TuIIiae  id  factum  :   carpen- 

to  certe  (id  quod   satis  constat)  in   forum   invecta, 

nec  reverita  coetum  virorum,  evocavit  virum  e  cu- 

ria ;    regenique   prima   adpellavit :    a  quo  facessere 

Tulliffi  in-  jussa  ex  tanto  tumultu  quura  se  domum  reciperet, 

pervcnissetque    ad    summum    Cyprium    vicmn,    ubi 

Dianium   nuper   fuit  ;    flectenti    cai"pentum    dextra 

in  Virbium  clivum,  ut  in  collom  Esquiliarium  eve- 


LIBER  I.    CAP.  XLIX.  6^ 

heretur,  restitit   pavidus,  atque  inhibuit  frenos  is, 

qui  jumenta  agebat,  jacentemque  dominae  Servium 

trucidatum  ostendit.     Foedum  inhumanumque  inde 

traditur  scelus,  monumentoque  locus  est :  Sceleratum 

vicum  vocant,  quo  amens,  agitantibus  furiis  sororis 

ac  viri,  Tullia  per  patris  corpus  carpentum  egisse 

ferturj  partemque  sanguinis  ac  caedis  patemse  cru- 

ento  vehiculo,  contaminata  ipsa  respersaque,  tulisse 

ad   penates  suos  virique    sui  :   quibus    iratis,    malo 

regni  principio  similes  prope  diem  exitus  sequeren- 

tur.     Ser.  Tullius  regnavit  annos  quatuor  et  quadra-  Servii  la^g. 

ginta,   ita  ut  bono  etiam   moderatoque  succedenti 

regi  difficilis  aemulatio  esset.     Ceterum   id  quoque 

ad  gloriam  accessit,  quod  cum  illo  simul  justa  ac 

legitima  regna  occiderunt.     Id  ipsum  tam  raite  ac 

tam  moderatum  imperium  tamen,  quia  unius  esset, 

deponere  eum  in  animo  habuisse^  quidam  auctores 

sunt ;  ni  scelus  intestinum  liberandse   patriae  con- 

silia  agitanti  iritervenisset. 

XLIX.  Inde  L,  Tarquinius  regnare  occepit,  cui  U.  C.  aao. 

Superbo  cognomen  facta  indideruntj  quia  socerum;^       .^^.^' 

gener  sepultura  prohibuit,  Romulum  quoque  insepul-  Superbus 

tum  perisse  dictitans  :  primores  Patrum,  quos  Servii  '■^S"^^- 

rebus  favisse  credebat,  iuterfecit :   conscius  deinde, 

male  quserendi  regni  ab  se  ipso  adversus  se  exem- 

plimi  capi  posse,  armatis  corpus  circumsepsit :  neque 

enim  ad  jus  regni  quidquam  praeter  vim  habebat ; 

ut  qui  neque  populi  jussu,  neque  auctoribus  Patri- 

bus  regnaret.     Eo  accedebat,  ut  in  caritate  civlum  Metu  re°-- 

nihil  spei  reponenti  metu  regnum  tutandum  esset :  "*^'"  ^*' 
,     .,         .  .  .  ...        mat. 

quem  ut  plunbus  incuteret,  cognitiones  capitauum 

rerum ,  sine  consiliis  per  se  solus  exercebat :   perque 

eam  caussam  occidere,  in  exsilium  agere,  bonis  mul- 


70  T.  LIVII 

taie  poterat  non  suspectos  modo  aiit  invisos,  sed 
unde  nihil  aliud,  quam  pr^edam,  sperare  posset. 
Ita  Patrum  prjecipue  numero  inminuto,  statuit  nul- 
los  in  Patres  legere  ;  quo  contemtior  paucitate  ipsa 
ordo  esset,  minusque  per  se  nihil  agi  indignarentur. 
Hic  enim  regum  primus  traditum  a  prioribus  mo- 
rem  de  omnibus  senatum  consulendi  solvit  :  dome- 
sticis  consiliis  rempublicam  administravit  :  bellum, 
pacem,  fcedera,  societates  pcr  se  ipse,  cum  quibus 
voluit,  injussu  populi  ac  senatus,  fecit,  diremitque. 
Latinos  sibi  Latinorum  sibi  maxime  gentem  conciliabat,  ut  pe- 
conciliat.  i-egrinis  quoque  opibus  tutior  inter  cives  esset  :  ne- 
que  hospitia  modo  cum  primoribus  eorum,  sed  ad- 
finitates  quoque,  jimgebat.  Octavio  Mamilio  Tus- 
culano,  (is  longe  princeps  Latini  nominis  erat,  si 
famae  credimus,  ab  Ulixe  Deaque  Circe  oriundus) 
ei  Mamilio  filiam  nuptum  dat  ;  perque  eas  nu- 
ptias  multos  sibi  cognatos  amicosque  ejus  conci- 
liat. 

L.  Jam  magna  Tarquinii  auctoritas  inter  Latino- 

rum  proceres  erat  ;   quum,  in  diem  certam  ut  ad  hi- 

cum  Ferentinse  conveniaut,  indicit  :   esse,  quae  agere 

Conventus  ^^  rebus  communibus  veht.     Conveniunt  frequeutes 

Latinorum.  prima  hice  :   ipse  Tarquinius  diem  quidcm  servavit ; 

sed  paullo  ante,  quam  sol  occideret,  venit.     Multa 

ibi   tota   die   in    concilio  variis  jactata  sermonibus 

erant.     Tiutius    Herdonius   ab    Aricia   ferociter   in 

Tumus        absentem  Tarquinium   erat   invectus ,-  Haud  mirum 

Herdonius  esse,  Siiperbo    indUum  Romcp  cognomen :   (jam    enim 

invehltur     ^**  clam  quidem  mussitantes,  viJgo  tamen,  eum  ad- 

pejlabant.)     An  quidquam  superbius  esse,  quam  ludi- 

ficari  sic  omne  nomen  Latinum  ?  Principibus  longe  ab 

domo  excitis,  ipsum,  qui  concilmm  inducrit,  non  ud- 


LIBER  I.    CAP.  LI.  71 

esse :  tentari  profecto  pcttientiam,  ut,  si  jiigum  accepe- 
rint,  obnoxios  premat.  Cui  enim  non  adparere,  adfec- 
tare  cum  imperium  in  Latinos  ?  Quod  si  sui  bene  cre- 
diderint  cives,  aut  si  creditum  illud,  et  non  raptum  par- 
ricidio,  sit,  credere  et  Latinos  {quamquam  ne  sic  qui- 
dem  alienigence)  debere.  Sin  suos  ejus  poeniteat,  (quippe 
qui  alii  super  alios  trucidentur,  exsulatum  eant,  bona 
amittant,)  quid  spei  melioris  Latinis  portendi?  Si  se 
audiant,  domum  suam  quemque  inde  abituros .-  neque 
viagis  observaturos  diem  concilii,  quam  ipse,  qui  iyi- 
dixerit,  observet.  Haec  atfjue  alia  eodem  pertinentia 
seditiosns  facinorosusque  homo,  hisqne  artibus  opes' 
domi  nactus,  quum  maxime  dissereret,  intervenit 
Tarquinius.  Is  finis  orationi  fuit.  Aversi  oranes 
ad  Tarquinium  salutandum :  qui,  silentio  facto,  mo- 
nitus  a  proximis,  ut  purgaret  se,  qviod  id  temporis 
venisset,  disceptntorem,  &\t,  se  sumtum  inter  patrem  et 
filium :  cura  reconciliandi  eos  in  gratiam  moratum 
esse :  et,  quia  ea  res  exemisset  illum  diem,  postero  die 
acturum,  qua  constituisset .  Ne  id  quidcm  ab  Turno 
tulisse  tacitum  ferunt  :  dixisse  enim,  Nullam  brevio- 
rem  esse  cognitionem,  quam  inter  patrem  etfilium,  pau- 
cisque  transigi  verbis  posse  :  ni  pareat  pairi,  habitu- 
rum  infortunium  esse. 

LI.  Hac  Aricinus  in  regem  Komanum  increpans 
ex  conciUo  abiit.  Quam  rem  Tarquinius  aliquanto, 
quam  videbatur,  aegrius  ferens,  confestim  Turno  ne- 
cem  machinatur  ;  ut  eumdem  teiTorem,  quo  civium 
animos  domi  obpresserat,  Latinis  injiceret :  et  quia  Ab  eo  ob- 
pro  imperio  palam  interfici  non  poterat,  oblato  falso  P""!""'^' 
crimine  insontem  obpressit.  Per  adverss  factionis 
quosdam  Aricinos  serviun  Turni  auro  conrupit,  ut 
in  deversorium  ejus  vim  magnam  gladiorum  inferri 


7»  T.  LIVII 

clam  sineret.  Ea  quum  una  nocte  perfecta  essent, 
Tarquinius,  paullo  ante  lucem  adcitis  ad  se  princi- 
pibus  Latinorum,  quasi  re  nova  perturbatus,  moram 
suam  hestemam,  velut  Deorum  quadam  providentia  in- 
latam,  ait,  saluti  sibi  atque  illis  fuisse  .  ab  Turno  dici 
sibi  et  primoribus  populorum  parari  necem,  xit  LatinO' 
rum  solus  imperium  teneat.  Adgressurum  fuisse  he- 
sterno  die  in  concilio :  dilatam  rem  esse,  quod  auctor 
concilii  afuerit,  quem  maxime  peteret.  Inde  illam  ab^ 
sentis  insectationem  esse  natam,  quod  morando  spem 
destituerit.  Non  dubitare,  si  vera  deferantur,  quin  pri^ 
via  luce,  vhi  ventum  in  conciUum  sit,  instructus  ctan 
conjuratorum  manu  armatusque  venturus  sit.  Dici, 
gladiorum  ingentem  numerum  esse  ad  eum  convectum : 
id  vanum  nec  ne  sit,  extemplo  sciri  posse.  Rogare  eos, 
ut  inde  secum  ad  Turnum  veniant.  Suspectam  fecit 
rem  et  ingenium  Turni  ferox,  et  oratio  hesterna,  et 
mora  Tarquinii  ;  quod  videbatur  ob  eam  differri 
caedes  potuisse.  Eunt  inclinatis  quidem  ad  creden- 
dum  animis,  tamen,  nisi  gladiis  depreliensis,  cetera 
vana  existimaturi.  Ubi  est  eo  ventum,  Turnum 
ex  somno  excitatum  circumsistunt  custodes  :  com- 
prehensisque  servis,  qui  caritate  domini  vim  para- 
bant,  quum  gladii  abditi  ex  omnibus  locis  deverti- 
culi  protraherentur  5  enim  vero  manifesta  res  visa, 
injectaeque  Turno  catenae  :  et  confestim  Latinorum 
concilium  magno  cum  tumuUu  advocatur.  Ibi  tam 
atrox  invidia  orta  est,  gladiis  in  medio  positis,  ut, 
iudicta  caussa,  novo  genere  lethi,  dejectus  ad  caput 
aquae  Ferentinae,  crate  supenie  injecta  saxisque  con- 
gestis,  mergeretur. 
Foedus  cum  LII.  Revocatis  deinde  ad  concilium  Latinis,  Tar- 
quinius,  conlaudatisque,  qui  Tunium  novantem  rcs 


LIBER  I.    CAP.  LIII.  73 

pro  manifesto  parricidio  merita   poena  adfecissent, 
ita  verba  fecit :  Posse  quidem  se  vetusto  jure  agere, 
quod,  quum  omnes  Latini  ab  Alba  oriundi  sint,  in  eo 
fcedere  teneantur,  quo  ab  Tullo  res  omnis  Albana  cum 
colonis  suis  in  Romanum  cesserit  imperium.     Ceterum 
se  utilitatis  id  magis  omnium  caussa  censere,  ut  reno- 
vetur  id  fcedm :  secundaque  potius  fortuna  poputi  Ro- 
fnani  ut  participes  Latini  fruanfur,  quam  urbium  exci- 
dia  vastationesque  agrorum,  quas  Anco  prius,  patre  de- 
inde  suo  regnanfe,  perpessi  sint,  semper  aut  exspectent, 
aut  patiantur.     Haud  difficulter  persuasum  Latinis, 
quamquam  iu  eo  fcedcre  superior  Romana  res  erat : 
ceterum  et  capita  nominis  Latini   stare  ac  sentire 
cum  rege  videbant,  et  Turnus  sui  cuique  periculi, 
si  adversatus  esset,  /ecens  erat  documentum.     Ita 
renovatum  foedus,   indictumque  junioribus  Latino- 
rum,  ut  ex  foedere  die  certa  ad  lucum  Ferentinae  ar- 
mati  frequentes  adessent.     Qui  ubi  ad  edictum  Ro- 
raani  regis  ex  omnibus  populis  convenere  3  ne  du- 
cem  suum,  ncve  secretum  imperium,  propriave  sig- 
na  haberent,  miscuit  manipulos  ex  Latinis  Roma- 
nisque,  ut   ex   binis   singulos  faceret,  binosque  ex 
singulis  :  ita   geminatis    manipulis    centuriones   in- 
posuit. 

LIII.  Nec,  ut  injustus  in  pace  rex,  ita  dux  bellL 
pravus  fuit :  quin  ea  arte  aequasset  superiores  reges, 
ni  degeneratum  in  aliis  huic  quoque  decori  obfe- 
cisset.  Is  primus  Volscis  bellum  in  ducentos  am-  Bellum 
plius  post  suam  EEtatem  annos  raovit,  Suessamque'^'^'"  * 
Pometiam  ex  his  vi  cepit  :  ubi  quum  dividenda 
prsfcda  quadringcnta  taleata  Brgenti  aurique  refe- 
cisset ;  concepit  animo  eam  amplitudinem  Jovi» 
VOL.  I.  fi 


SCIS. 


74  T.  LIVII 

templi,  quae   digna  Deum  hominumque  rcge,   quae 

Romano  imperio,  quae  ipsius  etiam  loci  majestate 

esset.     Captivam   pecuniam    in   aedificationem    ejus 

templi  seposuit.     Excepit    dcinde  eum    lentius  spc 

bellum,    quo   Gabios,   propinquam  urbem,   nequid- 

quam  vi    adortus,  quum   obsidendi    quoque    urbem 

spes  pulso  a  moenibus  ademta  esset,  postremo  mi- 

Gabios         nime  arte  Romana,  fraude  ac  dolo,  adgressus  est  j 

ereditur.      "^"^  quum,  velut  posito  bello,  fundamentis  templi 

jaciendis  aliisque  urbanis  operibus  intentum  se  esse 

simularet,  Sextus  filius  ejus,  qui  minimus  ex  tribus 

erat,  transfugit  ex  comj^osito  Gabios,  patris  in  se 

saevitiam  intolerabilem  conquerens  ;  Jam  ab  alienis 

in  suos  vertisse  siiperbiam  :    et  liberorum  qitoque  eum 

frequaiticE  tcedere  ;  ut,  quam  in  curia  solitudinem  fece- 

rit,  domi  quoqve  faciat :  ne  quam  stirpem,  ne  quem  hce- 

redem  regni  relinquat.     Se  quidem,  inter  tela  et  gla- 

dios  patris  elapsum,  nihil  usqunm  sibi  tutum,  nisi  apud 

liostesL.  Tarquinii,  credidisse.  Nam,  ne  errarent,  manere 

his  beUum,  quod  positum  simuletur  ;  et  per  occasionem 

eum  incautos  invasurum.     Quod  si  apud  eos  supplici- 

bus  locus  non  sit,  pererratvrum  se  omne  Latium :   Vol- 

scosque  se  inde,  et  ..'Equos,  et  Ilernicos  petiturum  ;  do- 

nec  ad  eos  perveniat,  qiii  a  patrum  crudelibus  atque  in- 

piis  suppliciis  tegere  liberos  sciant,     Forsitan  etiam  ar- 

doris  aliquid  ad  bellum  armaque  se  adversus  superbis- 

sim,um  regem   ac  ferocissimum  populum   inventurum- 

Quum,  si  nihil  morarentur,  infensus  ira  porro  inde 

abiturus  videretur,  benigne  ab  Gabinis    excipitur  : 

vetant  mirari,  si,  qualis  in  cives,  qualis  in  socios, 

talis  ad  ultinium  in  liberos  esset.     In  se  ipsum  po- 

itremo  saeviturum,  si  alia  dcsint.     Sibi  vero  gratum 


LIBER  I.    CAP.  Lir.  75 

adTcntum  ejus  esse :  futurumque  credere  brevi,  ut, 
illo  adjuvante,  ab  portis  Gabinis  sub  Romana  moe- 
nia  bellum  transferatur. 

LIV.  Inde  in  concilia  publica  adhiberi  :  ubi,  Sex.  Tar- 
quum  de  aliis  rebus  adsentire  se  veteribus  Gabinis  ^^*'^"  ''°^** 
diceret,  quibus  hae  notiores  essent,  ipse  idemtidem 
belli  auctor  esse,  in  eo  sibi  praecipuam  prudentiam 
adsumere,  quod  utriusque  populi  vires  nosset,  sci- 
retque,  invisam  profecto  superbiam  regiam  civibus 
€sse,  quam  ferre  ne  liberi  quidem  potuissent.  Ita 
quum  sensim  ad  rebellandum  primores  Gabinorum 
incitaret,  ipse  cum  promtissimis  juvenum  praedatum 
atque  in  expeditiones  iret,  et  dictis  factisque  omni- 
bus  ad  fallendum  instructis  vana  adcresceret  fides. 
dux  ad  ultimum  belli  legitur.  Ibi  quum,  inscia 
multitudine,  quid  ageretur,  prcelia  parva  inter  Ro- 
mam  Gabiosque  fierent,  quibus  plerumque  Gabina 
res  superior  esset ;  tum  ceitatim  sumrai  infimique 
Gabinorum  Sex.  Tarquiniura  dono  Deum  sibi  mis- 
siun  ducem  credere.  Apud  milites  vero  obeundo  pe- 
ricula  ac  labores,  pariter  praedam  munifice  largien- 
•do,  tanta  caritate  esse,  ut  non  pater  Tarquinius  po-' 
tentior  Romae,  quam  filius  Gabiis  esset.  Itaque, 
postquam  satis  virium  conlectum  ad  omnes  couatug 
videbat,  tum  e  suis  unum  sciscitatum  Romam  ad 
patrem  mittit,  quidnam  se  facere  vellet  ?  quandoqui- 
dem,  ut  omnia  unus  Gabiis  posset,  ei  Dii  dedisseut. 
Huic  nuncio,  quia,  credo,  dubiae  fidei  videbatur,  ni- 
hil  voce  responsum  est :  rex,  velut  deliberabundus, 
in  hortum  aedium  transit,  sequente  nuncio  filii :  ibi, 
inambiUans  tacitus,  summa  papaverum  capita  dici- 
tur  baculo  decussisse.  Interrogando  exspectando- 
c[ue  responsum  uuncius  fessus,  ut  re  inpejfecta,  re- 
£2 


^6  T.  LIVII 

dit  Gablos  ;  quae  dixerit  ipse^   qtiaeque  viderit,  re- 

fert :  seu  ira,  seu  odio,  seu  superbia  insita  ingenio, 

nuUam  eum  vocem  emisisse,     Sexto  ubi,  quid  vel- 

let  parens,  quidve  praeciperet  tacitis  ambagibns,  pa- 

tuit ;  primores  civitatis,  criminando  alios  apud  po- 

pulum,  alios  sua  ipsos   invidia  opportunos    intere- 

mit :   multi  palam ;   quidam,  in  quibus  minus  spe- 

ciosa  criminatio  erat  futura,  clam  interfecti.     Pa- 

tuit  quibusdam  volentibus  fuga,  aut  in  exsilium  acti 

sunt,   absentiumque   bona  juxta   atque   interemto- 

rum    di\nsui  fuere.     Largitionis   inde  praedaeque  et 

dulcedine  privati  commodi  sensus   malorura   publi^ 

corum  adimi,  donec,  orba  consilio  auxilioque,  Ga- 

bina  rcs  rcgi  Romano  sine  idla  dimicatione  in  ma,- 

num  traditur. 

Gabii  re-         -^^-  Clabiis  receptis,  Tarquinius  pacem  cum  JEtf 

cepti.  quorum  gente  fecit ;   fcedus  cum  Tuscis  renovavit. 

Inde  ad  negotia  urbana  animura  convertit :  quorum 

erat  primum,  ut  Jovis  templum  in  monte  Tarpeioj 

jEdificatur  monumentum  regni  sui  nominlsque,  relinqueret :  Tar- 

Capitolini    qviinios  reges  ambos,  patrem  vovisse,  filium  perfe- 
Jovis  aedes.  \  /'  "......  ' 

cisse.     hit,  ut  ubera  a  cetens  religionibus  area  esset 

tota  Jovis  templique  ejus,  quod  inaedificaretur,  ex- 

augurare  fana  sacellaque  statuit ;  quae  aliquot  ibi  a 

Tatio  rege,  primum  in  ipso  discrimine  adversus  Ro- 

mvdum  pugnae  vota,  consecrata,  inaugurataque  post- 

ea  fuerant.     Inter  principia  condendi  hujus  operis 

movisse  niunen  ad  indicandam  tanti  imperii  molem 

traditur  Deos  :  nam,  quum  onmium  sacellorum  ex- 

augurationes  admitterent  aves,  in  Termini  fano  non 

addixere.     Id  omen  auguriumquc  ita  acceptum  est ; 

non  motam  Termini  sedem,  unumque  eum  Deorura 

non  evocatum  sacratis  sibi  finibus,  firma  stabilia- 


LIBER  I.    CAP.  LVI.  ^f 

que  cuncta  portendere.     Hoc  perpetuitatis  auspicio 

accepto,  secutum  aliud,  magnitudinem  imperii  por- 

tendeus,  prodigium  est  :    caput   hunianum    integra 

facie  apericutibus  fundamenta  templi  dicitur  adpa- 

ruisse.     Quae  visa  species,  haud  per  ambages,  ar- 

cem  eam  imperii  caputque  rerum  fore  portendebat : 

idque  ita  cecinere  vates,  quique  in  urbe  erant,  quos- 

que  ad  eam  rem  consultandam  ex  Etruria  adcive- 

rant.     Augebatur  ad  inpensas  regis  animus.     Ita- 

que  Pometinse  manubiae^  quse  perducendo   ad  cid- 

Eien  opcri  destinatte  erant,  vix  in  fundamenta  sub- 

peditavere.     Eo  magis  Fabio,  pra;terquam  quod  an- 

tiquior    est,  crediderim,   quadringenta    ea    sola   ta- 

lenta  fuisse,  qnam  Pisoni ;    qui  quadraginta  millia 

pondo  argenti  seposita  in  eam  rem  scribit,  summam 

pecuniae  neque  ex  unius  tum  ui'bis  praeda  speran- 

dam,  et  nullius,  ne   horum    quidem   magnificentias 

operum,  fundamenta  non  exsuperaturam. 

LVl.  Intentus  perficiendo  templo,  fabris  undique 

ex  Etruria  adcitis,  non  pecunia  sokim  ad  id  publica 

est  usus,  sed  operis    etiam   ex   plebe.     Qui   quum 

haud  parvus  et  ipse  miUtiae  adderctur  labor,  minus 

tamen  plebs  gravabatur,  se  templa  Deum  exsedifi- 

care  manibus  suis  :  quae  posthac  et  ad  alia,  ut  spe- 

cie  minora,  sic  laboris  aliquanto  majoris,  traduce- 

batur  opera ;  foros  in  circo  faciendos,  cloacamque  Fori  in  cir- 

maximam,    receptaculum   omnium   pureramentorum  *^°  ■  5'°^^* 

.111  •    iTiaxima. 

iu'bis,  sub  terram  agendam  :  quibus  duobus  open- 

bus  vix  nova  haec  magnificentia  quidquam  adaequare 

potuit.     His  laboribus  exercita  plebe,  quia  et  urbi 

multitudinem,  ubi   usus    non    esset,    oneri   rebatur 

esse,  et   colonis   mittendis  occupari   latius   imperii 

fines  volebat  j   Siguiam  Circeiosque  colonos  misit, 

E3 


78  r.  Livii 

Tarquiniu!  prjEsidia   urbi   futura  terra   marique,     Kaec  agenti 
ca'^''^"'D  1  po^tentum  terribile  visum :  anguis  ex  columna  lignea 
phos  mittit.elapsusj  quum  ten-orem  fugamque  in  regiam  fecisset, 
ipsius  regis  non  tam  subito  pavore  perculit  pectus, 
quam  anxiis  inplevit  curis.     Itaque  quiun  ad  publi- 
ca  prodigia  Etrusci  tantum  vates  adhiberentur^  hoc 
velut  domestico  exterritus  visu,  Delphos  ad  maxime 
inclitum  in  terris  oracuhim  mittere  statuit  :  neque 
responsa   sortium  uUi  ahi  committere   ausus,  duos 
fihos    per    ignotas  ea   tempestate    terras,    ignotiora 
maria,  in  Graeciam  misit.     Titus  et  Aruns  profecti : 
L.  Junius    comes  his  additus  L.  Jimius  Brutus,  Tarquinia  sorore" 
rutus.        regis  natus,  juvenis  longe  alius  ingenio,  quam  cujiis 
simulationem  induerat.     Is,  quum  primores  civita- 
tis,  in  quibus  fratrem  suum  ab  avunculo  interfectum 
andisset,  neque  in  animo  suo  quidquam  regi  timen- 
dum,  neque  in  fortuna  concupiscendum  relinquere 
statuit,  contemtuque  tutus  esse,  ubi  in  jure  parum 
praesidii  esset.     Ergo  ex  industria  factus  ad  imita- 
tionem  stidtitiae,  quum  se  suaque  praedse  esse  regi 
sineret,  Bruti  quoque  haud  abnuit  cognomen  :  ut  sub 
ejus  obtentu  cognominis  liberator  ille  populi  Ro- 
mani    animus    latens  opperiretur  tempora  sua.     Is 
tum    ab  Tarquiniis  ductus  Delphos,  ludibrium  ve- 
rius,  quam  comes,  aureum  baculum,  inclusum  cor- 
neo  cavato  ad  id  baculo,  tulisse  donum  Apolhni  di- 
citur,  per  ambages  effigiem  ingenii  sui,     Quo  post- 
quam  ventnm  est,  perfectis  patris  mandatis,  cupido 
incessit  animos  juvenum  sciscitandi,  ad    quem   eo- 
rum  regnum  Romanum  esset  venturum.     Ex  infi- 
mo  specu  vocem   redditam  ferunt :   Impcrium  sum' 
mum  RomcE  hahebit,  qui  vestrum  primus,  o  juvcnes,  os- 
culum  matri  tulerit.     Tai*quinii,  ut  Sextus,  qui  Ro- 


LIBER  I.    CAP.   LVII.  79 

mee  relittus  fuerat,  ignainis  responsi  expersque  im- 
perii  esset,  rem  surauia  ope  taceri  jubent ;  ipsi  in- 
ter  se,  uter  prior,  quum  Romam  redissent,  matri 
osculum  daret,  sorti  permittunt.  13rutus,  alio  ra- 
tus  spectare  Pythicam  vocem,  velut  si  prolapsus  ce- 
cidisset,  terram  osculo  contigit :  scilicet,  quod  ea 
communis  mater  omnium  mortalium  esset.  Redi- 
tum  iude  Romara,  ubi  adversus  Rutulos  bellum 
summa  vi  parabatur. 

LMI.  Ardeam  Rutuli  habebant,  gens,  ut  in  ea  Bellum 
regione  atque  in  ea  Eetate,  divitiis  prsepoUens  :  ea-  ,. 
que  ipsa  caussa  belli  fuit,  quod  rex  Romanus  tum 
ipse  ditari,  exhaustus  magnificentia  publicorum  ope- 
rum,  tum  prsda  delinire  populaiium  animos  stude- 
bat;  pricter  aliam  supevbiam  regno  infestos  etiam, 
quod  se  in  fabrorum  ministeriis  ac  servili  tamdiu 
babitos  opere  ab  rege  indignabantur.  Tentata  res 
est,  si  primo  inpetu  capi  Ardea  posset :  ubi  id  pa- 
rum  processit,  obsidione  munitionibusque  ccepti  pre- 
mi  hostes.  In  iis  stativis,  ut  fit  longo  magis,  quam 
acri  bello,  satis  liberi  commeatus  erant  :  primori- 
bus  tamen  magis,  quam  militibus.  Regii  quidem 
juvenes  interdum  otium  conviviis  comessationibus- 

que  inter  se  terebant :    forte  potantibus  his   apud  Contentio 

rc^iorum 
Sex.  Tarquinium,  ubi  et  Collatinus  coenabat  Tarqui-juvenumde 

nius,  Egerii  filius,  incidit  de  uxoribus  mentio :  suam  uxonbus. 

quisque  laudare  miris   modis :    inde   certamine   ac- 

censo,  CoUatinus   negat,  verbis  opus  esse,  paucis  id 

quidem  horis  posse  sciri,  quantum  ceferis  prcestet  Lu- 

cretia  sua.     Quin,  si  vigor  juventce  inest,  conscendimus 

equos,  invisimusque  prcesentes  nostrarum  ingenia  ?  Id 

cuique  spectatissimum  sit,  quod  necopinato  viri  adventii 

obcurrtrit  oculis.     Incaluerant  vino  :   age  sane,  om- 

E4 


8o 


T.  LIVII 


Xueretia 
pKefenur. 


)Ei  vim  in- 
ftrt  Tar- 
^uinius. 


nes  :  citatis  equis  avolant  Romam.  Quo  qunm, 
primis  se  intendentibus  tenebris,  pervenissent,  per- 
gunt  inde  CoUatiam  :  ubi  Lucretiam,  haudquaquam 
ut  regias  nurus,  quas  in  convivio  luxuque  cum 
sequalibus  vidcrant  tempus  terentes,  sed  nocte  sera 
deditam  lanae  inter  lucubrantes  ancillas  in  medio 
aediura  sedentem  inveninnt.  Mulicbris  certaminis 
laus  pcnes  Lucretiam  fuit :  adveniens  vir  Tarqui- 
niique  excepti  bcnig;ne  :  victor  maritus  comiter  in- 
vitat  regios  juvenes.  Ibi  Sex.  Tarquinium  mala 
libido  Lucretiie  per  vim  stuprandae  capit  :  tum  lor- 
ma,  tum  spcctata  castitas  incitat.  Et  tum  quidem 
ab  nocturno  juvenili  ludo  in  castra  redeunt. 

LVIII.  Paucis  interjectis  diebus,  Sex,  Tarqui- 
nius,  inscio  CoUatino,  cum  comite  uno  Collatiam 
venit :  ubi  exceptus  bcnigne  ab  ignaris  consilii, 
quum  post  coenam  in  bospitale  cubicvdum  deductus 
esset,  amore  ardens,  postquam  satis  tuta  circa,  so- 
pitique  omnes  videbantur,  stricto  gladio  ad  dormien- 
tem  Lucretiam  venit,  sinistraque  manu  mulieris  pec- 
tore  obpresso,  Tace  Lucretia,  inquit,  Sex.  Tarqjinius 
snm ;  ferrum  in  inanu  est :  vioriere,  si  emiseris  vocem. 
Quum  pavida  ex  somno  midier  nullam  opem,  prope 
mortem  inminentem,  viderct ;  tum  Tarquinius  fa- 
teri  amorem,  orare,  miscere  precibus  minas,  versare 
in  omnes  partes  muliebrem  animiun :  ubi  obstina- 
tam  videbat,  et  ne  mortis  quidem  metu  inclinari, 
addit  ad  metum  dcdccus  :  cum  mortua  jugulatum 
servum  nudum  positurum,  ait,  ut  in  sordido  adui- 
terio  necata  dicatur.  Quo  terrore  quum  vicisset  obsti- 
natam  pudicitiam  velut  victrix  libido,  profectusque 
iudc  Tarquinius,  ferox  expugnato  dccore  midiebri, 
esset ;  Lucretia,  moesta  tanto  mulo,  nuucium  Ru- 


LIBER   I.    CAP.  LIX.  8^ 

mam  eumdem  ad  patrem,  Ardeamque  ad  vhum  mit-  ^'3°^^,'^'" * 
tit,  ut  cum  singulis  fidelibns  amicis  vcniant  :  itavirum. 
facto  maturatoque  opus  esse ;  rem  atrocem  inci- 
disse.  Sp.  Lucretius  cum  P.  Valcrio  Volesi  filio, 
CoUatinus  cum  L.  Junio  Bruto  venit  3  cum  quo 
forte  llomam  rediens  ab  nuncio  uxoris  crat  conven- 
tus.  Lucretiam  sedentem  moestam  in  cubiculo  in- 
veniunt  :  adventu  suorum  lacrimse  obortse  :  quae- 
rentique  viro,  Satin'  salvce  ?  Minime,  inquit ;  quid, 
enim  salvi  est  mulieri,  amissa  pudicitia  ?  Vestigia  viri 
alieni,  Collatine,  in  lecto  sunt  tuo.  Ceterum  corpus  est 
tantum  violatum,  animus  insons  :  mors  testis  erit.  Sed 
date  dextras  jidemque,  haud  inpune  adultero  fore.  Sex. 
€st  Tarquinius,  qui  hostis  pro  hospite  priore  nocte  vi 
armatus  viihi  sibique,  si  vos  viri  estis,  pcstiferum  hinc 
abstulit  gaudium.  Dant  ordine  omnes  fidem  :  con- 
solantur  aegram  animi,  avertendo  noxam  ab  coacta 
in  auctorem  dclicti  :  mentem  peccare,  non  corpus  : 
et,  unde  consiliura  afuerit,  culpam  abesse.  VoSj 
inquit,  videritis,  quid  illi  debeatur :  ego  me,  etsi  pec' 
cato  absolvo,  supplicio  non  libero :  nec  ulla  deinde  in- 
pudica  LucreticB  exemplo  vivet.  Cultrumj  quem  sub  Se  occidit. 
veste  abditmn  habebat,  eum  in  corde  defigit  :  pro- 
lapsaque  in  vulnuSj  moribunda  cecidit.  Concla- 
mant  vir  paterque. 

LIX.  Brutus,  illis  luctu  occupatis,  cultrum,  e3f 
vulnere  Lucretiae  extractum,  manantem  cruore  prae 
se  tenens,  Per  liunc,  inquit,  castissimum  ante  regiam 
injuriam  sanguinem  juro,  vosque,  Dii,  testes  facio,  me  Conjurati» 
L.  Tarquinium  Superbum,  cum  scelerata  conjuge  eiinTarqui- 
omni  liberorum  stirpe,  ferro,  igrii,  quaaitnque  dehinc  vi 
pussim^,  exsequuturum  :  mc  illos,  nec  alium  quemquam 
regnare  RomcE  pasmnm.  Cultrum  deijade  CpUatiii© 
£5 


8a  T.  Livii 

tradit ;  inde  Lucretio  ac  Valerio,  stupentibus  ml- 
raculo  rei,  unde  novum  in  Bruti  pectore  ingenium. 
TJt  praeceptum  erat,  jurant  :  toticpie  ab  luctu  versi 
in  iram,  Brutum,  jam  inde  ad  expugnandum  reg- 
tium  vocantem,  sequuntur  ducem.  Elatum  domo 
Lucretiae  corpus  in  forum  dcferunt,  concientque 
miraculo,  ut  fit,  rei  novae  atque  indignitate  homi- 
nes  :  pro  se  quisque  scelus  regium  ac  vim  quernn- 
tur.  Movet  tiim  patris  moestitia,  tum  Brutus,  ca- 
stigator  lacrimarum  atque  inertium  querelarum,  auc- 
torque,  quod  viros,  quod  Romanos  deceret,  arma 
capiendi  adversus  hostilia  ausos.  Ferocissimus  quis- 
que  juvenum  cum  armis  voluntarius  adest :  sequi- 
tur  et  cetera  juventus.  Inde,  pari  praesidio  relicto 
Collatiae  ad  portas,  custodibusque  datis,  ne  quis 
eum  motum  regibus  nunciaret,  ceteri  armati,  duce  ' 
Bruto,  Romam  profecti.  Ubi  eo  ventum  est,  qua- 
cumque  incedit,  armata  multitudo  pavorem  ac  tu- 
multum  facit  :  rursus,  ubi  anteire  primores  civita-' 
tis  vident,  quidquid  slt,  baiul  teracre  esse  rentur. 
Populus  Nec  minorem  motura  aniraorum  Roms  tam  atrox 
in^TVguU  ^^^  facit,  quam  CoUatiae  fecerat.  Ergo  ex  omnibus 
nios  conci-  locis  urbis  in  forum  curritnr.  Quo  simul  ventum 
est,  praeco  ad  tribimum  Celcrum,  in  quo  tum  ma- 
gistratu  forte  Brutus  erat,  popul  im  advocavit.  Ibi 
oratio  habita,  nequaquam  ejus  pectoris  ingeniique, 
quod  simulatum  ad  eam  dicm  fuerat,  de  vi  ac  libi- 
dine  Sex.  Tarquinii,  de  stupro  infaudo  Lucretiae  et 
misembili  caede,  de  orbitate  Tricipitini,  cui  morte 
filiae  caussa  mortis  indignior  ac  miserabilior  esset : 
addita  superSia  ipsius  regis,  miseriaMfue  et  labo- 
res  plebis,  in  fossas  cloacasque  cxhauriendas  de- 
mersae.     Romanos  homiuesj  victorcs  omnium  circa 


LIBER  I.    CAP.   LX.  83 

populorum,  opifices  ac  lapicidas  pro  bellatoribus 
factos.  Indigna  Ser.  TuUii  regis  memorata  caedes, 
et  invecta  corpori  patris  nefando  veliiculo  filia  ;  in- 
v6catique  ultores  parentum  Dii.  His  ati"ocioribus- 
que,  credo,  aliis,  quae  prsesens  rerum  indignitas 
haudquaquam  relatu  scriptoribus  facilia  subjicit, 
memoratis  incensam  multitudinera  perpulit,  ut  im- 
perium  regi  abrogaret,  exsulesque  esse  jubei"et  L. 
Tarquinium  cum  conjuge  ac  liberis,  Ipse,  junio- 
ribus,  qui  ultro  nomina  dabant,  lectis  ai-matisque 
ad  concitandum  inde  adversus  regem  exercitum  Ar- 
deam  in  castra  est  profectus ;  imperium  in  urbe 
Lucretio,  praefecto  urbis  jam  ante  ab  rege  insti- 
tuto,  relinquit.  Inter  hunc  tumultum  TuUia  do- 
mo  profugit,  exsecrantibus,  quacumque  iucedebat, 
invocantibusque  parentum  furias  viris  mulieribus- 
que. 

LX.  Harum  rerum  nunciis  in  castra  perlatis, 
quum  re  nova  trepidus  rex  pergeret  Romam  ad 
comprimendos  motus,  flexit  viam  Brutus,  (senserat 
enim  adventum)  ne  obvius  fieret ;  eodemque  fere 
tempore,  diversis  itineribus,  Brutus  Ardeam,  Tar- 
quinius  Romam,  venerunt.  Tarquinio  clausae  por-  Expellun- 
tae,  exsiliumque  indictum  :  liberatorem  urbis  laeta  ^^^' 
castra  accepere  :  exactique  inde  liberi  regis.  Duo 
patrem  secuti  sunt,  qui  exsulatum  Csere  in  Etrus- 
cos  ierunt.  Sex.  Tarquinius,  Gabios,  tamquam  in 
suum  regnum,  profectus,  ab  ultoribus  veterum  si- 
multatum,  quas  sibi  ipse  caedibus  rapinisque  conci- 
verat,  est  interfectus.  L.  Tarquinius  Superbus  re- 
gnavit  annos  quinque  et  viginti.  Regnatum  Romae 
ab  eondita  urbe  ad  liberatam  annos  ducentos  qua- 
E6 


84  T.  LIVII 

TJ.  C.  045.  draginta  quatuor.     Duo  consules  inde  comitlls  cen- 

A.  C  507.  .""      .  f.  ,  .  ••      c  m    1 

Prirai  Coss.  ^^^''^^•s  a  praerecto  urbis  ex  commentariis  ?>er.  lul- 
lii  creati  sunt,  L.  Junius  Brutus  et  L.  Tarquinius 
Collatinus. 


EPITOME  LIBRI  11. 


'DRUTUS  jurejurcmdo  populum  mhtrinxit,  nemi" 
-^  Hvm  regnare  Romce  pu.ssuros :  Tarquinium  Colla- 
tinum,  collegum  suum,  propter  adjinitatein  Tarquinio- 
rum  suspectum,  coegit  consulatu  se  cd)dicare,  et  civitate 
cedere :  bona  regum  diripi  jussit :  agrum  Marti  con- 
secravit,  qui  Campus  Martius  nominutus  est :  adoles- 
centes  nobiles,  in  quibus  suos  quoque  et  sororis  Jilios, 
quia  conjitraverant  dc  recipiendis  regibus,  securi  per- 
cussit :  servo  indici,  cui  Findicio  nomenfuit,  libeitatem 
dedit :  ex  cujus  nomine  vindicia  est  adpellata.  Quum 
adversus  reges,  qui,  contractis  Feientium  et  Tarquinien- 
sium  copiis,  hellum  intulercmt,  exercitum  dua:issct,  in 
acie  cum  Arunte,  Jilio  Superbi,  commortuus  est :  eum- 
que  matronce  annum  luxerunt.  P.  Falerius  consul  le- 
gem  de  prfyvocatione  ad  populum  tulit.  Capitolium 
dedicatum  est.  Porsena,  rex  Clusinorum,  bello  pro 
Tarquiniis  suscepto,  quum  ad  Janiculum  venisset,  ne 
Tiberim  transiret,  virtute  Coclitis  Horatii  prohibitus 
est ;  qui,  dum  alii  poatem  sublicium  rescindunt,  solus 
Etruscos  sustinuit ;  et,  ponte  rupto,  armatus  se  in  Jlu- 
men  misit,  et  ad  suos  tranavit.  Alterum  accessit  vir- 
tutis  exemplum  a  Mucio :  qui,  quum  ad  feriendum 
Porsenam  castra  hostium  intrasset,  occiso  scriba,  quem 
regem  esse  putahat,  comprehensus,  inpositam  altaribu$ 
inanum,  in  quibus  sacri/icatum  erat,  exuri  passus  cst ; 
dixitquej  tales  treceutos  esse  conjuratos  in  mortem  ip- 


86  EPITOME  LIBRI   II. 

sius  regis :  quorum  admiratione  coactus  Porsena  pacis 
conditiones  ferre,  bellum  omisit,  acceptis  obsidibus :  ex 
quibus  virgo  una  Ckelia,  deceptis  custodibus,  per  Ti- 
berim  ad  ■suos  tranavit :  et,  quum  reddita  aset,  a  PoT' 
sena    honorifice   remissa,    equestri    statua    donata   est. 
Ap.  Claudius  ex  Sabinis  Romam    tramfugit :   ob  hoc 
Claudia  tribus  adjecta  est.     Numerus  tribuum  amplia- 
tus  est,  ut  essent  viginti  una.     Adversus  Tarquinium 
Superbum,  cum  Latinorum  exercitu  bellum  inferentem, 
A.  Postumius  dictator  prospere  pugnavit  apud  lacum 
Regilbtm.     Plebs,  quum  propter  nexos  ob  ces  alienum 
in  Sacrum  montem  secessisset,  consilio  Menenii  AgrippcB 
a  seditione  revocata  est.     Idem  Agrippa,  quum  deces- 
sissef,  propter  paupertutem  publico  inpendio  elatus  est. 
Tribuni  plebis  quinque  creati  sunt.     Oppidum  Volsco- 
Tum  Corioli  captum  est  virtute  et  opera  C.  Marcii,  qui 
ob   hoc  Coriolanus  vocatus   est.      Ti.  Atinius,   vir   de 
plebe,  quum  in  visu  admonitiis  esset,  ut  de  quibusdam 
religionibus  ad  senatum  perferret,  et  neglexisset,  amisso 
'filio,  debilis  factus,  postquam,  delatus  ad  senatum  kc- 
tica,  eadem  iUa  indicaverat,  vsii  pedum  recepto,   do- 
mum  reversus  est.     Quum  C.  Marcius  Coriolanus,  qui 
in  exsilium  erat  jmlsus,  dux  Volscorum  factus,  exer- 
citum  hostium  urbi  Romce  admovisset,  et  missi  ad  eum 
primum  legati,  postea  sacerdotes  frustra  deprecati  es- 
sent,  ne  bellum  patrice  inferret ;   Veturia  mater  et  Vo- 
'lumnia  uxor  inpetraverunt  ab  eo,  ut  recederet.     Lex 
'agraria  primum   lata  est.     Sp.  Cassius  consularis  reg- 
ni  crimine  damnatus  est  necatusque.     Oppia,  virgo  Ve- 
stalis,  ob  incestum  viva  defossa  est.     Quum  vicini  ho- 
stes  Vckntes  incommodi  magis,  quam   graves,  essent, 
fnmilia  Fabiorum  id  bellum  gcrendum  depoposcit ;  m\- 
titque  in  id  trecentos  sex  armatos,  qui  ad  Cremeram  ad 


EPITOME  LIBRI  II.  87 

unum  ab  hostibus  ccesi  sunt,  uno  inpubere  domi  relicto. 
^p.  Claudius  consul,  quum  adversus  Volscos  contuma' 
cia  exercitus  male  pugnatum  esset,  decimum  quemque 
inilitum  fuste  perciissit.  Res  prceterea  adversum  VoU 
scos,  et  jEquos,  et  Veientes,  et  seditiones  inter  Patres 
ptebemque  continet. 


T.  LIVII  PATAYINl 

LIBER  II. 


U.  C.  24  5.  T  TBERI  jam  hinc  popiili  Romani  res,  pace  bel- 

A.  C.  507.    X-i  loque  gestas^  anniios    magistratus,   imperiaque 

legum,  potentiora  quam  hominum,  peragam.     Quae 

libertas  ut  Isetior  esset,  proximi  regis  superbia  fece- 

rat  :   nam  priores  ita  regnarunt,  ut  haud  inmerito 

omnes  deinceps  conditores  partium  certe  urbis,  quas 

novas  ipsi  sedes  ab  se  auctae  multitudini  addiderunt, 

Libertas       numerentur  :    neque  ambigitur,  quin  Brutus  idem, 

Pop.  Rom.       .  ^jjjji^mji    p-lorise,   Superbo  exacto   rege,   meruit, 
tempestive    t  ..  .... 

constituta.  pessimo  publico  id  facturus  fucrit,  si  libertatis  inma- 

tur?e  cupidine  priorum  regum  alicui  regnum  extor- 

sisset.     Quid  enira   futurum  fuit,  si  illa   pastorum 

convenarumque   plebs,   transfuga  ex   suis   populis, 

sub  tutela  inviolati  templi  aut  libertatera,  aut  certe 

inpunitatem,  adepta,  soluta  regio  metu,  agitari  coe- 

pta  esset   tribuniciis   procellis  ?   et   in   aliena  urbe 

cum  Patribus  serere  certamina,  priusquam  pignora 

conjugum  ac  liberorum  caritasque  ipsius  soli,  cui  lon- 

go  terapore  adsuescitur,  aniraos  corum  consociasset? 

Dissipatae  res  nondum  adiUtai  discordia  forent :   quas 

fovit  tranquilla  modcratio  imperii,  eoque  nutriendo 

perduxit,  ut  bonam  frugem  libci-tatis  maturis  jam 

virjbus  ferre  possent.     Libertatis   autem  originem 


I^IBElk-II.    CAP.  11.  89 

inde  magis,  quia  annuum  imperium  consulare  fac-  U.  C.  245. 
tum  est,  quam  quod    deminutum  quidquam  sit  ex    '    ' 
regia  potestate^  numeres.     Omnia  jura,  orania  in- 
signia   primi    consules    tenuere :    id   modo    cautum 
est,  ne,  si  ambo  fasces  haberent,  duplicatus  terror 
videretur.     Brutus  prior,  concedente  collega,  fasces 
habuit  :    qui   non    acrior   vindex   libertatis   fuerat, 
^uam  deinde  custos  fuit.     Omnium  primum  avidum 
novae  libertatis  populum,  ne  postraodum  flecti  pre- 
cibus-  aut  donis   regiis  posset,  jurejurando  adegit,  P.  R.  iurat 
neminem   Romae   passuros    regnare.     Deinde,    ^1"^  ^^^^^^^^j^qj^ 
plus  virium   iu  senatu  frequentia  etiam  ordinis  fa-  passurum. 
ceret,  caedibus  regis  deminutum  Patrum  numerum, 
primoribus  equestris  gradus  lectis,  ad  trecentorum 
summam  explevit  :    traditumque  inde  fertur,  ut  in 
senatum  vocarentur^  qui  Patres,  quique  conscripti 
essent  :   conscriptos,   videlicet,   in    novum   senatum 
adpellabant  lectos.     Id  mirum  quantum  profuit  ad 
concordiam  civitatis  jungendosque  Patribus   plebis 
animos. 

II.   Rerum   deinde   divinarum  habita  cura  :   et,  R^"*  sacri- 
quia  qusedam  publica  sacra  per  ipsos  reges  factitata 
erant,  ne  ubiubi  regum  desiderium  esset,  regem  sa- 
crificulum  creant.     Id  sacerdotium  pontifi^^i  subje- 
cere,  ne  additus  nomini  honos  aliquid  libertati,  cu- 
jus  tunc  prima  erat  cura,  obficeret :  ac  nescio,  an, 
nimis  undique  eam  minimis  quoque  rebus  muniendo, 
modum  excesserint.     Consulis  enim  alterius,  quum 
nihil  aliud  obfcnderit,  nomen  invisum  civitati  fuit. 
Nimium  Tarquinios  regno  adsuesse :  initium  a  Prisco  Collatinus 
factum.     Resnasse  deinde  Ser.  Tullium :  ne  inttrvallo    .  1^'^^"'" 
quidem  facto,  oblitum,  tamquam  alieni,  regni  Super-  invisus. 
bum  Tarquinium ;  velut  hcereditatem  gentis  scelere  ac 


90  T.  LIVII 

U.  C.  245.  vi  repetisse.  Puho  Superbo,  penes  CoUatinum  impe- 
rium  esse.  Nescire  Tarquinios  privatos  vivere :  non 
placere  nomen :  periculosum  lihertati  esse.  Hic  pri- 
mo  sensim  tentantium  animos  sermo  per  totam  ci* 
vitatem  est  datus,  sollicitamque  suspicione  plebem 
Brutus  ad  concionem  vocat.  Ibi  omnium  primum 
jusjurandum  populi  recitat.  Neminem  regnare  pai- 
snros,  nec  esse  Romce,  unde  periculum  libertati  foret. 
Id  summa  ope  tuendum  esse :  neque  ullam  rem,  quee  eo 
pertineat,  coutemnendam.  Invitum  se  dicere  hominis 
caussa :  nec  dicturum  fuisse,  ni  caritas  reipublicce  vin- 
ceret.  Non  credere  populum  Romanum,  solidam  liber- 
tatem  recuperatam  esse.  Regium  genus,  reginm  nomen, 
non  solum  in  civitate,  sed  etiam  in  imperio  esse.  Id 
ohficere,  id  obstare  libertati.  Ilunc  tu,  inquit,  tua  vo- 
luntate,  L.  Tarquini,  rcmove  metum.  Meminimus, 
fatemur,  ejecisti  reges.  Absolve  benejicium  tuum.  Au- 
fer  hinc  regium  nomen.  Res  tuas  tibi  non  solum  red- 
dent  cives  tui,  auctore  me ;  sed,  si  quid  deest,  munijice 
augebunt.  Amicus  abi :  exonera  civitatem  vano  for- 
sitan  inetu.  Ita  persuasum  est  animis,  cum  gente  Tar- 
quinia  regnum  Jdnc  abiturum.  Consuli  primo  tam 
novae  rei  ac  subitae  admiratio  incluserat  vocem. 
Dicere  deinde  incipientem  primores  civitatis  cir- 
cumsistuntj  eadem  multis  precibus  orant.  Et  ceteri 
quidem  movebant  minus  :  po!>tquam  Sp.  Lucretius, 
niajor  eetate  ac  diguitate,  socer  praeterea  ipsius, 
agere  varie,  rogando  alternis  suadendoque,  coepit, 
ut  vinci  se  consensu  civitatis  pateretur  j  timens  con- 
sul,  ne  postmodum  privato  sibi  eadem  illa  cum  bo- 
norum  amissione,  additaque  alia  insuper  ignominia, 
Abdicat  se  acciderent,  abdicavit  se  consulatu:  rebusque  suis 
comulatu.   Qjimibys  Lavinium  translatis,  civitate  ccssit.     Bru- 


LIBER  11.    CAP.  Iir.  91 

tus  ex  senatusconsulto  ad  populum  tulit/  ut  omnes  U.  C.  245. 
Tarquiniae  gentis  exsules  cssent :   collegam  sibi  co- Sufficitur* ' 
mitiis  centuriatis  creavit  P.  Valerium,  quo  adjutoreP.  Valerius. 
reges  ejecerat. 

III.  Quum  haud  cuiquam  in  dubio  esset,  bellum 
ab  Tarquiniis  inminere,  id  quidcm  spe  omnium  se-' 
rius  fuit  :  ceterum,  id  quod  non  timebant,  per  do-' 
lum  ac  proditionem  prope  libertas  amissa  est.  Erant: 
in  Romana  juventute  adolescentes  aliquot,  nec  ii  te-- 
nui  loco  orti,  quorum  in  regno  libido  solutior  fue- 
rat,   aequales  sodalesque    adolescentiuin  Tarquinio- 
rum,  adsueti  more  regio  vivcre.     Eam  tum,  «equa- 
to  jure  omnium,  licentiam  quaerentes,   libertatem 
aliorum  in  suam  vertisse  servitutera  inter   se  con-- 
querebantur.     Regem  hominem  esse,  a  quo  inpetres,- 
ubi  jus,  ubi  injuria  opits  sit :  esse  gratice  locum,  esse  be- 
ne/icio ;  et  irasci  et  ignoscere  posse  :  inter  amicum  at' 
que  inimicum  discrimen  nosse.     Leges  rem  surdam,  in~ 
exorabilem  esse,  salubriorem  melioremque  inopi,  quam 
potenti:  nihil  laxamenti  nec  venice  habere,  si  modum 
excesseris  :  periculosum  esse,  in  tot  humanis  erroribus 
iola  innocentia  vivere.     Ita,  jam  sua    sponte    aegris  Conjuratio 
animis,  legati  ab  regibus  superveniunt,  sine  men-  reyocandii 
tione  reditus  bona  tantum  repetentes.     Eorum  ver- 
ba  postquam  in  senatu  audita  sunt,  per  aliquot  dies 
ea  consultatio  tenuit :   ne  non  reddita,  belli  caussa ; 
reddita,  belli  materia  et  adjumentum  essent.     In- 
terim  legati  alii  alia  moliri,  aperte  bona  repctentes, 
clam   recuperandi   regni  consilia  struere  :   et,   tam- 
quam  ad  id,  quod  agi  videbatur,  ambientes  nobi- 
lium    adolescentium    animos    pertentant  :   a  quibu» 
piacide  oratio  accepta  est,  his  iiteras  ab  Tarquiniis. 


9*  T.  Livir 

U.  C.  045.  reddunt  :    et   de  accipiendis  clam  nocte  io   urbcm 
A.  C.  507.         -u  n  * 

regibus  coUoquuntur. 

IV.  Vitelliis   Aquilliisque  fratribus    primo   com- 

missa  res  est.    Vitelliorum  soror  considi  nupta  Bru- 

to  erat  :   jamque    ex   eo   matrimonio   adolescentes 

erant  liberi,  Titus  Tiberiusque  :  eos  quoque  in  so- 

cietatem   consilii   avunculi  adsumunt :  praeterea  et 

nobiles  aliquot  adolescentes  conscii  adsumtij  quo- 

rum  vetustate  memoria  abiit.     Interim  quum  in  se- 

natu  vicissct  sententia,  quaj  censebat  reddenda  bo- 

na  ;   eamque  ipsam  caussam  morae  in  urbe  haberent 

legati,    quod    spatium    ad    vebicula    comparanda   a 

consulibus    sumsissent,    quibus   regum   asportarent 

res  j   omne  id  tempus  cum  conjm"atis  consultando 

absumunt,  e^incuntque  instando,  ut  liter*  sibi  ad 

Tarquinios  daientur  :   nam  aliter  qui  credituros  eos, 

non  vana   ab    lcgatis   supcr  rebus   tantis   adterri  ? 

Datae  literae,  ut  pignus  fidei  essent,  manifestum  fa- 

cinus  tecerunt  :  nam  quum,  pridie  qtiam  legati  ad 

Tarquinios  proficisccrentur,  et  ccenatum  forte  apud 

Viteliios   csset,  conjuratique   ibi,  rcmotis   arbitris, 

multa  inter  se  de  novo,  ut   fit,  consilio  egisscnt  ; 

sermonem  eorum  ex  servis  unus  excepit,  qui  jam 

antea  id  senserat  agi :  sed  eam  occasionem,  ut  li- 

terae  legatis  darentur,  quse  deprehensae  rem  coar- 

guere  possent,  exspectabat :   postquam  datas  sensit, 

Obprimi-    lem  ad  consules  detulit.     ConsuleSj  ad  deprehen- 

dendos    legatos  conjuratosque  profecti  domo,  sine 

tumultu  rcm  omnem  obpressere  :  literarum  in  pri- 

mis  habita  cura,  ne  interciderent  :   proditoribus  cx- 

templo   in  vincula  conjectis,  de  lcgatis   pauUulum 

addubitatum  est  :    et   quamquam   visi  sunt   com- 


tur 


LIBER  II.    CAP.  V.  93 

njisisse,  ut  hostium  loco  essent.    ius   tamen  gen- ^*  *^"  ^*** 
.  '    .^  '   -"  ^       A.C.  507. 

tium  vaUut. 

V.  De  bonis  regiis,  quae  reddi  ante  censuerant,  Bona  Tar- 

res  integra  refertnr  ad  Patres.     Illi  victi  ira  vetuere^l^j.'"!^^^^^^ 

reddi,  vetuere  in  publicum  redigi.     Diripienda  plebi  aut  cor.se- 

^unt  data ;   ut,  contacta  regia  praeda,  spem  in  per-  '^'^^'^^* 

petuum  cum  his  pacis  amitteret.     Ager  Tarquinio- 

rum,  qui  inter  urbem  ac  Tiberim  fuit,  consecratus 

Alarti,  Martius  deinde  campus  fuit.     Forte  ibi  tum 

■seges  farris  dicitur  fuisse  matura  messi :  quem  cam- 

pi  fructum  quia  religiosum  erat  consumere,  desec- 

•tam  cum  stramento   segetem  magna  vis   hominum 

simul    inmissa    corbibus    fudere    in  Tiberim,   tenui 

fluentem  aqua,  ut  mediis  caloribus  solet :   ita  in  va- 

dis  haesitantis  frumeuti  acervos  sedisse  inlitos  limo. 

Insulam  inde  paullatim,  et  aliis,  quae  fert  temere 

flumen,  eodem  invectis,  factam  :  postea  credo  addi- 

tas  moles,  manuque  adjutum,  ut  tam  eminens  arca, 

firmaque  templis   quoque  ac  porticibus  sustinendis 

esset.     Direptis  bonis  regum,  damnati   proditores,  Proditores 

-sumtumque  suppUciimi,  conspectius  eo,  quod  poenae 

capiendae  ministerium  patri  de  liberis  consulatus  in- 

posuit,  et,  qui  spectator  erat  amovendus,  eum  ipsmn 

fortuna  exactorem  supplicii  dedit.     Stabant  deligati 

2^  palum  nobilissimi  juvenes  :   sed  a  ceteris,  velut 

ab  ignotis  capitibus,  consuhs  Uberi  omnium  iu   se 

averterant  oculos,  miserebatque  non   poenae  magis 

homines,  quam  sceleris,  quo  poenam  meriti  essent ; 

illos,  eo  potissimum   anno   patriam  Liberatam,  pa- 

trem  liberatorem,  consulatum  ortum  ex  domo  Ju- 

nia,  Patres,  plebem,  quidquid  Deorum  hominumque 

Romanorum  esset,  induxisse  in  animum,  ut  superbo 

quondam  regij  tum  infesto  exsuli,  proderent.    Con- 


94  *"•  Livii 

U.  C.  245.  sules  in   sedcm   processere  suam,  missique  lictores 
ad   sumendum   supplicium   nudatos  virgis   caedunt, 
securique  feriunt :  quum  inter  omne  tempus  pater, 
▼ultusque,   et  os   ejus,   spectaculo   esset,   eminente 
animo  patrio  inter  publicae  poena;  ministerium.     Se- 
cundum   poenam  nocentium,   ut  in  utramque  par- 
tem  arcendis  sceleribus  exemplum  nobile  esset,  prae- 
mium  indici,  pecunia  ex  aerario,  libertas  et  civitas, 
data.     Ille  primum  dicitur  vindicta  liberatus  :   qui- 
dam  vindictae  quoque  nomen  tractum  ab  illo  pu- 
i:ant ;  Vindicio  ipsi  nomen  fuisse.     Post  illum  ob- 
■senatum,  ut,  qui  ita  liberati  essent,  in  civitatem 
accepti  viderentur. 
Tarquinii         VI.    His,   sicut   acta   erant,    nunciatis,   incensus 
liuntur.       Tarquinius  non  dolore  solimi  tantae  ad  irritum  ca- 
dentis  spei,  sed  etiam  odio  iraque,  postquam  dolo 
viam  obseptam  vidit,  bellum  aperte  moliendura  ra- 
tus,  circumire  supplex  Etruriai   urbes  ;   orare  ma- 
xime  Veientes  Tarquiniensesque,  ne  se  ortuvi,  ejus- 
dem  sanguinis,  extorrem  egentem  ex  tanto  niodo  regno, 
cum  liberis  adolescentibus  ante  oculos  suos  perire  sine- 
rent.     Alios  peregre   in  regnum  Romam   adcitos :   se 
regem,  augentem  bello  Romanum  imperium,  a  proxi- 
■  mis  scelerata  conjuratione  pulsum.     Eos  inter  se,  quia 
nemo  ujius  satis  dignus  regno  visus  sit,  partes  regni  ra- 
puisse ;   bona  sua  diripienda  populo  dedisse,  ne  quis 
expers  sceleris  esset.     Patriam  se  regniimque  suum  re- 
petere,  et  persequi  ingratos  cives  velle.     Ferrent  opem, 
adjuvarent ;  suas  quoque  veteres  injurias  ultum  trent, 
toties  ccesas  legiones,  agrum  ademtum.     Hsec   move- 
runt  Veientes  :   ac  pro  se  quisquc,  Romano  saltem 
duce,  ignominias  demendas,  belloque  amissa  repe- 
Jtenda^  minaciter  fremunt.     Tarquinienses  nomen  ac 


LIBER  II.    CAP.  VII.  95 

cognatio  movet  :   pulchrum  videbatur,  suos  Romae  U.  C.  245. 

regnare.     Ita  duo  duarum  civitatium  exercitus,  ad    "    '      '* 

repetendum  regnum  belloque  persequendos  Roma- 

nos,  secuti  Tarqiiinium.     Postquam  in  agrum  Ro- 

manum  ventum    est,    ob^vnam    hosti    consules   euut. 

"\'alerius  quadrato  agmine    peditem    ducit  :    Brutus 

ad  explorandum  cum  equitatu    antecessit.     Eodem 

modo  primus  eques  hostium  agminis  fuit,  (praeerat 

Aruns  Tarquinius,  filius  regis)  rex  ipse  cum  legio- 

nibus  sequebatur.     Aruns,  ubi  ex  lictoribus  pvocul 

consulem  esse  ;   deinde  jam  propius  ac  certius  facie 

quoque  Brutum  cognovit,  inflammatus  ira,  Ille  est 

vir,  inquit,  qui  nos  extorres  expiiUt  patria.     Ipse,  en, 

ille,  nostris  decoratus  insignibus,  magnifice  incedit.    Dii 

regiim  ultores   odeste.     Concitat    calcaribus    equum, 

atque  in  ipsura  infcstus  consulem  dirigit.     Sensit  in 

se    iri  Brutus.     Decorum  erat  tum  ipsis  capessere 

pugnam  ducibus  :   avide  itaque  se  certamini  obfert : 

adeoque  infestis  animis  concurrerunt,  neuter,  dum 

hostem  vuhieraret,  sui  protegendi  corporis  memor, 

ut,  contrario  ictu  per   parmam  uter^pie  transfixus,  Bruti  mors. 

duabus   haerentes   hastis   moribundi  ex  equis   lapsi 

sint.     Simul  et  cetera  equestris  pugna  cnepit ;   ne- 

que    ita  multo    post  et    pedites    superveniunt.     Ibi  Pugna  du- 

varia  victoria,  et  velut  aequo  Marte  pugnatum  est  :      * 

dextra  utrimque  cornua  vicere,  lajva  superata.     Vei- 

entes,  vinci  ab  Romano  miHte  adsueti^  fusi  fugati- 

que.     Tarquiniensis,  novus  hostis,  non  stetit  sohim, 

sed  etiam  ab  sua  parte  Romanum  pepulit. 

VII.  Ita  quum  pugnatum  esset,  tantus  terror 
Tarquinium  atque  Etruscos  incessit,  ut,  omissa  ir- 
rita  re,  nocte  ambo  «xercitus,  Veiens  Tarquinien- 
sisqu^j  suas  quisque  abirent  domos.     Adjiciunt  mi- 


g6  T.  Livii 

U.  C.  245.  racula  buic  piignae  :  silentio  proximae  noctis  ex  siU 

A.  C.  507.   y^  Arsia  ingentem  editam  vocem  ^   Silvani  vocem 

eam  creditam  ;  haec  dicta,  Uno  plus  Etruscomm  ceci- 

disse  iri  acie  ;  vinceie  bello  Romanum,     Ita  certe  inde 

abiere   Romani,    ut   victores  ;    Etrusci   pro   victis. 

Nam,  postquam  inluxit,  nec  quisquam  hostium  in 

conspectu  erat,  P.  Valerius  consul  spolia  legit,  tri- 

umphansque  inde  Romam   rediit.     Collegae  funus, 

quanto  tum  potuit  adparatu,  fecit :  sed  multo  ma- 

jus  morti  decus  publica  fuit  moestitia,  eo  ante  om- 

nia  insignis,   quia  matronae   annum,   ut  parentem, 

eum  luxerunt,  quod  tam  acer  ultor  violatae  pudici- 

tiae    fuisset.     Consuli    deiudc,    qui    supcrfucrat,    ut 

sunt  mutabiles  vulgi  animi,  ex  favore  non  invidia 

Valerius      modo,  sed  suspicio  etiam  cum  atroci  crimine,  orta. 

ectati      J^eirnum   eum    adfectare,  fama   ferebat :    quia   nec 
regni  insi-         ^  '  ' 

mulatur.      coUegam  subrogaverat  in  locum  Bruti,  et  aedificabat 

in  summa  Velia  :   ibi  alto  atque  muuito  loco  arcera 

Submittit    inexpugnabilem  fore.     Haec  dicta  vulgo  crcditaque 

Dulo       "    quum  indignitate  angerent  consulis  animum,  vocato 

ad  concilium  populo,  submissis  fascibus  in  concio- 

nem  escendit.     Gratum  id  multitudini,  spectaculura 

fuit ;  submissa   sibi  esse  imperii  insignia  :   confes- 

sionemque  factam,  populi,  quam  considis,  majesta- 

tem  vimque  majorem  esse.     Ubi  audire  jussi,  con- 

Se  purgat  sul  laudare  fortunam  collega,  quod,  liberata  patria,  in 

summo  honore,  pro  republica  dimicayis,  inatura  gloria, 

nec  dum  se  vertente  in  irividiam,  mortem  occubuisset : 

se  superstitem  glori^  suce  ad  crimen  atque  invidiam 

superesse:  ex  liberatore  patria:  ad  Aquillios  se  Vitel- 

liosque  recidisse.     Numquamne  ergo,  inquit,  idla  adeo 

c  voois  spectata  virtus  erit,  ut  suspicione  violari  ne- 

queat  ?  Ego  ine,  illum  acerrimum  reguni  hostem,  ip* 


LIBER  II.    CAP.  VIII.  97 

sitm  cupiditatis  remi  crimen  subiturum  timerem  ?  Ego,  U.  C.  245. 
^    f  ,.         ,   ,.  ,        A.  C.  507. 

siin  ipsa  arce  Capitolwque  nabitarem,  metui  me  creaerem 

posse  a  civibus  meis  ?  Tam  levi  momento  mea  apud  vos 

fama  pendet  ?  Adeone  est  fundata  leviter  fides,  ut,  tibl 

sim,  quam  qui  sim,  magis  referat  ?  Non  obstabunt  P. 

V^lerii  cedes  libertati  vestrce,  Quirites ;    tuta  erit  vo- 

bis  Velia.     Deferam  non  in  planum  modo  ades,  sed 

colli  etiam  subjiciam :  ut  vos  supra  suspectum  me  ci- 

vem  habitetis.     In  Velia  cedificent,  quibus  melius,  quam 

P.  Valerio,  creditur  libertas.     Delata  confestim  ma- 

teria  omnis  infra  Veliam  j   et,  ubi  nunc  Vicaepotae 

estj  domus  in  infimo  clivo  aedificata. 

VIII.  Lata;  deinde  leges,  non  solmn  quae  regni  Leges  ab 
suspicione  consulem  absolverent,  sed  quae  adeo  in^°  ^ 
contrarium  verterent,  ut  popularem  etiam  lacerent : 
inde  cognomen  factum  Publicolae  est.     Ante  omnes 
de  provocatione  adversus  magistratus  ad  populum, 
sacrandoque  cum  bonis  capite  ejus,  qui  regni  oc- 
cupandi  consilia  inisset,  gratae  in  vulgus  leges  fuere. 
Quas  quum  solus  pertulisset,  ut  sua  unius  in  his 
gratia  esset,  tum  deinde  comitia  collegae  subrogando 
habuit.     Creatus  Sp.  Lucretius  consul,  qui  magno 
natu,  non  subficientibus  jam  viribus  ad  consularia 
munera  obeunda,  intra  paucos  dies  moritur.     Sub- 
fectus   in    Lucretii   lociun   M.    Horatius    Pulvillus.  Subfectus 
Apud  quosdam  veteres  auctores  non  invenio  Lucre-    "^"'^  ,  " 
tium  consulem  :  Bruto  statim  Horatium  subgerunt :  huic  Ho- 
credo,  quia  nulla  gesta  res  insignem  fecerit  consu-  '^^^^^' 
iatiun,  memoria  intercidisse.   Nondum  dedicata  erat 
in  Capitolio  Jbvis  aedes.    Valerius  Horatiusque  con- 
sules  sortiti,  uter  dedicaret.     Horatio  sorte  evenit. 
Publicola  ad  Veientium  bellum  profectus.     jEgrius,  Capitolium 
quam  dignum  erat,  tulere  Valerii  necessarii,  dedi- '^*'^*^*'*'' 

VoL.  I.  F 


98  T.  LIVII 

cationem  tam  incUti  templi  Horatio  daii :   id  omni- 

bus   modis    inpedire  conati,    postquam  alia  frustra 

tentata  erant,   postem  jam  tenenti  consuli  foedum 

inter  precationem  Deum  nuncium  incutiuntj   mor- 

tuum  ejus  Jilium  esse,  funestaque  familia  dedicare  eum 

templum  non  posse.     Non  crediderit  factum,  an  tan- 

tum  animo  roboris  fuerit,  nec  traditur  certum,  nec 

interpretatio  est  facilis.     Nihil  aliud  ad  eum  nun- 

cium  a  proposito  aversus,  quam  ut  cadaver  efferri 

juberet,  tenens  postem,  precationem  peragit,  et  de- 

dicat  templum.     Haec  post  exactos  reges  domi  mi- 

litiaeque  gesta  primo  anno.     Inde  P.  Valerius  ite- 

rum,  T.  Lucretius  consules  facti. 

U.  C.  246.       IX.  Jam  Tarquinii  ad  Lartem  Porsenam,  Clusi- 

A.  C.  506,  nujn  regem,  perfugerant :    ibi,  miscendo  consilium 

precesque,  nunc  orabant,  ne  se,  oriundos  ex  Etru^cis, 

ejusdem  sanguitiis  nominisque,  egentes  exsulare  patere- 

tur :  nunc  monebant  etiam,  ne  orientem  morem  pel- 

lendi  reges   inultum  sineret,     Satis   libertatem   ipsam 

habere  dulcedinis.     Nisi,  quanta  vi  civitates  eam  expe- 

tant,  tanta  regna  reges  defendant,  eequari  summa  in- 

Jimis :  nihil   excelsum,  nihil,  quod  supra  cetera  emi- 

neat,  in  civitatibus  fore.     Adesse  ftnem  regnis,  rei  in- 

Porsena       ^^"  Deos  hominesque  pulcherrimcE .     Porsena,  tum  re- 

bcllum  in-  gem  esse  Romae,  tum  Etruscae   gentis  regem,  am- 

mano.        plum  Tuscis  ratus,  Romam  infesto  exercitu  venit, 

Non  umqiiam  alias  ante  tantus  terror  senatum  in- 

vasit.     Adeo  valida  res  tum  Clusina  erat,  magnum- 

que  Porsenae  nomen  :    nec  hostes   modo  timebant, 

sed   suosmet   ipsi   cives,  ne   Romana   plebs,    metu 

perculsa,  receptis  in  urbem  regibus,  vel  cum  servi- 

tute   pacem    acciperet.     Multa   igitur   blandimenta 

plebi  per  id  tempus  ab  senatu  data  :  anaonse  inpri- 


LIBER   II.    CAP.  X.  99 

niis    habita   cura,  et   ad   fTumentiim  comparandum  U.  C.  246. 

missi,    alii   in  Volscos,  alii  Cumas.     Salis   quoque  °^" 

vendendi  arbitrium,  quia  inpenso  pretio  venibat,  in 

publicum  omni  sumtu,  ademtum   privatis.     Porto- 

riisque  et  tributo  plebes  liberata,  ut  divites  confer- 

rent,  qui  oneri  ferendo  essent :  pauperes  satis  sti- 

pendii  pendere,  si   liberos  educarent.     Itaque  haec 

indulgentia   Patrum,    asperis    postmodum  rebus   in 

obsidione   ac  fame,  adeo  concordem  civitatem   te- 

nuit,  ut  regirnn  nomen  non  summi  magis,  quam  in- 

fimi,  horrerent :    nec  quisquam  unus  malis  artibus 

postea  tam  popularis  esset,  quam  tum  bene  impe- 

rando  universus  senatus  fuit. 

X.  Quum  hostes  adessent,  pro  se  quisque  in  ur- 

bem  ex  agris  demigi-ant  :  urbem  ipsam  sepiunt  prae- 

sidiis  :  alia   mm-is,    alia  Tiberi   objecto  videbantut 

tuta.     Pons  sublicius  iter  pene  hostibus  dedit  :  ni 

unus   vir  fuisset,  Horatiixs   Cocles  ;    (id  munimen-  Hor.  Cocli- 

tum   illo   die   fortuna  urbis  Romanae  habuit)  qui,  "^  ^°^^^' 

r        .  .  ^    i    '  tudo. 

positus  forte  m  statione  pontis  quum  captum  repen- 

tino  inpetu  Janiculum,  atque  inde  citatos  decurrere 

hostes  vidisset,   trepidamque  turbam  suorvmi  arma 

ordinesque   relinquere,   reprehensans    singulos,   ob- 

sistens,  obtestansque  Deum  et  hominum  fidem,  te- 

stabatur  :  nequidquam  deserto  prcesidio  eosfugere.     Si 

transitum  pontem  a  tergo  reliquissent,  jam  plus  ho- 

Stium  in  Palatio  Capitolioque,  quam  in  Janiculo,  fore. 

Itaque  monere,  prcedicere,  ut  pontem  ferro,  igni,  qua- 

cumque  vi  possent,  interrumpant.     Se  inpetum  hostium, 

quantum  corpore  uno  posset  obsisti,  excepturum.    Vadit 

inde  in    primum  aditum    pontis  :   insignisque   inter 

conspecta  cedentium  pugnae  terga,   obversis  comi- 

nus  ad  ineundum  proelium  armis,  ipso  miraculo  au- 

F2 


100  T.  HVII 

U.  C.  246.  daciae  obstupefecit  hostes :  duos  tamen  cum  eo  pu- 
dor  tenuit,  Sp.  Lartium  ac  T.  Herminium,  ambos 
claros  genere  factisque,  Cvun  his  primam  pericuU 
procellam,  et  quod  tumultuosissimum  pugnae  erat, 
parumper  sustinuit :  deinde  eos  quoque  ipsos,  exi- 
gua  parte  pontis  relicta,  revocantibus,  qui  rescinde- 
bant,  cedere  in  tutum  coegit.  Circumferens  inde 
truces  minaciter  oculos  ad  proceres  Etruscorum, 
nunc  singuios  provocare,  nunc  increpare  omnes, 
Servitia  regum  superborum,  sucb  libertatis  inm^mores, 
alienam  ohpugnatum  venire.  Cunctati  aliquamdiu 
sunt,  dum  alius  alium,  ut  proelium  incipiant,  cir- 
eumspectant :  pudor  deinde  commovit  aciem,  et, 
«lamore  sublato,  undique  in  unum  hostem  tela  con- 
jiciunt.  Quae  quum  in  objecto  cuncta  scuto  haesis- 
sent,  neque  ille  minus  obstinatus  ingenti  pontem 
obtineret  gradu,  jam  inpetu  conabantur  detrudere 
virum  ;  quum  simul  fragor  rupti  pontis,  simul  cla- 
mor  Romanorum,  alacritate  perfecti  operis  subla- 
tus,  pavore  subito  inpetum  sustinuit.  Tum  Cocles, 
J^berine  pater,  inquit,  te  sancte  precor,  hcec  arma  et 
hunc  militem  p/ropitio  Jlumine  accipias.  Ita  sic  arma- 
tus  in  Tiberim  desUuit :  multisque  superincidenti- 
bus  telis  incolumis  ad  suos  tranavit,  rem  ausus  plus 
famae  habituram  ad  posteros,  quam  fidei.  Grata 
erga  tantam  virtutem  civitas  fuit :  statua  in  comi- 
tio  posita,  agri  quantum  uno  die  circumaravit,  da- 
tum.  Privata  quoque  inter  publicos  honores  studia 
cminebant :  nam  in  magna  inopia  pro  domesticis 
copiis  unusquisque  ei  aliquid,  fraudans  se  ipse  vic- 
tu  suo,  contulit. 
Porsena  ur-  XI.  Porsena,  primo  cenatu  repulsus,  consiliis  ab 
bem  obsi-   ©bpugnanda  urbe  ad  obsidendam  versis,  praesidio  in 


LIBER  ri.   CAP.  XI.  lOI 

Janiculo  locato,  ipse  in  plano  ripisque  Tiberis  ca-  U.  C.  246, 
stra  posuit ;  navibus  undique  adcitis,  et  ad  custo-  * 
diam,  ne  quid  Romam  frumenti  subvehi  sineret,  et 
ut  pr?edatum  milites  trans  flumen  per  occasiones 
aliis  atque  aliis  locis  trajiceret :  brevique  adeo  in- 
festum  omnem  Romanum  agrum  reddidit,  ut  non 
cetera  solum  ex  agris,  sed  pecus  quoque  omne  in 
urbem  compelleretur,  neque  quisquam  extra  portas 
propellere  auderet.  Hoc  tantum  licentiae  Etruscis, 
non  metu  magis,  quam  consilio,  concessum :  nam- 
que  Valerius  consul,  intentus  in  occasionem  multos 
simul  et  effusos  inproviso  adoriundi,  in  parvis  re- 
bus  negligens  ultor,  gravem  se  ad  majora  vindicem 
servabat.  Itaque,  ut  eliceret  prsedatores,  edicit  suis, 
postero  die  frequentes  porta  Esquilina,  quae  aver- 
sissima  ab  hoste  erat.  evpellerent  pecus ;  scituros  id 
hostes  ratus,  quod  in  obsidioiie  et  fame  sorvitia  in- 
fida  transfugerent,  Et  sciere  perfugae  indicio  ;  mul- 
toque  plures,  ut  in  spem  universae  prsedae,  flumen 
trajiciunt.  P,  Valerius  inde  T,  Herminium  cum 
modicis  copiis  ad  secundum  lapidem  Gabina  via  oc» 
cultum  considere  jubet :  Sp.  Lartium  cuni  expedita 
juventute  ad  portani  Collinam  stare,  donec  hostis 
praetereat :  deinde  se  objicere,  ne  sit  ad  flumen  re- 
ditus.  Consulum  alter  T,  Lucretius  porta  Naevia 
cum  aliquot  manipulis  miiitum  egressus  :  ipse  Vale- 
rius  Coelio  monte  cohortes  delectas  educit :  hique 
prinii  adparuere  hosti,  Hcrminius,  ubi  tumultum 
sensit,  concurrit  ex  insidiis,  versisque  in  Valerium 
Etruscis  terga  caedit :  dextra  laevaque,  hinc  a  porta 
CoIIina,  jllinc  ab  Naevia,  redditus  clamor :  ita  caesi 
m  medio  praedatores,  neque  ad  pugnam  viribus  pa- 
F3 


lOa  T.   LIVIl 

U.C.  246.  i>es,  et  ad  fugam  septis  omnibiis  viis  :  finisque  ille 
tam  effuse  evagandi  Etruscis  fuit, 

XII.  Obsidio  erat  nibilominus  et  frumenti  cum 
summa  caritate  inopia ;  sedendoque  expugnaturum 

C.  Mucii  se  urbem  spem  Porsena  habebat  :  quum  C.  Mucius, 
adolescens  nobilis,  cui  indignum  videbatur,  popu- 
lum  Romanum  servientem,  quum  sub  regibus  esset, 
nullo  bello  nec  ab  hostibus  ullis  obsessum  esse ;  li- 
berum  eumdem  popuhim  ab  iisdem  Etruscis  obsi- 
deri,  quorum  saepe  exercitus  fuderit;  itaqne,  magno 
audacique  ahquo  facinore  eam  indignitatem  vindi- 
candam  ratus,  primo  sua  sponte  penetrare  in  ho- 
stium  castra  constituit  :  dein  metuens,  ne,  si  con- 
sulum  injussu  et  ignaris  omnibus  iret,  forte  depre- 
hensus  a  custodibus  Romanis  retraheretur  ut  trans- 
fuga,  fortuna  tum  urbis  crimen  adfirmante,  sena- 
tiun  adiit  :  Tratisire  Tiberim,  inquit,  Fatres,  et  in- 
trare,  si  possim,  castra  hostium  volo ;  non  prcedo,  nec 
populationum  in  vicem  iiltor :  majus,  si  Dii  juvant,  in 
animo  est  facinus.  Adprobant  Patres  :  abdito  intra 
vestem  ferro,  proficiscitur.  Ubi  eo  venit,  in  con- 
fertissima  turba  prope  regium  tribunal  constitit. 
Ibi  quum  stipendium  forte  militibus  daretur,  et 
scriba,  cum  rege  sedens  pari  fere  ornatu,  multa 
ageret,  eum  milites  vulgo  adirent,  timens  sciscitari, 
uter  Porsena  esset,  ne  ignorando  regem  semet  ipse 
aperiret,  quis  esset,  quo  temere  traxit  fortuna  faci- 
nus,  scribam  pro  rege  obtruncat.  Vadentem  inde, 
qua  per  trepirlam  turbam  cruento  mucrone  sibi  ipse 
fecerat  viam,  quum,  concursu  ad  clamorem  facto, 
comprehonsum  regii  satelhtes  retraxissent,  ante  tri~ 
bunal  regis   destitutus,   tum    quoque,   inter   tantaa 


LIBER  II.    CAP.  XIII.  103 

fortunae  minasj  metuendus  magis,  quam  metuens  :  U.  C.  246. 
Romanus  sum,  inquit,  civis  :  C.  Mucium  vocant :  ho-  ^'  '  *°^* 
stis  hostem  otcidere  volui :  nec  ad  mortem  minus  ani- 
7Hi  est,  quamfuit  ad  ceedem.  Et  facere  et  patifortia, 
Romanum  est.  Nec  unus  in  te  ego  hos  animos  gessi : 
longus  post  me  ordo  est  idetn  petentium  decus.  Pro- 
inde  in  hoc  discrimen,  si  juvat,  adcingere,  ut  in  singu- 
las  horas  capite  dimices  tuo ;  ferrum  hostemque  in  ve- 
stibulo  habeas  regice.  Hoc  tibi  juventus  Romana  in- 
dicimus  hellum,,  Nullam  aciem,  nullum  proelium  ti- 
mueris.  Uni  tibi,  et  cum  singulis,  res  erit.  Quum 
rex,  simul  ira  infensus,  periculoque  conterritus,  cir- 
cumdari  ignes  minitabundus  juberet,  nisi  exprome- 
ret  propere,  quas  insidiarum  sibi  minas  per  amba- 
ges  jaceret :  En  tibi,  inquit,  ut  sentias,  quam  vile 
corpus  sit  iis,  qui  magnam  gloriam  vident :  dextram- 
que  accenso  ad  sacrrficium  foculo  injicit :  quam 
qmmi  velut  alienato  ab  sensu  torreret  animo  j  pro- 
pe  adtonitus  miraculo  rex,  quum  ab  sede  sua  pro- 
siluisset,  amoverique  ab  altaribus  juvenem  jussisset, 
Tu  vero  ahi,  inquit,  in  te  magis,  quam  in  me,  hostilia 
ausus.  Juberem  macte  virtute  esse,  si  pro  mea  patria, 
ista  virtus  staret.  Nunc  jure  belli  liberum  te,  intac- 
tum  inmolatumque  hinc  dimitto.  Tiun  Mucius,  quasi 
remunerans  meritum,  Quandoquidem,  iuquit,  est  apud 
te  virtuti  honos,  ut  beneficio  tuleris  a  me,  quod  minis 
nequisti ;  trecenti  conjuravimus  principes  juventutis  Ro- 
mimce,  ut  in  te  hac  via  grassaremur.  Mea  prima 
sors  fuit  :  ceteri,  ut  cuique  ceciderit  primo,  quoad  te 
opportunum  fortuna  dederit,  suo  quisque  tempore,  ad- 
erunt. 

XIII.  Mucium  dimissum,  cui  postea  Scaevolae  aporsenadc 
clade  dextrae   manus  cognomen   inditum,   legati  a  P^*^^  *S"- 
F4 


104  T.  LIVII 

U.  C.  246.  Porsena  Romam  secnti  sunt.    Adeo  moverat  eimi  et 
A.  C.  506.       .....  ,, ., 

pnmi  pencuh  casus,  quo  nihu  se  prfeter  errorem 

insicliatoris   texisset,  et  subeunda  dimicatio  toties^ 

quot  conjurati  superessent,  ut  pacis  conditiones  ul- 

tro  ferret  Romanis.     Jactatum  in  conditionibus  ne- 

quidquam   de   Tarquiniis    in    regnum   restituendis, 

magis  quia  id    negare  ipse  nequiverat  Tarquiniis, 

quam  quod  negatum  iri  sibi  ab  Romanis  ignoraret. 

De   agro  Veientibus   restituendo   inpetratum  :   ex- 

pressaque  necessitas  obsides  dandi  Romanis,  si  Ja- 

niculo  prfesidium   deduci  vellent.     His  conditioni- 

bus  composita  pace,  exercitum  ab  Janiculo  deduxit 

Porsena,  et  agro  Romano  excessit.     Patres  C.  Mu- 

cio  virtutis  caussa  trans  Tiberim  agrum  dono  de- 

dere,  quae  postea  sunt  Mucia  prata  adpellata.  Ergo, 

ita  honorata  virtute^  feminae  quoque  ad  publica  de- 

Clcelia.        cora  excitatee.     Et  Cloelia  virgo,  una  ex  obsidibus, 

quum  castra  Etruscorum  forte  haud  procul  ripa  Ti- 

beris  locata  essent,  frustrata  custodes,  dux  agminis 

virginum  inter  tela  hostium  Tiberim  tranavit :  sos- 

pitesque   omnes   Romam   ad  propinquos   restituit. 

Quod  ubi  regi  nunciatum  est,  primo  incensus  ii-a, 

oratores  Romam  misit  ad  Cioeliam  obsidem  depos- 

cendam ;    alias  haud  magni  facere  :  deinde  in  ad- 

mirationem  versus,  supra  Codites  Muciosque  dicere 

idfacims  esse,  et  prae  se  ferre,  quetnadmodum,  si  non 

dedatur  obses,  pro  rupto  se  foedus  hahiturum ;  sic  de- 

ditam,   inviolatam   ad  suos  remissurum.      Utrimque 

constitit  fides  :  et  Romani  pignus  pacis  ex  fcedere 

restituerunt  :    et   apud   regem  Etruscum   non   tuta 

solum,  sed  honorata  etiam,  virtus  fuit  :  laudatam- 

que  virginem  paite  obsidum  se  donare  dixit :  ipsa, 

quos  vellet,   legeret.     Productis  omnibus^   elegisse 


LIBER  II.   CAP.  XIV.  105 

inoubes   dicltur  •    quod  et  vircinitati  decorum,   ct  U.  C.  246. 

V  -j        •  t  i,-i  .  *     A.C.  506. 

consensu  obsidum  ipsorum  probabile  erat,  eam  aeta» 

tem  potissimum  liberari  ab  hoste,  quae  maxime  op- 

portuna  injuriae  esset,     Pace  redintegrata,  Romani 

novam  in  femina  virtutem  novo  genere  honoris,  sta- 

tua  equestri,  donavere  :   in  summa  Sacra  via  fuit 

posita  virgo  insidens  equo. 

XIV.  Huic  tam  pacatae  profectioni  ab  urbe  regis 

Etrusci  abhorrens  mos,  traditus  ab  antiquis,  usque 

ad   nostram  aetatem   inter  cetera  sollemnia  manet 

bonis  vendendis,  bona  Porsenae  regis  vendendi.  Cu- 

jus  originem  moris,  necesse  est,  aut  inter  bellum 

natam  esse,  neque  omissam  in  pace  ;  aut  a  mitiore 

crevisse  principio,  quam  hic  prae  se  ferat  titulus  bo- 

na  hostiliter  vendendi.     Proximum  vero  est  ex  iis, 

quae  traduntur,  Porsenam,  discedentem  ab  Janiculo, 

castra  opulenta,  convecto  ex  propinquis  ac  fertili- 

bus  Etruriae   arvis  commeatu,  Romanis    dono   de- 

4isse,  inopi  tum  urbe  ab  longinqua  obsidione  :  ea 

deinde,    ne  populo  inmisso  diriperentur  hostiliter, . 

venisse,  bonaque  Porsenae  adpellata,  gratiam  mu- 

neris  magis  significante  titulo,  quam  auctionem  for- 

tunae  regiae,  quae  ne  in  potestatem  quidem  populi 

Romani  esset.     Omisso  Romano  bello,  Porsena,  ne 

frustra  in  ea  loca  exercitus  adductus  videretur,  cum 

parte  copiarum  filium  Aruntem  Ariciam  obpugna» 

tum  mittit.     Primo  Aricinos  res  necopinata  percu- 

lerat :  arcessita  deinde  auxilia,  et  a  Latinis  populis, 

et  a  Cumis,  tantum  spei  fecere,  ut  acie  decemei'© 

auderent.     Prcelio  inito,  adeo  concitato  inpetu  se 

intulerant  Etrusci,  ut  funderent  ipso  incursu  Arici- 

nos.    "Cumanae  cohortes,  arte  adversus  vim  usae,  de- 

cUnavere  paulluluiu  3  effuseque  praelatos  hostes  con* 

F5 


A.  C.  505. 


I06  T.  LIVII 

versis  signis  ab  tergo  adortae  sunt.     Ita  in  niedio 
prope  jam  victores   c?esi  Etnisci  :  pars   perexigua, 
duce  amisso,  quia  nuUum  propius  perfugium  erat, 
Romam  inermes  et  fortuna  et  specie  supplicum  de- 
lati  sunt  :  ibi  benigne  excepti  divisique  in  hospitia. 
Curatis  vulneribus,  alii  profecti  domos,  nuncii  hos- 
pitalium  beneficiorum.    Multos  Romae  hospitum  ur- 
bisque  caritas  tenuit :  his  locus  ad  habitandum  da- 
tus,  quem  deinde  Tuscum  vicum  adpellarunt, 
U.  C.  247.       XV.  P.  Lucretlus  inde  et  P.  Valerius  Publicola 
consiJes  facti.     Eo  anno  postremum  legati  a  Por- 
sena  de  reducendo  in  regnum  Tarquinio  venerunt  r 
quibus  quum  responsum  esset,  missurum  ad  regem 
senatum  legatos ;    missi   confestim   honoratissimus 
quisque  ex  Patribus.    ISlon,  qum  breviter  reddi  rcspon- 
sum  potuerit,  non  recipi  reges,  ideo  potius  delectos  Pa- 
trum  ad  eum  missos,  quam  legatis  ejus  Roihke  daretur 
responsum :  sed  ut  in  perpetuum  mentio  ejus  rei  faii- 
retur,  neu  in  tantis  mutuis  benejiciis  in  vicem  animi 
sollicitarentur :  quum  ille  peteret,  quod  contra  liberta- 
tem  populi  Romani  esset ;  Romani,  nisi  in  perniciem 
suatn  faciles  esse  vellent,  negarent,  cui  nihil  negatum 
vellent.     Non  in  regno  popv.hun  Romanum,  sed  in  li~ 
bertate  esse:  ita  induxisse  in  animum,  hostibus  potius, 
quam  regibus,  portas  patcfacere.     Eam  esse  volunta- 
tem  omuium,  ut,  qui  libertati  erit  in  j/fa  urbe  Jinis, 
idem  urbi  sit.     ProiRde,  si  salvam  esse  vellet  Romam, 
ui  patiatur  liberam  esse,  orare.     Rex,  verecundia  vic- 
tus,  Quando  id  ceitum  atque  obstinatum  est,   inquit^ 
neque  ego  obtundam  scepius  eadem  nequidquam  agendo : 
nec  Tarquinios  spe  auxilii,  quod  nullum  in  me  est,  fru- 
strabor.     ^lium  hinc,  seu  bello  opus  est,  seu  quiete,  ex- 
silio  quarant  locum,  ne  quid  meam  vobiscum  pacem  di- 


LIBER  II.    CAP.  XVI.  107 

stineat.      Dictis   facta   amiciora  adjeclt  :    obsidum 

quod  reliquum  erat,  reddidit  :  agrum  Veientem,  foe- 

dere  ad  Janiculum   icto  ademtum,  restituit.     Tar-  Tarquinius 
.....  ,  ,         Tusculum 

qumms,  spe  omni  recutus  incisa,  exsulatum  ad  ge-  j^  exsilium 

nenim  Mamiiium  Octavium  Tusculum  abiit.     Ro-  ^^^^- 

manis  pax  fida  ita  cum  Porsena  fuit, 

XVI.  Consules  M.  Valerius,  P.  Postumius.     Eo  U.  C  249. 

anno  bene  pugnatum  cum  Sabinis  :   consules  trium-  ^  '    ' 

pharunt.     Majore  inde  mole  Sabini  bellum  para- 

bant :  adversus  eos,  et  ne  quid  simul  ab  Tusculo 

(unde,  etsi  non  apertum,  suspectum  tamen  bellum 

erat,)  repentini  periculi  oriretur,  P.  Valerius  quar-  U.  C.  -250. 

tum,  T.  Lucretius  iterum  consules  facti.     Seditio,    '    '  ^°^' 

inter  belli   pacisque  auctores  orta  in    Sabinis,  ali- 

quantum  inde  viriimi  transtulit  ad  Romanos  :  nam- 

que  Attus  Clausus,  cui  postea  Ap.  Claudio  fuit  Ro- Attus  Clau- 

mee  nonien,  cum  pacis  ipse  auctor  a  turbatoribus  ^^*  sf„crit 

belli  premeretur,  nec  par  factioni  esset,  ab  Regillo, 

magna  clientium   comitatus   manu,  Romam  trans- 

fugit.    His  civitas  data  agerque  trans  Anienem  :  ve- 

tus  Claudia  tribus,  additis  postea  novis  tribulibuSj 

qui  ex  eo  venir-ent  agro,  adpellata.     Appius,  inter 

Patres  lectus^  haud  ita  multo  post  in  principum  dig- 

nationem   pervenit,     Consules,  infesto  exercitu   in 

agvum  Sabinum  profecti,  quum  ita  vastatione,  dein 

proelio,  adflixissent  opes  hostium,  ut  diu  nihil  inde 

rebellionis  timere  possent,  triumphantes  Romam  re- 

dierunt.     P.  ValeriuSj   omnium  consensu   princeps  P.  Valerii 

belli  pacisque  artibus,  anno  post,  Agrippa  Menenio,  ™°'^' 

P.  Postumio  consulibus,  moritur,  gloria  ingenti,  co-  u.  C.  251. 

piis  famiharibus  adeo  exiguis,  ut  funeri  sumtus  de- A.  C.  soi. 

esset :  de  publico  est  elatus,     Luxere  matronae,  ut 

Brutum.    £odem  anno  dux  colonis  Latiaae,  Fo- 


Io8  T.  LIVII 

metia  et  Cora,  ad  Auruncos  deficiunt :  cum  Aunin- 
cis  bellum  initum :  fusoque  ingenti  exercitu,  qui  se 
ingredientibus  fines  consulibus  ferociter  obtulerat, 
omne  Aurunciun  bellum  Pometiam  compidsum  est. 
Nec  magis  post  proelium,  quam  in  proelio,  caedibus 
temperatum  est :  et  csesi  aliquanto  plures  erant, 
quam  capti  ;  et  captos  passim  trucidaverunt :  ne 
ab  obsidibus  quidem,  qui  trecenti  accepti  numero 
erant,  iram  belli  hostis  abstinuit.  Et  hoc  anno 
Romae  triumpbatum. 
U.  C.  252.  XVII.  Secuti  consules,  Opiter  Virginius  et  Sp. 
CassiuSj  Pometiam  primo  vi,  deinde  vineis  aliisque 
operibus,  obpugnaverunt :  in  quos  Am'unci,  magis 
jam  inexpiabili  odio,  quam  spe  aliqua  aut  occa- 
sione^  coorti,  quum  plures  igni,  quam  ferro,  ar- 
mati  excucumssent,  CEede  incendioque  cuncta  com- 
plent :  vineis  incensis,  multis  hostium  vulneratis  et 
occisis,  consulum  quoque  alterum,  (sed  utrum,  no- 
men  auctores  non  adjiciunt)  gravi  vulnere  ex  equo 
dejectum,  prope  interfecerunt,  Romam  inde,  male 
gesta  re,  reditum :  inter  multos  saucios  consul  spe 
incerta  vitae  relictus.  Interjecto  deinde  hand  mag- 
no  spatio,  quod  vulneribus  curandis  supplendoque 
exercitui  satis  esset,  tum  ira  majore  belli,  tum  vi- 
ribus  etiam  auctis,  Pometiae  arma  inlata:  et  quum, 
vineis  refectis  aliaque  mole  belli,  jam  in  eo  esset, 
ut  in  muros  evaderet  miles,  deditio  est  facta  :  ce- 
terum  nihilo  minus  foede,  dedita  urbe,  quam  si 
capta  foret,  Aurunci  passira  principes  securi  per- 
cussi,  sub  corona  veuierunt  coloni  alii  oppidum 
dirutum,  ager  veniit.  Consules,  magis  ob  iras  gra- 
viter  ultas,  quam  ob  magnitudinem  perfecti  belli, 
triumpharunt. 


LIBER  II.    CAP.  XVIII.  109 

XVIII.  Insequens  anniis  Postumum  Cominium  U.  C.  25». 
et  T.  Lartium  consules  habuit.  Eo  anno  Romae^  '  *^^* 
quum  per  ludos  ab  Sabinorum  juventute  per  lasci- 
viam  scorta  raperentur,  concursu  hominum  rixa  ac 
prope  proelium  fuit  j  parvaque  ex  re  ad  rebelhonem 
spectare  res  videbatur.  Supra  belli  Latini  metum 
id  quoque  accesserat,  quod  triginta  jam  conjurasse 
populos,  concitante  Octavio  Mamilio,  satis  consta- 
bat.  In  hac  tantanim  exspectatione  renim  solli- 
cita  civitate,  dictatoris  primtun  creandi  mentio  or- 
ta  :  sed  nec  quo  anno,  nec  quibus  consulibus,  quia 
ex  factione  Tarquinia  essent,  (id  quoque  enim  ti-a- 
ditur)  parum  credittun  sit,  nec  quis  priraum  dicta- 
tor  creatus  sit,  satis  constat  :  apud  veterrimos  ta-  Primus 
men  auctores  T.  Lartium  dictatorem  primum,  Sp. 
Cassium  magistrum  equitum,  creatos  invenio.  Con- 
sulares  leg^re  :  ita  lex  jubebat,  de  dictatore  cre- 
ando  lata.  Eo  magis  adducor,  ut  credam,  Lar- 
tium,  qui  consularis  erat,  potius,  quam  M'.  Vale- 
rium,  M.  filium,  Volesi  nepotem,  qui  nondum  con- 
sul  fuerat,  moderatorem  et  magistrum  consulibus 
adpo&itum  :  qui,  si  maxime  ex  ea  familia  legi  dicta- 
torem  vellent,  patrem  multo  potius  M,  Valerium, 
spectatae  virtutis  et  consularem  virum,  legissent. 
Creato  dictatore  primum  Romae,  postquam  praeferri 
seciu-es  viderunt,  magnus  plebem  metus  incessit,  ut 
intentiores  essent  ad  dicto  parendum  :  neque  enim, 
ut  in  consulibus,  qui  pari  potestate  essent,  alterius 
auxilium,  neque  provocatio  erat ;  neque  uUum  us- 
quam,  nisi  in  cura  parendi,  auxilium.  Sabinis  etiam 
creatus  Romae  dictator  (eo  magis  quod  propter  se 
creatum  crediderant)  metum  incussit :  itaque  lega- 
tos  de  pace  mittunt :  quibus,  orantibus  dictatorem 


IIO 


T.  LIVII 


U.  C.  254, 
A.  C.  498. 


Bellum 
cum  La- 
tinis. 

U.  C.  255. 

A.  C.  497- 


Pugna  ad 
Regillum 
lacum. 


senatumque,  ut  veniam  erroris  hominibus  adoles- 
centibus  darent,  responsum }  ignosci  adolescentibus 
posse,  senibus  non  posse,  qui  hella  ex  bellis  sererent : 
actum  tamen  est  de  pace  :  inpetrataque  foret,  si, 
quod  inpensae  factum  in  belluni  erat,  pr?estare  Sa- 
bini  (id  enim  postulatum  erat)  in  animum  indux- 
issent.  Bellum  indictum  :  tacitse  induciae  quietum 
annum  tenuere. 

XIX.  Consules  .Ser.  Sulpicius,  M'.  Tullius  :  nihil 
d  gnum  memoria  actum.  T.  ^^butius  deinde  et  C. 
Vetusius.  His  consulibus  Fidenae  obsessae,  Crustu- 
meria  capta,  Pr^neste  ab  Latinis  ad  Romanos  de- 
scivit  :  nec  ultra  belhmi  Latinum,  ghscens  jam  per 
aliquot  annos,  dilatum.  A.  Postumius  dictator,  T. 
.(Ebutius  magister  equitum,  magnis  copiis  peditum 
equitumque  profecti,  ad  lacum  Regilhim  in  agro 
Tusculano  agmini  hostium  obcm-rerunt :  et,  qura 
Tarqainios  esse  in  exercitu  Latinorum  auditum  est, 
sustineri  ira  non  potuit,  quin  extemplo  confligerent. 
Ergo  etiam  prcehum  ahquanto,  quam  cetera,  gra- 
vius  atque  atrocius  fuit  :  non  enim  duces  ad  regen- 
dam  modo  consiho  rem  adfuere,  sed,  suismet  ipsis 
corporibus  dimicantes,  miscuere  certamina  :  nec 
quisquam  procerum  ferme  hac  aut  illa  ex  acie  sine 
vulnere,  praeter  dictatorem  Romanum,  excessit.  In 
Postumiiun,  prima  in  acie  suos  adhortantem  instru- 
entemque,  Tarc[uinius  Superbus,.  quamquam  jam  ae- 
tate  et  viribus  erat  gravior,  equum  infestus  admisit : 
ictusque  ab  latcrc,  concursu  suorum  receptus  in  tu- 
tum  est.  Et  ad  akerum  cornu  ^Ebutius  magister 
equitum  in  Octavium  Mamilium  inpetnm  dederat : 
nec  ftfellit  veniens  Tusculanum  ducem  :  contra 
quem  et  ille  concitat  equum  :  tantaque  vis  iofestis 


LIBER  II.    CAP.  XX.  tll 

venientium  hastis  fuit,  ut  brachium  ^butio  trajec- U.  C  ass 
tum  sit,  Maniilio  pectus  percussum.  Hunc  quidem  •  •  *  * 
in  secundam  aciem  Latini  recepere.  ^butius,  fiuum 
saucio  brachio  tenere  tehim  non  posset,  pugna  ex- 
cessit.  Latinus  dux,  nihil  deterritus  vulnere,  prce- 
lium  ciet ;  et,  quia  suos  perculsos  videbat,  arcessit 
cohortem  exsuhim  Romanorum,  cui  L.  Tarquinii 
fiUus  pr^eerat :  ea,  quod  majore  pugnabat  ira  ob 
erepta  bona  patriamque  ademtam,  pugnam  parum- 
per  restituit. 

XX.  Referentibus  jara  pedem  ab  ea  parte  Ro- 
manis,  M.  Valerius,  Pubhcolae   frater,   conspicatus 
ferocem  juvenem  Tarquinium,    ostentantem    se    in 
prima  exsuhmi  acie,  domestica  etiam  gloria  accen- 
sus,  ut,  cujus  famiUae  decus  ejecti  reges  erant,  ejus- 
dem  interfecti  forent,  subdit  calcaria  equo,  et  Tar- 
quinium  infesto  spiculo  petit.     Tarquinius  retro  in 
agmen  suorum  infenso  cessit  hosti.      Valerium,  te- 
mere  invectum  in  exsulum  aciem,  ex  transverso  qui- 
dara  adortus  transfigit  :  nec  quidquam  equitis  vul- 
nere  equo  retardato,  moribundus  Romanus,  laben- 
tibus  super  corpus  armis,  ad  terram  defluxit.     Dic- 
tator  Postimiius,  postquam  cecidisse  talem  virum, 
exsules  ferociter  citato  agmine  invehi,  suos  percul- 
sos  cedere  animadvertit ;   cohorti  suae,  quani  delec- 
tam  manum  praesidii  caussa  circa  se  habebat,  dat 
signum,  ut,  quem  suorum  fugientem  viderint,  pro 
hoste  habeant  :  ita  metu  ancipiti  versi  a  fuga  Ro- 
mani  in  hostem,  et  restituta  acies.     Cohors  dicta- 
toris  tum  primum  proelium  iniit :  integris  corpori- 
bus    animisque   fessos    adorti   exsules   caidunt.     Ibi 
aUa  inter  proceres  coorta  pugna.     Imperator  Lati- 
nus,   ubi   cohortem  exsulum   a  dictatore  Romano 


lia  T.  LIVII 

prope  circumventam  vidit,  ex  subsidiariis  manipulos 
aliquot  in  primam  aciem  seciun  rapit :  hos  agmine 
venientes  T.  Herrainius  legatus  conspicatus,  inter- 
que  eos  insignem  veste  armisque  Marailium  nosci- 
tanSj  tanto  vi  majore,  quam  paullo  ante  magister 
equitum,  cum  hostium  duce  proelium  iniit,  ut  et 
uno  ictu  transfixum  per  latus  occiderit  Mamilium, 
et  ipse  inter  spoliandum  coi-pus  hostis  veruto  per- 
cussus,  quum  victor  in  castra  esset  relatus,  inter 
primam  curationem  exspiraverit.  Tum  ad  equites 
dictator  advolat,  obtestans,  ut,  fesso  jam  pedite, 
descendant  ex  equis,  et  pugnam  capessant.  Dicto 
paruere  :  desiliunt  ex  equis,  provolant  in  pi-imum, 
et  pro  antesignanis  parmas  objiciunt.  Recipit  ex- 
templo  animum  pedestris  acies,  postquam  juventu- 
tis  proceres  aequato  genere  pugnae  secum  partem 
periculi  sustinentes  vidit.  Tum  demum  inpulsi  La- 
tini,  perculsaque  inclinavit  acies,  Equiti  admoti 
cqui,  ut  persequi  hostem  posset :  secuta  et  pedestris 
acies,  Ibi,  nihil  nec  divinae  nec  humanae  opis  Dic^ 
tator  pra",termittens,  gedem  Castori  vovisse  fertiu: : 
ac  pronunciasse  militi  praemia,  qui  primus,  qui  se- 
cundus,  castra  hostium  intrasset :  tantusque  ardor 
fuit,  ut  eodem  inpetu,  quo  fuderant  hostem,  Ro- 
mani  castra  caperent.  Hoc  modo  ad  lacum  Regil- 
lum  pugnatum  cst,  Dictator  et  magister  equitum 
triumphantes  in  urbem  rediere. 
U.  C,  256.  XXI.  Triennio  deinde  nec  certa  pax,  nec  bellum 
A.  C.  496.  ^^j^  Consules  Q.  Clcelius  et  T.  Lartius.  Inde  A. 
U.  C.  257'  Sempronius  et  M.  Minucius.     His  consulibus  aedes 

A    C    4Q3 

Saturno  dcdicata  :   Saturnalia  institutus  festus  dies. 

A.  deiude  Postumius  et  T.  Virginius  consules  facti. 

u.  c.  258.  jjqj,  demum  anno  ad  Regillum  lacum  pugnatumj 

A.  C  494»  '^  »     k' 


LIBER  II.    CAP.  XXII.  113 

apnd   qiiosdam   invenio  >  A.  Postumium,  quia  col- 
lega  cUibite  fidei  fuerit,  se  consulatu  abdicasse  ;  dic- 
tatorem  inde  factum.     Tanti  errores  inplicant  tem- 
porum,  aliter  apud  alios  ordinatis  magistratibus,  ut, 
nec  qui  consules  secundum  quosdam,  nec  quid  quo- 
que  anno  actum  sit,  in  tanta  vetustatc,,  non  rerum 
modo,  sed  etiam  auctorum,  digerere   possis,     Ap. 
Claudius  deinde  et  P.  Servilius  consules  facti.     In-  U.  C.  259. 
signis  hic  annus  est  nuncio  Tarquinii  mortis.    Mor--"'  ^'  ^^** 
tuus  est  Cumis,  quo  se  post  fractas  opes  Latino- 
rum   ad   Aristodemum   tyrannum    contulerat.      Eo 
nuncio   erecti  Patres,  erecta   plebes  :    sed  Patribus  Mors  Tar- 
nimis  luxuriosa  ea  fuit  laetitia  :  plebi,  cui  ad  eam'!^'™'* 
diem  smnma  ope  inservitum  erat,  injuriae  a  primo- 
ribus  fieri  coepere.     Eodem   anno    Signia  colonia, 
quam  rex  Tarquinius   dedaxerat,  suppleto  numero 
colonorum,  iterum  deducta  est,     Romae  tribus  una 
et  viginti  factae.     ^des  Mercurii  dedicata  est  idi- 
bus  Maiis. 

XXII.  Cum  Volscorum  gente  Latiuo  bello  neque  Bellum 
pax,  neque  bellum  fuerat :  nam  et  Volsci  compara-  ^^-"^ 
verant  auxilia,  quae   mitterent  Latinis,  ni  matura-    ' 
tum  ab  dictatore  Romano  esset ;  et  maturavit  Ro- 
manus,  ne  proelio  uuo  cum  Latino  Volscoque  con- 
tenderet.     Hac  ira  consules  in  Volscum  agrum  le- 
giones  duxere.     Volscos,  consilii  poenam  non  me- 
tuentes,  necopinata  res  perculit.     Armoriun  inme- 
mores  obsides  dant  trecentos  principum  a  Cora  at- 
que  Pometia  liberos  :   ita  sine   certamine  inde   ab- 
ductae  legiones.     Nec  ita  multo  post  Volscis  levatis 
metu  suum  rediit  ingenium  :    rursus  occultum  pa- 
rant  b.ellum,  HeiTiicis  in  societatem   arraorimi  ad- 
•umtis.     Legatos  quoque  ad  sollicitandum  Latiura 


114 


T.   LIVII 


U.  C.  259.  passim  diinittunt.  Sed  recens  ad  Regillum  lacum 
accepta  clades  Latinos  ira  odioque  ejus,  quicumque 
arma  suaderet,  ne  ab  legatis  quidem  violandis  abs- 
tinuit.  Coraprehensos  Volscos  Romam  duxere.  Ibi 
traditi  consulibus  :  indicatumque  est,  Volscos  Her- 
nicosque  parare  bellum  Romanis.  Relata  re  ad 
senatum^  adeo  fuit  gratum  Patribus,  ut  et  captivo- 
rum  sex  millia  Latinis  reraitterent,  et  de  foedere, 
quod  prope  in  perpetuiim  negatum  fuerat,  rem  ad 
novos  magistratus  rejicerent.  Enimvero  tum  La- 
tini  gaudere  facto,  pacis  auctores  in  ingenti  gloria 
esse.  Coronam  auream  Jovi  douum  in  Capitolium 
mittunt  :  cnra  legatis  donoque,  qui  captivorum  re- 
missi  ad  suos  fuerant,  magna  circumfusa  multitudo 
venit.  Pergunt  domos  eorum,  apud  quem  quisque 
servierant :  gratias  agunt,  liberaliter  babiti  cultique 
in  calamitate  sua  :  inde  hospitia  jungunt.  Num- 
quam  alias  ante  publice  privatiracjue  Latinum  no- 
men  Roraano  imperio  conjunctius  fuit. 

XXIII.  Sed  et  bellum  Volscura  inminebat,  et  ci- 
vitas,  secum  ipsa  discors,  intestino  inter  Patres 
plebemque  flagrabat  odio,  maxirae  propter  nexos  ob 
aes  alienum.  Freraebant,  se,foris  pro  Ubertate  et  iin- 
perio  dimicantes,  do)ni  a  civibus  captos  et  obpiessos 
esse ;  tutioremque  in  bello,  quam  in  pace,  inter  hostes, 
quam  inter  cives,  libertatem  plebis  esse :  invidiamque 
eam,  sua  sponte  gliscentem,  insignis  unius  calami- 
tas  accendit.  Magno  natu  quidam  cuiu  omnium 
malorum  suorum  insignibus  se  in  forimi  projecit  : 
obsita  erat  squalore  vestis,  foedior  corporis  habitus 
pallore  ac  niacie  peremti.  Ad  hoc,  pr«)missa  baiba 
et  capilli  cfferaverant  spcciem  oris.  Noscitabatur 
tamcn  in  tanta  deformitate,  et  ordiues  duxisse  aie- 


Turbse  ob 
ges  alie- 
num. 


LJBER  II.    CAP.  XXIII.  JI5 

bant,  aliaque  militiae  decora  vulgo,  miserantes  eum,  U.  C.  259. 
jactabant  :  ipse,  testes  honestarura  allquot  locis  *  "^^  ' 
pugnarum,  cicatrices  adverso  pectore  ostentabat. 
Sciscitantibus  unde  ille  hahitus  ?  unde  deformitas  ? 
quum  circumfusa  turba  esset  prope  in  concionis  mo- 
dum,  Sabino  hello,  ait,  se  miUtantem,  quia  propter  po- 
pulationes  agri  non  fructu  modo  caruerit,  sed  villa  in- 
censa  fuerit,  direpta  omnia,  pecora  abacta,  tributum 
iniquo  suo  tempore  imperatum,  ces  alienum  fccisse :  id, 
cumulatum  usuris,  primo  se  agro  paterno  avitoque  ex- 
iiisse,  deinde  fortunis  aliis  :  postremo,  velut  tahem,  per- 
venisse  ad  corpus.  Ductum  se  ab  creditore,  non  in  ser- 
vitium,  sed  in  ergastulum  et  carnificinam  esse.  Inde 
ostentare  tergum,  foedum  recentibus  vestigiis  verbe- 
rum.  Ad  haec  visa  auditaque  clamor  ingens  oritur. 
Non  jam  foro  se  tumultus  continet,  sed  passim  to- 
tam  urbem  pervadit.  Nexu  vincti  solutique  se  un- 
dique  in  publicum  proripiunt,  inplorant  Quiritium 
fidem.  Nullo  loco  deest  seditionis  voluntarius  co- 
mes  :  multis  passim  agminibus  per  omnes  vias  cum 
clamore  in  forum  curritur.  Magno  cum  periculo 
suo,  qui  forte  Patrum  in  foro  erant,  \\\  eam  turbam  - 
inciderunt  :  nec  temperatum  manibus  foret,  ni 
propere  consules,  P.  Servilius  et  Ap.  Claudius,  ad 
comprimendam  seditionem  intervenissent.  In  eos 
multitucio  versa,  ostentare  vincula  sua  deformita- 
temque  aliam.  Hsec  se  meritos  dicere,  exprobran- 
tes  suam  quisque  alius  alibi  militiam.  Postulai-e 
multo  minaciter  magis,  quam  suppliciter,  ut  sena- 
tum  vocarent  :  curiamque  ipsi,  futuri  arbitri  mode- 
ratoresque  publici  consilii,  circumsistvmt.  Pauci  ad- 
modum  Patrum,  quos  casus  obtulerat,  contracti  ad 
consules  :  ceteros  raetus  non  curia  raodo,  sed  etiam 


Il6  T.  LIVII 

U.  C.  259.  foro  arcebat :  nec  agi  quidquam  per  infreqoentiam 
poterat  senatus.  Tum  vero  eludi  atque  extrahi  se 
multitudo  putare ;  et,  Patrum  qui  abessent,  non 
casu,  non  metu,  scd  inpediendae  rei  caussa  abesse, 
et  consules  ipsos  tergiversari ;  nec  dubie  ludibrio 
esse  miserias  suas.  Jam  prope  erat,  ut  ne  consu- 
lum  quidem  majestas  coerceret  iras  hominum  t 
quum,  incerti,  morando,  an  veniendo,  plus  periculi 
contraherentj  tandem  in  senatum  veniunt :  frequen- 
tique  tandem  curia,  non  modo  inter  Patres,  sed  ne 
inter  consules  quidem  ipsos,  satis  conveniebat.  Ap- 
pius,  vehementis  ingenii  vir,  imperio  consulari  rem 
agendam  censebat :  uno  aut  altero  adrepto,  quietu- 
ros  alios,  Servilius,  lenibus  remediis  aptior,  conci- 
tatos  animos  flecti,  quam  frangi,  putabat  quum  tu» 
tius,  tum  faciUus,  esse. 

XXIV,  Inter  haec  major  alius  terror,  Latini 
equites  cum  tumultuoso  advolant  nuncio  :  Volscos 
infesto  exercitu  ad  urbem  ohpugnandam  venire :  quae 
audita  (adeo  duas  ex  una  civitate  discordia  fecerat) 
longe  aliter  Patres  ac  plebem  adfecere.  Exsultare 
gaudio  plebes  ;  ultores  superhicB  Patrum  adesse  di- 
cere  Deos :  alius  alium  confirraare,  ne  nomina  da- 
rent :  cum  omuibus  potius,  qiiam  solos,  perituros. 
Patres  militarent,  Patres  arma  caperent,  ut  penes 
eosdem  pericula  belli,  penes  quos  praemia,  essent. 
At  vero  curia,  moesta  ac  trepida  ancipiti  metu  et 
ab  cive  et  ab  hoste,  Serviliimi  consulem,  cui  inge- 
nium  magis  populare  erat,  orare,  ut  tantis  circum- 
Metu  hostis  ventam  terroribus  expediret  rempublicam.  Tum  con- 
compositae,  g^^  misso  senatu,  in  concionem  prodit :  ibi  curae 
esse  Patribus  ostendit,  ut  consulatur  plebi  :  cete- 
rum  delibcrationi  de  maxima  quidem  iUa^  sed  tamen 


LIBER  II.    CAP.  XXV.  II7 

parte  civitatis,  metum  pro  miiversa  republica  inter-  U.  C.  259. 
venisse :  nec  posse,  qmma  hostes  prope  ad   portas  *^'''* 

essent,  bello  praevertisse  quidquam :  nec,  si  sit  laxa- 
menti  aliquid,  aut  plebi  honestum  esse,  nisi  mer- 
cede  prius  accepta,  arma  pro  patria  non  cepisse ; 
neque  Patribus  satis  decorum,  per  metum  potius, 
quam  postmodo  voluntate,  adflictis  civium  suorum 
fortunis  consuluisse.  Concioni  deinde  edicto  addi- 
dit  fidem,  quo  edixit,  Ne  qui^  civem  Romaniim  vinc' 
tum  aut  claiisum  teneret,  qiio  niinus  ei  nominis  edendi 
<tpud  consnles  pofestas  Jieret.  Ne  cfds  miUtis,  donec 
in  castris  esset,  bona  possideret,  aut  venderet :  liberos 
nepotesve  ejus  moraretur.  Hoc  proposito  edicto,  et, 
qui  aderant,  nexi  profiteri  extemplo  nomina ;  et 
undique  ex  tota  urbe  proripientium  se  ex  privato, 
quum  retinendi  jus  creditori  non  esset,  concursus 
in  forum,  ut  sacramento  dicerent,  fieri.  Magna 
ea  manus  fuit  ;  neque  aliorum  magis  in  Volsco 
bello  virtus  atque  opera  enituit.  Consul  copias 
contra  hostem  educit :  parvo  du"imente  intervallo 
castra  ponit. 

XXV.  Proxima  inde  nocte  Volsci,  discordia  Ro- 
mana  freti,  si  qua  nocturna  transitio  proditiove  fieri 
possit,  tentant  castra.  Sensere  vigiles  :  excitatus 
exercitus,  signo  dato  :  concursum  est  ad  arma.  Ita 
frustra  id  inceptum  Volscis  fuit :  reliquum  noctis 
utrimque  quieti  datum,  Postero  die  prima  luce 
Volsci,  fossis  repletis,  valluni  invadunt.  Jamque 
ab  omni  parte  munimenta  vellebantur,  quum  con- 
sul,  quamquam  cuncti  undique,  et  nexi  ante  omnes, 
ut  signum  daret,  clamabant,  experiendi  animos  mi- 
litum  caussa  pai-umper  moratus,  postquam  satis  ad« 
parebat  ingens  ardor,  dato  tandem  ad  erumpendum 


ii8 


T.  LIVII 


U.  C.  259. 
A.  C.  493. 
Victi  Vol- 
ici. 


Tumultus 
Sabinus. 


Bellum 
cum  Au- 
runcis. 


signo,  militem  avidum  ceitaminis  emittit.  Primo 
statim  incursu  pulsi  hostes :  fugientibus,  quoad  in- 
sequi  pedes  potuit,  terga  czesa  :  eques  usque  ad  ca- 
stra  pavidos  egit  :  mox  ipsa  castra,  legionibus  cir- 
cumdatis,  quum  Volscos  inde  etiam  pavor  expu- 
lisset,  capta  direptaque.  Postero  die  ad  Suessam 
Pometiam,  quo  confugerant  hostes,  legionibus  duc- 
tis,  intra  paucos  dies  oppidum  capitur :  captum 
praedae  datum  :  inde  pauUum  recreatus  cgens  miles. 
Consul  cum  maxima  gloria  sua  victorem  exercitum 
Romam  reducit  :  decedentem  Romam  Ecetranorum 
Volscorum  legati,  rebus  suis  timentes  post  Pome- 
tiam  captam,  adeunt.  His  ex  senatusconsulto  data 
pax,  ager  ademtus. 

XXVI.  Confestim  et  Sabini  Romanos  territa- 
vere  :  tumultus  enim  fuit  verius,  quam  bellum. 
Nocte  in  urbe  nunciatum  est,  exercitum  Sabinum 
prapdabundum  ad  Anienem  amnem  pervenisse :  ibi 
passim  diripi  atque  incendi  villas.  Missus  extem- 
plo  eo  cum  omnibus  copiis  equitum  A.  Postumius, 
qui  dictator  bello  Latino  fuerat  :  secutus  consul 
Servilius  cum  delecta  peditmn  manu.  Plerosque 
palantes  eques  circumvenit :  nec  advenienti  pedi- 
tmn  agmini  restitit  Sabina  legio.  Fessi,  tum  iti- 
nere,  tum  popidatione  nocturna,  magna  pars  in  vil- 
lis  repleti  cibo  vinoque,  vix  fugae  quod  satis  esset 
virium  habuere.  Nocte  una  audito  perfectoque 
bello  Sabino,  postero  die,  in  magna  jam  spe  undi- 
que  partae  pacis,  legati  Aurunci  senatum  adeunt, 
ni  decedatur  V^olsco  agro,  bellum  indicentes.  Cum 
legatis  simul  exercitus  Auruncorum  dorao  profec- 
tus  erat  :  cujus  fama,  haud  procul  jam  ab  Aricia 
visi,  tanto  tumultu  concivit  Romanos,  ut  nec  con- 


LIBER  II.    CAP.  XXVII.  II9 

auli  ordine  Patres,  nec    pacatuni   responsum  arma  U.  C.  259. 

inferentibus  arma  ipsi  capientes  dare  possent.     Ari-  '^-  ^-  '*^-'' 

ciam    infesto    agmine  itur  :    nec    prociil   inde    cum 

Auruncis    signa    conlata,    prcelioque    uno    debella- 

tum  est. 

XXVII.  Fusis  Auruncis,  victor  tot  intra  paucos  Turbse  ob 

dies  bellis  Romanus  promissa  consulis  fidemque  se-  "'^^°''  ^^' 
r  _      _      1  crudescunt. 

natus  exspectabat :  quum  Appius,  et  insita  super- 
bia  animo,  et  ut  collegse  vanam  faceret  fidem,  quam 
asperrime  poterat,  jus  de  creditis  pecuniis  dicere  : 
deinceps  et,  qui  ante  nexi  fuerant,  creditoribus  tra- 
debantur,  et  nectebantiu'  alii.  Quod  ubi  cui  militi 
inciderat,  coUegam  adpellabat  :  concursus  ad  Ser- 
vilium  fiebat,  illius  promissa  jactabant,  illi  expro- 
brabant  sua  quisque  belli  merita  cicatricesque  ac- 
ceptas :  postulabant,  ut  aut  referret  ad  senatum,  aut 
ut  auxilio  esset  consul  civibus  suis,  imperator  mili- 
tibus.  Movebant  consulem  haec  j  sed  tergiversari 
res  cogebat :  adeo  in  alteram  caussam  non  coUega 
solum  praeceps  ierat,  sed  omnis  factio  nobilium. 
Ita,  medium  se  gerendo,  nec  plebis  vitavit  odium, 
nec  apud  Patres  gratiam  iniit.  Patres  moUem  con- 
sulem  et  ambitiosum  rati ;  plebes  fallacem  :  brevi- 
que  adparuit,  aequasse  eum  Appii  odium.  Certamen 
consulibus  inciderat,  uter  dedicaret  Mercurii  aedem. 
Senatus  a  se  rem  ad  populum  rejecit  :  utri  eorum 
dedicatio  jussu  populi  data  esset,  eum  praeesse  an- 
nonae,  mercatorum  collegium  instituere,  sollemnia 
pro  pontifice  jussit  suscipere.  Populus  dedicatio- 
nem  aedis  dat  M.  Laetorio,  primi  pili  centurioni  : 
quod  facile  adpareret,  non  tam  ad  honorem  ejus,  cui 
curatioa  Itior  fastigio  suo  data  esset,  factum,  quam 
ad  consulum  ignominiam.     Saevire  inde  utique  con- 


120  T.    LIVII 

sulum  alter  Patresque  :  sed  plebi  crevcrant  animi  ', 
et  longe  alia,  quam  primo  instituerant,  via  grassa- 
bantur.    Desperato  enim  consulum  senatusque  auxi- 
lio,  quum  in  jus  duci  deljitorem  vidissent,  undiquc 
convolabant  :  nequc  decretum  exaudiri  consulis  prae 
strepitu  et  clamore  poterat :    neque,  quum  clecres- 
set,  quisquam  obtemperabat.     Vi  agebatur,  metus- 
que  omnis   et   periculum   libcrtatis,  quum    in  con- 
spectu  consulis    singuli    a   pUiribus  violarentur,    in 
creditores  a  debitoribus  verterant.     Super  haec  ti- 
mor  incessit  Sabini  belli ;  delectuque  decreto,  nemo 
nomen  dedit,  furente  Appio,  et  insectante  ambitio- 
nem   coUegae  j    qiii   populari   silentio   rempublicam 
proderet,  et  ad  id,  quod  de  credita  pecunia  jus  non 
dixisset,  adjiceret,  ut  ne  delectmn  quidem  ex  sena- 
tusconsulto    haberet  :   non  esse  tamen  desertam  o»»- 
nino  rempublicam,  neque  prqjectum  consulare  imperium. 
Se  unum  et  suce  et  Patrum  majestatis  vindicem  fore. 
Qunm   circumstaret   quotidiana   multitudo   licentia 
accensa,  adripi  vmum  insignem  ducem  seditionum 
jussit.     Ille,  quum  a  lictoribus  jani  traheretur,  pro« 
vocavit  :    nec   cessisset   provocationi    consul,    quia 
non  dubium  erat  populi  judicium,  nisi  segre  victa 
pertinacia  foret,  consilio  magis  et  auctoritate  prin» 
cipum,  quam  populi  clamore  :  adeo  supererant  ani» 
mi  ad  sustinendam  invidiam.     Crescere  inde   ma« 
lum  in  dies,  non  clamoribus  modo  apertis,  sed,  quod 
multo  perniciosius  erat,  secessione  occultisque  con- 
loquiis.     Tandem   invisi   plebi  consules  magistratu 
abeunt,  Servilius  neutris,  Appius  Patribus  mire  gra- 
tus. 
U.  C.  260.       XXVIII.  A.  Virginius  inde  et  T.  Vetusius  con- 
sulatum  ineunt.     Tuiu  vero  plebes,  incerta  quales 


LIBER  II.    GAP.  XXVIIl.  1«! 

Kabitura  consules  esset,  coetus  nocturnos,  pars  Es-  U.  C.  260. 
quiliis,  pars  in  Aventino,  facere  ;  ne  in  foro  subitis 
trepidaret  consiliis,  et  omnia  temere  ac  fortuito  age- 
ret.  Eam  rem  consules  rati,  ut  erat,  pemiciosam, 
ad  Patres  deferunt  :  sed  delatam  consulere  ordine 
non  licuit  :  adeo  tumiiltuose  excepta  est  clamoribu» 
undique  et  indignatione  Patrum,  si,  quod  imperio 
consulari  exsequendum  esset,  invidiam  ejus  consu- 
les  ad  senatum  rejicerent.  Profecto  si  essent  in  re- 
publica  magistratus,  nullum  futurum  fuisse  Romce,  nisi 
publicum,  concilium.  Nunc  in  mille  curias  conciones- 
que  (quum  alia  in  Esquiliis,  alia  in  Aventino  fiant 
concilia)  dispersam  et  dissipatam  ense  rempublicam. 
Unum,  Hercule,  virum,  (id  enim  plus  esse,  quam  con» 
sulem)  qtmlis  Ap.  Claudius  fuerit,  momento  temporu 
discussurum  illos  coetus  fuisse.  Correpti  consules 
quum,  quid  ergo  se  facere  vellent,  (nihil  enim  seg-> 
nius  molliusve,  quam  Patribus  placeat,  acturos)  per« 
cunctarentur,  decernunt,  ut  delectum  quam  acerri- 
mum  habeant  :  otio  lascivire  plebem.  Dimisso  se- 
natu,  consules  in  tribunal  adscendunt :  citant  no- 
minatim  juniores.  Quum  ad  nomen  nemo  respon» 
deret,  circumfusa  multitudo  in  concionis  modum 
negare,  Ultra  decipi  plebem  posse,  Numquam  unun, 
militem  habituros,  ni  prcestaretur  fdes  publica :  liber» 
tatem  unicuique  prius  reddendam  esse,  quam  arma 
danda  :  ut  pro  patria  civibusque,  non  pro  dominis, 
pugnent.  Consules,  quid  mandatum  esset  a  senatu, 
•videbant :  sed  eorum,  qui  intra  parietes  curiae  fe- 
rociter  loquerentur,  neminem  adesse,  invidiae  sua 
participem  :  et  adparebat  atrox  cum  plebe  certa- 
men.  Prius  itaque,  quam  ultima  experirentur,  se- 
liatum  iterum  conaulere  placuit :  tmo  vero  ad  ,id- 
VoL.  I.  G 


122  T.   LIYII 

U.  C.  260.  las   consulnm  prope   convolavere  mininius  quisquc 

A.  C.  49:.J.   jjatu  Patrum,  abdicare  con.sulatum  jubentes,  et  de- 

ponere    imperium,   ad    ijuod   tuendum    animus    de- 

esset. 

XXIX.  Utraque   re  satis  experta,  tum   demum 

consulcs  :    Ne  prcedictum   mgetis,  Patres  conscriptl, 

adest  ingcns  scditio.     Postuiimus,  ut  ii,  qui  maxime 

ignaviam  increpant,  adsint  nobis  hahmtibus  dclccfum. 

Acerrimi  cvjuscjue  arbitrio,  quando  ita  placet,  rem  age- 

inus.     lledcunt  in  tribunal ;   citari  nominatim  nnam 

tx  iis,  qui  in  conspectu  erant,  dedita  opera  jubcnt. 

Qnum  staret  tacitus,  et  circa  cum  ali(|uot  liominum, 

ne  forte  violaretur,  constitisset  globus,  lictorera  ad 

^um  consules  mittunt  :   quo  repulso,  tum  vero,  in- 

dignum  facinus  esse,  clamitantes,  «jui  Patrum  consu- 

libus  aderant,  devolant  de  tribunali,  ut  lictori  auxi- 

lio  cssent.     Sed  ab  lictore,  nihil  aliud   quam  pre- 

henderc  prohibito,  quum  conversus  in  Patres  inpc* 

tus  esset,  consulum  intercursu  rixa  sedata  est :   in 

qua  tamen,  sine  lapide,  sine  telo,  plus  clamoris  at- 

que  irarum,  quam  injuriae,  fucrat.     Scnatus,  tumul- 

tuose  vocatus,  tumultuosius  consulitur,  qu?estioncm 

postulantibus   iis,   qui   pulsati   fuerant,    dccernente 

ferocissimo  quoque,  non  sententiis  magis,  quam  cla- 

more  et  strepitu.     Tandem,  quum  irae  resedissent, 

exprobrantibus  consulibus,  nihilo   plus  sanitatis  in 

curia,  quam    in    foro,    essc,  ordine    consuli    coepit. 

Varise  sen-  Tres  fuere  sententise.     P.  Virginius  rem  non  vulga- 

tentia  in     ^^^  .  ^^  -j^  tantum,  qui,  Mem  secuti  P.  ScrviUi  con- 
senatu.  ^       -^ 

sulis,    Volsco,   Aurunco,    Sabinoque  militassent  bello, 

agendum  censcbat.     T.  Lartius,  Non  id  tempus  esse, 

ut  merita  tagtummodo  exsolvercntur :  totam  plcbem  (pre 

oUeno  demersam  esse:  nec  sisti  posse,  ni  omnibus  con- 


LIBER  II.    CAF.  XXX.  I23 

sulatur :  quin,  si  alia  aUorum  sit  conditio,  accemli  ma-u.  C.  269. 

gis  discordiam,  quam  sedari.     Ap.  Claudius,  et  ua-  ^-  ^*  *^'^- 

tura  inmitis,  et  efferatus  hinc  plebis  odio,  illinc  Pa- 

trum  laudibus,  Non  miseriis,  ait,  sed  licentia,  tantum 

concitum  turbarum  ;  et  htscivire  magis  plebem,  quam. 

s^vire.   Id  adeo  malum  ex  provocatione  natum  :  quippe 

minas  esse  consulum,  non  imperiuin ;  uhi  ad  eos,  qui 

una  peccaverint,  provocare  liceat.     Agedum,    inquit, 

dictatorem,  a  quo  provocatio  non  est,  creemus.     Jam, 

hic,  quo  nunc  omnia  ardent,  conticescet  furor.     Pulset 

tum  mihi  lictorem,  qui  sciet,  jus  dc  tergo  vitaque  sua 

penes  unum  illum  esse,  cujus  majestatem  violavit. 

XXX.  Multis,  ut  erat,  horrida  et  atrox  videba-  ' 

f  ur  Appii  sententla :   nirsus  Virginii  Lartiique  ex* 

emplo  haud  sakibres ;   utique  Lartii  putabant  sen- 

tentiam,  quas  totam  fidcm  tolleret  :   medium  maxi- 

me  et  moderatum  utroque  consilium  Virg;inii  habe- 

batur.     Sed  factione  respectuque  rerum  privatarum, 

quae  semper  obfccere  obficientque  publicis  consiliis, 

Appius  vicit  :    ac  prope  fuit,  ut  dictator  illc  idem 

crearetur  :  quae  res   utlque  alienasset  plebem  peri- 

culosissimo  temporc,  quum  Volsci  iEquique  et  Sa- 

bini  forte  una  oranes  in  armis  essent.     Sed   curse 

fuit  consulibus  et  senioribus  Patrum^  ut  imperium, 

%no  vehemens,  raansueto  permitteretur  ingenio.   M'.  M'.  Va- 

Valerium  dictatorem  Volesi  filium  creant.     Plebes,     "^'"^ '^"^" 

tator. 
etsi  adversus  se  creatum  dictatorem  videbat,  tamen, 

quum  provocationem  fratris  lege  haberet,  nihil  ex 

ea  familia  triste  nec  superbum  tiraebat.     Edictum 

deinde,  a  dictatore  propositum,  confirmavit  animos, 

Servilii  fere  consuUs  edicto  conveniens  :   sed  et  ho- 

mioi  et  potestati  melius  rati  credi,  omisso  certamiae 

G2^^ 


124 


T.  Lirii 


U.  C.  260. 
A.  C.  492- 


Bellum 
cum  &- 
quis,  Lati- 
norum 
caussa. 


3cllum 
eum  Vol- 
scis. 


nomina  dedere.  Quantus  numquam  ante  exercitus, 
legiones  decem  effectae  :  ternae  inde  datae  consuli- 
bus,  quatuor  dictator  usus.  Nec  poterat  jam  bel- 
lum  differri.  ^qui  Latinum  agrum  invaserant : 
oratores  Latinorum  a  senatu  petebant,  ut  aut  mit- 
terent  subsidium,  aut  se  ipsos  tuendorum  finium 
caussa  capere  arma  sinerent.  Tutius  visum  est,  de- 
fendi  inermes  Latinos,  quam  pati  retractare  arma. 
Vetusius  consul  niissus  est :  is  finis  populationibus 
fuit.  Cessere  -(Equi  campis  :  locoque  magis,  quam 
armis,  freti,  summis  se  jugis  montium  tutabantur. 
Alter  consul,  in  Volscos  profectus,  ne  et  ipse  tere- 
ret  tempus,  vastandis  maxime  agris  hostem  ad  con- 
ferenda  propius  castra  dimicandumque  acie  excivit. 
Medio  inter  castra  dampo,  ante  suvmi  quisque  val- 
lum,  infestis  signis  constitere  :  multitudine  aliquan- 
tum  Volsci  superabant.  Itaque  effusi  et  contem- 
tim  pugnam  iniere.  Consul  Romanus  nec  promovit 
aciem,  nec  clamorem  reddi  passus,  defixis  pilis  stare 
«uos  jussit :  ubi  ad  manum  venisset  hostis,  tum 
coortos  tota  vi  gladiis  rem  gerere.  Volsci,  cursu 
«t  clamore  fessi,  quum  se  veUit  stupentibus  metu 
intulissent  Romanis,  postquam  impressionem  sen- 
sere  ex  adverso  factam,  et  ante  oculos  micare  gla- 
dios,  haud  secus,  quam  si  in  insidias  incidissent, 
turbati  vertunt  terga  ;  et  ne  ad  fugam  quidem  sati» 
Tirium  fuit,  quia  cursu  in  proelium  ierant.  Ro- 
Tnani  contra,  quia  principio  pugnae  quieti  steterant, 
Tigentes  corporibus,  facile  adepti  fessos,  et  castra 
inpetu  ceperunt,  et,  castris  exutum  hostem  Velitras 
persecuti,  uno  agmine  victorcs  cum  victis  in  ur- 
bon  inrupere  .    plusque   ibi   sanguinis,   promiscua 


LIBER  H.    CAP.  XXXI.  125 

©mnium  generum  caede,  quam  in  ipsa  dimicatione,  U.  C.  afio. 
factum.     Paucis    data  venia,  qui   inermes  in  dedi-    ' 
tionem  venerunt. 

XXXI.  Dum  haec  in  Volscis  geruntur,  dictator  Bellum 
^  ,  .  1-1  1     •  1    !!•    <■  /■      T     cura  Sabi- 

Sabmos,  ubi   longe  piunmum  belli  tuerat,  rundit,  ^jg^ 

fugatque,  exuitque  castris.     Equitatu  inmisso  me- 

diam  turbaverat  hostium  aciem,  qua,  dum  se  cornua 

latius    pandunt,   parum   apte    introrsum    ordinibu^ 

aciem  firmaverant :  turbatos  pedes  invasit :  eodem 

inpetu  castra  capta,  debellatumque  est.     Post  pug- 

nam  ad  Regillum  lacum  non  alia  illis  annis  pugna 

clarior  fuit  :   dictator  triumphans  urbem  invehitm". 

Super  solitos  honores  locus  in  circo  ipsi  posterisqua, 

ad  spectaculum  datus  ;   sella  in  eo  loco  curulis  po- 

sita.      Volscis    devictis    Veliternus    ager    ademtus  : 

Velitras  coloni  ab  iirbe  mieai    ct   colunla  tleducta. 

Cum  jEquis    post   aliquanto    pugnatum  est,  invito 

quidem  consule,  quia  loco  iniquo  subeundum  erat 

ad  hostes  :   sed  milites,  extrahi  rem  criminantes,  ut 

dictator,  priusquam  ipsi  redirent  in  urbem,  magi- 

stratu  abiret,  irritaque,  sicut  ante  consiuis,  promissa 

ejus  caderent,  perpulere,  ut  forte  temere  in  adver- 

sos   moutes  agmen  erigeret.     Id    male  commissum  >^qui  TiGti. 

ignavia  hostium  in  bonum  vertit :   qui,   prius([uam 

ad  conjectum   teli   veniretur,   obstupefacti    audacia 

Ronianorum,  relictis   castris,  quae  munitissimis  te- 

nuerant  locis,  in  adversas  valles  desiluere  :   ubi  sa- 

tis  praedae  et  victoria  incruenta  fuit.     Ita  trifariara 

re  bello  bene  gesta,  de  domesticarum  rerum  eventu''^"''^*  "•* 

T.      ■!  II-  1  mcsticEe. 

nec  ratribus  ncc  plebi  cura  decesserat  :   tanta  quum 

gratia,  tum   arte   praeparaverant   foineratores,  quae 

non  modd  plebem,  sed  ipsum  etiam  dictatorem  fru- 

&trarcntur.     Nanique  Valerius,  post  Vctusii  cons.u- 

G3 


J25  T.  LIVII 

U.  C.  Q60.  lis  reditum,  omnium  actionum   in    senatu   primaui 

habuit    pro  victore    populo,  retulitque,  quid    nexis 

fieri  placeret :  quse  quum  rejecta  relatio  esset,  Non 

placeo,  inquit,  concordue  auctor  :  optabitis,  me  Dius 

^dius,  projje  diem,  tit  mei  simiks  Romana  plebes  pa- 

tronos  habeat,     Quod  ad  me  adtinet,  neque  frustrabor 

ultra  cites  meos,  neque  ipse  frustra  dictator  ero.     Dis- 

(•ordicE  intestince,  bellum  externum  fecere,  ut  hoc  ma- 

gistratu  egeret  respublica.     Pax  foris  parta  est,  donii 

inpeditur :  privatus  potius,  quam  dictator,  seditioni  in- 

terero :  ita,  curia  egrcssus,  dictatura  se  abdicavit. 

Adparuit    caussa    plebi,    suam    viccm    indignantem 

magistratu  abisse.    Itaque,  velut  persoluta  fide,  quo- 

niam  per  eum  non  stetisset,  quin  prcestaretur,  de- 

cedentem   domum  cum  favore   ac  laudibus   prose- 

cuti  sunt. 

;  XXXII.  Timor  inde  Patres  incessit,   ne,  si  di- 

missus  exercitus  foret,  rursus  coetus  occulti  conju- 

rationesque  fierent  :    itaque,  quam.quam  per  dicta- 

torem   delectus   habitus   esset,   tamen,  quoniam   in 

consulum  verba  jurassent,  sacramcnto  teneri  mili- 

tem  rati,  per  caussam  renovati  ab  .^quis  belli  educi 

tx  urbe  legiones  jussere  :   quo  facto  maturata  est 

seditio.     Et  primo    agitatum  dicitur   de   consuhim 

CcEde,  ut   solverentur  sacramento  :    doctos    deinde, 

Secessio       nullam  scelere  religionem  exsolvi,  Sicinio  quodam 

plebis  in  ...  ^     1         •      o 

Sacrum       auctore,  injussu  consuuim  m  oacrum  montem  seces- 

montem.     sisse  (trans  Anienem  amnem  est)  tria  ab  urbe  millia 

passuum.     Ea   frequentior   fania  est,   quam,   cujus 

Piso  auctor  est,  in  Aventinum  secessionera  factam 

esse.     Ibi  sine  uUo  duce  vallo  fossaque  communitis 

castris  quieti,  rem  nullam,  nisi  necessiu-iam  ad  vic- 

tum,  sumendo,  per  aliquot  dies,  neque  lacessiti  ne- 


LIBER  II.  CAP.  XXXIII.  1^7 

tnie  lacessentes,  sese  tenuere,     Pavor  inf!;ens  in  iir- ^.  C.  c:'5«. 

'  :'     ™.        A.  c.  49'i. 

be,  metuque  mutuo  suspensa  erant  omnia.  limere 
relicta  ab  .^uis  plebes  violentiam  I*atrum,  timere  Pa- 
tres  residem  in  urbe  plebem,  incerti,  manerc  eam, 
an  abire  mallent  :  quam  diu  autcm  tranquillam, 
quae  secesserit,  multitudinem  fore  ?  qiiid  futurum 
deinde,  si  quod  externum  interim  bellum  exsi.stat  ? 
nullam  profecto,  nisi  in  concordia  civium,  spem  re- 
liquam  ducere  :  eara  per  jequa,  per  iniqua,  reconci- 
liandam  civitati  esse.  Placuit  igitur  oratorem  acl 
plebem  mitti  Menenium  Agrippam,  facundum  vi- 
rum  et,  quod  indc  oriundus  erat,  plebi  carum.  Is, 
intromissus  in  castra,  prisco  illo  dicendi  et  horrido 
modo  nihil  aliud,  quara  hoc,  narrasse  fertur :  Teniy 
porc,  quo  in  homine  non,  ut  nunc,  omniu  in  unum  cott' 
sentiebant,  sed  singulis  membris  suum  cuique  consiliumy 
auus  sermo  fuerat,  indignatus  reliquas  partes,  sua  cura, 
suo  labore  ac  ministerio  ventri  omnia  qwrri :  ventrem, 
in  niedio  quietum,  nihil  aliud,  quam  datis  voluptatihus 
frui :  conspirasse  inde,  ne  manus  ad  os  cibum  ferrcnt, 
ncc  os  acciperet  datum,  nec  dentes  conjicerent :  hac  ira, 
dum  ventrem  fume  domare  vellent,  ipsa  una  memhra 
iotumque  corpns  ad  extremam  tabem  venisse.  Inde  ad" 
paruisse,  ventris  quoque  haud  segne  ministerium  esse : 
nec  magis  ali,  qnaiu  alere  eum,  reddentem  in  omnes 
corporis  partes  hunc,  quo  vivulius  vigemusque,  divisum 
pariter  in  venas  maturum,  confecto  cibo,  sauguinem. 
Comparundo  hinc,  (juam  iutestina  corporis  scditio 
similis  esset  ira?  plebis  iu  Patres,  flexisse  mentes 
hominura. 

XXXIII.  Agi  deinde  de  concordia  coeptum,  con-  Plebs  rc- 
cessuHique  in  conditiones,  ut  plebi  sui  magistratus        *' 
esseut  sacrosancti,  quibus  auxilii  latio  adversus  con- 
G4 


laB  T.  LIYll 

sules  esset ;  ncTC  cui  Patrum  capere  etim  magistra- 
Tribuni  tum  liceret.  Ita  tribuni  plebei  crcati  diio,  C.  Li- 
cinius  et  L.  Albinus  :  hi  tres  coUegas  slbi  creave- 
runt :  in  his  Sicinium  fuisse,  seditionis  auctorem  j 
U.  C.  261.  de  duobus,  qui  fuerint,  minus  convenit.  Sunt,  qui 
duos  tantum  in  San-o  monte  creatos  tribunos  esse 
dicant,  ibique  sacratam  legera  latam.  Per  seccssio- 
nem  plebis  Sp.  Cassius  et  Postumus  Comiaius  con- 
sulatum  inierunt  :  his  consulibus  cum  Latinis  po- 
pulis  ictum  foedus  :  ad  id  feriendum  consul  altei 
Romae  mansit  3  alter,  ad  Volscum  bellum  missus, 
^olsci  Antiates  Volscos  fundit  fugatque  :  compulsos  in  op- 
pidum  Longulam  persecutus,  moenibus  potitur.  In- 
de  Poluscam,  item  Volscorum,  cepit :  tum  magna  vi 
adortus  est  Coriolos.  Erat  tum  iu  castris  intei-  pri- 
C.  Marcii  mores  juvenum  C.  Marcius,  adolescens  et  consilio 
fioHcaDti  ^*  nianu  promtus,  cui  cognomen  postea  Coriolano 
fuit.  Quum  subito  exercitum  Romanum,  Coriolos 
obsidentem,  atque  in  oppidanos,  quos  intus  clausos 
habebat,  intentum  sine  ullo  metu  extrinsecus  inmi- 
nentis  belli,  Volscae  legiones,  profectae  ab  Antio, 
invasissent,  eodemque  tempore  ex  oppido  erupis- 
sent  hostes,  forte  in  statione  Marcius  fuit.  Is,  cum 
delecta  militum  manu,  non  modo  inpetum  erumpen- 
tiura  retudit,  sed  pcr  patentem  portam  ferox  inru- 
pit :  csedeque  in  proxima  urbis  facta,  ignem,  te- 
mere  arreptum,  inminentibus  muro  aedificiis  injecit. 
Clamor  inde  oppidanorum,  mixtus  muliebri  puerili- 
que  ploratu,  ad  terrorera,  ut  solet,  primo  ortu  et 
Romanis  auxit  animum,  et  turbavit  Volsros,  utpote 
capta  urbe,  cui  ad  ferendam  opem  venerant.  Ita 
fusi  Volsci  Antiates,  Coriob'  oppidum  captum :  tan- 
tumque  sua  laude  obstitit  famae  consulis  Marcius^ 


LIBER  II.  CAP.  XXXIV.  I29 

ut,  nisi  foedus  cum  Latinis,  columna  aenea  inscul- 

ptum,  monumento  esset,  ab  Sp.  Cassio  uno,  quia 

collega  afuerat,  ictum,  Postumum  Cominium  bel- 

lum  gessisse  cum  Volscis,  memoria  cessisset.  Eodem 

anno  Agrippa  Menenius  moritur,  vir  omni  vita  pa-  Agr.  Mene- 

riter  Patribus  ac  plebi  carus  ;   post  secessionem  ca-  ""  "^°"" 

rior  plebi  factus.     Huic  interpreti  arbitroque  con-  U.  C.  262. 

cordiae  civium,  legato  Patrum  ad  plebem,  reductori'^"  ^*  *^^' 

plebis  Romanae  in  urbem  sumtus  fimeri  defuit :   ex- 

tulit  eum  plebs  sextantibus  conlatis  in  capita. 

XXXIV.  Consules  deinde  T.  Geganius,  P.  Minu- 

cius  facti.     Eo  anno,  quum  et  foris  quieta  omnia  a 

bello  essent,  et  domi  sanata  discordia,  aliud  multo 

gravius  malum    civitatem   invasit  :    caritas  primum  Caritas 

,^.  .  1  1  •  •      annonas. 

annonae,  ex  incultis  per  secessionem  piebis  agris  ; 

fames   deinde,  qualis    clausis   solet  :   ventumque  ad. 

interitum  servitiorum  utique  et  plebis  esset,  ni  cou- 

sules   providissent,  dimissis    passim  ad   frumentum 

coemendum,  non  in  Etruriam  modo  dextris  ab  Ostia 

litoribus,  Isevoque  per  Volscos  mari  usque  ad  Cu- 

mas,  sed  quaesitum  in  Siciliam  quoque  :   adeo  finiti-^ 

morum  odia  longinquis  coegerant  indigere  auxiliis. 

Fnunentum  Cnmis  quum  coemtum  esset,  naves  pro 

bonis   Tarquiniorum   ab  Aiistodemo   tyranno,   qui 

haeres  erat,  retentae  sunt :  in  Volscis  Poraptinoque 

ne  emi  quidem  potuit  :   periculum  quoque  ab  inpetu 

hominum    ipsis    frumentatoribus    fuit.     Ex    Tuscis 

frumentura  Tiberi  venit :    eo  sustentata  est  plebsi 

Incommodo  bello  in  tam  artis  commeatibus  vexati 

forent,  ni  Volscos,  jam  moventes  arma,  pestilentia 

ingens  invasisset :  ea  clade  conterritis  hosthim  ani- 

mis,  ut  etiam,  ubi  ea  remisisset,  terrore  aliquo  te- 

nerentur,   et  Velitiis   auxere  numerunx  colouorum. 

G5 


130  T.  LIVII 

U.  C.  sc.T.  Romani,    et   Noibae    in    moiitcs    norain    coloniam, 

A.  C   489.  •       Ti  .•  •  Ar    -.i^.  . 

quae  arx  m  Jromptmo  cssct,  miscrnnt.  M.  jMiqucio 
dcincle  et  A.  Sempronio  consulibus,  magna  vis  fru- 
menti  ex  Sicilia  advecta  :  agitatumque  in  senatu, 
quanti  plebi  daretur,  Multi  venisse  tempus  pre- 
mendae  plebis  putabant,  recupcrandique  jura,  quae 
extorta  secessione  ac  vi  Patribus  esseut  :  in  primis 
Marcius  Coriolanus,  bostis  tribuniciae  potestatis,  Si 
annonain,  inciuit,  veterem  volunt,  jus  pristinum  red- 
dant  Patrlbus.  Cur  ego  plebeios  magistratus,  cur  Si- 
dnium  potentem  video,  sub  jugum  missus,  tamquam  a. 
bdronibus  rcdemtus  ?  Egone  has  indignitates  diutius 
patiar,  quam  necesse  est  ?  Tarquinium  regem  qui  non 
tulerim,  Sicinium  feram  ?  secedat  nunc,  avocet  ple- 
bem  :  palei  via  in  Sacrum  montem  aliosque  colles.  Ra- 
piant  frumenta  ex  agris  nostris,  quemadmodum  tertio 
anno  rapuere.  Utantur  annona,  quam  furore  suo  fe- 
cere.  Audeo  dicere,  hoc  malo  domitos  ipsos  potius 
mltorcs  ugrorum  fore,  quam  ut  armati  per  secessionem 
coli  prohibeant.  Haud  tam  facile  dictu  est,  facien- 
dumne  fuerit,  quani  potuisse  arbitror  fieri,  ut,  con- 
ditionibus  laxandi  annonam,  et  tribuniciam  pot€- 
statem,  et  omnia  invitis  jura  inposita  Patres  dc- 
merent  sibl. 

XXXV.  Et  senatui  nimis  atrox  visa  scntentia  est, 
et  plebem  ira  prope  armavit.  Fame  se  jam,  sicut 
hostes,  peti ;  cibo  victuque  fraudari :  peregrinum  fru- 
mentum,  quce  sola  cdimenta  ex  insperato  fortuna  dede- 
rlt,  ab  ore  rapi,  nisi  C.  Marcio  vincti  dedantur  tribuni, 
nisi  de  tergo  plebis  liomance  satisjiat.  F.um  sibi  car- 
nijicem  novum  exortum,  qui  aut  mori,  aut  servire  ju- 
C.  Marcius  j^fl/_  In  cxeuntem  e  curia  inpetus  factus  essct,  ni 
penpportune  tnbuni  diem   dixissent.     lui   ira  est 


LIBETv   II.    CAP.  XXXVI.  I3I 

subpicssa  :    se  judiceiu  qviisquc,  sc  dominum  vitae  ^' n' ^t^' 

nccisquc  inimici  factum  videbat.     Contenitim  pri- 

mo  Marcius    audiebat    minas    tribunicias  :    auxilii, 

non  poen^e,  jus  datum  illi  potestati  j   plebisque,  non 

Patrum,  tribunos  esse.     Sed  adeo  infensa  erat  co- 

orta  plebs,  ut  unius  poena  defungendum  csset  Patri- 

bus.      Restiterunt   tamen   adversa   invidia,    usique 

sunt,  qua  suis  quisque,  qua  totius  ordinis  viribus.      ' 

Ac  primo  tentata  res  est,  si,  dispositis  clientibus, 

absterrendo  singulos  a  coitionibus  conciliisque,  dis- 

jicere    rem    possent.     Universi    deinde    processere, 

(quidquid  erat  Patrum,  reos  diceres)  precibus  ple- 

bem  exposcentes  ;  unum  sihi  civem,  iinum  scnatorem, 

si  innocentem  absolvere  nollent,  pro  nocente  donarent. 

Ipse  quum  die  dicta  non  adessct,  perseveratum  in 

ira   est.     Damnatus    absens    in  Volscos    exsulatum  Damnatus 
...  .    .  .        ,         .,  .  .  .        in  Volscos 

abnt,  inmitans  patriaPj  liostilesque  jam  tuni  spiritus  exsulatum 

g«rens.     Venientem  Volsci  benigne  exceperc  ;  be-  ^^''^" 

nigniusque  in  dies  colebant,  quo  major  ira  in  suos 

eminebat,  crebraeque  nunc  querelae,  nunc  minae  per- 

cipiebantur.     Hospitio  utebatur  Attii  Tulli.    Longe  , 

is  tum  princeps  Volsci  noniinis  erat,  Romanisque 

semper  infestus  :   ita  qunm  alterum  vetus  odium,  al- 

terum  ira  recens  stimulai'et,  consilia  confcrunt  de 

Romano   belio.       Haud    facile    credebant,   plebem  , 

suam  inpelli  posse,  ut  toties  infeliciter  tentata  arma 

capercnt.     Multis  siepe  bellis,  pestilentia  postremo 

amissa  juventute,  fractos  spiritus  esse  :   arte  agen- 

dum  in  exoleto  jam  vetustate  odio,  ut  recenti  ali- 

qua  ira  exacerbarentur  aninii. 

XXXVI.  Ludi  forte  ex  instauratione  niagni  Ro- 

mee    pai'abantur  :     instaurandi    \\<e,c    caussa   fuerat. 

Ludis  maue  servum  quidam  paterfamilia;,  noaderOi 

G6 


13* 


T.  LIVII 


Ingratus 
Jovi  prae- 
sultator. 


tJ.  C.  263.  commisso  spectaculo,  sub  furca  caesum  medio  ege- 
rat  circo  :  coepti  iude  ludi,  veliit  ea  res  nihil  ad  re- 
ligionem  pertinuisset.  Haud  ita  multo  post  Ti. 
Atinio,  de  plebe  homini,  somnium  fuit.  Visus  Ju- 
piter  dicere,  Sibi  ludis  prasulfatorem  dispUcuisse :  nisi 
magnifice  instmtrarentur  hi  ludi,  periculum  urhi  fore : 
iret,  ea  consulihus  nunciaret.  Quamquam  haud  sane 
liber  erat  religione  animus,  verecundia  tamen  ma- 
jestatis  magistratuum  timorem  vicit,  ne  in  ora  ho- 
minum  pro  hidibrio  abiret.  Magno  illi  ea  cuncta- 
tio  stetit  :  fiUum  namque  intra  paucos  dies  amisit : 
cujus  repentinae  cladis  ne  caussa  dubia  esset,  aegro 
animi  eadem  il!a  in  somnis  observata  species  visa 
est  rogitare,  Satin'  magnam  spreti  numinis  hiiheret 
mercedem  .'■'  majorem  vistare,  ni  eat  propere,  ac  nun- 
eiet  consulibus.  Jam  prsesentior  res  erat :  cunctan- 
tem  tamen  ac  prolatantem  ingens  vis  morbi  adorta 
est  dcbilitate  subita.  Tmn  enimvero  Deorum  ira 
admonuit :  fessus  igitur  malis  prseteritis  instanti- 
busque,  consilio  propinquorum  adhibito  quum  visa 
atque  audita,  et  obversatum  toties  somno  Jovem, 
tuinas  irasque  eoelestes,  reprtesentatas  casibus  suis, 
exposnisset ;  consensu  inde  haud  dubio  oraniiun, 
q«i  aderant,  in  torum  ad  consules  lectica  adfertur : 
iade  in  curiam  jussu  coQSuluin  delatus,  eadem  illa 
quum  Patribus  ingenti  omnium  admiratione  enar- 
rasset  j  ecce  aliud  miracukmi  :  qui  captus  omni- 
bus  membris  delatus  in  cnriam  esset,  eum  fmic- 
tum  officio  pedibus  suis  domum  rediisse,  traditmn 
memoriie  est. 

XXXVII.  Ludi  quam  amplissimi  ut  ficrent,  se- 
Attii  Tulli  natus  decrevit.  Ad  cos  iudos,  auctore  Attio  Tullo, 
Volsci         .^,jg  magna  V^olscorum  venit.     Priusqiiam  committ*- 


LIBER  II.    CAP.  XXXVIII.  l^^ 

rentur  ludi,  TuUus,  ut  domi  compositura  cum  Mar-  U.  C.  263. 
cio  fuerat,  ad  consules  venit :  dicit  esse,  quae  se-  '  ' 
creto  agere  de  republica  velit.  Arbitris  remotis,  In~ 
vitus,  inquit,  guod  sequius  sit,  de  meis  civibus  loquor. 
Non  tamen  admissum  quidquam  ab  iis  criminatum  fe- 
nio,  sed  cautum,  ne  admittant.  Nimio  plus,  quam  ve- 
lim,  nostrorum  ingenia  sunt  mohilia.  Multis  id  cla- 
dibus  sensimus.  Quippe  qui  non  nostro  merito,  sed  ve- 
stra  patientia,  incolumes  simus.  Magna  hic  nunc  Vol- 
scorum  multitudo  est :  ludi  sunt :  spectaculo  intenta 
civitas  erit.  Memini,  qtud  per  eamdem  occasionem  ab 
Sabinortim  juventute  in  hac  urbe  commissum  sit :  hor- 
ret  animus,  ne  quid  inconsulte  ac  temere  Jiat.  Hcec, 
nostra  vestraque  caussa,  prius  dicenda  vobis,  consules, 
rafus  sum.  Quod  ad  me  adtinet,  extemplo  hinc  do- 
mum  abire  in  animo  est,  ne  cujus  facti  dictive  conta- 
gione  prcesens  violer.  Haec  locutus  abiit.  Consules 
quum  ad  Patres  rem  dubiam  sub  auctore  certo  de- 
tulissent,  auctor  magis,  ut  fit,  quam  res,  ad  praeca- 
vendura  vel  ex  supervacuo  movit  :  factoque  sena- 
tusconsulto,  ut  urbem  excederent  Volsci,  prsecones  Volsci  urbe 
dimittuntur,  qui  omnes  eos  proficisci  ante  noctcm  ^*^^'*" 
juberent.  Ingens  pavor  primo  discurrentes  ad  suas 
res  toUendas  in  hospitia  perculit.  Proficiscentibus 
deinde  indignatio  oborta :  Se,  ut  consceleratos  con- 
taminatosque,  ab  ludis,  festis  diebus,  ca:tu  quodam- 
modo  hominum  Deorumque,  abactos  esse. 

XXXVIII.  Quum  prope  continuato  agraine  irent, 
praegressus  TuUus  ad  caput  Ferentinum,  ut  quisque 
veniret,  primores  eorum  excipiens,  querendo  indig- 
nandoque,  et  eos  ipsos  sedulo  audientes  secunda  ir» 
verba",  et  per  eos  multitudinem  aliam  in  subjectum 
viae  campum  deduxit.     Ibi  in  concioois  modum  ora- 


134  T.  LlVII 

U.  C.  263.  tionem  exorsus,   Veteres  popidi  Romani  miuriax,  cla- 
A.  C.  4S9.  I    r  j 

A  TuUo  desque  geniis  Volscorum,  ut  omnia,  inquit,  oblivisca' 
concitati.  ^j^^j  Q^^^^^  hodiernam  hanc  contumeliam  quo  tandem 
animo  fcrtis,  qua  per  nostram  ignominiam  ludos  com- 
misere?  An  non  sensistis,  triumphatum  hodie  de  robis 
esse  ?  vos  omnibus,  civibus,  peregrims,  tot  Jinitimis  po- 
pulis,  spectaculo  abeuntes  fuisse  ?  vestras  conjuges,  ve- 
sfros  liberos  traductos  per  ora  hominum  ?  Quid  eos, 
qui  audivere  vocem  prceconis  ?  quid,  qui  vos  videre  ab- 
cuntes?  quid  eos,  qui  huic  ignominioso  agmini  fuere 
ohvii,  existimasse  putatis  ?  nisi  aliquod  profecto  nefas 
ease,  quo,  si  intersimus  spectaculo,  violaturi  simus  lu- 
dos,  pinculumque  merituri :  ideo  nos  ab  sede  piorum, 
ccelu,  concilioque  abigi.  Quid,  deinde  ?  illud  non  suc- 
currit,  vivere  nos,  quod  maturarimns  proficisci  ?  si  hoc 
profectio,  et  non  fttga  est.  Et  hanc  urbem  vos  non 
koitium  ducitis,  uhi,  si  unum  diem  morati  cssetis,  mo- 
riendum  omnibus  fuit  ?  Bellum  vobis  indic.tum  est ; 
mogno  eorum  malo,  qui  indixcre,  &i  viri  estis.  Ita  ct 
sua  sponte  iraiuni  pleni,  et  incitati,  donios  inde  di- 
gressi  stnit ;  instigando(iue  suos  quisque  populos  ef- 
fccere,  nt  omne  Volscuni  nomen  deficeret. 

o  sci    e-        XXXIX.  Iinneratorcs  ad  id  bellum  de  omnium 

Ticiunt,  du-  i 


cibus  Attio  populorum  sententia  lecti  Attius  Tullus  et  C.  jNIar- 

Tullo  et  '" 
Marcio. 


^  °  ^^    •  tius  exsul  Romanus,  in  quo  aliquanto  plus  spei  rc- 


positum.  Quam  spem  nequaquam  fefellit :  ut  facile 
adparerct,  ducibus  validiorem,  quam  exercitu,  rem 
Romanam  essc.  Circeios  profcctus,  primum  colo- 
nos  inde  Romanos  expulit,  liberamque  eam  urbem 
Volscis  tradidit.  Inde,  in  Latinam  viam  transver- 
sis  tramitibus  transgressus,  Satricum,  Longulam, 
Poluscam,  Coriolos,  novella  hiec  Romanis  oppida 
adeiuit.      Inde  Lavinium  recepit  :    tuac   deinceps 


LIBER   II.    CAP.  XL.  I35 

Corbloneni,  Vitelliam,  Trebiam,  Lavicos,  Pedum 
cepit.  Postremum  ad  urbem  a  Pedo  ducit ;  et,  ad 
fossas  Cluilias  quin([ue  ab  urbe  millia  passuum  ca- 
stris  positis,  populatur  inde  agrura  Romanum ;  cu- 
stodibus  inter  populatores  missis,  qui  patriciorum 
agros  intactos  servarent  :  sive  infensus  plebi  magis, 
sive  ut  discordia  inde  inter  Patres  plebemque  orire- 
tur.  Quse  profecto  orta  esset,  adeo  tribuni  jam  fe- 
rocem  pcr  se  plebem  criminando  in  primores  civita- 
tis  instigabant :  scd  extcrnus  timor,  maximum  con- 
cordide  vinculum,  quamvis  suspectos  infensosque  in- 
ter  se  jungebat  animos.  Id  modo  non  convenie-  U.  C.  06«. 
bat  ;  quod  senatus  consulcsque  nusquam  alibl  spem,  '  ^*^' 
quara  in  armis,  ponebant :  plcbcs  omnia,  quam  bel- 
lum,  malebat.  Sp.  Nautius  jam  et  Sex.  Furius  con- 
sules  erant.  Eos,  recensentes  lcgiones,  praEsidia 
per  nuiros  aliaquc,  in  quibus  stationes  vigiliasque 
esse  placuerat,  loca  distribucntes,  multitudo  ingens 
pacem  poscentium  primum  seditioso  clamore  con- 
terruit :  deiudc  vocare  senatum,  rcferre  de  legatis 
ad  C.  Marcium  mittendis  coegit.  Acceperunt  rela- 
tionem  Patres  ;  post<[uam  adparuit,  iabare  plebis 
anlmos  ;  missique  de  pace  ad  Marcium  oratores 
atiox  responsum  retulerunt  :  Si  Vohcis  ager  redde" 
retur,  posse  agi  de  pace  :  si  prceda  belli  per  otium  frui 
velint,  memorem  se  et  civium  injuriie,  et  hospitum  be- 
nejicii,  adnisiirum,  ut  adpareat,  exsilio  sihi  irritatoSf 
7wn  fractos,  animos  esse.  Iterum  deinde  iidem  missi 
non  rccipiuntur  in  castra.  Sacerdotes  quoque,  suis 
insignibus  velatos,  isse  supplices  ad  castra  hostium, 
traditum  est,  nibilo  niagis  quam  legatos  fiexisse 
animum. 

XL.  Tura  matronae  ad  Veturiam.  matrcm  Corio- 


135  T.  LIVII 

U.  C.  266.  lani,  Volumniamque  uxorem  frequentes  coeunt,  Id 
■  *^^'  publicum  consilium,  an  muliebris  timor  fuerit,  pa- 
rum  invenio.  Pervicere  certe,  ut  et  Veturia,  mag- 
no  natu  mulier,  et  Volumnia,  duos  parvos  ex  Mar- 
cio  ferens  filios,  secum  in  castra  hostium  irent :  et, 
quam  armis  viri  defendere  urbem  non  possent,  mu- 
lieres  precibus  lacrimisque  defenderent.  Ubi  ad  ca- 
stra  ventum  est,  nunciatumque  Corlolano,  adesse 
ingens  mulierum  agmen,  in  primo  (ut  qui  nec  pub- 
lica  majestate  in  legatis,  nec  in  sacerdotibus  tanta 
obfusa  oculis  animoque  religione  motus  esset)  mul- 
to  obstinatior  adversus  lacrimas  muliebres  erat. 
Dein  familiarium  quidam,  qui  insignem  moestitia 
inter  ceteras  cognoverat  Veturiam,  inter  nurura  ne- 

Vcturise       potesque  stantem,  Nisi  vie  frustrantur,  inquit,  oadi, 

ad  Coriola-  inater  tihi   conjuxque   et   liberi   adsunt.     Coriolanus, 

numfilium 

oratio.         prope  ut  amens  consternatus,  ab    sede    sua    quum 

ferret  matri  obviae  complexum,  mulier  in  iram  ex 

precibus  versa,  Sine,  priusquam  complexum  accipio, 

sdam,  inquit,  ad  hostcni,  an  ad  filium,  renerim  :  cap- 

tivo  mater-ne  castris  tuis  sim  ?   In  hoc  me  longa  vita 

et  infelix  senccta  traxit,  ut  exsulem  te,  deinde  hostem 

viderem  ?  Potuisti  populari  hanc  terram,  quts  te  ge- 

nvit  atque  aluit  ?  Non  tibi,  quamvis  mf"sto  animo  et 

minaci  perveneras,  ingredienti  fnes  ira  cecidit  ?  non, 

quum  in  conspectn  Roma  fuit,  succurrit,  intra  illa  mce- 

nia  domus  ac  penates  mei  sunt,  mater,  conjux,  liberi- 

ipxe  ?  Ergo  ego  nisi  peperissem,  Roma  non  obpugnare- 

tur ;  nisi  Jilium  huherem,  libera  in  tibera  patria  vior' 

tua  essem.     Sed  ego  nihil  jam  pati,  nec  tibi  turpivs 

quam  mihi  miseriiis,  possum  :  nec,  ut  sim  miserrima, 

diu  futura  sum.     IJe  his  videris  :  quos,  si  pergis,  aut 

iumatura  morsj  aut  longa  servHus  manet.     Uxor  de- 


LIBER  U.    CAP.  XLI.  l^J 

inde  ac  libeii  ainplexi :  fletusque  ab  onmi  turba 
mulicrum  ortus,  et  comploratio  sui  patriseque,  fre- 
gere  tandem  virum.  Complexiis  inde  suos  dimit- 
tit  :  ipse  retro  ab  urbe  casti^a  movit.  Abductis  de- 
inde  legionibus  ex  agro  Ilomano,  invidia  rei  ob- 
pressum  periisse  tradunt  :  alii  alio  leto  :  apud  Fa- 
bium,  longe  antiquissimum  auctorem,  usque  ad  se- 
nectutem  vixisse  eumdem  invenio,  Refert  certe, 
hanc  siepe  eum  exacta  aetate  usurpasse  vocem,  Mid~ 
to  miserms  seni  exsilium  esse.  Non  invidermit  lau- 
des  suas  mulieribus  viri  Romaui  :  adeo  sine  obtrec- 
tatione  gloriae  alienae  vivebatur.  Monumento  quo- 
que  quod  esset,  templum  Fortunae  Mvdiebri  aedifi- 
catiun  dedicatumque  est.  Rediere  deinde  Volsci,  ad- 
junctis  ^Equis,  in  agmm  Romanum  :  sed  -^Equi  At- 
tiimi  Tullum  haud  ultra  tulere  ducem.  Hinc  ex 
certamine,  Volsci  jEquiue  imperatorem  conjuncto 
exercitui  darent,  seditio,  deinde  atrox  proelium  or- 
tum.  Ibi  fortuna  populi  Romani  duos  hostium  ex-' 
ercitus,  haud  minus  pernicinso  quaui  pertinaci  cer- 
tamine,  confecit.  Cousules  T.  Sicinius  et  C.  Aqiul-  U.  C.  267. 
lius.  Sicinio  Volsci,  Aquiliio  Hernici  (nam  ii  quo- 
que  in  armis  erant)  prorincia  evenit.  Fio  anno 
Hernici  devicti  :  cum  Volscis  aet^uo  Mai-te  dis- 
cessum  est. 

XL/I.  Sp.  Cassius  deinde  et  Proculus  ViiginiusU.  C.  268. 
consules  facti  :  cum  Hemicis  foedus  ictum  :  agri '  '  ' 
partes  duae  ademtae  :  inde  dimidium  Latiuis,  dimi- 
dium  plebi  divisurus  consul  Cassius  erat.  Adjicie- 
bat  huic  muneri  agri  aliquantum,  quem  publicma 
possideri  a  privatis  criminabatur.  Id  multos  qui- 
dem  Patrum,  ipsos  possessores,  periculo  rerum  sua- 
rum  terrebat  :  sed  et  publica  Patribus  soliicitudo 


138  T.  Livir 

U.  C.  269.  iuerat,  largitione  consnlem  periculosas  libertati  opes 

A.  C.  484.  gt^ruere.     Tum  primum  lex  aeraria  proraulijata  est : 

Lexagrana.  _    '  .->  r  o  j 

numquam    cleinde  usque   a'l    hanc    memoriam    sine 

maximis  motibus  rerum  agitata.     Consul  alter  lar- 

gitioni   resistebat,   auctoribus    Patribus,   nec   omni 

plebe   adversante  :     quse   primo    cceperat   fastidire, 

munus  vulgatum   a  civibus  isse   in   socios.     Stepe 

deinde  et  Virginium  consulem  in  concionibus  velut 

vaticinantem  audicbat,  Pestilens  collegcE  munus  esse. 

jigros  illos  servitutem  iis,  qui  accrpcrint,  laluros  :  reg- 

no  viam  Jieri.     Quid  ita  enirn  adsumi  socios  et  noiri.eit 

Latinum  ?  Quid  adtinuisse,  Ilernicis,  paullo  unte  ho- 

stibus,  capti  agri  partem  tertiam  reddi,  nisi  ut  Jue  gen- 

tes  pro  Coriolano  duce  Cassium   habeant  ?   Popularis 

jam  esse  dissuasor  et  intercessor  legis  agrarize  coe- 

perat.     Uterque  deinde  consul    certatim    plebi   in- 

dulgere.     Virginius   dicere,   passurum   se    adsignari 

agros,  dum  ne  cui,  nisi  civi  Romano,  adsignentur. 

Cassius,  quia  in  agraria  largitione  ambitiosus  in  so- 

cios,  eoque  civibus  vilior  erat,  ut  alio  munere  sibi 

reconciliaret  civTum  animos,  jubere,  pro  Siculo  fru- 

mento  pecuniam  acceptam  retribui  populo.    Id  vero 

haud  secus,  quam  praesentem  mercedem  regni,  ad- 

spernata  plebes  :    adeo  propter  suspicionem  insitara 

regni,  velut  abundarent  omnia,  munera  ejus  in  ani- 

mis    hominum  respuebantur.     Quem,   ubi   primum 

Cassius    magistratu   abiit,    damnatum   necatumque   constat. 

necatur.  gunt^  qu,  patrem  auctorem  ejus  supplicii  ferant  : 
eum,  cognita  domi  caussa,  verberasse  ac  necasse, 
peculiumque  filii  Cereri  consecravisse  :  signum  inde 
factum  esse,  et  inscriptum,  ex  Cassia  i  amilia  da- 
TUM.  Invenio  apud  quosdam,  idque  propius  fidcm 
cst,  a  quaestoribus  K,  Fabio  ct  L.  Vuleiio  dieiu  dic- 


LIBER  II.    CAP.  XLII.  I39 

tam  perduellionis,  damnatunique  populi  judicio  :  di- 
nitas  publice  a;cles :   ea  est  area  ante  Telluris  aedem. 
Ceterum  sive  illud  domesticum,  sive  publicum  fuit  U- C.  269. 
judicium,  damnatur  JSer,  Cornelio,  Q.  Fabio  con- 
sulibus. 

XLII.  Haud  diuturna  ira  populi  in  Cassium  fuit. 
DiJcedo  agraria;  legis  ipsa  per  se,  demto  auctorej 
subibat  animos  :  accensaque  ea  cupiditas  est  ma- 
lignitate  Patrum  3  qui,  devictis  eo  anno  Volscis 
jEquisque,  militem  prseda  fraudavere :  quidquid  cap- 
tum  ex  hostibus  est,  vendidit  Fabius  consul,  ac  re- 
degit  Jn  publicum.  Invisum  erat  Fabium  nomen 
plebi  propter  novissimura  consulem  :  tenuere  tamen 
Patres,  ut  cum  L.  ^milio  K.  Fabius  consul  creare-  U.  C.  2?o. 
tur.     Eo  infestior  facta  plebes  seditione  domestica  *^^* 

bellum  extemum  excivit :  |?ello  deinde  civiles  dis- 
cordiie  intermissze.  Uno  animo  Patres  ac  plebes 
rebeUantes  Volscos  et  ^quos^  duce  .^imilio^  pro- 
spera  pugna  vicere.  Plus  tamen  hostium  fuga,  quam 
proelium,  absumsit :  adeo  pertinaciter  fusos  insecuti 
sunt  equites.  Castoris  asdes  eodem  anno  Idibus 
Quinctilibus  dedicata  est :  vota  erat  Latino  bello, 
Postumio  dictatore  :  filius  cjus,  duumvir  ad  id  ip- 
sum  creatus,  dedicavit,  SoUicitati  et  eo  anno  sunt 
dulcedine  agrariee  legis  animi  plebis.  Tribuni  ple- 
bis  popularem  potestatem  lege  populari  celebrabant. 
Patres,  satis  superque  gratuiti  furoris  in  multitu- 
dine  credcntes  esse,  largitiones  temeritatisque  invi- 
tamenta  liorrebant  :  acerrimi  Patribus  duces  ad  re- 
sistendum  consules  fuere.  Ea  igitur  pars  reipub- 
liciE  vicit  :  nec  in  praesens  modo,  sed  in  venicntem 
etiam  aunum  M.  Fiibium  K^esonis  fratrcm,  ct  ma- U.  C.  271. 
gis  invioum  alteruin  picbi,  accusatione   Sp.  Cassii^ "'  "     *  *^^' 


140  T.  LIVII 

L.  Valeiiiim  consules  dedit.  Certatum  eo  quoque 
anno  cura  tribunis  est :  vana  lex,  vanique  lcgis  auc- 
tores,  jactando  irritum  munus,  facti.  Fabium  inde 
Domen  ingens  post  tres  continuos  consulatuSj  uno- 
que  vclut  tenore  omnes  expertos  tribuniciis  certa- 
minibus,  habitum  :  itaciue,  ut  bene  locatus,  mansit 
in  ea  familia  aliquamdiu  honos.  BeUum  inde  Vei- 
ens  initum  ;  et  Volsci  rebellarunt :  sed  ad  bella  ex- 
tema  prope  supererant  vires  :  abutebanturque  iis 
inter  semetipsos  certando.  Accessere  ad  «gras  jam 
omnium  mentes  prodigia  ccelestia,  prope  quotidia- 
nas  in  urbe  agrisque  ostentantia  minas :  motique  ira 
numinis  caussam  nullam  aliam  vates  canebant,  pub- 
lice  privatimque,  nunc  extis,  nunc  per  aves,  con- 
sulti,  quam  haud  rite  sacra  fieri  :  qui  terrores  ta- 
men  eo  evasere,  ut  Oppia,  virgo  Vestalis,  damnata 
incesti  poenas  dederit. 

U.  C.  272.  XLiIII.  Q.  Fabius  inde  et  C.  Julius  consules  fac- 
ti.  Ea  anno  non  segnior  discordia  domi,  et  bellum 
foris  atrocius  fuit.  Ab  .3iquis  arma  sumta.  Veien- 
tes  agrum  quoque  Romanorum  populantes  inierunt ; 

U.  C.  273.  quorum  bellorum  crescente  cura,  K.  Fabius  et  Sp. 
•  4/9-  J^iu-ius  consules  fiunt.  Ortonam,  Latinam  urbem, 
^qui  obpuguabant.  Veientes,  pleni  jam  popula- 
tionum,  Romam  ipsam  se  obpugnaturos  minaban- 
tur.  Qui  terrores,  quum  compescere  deberent,  au- 
xere  insuper  animos  plebis  :  redibatque  non  sua 
sponte  plebi  mos  detrectandi  militiam  :  sed  Sp.  Li- 
cinius  tribunus  plebis,  venisse  tempus  ratus  per  ulti- 
mam  necessitatem  legis  agraria;  Patribus  iujungen- 
dae,  susceperat  rem  militarcm  inpediendam.  Ce- 
terum  tota  invidia  tribuniciie  potestatis  versa  in 
auctorem  est  :   nec  in  cum   consules   acrius,  quara 


LIBER  II.    CAP.  XLIV.  I4I 

ipsius  ejus  coUcgae,  coorti  sunt :   auxilioque  eorum 

delectuni  consules  habent.     Ad  duo  simul  bella  ex- 

ercitus    scribitur  :    ducendus  Fabio    in    ^'Equos,    in 

Veicntes  Furio  datur.     Et  in  Veientibiis  quidcm  ni- 

hil  dignum  memoria  gestum  est.     Fabio  aliquanto 

plus  negotii  cum  civibus,  quam  cum  hostibus,  fuit  : 

unus    iUe   vir    ipse    consul    rempublicam    sustinuit,  Romani 

quam  exercitus  odio  consuUs,  quantum  in  se  fuit,  J"' '*^  °^ 

prodebat.     Nam  quum  consul,  praeter  ceteras  im-  cerc. 

peratorias    artes,    quas    pai*ando   gerendoque   beUo 

edidit  plurimas,  ita  instruxisset  aciem,  ut,  solo  equi- 

tatu    emisso,   exercitum  hostium  funderet,   insequi 

fusos  pedes  noluit :  nec  iUos,  et  si  non  adhortatio 

invisi  ducis,  suum  saltem  flagitium  et  pubUcum  in 

praesentia  dedecus,  postmodo  pericuhim,  si  animus 

hosti   redisset,   cogere   potuit   gradum    adcelerare ; 

aut,  si  aliud  nihil,  instare  instructos.     Injussu  sig- 

na  referunt,  moestique,  (crederes  victos)  exsecrantes 

nunc   imperatorem,  nunc   navatam  ab  equite  ope- 

ram,  redeunt  in   castra.     Nec  huic  tam  pestilenti 

exemplo  remedia  uUa  ab  imperatore  qusesita  sunt  : 

adeo  excellentibus  ingeniis  citius  defuerit  ars,  qua 

civem  regant,  quam  qua  hostem  superent.     Consul 

Romam  rediit,  non  tam  beUi  gloria  aucta,   quam 

irritato  exacerbatoque  in    se  raiUtum  odio.     Obti- 

nuere  tamen  Patres,  ut  in  Fabia  gente  consulatus 

maneret.     M.  Fabium  consulem  creant :  Fabin  col- 

lega  Cn.  Manlius  datur. 

XLIV.   Et   hic  annus  tribunum  auctorem   legis  U.  C.  274. 

A.  C.  4"  8. 
agrariae  habuit.     Ti.  Pontificius  fuit  :    is,  eamdem 

riam,  velut  processisset  Sp.  Licinio,  ingi'essus,  de- 

lectum  paulUsper  inpediit.     Perturbatis  iterum  Pa- 

tribus,  Ap.  Claudius,  Victam  tribimiciam  potestatemj  Intercessio 

tribunicia. 


142  T.  LIVII 

U.  C.  274.  dicere,  priore  anno  ;  in  prcEseniia  re  ipsa,  exemplu  iti 
'  '  '  perpctuum :  quando  inventum  sit,  su'is  ipsam  inrihus 
dissolvi.  Neque  enim  umquam  defuturum,  qui  et  ex 
collega  victoriam  sibi,  et  grafiam  meliorli  partis  bon« 
publico  velit  qucesitam.  Et  plures,  si  pluribus  opus  sit, 
triburios  ad  auxilium  consulum  paratos  fore;  et  unum, 
vel  adversus  omnes  safis  esse.  Darent  viodo  et  con- 
sules  et  primores  Patrum  operam,  ut,  si  minus  omnes, 
aliquos  tamen  ex  tribunis  reipublicce  ac  senatui  conci' 
liarent.  Praeceptls  Appii  moniti  Patres,  et  universi 
comiter  ac  benigne  tribunos  adpellare  ;  et  consula- 
res,  ut  cuique  privatim  aliquid  juris  adversus  sin- 
gulos  erat,  partim  gratia,  partim  auctoritate,  obti- 
nuere,  ut  tribuniciee  potestatis  vires  salubres  vel- 
lent  reipublicae  csse  :  quatuorque  tribunorum  ad- 
versus  unum  moratorem  publici  commodi  auxilid 
Bcllum  delcctum  consules  habent.  Inde  ad  Velens  bcllura 
Veiens,  profecti ;  quo  undiquc  ex  Etruria  auxilia  convene- 
rant,  non  tam  Veientium  gratia  concitata,  quam 
quod  in  spem  ventum  erat,  discordia  intcstina  dis- 
solvi  rem  Romanara  posse.  Principesque  in  om- 
nium  Etruriae  populorum  conciliis  fremebant,  /E- 
ternas  opes  esse  Romanas,  nisi  inter  semet  ipsi  sedi' 
tionibus  sceviant :  id  vnum  venenum,  eam  labem  cirj/a- 
fibus  opulentis  repertam,  nt  viagna  imperia  mortaVia 
essent.  Diu  sustentatum  id  malum,  partim  PatruTH 
consilfis,  parfim  pafientia  plebis,  jam  ad  extrema  ve~ 
nisse.  Dnas  civitates  ex  una  factas :  suos  cuiqne  parti 
magistratus,  suas  leges  esse.  Primum  in  dclccfibus  sce- 
vire  solitos ;  cosdem  in  bello  tamcn  parmsse  ducibus : 
qualicumque  urbis  statu,  manente  discipUna  mirUari, 
sisti  potuisse :  jam  non  parendi  magistratibus  morem 
in  castra  quoque  Romanum  militem  sequi.     Praximo 


LIliKR  II.    CAP.  XLV.  143 

bello  in  ipsa  acie,  in  ipso  certamine,  consensu  ezercituslJ.  C.  «74. 
traditam  ultro  victoriam  victis  /Equis :  slgna  deserta,  •  •  '  • 
imperatorcm  in  acie  relictum,  injussu  in  castra  redi- 
tum.  Profecto,  si  instetur,  suo  milite  vinci  Romam 
posse.  Nihil  aliud  opus  esse,  quam  indici  ostcndique 
bellum  :  cetera  sua  sponte  fata  et  Deos  gesturos.  E* 
epes  Etruscos  armaveratj  multis  in  viccm  casibu* 
victos  victoresque. 

XLV.  Consules  quoque  Romani  niliil  pr?eterea 
aliud,  quam  suas  vires,  sua  arma,  horrcbant  :  me-  . 
moria  pessimi  proximo  bello  exempli  terrebat,  ne 
fem  committerent  eo,  ubi  duae  simul  acies  timendae 
essent.  Itaque  castris  se  tenebant,  tam  ancipiti  pe-  Coss.  ea- 
riculo  aversi  :  diem  tempusque  forsitan  ipsum  leni-  ^g|l'^  ^' 
tin-um  iras,  sanitatemque  animis  adlatiu-um.  Veien» 
hostis  Etruscique  eo  magis  pr?epropere  agere  ;  la- 
cessere  ad  pugnam  :  primo  obcquitando  castris  pro- 
Tocandoque  ;  postremo,  ut  nihil  movebant,  qua 
consules  ipsos,  qua  exercitum  increpando  :  Simu~ 
lationem  intestince  discordice  remedium  timoris  inven- 
tum :  et  co7isul€s  magis  non  confidere,  quam  non  cre- 
dere,  suis  militibus.  Novum  seditionis  genus,  silentiun^ 
otiumque  inter  armatos :  ad  haec  in  novitatem  gene- 
ris  originisque,  qua  falsa,  qua  vera,  jacere.  Haec, 
quum  sub  ipso  vallo  portisque  streperent,  haud  aegre 
consules  pati  :  at  inperitae  multitudinis  nunc  indig- 
natio,  nunc  pudor,  pectora  versare,  et  ab  intestinis 
avcrtere  malis  :  nolle  inultos  hostes,  nolle  succes- 
sum,  non  Patribus,  non  consulibus  :  externa  et  do- 
mestica  odia  certare  in  animis.  Tandem  superant 
externa  :  adeo  superbe  insolenterque  hostis  elude- 
bat :  frequentes  in  praetorium  conveniunt,  poscunt  Pugnam 
pugnam,    postulant,    ut   signum   detur.     ^onsules,  [l°^n*  ^'' 


J44  T.  Lirii 

U.  C  274.  Telut    deliberabundi,  capita   conferunt,    diu    conlo- 
7  •  qmii^^jji- .   pugnare  cupiebant  5   sed  retro  revocanda 
et  abdenda  cupiditas  erat,  ut  adversando  remoran- 
doque  incitato  semel  militi  adderent  inpetura.    Red- 
ditur  responsum,  inmaturam  rem  agi,  nonduni  tem- 
pus    pugniE    esse  :     castris    se    tenerent.       Edicunt 
inde,  ut    abstineant    pugna :    si   quis    injussu   pug- 
naverit,  ut  in  hostem  animadversuros.     Ita  dlmib- 
sis,  quo  minus  consules  velle  credunt,  crescit  ardor 
pugnandi  :   accedunt  insuper  hostes  ferocius  multo, 
ut    statuisse  non    pugnare   consules   cognitura    est. 
Quippe  inpune  se  insvdtaturos,  non  credi  militi  ar^ 
ma  :   rem  ad  ultimum  seditionis  erupturam,  finem- 
que  venisse  Romano  imperio.     His  freti  obcursant 
portis,  ingerunt  probra,  aegre  abstinent,  quin  castra 
obpugnent.     Enim  vero  non  ultra  contumeliam  pati 
Romanus  posse  :  totis  castris  undique  ad  consules 
curritur  :    non  jam  sensim,  ut  ante,  per  centurio- 
num  principes  postulant ;  sed  passim  omnes  clamo- 
ribus  agunt.     Matura  res  erat  j    tergiversantur  ta- 
men.     Fabius  deinde,  ad  crescentem    tumuhu  jam 
metum  seditionis   collega  concedente,  quum  silen- 
tium  classico   fecisset ;  Ego  istos,  Cn.  Manli,  posse 
vincere  scio ;   velle  ne  scirein,    ipsi  fecerunt.     Itaqm 
aertum  atque  decretum  est,  non  dare  signuin,  nisi,  vic- 
tores  se  reditvros  ex  hac  pugna,  jurant.    Consulem  Ro- 
manum   miles  semel  in  acie  fefeUit ;  Deos  numquam 
fallet.     Centurio  erat  M.  Flavoleius,  inter    primo- 
res   pugnse  flagitator.      Victor,  inquit,  M.  Fabi,  re- 
vertar  ex  acie.     Si  fallat,  Jovem  patrem,  Gradivum- 
<jue  Martcm,  aliosqp.e  iratos  invocat  Deos.     Idem 
deinceps  omnis  exercitus  in  se  quisque  jurat.     Ju- 
ratis  datur  signum,  arma  capiunt ;  eunt  in  pugnau]. 


LIBER  II.    CAP.  XLVI.  I45 

Jranim  speique  pleni.  Nunc  jubent  Etruscos  pro-  u.  C.  tjt. 
bra  jacere,  nunc  armatis  sibi  quisque  lingua  prom-'^* '^"  *^** 
tum  hostem  obferri.  Oranium  illo  die,  qua  plebis, 
q«a  Patrum,  eximia  virtus  fuit.  Fabium  nomen, 
Fabia  gens  maxime  enituit :  multis  civilibus  certa- 
minibus  infensos  plebis  animos  illa  pugna  sibi  re- 
conciliare  statuunt.  Instruitur  acies  :  nec  Veiens 
hostis  Etruscseque  legiones  detrectant. 

XLVI.  Prope  certa  spes  erat,  non  magis  secum 
pugnaturos,  quam  pugnaverint  cura  ^quis  :  majus 
quoque  aliquod,  in  tam  irritatis  animis  et  occasione 
ancipiti,  baud  desperandnm  esse  facinus.  Res  ab- 
tcr  longe  evenit :  nam  non  alio  ante  bello  infestior 
Roraauus  (adeo  binc  contumeliis  hostes,  hinc  cor- 
sules  mora  exacerbaverant)  prrelium  iniit.  Vix  ex- 
plicandi  ordinis  spatium  Etruscis  fuit,  quum,  pilis  prggiiu^ 
inter  primam  trepidationem  abjectis  temcre  magis,  comtnitu- 
•quam  emissis,  pugna  jtim  in  manus,  jam  ad  gladios, 
ubi  Mars  est  atrocissimus,  venerat.  Inter  priraores 
genus  Fabium  insigne  spectaculo  exemploque  civi- 
bus  erat :  ex  his  Q.  Fabium,  (tertio  hic  anno  ante^ 
consul  fuerat)  principem  in  confertos  Veientes  eiin- 
tera,  ferox  viribus  et  armorum  arte  Tuscus,  incau- 
tum  iuter  multas  versantem  hostium  manus,  gladio 
per  pectus  transfigit :  telo  extractOj  przeceps  Fa- 
bius  iii  vulnus  abiit.  Sensit  utraque  acies  unius  viri 
casum,  cedebatque  inde  Romanus  :  quum  M.  Fabius 
consul  transiluit  jacentis  corpus,  objectaque  parma, 
Hoc  jurastis,  inquit,  milites,  fugientes  vos  in  casira  re- 
dituros  ?  adeo  ignuvissimos  hostes  magis  timetis,  quam 
Jovem  Martemque,  per  quosjurastis?  At  ego  injuratics 
aut  victor  revei'tar,  aut  prope  te  hic,  Q.  Fabi,  dimicans 
cadam.     Consuli  tum  K.  Fabius  prioris  anui  coa- 

VoL.  L  H 


14^  T.  LIVII 

U.  C.  «74.  sul,  Ferbisne  istis,  frater,  ut  pugnmt,  te  inpetraturum 
'  credis  9  Diiinpetrabunt,  per  quos  juravere.  Et  nos,  ut 
decet  proceres,  ut  Fabio  nomine  est  dignum,  pugnando 
potius,  quam  adhortando,  accendamus  militum  animos. 
Sic  in  primum  infestis  hastis  provolant  duo  Fabii, 
totamque  moverunt  secum  aciem. 

XLVII.  Proelio  ex  parte  una  restituto,  niliilo 
segnius  in  altero  comu  Cn.  Manlius  consul  pug- 
nam  ciebat :  ubi  prope  similis  fortuna  est  versata  : 
nam  ut  altero  in  comu  Q.  Fabium,  sic  in  hoc  ip- 
sum  consulem  Manlium,  jam  velut  fusos  agcntem 
hostes,  et  inpigre  milites  secuti  sunt;  et,  ut  ille 
gravi  vulnere  ictus  ex  acie  cessit,  interfectum  rati, 
Vincuntur  gradum  retulere  :  cessissentque  loco,  ni  consul  al- 
Vcientes.  ^pp^  (.yjjj  aliquot  turmis  equitum  in  eam  partem  ci- 
tato  equo  advectus,  vivere  clamitans  coUegam,  se 
victorem  fuso  altero  cornu  adesse,  rem  inclinatam 
sustinuisset.  Manlius  quoque  ad  restituendam  aciem 
se  ipse  coram  obfert.  Duorum  consiJum  cognita 
ora  accendunt  militum  animos  :  simul  et  vanior 
jam  erat  hostium  acies,  dum,  abundante  nmltitu- 
dine  freti,  subtracta  subsidia  mittunt  ad  castra  ob- 
pugnanda.  In  quae  haud  magno  certamine  inpetu 
facto,  dum  praedae  magis,  quam  pugnae,  memores 
terunt  tempus  ;  triarii  Romani,  qui  primam  inrup- 
tionem  sustinere  non  potuerant,  missis  ad  consules 
nunciis,  quo  loco  res  essent,  conglobati  ad  praeto- 
rium  redeunt,  et  sua  sponte  ipsi  proelium  renovant : 
et  Manlius  consul,  revectus  in  castra,  ad  omnes 
portas  milite  obposito,  hostibus  viam  clauserat.  £a 
desperatio  Tuscis  rabiem  magis,  quam  audaciam, 
accendit :  nam  quum  incursantes,  quacumque  exi- 
(uiA  osteoderet  spes,  vano  aliquoties  inpetu  issent ; 


LIBER  II;   CAP.  XILVIII.  l^f 

globus  jurenum  unus  in  ipsum  consulem  insignem 
Hrmis  invadit.  Prima  excepta  a  circumstantibus 
tela :  sustineri  deinde  vis  nequit.  Consul  morti- 
fero  vulnere  ictus  cadit,  fusique  circa  omnes.  Tus- 
cii  crescit  audacia.  Romanos  terror  per  tota  ca- 
stra  trepidos  agit :  et  ad  extrema  ventum  foret,  ni 
lcgati,  rapto  consulis  corpore,  patefecissent  una  por- 
ta  hostibus  viam.  Ea  erumpunt ;  consternatoque 
agmine  abeuntes  in  victorera  alterum  incidunt  con- 
Bulera  :  ibi  iternm  caesi  fusique  passira.  Victoria 
egregia  parta,  tristis  tamen  duobus  tam  claris  fu- 
neribus,  Itaque  consul,  decemente  senatu  trium- 
pbum,  Si  exercitus  sine  imperatore  triumphare  possit, 
pro  eximia  eo  hello  opera  facile  passurum,  respondit : 
se,  faniilia  funesta  Q.  Fahii  fratris  morte,  republica 
ex  parte  orba  consvle  altero  amisso,  publico  privatoque 
deformem  luctu  lauream  non  accepturum.  Omni  acto 
triumpbo  depositus  triumpbus  clarior  fuit  :  adeo 
sprcta  in  tempore  gloria  interdum  cumulatior  rc- 
dit.  Funera  deinde  duo  deinceps  collegae  fratrisque 
ducit :  idem  in  utroque  laudator,  quum,  concedendo 
illis  suas  laudes,  ipse  maximam  partem  earum  fer- 
ret.  Neque  inmemor  ejus,  quod  initio  consulatus 
inbiberat,  reconciliandi  animos  plebis,  saucios  mi- 
lites  curandos  dividit  Patribus.  Fabiis  plurimi  da- 
ti  :  nec  alibi  majore  cura  habiti.  Inde  populares 
jam  esse  Fabii  :  nec  hoc  uUa,  nisi  salubri  reipub- 
licaE,  arte. 

XLVIII.  Igitur  non  Patrum  magis,  quam  plebis,  U.  C.  275. 
studiis  K.  Fabius  cum  T.  Virginio   consul  factus,  ^'  ^*  *"'• 
neque  bella,  neque  delectus,  neque  ullam  aliam  prio- 
rem  curam  agere,  quam  ut,  jam  aliqua  ex  parte  in- 
choata  concordize  spe,  primo  quoque  tempore  cum 
R2 


14^  T.  LIVII 

U.  C.  275.  Patribus  coalescerent  animi  plebis.     Itaque  princi- 
pio  amii  censuit,  priusquam  quisquam  agrariae  le- 
gis    auctor   tribimus    exsisteret,    occuparent  Patrcs 
ipsi   suum   munus   facere  :    captivum   agrum   plebi 
quam  niaxime  aequaliter  darent  :    verum  esse,   ha- 
bere   eos,  quorum    sanguine   ac    sudore   partus   sit. 
Adspernati  Patres  sunt  :   questi  quoqne  quidam,  ni- 
niia  gloria  luxuriare  et  evanescere  vividum  quondam 
illud  Ksesonis  ingenium.     NuUae.  deinde  urbanse  fac- 
tiones  fuere.     Vexabantur  incursionibus  jEquorum 
Latini  :   eo  cum  exercitu  Kseso  missus,  in  ipsorum 
iEqnorum  agrum  depopulandum  transit.     _^qui  se 
in   oppida   receperunt,   murisque   se   tenebant :    eo 
nuUa  pugna  memorabilis  fuit.     At  a  Veiente  hoste 
clades  accepta  temeritate  alterius  consulis  :   actum- 
que  de  exercitu  foret,  ni  K.  Fabius  in  tempore  sub- 
sidio  venisset.     Ex  eo   tempore  neque  pax   neque 
bellum  cum  Veientibus  fuit  j   res  proxime  formam 
latrocinii  venerat.     Legionibus   Romanis    cedebant 
in  urbem  :  ubi  abductas  senserant  legiones,  agros 
incursabant ;  bellum  quiete,  quietem  bello  in  vicem 
eUidentes.     Ita  neque  omitti   tota   res,   nec   perfici 
poterat :   et  alia  bella  aut  praesentia  instabant,  ut  ab 
^quis  Volscisque,  non  diutius,  quam  recens  dolor 
proximae  cladis    transiret,  quiescentibus  :    aut  mox 
moturos  se  adparebat  Sabinos  semper  infestos,  Etru- 
riamque  omnem  :   sed  Veiens  laostis,  assiduus  magis, 
quam    gravis,    contumeliis    saepius,   quam    periculo, 
animos  agitabat  :  (^uod  nullo  tempore  negligi  pote- 
Fabii  sus-    rat,  aut  averti  alio  sinebat.     Tum  Fabia  gens  sena- 
cipiunt  bel-|.mj.^  g^jjj^.  .  consul  pro  gente  loquitur  :   Assiduo  ma- 
lum  cum  *  .  .      r.  •     • 

Veientibus  gi^,  quavi  magno,  prcESidio,  ut  scitis,  Patres  conscriptt, 

bellum  Feiens  eget.     Vos  alia  bella  curate :  Fabios  ho^ 


LIBER  11.    CAP.  XLIX.  I49 

stes  Veientibus  date.  Aiictores  sumus,  tutam  ibi  ma-  u.  C.  275. 
jestatem  Romani  nominis  fore.  Nostrmn  id  nobis  velut  ^-  ^"  '^^** 
familiare  bellum,  privato  sumtu  gerere  in  animo  est. 
Respublica  et  milite  illic  et  pecnnia  vacet.  Gratiye  iu- 
gentes  actae.  Consul  e  curia  egressus,  comitante 
Fabiorum  agmine,  qui  in  vcstibulo  curiae,  senatus- 
consultinn  exspectantcs,  steterant,  domum  retliit. 
Jussi  armati  postero  die  ad  limen  consulis  adesse, 
domos  inde  discedunt. 

XLIX.  Manat  tota  urbe  rumor  :  Fabios  ad  coe- 
lum  laudibus  ferunt.  Familiam  unam  subisse  civi- 
tatis  onus  :  Veiens  bellum  in  privatam  curam,  in 
privata  arma  versum.  Si  sint  duse  roboris  ejusdem 
in  urbe  gentes  j  deposcant,  haec  Volscos  sibi,  illa 
jEquos  :  populo  Romano  tranquillam  pacem  agen- 
te,  omnes  finitimos  subigi  populos  posse.  Fabii 
postero  die  arma  capiunt  :  quo  jussi  erant,  conve- 
uiunt.  Consul,  paludatus  egrediens,  in  vestibulo 
gentem  omnem  suam  instructo  agmine  videt :  ac- 
ceptus  in  medium,  signa  ferri  jubet.  Numquam 
exercitus  neque  minor  numero,  neque  clarior  fama 
et  admiratione  hominum,  per  urbem  incessit,  Sex 
et  trecenti  milites,  omnes  patricii,  omnes  unius  gen- 
tis,  quorum  neminem  ducem  sperneret  egregius  qui- 
buslibet  temporibus  senatus,  ibant,  unius  familiae 
viribus  Veienti  populo  pestem  minitantes,  Seque- 
batur  turba,  propria  alia  cognatorum  sodaliumque, 
nihil  medium,  nec  spem,  nec  curam,  sed  inmensa 
omnia  volventium  anirao ;  alia  publica,  sollicitudine 
excitata,  favore  et  admiratione  stupens ;  ire  fortes 
ire  felices  jubent,  inceptis  eventus  pares  reddere :  con- 
sidatus  inde  ac  triumphos,  omnia  prcemia  ab  se,  omnes 
honores  sperare.  Prsetereuntibus  Capitolium  arcem- 
H3 


150  T.  LIYII 

que  et  alia  templa,  quidquid  Deorum  oculls,  quid- 
quid  animo  obcurrit,  precantur,  ut  illud  agmen 
faustum  atque  felix  mittant,  sospites  brevi  in  pa- 
triam  ad  parentes  restituant.  Incassum  missae  pre- 
ces.  Infelici  via  dextro  Jano  portae  Carmentalis 
profecti,  ad  Cremeram  flumen  perveniunt :  is  op- 
V.  C.  276.  portunus  visus  locus  communiendo  praesidio.  L. 
'^T  '  iEmilius  inde  et  C.  Servilius  consules  facti :  et,  do- 
nec  nihil  aliud  quam  in  populationibus  res  fuit,  non 
ad  praesidinm  modo  tutandum  Fabii  satis  erant,  sed 
tota  regione,  qua  Tuscus  ager  Romano  adjacet,  sua 
tuta  omnia,  infesta  hostium,  vagantes  per  utrum- 
que  finem,  fecere.  IntervaUum  deinde  haud  mag- 
num  populationibus  fuit  :  dum  et  Veientes,  adcito 
ex  Etruria  exercitu,  praesidium  Cremerae  obpugnant  j 
et  Romanse  legiones,  ab  L.  ^Emilio  Consule  adduc- 
tae,  cominus  cum  Etruscis  dimicant  acie :  quam- 
quam  vix  dirigendi  aciem  spatium  Veientibus  fuit : 
adeo  inter  primara  trepidationem,  dum  post  signa 
ordines  introeunt,  subsidiaque  locant,  invecta  su- 
bito  ab  latere  Romana  equitum  ala,  non  pugnae 
"inodo  incipiendae,  sed  consistendi,  ademit  locum. 
Jta,  fusi  retro  ad  saxa  Rubra,  (ibi  castra  habebant) 
pacem  supplices  pctunt :  cujus  inpetratae,  ab  insita 
animis  levitate,  ante  deductum  Cremera  Romanum 
praesidium,  poenitult. 
Fabii  Vei-  h.  Rursus  omi  Fabiis  erat  Veienti  populo,  sine 
*"j'^"^  ^'*^*  ullo  majorls  belli  adparatu,  certamen  :  nec  erant 
incursiones  modo  in  agros,  aut  subiti  inpetus  in- 
cursantium,  sed  aliquoties  aequo  canipo  conlatisque 
signis  certaium  :  gensque  una  populi  Romani  swpe 
ex  opulentissima,  ut  tum  rcs  «rant,  Etrusca  civitate 
Tictoriam   tulit.     Id   primo   acerbum   indignuraque 


LIBER  II.    CAP.  L.  I^I 

Vclentibus  visum  :  inde  consilium  ex  re  natum  in-  U.  C.  q76, 
sidiis  ferocem  hostem  captandi  :  gaudere  etiam,  •  •  7  • 
multo  successu  Fabiis  audaciam  crescere.  Itaque 
ct  pecora  praedantibus  aliquoties,  velut  casu  inci- 
dissent,  obviam  acta  :  et  agrestium  fuga  vasti  re-. 
licti  agri :  et  subsidia  armatorum,  ad  arcendas  po- 
pulationes  missa,  saepius  simulato,  quara  vero^  pa- 
yore  refugerunt.  Jamque  Fabii  adeo  contemserant 
hostem,  ut  sua  invicta  arma  neque  loco  neque  tera- 
pore  ullo  crederent  sustincri  posse  :  haec  spes  pro- 
vexit,  ut  ad  conspecta  procul  a  Creraera  magno 
campi  intervallo  pecora  (quamquara  rara  hostium 
adparebant  arma)  decurrerent  :  et  quum  inprovidi 
effuso  cursu  insidias  circa  ipsum  iter  locatas  super- 
assent,  palatique  passim  vaga,  ut  fit  pavore  injecto, 
raperent  pecora  3  subito  ex  insidiis  consurgitur,  et 
adversi  et  undique  hostes  erant.  Prirao  claraor  cir- 
cumlatus  exterruit,  dein  tela  ab  omni  parte  accide- 
bant  :  coeuntibusque  Etruscis,  jam  continenti  ag-  Caesi  k 
mine  armatorum  septi,  quo  magis  se  hostis  infcre-  ^'^" '  ^' 
bat,  cogebantur  breviore  spatio  et  ipsi  orbem  con- 
ligere  :  quae  res  et  paucitatera  eorum  insigncm,  et 
multitudinem  Etruscorum,  multiplicatis  in  arto  or- 
dinibus,  faciebat.  Tum,  omissa  pugna,  quam  in 
omnes  partes  parem  intenderant,  in  unum  locum 
se  omnes  inclinant  j  eo  nisi  corporibus  armisque^ 
rupere  cuneo  viam.  Duxit  via  in  editura  leniter 
collem  :  inde  primo  restitere  :  mox,  ut  respirandi 
superior  locus  spatium  dedit,  recipiendique  a  pa- 
vore  tanto  animum,  pepulere  etiam  subeuntes  :  vin- 
cebatque  auxilio  loci  paucitas,  ni  jugo  circumniis- 
sus  Veiens  in  verticem  collis  evasisset  :  ita  superior 
Tursus  hostis  factus.  Fabii  caesi  ad  unum  omnes, 
H4 


15*  T.  LIVll 

praesidiiunque  expngnatum :  trecentos  sex  perlssft 
satis  convenit  :  unum  prope  puberem  aetate  relic- 
tum,  stirpem  genti  Fabiae,  dubiisque  rebus  popull 
Romani  saepe  domi  bellique  vel  maximura  futurum 
auxilium. 
iJ.  C.  277-       Li.  Qvium  haec  accepta  clades  esset,  iam  C.  Ho- 

A.  C  475«  . 

ratius  et  T,  Mencnius  consules  erant.  Menenius 
adversus  Tuscos  victoria  elatos  confestim  missus. 
Tum  quoque  male  pugnatum  est,  et  Janiculum  ho- 
stes  occupavere  :  obsessaque  urbs  foret,  super  bel- 
hiin  annona  premente,  (transicrant  enim  Etrusci 
Tiberim)  ni  Horatius  consul  ex  Volscis  esset  revo- 
catus  :  adeoque  id  bellum  ipsis  institit  moenibus, 
ut  primo  pugnatum  ad  Spei  sit  aequo  Marte,  iterum 
ad  portam  CoUinam.  Ibi  quamquam  parvo  mo- 
mento  superior  Roinana  res  fuit,  meliorem  tamen 
militem,  recepto  pristino  animo,  in  futura  proelia  id 
U.  C.  278.  certamen  fecit.  A.  Virginius  ct  Sp.  Servilius  con- 
sules  fiunt :  post  acceptam  proximam  pugnae  cla- 
dem  Voientcs  abstinuere  acie  :  populationes  erant, 
€t  vehit  ab  arce  Janiculi  passim  iii  Romanum  agriuu 
inpetus  dabant:  non  usquam  pccora  tuta,  non  agrc- 
stes  erant.  Capti  deinde  eadem  arte  sunt,  qua  cc* 
perant  Fabios  :  secuti  dedita  opera  passim  ad  inJe- 
cebras  propulsa  pecora,  praecipitavere  in  insidias  : 
quo  plures  crant,  major  caedes  fuit.  Ex  hac  clade 
atrox  ira  majoris  cladis  caussa  atc|ue  initiura  fuit  : 
trajecto  enim  nocte  Tibcri,  castra  Scrvilii  consulis 
Vciente*  adorti  sunt  obpugnare  :  inde  fusi  magna  caede  in 
''*^'  Janiculum  se  aegre  receperc.     Confestiiu  consul  et 

ipse  transit  Tiberim,  castra  sub  Janiculo  commii- 
nit :  postero  die,  luce  orta,  nonnihii  et  hesterna  fe- 
licitate  pugnae  fcrox,  magis  tamen,  quod  inopia  fru- 


LIBER  II.    CAP.  LII.  153 

nienti,  quamvis  in  praecipitiaj  dum  celeriora  essent, 
agcbat  consilia^  teraere  adverso  Janicnlo  ad  castra 
hostium  acicm  erexit,  foediusque  inde  pulsus,  quam 
pridie  pepulerat,  interventu  collegce  ipse  exercitus- 
que  ejus  cst  servttus  :  inter  duas  acies  Etrusci, 
q\umi  in  vicem  his  atque  illis  terga  darent,  occi- 
dione  occisi.  Ita  obpressum  temeritate  felici  Vei- 
ens  bellum. 

LII.  Urbi  cum  pace  laxior  etiam  annona  rediit, 
et  advecto  ex  Campania  frumento,  et,  postquam  ti- 
mor  sibi  cuique  futurae  inopiee  abiit,  eo,  quod  abdi- 
tum  fuerat,  prolato.  Ex  copia  deinde  otioqne  las- 
civire  rursus  animi ;  et  pristina  mala,  postquam  fo- 
ris  deerant,  domi  quasrere  :  tribuni  plebem  agitare 
suo  veneno,  agraria  lege ;  in  resistentes  incitare 
Patres,  nec  in  universos  modo,  sed  in  singulos.  Q. 
Considius  et  T.  Genucius,  auctores  agrariae  legis, 
T.  Menenio  diem  dicunt :  invidiae  erat  amissum 
Cremerae  praesidium,  quum  haud  procul  inde  stativa 
consul  habuisset.  Eum  obpresserunt.  Qnum  et 
Patres  haud  minus,  quam  pro  Coriolano,  adnisi  es- 
sent,  €t  patris  Agrippae  fa\'or  haud  dum  exolevisset  j 
in  multa  temperarunt  tribuni  :  quum  capitis  anqui- 
sissent,  duo  millia  aeris  damnato  multam  dixerunt : 
ea  in  caputvertit.  Negant  tulisse  ignominiam  cegri- 
tudinemque ;  inde  morbo  absumtum  csse.  AUus 
deinde  reus  Sp.  Servilius,  ut  consulatu  abiit,  C, 
Nautio  et  P.  Valerio  consulibus,  initio  statim  anni,  U.  C.  279. 
ab  L.  Caedicio  et  T.  Statio  tribunis  die  dicta,  non,  "  *  "^^^' 
ut  Menenius,  precibus  suis  aut  Patrum,  sed  cum 
multa  fiducia  innocentiae  graticeque,  tribunicios  in- 
petiis  tulit.  Et  huic  proelium  cum  Tuscis  ad  Jani- 
culum  erat  crimini  :  sed  fervidi  animi  vir,  ut  in  pub- 
H5 


154  T.  LIVU 

V.  C.  379.  Hco  perlcalo  ante,  sic  tum  in  suo,  non  tribunos  mo- 
do,  sed  plebem,  oratione  feroci  refutando,  expro- 
brandoque  T,  Menenii  damnationem  mortemque, 
(cujus  patris  munere  restituta  quondam  plebs  eos 
ipsos,  quibus  tum  saeviret,  magistratus,  eas  leges 
haberet)  periculum  audacia  discussit :  juvit  et  Vir- 
ginius  collega,  testis  productus,  participando  lau- 
des  :  magis  tamen  Menenianum  (adeo  mutaverant 
animum)  profuit  judicium. 
Bellum  LIII.  Certamina  domi  finita.     Veiens  bellum  ex- 

Sabinum.  o^um  ;  quibus  Sabini  arma  cnnjunxerant.  P.  Va- 
lerius  consul,  adcitis  Latinorum  Hernicorumque 
auxiliis,  cum  exercitu  Veios  missus,  castra  Sabina, 
quae  pro  moenibus  sociorum  locata  erant,  confestim 
adgreditur  j  tantamque  trepidationem  injecit,  ut, 
dum  dispersi  alii  alia  manipulatim  excurrunt  ad  ar- 
cendam  hostium  vim,  ea  porta,  cui  signa  primum 
intulerat,  caperetur :  intra  vallum  deinde  caedes  ma- 
gis,  quam  proelium,  esse.  Tumultus  e  castris  et  in 
urbem  penetrat;  tamquam  Veiis  captis,  ita  pavidi 
Veientes  ad  arma  currunt :  pars  Sabinis  eunt  sub- 
sidio ;  pars  Romanos,  toto  inpetu  intentos  in  ca- 
Stra,  adoriuntur.  Paullisper  aversi  turbatique  sunt : 
deinde  et  ipsi  utroque  versis  signis  resistunt :  et 
1  eques,  ab  consule  inmissus,  Thscos  fundit  fugatque : 

«ademque  hora  duo  exercitus,  duae  potentissimee  et 
jnaximae  finitimae  gentes  superatae  sunt.     Dum  haec 
ad  Veios  geruntur,  Volsci  JEquique  in  Latino  agro 
posuerant  castra,  populatitjue  fines  erant  :   eos  per 
se  ipsi  Latini,  adsumtis  Hernicis,  sine  Romano  aut 
Bellvjm        duce  aut  auxilio,  castris  exuerunt.     Ingenti  praeda, 
scis  et     '    pr^eter  suas  recuperatas  res,  potiti  sunt  :   missus  ta- 
jfiquis.       men  ab  Roma  consul  in  Volscos  C.  Nautius.    Moa^ 


LIBER  II.   CAP.  LIV.  I55 

credo,  non  placebat,  sine  Romano  duce  exercituque 
socios  propriis  viribus  consiliisque  bella  gerere.  Nul- 
lum  genus  calamitatis  contumeliaeque  non  editum  in 
Volscos  est :  nec  tamen  perpelli  potuere,  ut  acie 
dimicarent. 

LIV.   L.  Furius    inde    et   C.  Manlius    consules.  U.  C.  280. 
Manlio  Veientes  provincia  evenit  :   non  tamen  bel-    '    "  ^*^^' 
latum :    induciae   in    annos    quadraginta   petentibus 
datae^   frumento    stipendioque    imperato.     Paci   ex- 
ternae  confestim  continuatur  discordia  domi  :   agi-a-  Romae  dis- 
riae  legis  tribuniciis  stimulis  plebs  furebat.     Consu- 
les,  nihil  Menenii  damnatione,  nihil  periculo  deter- 
riti  Servilii,    summa  vi    resistunt :    abeuntes  magi- 
stratu  Cn.  Genucius    tribunus    plebis  adripuit  :    L. 
.^Emilius   et   Opitcr   Virginius    consulatum    ineunt.  U.  C.  291. 
Vopiseum  Jiilium  pro  Virginio  in  quibusdam  anna- 
libus    consulem    invenio.     Hoc   anno  (quoscumque 
consules  habuit)  rei  ad  popuhun  Furius  et  Manlius  Furius  et 
circumeunt  sordidati  non  plcbem  magis,  quam  ju-^^  pQp^. 
niores  Patrum  :   suadent,  monent,  Honoribus  et  ad'  lum  rei, 
mmistratione  reipublicce  abstineant;  consulares  verofaS' 
ces,  pratextam,  curulemque  sellam,  nihil  aliud,  quam 
pompam  funeris,  putent :  clcris  insignibus  velut  infuiis 
velatos  ad  mortem  destinari.     Quod  si  consulatus  tania 
dulcedo  sit,  jam  nunc  ita  in  animum  inducant,  consu- 
latum  captum  et  obpressum  ab  tribunicia  potestate  essej 
consuli,  velut  adparitori  tribunicio,   omnia  ad  nutum 
imperiumque  tribuni  agenda  esse.     Si  se  commoverit,  si 
respexerit  Patres,  si  aliud,  quam  plebem,  ease  in  repub» 
lica  crediderit,  exsilium  C.  Marcii,  Menenii  damnatio- 
nem  et  m-rtem,  sibi  proponat  ante  oculos.     His  accen- 
si  vocibus  Patres  consilia  inde,  non  publica,  sed  in 
privato,  seductaque  a  phn-ium  conscientia,  habere : 
H6 


1:^6  T.  Livii 

U.  C.  281.  ulji  quum  id  modo  constaret,  iure  an  iniuria  crini- 
A.  C.  471.       j  ^  ...  .  ,  ' 

endos  esse  reos,  atrocissuna  quaeque  maxime  place- 

bat  sententia  :  nec  auctor  quamvis  audaci  facinori 

Tribunb-8     deerat.     Igitur  judicii  die,  quum  plebs  in  foro  erec- 

ta  exspectatione  staret,  mirari  primo,  quod  non  de- 

scenderet  tribunus  :  deinde,   quum  jam  mora  sus- 

pectior  fieret,  deterritum  a   primoribus  credere,  et 

desertam  ac  proditam  caussam  publicam  queri.  Tan- 

dem,  qui  obversati  vestibulo  tribuni  fuerant,  nun- 

ciant,  domi  mortuum  esse  inventum  :   quod  ubi  in 

totam  concionem  pertulit  rumor  5   sicut  acies  fundi- 

tur  duce  occiso,  ita  dilapsi  passim  alii  alio.     Pra;- 

cipuus  pavor  tribunos  invaserat,  quam  nihil  auxilii 

sacratae  leges  baberent,  morte  collegae  monitos.  Nec 

Patres  satis  moderate  ferre  ise.itiam  :  adeoque  ne- 

minem  noxse  pcenitebat_,  ut  etiam  insontes  fecisse 

Tidcri  vellent,  palamque  ferretur,  malo  domandam 

tribuniciam  potestatem. 

LV.  Sub   hac  pessimi  exempli  victoria   delectus 

«dicitur :  paventibusque  tribunis,  sine  intercessione 

«Ua  consules  rem  peragunt.     Tum  vero  irasci  ple- 

bes,  tribunorum  magis  silentio,  quam  consuUun  im- 

Discordise.  perio,  et  dicere,  Actunn  esse  de  libertute  sua;  rursus 

«d  antiqua  reditv,m ;  cum  Gemcio  una  mortuam  ac  se- 

pultam    tribuniciam   potestatem.     Aliud   agendutn,  ac 

cogitandum,   quomodo  resistatur  Patribus.     Id  autem 

unum  consilium  esse,  iit  se  ipsa  ptebs,  quando  aliud  ni- 

hil   auxiUi  habcat,  defendat.     Quatuor  et  viginti  lic- 

tores  adparere  considibits,  et  eos  ipsos  plebis  homines. 

Nihil  contemtius,  neque  injirmius,  si  sint,  qid  contemr 

nant.     Sibi  qucmque  ea  magna  aique  horrcndn  facei-e. 

Voleronis     His  vocibis  alii  alios  (jnum  incitassent,  ad  Volero- 

*"  ^*^'*'      aem  Publiiium,  de  plebe  hominem,  quia,  quod  or- 


LIBER  II.    CAP.  LVI.  I57 

dines  dnxisset,  negaret,  se  militem  fieri  debere,  lic- 

tor  missus  est  a  consulibus.     Volero  adpellat  tribu- 

nos.     Quum  auxilio  nemo   esset,    consules  spoliari 

homiuera,  et  virgas  expediri  jubent.     Provoco,  in- 

quit,  ad  populum,  Volero,  quoniam  tribuni  civem  Ro- 

manum  in  conspectu  suo  virgis  ccedi  mahtnt,  quam  ipsi 

in  lecto  suo  a  vobis  trucidari.     Quo  ferocius  clamita- 

bat,  eo   iufestius  circumscindere  et  spoliare  lictor, 

Tum  Voiero,  et  pr^evalens  ipse,  et  adjuvantibus  ad- 

vocatis,   repulso  lictore,   ubi  indignantium   pro    se 

acerrimus  erat  clamor,  eo  se  in  turbam  confertissi- 

mam  recipit,  clamitans,  Provoco,  et  jidem  plebis  in- 

ploro :   adeste  cives !   cuieite   commilitones  !   nihil  est, 

quod  exspectetis  tribunos,  quihus  ipsis  vestro  auxilio  opus 

€st.     Concitati  homines,  v -hiti  ad  proeUnm,  se  ex- 

pediunt :   adparebatque,  omne  discrimen  adessej  ni- 

hii  cuiijuam  sanccum,  non  pubhci  fore,  non  privati 

juris.     Hr.ic  tanto;  tempestati  quum  se  consules  ob- 

tuhssent,  facile  experti  sunt,  parum  tutam  majesta- 

4em  siue  viribus  esse  :   violatis    lictoribus,  fascibus 

fractis,    e    foro    in    curiam    compelhmtur  ;    incerti, 

quatenus  Volero  exerceret  victoriam.    Conticcscente 

deinde  tumuku,  quum  in  senatum  vocari  jussissent, 

queruntur  injurias  suas,  vira  plebis,  Volerouis  auda- 

«iam.     Multis  ferociter  dictis  sententiis,  vicere  se- 

niores,    quibus,    ira   Patrum    adversus    temeritatem 

plebis  ceitari,  non  placuit. 

LVI.  Voleronera  amplexa  favore  plebs  proximis  V*  £•  ^^^. 
'^  r  r  ^   c.  470. 

comitiis  tribunum  plebi  creat  in  eum  annum,   qui  Fit  trib. 

L.  Pinarium,  P.  Furium  consules  habuit :   contraque  P'^b'«« 

omniura  opinionem,  qui  eum  vexandis  pvioris  anni 

consulibus  perraissurum  tribimatiim  credebant,  post 

publicara  caussam  privato  dolore  habito,  ne  verbo 


158  T.  LIVII 

LexPub-     quidem  violatis  consulibus,  rogationem  tulit  atl  po- 

lilia.  pulum,  ut  plebeii  magistratus  tributis   comitiis  fie- 

rent.     Haud  parva  res  sub  titulo  prima  specie  mi- 

nime    atroci   ferebatur ;    sed    quae    patriciis  omaem 

potestatem  per  clientium  suffragia  creandi,  quos  vel- 

lent,   tribunos  auferret.     Huic    actioni,   gratissima 

plebi,  quum  summa  vi  resisterent  Patres  j  nec,  quae 

una  vis  ad  resistendum  erat,  ut  intercederet,  aliquis 

ex  collegio  auctoritate  aut  consulum  aut  principum 

addiici  posset ;  res  tamen,  suo  ipsa  molimine  gra- 

U.  C.  283.  vis,  certaminibus  in  annum  extrahitur.     Plebs  Vo- 

leronem  tribunum  reficit.     Patres,  ad  ultimum  di- 

rnicationis  rati  rem  venturam,  Ap.  Claudium,  Ap- 

pii  filium,  jam  inde  a  paternis  certaminibus  invisum 

infestumque   plebi,    consulem   faciunt.     Collega   ei 

T.   Quinctius   datur.     Principio   statim   anni   nihil 

prius,  quam  de  lege,  agebatur :   sed  ut  inventor  le- 

Laetorli        gis  Volero,  sic  L.ttorius,  coUega  ejus,  auctor  quum 

"^*^'     \       recentior,  tum  acrior  erat.     Ferocem  faciebat  belli 

certamina 

eum  Appio  gloria  ingens  3   (luod  aetatis  ejus  haud  quisquam  ma- 

^^'  nu  proratior  erat.     Is,  quum  Volero  nihil,  praeter- 

quam   de   lege,    loqueretur,    insectatione    abstinens 

consulum,  ipse  in  accusationem  Appii,  famili«que 

superbissimae  ac  crudolissimae  in  plebem  Komanam, 

exorsus,  quum  a  Patribus  non  consulem,  sed  car- 

nificcm  ad  vexandam  et  lacerandam  plebem,  crea- 

tum  esse  contenderet  3   rudis  in  militari  homine  lin- 

gua  non  subpetebat  libertati  animoque.     Itaque,  de- 

ficiente  oratione,  QuamJoquidem  nonfacile  loquor,  in- 

quit,  Quirites,  quam,  qicod  locutus  sum,  preesto,  cras- 

tino  die  adeste.     Ego  hic  aiit  in  conspecfu  vestro  mO' 

riar,  aut  perferam  legem.     Occupant  tribuni    tem- 

plum  postero  die :  consules  nobilitasque  ad  inpe- 


LIBER  II.   CAf.  LVII.  I59 

diendam  legera  in  concione  consistnnt.  Submoveri  U.  C,  298. 
Laetorius  jubet,  proeter(]uam  qui  suflragiurn  ineant. 
Adolescentes  nobiles  stabant,  nihil  cedentes  viatori : 
tum  ex  his  prehendi  quosdam  La-torius  jubet.  Con- 
sul  Appius  negare,  jus  esse  tribuno  in  quemquam, 
nisi  in  plebeium.  Non  enim  populi,  sed  plebis, 
eum  magistratum  esse :  nec  illum  ipsura  submovere 
pro  imperio  posse  more  majorura  ;  quia  ita  dicatur: 
Si  vobis  vuletur,  dvcedite,  Quirites.  Facile  et  con- 
temtim  de  jure  disserendo  perturbare  Ljetorium  po- 
terat.  Ardeps  igitur  ira  tribunus  viatorem  mittit  ad 
consulem  :  consul  lictorem  ad  tribunum,  privatum 
esse  clamitans,  sine  imperio,  sine  magistratu ;  vio- 
latusque  esset  tribunus,  ni  et  concio  omnis  atrox 
coorta  pro  tribnno  in  consulem  esset ;  et  concursus 
hominum  in  forum  ex  tota  urbe  concitatae  multitu- 
dinis  fieret.  Sustinebat  tamen  Appius  pertinacia 
tantam  tempestatem  :  certatumque  haud  incruento 
prnelio  foret,  ni  Quinctius,  consul  alter,  consulari- 
bus  negotio  dato,  \it  collegam  vi,  si  aliter  non  pos- 
sent,  de  foro  abducerent,  ipse  nunc  plebera  saevien- 
tem  precibus  lenisset,  nunc  orasset  tribunos,  ut  con- 
cilium  dimitterent.  Darent  irie  spatium .-  noti  vim 
tuam  illis  tempus  ademturum :  sed  consilium  viribus 
additurum :  et  Patres  in  populi,  et  consulem  in  Pa-^ 
trumfore  potestate. 

LVII,  ^gre  sedata  ab  Quinctio  plebs,  multo 
«egrius  consul  alter  a  Patribus.  Dimisso  tandem 
concilio  plebis,  senatum  consules  habent:  ubi  quum 
timor  atque  ira  in  vicem  senteutias  variasseut  j  quo 
magis,  spatio  interposito,  ab  iupetu  ad  cousuitau- 
dum  advocabantui",  eo  plus  abhorrebant  a  certa- 
tioue  animi:  adeo  ut  Qoinctio  gratias  agerent^  quod 


i5o 


T.  LIVII 


Tribuni 
tributis 
comitiis 
•reati. 


U-  C.  283  gjyg  opera  niitigata  discordia  esset.  Ab  Appio  pe- 
titur,  Ut  tantam  comularem  majestatem  esse  vellet, 
quanta  esse  in  conrordi  civitate  posset.  Dum  tribuni 
consulesque  ad  se  quisque  omnia  trahunt,  nihil  relictum 
esse  virium  in  medio  :  distractam  laceratamque  rem- 
publicam  niagis,  quornm  in  manu  sit,  quam  itt  incolu- 
mis  sit,  quari.  Appius  contraj  testari  Deos  atque 
homines,  rempitblicam  prodi  per  metum  ac  deseri :  tion 
consulem  senatui,  sed  senatum  consuli  deesse  :  graviO' 
res  accipi  ieges,  quam  in  Sncro  monte  acceptce  sint. 
Victus  tamen  Patrum  consensu  quievit  :  lex  silen- 
tio  perfertur. 

LVIII.  Tum  primum  tributis  comitiis  creati  tri- 
bimi  snnt  :  numero  etiam  addito,  tres,  perinde  ac 
duo  antea  fuerint,  Piso  auctor  est.  Nominat  quo- 
que  tribunos,  C.  Sicinium,  L.  Numitorium,  M. 
Duilium,  Sp.  Icilium,  L.  Mgecilium.  Volscum  M- 
quiciiraque  intcr  seditionem  Romanam  est  bellum 
coortum  :  rastaverant  agros,  ut,  si  qua  secessio  ple- 
bis  fieret,  ad  se  receptum  haberet.  Compositis  de- 
inde  rebus,  castra  retro  movere.  Ap.  Claudius  in 
Volscos  missus.  Quinctio  ^qui  provincia  evcnit. 
Eadtm  in  militia  saevitia  Appii,  quai  domi,  esse  li- 
berior,  quod  sine  trib  niciis  vinculis  erat.  Odisse 
plebem  phis  quara  paterno  odio  :  se  victum  ab  ea  : 
se  unico  consule  objecto  adversus  tribuniciam  po- 
testatem,  perlatara  legem  esse ;  quam  minore  co- 
natti,  nequaquam  tanta  Patrum  spe,  priores  inpe- 
dierint  consules.  ILec  ira  indignatio(|ue  feroccm 
animum  ad  vexandum  saevo  imperio  exercitum  sti- 
mulabat  :  nec  ulla  vi  domari  poterat  :  tantum  cer- 
Appio  ccs.  tamen  animis  inbiberant.  Segniter,  otiose,  negli- 
«xercitus.    g^^ater,  contumaciter  omnia  agerc  :  nec  podor,  Uec 


LIBER  II.    CAP.  LIX.  l6l 

metus  coercebat.  Si  citiiis  agi  vellet  agmen,  tar-  U.  C.  aea. 
dins  sedulo  incedere  :  si  adbortator  operis  adesset, 
omnes  sua  sponte  motam  remittere  indtistriam :  prae- 
senti  vultus  demittere,  tacite  prsetereuntem  exsecra- 
ri :  ut  invictus  ille  odio  plebeio  animus  interdum 
moverctur.  Omni  nequidtpiam  acerbitate  promta, 
nibiljam  cum  militibus  agere  :  a  centurionibus  cor- 
ruptum  exercitum  dicere :  tribunos  plebei  cavillans 
interdum  et  Volerones  vocare. 

LIX.  Nibil  eorum  Volsci  nesciebant,  instabant- 
que  eo  magis,  sperantes,  idem  certamen  animorum 
ad,versus  Appium  habiturum  excrcitum  Romanum, 
quod  adversus  Fabiimi  consulem  babuisset.     Cete- 
rum    multo    Appio,    quam   Fabio,    violentior    fuit. 
Non  enim  vinccre  tantum  noluit,  ut  Fabianus  exer-  Vinci  vult. 
citus,   sed   vinci  voluit.     Productus   in  aciem  turpi 
fuga  petit  castra  ;   nec  ante  restitit,  quara  signa  in- 
ferentem  Volscum  munimentis  vidit  fa.Hlamque  ex- 
tremi  agminis  caedcm.     Tum  expressa  ^is  ad  pug- 
nandum,  ut  victor  jam  a  vailo  submoveretur  hostis  : 
satis  tamen  adpiircret,  capi  tantum  castra  militem 
Romanum   noluissc  :   alii   g?iudere  sua   clade   atque 
ignorninia.     Quibus  nibil  infractus  ferox  Appii  ani- 
mus,  quum  insuper  saevire  vellet,  concionemque  ad- 
Tocaret,  concmrunt  ad  eum  legati  tribunique,  mo- 
nentes,  ne  utique  experiri  vellet  imperium,  cujus  vis 
omnis  in  consensu  obedientium  esset.     Negare  vul- 
go  milites,  se  ad  concionem  Ituros  ;   passimque  ex- 
audiri  voces  postulantium,  ut  castra  ex  ^olsco  agro 
moveantur.     Hostem  victorem  paullo  ante  prope  in 
portis  ac  vallo  fuisse  j   ingentisque  mali  non  suspi- 
cionem  raodo,  scd  apertam  speciem  obversari  ante 
oculos.     Victus  tandem,  (quandoquidem  nihil  prae»- 


A.  C.  468. 


i6a  T.  Livii 

ter  tempiis  noxse  lucrarentur)  remissa  concione,  Itcj 
jn  insequentem  diem  pronunciari  quum  jussisset, 
prima  luce  classico  signum  profcctionis  dedit.  Qnum 
maxirae  agmen  e  castris  explicaretur,  Volsci,  ut  eo- 

Fugit.  dem  signo  excitati,  novissimos  adoriuntur.     A  qui- 

bus  perlatus  ad  primos  tumultus,  eo  pavore  signa- 
que  et  ordines  turbavit,  iit  neque  imperia  exaudiri, 
neque  instrui  acies  possent :  nemo  ullius,  nisi  fugae, 
memor.  Ita  effuso  agmine  per  stragem  corporum 
armorumque  evasere,  ut  prius  hostis  desisteret  se- 
qui,  quam  Romanus  fugere.     Tandem,  conlectis  ex 

V.  C.  084.  dissipato  cursu  militibus,  consul,  quum  revocando 
nequidquam  suos  persecutus  esset,  in  pacato  agro 
castra  posuit ;  advocataque  concione,  invectus  haud 
falso  in  proditorem  exercitum  militaris  disciplinae, 
desertorem  signorum  ;  ubi  signa,  ubi  arma  essent, 
singulos  rogitans,  inermcs  milites,  signo  amisso  sig- 
niferos  j  ad  hoc  centuriones  duplicariosque,  qui  re- 
liquerant  ordines,  virgis  caesos  securi  percussit :  ce- 
tera  multitudo  soite  decimus  quisque  ad  suppli» 
cium  lecti. 

LX.  Contra  ea  in  jEquis  inter  consulem  ac  mili- 
tem  comitate  ac  beneficiis  certatum  est :  et  natura 

Quinctii  Quinctius  erat  lenior,  et  saevitia  infelix  coUegae,  quo 
is  magis  gauderet  ingenio  suo,  effecerat.  lluic  tan- 
tae  concordiae  ducis  exercitusque  non  ausi  obferre  se, 
^qui  vagari  populabundum  hostem  per  agi'os  passi, 
Nec  ullo  ante  bello  latius  inde  actae  praedae  :  om- 
nis  militi  data  est.  Addebantur  et  laudes,  quibus, 
haud  minus  quam  praemio,  gaudent  militum  animi. 
Tum  duci,  tum  propter  ducem  Patribus  quoquc  pla- 
catior  exercitus  rediit ;  sibi  parentoni,  alteri  exer- 
«itui  dominum  datum  ab  scnatu,  memorans,     Vari» 


cos.  comi- 


LIBER  II.    CAP.  LXI.  l6;^ 

fortuna  belli,  atroci  discordia  domi  forisque  annumU.  C.  284. 
exactum,  insignem  maxime  comitia  tributa  efliiciuntj 
res  major  victoria  suscepti  certaminis,  quam  usu  : 
plus  enim  dignitatis  comitiis  ipsis  detractum  est, 
Patribus  ex  concilio  submovendis,  quam  virium  aut 
plebi  additiun  est  aut  demtum  Patribus. 

LXI.  Turbulentior  inde  annus  excepit,  L.  Vale- 
rio,  Ti.  ^milio  ccrtasulibus,  cum  propter  certamina 
ordinum  de  lege  agraria,  tum  propter  judicium  Ap. 
Claudii  :  cui,  acerrimo  adversario  legis,  caussamque 
possessorum  publici  agri,  tamquam  tertio  consuli, 
sustinenti,  M.  Duilius  et  C.  Sicinius  diem  dixere. 
Numquam  ante  tam  invisus  plebi  reus  ad  judicium  Accusattur 

,.  ,  ,  ^  Appius. 

"Tocatus  populi  est,  pienus  sqarum,  plenus  paterna- 

rum  irarum.  Patres  quoque  non  temere  pro  ullo 
aeque  adnisi  sunt :  propugnatorem  senatus,  majesta- 
tisque  vindicem  suae,  ad  omnes  tribunicios  plebeios- 
que  obpositum  tumidtus,  modum  dumtaxat  in  cer» 
.tamine  egressum,  iratae  objici  plebi.  Unus  e  Patri- 
bus,  ipse  Ap.  Claudiu^,  et  tribunos,  et  plebem,  et 
8uum  judicium  pro  nihilo  habebat.  Illum  non  mi- 
Dffi  plebis,  non  senatus  preces  perpellere  umqiiam 
-potuere,  non  modo  ut  vestem  mutaret,  aut  supplex 
prensaret  homines  ;  sed  ne  ut  ex  consueta  quidem 
asperitate  orationis  (quum  ad  populum  agenda  caus- 
sa  esset)  ahquid  leniret  atque  submitteret.  Idem 
habitiis  oris,  eadem  contumacia  in  vultu,  idem  in 
oratione  spiritus  erat :  adeo  ut  magna  pars  plebis 
Appium  non  minus  reum  timeret,  quam  consulem 
timuerat.  Semel  caussam  dixit,  quo  semper  agere 
omnia  solitus  erat,  accusatorio  spiritu  :  adeoque 
constantia  sua  et  tribunos  obstupefecit  et  plebem, 
ut  diem  ipsi  sua  Yolnntate  prodicerent :  trahi  de- 


164  T.  LIVll 

Ante  judi-  jnde  rem  sinerent.     Haud  ita  multum  interim  tem- 

\o  moritur  poi'is  fuit :   ante  tamen,  quam  prodicta  dies  veniret, 

morbo  moritur :    cujus   quum    iaudationem  tribuni 

plebis  inpedire  conarentur^  plebs  fraudari  sollemni 

honore  supremum  diem  tanti  viri  noluit  3  et  lauda- 

tionem  tam  a;quis  auribus  mortui  audivit,  quam  vi- 

vi  accusationem  audierat :   et  exsequias  frequens  ce» 

lebravit. 

LXII.  Eodem  anno  Valerius  consulj  cum  exer- 

citu  in  .^quos  profectus,  quum  hostem  ad  proeliuiD 

elicere  non  posset,   castra  obpugnare  est   adortus. 

Proliibuit  foeda  tempestas,  cum  grandine  ac  tonitri- 

bus  coelo  dejecta.     Admirationem  deinde  auxit,  sig- 

no  receptui  dato,  adeo  tranquilla  serenitas  reddita  : 

ut,  velut  numine  aliquo   defensa  castra  obpugnare 

iterum,  religio  fuerit  :   omnis  ira  belli  ad  populatio- 

ncm  agri  vertit.     Alter  consul  .^milius  in  Sabinis 

bellum  gessit :   et  ibi,  quia  hostis  moenibus  se  tene- 

bat,  vastati  agri  sunt.     Incendiis  deinde,  non  villa- 

rum  modo,  sed   etiam  vicorum,   quibus   frequenter 

habitabatur,  Sabini  exciti,  quum  preedatoribus  ob- 

currissent,  ancipiti  proelio  digressi,  postero  die  re- 

tulere  castra  in  tutiora  loca.     Id  satis  consuli  vi- 

sum>  cur  pro  victo  relinqueret  hostem,  integro  inde 

decedens  bello. 

U.  C.  285.       LXIII.  Inter   haec  bella,  manente  discordia  do- 
A.  C.  467. 

mi,  T.  Numicius  Priscus,  A.  \irginius  consules  fac- 

ti.     Non   ultra  videbatur    latura  plebes   dilationera 

agrariae  lcgis,  ultimaque  vis  parabatur,  quuni,  Vol- 

scos  adesse,   fumo    ex   incendiis   villarura   fugaque 

agrestium  cognitum  est  :   ca  res  maturam  jam  sedi- 

tionem  ac  prope  erumpcntem  repressit.     Consules, 

coacti  extemplo  ab  senatu  ad  bcllum,  educta  ex  ur- 


LIBER  II.    CAP.  LXIY.  l5^ 

bc  juvelitute,  tranquilliorem  ceteram  plebem  fece- 
runt.     Et  hostes  quidem,  nihil  aliud  quam  pcrfusls 
▼ano  timore  Romanis,  citato  agmine  abeunt.     Nu-  BtUum 
niicius  Antium  adversus  Volscos,  Virginius  contra^^^^y^^j^pl"' 
iEquos  profectus  :   ibi  ex  insidiis  prope  magna  ac- 
cepta  clade,  virtus  miHtum  rem,  prolapsam  negli- 
gentia  consulis,  restituit.     Melius  in  Volscis  impe- 
ratum  est.     Fusi  primo  proelio  hostes,  fugaque  in 
urbem  Antium,  ut   tum  res  eraut,   opulentissimam 
acti  :   quam  consul  obpugnare  non  ausus,  Cenonem, 
aliud  oppidum,  nequaquam  tam  opulentum,  ab  An- 
tiatibus  cepit.     Dum  ^Equi  Volscique  Romanos  ex- 
ercitus  tenent,  Sabini  usque  ad  portas  urbis  popu-  U.  C.  2SG. 
lantes  incessere  :   deinde  ipsi  paucis  post  diebus  ab    *    ' 
duobus   exercitibr.s,   utroque  per  iram  consule   in- 
gresso  in  fines,  plus  cladium,  quam  intulerant,  ac- 
ceperunt. 

LXIV.  Extremo  anno  pacis  aliquid  fuit ;   sed,  ut 
semper  alias,  sollicitae  certamine  Patrum  et  plebis. 
Irata   plebs   intcrcsse   consularibus   comitiis   noluit. 
Fer  Patres  clientesque  Patrum   consules    creati  T. 
Quinctius,  Q.  Servilius  :   similem  annum  priori  con- 
sules  habent,  seditiosa  initia,  belio  deinde  externo 
tranquilla.     Sabini,  Crustuminos  campos  citato  ag-  Bellura 
niine  transgressi,  quum  csedes   et   incendia  circum  ^^"'""'"- 
Anienem    flumen   fecissent,  a  porta   prope  CoIIina 
moenibus(|ue  pulsi,   ingentes   tamen    preedas    honii- 
num  pecorumque  egere.     Quos  Servilius  consul  in- 
festo  exercitu  insecutus,  ipsum  quidem  agmen  adi- 
pisci   aequis   locis   non   potuit ;    populationem    adeo 
effuse  fecit,  ut  nihil  bello  intactum  relinqueret,  mul- 
tiplicique  capta  praeda  rediret.     Et  in  Volscis  res-  Volscum. 
publica   egregie   gesta,    quum  ducis,  tum   militum 


l66^  T.  LIVH 

U.  C.  286.  opera.  Prlmum  aequo  campo  signis  conlatis  pug- 
*^^'  natura,  ingenti  caede  utrimque,  plurimo  sanguine  : 
et  Romani,  quia  paucitas  damno  sentiendo  propior 
erat,  gradum  retulisscnt ;  ni  salubri  mendacio  con- 
sul,  fugere  hostes  ab  comu  altero  clamitans,  conci- 
tasset  aciem  :  inpetu  facto,  dum  se  putant  v^ncere, 
Ticere.  Consul,  metuens  ne  nimis  instando  reno- 
Yaret  certamen,  signum  receptui  dedit.  Interces- 
Bere  pauci  dies,  velut  tacitis  induciis  utrimque  quie- 
te  sumta  :  per  quos  ingens  vis  hominum  ex  omni- 
bus  Volscis  ^quisque  populis  in  castra  venit,  haud 
dubitans,  si  senserint,  Romanos  nocte  abituros.  Jta- 
que  tertia  fere  vigilia  ad  castra  obpugnanda  veniunt. 
Quinctius,  sedato  tmnultu,  quem  terror  subitus  ex- 
civerat,  qimm  manere  in  tentoriis  quietum  militem 
jussisset,  Hernicorum  cohortem  in  stationem  edu- 
cit  5  cornicines  tubicinesque,  in  equos  inpositos,  ca- 
nere  ante  vallum  jubet,  soUicitumque  hostem  ad  lu- 
cem  tenere  :  reliquum  noctis  adeo  tranquilla  orania 
in  castris  fuere,  ut  somni  quoque  Romanis  copia 
esset.  Volscos  species  armatorum  peditum,  quos  et 
plures  esse,  et  Romanos  putabant,  fremitus  hinni- 
tusque  equorum,  qui,  et  insueto  sedente  equite,  et 
insuper  aures  agitante  sonitu,  saeviebant,  intentos 
Telut  ad  inpetum  hostium  tenuit. 

LXV.  Ubi  inluxit,  Romanus,  integer  satiatusque 
somno  productus  in  aciem,  fessum  stando  et  vigiliig 
Volscum  primo  inpetu  perculit :  quamquam  cessere 
raagis,  quam  pulsi  hostes  sunt  :  quia  ab  tergo  erant 
clivi,  in  quos  post  principia  integris  ordinibus  tutus 
receptus  fuit.  Consul,  ubi  ad  iniquum  locum  ven- 
tum  est,  sistit  aciem  :  miles  segre  tcncri,  clamare  et 
poscere^  ut  perculsis  instare  liceat.     Fcrocius  agunt 


tlBER  II.    CAP.  LXV.  l6y 

equites  ;  circumfusi  duci  yociferantur  se  ante  signaU.  C.  «86. 
ituros.  Dum  cunctatur  consui^  yirtute  militum  fre- 
tus,  loco  parum  fidens,  conclamant,  se  ituros  :  cla- 
moremque  res  est  secuta.  Fixis  in  terram  pilis,  quo 
leviores  ardua  evaderent,  cursu  subeunt.  Volscus, 
eflusis  ad  primum  inpetum  missilibus  telis,  saxa  ob- 
jacentia  pedibus  ingerit  in  subeuntes,  turbatosque 
ictibus  crebris  urget  ex  superiore  loco :  sic  prope 
oneratum  est  sinistrum  Romanis  cornu,  ni  referen- 
tibus  jam  gradum  consul,  iucrepando  simul  temeri- 
tatem,  simul  ignaviam,  pudore  metum  excussisset. 
Restitere  primo  obstinatis  animis :  deinde,  ut  in  ob- 
tinentes  locum  vires  ferebant,  audent  ultro  gradum 
inferre  ;  et,  clamore  renovato,  commovent  aciem  : 
tura  rursus,  inpetu  capto,  enituntur,  atque  exsupe- 
rant  iniquitatem  loci.  Jam  prope  erat,  ut  in  sum- 
mum  clivi  jugum  evaderent,  quum  terga  hostes  de- 
dere  ;  effusoque  cursu  pene  agmine  uno  fugientes 
sequentesque  castris  incidere.  In  eo  pavore  castra 
capiuntur  :  qui  Volscorifm  effugere  potuerunt,  An- 
tium  petunt.  Antium  et  Romanus  exercitus  ductus  : 
paucos  circumsessura  dies  deditur,  nulla  obpugnan- 
tium  nova  vi ;  sed  quod  jam  inde  ab  infelici  pugna 
castrisque  amissis  ceciderant  animi. 


EPITOME   LIBRI  III. 


^EDITIONES  de  agrariis  legibus  factcE.  CapitO' 
lium,  ah  exsidihus  et  servis  occupatum,  ccEsis  iis  re- 
ceptum  cst.  Cetisus  his  actus  est :  priore  lustro  censa 
sunt  civium  capita  cenium  quatuur  millia  dvxenta  qua- 
tuordecim,  prccter  orhos  orhasque :  sequenti,  cmtunt 
septemdecim  millia  ducenta  novemdecim.  Quum  ad- 
versus  ^^quos  res  male  gesta  essef,  L.  Quinctius  Cin- 
cinnatus  dictator  factus,  quv.m  rure  intentus  rustico 
operi  esset,  ad  id  hellum  gere/idum  arcessitus  cst.  Is 
victos  hostes  siih  jugum  misit.  Trihunorum  plehis  nu- 
merus  ampliatus  est,  ut  essent  deccm,  trigesiino  sextb 
anno  a  primis  tribunis  plehis.  Petitis  per  legatos,  et 
adlatis  Atticis  legibus,  ad  constituendas  eas  proponen- 
dasque  decemviri  pro  consuUbus  sine  iiUis  aliis  magi- 
strat'd)us  creati,  altero  et  treceniesimo  anno,  quam  Ro- 
tna  condita  erat :  et,  ut  a  regibus  ad  consules,  ita  a 
considibus  ad  decemviros  t7-anslaium  imperium.  Hi, 
decem  tabulis  legum  positis,  quum  modeste  se  in  eo  ho- 
nore  gessissent,  et  ob  id  in  alterum  quoque  annnm  eum- 
dem  esse  niagistratum  placuisset,  duabus  tabuUs  ad  de- 
cem  adjectis,  quum  complura  inpotenter  fecissent,  ma- 
gistratum  noluerunt  deponere,  et  in  tertium  amium  re- 
tinuerunt:  donec  inviso  eorum  imperio  Jinem  adtulit  li- 
hido  Ap.  Claudii.  Qui,  quum  in  amorein  virginis  in- 
cidisset,  sid/misso,  qui  eam  ia  savitutem  peterett  ne- 


EriTOMB  LIBRI  III.  1^9 

eessitatem  patri  ejus  Firginio  inposuit,  rapto  ex  taber- 
na  proxima  cultro,  ut  filiam  interimeret ;  quum  aliter 
eam  tueri  non  posset,  ne  in  potestatem  stuprum  inla- 
turi  veniret.  Hoc  tam  magnce  luxurice  exemplo  plebs 
incitata  viontem  Aventinum  occupavit,  coegitque  de- 
cemviros  abdicare  se  magistratu :  ex  quibus  Appius  et 
unus  collegarum,  qui  prcecipue  poenam  meruerant,  in 
carcerem  conjecti ;  ceteri  in  exsilium  acti.  Res  prce- 
terea  contra  Sabinos,  et  Volscos,  et  AEquos  prospere 
gestas  continet,  et  parum  honestum  populi  Romani  ju- 
dicium :  qui,  judex  inter  Ardeates  et  Aricinos  sumtus, 
agrum,  de  quo  ambigebatur,  sibi  adjudicavit. 


VoL.  I. 


T.  LIVII  PATAVINl 
LiBER  lii. 


U.  C.  267.  A  NTIO  caj)t6,  Ti.  ^TOlliuB  et  Q.  Fabius  consu- 
^^^'  -^^  les  fiunt.  Hic  erat  Fabius  Quintus,  qui  un«s 
exstinctae  ad  Cremeram  genti  superfuerat.  Jam 
priore  consulatu  ./Emilius  dandi  agri  plebi  fucrat 
auctor.  Itaque  secundo  quoque  consulatu  ejus  et 
agrarii  se  in  spem  legis  erexerant,  et  tribuni  rem, 
contra  consules  saepe  tentatam,  adjutore  utique  con- 
sule,  obtineri  posse  rati,  suscipiunt  j  et  consul  ma- 
nebat  in  sententia  sua.  Possessores  et  magna  pars 
Patrum,  tribuniciis  se  jactare  actionibus  principem 
civitatis,  et  largiendo  de  eJieno  popularem  fieri  que- 
rentes,  totius  invidiam  rei  a  tribunis  in  consulem 
averterant.  Atrox  certamen  aderat,  ni  Fabius  con- 
silio  neutri  parti  acerbo  rem  expedisset.  T.  Quinc- 
tii  ductu  et  auspicio  agri  capti  priore  anno  aliquan- 
tum  a  Volscis  esse  :  Antium,  propinquam,  oppor- 
tunam,  et  maritimam  urbem,  coloniam  deduci  pos- 
se :  ita  sine  querelis  possessorum  plebcm  in  agros 

Antium       ituram,  civitatem  in  concordia  fore.     Hsc  senten- 

colonia  dc-  tja  acccpta  est.     Triumviros   agro   dando  creat  T. 

ducitjir.       ^   .       .  »    tT-     •    •  •¥■»    T-i     •  •       . 

Qumctuim,  A.  Virgmium,  r.  rurmm:  jussi  nomi- 

na  dare,  qui  agrum  accipere  vellent.     Fecit  statim 

(ut  fit)  fastidium  copia  3  adcoque  pauci  nomina  de- 


LIBER  III.    CAP.  II.  171 

dere,  ut  ad  explendum  numerum  coloni  Volsci  ad- 
derentur  :  cetcra  multitudo  poscere  Romae  agrum 
malle,  quam  alibi  accipere.  ^qui  a  Q.  Fabio  (is 
eo  cum  exercitu  venerat)  pacem  petiere,  irritam- 
que  eam  ipsi  subita  incursione  in  agrum  Latinum 
fecere. 

II.  Q.  Servilins,  insequcnti   anno  (is  enim  cum u.  C.  28». 
Sp.  Postumio  consul  fuit)  in  iEquos  missus,  in  La--^-  ^*  ***• 
tino  agro  stativa  habuit  :   intra  castra  quies  neces- 
saria  morbo  inplicitum  exercitum  tenuit.     Extrac-  u.  C.  289. 
tum  in  tertium  annum  bellum  est,  Q.  Fabio  et  T.  ^-  C.  463. 
Quinctio  consulibus.     Fabio  extra  ordinem,  quia  is 
victor  pacem  .(Equis    dederat,  ea   provincia   data : 
qui,  haud  dubia  spe  profectus,  famam  nominis  sui 
pacaturam  JEquos,  iegatos  in  concilium  gentis  mis- 
sos  nunciare  jussit ;   Q.  Fabium  consulem  dicere,  se  ex 
JEquis  pacem  Romam  tulisse,  ab  Roma  ^quis  bellum  jEqxiicum 
adferre,  eadem  dextra  armata,  quam  pacatam  iilis  an-^^^^^^- 
tea  dederat :  quorum  id  perfidia  et  perjurio  fiat,  Deos 
nunc  testes  esse,  mox  fore  ultores.     Se  tamen,  utcum' 
que  sit,  etiam  nunc,  pcenitere  sua  sponte  ^quos,  quam 
pati  hostilia,  malle.     Si  pceniteat,  tutum  rcceptum  ad 
expertam  clementiam  fore  :  sin  perjurio  gaudeant,  Diis 
magis  iratis,  quam  hostibus,  gesturos   bellum.     Haec 
dicta  adeo  nihil  moverunt  quemquam,  ut  legati  pro- 
pe  violati  sint,  exercitusque   in  Algidum  adversus 
Romanos  missus.     Quae  ubi  Romam  sunt  nunciata, 
indignitas    rei,    magis    quam   periculum,    considem 
alteiTim  ab  urbe  excivit :  ita  duo  consulares  exer- 
citus    ad  hostem  accessere  acie  instructa,  ut  con- 
festim  dimicarent.     Sed  quum  forte  haud  multum 
diei  superesset,  unus  ab  statione  hostium  exclamat : 
Ostentare  hoc  est,  Romani,  non  gerere  bellum :  in  noc- 
12 


172  T.   LIVIl 

U.  C.  asg.  tem  inminentem  aciem  instruitis :  longiore  luce  ad  id 
.  C  463.  fp;.^a„,e;^^  qitod  instat,  nobis  optis  est.  Crastino  die 
oriente  sole  redite  in  aciem :  erit  copia  pugnandi,  ne 
timete.  His  vocibus  irritatus  miles  in  diem  poste- 
rum  in  castra  reducitur,  longam  venire  noctem  ra- 
tus,  quae  moram  certamini  faceret.  Tum  quidem 
corpora  cibo  somnoque  curant :  ubi  inluxit  postero 
die,  prior  aliquanto  constitit  Romana  acies ;  tan- 
dem  et  ^qui  processere.  Proelium  fuit  utrimque 
vehemens  5  quod  et  Romanus  ira  odioque  pugna- 
bat,  et  ^quos  conscientia  contracti  cidpa  periculi, 
et  desperatio  futurae  sibi  postea  fidei,  ultima  audere 
et  experiri  cogebat.  Non  tamen  sustinuere  aciem 
Romanam  ./Equi :  pulsique  quura  in  fines  suos  se 
recepissent,  nihilo  inclinatioribus  ad  pacem  animis 
ferox  multitudo  increpare  duces,  quod  in  aciem, 
qua  pugnandi  arte  Romanus  cxcellat,  commissa  res 
sit.  j^quos  populationibus  incursionibusque  me- 
liores  esse ;  et  multas  passim  manus,  quam  mag- 
nara  molem  imius  exercitus,  rectius  bella  gerere. 

III.  Relicto  itaque  castris  prsesidio,  egrcssi  tanto 
cum  tumultu  invasere  fines  Romanos,  ut  ad  iirbem 
quoque  terrorcm  pertulerint :  necopinata  etiam  res 
plus  trepidatiouis  fecit,  quod  nihil  minus,  quam  ne 
vlctus  ac  prope  in  castris  obsessus  hostis  memor 
populationis  essct,  timeri  potcrat ;  agrestesque,  pa- 
vidi  incidentes  portis,  non  populationem,  nec  prae- 
donum  parvas  manus,  scd,  omnia  vano  augentes  ti- 
more,  exercitus  et  legiones  adcsse  hostium,  et  in- 
festo  agmine  ruere  ad  urbcra,  clamabant,  Ab  his 
proximi  audita  incerta,  eoque  vaniora,  ferre  ad 
alios  :  ciirsus  clamorque  vocantium  ad  arma  haud 
multum  a  pavore  captae  urbis  abessc,     Forte  ab  Al- 


LIBER  111.    CAP.  IV.  175 

jjido  Quinctius  consul  redierat  Romam,  (id  reme- 
diura  timori  fuit)  tumultuque  sedato,  victos  timeri 
increpans  hostes,  praesidia  portis  inposuit.  Vocato 
dein  senatu,  quum,  ex  auctoritate  Patrum  jusdtio 
indicto,  profectus  ad  tutandos  fincs  esset,  Q.  Ser- 
vilio  praefecto  urbis  relicto,  hostem  in  agris  non  in- 
venit.  Ab  altero  consule  res  gesta  egregie  est : 
qui,  qua  vcnturum  hostem  sciebat,  gravem  praeda, 
eoque  inpeditiore  agmine  incedentem  adgressus,  fu- 
nestam  ei  populationem  fecit.  Pauci  hostium  eva- 
sere  ex  insidiis  :  praeda  omnis  recepta  est  :  sic  fi- 
nem  justitio,  quod  quatriduum  fuit,  reditus  Quinctii 
consulis  in  urbem  fecit.  Census  deinde  actus,  et 
conditum  ab  Quinctio  histrum  :  censa  civium  ca- 
pita  centum  quatuor  millia  et  ducenta  quatuorde- 
cim  dicuntur,  prseter  orbos  orbasque,  In  jEquis 
nihil  deinde  memorabile  actum  :  in  oppida  sua  se  re- 
cepere,  uri  sua  popularique  passi.  Consul,  quum 
aUquoties  per  omnem  hostium  agrum  infesto  ag- 
mine  populabundus  isset,  cum  ingenti  laude  prae- 
daque  Romam  rediit. 

IV.  Consules  inde  A.  Postumius  Albus,  Sp.  Fu-  U.  C.  290. 
rius  Fusus.     Furios  Fusios  scripsere  quidam :  id  ad-    "    " 
moneo,  ne  quis  inmutationem  virorum  ipsorum  esse, 
quae  nominum  est,  putet.     Haud  dubium  erat,  quin 
cum  jEquis  alter  consuUun  beUum  gereret.     Itaque 
^qui  ab  Ecetranis  Volscis  praesidium  petiere  :   quo 
cupide  oblato,  (adeo  civitates  hae  perpetuo  in  Ro- 
manos  odio  certavere)  beUum  summa  vi  parabatur. 
Sentiunt  Hcrnici,  et    praedicunt   Romanis,  Ecetra- 
num  ad  yEquos  descisse  1  suspecta  et  colonia  An-  Antium 
tium-fuit,  quod  magna  vis  hominum  inde,  quum  0^-^°°"^*^^ 
pidum    captum    esset,    coufugisset   ad  ^Equos  :    is- 
13 


174 


T.  LIVII 


U.  C,  290. 
A.  C.  462. 


Furius 
Cos.  male 
rem  gerit. 


Obsidetur 
in  castris. 


que  miles  per  bellum  iEquicum  vel  acerrimus  fuit. 
Compulsis  deinde  in  oppida  iEquis,  ea  multitudo  di- 
lapsa  quum  Antium  redisset,  sua  sponte  jam  infidos 
coloTios  Romanis  abalienavit.  Necdum  matura  re, 
quum  defectionem  parari  delatum  ad  senatum  esset, 
datum  negotium  est  consulibus,  ut,  principibus  colo- 
niae  Romam  excitis,  qua:rerent,  quidnam  rei  esset : 
qui  quum  haud  gravati  venissent,  introducti  a  con- 
sulibus  ad  senatum  ita  responderunt  ad  interrogata, 
ut  magis  suspecti,  quam  venerant,  dimitterentur. 
Bellum  inde  haud  dubium  haberi.  Sp.  Furius,  con- 
sulum  alter,  cui  ea  provincia  evenerat,  profectus  in 
.^quos,  Hernicorum  in  agro  popidabundum  ho- 
stem  invenit ;  ignarusque  multitudinis,  quia  nus- 
quam  universa  conspecta  fuerat,  inparem  copiis  ex- 
ercitum  temere  pugnae  commisit  :  primo  concursii 
pulsus  se  in  castra  recepit :  neque  is  finis  periculi 
fuit :  namque  et  proxima  nocte  et  postero  die  tanta 
vi  castra  sunt  circumsessa  atque  obpugnata,  ut  ne 
nnncius  qnidem  inde  mitti  Romam  posset.  Her- 
nici,  et  male  pugnatum,  et  consulem  exercitumque 
obsideri,  nunciaverunt  :  tantumque  terrorem  incus- 
sere  Patribus,  ut  (qus?  forma  senatusconsulti  ultimae 
semper  necessitatis  habita  est)  Postumio  alteri  con- 
sulum  negotium  daretur,  Videre  ne  qidd  respt(hUca 
detrhnenti  caperet.  Ipsum  consulem  Romae  manere 
ad  conscribendos  omnes,  qui  arma  ferre  possent, 
optimum  visum  est;  pro  consule  T.  Quinctium  sub- 
sidio  castris  cum  sociali  excrcitu  mitti  :  ad  eiun  ex- 
plendum  Latini,  Hcrnicique,  et  colonia  Antium  dare 
Quinctio  subitarios  milites  (ita  tum  repentina  auxi- 
lia  adpellabant)  jussi. 

V.   Multi   per  eos  dies  motus   multique  inpetus 


LIBER  III.    ^AP.  V.  1515 

hinc  atque  illinc  facti,  quia,  superante  multitudine,  U.  C.  a^Q. 
hostes  carpere  multifariam  vires  Rpmapas,  \it  nQn  '  ' 
subfecturas  ad  omnia,  adgi-essi  sunt :  simul  castra 
obpugnabantur,  siniul  pars  exercitus  ad  populan- 
diim  agrum  Romanura  missa,  urbemque  ipsam^  si 
qua  fortuna  daret,  tentandam.  L.  Valerius  ad  prse- 
sidium  urbis  relictiis  3  consul  Postumius  ad  arcen- 
das  populationes  finium  missus.  Nihil  remissum  ab 
uUa  parte  curae  aut  laboris  :  vigiliae  in  urbe,  statio- 
nes  ante  portas,  praesidiaque  in  muris  disposita,  et, 
quod  necesse  erat  in  tanto  tumultu,  justitium  per 
aliquot  dies  servatum.  Interirn  in  eastris  Fui'jus 
consul,  quum  primo  quietus  obsidionem  passus  es- 
set,  in  incautum  hostem  decumana  porta  erupit^  et, 
quum  persequi  posset,  inetu  substitit  ne  qua,  ex 
parte  altera,  in  eastra  vis  fieret,  Furium  legatum 
(frater  idem  consulis  erat)  longius  extulit  cursus  : 
nec  suos  ille  redeuntes,  pei'sequendi  studio,  neque 
hostium  ab  tergo  incursumvidit :  ita  exclusus,  mul- 
tis  sspe  frustra  conatibus  captis,  ut  viam  sibi  ad 
castra  faceret,  acriter  dimicans  cecidit.  Et  consul, 
uuncio  circumventi  fratris  conversus  ad  pugnam, 
dum  se  temere  magis,  quam  satis  caute,  in  mediam 
dimicationem  infert,  vulnere  accepto,  aegre  ab  cir- 
cumstantibus  ereptus,  et  suorum  animos  tm"bavjt, 
et  ferociores  hostes  fecit :  qui,  caede  legati  et  con- 
sulis  vulnere  accensi,  nulla  deinde  vi  sustineri  po- 
tuere,  quum  compulsi  in  castra  Romani  rursus 
obsiderentur,  nec  spe,  uec  viribus  pai-es  :  venisset- 
que  in  periculum  summa  rerum,  ni  T.  Quinctius  pe- AT.Quinc- 
regrinis  copiis  cum  Latino  Hernicoque  exercitu  sub-  ''°  l't)era- 
veuisset.  Is,  intentos  in  castra  Romana  ^quos  le- 
gatique  caput  ferociter  ostentantes  ab  tergo  ador- 
14 


176  T.  LIVII 

U.C.  Q90.  tus,  simul  arl  signum  a  se  procul  editum  ex  castris 

A.  C  462.  .  _  * 

eruptione  facta,  magnam  vim  hostium  circumvenit, 
Minor  caedes,  fuga  effusior  ^quorum  in  agro  fuit 
Romano  :  in  quos  palatos,  praedam  agentes,  Postu- 
mius  aliquot  locis,  quibus  opportuna  inposuerat 
praesidia,  inpetum  dedit  :  ii  vagi,  dissipato  agmine 
fugientes,  in  Quinctium  victoremj  cum  saucio  con- 
sule  revertentera,  incidere.  Tum  considaris  exer- 
citus  egregia  pugna  consiJis  vulnus,  legati  et  cohor- 
tiura  ultus  est  caedem.  Magnae  clades  ultro  citro- 
que  illis  diebus  et  inlatse  et  acceptae.  Difficile  ad  fi- 
dem  est  in  tam  antiqua  re,  quot  pugnaverint  ceci- 
derintve,  exacto  adfirmare  numero  :  audet  tamen 
Antias  Valerius  concipere  summas.  Romanos  ce- 
cidisse  in  Hernico  agro  quinque  millia  ac  trecentos: 
cx  praedatoribus  ./Equorum,  qui  populabundi  in  fi- 
nibus  Romanis  vagabantur,  ab  A.  Postumio  con- 
sule  duo  millia  et  quadringentos  caesos  :  ceteram 
multitudinem,  praedam  agentem,  quae  inciderit  in 
Quinctium,  nequaquam  pari  defunctam  esse  caede : 
interfecta  inde  quatuor  millia,  et,  exsequendo  sub- 
tiliter  numerum,  ducentos,  ait,  et  triginta.  Ut  Ro- 
mam  reditum  et  justitium  reraissum  est,  coehim  vi- 
sum  est  ardere  plurimo  igni  ;  portentaque  aUa  aut 
obversata  ocuHs,  aut  vanas  exterritis  ostentavere 
species.  His  avertendis  terroribus  in  triduum  fe- 
riae  indictae,  per  quas  omnia  delubra  pacem  Deum 
exposcentium  virorum  muUerumque  turba  inplcban- 
tur.  Cohortes  inde  Latina;  Hernicieque  ab  senatu, 
gratiis  ob  inpigram  militiam  actis,  remiss*  domos. 
Antiates,  niille  milites,  quia  scrum  auxiliam  post 
proeUum  veuerant,  prope  cum  ignomiuia  dimissi. 
VI.  Comitia  iude  habita  :   creati  consules  L.  JR- 


LIBER   III.    CAP.  VI.  177 

butius,    P.  Servilius    Kalendis    Sextilibus,    ut   tunc  U.  C.  291. 
.         ,  I  .        •  .      i~>       A-  C.  461. 

pnncipium  anni  agebatur,  consulatum  ineunt.    ura- 

Tc  tempus  et  tbrte  annns  pestilens  erat  urbi  agris- 

quc,  nec  hominibus  magis,  quam  pecori  j.  et  auxere 

vim  morbi,  terrore  populationis  pecoribus  agresti- 

busque  in  urbem  acceptis.     Ea  conluvio  mixtorum  Pcstis 

omnis  generis  animantium  et  odore  insolito  urba- 

nos,  et  agrestem,  confertum  in  arta  tecta,  aestu  ac 

vigiliis  angebat,  ministeriaque  in  vicem  ac  contagio 

ipsa  vulgabant   morbos.     Vix  instantes  sustinenti- 

bus  clades  repente  legatl  Herniei  nunciant,  in  agro 

suo  ^E<iuos  Volscosque  conjunctis  copiis  castra  po- ^qui  et 

suisse  :   inde  exercitu  ingenti  fines  suos  ^^^populari.  ^^"j^^^'^.^'^ 

PrBeterquam  quod    infrequens    senatus    indicio  erat 

sociis,  adflictam  civitatem  pestilentia  esse,  moestum 

etiam  responsum  tulere  .•  ut  pcr  se  ipsi  Hernici  cum 

Latinis  res  snas  tutarentar.      Urbeni  Romanam  siibita 

Devm  ira  nwrbo  populari.     Si  qua  ejiis  mali  quies  ve- 

niat,  ut  anno  ante,  ut  semper  alias,  sociis  ojjem  latu- 

ros.     Discessere  socii,  pro  tristi  nuncio   tristiorem 

domum  referentes  ;   quippe  quibus  per  se  sustinen- 

dum   bellum   erat,  quod  vix  Romanis  fulti  viribus 

sustinuissent.     Norv   diutius    se    in   Hernico   hostis 

continmt :   pergit  inde  infestus  in  agros  Romanos, 

etiam  sine  belli  injxiria  vastatos,     Ubi  quum  obvius 

nemo,    ne    inermis    quidem,    fieret,    perque    omnia, 

non  praesidiis  modo  deserta,  sed  etiam  cultu  agre- 

sti,  transirent ;  pervenere  ad  tertium  lapidem  Ga- 

bina  via.     Mortuus  ^^Ebutius  erat  Romanus  consul  • 

collega  ejus  Servilius   exigua   in  spe  trahebat  ani- 

mam  :    adfecti    plerique    principum,   Patrum  major 

pars,    militaris  fere   a;tas  onmis  :   ut  non  modo   ad 

expeditiones,  queis  in  tanto  tumultu  res   poscebatj 

15 


lyS  T.  Livir 

U.  C.  29i.sed  vik   ad   iquietjas   stationes   viribus    subficerent. 
A.  C.  461.  ,_  .   .,• 

Munus  vigiliarum  senatbres,  qui  per  aetatem  ac  va- 

letudinem  poterafit,  per  se  ipsi  obibant:  circuitio  ac 

cura  aedilium  plebei  erat :   ad  eos  summa  rerum  ac 

majestas  consularis  imperii  venei'at. 

VII.    Deserta   omuia,  sine    capite,    sine  viribus, 

Dii  praesides  ac  fortuna  urbis  tutata  est,  quae  Voi- 

^cis  vEquisque,    praedonum    potius    mentem,  quam 

hostium,  dedit :   adeo  enim  nulla  spes  non  potiundi 

"toodo,  sed  ne  adeundi  quidem  Romana  moenia,  ani- 

mds  eorum  cepit,  tectaque  procul  visa  atque  inmi- 

nentes   tumuli   avertere   mentes    eorum ;    xit,   totis 

passim  castris  fremitii  orto,  quid  in  vasto  ac  deserto 

agro  inter  tabem  pecorum  hominumque  desides  sine 

prceda  tempus  tererenf,  quum  integra  loca,  Tuscula- 

num  agrum,  opimum  copiis,  petere  possent  P  signa  re- 

■pente  convellerent,  transversisque  itineribus  per  La- 

"vicanos  agros  in  Tusculanos  coUes    transirent :  eo 

Tis  omnis  tempestasque  belli  conversa  est,     Interim 

Hernici  Latinique,  pudore  etiam,  non  misericordia 

solum,  moti,  si  nec  obstitissent  communibus  hosti- 

b«s,  infesto  agmine  Romanam  urbem   petentibus, 

nec  opem  uUam  obsessis  sociis  ferrent,  coiijuncto 

exercitu  Romam  pergunt.     Ubi  quum  hostes  non 

invenissent,  secuti  famam    ac  vestigia,  obvii   fiunt 

Latinos        descendentibus  ab  Tusculano  in  Albanam  vallem  : 

ibi  haudquaquara  aequo  proelio  pugnatum  est,  fides- 

qne  sua  sociis  parum  feiix  in  prsesentia  fuit.     Haud 

minor  Romie  fit  morbo  strages,  quam  quanta  ferro 

sociorum   facta  erat :  consul,  qui   unus   supererat, 

moritur  :  mortui  et  alii  clari  viri,  M.  Valerius,  T. 

Virginius  Rutilus,    augures ;    Ser.  .Sulpicius,   curio 

uaximus  :  et  per  ignota  capita  latc  evagata  est  vis 


LIBER  III.    PAf.  Vm.  179 

morbi  :  inopsque  seiiatus  auxilii  humani,  ad  Deo^ 

populum  ac  vota  vertit :  jussi  cum  conjugibus  ac 

liberis  supplicatum  ii'e,  pacemque  exposcere  Deum. 

Ad  id,  cjuod   sua  quemque  mala  cogebantj  aucto- 

ritate  publica  evocati,  orania  dehxbra  inplent :  sti'a- 

ti£   passim  matres,   crinibus    templa  verrentes,  ve- 

niam  irarum  coelestium,  finemque  pesti  exposcunt. 

VIII.  Inde  paullatimj  seu  pace  Deum  inpetiata, 

seu  graviore  tempore  anni  jam  circumactOj  defunc- 

ta  raorbis  corpoi"a  salubriora  esse  incipere  :  versis- 

que  animis  jam  ad  publicam  curam,  quum  aliquot 

interregna  exissent,  P,  Valerius  Publicola  teitio  die,  U.  C.  292. 
.    .       ^  ,  .  T     T  A.  C.  460. 

quam  interregnum  mierat,  consuies  creat  JL.  Jjucre- 

tium  Tricipitinum  et  T.  Veturium  Geminum ;  sive 

ille  Vetusius  fuit.     Ante  diem  tertium  Idus  Sextiles 

consulatum  ineunt,  jam  satis  valida  civitate,  ut  non 

solum  arcere  bellum,  sed  ultro  etiam  inferre  posset. 

Igitur  nunciantibus  Hernicis,  in   fines   suos  trans- 

cendisse  bostes,  inpigre  promissum  auxilium  :   duo 

consulares    exercitus    scripti.      Veturius    missus    iu 

Volscos  ad  bellum  ultro  inferendum.     Tricipitinus,  Volsci  prae- 

populationibus   arcendis    sociorum    agro  obposituSj 

non  iiltra,  quam  in  Hernicos,  procedit.     Veturius 

primo  proelio  hostes  fundit  fiigatque.     Lucretium, 

dum   in  Hernicis  sedet,  praedonum  agmen  fefellit, 

supra  montes  Praenestiuos  ductum,  inde  demissum 

in   campos.     Vastavere   agros    Prsenestinum  Gabi- 

numque  :  ex  Gabino  in  Tusculanos  flexere  colles  : 

urbi  quoque  Romae  ingens  praebitus  terror,  magis 

jn  re  subita,  quam  quod  ad  arcendam  vim  parum 

virium  esset.     Q.  Fabius  praeerat  urbi  :  is,  armata 

juventute,    dispositisque   praesidiis,    tuta   omnia   ac 

trauq^uiila  fecit.     Itaque  hostes,  praeda  ex  prosimis 

16 


l8o  T.  LIVII 

U.  C.  292.  locis  rapta,  adpropinquare  uvbi  non  ausi,  quum  cir- 
cumacto  agmiue  redirent,  quanto  longius  ab  urbe 
hostium  abscederent,  eo  solntiore  cura  in  Lucre- 
tium  incidunt  consulem,  jam  ante  exploratis  itine- 
ribus  suis  instriictum,  et  ad  certamcn  intentum. 
Igitur,  prseparatis  animis,  repentino  pavore  percul- 
sos  adorti,  aliquanto  pauciores  multitudinem  ingen- 
tem  fundunt  fiigantque  3  et  compulsos  in  cavas  val- 
les,  quum  exitus  haud  in  facili  essent,  circumve- 
Csesi.  niunt.  Ibi  Volscum  nomen  prope  deletum  est  : 
tredecim  millia  quadringentos  septuaginta  cecidisse 
in  acie  ac  fnga,  mille  ducentos  quinquaginta  vivos 
captos,  signa  viginti  septem  miiitaria  relata,  in  qui- 
busdara  annalibus  invenio  ;  ubi  ctsi  adjertum  ali- 
quid  numero  sit,  magna  ccrte  caedcs  fait.  Victor 
consul,  ingenti  praeda  potitus,  eadem  in  stativa  re- 
diit.  Tum  consules  castra  conjimgunt :  et  Volsci 
jEciuique  adflictas  vires  suas  in  unum  contulere, 
Tertia  illa  pugna  co  anno  fuit  :  eadem  fortuna  vic- 
toriam  dedit  :   fusis  hostibus,  etiam  castra  capta. 

IX.  Sic  rcs  Romana  in  antiquum  statum  rcdiit  • 
secuudijeque  belli  res  extemplo  urbanos  motus  ex- 
LexTe-  citaverunt.  C.  TcrentilUis  Ar.-a  tribunus  plebis  eo 
rentilla.  jjujjo  fyjt .  js^  consulibus  absentibus,  ratus  locum 
tribuniciis  actionibus  datum,  per  aliquot  dies  Pa- 
trum  superbiam  ad  plebem  criminatus,  maxiine  in 
consulare  impcrium,  tam(|uam  nimium,  ncc  tolera- 
bilc  liberae  civitati,  invehebatur  :  Nomine  adm  ian~ 
tJim  minus  invidionum,  re  ipsa  prope  atrocius,  quani 
regium,  esse.  Quippe  duos  pro  uno  domino  aaeptos, 
inmoderata,  injinita  potestate :  qui,  soluti  atque  effrc- 
nati  Ipsi,  omnes  metus  legum  omniaquc  supplicia  ver- 
tcreut  in  plcbem.     Quce  tie  ceterna  iUis  licentia  sit,  le- 


LIBER  III.    CAP.  IX.  l8l 

gem  se  pronvilgaturum,  ut  quinque  viri  creentur  legi-  u,  C.  292. 
bus  de  imperio  consulari  scribendis.  Quod  populus  in  se  ^'  ^'  ^^^' 
jus  dederit,  eo  consulem  usurum  :  non  ipsos  libidinem 
ac  licentiam  suam  pro  lege  hahituros.  Qua  promul- 
gata  lege,  quum  titnerent  Patres,  ne,  absentibus 
consulibus,  jugum  acciperent,  senatus  a  praefecto 
urbis  Q.  Fabio  vocatur  :  qui  adeo  atrociter  in  ro- 
gationem  latoremque  ipsum  est  invectus,  ut  nihilj 
si  ambo  consnles  infesti  circumstarent  tribunum, 
relictum  minarum  atque  terroris  sit  :  Insidiatuin 
eum,  et  tempore  capto  adortum  rempublicam.  Si 
quem  similem  ejm  priore  anno,  inter  morbum  bellum- 
que,  irati  Dii  tribunum  dedissent,  non  pofuisse  sisti. 
Mortuis  duobus  consulihus,  jucente  cegra  civitate  in  con- 
luvione  omnium  rerum,  ad  tollendum  e  republica  con- 
siilare  imperium  laturum  leges  fuisse ;  ducem  Volscis 
j^qitisque  ad  obpugnandam  urbem  futurum.  Quid 
tandem  ?  illi  non  licere,  si  quid  consutes  superbe  in 
(diqiiem  civium  aut  crudeliter  fecerint,  diem  dicere  ? 
accusare  his  ipsis  judicibus,  quorum  in  aliqvem  seevi- 
tum  sit  9  Non  illud  con^ulare  impeiium,  sed  tribuni- 
ciam  potestatem  invisam  intolerandamnue  facei'e :  quam 
pacaiam  reconciliatamque  Patribus  de  integro  in  an- 
tiqua  redigi  mala :  neque  illum  se  deprerari,  quo  mi- 
71US  pjergat,  ut  cccperit.  Fos,  in(|uit  Fabius,  ccteri 
tribuni,  oramus,  ut  primum  omnium  cogitetis,  potes- 
tatem  istavi  ad  singulorum  auxilmm,  non  ad  perni- 
ciem  universorum,  comparatam  esse :  tribunos  plebis 
vos  creatos,  non  hosfes  Patribus.  Nokis  niiscrum,  in- 
vidiosum  vobis  est,  desertam  rempiddicain  invadi :  non 
jus  vestrum,  sed  invidiam,  mimieritis.  Jgite  cum  col- 
lega,  ut  rem  integram  in  adventum  consnlum  diffe- 
rat ':   ne   ^qui    quidem   ac    Volsci,   morbo   absumtis 


iSa  T.  Livii 

priore  anno  consuUbtts,  crudeli  superboque  nobrs  helh 
institere.  Agunt  cum  Terentillo  tribuui  :  diiata- 
qtie  in  speciem  actione,  re  ipsa  sublataj  consules 
extemplo  arcessiti. 

X.  Lucretius  ctim  ingenti  praeda,  majore  multo 
gloria  rediit  :  et  auget  gloriam  adveniens,  exposita 
omni  in  campo  Martio  praeda,  ut  suum  quisque  per 
tridvmm  cognitum  abduceret:  reliqua  vendita,  qui- 
bus  domini  non  exstitere.  Debebatur  omnium  con- 
Bensu  consuli  triumpbus  :  sed  dilata  res  est,  tribuno 
de  lege  agente:  id  antiquius  consuli  fuit.  Jactata 
per  aliquot  dies  quum  in  senatu  res,  tum  ad  popu- 
lum  cst  :  cessit  ad  ultimum  majestati  consulis  tri- 
bunus,  et  destitit :  tum  imperatori  exercJtuiqoe  bo- 
Lucretius  nos  suus  redditus.  Trium^bavit  da  Volscis  ^^jujs- 
triumphat.  q^g  .  triumphantem  secutae  suiE  legiones  :  alteri 
consuli  datum,  ut  ovans  siue  militibus  urbem  in- 
iret.  Anno  deinde  insequenti  lex  Terentilla,  ab 
toto  relata  collegio,  novos   adgressa  consules  est : 

U.  C.  293.  erant  consules  P.  Volumnius,   Ser.  Sulpicius.     Eo 

A.  C.  439.  ,  ,  .  *  •  *• 

anno  coelum  ardere  visum  ;  terra  mgenti  concussa 

motu  est :  bovem  locutam,  cui  rei  priore  anno  fides 

non  fuerat,  creditum.     Inter  alia  prodigia  et  car- 

nem  pluit:  quem  inibrem  ingens  numerus  avium  in- 

tervolitando  rapuisse  fertur  :   quod  intercidit,  spar- 

sum  ita  jacuisse  per  aliquot  dies,  ut  nihil  odor  mu- 

taret.     Liibri  per  duumviros  saerorum  aditi  :  peri- 

cula  a  conventu  alienigenarum  praidicta,  ne  qui  in 

loca  summa  urbis  inpetus,  caedesque  inde  fierent  : 

inter  cctera  uionitum,  ut  seditionibus  abstineretur. 

Id  factum  ad  inpediendam  legem,  tribuni  crimina- 

bantur,  ingenscjue  adcrat  certamen.     Ecce^(ut  idem 

in  singulos  auuos  orbls  vQlverctur)  Ueruici  mm- 


LIBER  III.    CAP.  XI.  183 

ciant,  Volscos  et  ^quos,  etsi  adcisae  res  sint,  re-  U.  C.  293. 

ficere  exercitus  ;  Antii  summam  rei  positam  ;  Ece-i;*,    .^^^' 
'  ,  ,    ^  '  Volsci  et 

ti-ae  Antiates  colonos  palam  concilia  facere :  id  ca-  ^Equi  bel- 

put,  eas  vires  belH  esse.     Ut  haec  dicta  in  senatu     ™  instau- 

ranc 
sunt,   delectus   edicitur :   consules   belli  administra- 

tionem  inter  se  dispartiri  jussi,  alteri  ut  Volsci,  al- 

teri   ut  .iiiqui   provincia  esset.     Tribuni   coram    in 

foro  personare,  Fabulam  conipositam  Jolsci  belli,  Her- Conten- 

nicos  ad  partes  paratos :  jam  rte  virtute  quidem  premi  '°"^.^    °* 

libertatem  populi  Romani,  sed  arte  eludi :  quia,  occi- 

dione  prope  occisos  Volscos  et  JEquos  movere  sua  spntite 

arma  posse,  jam  Jidcs  abierit,  novos  hostes  quieri :  co- 

loniam  fidam,  propinquam,  infamem  fieri :  bellum  in-     ■ 

noxiis  Antvitibus  indici,  geri  cum  plebe  Romana:  quam, 

oneratam  armis,  ex  tirbe  prcecipiti  agmine  acturi  essent, 

eisilio  et  relegatione  civium  ulcucentes  trihunos.     Sic, 

ne  quid  aliud  actum  putent,  victam  legem  esse;  nisi, 

dum  in  integro  res  sit,  dum  domi,  dum  iogati  sint,  ca- 

veant,  ne  possessione  urbis  pellantur,  ne  jugum  acci- 

^iant.     Si  anitnus  sit,  non  defore  auxilium  :  consentire 

omnes  tribunos :   nullum   terrorem   externum,    nullum 

periculum  esse.     Cavisse  Deos  priore  anno,  tit  tuto  li- 

bertas  defendi  posset.     Haec  tribuni. 

XI.  At  ex  parte  altera  consules  in  conspectu  eo- 

rum,  positis   scUis,  delectum  habebant :   eo  decur- 

runt  tribuni,  concionemque   secum  trahunt :   citati 

pauci,  velut   rei  experiundse  caussa :    et  statim  vis 

coorta.     Quemcumque  lictor  jussu  eonsulis  prehen- 

disset,  tribunus  mitti  jubebat :  neque  suum  cuique 

jus  modum  faciebat,  sed  virium  spe  et  manu  obti- 

nendum  erat,  quod  intenderes.     Quemadmodum  tK 

tribitni  gessi^sent  in  piohibondo  detectu,  sic  Patres 

in  legCj  quae  per  omnes  comitiaiea  dies  ferebatur. 


Guinctius. 


184  T.  LIVIl 

U.  C.  293  mptdicnda  gerebant.  Initium  erat  rixae,  quuni  dis- 
■  *  ^"  cedere  pcpulnin  juss'ssent  tribuni,  quod  Patres  se 
submoveri  haud  sinebaut :  nec  fere  seniores  rei  ia- 
tererant ;  quippe  quae  non  consilio  regenda,  sed 
perniissa  temeritati  audaciaeque  esset.  Multum  et 
consules  se  abstinebant,  ne  cui  in  conluvione  rerum 

Kaeso  majestatera  suam  contumelise  obferrent.     Kjbso  erat 

Quinctius,  ferox  juvenis,  qua  nobilitate  gentis,  qua 
corporis  magnitudine  et  viribus  :  ad  ea  rnunera, 
data  a  Diis,  et  ipse  addiderat  multa  belli  decora, 
facundiamque  in  foro  ;  ut  nemo,  non  lingua,  non 
manu,  promtior,  in  civitate  haberetur.  Hic,  quum 
in  medio  Patrum  agmine  constiti^set,  eminens  inter 
alios,  velut  onines  dictaturas  consulatusque  gerens 
in  voce  ac  virihus  sviis,  mius  inpetus  tribimicios  po- 
pularcsque  procellas  sustinebat.  Hoc  duce,  SEepe 
pulsi  foro  tribuni,  fusa  ac  fugata  plebs^  est  :^  qui  ob- 
vius  fuerat,  mulcatus  nudatusque  abibat  :  ut  satis 
adpareret,  si  sic  agi  liceret,  victam  legem  esse. 
Tum,  prope  jam  perculsis  aliis  tribunis,  A.  Virgi- 
nius,  ex  collegio  unus,  K«soni  capitis  diem  dicit. 

Ei  dies  Atrox  ingenium  accenderat  eo  facto  magis,  quam 
conterruerat  :  eo  acrius  obstare  !egi,  agitare  ple- 
bem,  tribunos  vclut  justo  persequi  bello.  Accusa- 
tor  pati  reum  ruere,  invidiieque  flammam  ac  mate- 
riam  criminibus  suis  subgcrere  :  legem  interim,  non 
tam  ad  spem  perterendi,  quam  ad  lacesscndam  K*- 
sonis  temeritatem,  ferre.  Ibi  niulta,  siepe  ab  ju- 
ventute  inconsulte  dicta  facta([ue,  in  unius  Kieso- 
nis  suspectum  incidunt  ingenium  :  tamen  lcgi  re- 
sistebatur.  Kt  A.  Yirginius  idemtidcm  pkbi :  Ec- 
(juid  scntitis  jam,  vos,  Quirites,  Kwsonem  simul  civim 
et  legem,  quam  cupitis,  habere  non  posse  ?  Quamquam 


dicitur. 


L 

LIBER  III.    CAP.  Xir.  185 

fuid  ego  legem  loquor  9  libertati  obstat,  omnes  Tar-  U.  C.  293. 
quinios  stiperbia  exsuperat.     Exspectate,   dum  consuV 
aut   dictator  Jiat,  quem  privatum  viribus  et  audacia 
regnantem  videtis.     Adsentiebantur   multij   pulsatos 
se  querentes,  et  tribunum  ad  lem  peragendam  ul- 
tro  incitabant. 

XII.  Jam  aderat  judicio  dies,  adparebatque,  vulgo 
homines  in  damnatione  Kaesonis  libertatem  agi  cre- 
dere  ;  tum  demum  coactus  cum  mnlta  indignitate 
prensabat  singulos  :  sequebantur  necessarii,  princi- 
pes  civitatis.  T.  Quinctius  Capitolinus,  qui  ter  con- 
sul  fuerat,  quum  multa  referrct  sua  familiaeque  de- 
cora,  adfirmabat :  neqiie  in  Quinctia  gente,  neque  in 
civitate  Romana  tantam  indolem  tam  matune  virtutis 
umquam  exstitisse.  Suu7n  primum  militem  fuisse,  se 
scepe  vidente  pugnasse  in  hostem.  Sp.  Furius,  missum 
ab  Quinctio  Capitolino  sibi  eum  in  dubiis  suis  rebus  ve- 
nisse  subsidio :  neminem  unum  esse,  cujus  magis  opera 
putet  rem  restitutam.  L.  Lucretius,  consul  anni 
prioris,  recenti  gloria  nitens,  suas  laudes  partici- 
pare  cum  Kaesone,  memorare  pugnas,  referre  egre- 
gia  facinora,  nunc  in  expeditionibus,  nunc  in  acie : 
suadere  et  monere,  juvenem  egregium,  instructum  na- 
turcE  furtunceque  omnibus  bonis,  maximum  momentum 
rerum  ejus  civitafis,  in  quamcumque  venisset,  siium, 
quam  alienum,  mallent  civem  esse.  Quod  obfendat  iri 
eo,  fervorem  et  audaciam  cetatem  quotidie  auferre ; 
quod  desideretur  consilium ;  id  in  dies  crescere.  Se- 
nescentihus  vitiis,  maturcscente  virtute,  sinerenf  tan- 
tum  virum  senem  i}i  civitate  feri.  Pater  inter  hos 
L.  Quinctius,  cui  Cincinnato  cognomen  erat,  non 
iterando  laudes,  ne  cumularet  invidiam,.sed  veniam 
errori   atque    adole^iceiitiae   petpndo,    sibi,   qui  noa 


j86  T.  LIVII 

U.  C  293.  dicto,  non  facto  quemqnam  obferidisset,  ut  condo- 

'    '  *^^'  narent  filium,  orabat.     Sed  alii  aversabantur  pre- 

ces,    avit   verecundia,    aut   metu  :    alii,    se   suosque 

mulcatos  qnerentes,  atroci  responso  judicium  suum 

prseferebant. 

XIII.  Preme])at  reum,  praeter  vulgatam  invidiam, 
crimen  unum  ;  quod  M.  Volscius  Fictor,  qui  ante 
aliquot  annos  tribunus  plebis  fuerat,  testis  exstite- 
rat,  Se  haud  multo  post,  quam  pestilentia  in  urbe  fu- 
erat,  in  juvenfutem,  grassantem  in  Subura,  bicidisse : 
ibi  rixam  natam  esse,  fratremque  suum  majorem  natu, 
necdum  ex  morbo  satis  validum,  pvgno  ictum  ab  Kce- 
sone  cecidisse  semianimem.  Inter  manus  domum  ab- 
latum,  moi-tuumque  inde  arbitrari,  nec  sibi  rem  exsequi 
tam  atrocem  per  consules  superiorum  annorum  licuisse. 
Haec  Volscio  clamitante,  adeo  concitati  homines 
sunt,  ut  haud  multum  abfuerit,  quin  inpetu  populi 
Kaeso  interiret.  Virginius  adripi  jubet  hominem, 
et  in  vincula  duci  :  patricii  contra  vi  resistunt.  T. 
Quinctius  clamitat,  Cui  rei  capitalis  clies  dicta  sit,  et 
de  quo  futurum  prope  diem  judicium,  eum  indemna- 
tum  indicta  caussa  non  debere  violari.  Tribunus  sup- 
plicium  negat  sumturum  se  de  indemnato  ;  servaturum 
tamen  in  vinculis  esse  ad  judicii  diem  :  ut,  qui  homi- 
nem  necaverit,  de  eo  supplicii  siimendi  copia  populo 
Romano  Jiat.  Adpellati  tribuni  medio  dccreto  jus 
auxilii  sui  expediunt  :  in  vincula  conjici  vetant : 
sisti  reum,  pcciniiamque,  nisi  sistatur,  populo  pro- 
mitti,  placere  pronunciant.  Summam  pecuniae  quan- 
tam  aequum  esset  promitti,  venicbat  in  dubium :  id 
ad  scnatum  rejicitur.  Reus,  duui  consulerentur  Pa- 
tres,  retentus  in  publico  est  :  vades  dare  placuit  : 
unum  vadem  tribus  millibus  aeris  obligarunt  :  quot 


LIBER  III.    CAP.  XIV.  187 

{laventur,  pevmissuni  tvibunis  est  :   decem  finierunt :  U.  C.  293. 

tot  vadibus  accusator  vadatus  est  veum.     Hic  pri- 

mus   vades    publicos   dedit  :   dimissus   e  fovo  nocte 

pvoxima   in  Tuscos  in    exsilium  abiit.     Judicii   die  Kaeso  in 

ciuum  excusavetuv  solum  vevtisse  exsilii  caussa,  ni-  ^•'siuum 

.....  ^bit. 

hilominus  Vivginio  comitia  habente,  collegae  adpel- 

lati    dimiseve    concilium  :    pecunia    a   patve    exacta 

cvudelitev,  ut,  divenditis  omnibus  bonis,  aliquamdiu 

tvans  Tibevim,  veluti  relegatus,  devio  quodam  tu- 

guvio  vivevet. 

XIV.  Hoc  judicium  et   pvomulgata  lex  exevcuit 

civitatem  :   ab    extevnis    avmis  otium  fuit.     Quum, 

velut  victoves,  tvibuni,  pevculsis   patvibus  Kfesonis 

exsilio,   pvope   pevlatam  esse  credevent   legem,   et, 

quod  ad  seniores  Patvum  pevtinet,  ccssissent   pos- 

sessione  reipubiicse  :  juniores,  id  maxime  quod  Kae-  Sodalium 

T   ,-         r  •.  •         •         1  i_  •    Kcesonis 

sonis  sodahum  tuit,  auxere  iras  ni  plebem,  non  mi-  temperata 

nuevunt  animos  :   sed  ibi  pluvimum  profectum  est,  comitate 

quod  modo  quodam  temperaveve  inpetus  suos.  Quum 

pvimo    post  Kaesonis  exsilium  lex  coepta  fevri  est, 

instructi   paratique  cum  ingenti  clientium  exercitu   , 

sic    tribunos,    ubi    primum    submoventes    pvwbuere 

caussam,   adovti  sunt,   ut  nemo   unus   inde    pvseci- 

puum    quidquam    gloriae   domum  invidiaeve   ferretj 

njille  pro  uno  Kaesones  exstitisse^plebes  quereretur. 

Mediis  diebus,  quibus  tribuni  de  lege  non  agerent, 

nihil  eisdem  illis    placidius  aut   qnietius   erat  :  be- 

nigne  salutare,  adloqui  plebis  homines,  domum  in- 

ritai-e,  adesse  in  foro,  tvibunos  ipsos  ceteva  pati  sine 

intevpellatione  conciiia  habeve :  numquam  uUi,  ne- 

que  publice,  neque  pvivatim,  truces  esse,  nisi  quum 

de  lege"agi  coeptum  esset.     Alibi  popularis  juventus 

erat :  nec  cetera  modo  tribuni  tranquiilo  peregere  j 


108  T.  LIVII 

sed  refecti  qiioque  in  insequentem  annum  :  ne  to- 
ce  quidem  incommoda,  nednm  ut  ulla  vis  fieret, 
paullatirn  permulcendo  tractandoque  mansuefece- 
rant  plebem.  His  per  totum  annum  artibus  lex 
elusa  est, 
U.  C.  294.       XV.  Accipiunt  civitatem  placidiorem  consules  C, 

A    C    4SR 

Claudius,  Appii  filius,  et  P.  Valerius  Publicola.  Ni- 
hil  novi  novus  annus  adtulerat :  legis  ferendae  aut 
accipiendae  cura  civitatem  tenebat.  Quantum  ju- 
niorcs  Patrum  plebi  se  magis  insinuabant,  eo  acrius 
contra  tribuni  tendebant,  ut  plebi  suspectos  eos  cri- 
minando  facerent.  Conjurationem  factam,  Kce.sonera 
RomiE  esse :  inr^rjiclendorum  tribunorum,  trucidand/E 
plehis  consilia  inita.  Id  negotii  datum  ab  senioribvts 
Patmm,  ut  juventus  tribuniciam  potestatem  e  repub- 
lica  tolleret,  formaque  eadem  civitatis  esset,  quce  ante 
Saaum  montem  occuputum  fuerat.  Et  ab  Volscis  et 
^quis  statum  jam  ac  prope  sollemne  in  singulos 
annos  bellum  timebatur  :  propiusque  aliud  novum 
malum,  necopinato  exortum.  Exsules  servique,  ad 
quatuor  miilia  hominimi  et  quingenti,  duce  Ap, 
Herdonius  Herdonio  Sabino,  nocte  Capitolium  atque  arcem 
occupat  occupavere.  Confestim  in  arce  facta  ciedes  eorum, 
qui  conjurare  et  simul  capere  arma  noluerant :  alii 
inter  tumnltum  p^*2ecipites  pavore  in  forum  devo- 
lant:  alternae  voces,  Ad  arma,  et  Hostes  in  urbe  sunt, 
audiebantur.  Consules  et  armare  plcbem,  et  iner- 
mem  pati  timebant.  Incerti,  quod  malum  repcnti- 
num,  externum  an  intestinum,  ab  odio  plchis,  an 
ab  servili  fraude,  urbera  invasisset,  scdabant  turaul- 
tus,  sedando  interdum  movebant  :  nec  cnim  poterat 
pavida  et  consternata  multitudo  rcgi  iraperio,  Daat 
tamen  aruia,  nou  vulgo  ;   tiutum  ut,  incerto  hoste«^ 


LIBER  III.    CAP.  XVI.  189 

prsestdinm  sattis  fidum  ad  omnia  esset.  SoUiciti  reli-  U.  C.  294. 
quum  noctis,  inccrtique,  qui  homines,  quantus  nu- 
merus  hostium  esset,  in  stationibus  disponendis  ad 
opportuna  omnis  urbis  loca,  egerc.  Lux  deinde 
aperuit  bellum  ducemque  belli.  Servos  ad  liberta- 
tem  Ap.  Herdonius  ex  Capitolio  vocabat,  Se  miser- 
rimi  cujusqiie  suscepisse  caussam,  ut  exsules  injuria  pul- 
sos  in  patriim  reduceret,  et  sei'vitiis  grave  jugum  de- 
meret :  id  malle  populo  Roinano  auctore  fieri.  Si  ibi 
spes  non  sit,  se  Volscos,  et  ^quos,  et  omnia  extrema 
tentaturum  et  concitaturum. 

XVI.  Dilucere  res  magis  Patribus  atque  consu- 
libus :  prseter  ea  tamen,  quee  denunciabantiir,  ne 
Veientium,  neu  Sabinorum  id  consilium  esset,  ti- 
mere  :  et,  quum  tantum  in  urbe  hostium  esset,  mox 
Sabinae  Etruscaeque  legiones  ex  composito  ades- 
sent  5  tum  aeterni  hostes  Volsci  et  ^qui,  non  ad 
populandos,  ut  ante^  fines,  sed  ad  nrbem,  ut  ex 
parte  captam,  venirent.  Multi  et  varii  timores  : 
inter  ceteros  eminebat  terror  servilis,  ne  suus  cui- 
que  domi  hostis  esset :  cui  nec  credere,  nec,  non 
credendo,  ne  infestior  fieret,  fidem  abrogare,  satis 
«rat  tutum.  Vixque  concordia  sisti  videbatur  posse: 
tantum  superantibus  aliis  ac  emergentibus  malis, 
nemo  tribunos  aut  plebem  timebat ;  mansuetum  id 
malum,  et  per  aliorum  quietem  malorum  semper  ex- 
•oriens,  tumque  esse  peregrino  terrore  sopitum  vide- 
batur.  At  id  prope  unum  maxime  inciinatis  rebus 
incubuit :  taiitus  enim  tribunos  furor  tenuit,  ut  non 
bellum,  sed  vanam  imaginem  belli,  ad  avertendos 
ab  legis  cura  plebis  animos,  Capitolium  insedisse 
contenderent  :  patriciorum  hospites  cliente?(}ue,  si 
perlata  lege   frustra  tumultuatos   esse  se  sentiant. 


190 


T.  LIVII 


U.  C.  294. 
A.  C.  458. 
Tribuni 

vetant  ar- 
ma  sumi 
in  Herdo- 
nium. 


Valerius 
cos.  inve- 
hitur  in 
tribunos. 


majore,  quam  venerint,  silentio  abituros.  Conci- 
lium  inde  legi  perferendae  habere,  avocato  populo 
ab  armis.  Senatura  interim  consulcs  liabent,  alio 
se  majorc  ab  tribunis  metu  ostendente,  quain  quem 
nocturnus  hostis  intulcrat, 

XVII,  Postquam  arma  poni,  et  discedere  homi- 
nes  ab  stationibus  nunciatuni  est,  P.  Valcrius,  col- 
lega  senatum  retinente,  se  ex  curia  proripit,  inde  iu 
templum  ad  tribunos  venit  :  Quid  hoc  rei  est,  inquit, 
trihuni  ?  Ap.  Herdouii  ducfu  et  auspicio  rempuhlicam 
eversuri  estis  ?  Tam  felLv  vohis  conrumpendis  fuit,  qui 
servitia.  vestra  non  commovit  auctor  ?  Quum  hosies  su- 
pra  caput  sint,  discedi  ah  armis,  legesque  fe.rri  placet  ? 
Inde  ad  multitudinem  oratione  versa  :  Si  vos  urbis, 
Quirites,  si  vestri  nulla  cura  tangit ;  at  vos' vereminl 
Deos  vestros,  ab  hostihus  captos.  Jupiter  optimus 
maximus,  Juno  regina,  et  Minerva,  alii  Dii  Deeeque 
ohsidentur  :  castra  servorum  publicos  vestros  penates 
tenent.  Hcec  rohis  forma  sance  civitatis  videtur?  Tai> 
tum  hostium  non  solum  intra  muros  est,  sed  in  arce  su- 
pra  forum  curiamque  :  comitia  interim  in  foro  sunt : 
senatus  in  curia  est :  velut  quum  otium  superat,  som- 
tor  sententiam  dicit :  alii  Quirites  suffragium  ineunt. 
Non,  quidquid  Patrum  plehisque  est,  consules,  tribu- 
nos,  Deos,  hominesque  omnes  armatos  opem  ferre,  in 
Capitolium  currere,  liberare  ac  pacare  augustissimam 
Ulam  domum  Jovis  optimi  maximi  decuit  ?  Romule 
pater,  tu  mentem  tuam,  qua  quondam  arcem,  ab  his 
iisdem  Sabinis  auro  captam,  recepisti,  da  stirpi  tucE : 
jube  hanc  ingredi  viam,  quam  tu  dux,  quam  tuus  in- 
gressus  exercitus  cst.  Primus,  en,  ego  consul,  quan- 
tum  mortalis  Deum  possum,  te,  ac  tua  vestigia  sequar. 
Ultimum  orationis  fuit,  iSe  arma  capere,  vocare  om- 


i 


LIBER  III.    CAP.  XVIII.  191 

nes  Quirites  ad  anna :  si  quis  inpediat,  jam  se  con-  U.  C.  2a4. 
suiaris  imperii,  jam  tribunicice  potestaiis  sacratarum^  '  •■**•' 
que  legum  oblitum,  quisquis  ille  sit,  ubicumque  sit, 
in  Capitalio,  in  foro,  pro  hoste  habiiurum.  Juherent 
tribuni,  quoniam  in  Ap.  Herdonium  vetarent,  in  P. 
1'aUrium  consulem  sumi  urma :  ausurum  se  in  trihu- 
ni-s,  quod  princeps  familicE  suce  ausus  in  regibus  esset. 
Vim  ultimam  adpai'ebat  futuram,  spectaculoque  se- 
ditionem  Romanam  hostibus  fore  :  nec  lex  tamen 
ferri,  nec  ire  in  Capitolium  consul  potuit  :  nox  cer- 
tamina  coepta  obpressit :  tribuni  cessere  nocti,  ti- 
mentes  consuium  arma.  Amotis  inde  seditionis 
auctoribus,  Patres  circumire  plebem,  inferentesque 
se  in  circulos,  sermones  tempori  aptos  serere  :  ad- 
monere,  Ut  viderent,  in  quod  discrimen  rempuhlicam 
adducerent.  Non  inter  Patres  ac  plebem  certamen 
esse,  sed  simul  Patres  plebemque,  arcem  urbis,  tem- 
pla  Deorum,  penates  publicos  privatosque  hostihus  de- 
di.  Dum  haec  in  foro  sedandae  discordiee  caussa 
agTintur,  consules  interim,  ne  Sabini,  ne  Veiens 
feostis  moveretur,  circa  portas  murosque  discesse- 
tant. 

XVIII.  Eadem  nocte  et  Tuscidum  de  arce  capta, 
Capitolioque  occupato,  et  alio  turbatse  urbis  statu 
nwncii  veniunt.     L.  Mamilius  Tusculi  tum  dictator  Tusculani 
■erat :   is,  confestim  convocato  senatu,  atque  intro- g^^jjj^jj^ 
■4uctis  nunciis,  magno  opere  censet,  Ne  exspectent,  ferunt. 
-^ktm  ab  Roma  legati,  auxiRum  petentes,  veniant :  pe- 
■■ficulum  ipsum,  discrimenque,  ac  sociales  Deos,  fidem- 
que  foederum  id  poscere.     Demerendi  heneficio  tam  po- 
-tentem,  tam  propinquam  civitatem,  numqiiam  parem 
occasionem  daturos  Deos.     Placet  ferri  auxilium;  ju- 
^raatus  conscribitm",  arma  dantur.     Romam  prima 


19»  T.  LIYIl 

U.  C.  294.  luce  venientes,  procul  speciem  hostium   praebuere, 

A.  C.  458.  ^q,ji  aut  Volsci  Tenire  visi  sunt :   deinde,  ubi  va- 

nus  terror  abiit,  accepti  in  urbem,  agmine  in  forum 

descendunt  :   ibi  jam  P.  Valerius,  relicto  ad  porta- 

rum   praesidia  coUega,  instniebat  aciem.     Auctori- 

tas  viri  moverat,  adfirmantis,  Capitolio  recuperato,  et 

urbe  pacata,  si  edoceri  se  sisseiit,  qu<r  fraus  ab  tribunis 

occidta  in  lege  ferretur,  memorem  se  majorum  suorum, 

memorem  cngnoininis,  quod  populi  colendi  velut  here- 

ditaria  cura  sibi  a  majoribus  tradita  esset,  concilium 

Pugna  ad-  plebis  non  inpediturum.     Hunc    ducem    secuti,    ne- 

versus  "^'^'qui^lqQam  reclamantibus  tribunis,  iu  clivum  Capito- 

linum  erigunt  aciem :   adjungitur  et  Tusculana  le- 

gio :    certare   socii  civesque,   utri  recuperatze  arcis 

suum  decus  facerent  :   dux  uterque  suos  adhortatur, 

Trepidare  tura  hostes  :  nec  ulli  satis  rei,  praeter- 

quam  loco,  fidere  :  trepidantibus  inferunt  signa  Ro- 

mani  sociique.   Jam  in  vestibuhim  perruperant  tem- 

Valerius      pli,  quum  P.  Valerius,  inter  primores  pugnam  ciens^ 

cos.  Gcci-     jnterficitur.     P.  Volumnius  consularis  vidit  caden- 
<utur, 

tem :  is,  dato  negotio  suis,  ut  corpus  obtegerent, 

jpse  in  locum  vicemque  consulis  provolat,     Prae  ar- 

dore  inpetuqvie   tantae   rei  sensus   non  pervenit   ad 

militem  :    prius  vicit,  quam  se   pugnarc   sine  ducc 

sentiret,     Multi  exsulum  caede  sua  foedavere  tem- 

plum  5  mtilti  vivi  capti  j   Herdonius  interfectus,    Ita 

Rccupe-      Capitolium  recuperatum.     De  captivis,  ut  quisque 

pitolium'     lit>er  aut  servus  esset,  suae  fortunae  a  quoque  sum- 

tum  suppHcium  cst.     Tusculanis  gratiae  actae :  Ca- 

pitoiium   purgatum    atque    lustratum.     In   cousulis 

domum  plebes  quadrantes,  ut  funere  ampliore  cfFer- 

retur,  jactasse  fertur. 

XIX.  Pace  parta,  instarc  tum  tribuni  Patribus, 


LIBER  III.    CAP.  XIX.  193 

ut  P.  Falerii  Jidem  exsolverent  •  instare  Claudio,  ut  U.  C  '294. 
coUegce  Deos  manes  fraiide  liheraret,  agi  de  lege  sine-  •  •  *  • 
ret.  Consul,  antequam  collegam  sibi  subrogasset,  ne- 
gare,  passurum  agi  de  lege.  Hae  tenuere  contentio- 
iies  usque  ad  comitia  consulis  subrogandi.  Decem- 
bri  mense,  summo  Patrum  studio,  L.  Quinctius  Cin-  Subfectus 
cinnatus,  pater  Kaesonis,  consid  creatur,  qui  ma- 1^0^;!,-^ 
gistratum  statim  occiperet.  Perculsa  erat  plebes,  tius. 
consulem  habitura  iratum,  potentem  favore  Patrum, 
virtute  sua,  tribus  liberis,  quorum  nemo  Kaesoni  ce- 
debat  magnitudine  animi ;  consilium  et  modum  ad- 
hibendo,  ubi  res  posceret,  priores  erant.  Is,  ut 
magistratum  iniit,  assiduis  concionibus  pro  tribu- 
nali,  non  in  plebe  coercenda,  quam  senatu  casti- 
gando,  vehementior  fuit :  Cujus  ordinis  languore  per- 
petuijam  tribuni  plehis,  non  ut  in  republica  populi  Ro- 
mani,  sed  ut  in  perdita  domo,  lingua  criminibusque  reg- 
narent.  Cum  Kcesone  filio  suo  virtutem,  constantiam, 
omnia  juventutis  belli  domique  decora  pulsa  ex  urhe 
Romana  et  fugata  esse :  loquaces,  seditiosos,  semina 
discordiarum,  iterum  ac  tertium  tribunos  pessimis  arti-  Invehitur 
bus  regia  licentia  vivere.  A.  inquit,  ille  Virginius, 
quia  in  Capitolio  non  fuit,  minus  supplicii,  quam  Ap. 
Herdonius,  meruii  ?  plus  hei^cule  aliquanto,  qui  vere 
rem  cestimare  velit.  Herdojiius,  si  7iihil  aliud,  hostem 
se  fatendo  prope  denunciavit,  ut  arma  caperetis :  hic, 
negando  hella  esse,  arma  vobis  ademit,  nudosque  servis 
vestris  et  exsuUbus  objecit.  Et  vos  (C.  Claudii  pace,  et 
P.  Valerii  mortui  loquar)  prius  in  clivum  Capitolinum 
signa  intulistis,  quam  hos  hostes  deforo  toUeretis  ?  Pu- 
det  Deorum  hominumqne  :  quum  hostes  in  arce,  in  Ca- 
pitolio  essent,  exsulum  et  servorum  dux,  profanatis  om- 
nibus,  in  ceUa  Jovis  optimi  m^iximi  habitaret,  Ttuculi 
VoL.  I.  K 


194  T.  LIVIl 

U.  C,  294.  ante,  quam  Romce,  sumta  sunt  arma.  In  dubio  fuit, 
utrum  L.  Mamilius  Tusculanus  dux,  an  P.  Valerius  et 
C.  Claudins  consules  Romanam  arcem  liberarent :  et 
fjui  ante  Latinos,  ne  pio  se  quidem  ipsis,  quum  in  Jini' 
bus  hostem  haberent,  adtingere  arma  passi  sumus;  nunc, 
nisi  Latini  sua  sponte  arma  sumsissent,  capti  et  deleti 
eramus.  Hoc  est,  tribuni,  auxiVmm  plebi  ferre,  iner- 
imem  eam  hosti  trucidandam  objicere?  Scilicet,  -si  quis 
vobis  humillimus  homo  de  vestra  plebe,  (quam  partem, 
velut  abruptam  a  cetero  populo,  vestram  patriam  pecu- 
liarcmque  rempublicam  fecistis)  si  quis  ex  his  domum 
suam  obsessam  a  faniilia  armata  nunciaret,  ferendum 
auxilium  putaretis.  Jupiter  optimus  maximus,  exsu- 
lum  atque  servorum  septus  armis,  nulla  humana  ope 
dignus  erat?  et  hi  posiula^it,  ut  sacrosancti  habeantur, 
quibus  ipsi  Dii  neque  sacri,  neque  sancti  sunt  ?  At 
enim,  divinis  humanisque  obruti  sceleribus,  legem  vos 
hoc  anno  perlaturos  dictitatis  ?  Tum  hercule  illo  die, 
quo  ego  consul  sum  creatus,  male  gesta  respublica  est, 
pejus  multo,  quam  quum  P.  Valerius  consul  periit,  si 
tuleritis.  Jam  primicm  omnium,  iuquit,  Quirites,  iu 
Volscos  et  ./Equos  mihi  atque  collegce  legiories  ducere 
in  animo  est.  Nescio  quo  fato  magis  hellantes,  quam 
pacati,  propitios  habemus  Deos :  quantum  periculum 
ab  illis  populis  fuerit,  si  Capitolium  ab  exsulibus  obses- 
sum  scissent,  suspicaii  de  prceterito,  quam  re  ipsa  ex- 
periri,  est  melius. 

XX.  Moveiat  plebem  oratio  cousulis  :  erecti  Pa- 
tres  restitutani  credebaut  rempublicaui :  consul  al- 
ter,  comes  animosier,  quani  auctor,  suscepisse  col- 
legam  priorem  actioneni  tain  gravis  rci  iacilc  pas- 
sus,  in  peragendis  consularis  officli  partcm  ad  sc 
vindicabat.     Tum  tribuni,  eludentes  velut  vana  dic- 


LIBER  III.   CAP.  XXI.  I95 

ta,  perseqni  qa?erendo,  quonam  modo  exercifum  educ-  U.  C.  29*. 
tiiri  consules  essent,  quos  dclectum  habere  nemo  passu-  Rgijjjosa  * 
rus  esset?  Nobis  vero,  inquit  Quinctius,  7iihil  de/ecfwjurisjurandi 
opus  est ;  quuvi,  qno  tempore  P.  Falerius  ad  recipien-  '■^''"^"  *' 
dum  Capitolium  arma  plebi  dedit,  omnes  in  verba  ju- 
raverint,  conventuros  se  jussic  consulis,  nec  injussu  abi- 
turos.  Edicimus  itaque,  omnes,  qui  in  verba  jurastis, 
crastina  die  armati  ad  lacum  Regillum  adsitis.  Ca- 
villari  tum  tribuni,  et  populum  exsolvere  religione 
velle  :  privatum  eo  tempore  Qmnctium  fuisse,  quum 
sacramenio  adacti  sint.  Sed  nondum  haec,  quae  nunfc 
tenet  seculuni,  negligentia  Deum  venerat :  nec  in- 
terpretando  sibi  quisque  jusjurandum  et  leges  aptas 
faciebat,  sed  suos  potius  mores  ad  ea  adcommoda- 
bat.  Igitur  tribuni,  ut  inpediendse  rei  nulla  spes 
erat,  de  proferendo  exercitu  agere  :  eo  magis,  quod, 
et  augures  jassos  adesse  ad  Regillum  lacum,  fama  ex- 
ierat,  locumque  inaugurari,  ubi  auspicato  ciim  populo 
agi  posset ;  ut,  quidquid  Romce  vi  tribunicia  rogatum 
esset,  id  coiuitiis  ibi  abrogaretur.  Omnes  id  jussuros, 
quod  consules  vellent :  neque  enim  provocationem  esse 
longius  ab  urbe  mille  passuum  :  et  tribunos,  si  eo  adve- 
niant,  in  alia  turba  Quiritium  subjectos  fore  consulari 
imperio.  Terrebant  baec ;  sed  ille  maximus  terror 
animos  agitabat,  quod  saepius  Quinctius  dictitabat, 
Se  consulum  comitia  non  habiturum.  Non  ita  civi^ 
tatem  cegram  esse,  ut  consuetis  remediis  sisti  possit: 
dictatore  opus  esse  reipublictB,  ut,  qui  se  moverit  ad 
sollicitandum  statum  civitatis,  sentiat,  sine  provoca^ 
tione  dictaturam  esse. 

XXI.  Senatus  in  Capitolio  erat :  eo  tribuni  cum 
perturb.ata   plebe  veniunt :  .  multitudo  ciamore   in- 
genti,  nunc  consulum,  nunc  Patrum,  fidem  inplo- 
K2 


ig6  T.  Livn 

U.  C.  294.  rant :  nec  ante  moverunt  de  sententia  consulem, 
'  '  ^*^'  quam  tribuni,  se  in  auctoritate  Patrum  futuros  esse, 
poliiciti  sunt.  Tunc,  referente  consule  de  tribuno- 
rum  et  plebis  postulatisj  senatusconsulta  fiunt,  Ne- 
que  tribuni  legem  eo  anno  ferrent,  neque  consules  ab 
urbe  exercitum  educerent.  In  reliquum  magistratus 
continuari,  et  eosdem  tribunos  refici,  judicare  senatum 
contra  remptiblicam  esse.  Consules  fuere  in  Patrum 
potestate  :    tribuni,    reclamantibus    consulibus,    re- 

Quinctius    fecti.     Patres   quoque,   ne  quid   cederent  plebi,   et 

senatum      •   gj  j^  Quinctium  consulem  reficiebant.     Nulla  toto 
castigat.         '^ 

anno  vehementior   actio  consulis   fuit.     Mirer,  in- 

quit,  «  vana  vestra,  Patres  conscripti,  auctoritas  ad 

plebem  e»t  ?  Vos  elevatis  eam  :  quippe,  quia  plebs  se- 

natusconsultum  in   continuandis  magistratibus    solvii, 

ipsi  quoque  solutum  vultis,  ne  temeritati  multitudinis 

cedatis  :  tamquam  id  sit  plus  posse  in  civitate,  plus  le- 

vitatis  ac  licentue  habere :  levius  enim  vaniusque  pro- 

fecto  est,  sua  decreta  et  consulta  tollere,  quam  alio- 

rum.     Imitamini,  Patres  conscripti,  turbam  inconsul- 

tam :  et,  qui  exemplo  aliis  esse  debetis,  aliorum  exem- 

plo  peccetis  potius,  quam  alii  vestro  recte  faciamt ; 

dum  ego  ne  imiter  trihunos,  nec  me  contra  senatuscon- 

sultum  consulem  renunciari  patiar.     Te  vero,  C.  Clau- 

di,  adhortor,  ut  et  ipse  populum  Romanum  hac  licen- 

tia  arceas  :  et  de  me  hoc  tibi  persuadeas,  me  ita  ac- 

cepturum,  ut  non  honorem  meum  a  te  inpeditum,  sed 

gloriam  spreti  honoris  auctam,   invidiamque,  qua  ex 

continuato  eo  inpenderet,  levatam  putem.     Comnui- 

niter  inde  edicunt,  Ne  quis  L.  QuiMctium  consulem 

faceret :  si  quis  fecisset,  se  id  siiffiagium  non  obser- 

vattiros. 

U.  C.  295.      XXII.  Consules  crcati  Q.  Fabius  Vibulanus  ter- 
A.  C.  457» 


LIBEA  III.    CAP.  XXII.  197 

thim  et  L.  Cornelius  Mahiginensis.     Census  actus  U.  C  295. 
eo  annoj  lustrum^r  propter  Capitolium  captum,  con-    '    * 
sulem  occisum,  condi    religiosum  fuit.     Q.  Fabio, 
li.  Comelio  consulibus,   principio   anni   statim   res 
turbulentcc.     Instigabant   plebem   tribuni  :    bellum 
iogens  a  Volscis   et  ^quis  Latini   atque  Hernici 
nunciabant  :  jam  Antii  Volscorum   legiones    esse  : 
et  ipsam  coloniam  ingens  metus  erat  defecturam  : 
aegreque  inpetratum  a  tribunis,  ut  bellum  prseverti 
sinerent.     Consules  iude  partiti  provincias.     Fabio, 
ut  Antium   legiones   duceret    datum  :   Cornelio,   ut 
Romse   praesidio  esset ;  ne  qua  pars   bostium,   qui 
jiEquis  mos  erat,  ad  popiilandum  veniret.     Hernici 
et  Latini  jussi  milites  dare  ex  foedere  :  duaeque  par- 
tes  sociorum  in  exercitu,  teitia  civium  fuit.     Post-  Bellum 
quam  ad  diem   prEestitutum  venerunt  socii,  consul  ^^^    ° ' 
extra  portam  Capenam  castra  locat :  inde,  lustrato 
exercitu,  Atitium  profectus,  haud  procul  oppido  sta- 
tivisque  hostium  consedit.      Ubi  quum  Volsci,  quia 
nondima  ab  .^Equis  venisset  exercitus,  dimicare  non 
ausi,  quemadmodum  quieti  v^Jlo  se  tutarentur,  pa- 
rarent ;  postero  die  Fabius,  non  permixtam  unam 
sociorum  civiumque,  sed  trium  populorum  tres  se- 
paratim  acies  circa  vallum  hostium  instruxit.     Ipse 
erat  medius  cum  legionibus  Romanis  :  inde  signum 
observare  jussit,  ut  pariter  et  socii  rem  inciperent, 
referrentque  pedem,  si  receptui  cecinisset  :   equites 
item  suse  cuique  parti  post  principia  conlocat.     Ita 
trifariam  adortus  castra  circumvenit  :  et,  quum  un- 
dique    instaret,    non    sustinentes    inpetum    Volscos 
vallo  deturbat.     Transgressus  inde  munitiones,  pa- 
vidam  turbam  inclinatamque  in  partem   unam   ca- 
sti-is  expellit.     lade  effuse  fugientes  eijues,  cui  su- 
K3 


igS  T.  Livii 

U.  C.  295.  perare  vallurtf  haud  facile  fuerat,  quum  ad  id  spec- 

A.  C.  457-  ^  j    •  .  ,..  , 

tator  pugnse  adstitissct,  libero  campo  adeptus,  parte 

victoriae  fruitur,  territos  caedendo.     Magna  et  in  ca- 

stris   et   extra  munimenta   caedes   fugientium   fuit  : 

sed  praeda  major  ;   quia  vix  arma  secum  eflferre  ho- 

stis   potuit :    deletusqire  exercitus  foret,  m  fugien- 

tes  silvae  texissent. 

ArxTuscu-      XXIII.  Dum  ad  Antium  haec  geruntur,  interim 

quis  capta.  -^1"ij  robore  juventutis  prsemisso,  arcem  Tuscula- 

nam  inproviso  nocte  capiunt :  reliquo  exercitu  haud 

procul  moenibus  Tusculi  considunt,  ut  distenderent 

hostium  copias.     Haec  celeriter  Romam,  ab  Roma 

in  castra  Antium   perlata,  movent  Romanos   haud 

secus,    quam   si    Capitolium   captum    nunciaretur  : 

adeo  et  recens  erat  Tusculanorum  meritum,  et  si- 

militudo  ipsa  pericidi  reposcere  datum  auxilium  vi- 

debatur.     Fabius,  omissis  omnibus,  praedam  ex  ca- 

stris  raptim  Antium  convehit :  ibi  modico  praesidia 

relicto,  citatum  agmen  Tusculum  rapit :  nihil  prae- 

ter  arma,  et  quod  cocti  ad  manum  fuit  cibi,  ferre 

militi   licuit.     Commeatum   ab  Roma  consul  Cor- 

nelius  subvehit :  ahquot  menses  Tusciili  bellatum  : 

parte  exercitus  consul   castra  ^quorum  obpugna- 

bat  :   partem  Tusculanis  dederat  ad  arcem  recupe- 

Auxilio       randam.     Vi  numquam  eo  subiri  potuit :  fames  po- 

rum  re-  '     stremo  inde  detraxit  hostem.     Quo  postquani  ven- 

cepta.  tum  ad  extremura  est,  inermes  nudique  omnes  sub 

jugum  ab  Tusculanis  missi :  hos,  ignominiosa  fuga 

domum  se  recipientes,  Romanus  cousul  in  Algido 

consecutus,  ad  unum  omnes  occidit.      Victor  ad  Co- 

kimen  (id  loco  nomen  est)  exercitu  relicto  castra  lo- 

cat.     Et  alter  consul,  postquam  moenibus  jam  Ro- 

manis,  pulso  hoste,  periculura  esse  desierat,  et  ip.s<» 


LIBER  III.    CAP.  XXIV.  I99 

ab  Roma  profectus.  Ita  bifariam  consules  in-  u.  C  295. 
gressi  hostium  fines,  ingenti  certamine  hinc  Vol-  "■'  ■*^'* 
scos,  hinc  .^Equos  populantur.  Eodem  anno  de- 
scisse  Antiates,  apud  plerosqne  auctores  invenio. 
L.  Cornelium  consulem  id  bellum  gessisse,  oppi- 
dumque  cepisse,  certum  adfirmare,  quia  nulla  apud 
vetustiores  scriptores  ejus  rei  mentio  est,  non  au- 
sim. 

XXIV.  Hoc  bello  perfecto,  tribunicium  domi  Tribunicia 
bellum  Patres  territat.  ClAxnant,  fraude  Jieri,  quod^^^^ 
foris  teneatur  exercitus :  frustrationem  eam  legis  tol- 
lendcE  esse :  se  nihilominus  rem  susceptam  peracturos. 
Obtinuit  tamen  P.  Lucretius  praefectus  urbis,  ut  ac- 
tiones  tribuniciae  in  adventum  consulum  difFerentur. 
Erat  et  nova  exorta  caussa  motus.  A.  Cornelius 
et  Q.  Servilius  quaestores  M.  Volscio,  quod  falsus 
haud  dubie  testis  in  Kzesonem  exstitisset,  diem  di- 
xerant :  multis  enim  emanabat  indiciis,  necjue  fra- 
trem  Volscii,  ex  quo  semel  fuerit  aeger,  umquani 
non  modo  visum  in  publico,  sed  ne  adsurrexisse 
quidem  ex  morbo,  multorumque  tabe  men^ium  mor-r 
tuum :  nec  his  temporibus,  in  quae  testis  crimen 
conjecisset,  Kaesonem  Romae  visum:  adfirniantibus, 
qui  una  meruerant,  secum  eum  tum  frequentem  ad 
signa  sine  ullo  commeatu  fuisse  :  ni  ita  esset,  multi 
privatim  ferebant  Volscio  judices.  Quum  ad  judi- 
cium  ive  noii  auderet,  omnes  eae  res,  in  unum  con- 
gruentes,  haud  magis  dubiam  damnationem  Vol- 
scii,  quam  Kaesonis  Volscio  teste  fuerat,  faciebant. 
In  mora  tribuni  erant,  qui  comitia  quaestores  lia- 
bere  de  reo,  nisi  prius  habita  de  lege  essent,  passu- 
ros  negubant :  ita  extraeta  utraqiie  res  in  Gonsu* 
lum  adventum  cst.  Qui  ubi  triumphantes  victore 
K4 


300  T.  ,LIVII 

cnm  exercitu  urbera  inieruntj  quia  silentium  de  lege 
erat,  perculsos  magna  pars  credebant  tribunos.  At 
illi,  (etenim  extremum  anni  jam  erat)  quartum  ad- 
fectantes  tribunatum,  in  comitiorum  disceptationem 
ab  lege  certamen  averterant  :  et  quum  consules 
nihilo  minus  adversus  continuationem  tribunatus, 
quam  si  lex  minuendae  suae  majestatis  caussa  pro- 
mulgata  ferretur,  tetendissent,  victoria  certaminis 
penes  tribunos  fuit.  Eodem  anno  ./Equis  pax  est 
petentibiis  data.     Census,  res  pi'iore  anno  inchoa- 

Lustrum  ta,  perficitur  :  idque  lustrum  ab  origine  urbis  de- 
cimum  conditum.  Fuerunt  censa  civium  capita 
centum  septemdecim  millia  trecenta  novemdecim. 
Consulum  magna  domi  bellique  eo  anno  gloria 
fuit :  quod  et  foris  pacem  peperere,  et  domi,  etsi 
non  concors,  minus  tamen,  quam  alias,  infesta  ci- 
vitas  fuit. 

U.  C.  296.  XXV.  L.  Minucius  inde  et  C.  Nautius  consules 
facti  duas  residuas  anni  prioris  caussas  exceperunt. 
Eodem  modo  consules  legem,  tribuni  judicium  de 
Volscio  inpediebant :  sed  in  quaestoribus  novis  ma- 
jor  vis,  major  auctoritas  erat.  Cum  M.  Valerio, 
Valerii  filio,  Volesi  nepote,  qusestor  erat  T.  Quinc- 
tius  Capitolinus,  qui  ter  consul  fuerat.  Is,  quo- 
niam  neque  Quinctiae  familiae  Kaeso,  ncque  reipub- 
licae  maximus  juvenum  restitui  posscl,  falsuui  te- 
stem,  qui  dicendae  caussae  innoxio  potestatcm  ad- 
emisset,  justo  ac  pio  bello  persequebatur.  Quum 
Virginius  maxime  et  tribuni  de  legc  agerent,  duum 
mensium  spatium  consulibus  datum  est  ad  inspi- 
ciendam  icgem  :  ut,  quum  edocuissent  populura, 
quid  fraiidis  occultae  ferretur,  sinercnt  deiudc  suf- 
fragium  inire  ;  hoc  intervalli  datum  res  tranquillas 


A.  C.  436. 


LIBER  iri.  CAP.  XXVI.  301 

in   urbe  feclt.     Nec  diuturnam   quietem  J&qni  de-  U.  C.  296. 

deruiit :  qui,  rupto  foedere,  quod  ictum  erat  priore  Bellum 

anno  cum  Romanis,  imperium  ad  Gracchum  Cloe-  cum  M- 

lium   deferunt  :    is   tura   longe   princeps    in  ^quis  ^ 

erat.     Graccho  duce  in  Lavicanum  agrum,  inde  in 

Tusculanum,  hostili  popiilatione  veniunt,  plenique 

praedae  in  Algido  castra  locant.     In   ea  castra   Q. 

Fabius,  P.  Volumnius,  A.  Postumins,  legati  ab  Ro- 

ma,  venerunt  questum  injurias,  et  ex  foedere  res  re- 

petitum  :    eos    ^quorum   imperator,   qua  mandata  l-egati 

habeant   ab   senatu   Rouuino,   ad   quercum  jubet  di-^  ^^^^ 

cere :  se  alia  interim  acturum  :   quercus   ingens   ar- 

bor  prsetorio  inminebat,  cujus  umbra  opaca  sedes 

erat.     Tiim  ex  legatis  unus  abiens,  et  hiec,  inquit, 

sacrata  quercus,  et  quidquid  Deorum  est,  audiant  fce- 

dtis  a  vobis  ruptum :  nostrisque  et  nunc  querelis  ad- 

sint,  et  mox  armis  ;  quum  Deorum  hominumque  simttl 

violata  jura  exsequemur.     llomam  ut  rediere  legatij 

senatus  jussit,  alternm  consulera  contra  Gracchum 

■m  Algidum  exercitum  ducere :  alteri  populationem 

finium  ^quorum  provinciam  dedit.     Tribuni    suo 

more    inpedire  delectum :    et   forsitan    ad   ultimom 

inpedissent  5  sed  novus  subito  additus  terror  est. 

XXVI.  Vis  Sabinorum  ingens  prope  ad  moenia  Sabini  bel- 

«rbis  infesta  populatione  venit :  foedati  agri,  terror  ^^^^^ 

injectus  urbi  est.     Tum  pJebs  benigne  arma  cepit : 

reclamantibus  frustra  tribunis,  magni  duo  exercitus 

scripti :   alterum  Nautius  contra  Sabinos  duxit :  ca- 

Btrisque  ad  Eretum  positis,  per  expeditiones  parvas^ 

plerumque  noctumis  incursionibus,  tantam  vastita- 

tem  in  Sabino  agro  reddidit,  ut,  coraparati  ad  eam> 

prope  intacti  bello  fines  Romani  iaderentur,     Mi- ^'""^'"' 

male  rem 
nucio  neque  fortuna  nec  vis  animi  eadem  in.  ge-gerit  adyer- 

J^  5  sus  .^quos. 


202  T.  LIYII 

U.  C.  Q96.  rendo   negotio   fuit  :    nam,  quum  haud  procul  ah 

A.  C.  436.  -11  11 

hoste  castra  posuisset,  nHlla  magnopere  clade  ac- 

cepta,  castris  se  pavidus  tenebat.     Quod  ubi  sense- 

rant  hostes,  crevit.  ex  metu  alieno,  ut  fit,  audaciar 

et,  nocte  adorti  castra,  postquam  parum  vis  aper- 

ta  profecerat,  munitiones  postero  die  circumdant : 

quae  priusquam,  undique  vallo  objecto,  clauderent 

exitus,  qiiinque  equites,  inter  stationes  hostium  e- 

missi,    Romam    pertulere,    consulem    exercitumque 

obsideri.     Nihil  nec  tam  inopinatura,  nec  tam  in- 

Jperatum  accidere  potuit.    Itaque  tantus  pavor,  tan- 

ta  trepidatio  fuit,  qiianta,  si  lubem,  non  castra,  ho- 

stes  obsiderent.     Nautium  consulcm  aixessunt  :  ir^ 

quo  quum  parum  praesidii  videietur,  dictatoremque 

dici    placeret,    qui    rem    perculsam    restitueret,    L.. 

Quinctius    Cincinnatus    consensu   omnium    dicitur. 

Operse  pretium  est  audire,  qui  omnia  prae  divitiis 

bnmana  spernunt,  neque  honori  magno  locum,  ne- 

que  virtuti  putant  esse,  nisi  ubi  eftuse  adfluant  opes- 

L.  Guinc-    Spes    unica    imperii    populi    Romani   L.   Quinctius 

tius  dicta-    ^j.g^^^g  Tibeidm,  contra  eum  ipsura  locum,  ubi  nunc 
lor.  _  ,  * 

^-  navalia  sunt,  quatuor  jugerum  colebat  agrum,  quij& 

prata  Quinctia  vocantvn-.     Ibi  ab  legatis,  seu  fos- 

sam  fodiens  palae  innisus,  seu  quum  araret ;  operi 

Ex  opere      certe,  id  quod  con&tat,  agresti  intentus ;   salute  da- 

j^ij^jy      '   ta  in  vicem  reddita(iue,  rogatus,  nt,  quod  bene  ver- 

tcret   ipii   reique   publicce,    togatus    maJidatu    senutHS 

audiret,  admiratus,   rogitansque,   satin'  salva   essent 

emnia  ?  togafii  propere  e  tugurio  proferre  uxorcm 

Raciliam  jubet.     Qua    simul,   absterso   pulvere  ac 

sudore,  velatus  processit,  dictatorera  eura  legati  gra- 

tulantes  consalutant :   in  urbem  vocant  :  qui  terror 

sit  in  exercituj  exponunt.     Navis  Quinctio  publice 


LIBER  III.    CAP.  XXVII.  203 

parata  fuit,  transvectumqiie  tres  obviam  egrcssi  filii  U.  C.  .296. 
.   .  .    ,        ...  .        .      ,  .  .      ,        A.  C.  456. 

excipmnt ;    inde    alu    propmqiu    atque   amici ;  tum 

Patrum  major  pars.     Ea  frequentia  stipatus,  ante- 

cedentibus  lictoribus  deductus  est  domum  :   et  ple- 

bis  concursus  ingens  fuit  :   sed  ea  nequaquam  tam 

laeta    Quinctium  vidit ;   ct    imperii    nimium,   et  vi- 

rum  in   ipso  imperio  vehementiorem  rata.     Et  illa 

quidem   nocte    nihil    prceterquam  vigilatum  est   in 

urbe. 

XXVII.  Postero  die  dictator,  quum  ante  lucem 

in  forum  vcnisset,  magistrum  equitum  dicit  L.  Tar- 

qiiitium  patriciae  gentis,  sed  qui,  quum  stipendia  pe- 

dibus  propter  paupertatem  fecisset,  bello  tamen  pri- 

mus  longe  Romanee  juventutis  habitus  esset.     Cum 

magistro  equitum  in  concionem  venit,  justitium  edi- 

cit,  claudi  tabernas  tota  urbe  jubet,  vetat    quem- 

quam  privatae  quidquam  rei  agere.     Tum,  quicum- 

que  cEtate  militari  esseut,  armati,   cum  cibariis   in 

dies    quinque   coctis  vallisque   duodeuis,    ante   solis 

occasum  Martio  in  campo  adessent  :    quibus    «tas 

ad  militandum  gravior  esset,  viciuo  militi,  dum  is 

arma    pararet,  vallumque    peteret,    cibaria    coquere 

jussit.      Sicjuventus  discurrit  ad  vaUum  petendvim  : 

sumsere,  unde   cuique    proximum    fuit  :    prohibitus 

nemo  est :  inpigreque  omnes  ad  edictum  dictatoris 

pra^sto  fuere.     Inde  composito  agmine,  non  itineri 

magis  apti,  quam  prcelio,  si  res  ita  tuHsset,  legio- 

nes  ipse  dictator,  magister  equitum  suos  equites  du- 

cit.     In  utroque  agmine,  quas  tempus  ipsum  pos- 

cebat,  adhortationes  erant  :   Adderent  gradum,  ma- 

turato  opm  esse,  iit  nocte   ad  hostem  pervenire  pos- 

sent .-  consulem  exercitumque  Romanum  obsideri :  ter- 

tium  diem  jum  ckntsos  esse :  quid  quceque  nox  aut  dies 

K  6 


204  T.  LIVII 

U.  C.  296  ferat,  incertum  esse :  puncto  scEpe  temporis  maxima' 

A.  C.  45e  rum  rerum  momenta  vertl.  Adcelera  signifer,  sequere 
miles,  inter  se  quoque,  gratifinantes  ducibus,  cla- 
mabant.  Media  nocte  in  Algiduni  pei-veniiint :  et, 
ut  sensere,  se  jam  prope  hostes  esse,  signa  con- 
stituunt. 

XXVIII.  Ibi  dictator,  quantum  nocte  prospici 
poterat,  equo  circumvectus,  contemplatusque,  qui 
tractus  castrorum,  quaeque  forma  esset,  tribunis  mi- 
litura  imperavit,  ut  sarcinas  in  unum  conjici  ju- 
beant,  militem  cimi  armis  valloque  redire  in  ordi- 
nes  suos  :  facta,  qxiae  imperavit.  Tum,  quo  fuerant 
ordine  in  via,  exercitum  omncra  longo  agmine  cir- 
cumdat  hostium  castris,  et,  ubi  signum  datura  sit, 
clamorem   omnes   toUere  jubet :    clamore    sublato, 

Circumval-  ^''^te  se  quemque  ducere  fossam,  et  jacere  vallum. 

latiEquos.  Edito  imperio,  signum  secutum  est :  jnssa  miles  ex- 
sequitur,  clamor  hostes  circumsonat.  Superat  inde 
castra  liostium,  et  in  castra  cousulis  venit  :  alibi 
pavorem,  alibi  gaudium  ingens  facit.  Romani,  ci- 
vilem  esse  clamorem,  atqv.e  auxilium  adesse,  inter  se 
gratulantes,  ultro  ex  stationibus  ac  vigiliis  tenitant 
tostem.  Consul  differendum  negat  :  lllo  clamore 
non  adventum  modo  significari,  sed  rem  ab  suis  cce- 
ptam :  mirumque  esse,  ni  jam  exteriore  parte  castra  ho- 
jtium  obpugiientur.  Itaque  arma  suos  capere,  et  se 
subsequi  jubet.  Nocte  initum  prceliiim  est  a  legi- 
onibus  :  dictatori  clamore  significant,  ab  ea  quo- 
que  parte  rem  in  discrimine  esse.  Jam  se  ad  pro- 
hibenda  circumdai-i  opera  .lEqui  parabant,  quum, 
ab  interiore  hoste  proelio  coepto,  ne  per  media  sua 
castra  fieret  eruptio,  a  munientibiis  ad  pugnantes 
introrsum  versij  yacuam  noctcm  operi  dedere :  pug- 


LIBER  III.    CAP.  XXIX.  20^ 

natumque  cum  consule  ad  lucem  est.     Luce  prima  U.  C.  296. 

jam  circimivallati  ab  dictatore  erant,  et  vix  adver-^*  ^*  **^* 

sus  uuum  exercitum   pugnam  sustinebant :    tum  a 

Quinctiano  excrcitu,  qui  confestim  a  peifecto  opere 

ad  arma  rediit,  invaditur  vallum  :   hic  instabat  nova 

pugna :    illa  nihil   remiserat    prior.     Tum,  ancipiti 

malo  urgente,  a  proelio  ad  preces  versi,  hinc  dic- 

tatorem,  hinc  consulem  orare,  ne  in  occidione  vic- 

toriam  ponerent,  ut  inermes  se  inde  abire  sinerent, 

Ab  consule  ad  dictatorem  ire  jussis  ignominiam  in- 

fensus  addidit.     Gracchum  Clcelium  ducem  pi-inci- Sub  jugum 

pesque  alios  vinctos  ad  se  adduci  jubet,  oppido  Cor- 

bione  decedi  j   Sanguinis  se  ^quorum  noti  egere  :  li- 

cere  ahire :  sed,  ut  exprimatur  tandem  confessio,  sub- 

actam   domitamque  esse  gentem,  sub  jugum  abituros. 

Tribus  hastis  jugum  fit,  humi  fixis  duabiis,  super- 

que  eas  transversa  una  deligata :   sub  hoc  jugo  dic- 

tator  ^quos  misit. 

XXIX.  Castris  hostium  receptis,  plenis  oranium 
rerum,  (nudos  enim  eraiserat)  praedam  omnem  suo 
tantum  militi  dedit  :  consularem  exercitum  ipsum- 
que  consulem  increpans,  Carebis,  inquit,  pradte  parte, 
miles,  ex  eo  hoste,  cui  prope  pr^edce  fuisti :  et  tu,  L. 
Minuci,  donec  consularem  animum  indpias  habere,  le- 
gatus  his  l€gionU)us  prceeris.  Jta  se  Minucius  abdi- 
eat  ronsulatu,  jussusque  ad  exercitum  manet.  Sed 
adeo  tum  impcrio  meliori  animus  mansuete  obe- 
diens  erat,  ut  beneficii  magis,  quam  ignorainiae,  hic 
exercitus  memor,  et  coronam  aurcam  dictatori  li- 
bram  pondo  decreverit,  et  proficiscentem  eum  pa- 
troQum  salutaverit.  Ri)iuae  a  Q.  Fabio  praefccto  ur- 
bis  senatus  habitus  triumphantem  Quinc:tium,  quo 
vcniebat  agmine,  m"bem  ingredi  jussit :   ducti  ante 


205  T.  LIVII 

currum  hostiumi  duces  :  militaria  signa  prselata :   se- 

cutus  exercitus    praeda   onustus.     Epuke    instructie 

dicuntur  fuisse  ante  oinnium  domos  :   epulantesque 

cum  carmine  triumphali  et  sollemnibus  jocis,  co- 

missantium  modo,  currum  secuti  sunt.     Eo  die  L. 

Mamilio  Tusculano,  adprobantibus  cunctis,  civita» 

data  est.     Confestim  se   dictator  magistratu  abdi- 

Volscius      casset,    ni    comitia   M.  Volscii  falsi   testis   tenuis- 

falsus  testisggjj^^  .    p^    ^jg    inpedirent  tribnni,    dictatoris    obsti- 

damnatus.  tt   i     •         i  t  •  • 

tit  metus.     Volscius  damnatus  Lianuvium  m  exsi- 

lium  abiit.     Quinctius  sexto  decimo  die  dictatura, 

in  sex  menses  accepta,  se  abdicavit.     Per  eos  dies 

consul  Nautius  ad  Eretum  cum  Sabinis  egregie  pug- 

nat  :    ad  vastatos    agros  ea  quoque  clades  accessit 

Sabinis.     Minucio  Fabius  Quintus  successor  in  AI- 

gidum   missus.     Extremo    anno    agitatum    de    lege 

ab  tribunis  est  :    sed,  quia  duo  cxercitus    aberant, 

ne  quid  ferretur  ad  populum,  Patres  tenuere  :   ple- 

bes   vicit,    ut    quintum    eosdem    tribunos    creai*ent. 

Lupos  visos  in  Capitolio  ferunt  a  canibus  fugatos  ; 

ob  id  prodigium  lustratum  Capitolium  esse.     H<ec 

co  anno  gesta. 

U.  C,  297.       XXX.   Sequuntur  consules  Q.  Minucius,  C.  Ho- 

■    *      ^*  ratius  Pulvillus.    Cujus  initio  anni  quum  foris  otiura 

esset,  domi  seditiones  iidem  tribuni,  eadem  lex  fa- 

ciebat :  ulteriustiue  ventura  foret,  (adco  exarserant 

animis)    ni,    velut    dedita    opei-a,    nocturno    inpetu 

JEquorum  Corbione  amissum  prajsidium  nunciatum 

essct.     Senatura  consules  vocant,  jubentur  subita- 

rium  scribere  exercitum,  atque  in  Algidum  ducere. 

Inde,  poslto  legis  certamine,  nova  de  delectu  con- 

Bella  cum   (■j.j^tjo  orta.     Vincebaturiiue  consulare  imperium  tri- 

iEquis  et  >  ' 

Sabinis.       ^^unicio   auxilio,  quum  alius  additur  terror  :   Sabi- 


LIBER   III.    CAF.  XXXI.  207 

num  exercitum  prsedatum  descendisse  in  agros  Ro- 
manos,  inde  ad  urbem  venire.  Is  metus  perpulit, 
iit  scribi  militem  tribuni  sinerent  j  non  sine  pac- 
tione  tamen,  ut,  quoniam  ipsi  quinquennium  elusi 
essent,  parvumque  id  plebi  praesidium  foret,  decem 
deinde  tribuni  plebis  crearentur.  Expressit  hoc  ne- 
cessitas  Patribus  :  id  modo  excepere,  ne  postea  eos- 
dem  tribunos  juberent.  Tribunicia  comitia  (ne  id 
quoque  post  bellum,  ut  cetera,  vanum  esset)  extem- 
plo  habita.  Tricesirao  sexto  anuo  a  primis  tribu- 
nis  plebis,  decem  creati  sunt,  bini  ex  singulis  classi- 
bus  :  itaque  cautum  est,  ut  postea  crearentur.  De- 
lectu  deinde  habito,  Minucius,  contra  Sabinos  pro- 
fectus,  non  invenit  hostem.  Horatius,.  quum  jam 
^qui,  Corbione  interfecto  preesidio,  Ortonam  etiam 
cepissent,  in  Algido  pugnat  :  multos  mortales  oc- 
cidit :  fugat  hostem  non  ex  Algido  modo,  sed  a 
Corbione  Ortonaque.  Corbionem  etiam  diruit  prop- 
ter  proditum  praesidium. 

XXXI.  Deinde  M.  Valerius,  Sp.  Virginius  con- U.  C.  298-. 
sules  facti.  Donii  forisijue  otium  fuit  :  annona 
propter  aquarum  intemperiem  laboratum  est.  De 
Aventino  publicando  lata  lex  est.  Tribuni  plebis 
iidem  refecti  sequente  anno,  T.  Romilio,  C.  Vetu-  U.  C.  299« 
rio  consulibus,  legcm  omnibus  concionibus  suis  ce- 
lebrabant.  Pudere  se  mtmeri  sui  nequidqiiam  aiicti, 
si  ea  res  ceque  sno  biennio  jaceret,  ac  toto  superiore  lu- 
stro  jacuisset.  Quum  maxime  hcec  agerent,  trepidi 
nuncii  ab  Tusculo  veniunt,  ^quos  in  agro  Tuscu- 
lano  esse.  Fecit  pudorem  recens  ejus  populi  meri- 
tum  morandi  auxilii :  ambo  consules,  cum  exercitu 
missi,  hostem  in  sua  sede  in  Algido  inveniunt.  Ibi 
pugnatum  :  supva  septem  millia  hostium  eaesa :  aJii 


ao8  T.  Livii 

fugati :  praeda  parta  ingens.  Eam  propter  inopiam 
aerarii  consules  vendiderunt.  Invidiae  tamen  res  ad 
exercitum  fuit :  ea  dcnique  tribunis  materiam  cri» 
minandi  ad  plebcm  consules  praebuit.  Itaque  ergo, 
U.  C.  300.  ut  magistratu  abiere,  Sp.  Tarpeio,  A.  Aterio  con- 
sulibus,  dies  dicta  est  Romilio  ab  C.  Claudio  Cice- 
rone,  tribuno  plebis ;  Veturio  ab  L.  Alicno,  aedile 
plebis.  Uterque  magna  Patrum  indignatione  dam- 
natus,  Romilius  decem  miilibus  seris,  Veturius  quin- 
decim.  Nec  haec  priomm  calamitas  consulum  seg- 
niores  novos  fecerat  consules :  et  se  damnari  posse 
aiebant :  et  plebem,  et  trihnnos  kgem  ferre  non  posse. 
Tum,  abjecta  lege,  quae  promulgata  consenuerat, 
tribuni  lenius  agere  cum  Patribus.  Finem  taiidem 
certammuiii  facerent :  si  plebeice  leges  displicerent,  at 
illi  communiter  legum  lutores,  et  ex  plebe,  et  ex  Patri- 
hus,  (jui  utrisque  utilia  ferrent,  quceque  (equandce  liber- 
tatis  esseut,  sinerent  creuri.  Rem  non  adspernaban- 
tur  Patres  :  duturum  leges  neminem,  nisi  ex  Patribus, 
aiebant.  Quum  de  legibxis  convcniret,  de  latore 
Legati  tantum  discreparet :   missi   legati   Athenas  8p.  Po- 

missi  le-  stumius  Albus,  A.  Manlius,  P.  Sulpicius  Cameri- 
gam  caus-  j-jus ;  jussique  inciitas  leges  Solonis  describere,  et 
aliarum  Graeciie  civitatium  instituta,  mores,  jura- 
que  noscere. 
U.  C.  301.  XXXII.  Ab  externis  bellis  quietus  annus  fuit ; 
quietior  insequens,  P.  Curiatio  et  Sex.  Quinctilio 
consulibus,  perpctuo  silentio  tribunorum  :  quod  pri- 
mo  legatorum,  qui  Athcnas  ierant,  legumquc  pere- 
grinarum  exspectatio  praebuit ;  dein  duo  simul  ma- 
la  ingentia  exorta,  fames  pestilentiaque,  foeda  ho- 
mini,  foeda  pecori.  Vastati  agri  sunt :  urbs  assi- 
duis  exhausta  funeribus  3  multae  et  clarae  lugubres 


LIBJEmil.    CAP.  XXXIII.  «09 

ilomiis.  Flamen  Quirinalis  Ser,  Comelius  mor- 
tuus  }  augur  C.  Horatius  Piilvillus  :  in  cujus  locum 
C.  Veturium  eo  c\ipidius,  quia  damnatus  a  plebe 
erat,  augures  legere.  Mortuus  consul  Quinctilius_, 
quatuor  tribuni  plebis.  Multiplici  clade  foedatus 
annus  :  ab  hoste  otium  fuit  :  inde  consules  C.  Me-  U.  C.  302. 
nenius,  P.  Scstius  Capitolinus.  Neque  eo  anno  *  ^^' 
quidqoam  belli  externi  fuit :  domi  motus  orti.  Jam 
redierant  legati  cum  Atticis  legibus  :  eo  intentius 
instabant  tribuni,  ut  tandem  scribendarum  legum 
Initium  iieret.  Placet  creari  decemviros  sine  pro- 
vocatione,  et  ne  quis  eo  anno  alius  magistratus 
esset.  Admiscerenturne  plebeiij  controversia  ali- 
quamdiu  fuit :  postremo  concessum  Patribus,  modo 
ne  lex  Icilia  de  Aventino,  aliasque  sacratae  leges 
abrogarentur. 

XXXIII.  Anno  trecentesimo  altero,  quam  con- 
dita  Roma  erat,  iterum  mutatur  forma  civitatis,  ab 
consulibus  ad  decemviros,  quemadmodum  ab  regi-  Decemviri 
bus  ante  ad  consules  venerat,  translato  imperio.'^'^^^ '* 
Minus  insignis,  quia  non  diuturna,  mutatio  fuit : 
laeta  enim  principia  magistratus  ejiis  nimis  luxuria- 
vere :  eo  citius  lapsa  res  est,  repetitumque,  duobus 
uti  mandaretur  consulum  nomen  imperiumque.  De- 
cemviri  creati  Ap.  Claudius,  T.  Genucius,  P.  Sestius, 
L.  Veturius,  C.  Julius,  A.  Manlius,  Ser.  Sulpicius, 
P.  Curiatius,  T.  Romilius,  Sp.  Postumius.  Claudio 
et  Genucio,  quia  designati  consules  in  eum  annum 
fuerant,  pro  honore  honos  redditus  :  et  Sestio  al- 
teri  consulum  prioris  anni,  quod  eam  rem  coUega 
invito  ad  Patres  retulerat.  His  proximi  habiti  le-  U.  C.  303» 
gati  treSj  qui  Athenas  ierant  :    simul  ut  pro  lega-  '**''*' 

tione  tam   longinqua  praemio  es$et  honos :    simul 


210  T.  LIVII 

U.  C.  303.  peritos  legum  peregrinanim  ad  condenda  nova  jura 

usui  fore  credebant.     Supplevere  ceteri    numerum, 

Graves  quoque  ^etate  clectos  novissimis  suffragiis  fe- 

runt,  quo  minus  ferociter  aliorum  scitis  adversaren- 

tur.     Regimen   totius   magistratus   penes    Appium 

Decemvi-     erat  favore  pkbis  :    adtoque  novum  sibi  ingenium 

rorum  an-   jm|ypj.at,  ut  plebicola  repente  omnisque  aurae  popu- 

laris  captator  evaderet,  pro  truci  saevoque  insecta- 

tore  plebis.     Decimo  die  jus  populo  singuli  redde- 

bant  :   eo  die  penes  praefectum  juris  fasces  duode- 

cim  erant :  collegis  novem  singuli  accensi  adpare- 

bant :  et  in  unica  concordia  inter  ipsos  (qui  con- 

sensus  privatis  iuterdum  inutilis  esset)  summa  ad- 

Initiomo-   versus  alios  aequitas  erat.     Moderationis  eorum  ar- 
derati  de-  .  .  . 

cemvirj.       gumentum   exemplo   imms   rei   notasse,  satis   erit. 

Quum  sine  provocatione  creati  essent,  defosso  ca- 

davere,  domi  apud  P.  Sestiumj  patriciae  gentis  vi- 

rum,  invento,  prolatoque  in  concionem,  in  re  juxta 

raanifesta   atque   atroci,    C.  Julius    decemvir   diem 

Sestio  dixit,  et  accusator  ad  populum  exstitit,  cu- 

jus  rei  judex  legitimus  erat  :   deccssitque  jure  suo, 

ut    demtum    de  vi  magistratus  populi  libertati  ad- 

jiceret. 

XXXIV.  Quum  promtum  hoc  jus  velut  cx  ora- 

culo    incorruptum    pariter  ab  his  sumnii  infimique 

fcrrent,  tum  legibus  condendis  opera  dabatur :   in- 

gentique  hominum  exspectatione  propositis  decem 

tabulis,  populum  ad  concionem  advocaverunt  :   et, 

Decem  ta-   quQ^l  bonum,  fauatum,  feliique  reipublicce,  ipsis,  libe- 

cum  ferunt. '"^?'^^  ^oruni  esset,  ire,  et  legere  leges  propositas  jus- 

sere.     ,Se,  quantuvi  deccm  hoviin.um  ingeniis  provideri 

potuerit,  omnibus  summis  infmisquejura  oequasse.   Plus 

pollere   muliorum   ingejiia   consiUaque.     Versarent   in 


LIBER  III.    CAP.  XXXV.  311 

onimis  secum  xinamquamque  rem,  agitarent  deinde  ser-  U.  C.  3o3. 

monihus :  atqiie  in  medium,  quid  in  quaque  re  phis  mi-    '    '  ^ 

7iusve  esset,  conferrent.     Eas  leges  habiturum  populum 

Romanum,  quas  consensus  omnium  non  jussisse  latas 

magis,  quam  tulisse  videri  posset.     Quum  ad  rumores 

hominum   de   imoquocjue   legum   capite  edito   satis 

correctae  viderentur^  centuriatis  comitiis  decem  ta- 

bularura  leges  perlatae  sunt :   qui  nunc  quoque,  in 

hoc  inmenso  aliarum   super   alias  acervatarum  le- 

gum  cumulo,  fons  omnis  publici  privatique  est  ju- 

ris.     Vulgatur  deinde  rumor,  duas  deesse  tabulas ; 

qnibus   adjectis,  absolvi    posse  velut  corpus  omnis 

Romani  juris.     Ea   exspectatio,    quum   dies   comi- 

tiorum  adpropinquaret,  desiderium  decemviros  ite- 

rum  creandi    fecit.     Jara    plebs,  praeterquam  quod 

consulum  nomen,  haud  secus  quam  regum,  perosa 

erat,  ne  tribunicium  quidem  auxilium,  cedentibus  in 

Ticem  adpcllatione  decemviris,  quaerebat. 

XXXV.  Postquam  vero  comitia  decemviris  cre-  iterum  cre- 

andis  in  trinura  nundinum  indicta  sunt ;  tanta  ex-  ^"'u^  de- 

...  .  cemviri. 

arsit   ambitio,  ut   prmiores  quoque  civitatis   (metu 

.eredo,  ne  tanti  possessio  imperii,  vacuo  ab  se  re- 

licto  loco,  haud  satis  dignis  pateret)  prensarent  ho- 

mines  ;  honorem,  summa  ope  a  se  inpugnatum,  ab 

ea  plebe,  cum  qua  contenderant,  suppliciter  peten- 

tes,     Demissa  jam  in  discrimen  dignitas,  ea  setate, 

iisque    honoribus    actis,  stimidabat  Ap.  Claudium  :  Ap.  Claudii 

nescires,  utrum  inter  decemviros,  an  inter  candida- *"^^''^''* 

tos,  numerares.     Propior  interdum  petendo,  quam 

gerendo,  magistratui  erat :   criminari  optimates,  ex- 

toUere  candidatorum  levissimum  queraque  humilli- 

mumque^   ipse  medius  inter  tribunicios  Duilios  Ici- 

Jiosque  in  foi"o  volitare,  per  illos  se  plebi  venditare- ; 


ai2  T.  LIVII 

XJ.  C,  303.  donec  collegje  quoqne,  qui  unice  illi  dediti  fuerant 
'  ad  id  tempus,  conjecere  in  enm  oculos,  mirantes 
quid  sibi  vellet.  Adparere,  nihil  sinceri  esse ;  Pro- 
fecto  haud  gratuitmn  in  tanta  superbia  comitatem  fore : 
nimium  in  ordinem  se  ipsnm  cogere,  et  vulgari  cum 
privatis,  non  tam  properantis  abire  magistratu,  quam 
viam  ad  continuandum  mogistirttum  quarentis,  esse, 
Propalam  obviam  ire  cupiditali  parum  ausi  obse- 
cundando  mollire  inpetuna  adgrediuntur :  comitio- 
rum  illi  babendorum,  quando  minimus  natu  sit, 
niunus  consensu  injungunt.  Ars  hjec  erat,  ne  se- 
met  ipse  creare  posset ;  quod  prif  ter  tribunos  ple- 
bis  (et  id  ipsum  pessimo  exemplo)  aiemo  umquam 
fecisset :  ille  enimvero,  quod  bene  vertat,  habitu- 
rum  se  comitia  professus,  inpedimentum  pro  occa- 
sione  arripuit  :  dejectisque  honore  per  coitionem 
duobus  Quinctiis,  CapitoUno  et  Cincinnato,  et  pa- 
truo  suo  C.  Claudio,  constantissimo  viro  in  opti- 
matium  caussa,  et  aliis  ejusdem  fastigii  civibus, 
nequaquara  splendore  vitae  pares  decemviros  creat : 
se  in  primis,  quod  haud  secus  factum  inproba- 
bant  boni,  quam  nemo  facere  ausurum  credide- 
.rat.  Creati  cum  eo  M.  CorneHus  Maluginensis, 
M.  Sergius,  L.  Miuucius,  Q.  Fabius  Vibulanus,  Q. 
Pcetelius,  T.  Antouius  Merenda,  K.  Duilius,  Sp. 
Oppius  Cornicen,  M'.  Rabuleius. 

XXXVl.  Ille  finis  Appio  alienae  personae  feren- 
dae  fuit :  suo  jam  inde  vivere  ingenio  coepit,  novos- 
que  collegas  jam  prius,  quam  inircut  magistratum, 
in  suos  mores  formare.  Quotidie  coibant  remotis 
arbitris  :  inde  inpotentibus  instructi  consiliis,  quae 
sccreto  ab  aliis  coquebant,  jam  haud  dissimulando 
supei'biamj  rari  aditus,  couloquentibus  Uifficilcs,  ad 


LIBER  III.   CAP.  XXXVI.  Zl^ 

Idus  Maias  rem  perduxere.     Idus  tum  Maiae   sol-  U.  C,  304. 
lemues  ineundis  magistratibus  erant.     Initio  igitur  Decenrvi-* 
magistratus  primum  honoris  diem  denunciatione  in-  rorutn  an- 
gentis  terroris  insignem  fecere  :  nam  quum  ita  pri-  ""*    * 
ores  decemviri  servassent,  ut  unus  fasces  haberet, 
et  hoc  insigne  regium  in  orbem,  suam  cujusque  vi- 
cem,  per  omnes   iret,  subito  omnes  cum  duodenis 
fascibus    prodiere.     Centum  viginti    lictorcs  forum  Decemyi- 
inpleverant,   et  fascibus   secures   inligatas   praefere-  solentia  et 
bant :  nec  adtinuisse  demi  securim,  quum  sine  pro-  tyrannis. 
vocatione  creati   essent,   interpretabantur.     Decem 
regum  species  erat,  multiplicatusque  terror  non  in- 
fimis    solum,   sed   primoribus    Patrum,    ratis    csdis 
caussam  ac  principium  quzeri  :  ut,  si  quis  memorem 
libertatis  vocem  aut  in  senatu  aut  in    populo  mi- 
sisset,  statim  virgae  securesque  etiam  ad  ceterorum 
metum  expedirentur.     Nam,    praeterquam  quod    in 
populo  nihil  erat  praesidii,  sublata  provocatione,  in- 
tercessionem   quoque  consensu   sustulerant :    quum 
priores  decemviri  adpellatione  coUegae  corrigi  red- 
dita  ab  se  jura  tulissent ;   et  quaedHm,  quse  sui  ju- 
dicii  videri  possent,  ad  popuhim  rejecissent.     Ali- 
quamdiu  aequatus  inter  omnes  terror  fuit  :   paulla- 
tim  totus  vertere   in   plebem  coepit.     ABstinebatur 
a  Patribus  :    in  humiliores  hbidinose  crudeliterque 
consulebatur:  hominum,  non  caussarum,  toti  erant: 
ut  apud  quos  gratia  vim  tequi  haberet.     Judicia  do- 
mi  conflabant,  pronunciabant  in  foro.     Si  quis  col- 
legam  adpellasset,  ab  eo,  ad  quem  venerat,  ita  dis- 
cedebat,  ut  poeniteret,  non  prioris  decreto  stetisse. 
Opinio  etiam  sine  auctore  exierat,  non  in  praesentis 
modo  temporis  eos  injuriam  conspirasse,  sed  foedus 
clandestinum  inter  ipsos  jurejurando  ictum,  ne  co' 


414  T.  Livir 

U.  C.  304.  niitia  haberent,  perpetuoque  decemviratu  possessum 

A.  C-  448.  II- 

semel  obtmerent  imperium. 

XXXVII.  Circiimspcctare  tum  patriciorum  vul- 
tus  plebeii,  et  inde  libertatis  captare  amam,  unde 
servitutem  timendo  in  eum  statum  rempublicam 
adduxerant.  Primores  Patrum  odisse  decemviros, 
odisse  plebem  :  nec  probare,  quie  fierent ;  et  cre- 
dere,  haud  indignis  accidere  :  avide  ruendo  ad  H- 
bertatem  in  servitutem  elapsos  juvare  nolle  :  cumu- 
lare  quoque  injurias,  ut  taedio  praescntium  consules 
duo  tandem  et  status  pristinus  rerum  in  desiderium 
veniant,  Jam  et  processerat  pars  major  anni,  et 
Duse  tabu-  duae  tabulae  legum  ad  prioris  anni  decem  tabulas 
^ ^^jj^[Jgg"^  erant  adjectae  :  nec  qiiidquam  jam  supererat,  si  haa 
quoque  leges  centuriatis  comitiis  perlatae  essent,  cur 
eo  magistratu  reipublicae  opus  esset.  Exspectabant, 
quam  mox  consulibus  creandis  comitia  edicerentur. 
Id  modo  plebes  agitabat>  quonam  modo  tribuni- 
«iam  potestatem,  munimentum  libertati,  rem  inter- 
mi^sam,  repararent.  Quum  interim  nientio  corai- 
tionim  nulla  fieri,  et  decemviri,  qui  primo  tribu- 
nicios  homines,  quia  id  populare  habebatur,  cir- 
cum  se  ostentaverant  plebei,  patriciis  juvcnibus  sep- 
serant  latera  :  eoruni  catervie  tribunalia  obsede- 
rant.  Hi  ferre,  agere  plebem  plebisque  res  ;  quum 
fortuna,  qua  quidquid  cupitum  foret,  potentioris 
csset.  Et  jam  ne  tergo  quidem  abstinebatur  :  vir- 
gis  caedi,  alii  securi  subjici  ;  et,  ne  gratuita  cru- 
delitas  esset,  bonorum  douatio  sequi  domini  sup- 
plicium.  Hac  mercede  juventus  nobilis  corrupta 
non  modo  non  ire  obviam  injiuiai,  sed  propalam 
liceiitiam  suam  mallc,  quam  onniium  libertatem. 
U.C.305.       XXXVIII.  Idus  Maijevencre.     NuUis  subro^a- 

A.  C  447.  '^ 


LIBER  III.    CAP.  XXXVm.  2 15 

tls  magistratibus^  privati  pro  decemviris,  neque  ani-  u.  C.  305. 

mis  ad  imperium  inhibendum  inminutis,  neque  ad:^-^'*!^* 

'^  _  ^-  Decemvi- 

speciem  honoris  insignibus,  prodeunt :   id  vcro  reg-  rorum  an- 

num  haud  dubie  videri.     Deploratur  in  perpetuum  ""*  "  • 

libertas  ;   nec  vindex  quisquam  exsistit,  aut  futurus 

videtur  :    nec    ipsi  solum  desponderant  animos,  sed 

contcmni  coepti  eraut  a  finitimis  populis,-  imperium- 

que  ibi  esse,  ubi  non  esset  Hbertas,  indignabantur. 

Sabini  magna  manu  incursionera  in  agrum  Roma-  Sabini 

num  fecere :   hiteque  populati,  quum  hominum  at-  ^"^„"^00. 

que  pecudum  inulti  praedas  egissent,  recepto  ad  Ere-  pulantur. 

tum,  quod  passim  vagatum  erat,  agmine,  castra  lo- 

cant,  spem  in  discordia  Romana  ponentes,  eam  in- 

pedimentum  delectui  fore.     Non  nuncii  solum,  sed 

per    urbem    agrestium    fuga   trepidationem    injecit. 

Decemviri  consultant,  quid  opus  facto   sit  :    desti- 

tutis  inter  Patrum  et  plebis  odia  addidit  terrorem 

insuper  alium  fortuna.     ^Equi  aHa  ex  parte  castra  -^Equi  Tus- 

in  Algido  locant  :   depopulatumque  inde  excursioni- 

bus  Tusculanum  agrum  legati   ab  Tusculo,  praesi- 

dium  orantes,  nunciant.     Is  pavor  perpulit  decem- 

viros,  ut  senatum,  simul  duobus  circumstantibus  ur- 

bem   bellis,   consulerent  :    citari  jubent  in   curiam 

Patres,  haud  ignari,  quanta  invidiiie  inmineret  tem- 

pestas  :  omnes  vastati    agri    periculorumque    inmi- 

nentium  caussas  in  se  congesturos,  tentationemque 

eam  fore  abolendi  sibi  magistratus,  ni  consensu  re- 

sisterent,   imperioque   inhibendo    acriter   in   paucos 

prseferocis    animi    conatus    aliorum    comprimerent. 

Postquam  audita  vox  in  foro  est  praeconis,  Patres  Senatum 

1    j  •  .  ■  1    .  vocant  de- 

m  curiam  ad  decemvuos  vocantis  5   velut  nova  res,  ce^ivin 

quia  intermiserant  jamdiu  morcm  consulendi  sena- 

tus,   mirabundam   plebem   couvertit,  quidnam  inci- 


HlS  T.  LIVII 

U.  C.  305.  disset,  cur  ex  tanto  intervallo  rem  desiietam  usurparent. 

A   C   447 

*    *  Hostibus   helloque  gratiam    habendam,    quod    solitum 

quidquam  liberce  civitatisjieret.     Circumspectare  om- 

nibus  fori  partibus  senatorem,  raroque  usquam  nos- 

citare :  curiam  inde  ac  solitudinem  circa  decemviros 

intueri ;  quum  et  ipsi  invisum  consensu  imperium, 

et  plebs,  quia  privatis  jus  non  esset  vocandi  sena- 

tum,   nott  convenire  Patres  interpretarentur ;  jain 

caput  fieri  libertatem  repetentium,  si  se  plebs  co- 

mitem  senatui  det,   et,   qucmadmodum  Patres  vo- 

cati  non  coeant  in  senatum,  sic  plebs  abnuat  de- 

lectum.     Haec  fremunt  plebes.     Patrum  haud  fere 

quisquam    in  foro,  in  urbe   rari  erant  :   indignitate 

rerum  cesserant  in  agros ;   suarumque  rerum  erant, 

amissa  publica  :  tantum  ab  injuria  se  abesse  rati, 

quantum  a   coetu  congressuque  inpotentium  domi- 

norum  se  amovissent.     Postquam  citati  non  conve- 

niebant,  dimissi  circa  domos  adparitores,  simul  ad 

pignora  capicnda,    sciscitandumque,  num  consulto 

detrectarent  ?  referunt,  senatum  in  agris  esse.     Lae- 

tius  id  decemviris  accidit,   quam  si   prsesentes  de- 

treetare  imperium  referrent.     Jubent  adciri  omnes, 

senatumque    in    diem    posterum    edicunt  ;    qui    ali- 

quanto  spe  ipsorum  frequentior  convenit  :   quo  fac- 

to  proditam  a  Patribus  plebs  libertatem  rata,  quod 

iis,   qui   jam    magistratu   abissent,   privatisque,   si 

vis  abesset,  tamquam  jure  cogentibus,  senatus  pa- 

ruisset. 

Asperse  XXXIX.  Sed   magis  obedienter  ventum    in  cu- 

sententiffi     ^-^^^^^  ^gj.    quam  obnoxie  dictas  sententias  accepimus. 

in  decem-  ^ 

viros.  L.  Valerium  Potitum,  proditum  memoriae  est,  post 

relationem  Ap.  Claudii,    priusquara  ordine  senten- 

tiae  rogarentur,  postulando  ut  de  republica  liceret 


LIBRR  IH.  CAP.  XL.  «I7 

dicerc,  prohibcntibus  minaciter  dccenivirls,  prodi-  U.  C.  sos. 
turum  se  ad  plebcm  denunciantem,  tumultum  exci-  " 
visse.  Ncc  minus  ferociter  M.  Horatium  Barba- 
tum  isse  in  ccrtamcn,  Decem  Tarquinios  adpellan- 
tem,  admoncntenujue,  Faleriis  et  Horatiis  ducihus 
pulsos  reges.  Nec  nominis  homines  tum  pertfESum  esse ; 
quippe  quo  Jovem  adpellari  fas  sit,  quo  Rumulum  cou' 
ditorem  urbis,  deiucepsque  reges  adpellatos,  quod  sacrii 
etiam,  ut  soUemnc,  retentum  sit.  Superhiam  violen' 
tiamque  tum  perosos  regis :  qu^  si  in  rege  tum  eodem, 
aut  in  Jilio  re^is,  ferenda  non  fuerint^  quem  laturum 
in  tot  priratis  ?  Viderent,  ne,  cetandu  in  curia  libere 
homines  loqui,  extra  curiam  etiam  moverenl  vocem : 
neque  se  ridere,  qui  sihi  minus  privato  ad  concionem 
populum  vocare,  quam  iHis  sen'itum  cogere,  liceat.  Ubi 
vellent,  eiperirentur,  quanto  ferocior  dolor  lihertate  sua 
vindicanda,  quam  cupiditas  injusta  dominatione,  esset. 
De  hello  Sahino  cos  referre :  tamquam  majus  ullum 
populo  Romano  bellum  sit,  quam  cum  iis,  qui,  legum 
ferendarum  caussa  crcati,  nihil  juris  in  civitate  reli- 
querint ;  qui  comitia,  qui  annuos  inagistratus,  qui  vi- 
cissitiidinem  imperitandi  (quod  unum  exccquandce  sit 
libertatis)  sustulerint ;  qui  piivati  fasces  et  regium  im- 
perium  habeant.  Fuisse,  rcgibus  exactis,  patricios  ma- 
■  gistratus  creatos ;  postea,  post  secessionem  plebis,  ple- 
beios.  Cujus  illi  partis  essent,  rogltare  ?  Populares  f 
quid  enini  eos  per  populum  egisse  ?  Optimates  ?  qui 
anno  jam  prope  senatum  non  habuerint;  tunc  ita  ha- 
beant,  ut  de  republica  loqui  prohibeant?  Ne  nimium 
in  rnetu  alieno  spei  ponerent :  graviora,  quce  patiantur, 
viderijam  hominibus,  quam  quce  metuant. 

XL.  Hepc  vociferante  Horatio,  quum   dccemviri 
nec  irifi  nec  ignoscendi  modum  reperircnt,  nec,  quo 
VoL.  I.  L 


llS  T.  LIVII 

U.  C.  305.  evasura   res  esset,  cernerent ;   C.  Claudii,  qui   pa- 

A   C   ii."  i        r 

'    *      '■  truus   Appii   decemviri   erat,    oratio   fuit   precibus, 

quam  jurgio,  similis,  orantis  per  sui  fratris  paren- 

tisque   ejus    manes  ;    Ut   civilis  potius  societatis,  in 

qua  natus  esset,  quam  foederis,  nefarie  icti  cum  colle- 

gis,  meminisset :  multo  id  magis  se  illius  causa  orarej 

quam  reipubUcce.     Quippe  rempublicam,  si  a  volenti- 

bus  nequeat,  ah  invitis  jus  expetituram.     Sed  ex  mag- 

no  certamine  magwts  excitari  ferme  iras ;  earum  even- 

tum  se  horrere.     Quum  aliud,   praeterquam  de  quo 

retulissent,  decemviri  dicere  prohiberent,  Claudium 

interpellandi  verecundia  fuit.  Sententiam  igitur  per- 

egit,  nullum  placere  senatusconsultum  fieri.     Om- 

nesque  ita  accipiebant,  privatos  eos  a  Claudio  judi- 

catos  :  multique  ex  consularibus  verbo  adsensi  sunt. 

Alia  sententia,  asperior  in  speciem,  vim   minorem 

aliquanto  habuit,   quae   patricios   coire  ad  proden- 

dum  interregem  jubebat :   censendo  enim,  quoscum- 

que  magistratus  esse,  qui  senatum  haberent,  judi- 

cabat ;  quos  privatos  fecerat  auctor  nullius  senatus- 

consulti  faciendi.     Ita  labante  jam  caussa  decemvi- 

L.  Corne-    rorum,  L.  Cornelius  Makiginensis,  M.  Comclii  de- 

hus  decem- jjgjjjYiri  frater,  quum  ex   consularibns   ad  ultimum 
viiostuetur.  ,.        ,.    ,  ^         ,  •       i      j 

dicendi   iocum    consulto   servatus   esset,   smiulando 

cm'am  belli,  fratrem  collegasque  ejus  tuebatur:  quo- 

nam  fato  incidisset,  mirari  se  dictitans,  ut  decemviros, 

qui  decemviratum  petissent,  aut  soa,i,  aut  hi  maxinie 

obpugnarent  ?  aut  quid  ita,  quum  per  tot  menses  va- 

cua  civitate  nemo,  justine  magistratus  summce  rerum 

prceessent,  controversiam  fecerit ;  nunc  demum,  quum 

hostes  prope  ad  portas  sint,  civiles  discordias  serant : 

nisi  quod  in  turhido  minus  perspicuum  fore  putent,  quid 

•gaiur.     Ceterum  neminem,  majore  cura  occupatis  ani- 


LIBER  III.    CAP.  XLI.  II9 

mis,  verum  esse,  prcejudicium  rei  tantce  adferre.  Sibi  U.  C.  sos. 
placere,  de  eo,  quod  Valerius  Horatiusque  ante  Idus 
Maias  decenwiros  abisse  nmgistratu  insimulent,  bellis, 
qucE  inmineant,  perfectis,  republica  in  tranquillum  re- 
dacta,  senatu  disceptante,  agi :  et  jam  nune  ita  se  pa- 
rare  Ap.  Claudium,  ut  comitiorum,  quce  decemviris 
creandis  decemvir  ipse  habuerit,  sciat  sibi  rationem  red- 
dendam  esse,  utrum  in  unum  annum  creati  sint,  an 
donec  leges,  quce  deessent,  perferrentur.  In  prcesentia 
omnia  prceter  bellum  omitti  placere :  cujus  si  falso 
famam  vulgatam,  vanaque  non  nuncios  solum,  sed 
Tusculanorum  etiam  legatos,  adtulisse  putent,  specu- 
latores  mittendos  censere,  qui  certius  explorata  refe- 
rant.  Sin  fides  et  nunciis  et  legatis  habeatur,  de- 
lectum  primo  qnoque  tempore  haberi;  decemviros,  quo 
cuique  eorum  videatur,  exercitus  ducere;  nec  rem  aliam 
prceverti. 

XLI.  In  hanc  sententiam  ut  discederetur,  juni- 
ores  Patrum  evincebant.  Ferociores  iterum  coorti 
Valerius  Horatiusque  vociferari,  ut  de  republica  li- 
ceret  dicere :  dicturos  ad  populum,  si  in  senatu  per 
fcLctionem  non  liceat.  Neque  enim  sibi  privatos,  aut 
in  curia,  aut  in  concione,  posse  obstare  j  nequ£  se  imct- 
ginariis  fascibus  eorum  cessuros  esse.  Tiun  Appius, 
jam  prope  esse  ratus,  ut,  ni  violentiae  eorum  pari 
resisteretur  audacia,  victum  imperium  esset :  non 
erit  melius,  inqui^t,  nisi  de  quo  consulitnus,  vocem  mi- 
sisse :  et  ad  Valerium,  negantem  se  privato  reticerCj 
lictorem  accedere  jussit.  Jam  Quiritium  fidem  in- 
plorante  Valerio  a  curiae  limine,  L.  Comelius  com- 
plexus  Appium,  non  cui  simulabat  consulendo,  di- 
remit  certamen  :  factaque  per  Cornelium  Valerio 
dicendi  gratia,  quae  vellet,  quum  libertas  non  ultra 
L2 


t20 


T.  LIVII 


U.  C.  305. 
A.  C.  44-. 

Vincur.t 
in  senatu 
decetnviri. 


Delectum 

babent. 


Male  rem 
gerunt. 


vocem  excessisset,  deccmviri  propositnm  tcnneTC. 
Consularcs  quoque  ac  scniores  ab  residuo  tribuni- 
ciae  potestatis  odio,  cujus  desidcrium  plebi  muho 
acriuSj  quam  consularis  imperii,  rebantur  esse,  pro- 
pe  malebant,  postmodo  ipsos  deceraviros  voluntate 
abire  magistratu,  quam  invidia  eorum  exsurgere 
rursus  plebem  :  si  leniter  ducta  res  sine  populari 
strepitu  ad  consulcs  redisset,  aut  bellis  interpositis, 
aut  moderatione  consulum  in  imperiis  excrcendis, 
posse  in  oblivionem  tribunorum  plebera  adduci.  Si- 
lentio  Patrum  edicitur  dclectus  :  juniores,  qtmm 
sine  provocatione  imperium  esset,  ad  nomina  re- 
spondent :  legionibus  scriptis,  inter  se  decemviri 
comparabant,  quos  ire  ad  bellum,  quos  praeesse  ex- 
ercitibus  oporteret.  Principes  inter  decemviros  erant 
Q.  Fabius  et  Ap.  Claudius  :  bellum  domi  majus, 
quam  foris,  adparebat.  Appii  violontiam  aptio- 
rem  rati  ad  comprimeudos  urbanos  motus  :  in  Fa- 
bio  minus  in  bono  conslans,  quam  navum  in  ma- 
litia,  ingenium  esse.  Hunc  enim  virura,  egi"egium 
olim  domi  militiieque,  decemviratus  coUegaeque  ita 
mvitaverant,  ut  Appii,  quam  sui,  similis  mallet  esse. 
Huic  bellum  in  Sabinis,  M'.  Rabuleio  et  Q.  Poete- 
lio  additis  collegis,  mandatum.  M,  Cornelius  io 
Algidum  missus  cum  L.  Minucio  et  T.  Antonio  et 
K.  Duilio  et  M,  Sergio  :  Sp.  Oppium  Ap.  Claudio 
adjutorem  ad  urbem  tuendam,  ajquo  omnium  de- 
cemvirorum  imperio,  deceruunt. 

XLH.  Nihilo  militiae,  quam  domi,  mclius  res- 
publica  administrata  est.  IUa  modo  in  ducibus  cul- 
pa,  quod,  ut  odio  essent  civibus,  fecerant  :  alia  om- 
nis  penes  milites  noxa  erat :  qui,  ne  quid  ductu  at- 
que  auspicio  decemvirorum  prospere  usquam  gere- 


LIBER  III.    CAP.  XLIII.  221 

retur,  vinci  se  per  suura  atque  illorum  dedecus  pa-  U.  C.  305, 
tiebantur.  Fusi  et  ab  Sabinis  ad  Eretum,  et  in  '  * 
Algido  ab  -^quis,  exercitus  crant  :  ab  Ereto  per 
silentium  noctis  profugi,  propius  urbem,  inter  Fi- 
denas  Crustumeriamque,  loco  edito  castra  commu- 
nierant :  persecutis  hostibus  nusquam  se  sequo  cer- 
tamine  committentes,  natura  loci  ac  vallo,  non  vir- 
tute  aut  armis,  tutabantur.  Majus  flagitium  in  Al- 
gido,  major  etiam  cladcs  accepta  :  castra  quoque 
amissa  erant ;  exutusque  omnibus  utensilibus  mi- 
les,  Tusculum  se,  fide  misericordiaque  victurus  hos- 
pitum,  (quse  tamen  non  fefellerunt)  contulcrat.  Ro- 
mam  tanti  erant  terrores  adlati,  ut,  posito  jam  de- 
cemvirali  odio,  Patres  vigilias  in  urbe  habendas 
censerent  :  omnes,  qui  per  aetatem  arma  ferre  pos- 
sent,  custodire  moenia,  ac  pro  portis  stationes  agere 
juberent  :  arma  Tusculum  ad  supplementum  de- 
cernerent,  decemvirosque,  ab  arce  Tusculi  degres- 
sos,  in  castris  militem  habere  :  castra  alia  a  Fi- 
denis  in  Sabinum  agrum  transferri  :  belloque  ul- 
tro  inferendo  deterreri  hostes  a  conbiiio  urbis  ob- 
pugnandje. 

XLIII.  Ad  clades  ab  hostibus  acceptas  duo  ne- 
fanda  facinora  decemviri  belli  domique  adjiciunt. 
L.  Siccium  in  Sabinis,  per  invidiam  decemviralem  L.  Siccii 
tribunorum  creandorum  secessionisque  mentiones  ad  ^°^^' 
vulgus  militum  sermonibus  occultis  serentem,  pro- 
speculatum  ad  locnm  castris  capiendum  mittunt:  da- 
tur  negotium  militibus,  quos  miserant  expcditionis 
ejus  comites,  ut  eum  opportuno  adorti  loco  interfi- 
cereut.  Haud  inultum  interfecere  :  nam  circa  re- 
pugnantem  aliquot  insidiatores  cecidere,  quum  ipse 
se  priEvalidus,  pari  viribus  animo,  circumventus  tu- 
L3 


aaa  t.  livii 

U,  C,  305»  taretur.     Nunciant  in  castra  ceteri,  praecipitatum  in 

A.C.  447.  .     .,.  c-     •  •  .  M-x 

msidias  esse   biccium  egregie  pugnantem,  mibtes- 

que  quosdam  cum  eo  amissos.     Primo  fides  nun- 

ciantibus  fuit.     Profecta  deinde  cohors  ad   sepeli- 

endoSj  qui  ceciderant,  decem^varornm  permissuj  post- 

quam  nullum  spoliatum  ibi  corpus,  Sicciumque  in 

medio  jacentem  armatumque,  omnibus  in  eum  ver- 

sis   corporibus,   videre  ;  hostium  neque  corpus  ul- 

lum,  nec  vestigia  abeuntium ;  profecto  ab  suis  in- 

terfectum   memorantes,   retulere  corpus.     Invidiae- 

que  plena  castra  erant,  et  Romam  ferri   protinus 

Siccium   placebat,    ni    decemviri   funus   militare   ei 

publica   inpensa  facere  raaturassent.     Sepultus  in- 

genti  militum  moestitia,  pessima  decemvirorum  in 

vulgus  fama,  est. 

Appii  XLIV.  Sequitur  aliud  in  urbe  nefas,  ab  libidine 

ortum,  haud  minus  foedo  eventu,  quam  quod   per 

stuprum  caedemque  Lucretiae   urbe   regnoque  Tar- 

quinios  expulerat :   ut  non  finis  solum  idem  decem- 

viris,  qui  regibus,  sed  caussa  etiam  eadem  imperii 

amittendi  esset.    Ap.  Claudium  virginis  plebeise  stu- 

pranda;    libido    cepit,     Pater  virginis    L.  Virginius 

honestum  ordinem  in  Algido  ducebat,  vir  exempli 

recti  domi  militiaeque.     Perinde  uxor  institnta  fu- 

erat,  liberique   instituebantur.     Desponderat  filiam 

L.  Icilio  tribunicio,  viro  acri,  et  pro  caussa  plebis 

expertae  virtutis.     Hanc  virginem   adultam,    forma 

excellentem,  Appius,  amore  ardens,  pretio  ac    spe 

perlicere    adortiis,    postquam   omnia    pudore   septa 

animadverterat,  ad  crudelem  superbamque  vim  ani- 

mum  convertit.     M.  Claudio  clicnti   negotiimi  de- 

dit,  ut  virginem  in  scrvitutem  adsereret,  nec|ue  ce- 

deret  secundum  libertatem  postulantibus  vindicias  ; 


libido. 


\ 


I 


iiBER  III.  CAP.  xLv.  aaj 

quod  pater  puellae  abesset,  locum  injuriae  esse  ra-  U,  C.  305. 
tus.     Virginij  venienti  in  forum,  (ibi  uamque  in  ta-  virginia  iii 

bemis  literarura  ludi  erant)  minister  decemviri  libi-  servitutem 
,.    .  •    '     'j.  ..         /  adseritur. 

dmis  manum  mjecit ;  serva  sua  natam  (servamque 

adpellans)  esse  :  sequique   se  jubebat,   cunctantem 

vi  abstracturum.     Pavida  puella  stupente,  ad  cla- 

morem  nutricis,  fidem  Quiritium  inplorantis,  fit  con- 

cursus.     Virginii    patris    sponsique    Icilii    populare 

nomen  celebratur  :   notos  gratia  eorum,  tvnrbam  in- 

dignitas  rei  virgini  conciliat.     Jam  a  vi  tuta  erat  j 

quum  adsertor  nihil  opus   esse  multitudine   conci- 

tata  ait,  se  jure  grassari,  non  vi.     Vocat  puellam  in 

jus ;    auctoribus,   qui    aderant,   ut  sequeretur.     Ad 

tribunal  Appii  perventum  est :  notam  judici  fabu- 

lam   petitor,   quippe    apud   ipsum    auctorem   argu- 

menti,  peragit ;   puellam,  domi  suae  natam,  furto- 

que  inde  in  domum  Virginii   translatam,  subposi- 

tam  ei  esse.     Id  se  indicio  compertum  adferre,  pro- 

baturumque  vel  ipso  Virginio  judice,  ad  quem  ma- 

jor  pars  injuriae  ejus  pertineat.     Interim  dominum 

sequi  ancillam,  aequum  esse.  Advocati  puellae,  quum 

Virginium  reipublicae  caussa  dixissent  abesse,  biduo 

adfuturum,  si  nunciatum  ei  sit ;   iniquum  esse,  ab- 

sentem  de  liberis  dimicare  ;    postulant,  ut  rem  in- 

tegram  in  patris  adventum  difterat ;  lege  ab  ipso  la- 

ta  viudicias  det  secundum  libertatem  ;   neu  patiatur, 

virginem  adultam  famae  prius,  quam  libertatis,  pe- 

riculum  adire. 

XLV.  Appius    dccreto   praefatus,   Quam   lihertati 

faverit,   eam   ipsam   legem   declarare,    quam   J^irginii 

amici  postulationi  mce.  pratendant.     Ceterum  ita  in  ea 

Jirmum  libeitati  fore  prcesidium,  si  nec  caussis,  nec  per- 

sonis  variet.     In  his  enim,  quce  adserantur  in  liberta- 

L4 


224  '^-  1-1  vn 

U.  C.  305.  tem,  quia  quivis  lege  agere  possit,  id  juris  esse .-  in  ea, 

'  ^^''  qucE  in  patris  mdnu  sit,  neminem  esse  aTium,  cui  domi- 

nus  possessione  cedat.     Placere  itaque  patrem  arcessi : 

interea  juris  sui  jacfuram  adsertorem  non  facere,  quin 

dvcat  puellam  sistendamque  in  adventum  ejus,  qui  pa- 

ter  dicatur,   promittat.     Adversus    injiiriam   decreti 

quum  miilti  raagis  fremerent,  quam  quisquam  unus 

recusare   auderet ;  P.  Numitorius,    puellae  avuncu- 

lus,  et  sponsus  Icilius  interveniunt :   dataque  inter 

turbam  via,  quum   multitudo  Icilii  maxtme  inter- 

ventu   resisti   posse  Appio  crederet,   lictor  decresse 

Icilii  con-    ^j^  .   vociferantemque  lcilium  submovet.     Placidum 

trntio  cum  , 

Appio.         quoque  ingenium  tam  atrox  injuria  accendissct.  Fer- 

To  hinc  tibi  submovendus  sum,  Appi,  incjuit,  ut  taciium 

feras,  quod  celari  vis.     Virginem  ego  hanc  sum  ductu- 

Tus,    nuptam   pudicumque   habiturus.     Proinde  omnes 

collegarum  quoque  lictorcs  convoca,  e.vpediri  virgas  et 

secures  jube :  non  mantbit  cxtra  domum  patris  sponsa 

Icilii.     Non,    si    tribu7iicium   auxilimn    et  provocatio- 

vem,  pUbi  Romance  duas  arces  liberlatis  tuendce,  ad- 

emistis,  ideo  in  liberos  quoque  nostros  conjugesque  reg- 

■num  vestrcE  libidini  dntum  est.     Sdvite  in  ttrgum  et  in 

cerviccs  nosfras,  pudicitia  saltem  in  tuto  sit.     Huic  si 

vis  adfcretur,  ego  prdesentium  Quiritium  pro  sponsa, 

Virginius  militum  pro  iinica  Jilia,  omnes  Deorum  ho- 

minumque    inplorabimus  Jidem  :    neque   tu    istud   um- 

quam  dtcretum  sine  ccede  nostra  referes.     Postulo,  Ap- 

pi,  etiam  atque  etiam  consideres,  quo  progrediare.   Vir- 

ginius  viderit,  deJiHa,  ubi  venerit,  qiiid  agat.  Hoc  tan- 

tum  sciat,  sibi,  si  hujus  vindiciis  cesserit,  conditionem 

JiUce  quarendam  esse :  me,  vindicantem  sponsam  in  U- 

bertatem,  vila  citius  deseret,  quam  Jides. 

XL\"I.  Concitata   multitudo   erat,   certamenque 


LIBER  Iir.    CAP.  XLVI.  325 

instare  videbatur  :   lictores  Iciliura  circumstetercint  :  ^-  ^-  ^^^» 
,  .  .       ^  V       A.  C.  447. 

nec  ultra  minas  tanien  processum  est.     CJuum  Ap- 

pius,  Nou  Virginlam  defendi  uh  lcilio,  sed  inquielum 

homine^n,  et  trihunatum  etiam  nunc  spiruntem,  locum 

seditionis  qucerere,  diceret  ;  non  prcehiturum  se  illi  to 

die  materiam :  sed  ut  jam  sciret,   non  id  petulatitice 

$ucE,  sed  Virginio  absenti  et  patrio  nomini  et  libertati, 

datum,  jus  eo  die  se  non  dicturum,  neque  decretum  in- 

terpositurum :   a  M.  Claudio  petiturum,  ut  decederet 

jure  suo,  vindicarique  puellum  in  posterum  diem  pate- 

rctur.     Quod  nisi  pater  postero  die  adfuisset,  denun- 

ciare  se  Icilio  similibusque  IcUii,  neque  legi  suce  lato- 

rem,  neque  decemviro  constantiam  defore :  nec  se  uti- 

que  collegarum  lictores  convocaturum  ad  coercendos  se- 

ditionis   auctorcs :    contentum    se   suis    lictoribus  fore. 

Quum  dilatum  tempus  injuriae  essetj  secessissentque 

advocati  puellae,  placuit  omnium   priraumj  fratrem 

Icilii    filiumque   Numitorii^   inpigros  juvenes,    per- 

gere  inde  recta  ad  portam,  et,  quantum  adcelerari 

posset,  Virginium  adciri  e  castris.     In  eo  verti  pu- 

ellce  salutem,  si  postero  die  vindex  injuriae  ad  temr 

pus   praesto  esset.     Jussi    pergunt,  citatisque  equis 

nuncium  ad  patrem  perferant.     Quum  instaret  ad- 

sertor    puellae,    ut  vindicaret,    spousoresque   daret ; 

atque  id  ipsum  agi  diceret  Iciiius,  sedulo  tempus 

terens,  dum  praeciperent  iter  nuncii  raissi  in  castra, 

manus  toUere  undique  muititudo,  et  se  quisque  pa- 

ratum  ad  spondendum  Icilio  ostendere.     Atque  ille 

lacrimabundiis,  Graium  est,  inquitj   crastina  die  ve- 

stra  opera  utur  :  sponsorum  nunc  satis  est.     Ita  vin- 

dicatur  Virginia,  spondentibus  propinquis.     Appius, 

paidlisper  moratus,   ne  ejus   rei   caussa   sedisse  vi- 

deretur,   postquam^    omissis   rebus   aliis   pree   cura 

L5 


aa6  T.  Livii 

U.  C.  305.  vinius,  nemo  adibat,  domum  se  recepit }    collegis- 

A.  C.  447.  que  ijj  castra  scribit,  «e  Virginio  commeatum  dent, 

atque  etiam  in  custodia  habeant.     Inprobum    consi- 

lium  serum,  vit  debuit,  fuit  :   et  jam  commeatu  sum- 

to  profectus  Virginius  prima  vigilia  erat,  quum  po- 

stero  die  mane  de  retinendo  eo  nequidquam  literae 

redduntur. 

Virginius  XLVII.  At  in  urbe  prima  luce,  quum  civitas  in 

pro  filia       £        exspectatione  erecta  staret,  Virginius  sordida- 
cum  Appio  r  .... 

contcndit.    tus  filiam  suam  obsoleta  veste,  comitantibus  aliquot 

matronis,  cum  ingenti  advocatione  in  forum  dedu- 

cit.     Circumire  ibi  et  prensare  homines  coepit ;  et 

non  orare  solum    precariam  opem,  sed  pro  debita 

petere ;  Se  pro  liberis  eorum  ac  conjugibus  qiiotidie  in 

acie  stare :  nec  alium  virum  esse,  cujus  strenue  ac  fe- 

rociter  facta  in  bello  plura  memorari  pcssent.     Qutd 

prodesse,  si,  incolutni  urbe,  qucE,  capta,  ultima  timean- 

tur,  liberis  suis  sint  patienda  ?  Haec  prope  conciona- 

bundus  circnmibat  homines.     Similia  his  ab  Icilio 

jactabantur :   comitatus  muliebris  plus  tacito  fletu, 

quam  ulla  vox,  movebat.     Adversus  quae  omnia  ob- 

stiuato    animo  Appius    (tanta  vis    auicntiae  verius, 

quam  amoris,  mentem  turbaverat)  in   tribunal  es- 

cendit :   et,  ultro  qucrente  pauca  petitore,  quod  jus 

sibi  pridie  pcr  nmbitionem  dictum  non  esset,  priusquam 

aut  ille  postulatum  perageret,  aiit  Virginio  respon- 

dendi  daretur  locus,  Appius  interfatur.     Quem  de- 

creto  sermonem  prsetenderit,  forsan  aliquem  verum 

auctores  antiqui  tradiderint :   quia  nusquaun  uUum 

in  tanta  foeditate  decreti  verisimilcm  invenio  j    id, 

quod    constat,    nudiim    videtur    proponendum,    de- 

^resse  vindicias  secuudum  servitutem.     Primo  stu- 

por  omues  admiratione  rei  tam  atrocis  defixit :  si- 


LIBER  III.   CAP.  XLVIII.  227 

lentiiim   inde   aliquamdiu   tenuit.     Dein    quum  M.  U.C.305. 

.     .  ,        ,        A.  C.  447. 

Claudius,  circumstantibus  matronis,  iret  ad  prehen- 

dendam  virginem,    lamentabilisque   eum    mulierum 

comploratio  excepisset ;  Virginius,  intentans  in  Ap- 

pium  manus,  Icilio,  inquit,  ^ippi,  non  tibi,  fliam  de- 

spondi :  et  ad  nuptias,  non  ad  stuprum,  educavi.    Pla- 

cet  pecudum  ferarumque  ritu  promiscue  in  concuhitui 

ruere  ?    Passurine   heec   isti  sint,   nescio :   non   spero 

esse  passuros  illos,  qui  arma  habent.     Quum  repelle- 

retur  adsertor  virginis    a   globo  mulierum  circum- 

stantiumque    advocatorum,    silentium    factum    per 

praeconem. 

XLVIII.  Decemvir,  alienatus  ad  libidinem  ani- 

mo,  negat,  Hesterno  tantum  convicio  Icilii  violentia' 

que  Virginii,  cujus  testem  populum  Romanum  habeat, 

sed  certis  quoque  indiciis  compertum  se  habere,  nocte 

tota  ccetus  in  urbe  factos  esse  ad  movendam  seditionem. 

Itaque  se,  haud  ijiscium  ejus  dimicationis,  cum  arma- 

tis  descendisse ;   non  ut  quemquam  quietum   violaret, 

sed  ut  turbantes  civitatis  otium  pro  majestate  imperii 

coerceret.      Proinde   quiesse   erit   melius.      I,    inquit,, 

lictor,  submove  turbam  ;  et  da  viam  domino  ad  prehen- 

dendurn  mancipium.     Quum  hsec  intonuisset  plenus 

irae,  multitudo  ipsa  se  sua  sponte  dimovit,  deserta- 

que  praeda  injuriae  puella  stabat.     Tum  Virginius, 

ubi  nibil  usquam  auxilii  vidit,  Quceso,  inquit,  Appi, 

primum  ignosce  patrio  dolori,  si  quid  inclementius  in 

te  sum  invectus :  deinde  sinas  hic  coram  virgine  nutri- 

cem  percontari,  quid  Jioc  rei  sit  ?  Ut,  si  falso  pater 

dictus  sum,  cequiore  hiyic  animo  discedam.     Data  ve- 

nia,  seducit  filiam  ac  nutricem  prope  Cloacinae  ad' 

tabernas,  quibus  nunc  Novis  est  nomen :  atque  ibi- 

ab  lanio  cultro  arrepto,  Hoc  ie  uno,  quo  possum,  ait, 

L6 


228 


T.  LITII 


U.  C.  305.  modo,filia,  in  lihertatem  vindico.     Pectus  deinde  pu- 

Virginius  *  ^^*  trarisfigitj  respectansque  ad  tribunal,   Te,  in- 

filiam  oc-    quit^    -^ppi,    tuumque   caput    sanguine   hoc   consecro. 
cidit.  . 

Clamore  ad  tam  atrox  facmus  orto  excitus  Appius, 

comprehendi  Virginium  jubet :  ille  ferro,  quacum- 

que   ibat,  viam   facere  :    donec^  multitudinc    etiam 

prosequentium  tuente,  ad  portam  perrexit.     Icilius 

Numitoriusque  exsangue  corpus  sublatum  ostentant 

populo  :   scelus  Appii,  puellae  infelicem  formam,  ne- 

cessitatem    patris    deplorant.     Sequentcs    clamitant 

matronse,  Eamne  liherorum  procreandorum  conditio- 

nem  ?  ea  pudiciiice  prcemia  esse  ?  ceteraque,  qu^e  in 

tali  re  muliebris  dolor,  quo  est  moestior  imbecillo 

animo^  eo  miserabilia   magis  querentibus    subjicit. 

Virorum  et  maxime  Icilii  vox  tota,  tribunicite  po- 

testatis  ac  provocationis  ad  populum  ereptacj  publi- 

carumque  indignationum^  erat. 

XLIX.  Concitatur   miUtitudo   partim    atrocitate 

sceleris,  paitim  spe  per  occasionem  repetendae  liber- 

tatis.     Appius  nunc  vocari  Iciliuni,  nunc  retractan- 

tem  arripi ;   postremo,  quum   locus  adeundi  adpa- 

ritoribus  non  daretur,   ipse,  cum  agminc  patricio- 

rum  juvenum   pcr  turbam  vadens,  in  vincula  duci 

jubet.     Jam  circa  Icilium  non  solum  raultitudo,  sed 

duces  quoque  multitudinis  erant  L.  Valerius  et  M. 

Horatius  :   qui,  repulso  lictore,  si  jure  ageret,  vin- 

dicare  se  a  privato  Icilium  aiebant ;   si  vim  adferre 

conaretur,  ibi  quoque  se  haud  inpares  fore.     Hinc 

atrox   rixa   oritur.      Valerium    Horatiumque  lictor 

decemviri   invadit  :  franguntur   a   nniltitudine   fas- 

ces.     In  concionem  Appius   adscendit.     Sequuntur 

Horatius   Valeriusque :   eos    concio   audit :   decem- 

viro   obstrepitur.     Jam   pro  imperio  Valcrius  dis- 


Orta  inde 
ceitamina. 


LIBER  III.    CAP.  L.  229 

cedere   a   privato   lictores   iubebat :    quum.  fractis  U.  C.  305. 

•    •      A      •  •*  .  •     A  A.  C.  447. 

animis,  Appius,  vitae  metuens,  m  aoraum  se  pro-  Appius  pul- 

pinquam  foro,  insciis  adversariis,  capite  obvolutOj  sus  foro. 

recepit.     Sp.  Oppius,  ut    aiixilio  coUegas  esset,  in 

forum  ex  altera  parte  inrumpit  :   videt  imperium  vi 

victum.     Agitatus  deinde  consiliis,  atque  ex  omni 

parte   adsentiendo   multis   auctoribus   trepidus,   se- 

natum  postremo  vocari  jussit  :   ea  res,  quod  mag- 

nae  parti  Patrmn  displicere  acta  decemvirorum  vi- 

debantur,  spe  per  senatum  finiendae  potestatis  ejus 

multitudinem    sedavit.      Senatus    nec    plebem    irri- 

tandam  censuit ;  et  multo  magis  providendum,  ne 

quid  Virginii  adventus  in  exercitu  motus  faceret. 

L.  Itaquc  missi  juniores  Patrum  in  castra,  quae 

tum  in  monte  Vecilio  erant,  nunciant  decemviris, 

iit  omni  ope  ab  seditione  milites  contineant :  ubi  Vir- 

ginius  majorem,  quam  reliquerat  in   urbe,  motum 

excivit.      Nam,    prseterquara    quod    agmine    prope  Motus  in 

quadringentorum  hominum  veniens,  qui  ab  urbe  in-  '^^^  "** 

dignitate  rei  accensi   comites  ei  se  dederant,  con- 

spectus    est  j    strictum    etiam    telum,    respersusque 

ipse  cruore,  tota  in  se  castra  convertit :   et  togae, 

multifariam  in  castris  visae,  majoris  ab'quauto,  quam 

erat,  speciem  urbanee  multitudinis  fecerant.     Quje- 

rentibus,  quid  rei  esset,  flens  diu  vocem  nou  misit : 

tandem,  ut  jam  ex  trepidatione  concurrentium  tur- 

ba   coustitit,    ac   silentium  fuit,    ordine   cuncta,   ut 

gesta  erant,  exposuit.     Supinas  deinde  tendens  ma- 

nus,  commilitones  adpellans,  orabat,  Ne,  quod  sce- 

lus  Ap.  Claudii  esset,  sibi  adtribuerent :  neu  se,  ut  par- 

ricidam  liberum,  aversarentur.     Sibi  vitam  Jilice  sua 

cariorem  fuisse,  si  Uberce  ac  pudicce  vivere  licitum  fu- 

i4set :   quum,  velut  servam,  ad  stuprum  rapi  viderety 


M 
230  T.  LIVII 

tJ.  C.  305.  morte  amitti  meliits  ratum,  quam  cmtumelia,  liberbs, 
misericordia  se  in  speciem  crudelitatis  lapsum.  Nec  se 
superstitem  Jilice  futurum  fuisse,  nisi  spem  uldscend^e 
mortis  ejus  in  auxilio  commilitonum  habuisset.  Illis 
quoque  enim  Jilias,  sorores,  conjugesque  esse  :  nec  cum 
JiVia  sua  lihidinem  Ap.  Claudii  exstinctam  esse ;  sed, 
quo  inpunitior  sit,  eo  effrenatiorem  fore.  Aliena  cala- 
mitate  documentum  dutum  illis  cavendce  similis  inju- 
rice :  quod  ad  se  adtineat,  uxorem  sibi  fato  ereptam : 
filium,  quia  non  ultra  pudica  victura  fuerit,  miseram, 
sed  honestam,  mortem  obcubuisse.  Non  essejam  Appii 
libidini  locum  in  domo  sua:  ab  aliaviolentia  ejus  eodem 
se  animo  suum  corpus  vindicaturum,  qxio  vindicaverit  Ji- 
lice.  Ceteri  sibi  ac  liberis  suis  consulerent.  Haec  Yir- 
ginio  vociferanti  subclaraabat  multitudo,  nec  illiu^f 
dolori,  nec  suae  libertati  se  defuturos.  Et  inmixti  tur- 
bse  milituni  togati,  quum  eadem  illa  querendo,  do- 
cendoqne,  quanto  visa,  quara  audita,  indigniora  po- 
tuerint  videri,  simul  profligatam  jam  rera  nuncian- 
do  Romae  esse  ;  insecutique,  qui  Appium  prope  in- 
teremtum  in  exsilium  abisse  dicerent,  perpulerunt, 
ut  ad  arma  conclamaretur,  vellerentque  signa,  et 
Romam  proficiscerentur.  Decemviri  simul  his,  quae 
videbant,  simul  his,  quae  acta  Romae  audierant,  per- 
turbati,  alius  in  aliam  partem  castrorum,  ad  sedan- 
dos  motus  discurrunt :  et  leniter  agentibus  respon- 
sum  non  redditur  :  imperium  si  quis  inhiberet,  et 
Exercitus  viros  et  armatos  se  esse,  respondetur.  Eimt  agminc 
Aventinum  j^j  urbem,  et  Aventinum  insidunt  :  ut  quisque  ob- 

IDSldlU 

currerat,  plebem  ad  repetendam  libertatem  creandos- 
que  tnbunos  plebis  adhortantes  :  alia  vox  nulla  vio- 
lenta  aadita  est.  Senatum  iSp.  Oppius  habet :  ni- 
hil  placet  aspere  agi :  quippe  ab  ipsis  datum  locum. 


LIBER  III.    CAP.  LI.  031: 

seditionis  esse.  Mittuntur  tres  legati  consulares,  U.  C.  305. 
Sp.  Tai"peius,  C.  Jnlius,  P.  Sulpicius,  qui  quaere-  ' '**''• 
rent  senatus  verbis,  cujus  jussu  castra  deseruissent  ? 
aut  quid  sibi  vellent,  qui  armati  Aventinum  obsedis- 
sent  ?  belluque  averso  ab  hostibus  patriam  suam  ce- 
pissent  ?  Non  defuit,  quid  responderetur  :  deerat, 
qui  daret  responsum,  nullodum  certo  duce,  nec 
satis  audentibus  singidis  invidiae  se  obferre.  Id 
modo  a  multitudine  conclamatum  est,  ut  L.  Vale- 
rium  et  M.  Horatium  ad  se  mitterent :  his  se  datu- 
ros  responsum. 

.  LI.  Dimissis  legatis,  adraonet  milites  Virginius, 
in  re  non  maxima  paullo  ante  trepidatum  esse,  quia 
sine  capite  multitudo  fuerit :  responsumque,  quumquam 
non  inutiliter,  fortuito  tamen  magis  consensu,  quam 
communi  consiliu  esse.  Placere  decem  creari,  qui  sum- 
mce  rei  pneessent.  militarique  honore  tribunos  militum 
adpellari.  Quum  ad  eum  ipsum  primum  is  honos 
deierretur,  Melioribus  meis  vestrisque  rebus  reservate, 
inquit,  ista  de  me  judicia.  Nec  mihi  filia  vnulta  ho- 
norejH  ullum  jucundum  esse  patitur ;  nec  in  perturbata 
republica  eos  utile  est  prceesse  vobis,  qui  proximi  invi- 
dicE  sint.  Si  quis  usus  mei  est,  nihilo  minor  ex  pri- 
vato  capietur.  Ita  decem  numero  tribunos  milita- 
res  creant.  Neque  in  Sabinis  quievit  exercitus  :  ibi  Motus  in 
quoque,  auctore  Icilio  Numitorioque,  secessio  ab  j^^ 
decemviris  facta  est,  non  minore  motu  animorum 
Siccii  cadis  memoria  revocata,  quam  quem  nova 
fama  de  virgine  adeo  foede  ad  libidinem  petita  ac- 
cenderaL,  Icilius  iibi  avidivit,  tribunos  militum  iu 
Aventino  crratos,  ne  comitiorum  militarium  prae- 
rogativam  ui-bara  conrtia  iisdera  tribunis  plebis 
creandis  sequerentui",  peritus  rerum  populariiun  in- 


232  T.  HVII 

U.  C.  305.  minensque  el  potestati,  et  ipse  prius,  quam  iretur 
*  ad  urbem,  pari  potestate  eumdera  numerum  ab  suis 
creandum  curat.  Porta  Collina  urbem  intravere 
sub  signis,  mediaque  urbe  agmine  in  Aventinum 
pergunt :  ibi,  conjuncti  alteri  exercitui,  viginti  tri- 
bunis  militum  negotium  dederunt,  ut  ex  siio  nu- 
mero  duos  crearent,  qui  summae  rerum  praeessent. 
M.  Oppium,  Sex.  Manilium  creaut.  Patres,  soUi- 
citi  de  summa  rerum,  quum  senatus  quotidie  esset, 
jurgiis  saepius  terunt  tempus,  quam  consiliis.  Sic- 
cii  caedes  decemviris,  et  Appiana  libido,  et  dede- 
cora  militiae  objiciebantur.  Placebat,  Valerium  Ho- 
ratiumque  ire  in  Aventinum  :  illi  negabant  se  ali- 
ter  ituros,  quam  si  decemviri  deponerent  iusignia 
magistratus  ejus,  quo  anno  jam  ante  abissent.  De- 
cemviri,  querentes  se  in  ordinem  cogi,  non  ante, 
quam  perlatis  legibus,  quarum  caussa  creati  essent, 
deposituros  imperium  se  aiebant. 
Plebs  in  -^^^*  -^^*'  ^^-  Duilium,  qui  tribunus  plebis  fuerat, 

Sacrum       certior    facta    plebs,    contentionibus    assiduis    nihil 
jj^jij^  transigi,  in  Sacrum  montem  ex  Aventino  transit ; 

adfirmante  Duilio,  non  prius,  quam  deseri  urbcm  vi- 
deant,  ciiram  in  animos  Patrum  descensuram  :  admo- 
niturum  Sacrum  montem  constantice  plebis :  scituros, 
quod  sine  restituta  potestate  redigi  in  conrordiam  res 
nequeant.  Via  Nomentana,  cui  tum  Ficulensi  no- 
men  fuit,  profecti,  castra  in  monte  Sacro  locavere ; 
modestiam  patnim  suorum  nihil  violando  imitati. 
Secuta  e^cercitum  plebs,  nullo,  qui  per  aetatem  ire 
posset,  retractante.  Prosequuntur  conjuges  libe- 
rique,  cuinam  se  relinquerent  in  ea  nrbe,  in  qua  nec 
pudicitia,  nec  libertas  sancta  esset,  miserabiliter  ro- 
gitantes.    Quum  vasta  Romse  omnia  iusueta  soii- 


LIBER  III.    CAP.  LIII.  233 

tudo  fecisset,  in  foro  praeter  paucos  senJorum  ne-U-  C.  305. 

mo  esset ;  vocatis  iitique  in  senatum  Patribus,  de-    ' 

sertum  adparuisset  forum ;   plures  jam,  quam  Ho- 

ratius  et  Valerius,  vociferabantur,  Qiiid  exspectahi- 

tis,  Patres  conscripti  ?  Si  decemviri  Jinem  pertinacicB 

non  faciunt,  ruere  ac  dejlagrare  omnia  passuri  estis  ? 

Quod  autem  istud  imperium  est,  decemviri,  quod  am- 

plexi  tenetis  ?  Tectis  ac  parietibus  jura  dicturi  estis? 

Non  pudet,  lictorum  vestrorum  majorem  prope  nume- 

Tum   in  foro  conspici,  quam   togatorum  aliorumque? 

Quid,  si  hostes  ad  urbem  veniant,  facturi  estis  ?  quid, 

si  plebs  mox,  ubi  parum  secessione  moveamur,  armata 

veniat  ?  Occasune  urbis  vultis  Jtnire  imperium  ?  jitqui 

aut  plebs  non  est  habenda,   aut  habendi  suut  tribuni 

plebis.     Nos  citius  caruerimus  patriciis  magistratibus, 

quam   illi  plebeiis.     Novam   inexpertamque  eam  pn- 

testatem  eripuere  patribus  nostris,  ne  nunc,  dulcedine 

semel  capti,  ferant  desiderium  :   quum  prcesertim  nec 

nos  temperemus  imperiis,  quo  minus  illi  auxilii  egeant. 

Quum  haec   ex  omni  parte  jactarentur,  victi  con- 

sensu    deceniviri,  futuros   se,    quando    ita  videatur, 

in    potestate    Patrum    adfirmant.     Id    modo    simul 

orant    ac    nionent,   ut    ipsis    ab    invidia    caveatur  : 

nec  suo  sanguine  ad  supplicia  Patrum  plebem  ad- 

suetaciant, 

LIII.  Tum  Valerius  Horatiusque,  missi  ad  ple-  Valerius  et 

bem    conditionibus,   quibus   videretur,    revocandara  ^^o''^''"^ 

plebem  re» 
componendasque  rcs,  decemviris  quoque  ab  ira  etvocant. 

iopetu   multitudinis    priccavere  jubcntur.     Profecti 

gaudio  ingenti  plebis  in  castra  accipiuntur ;   quippe 

liberatores  haud  dubie  et  motus  initio,  et  exitu  rei. 

Ob    baec    advenientibus    gratiifi    actte,      Jcilius    pro 

luultitudine  verba  facit.     Idcm,  quum  de  coaditio- 


234  T.  XIVII  V 

U.  C.  305.  nibus  ageretur,  quaerentibus  legatis,  qus  postiiTata 
**^'  plebis  essent,  composito  jam  ante  adventiim  lega- 
torum  consilio,  ea  postulavit,  ut  adpareret,  in  aequi- 
tate  rerum  plus,  quam  in  armis,  reponi  spei.  Po- 
testatera  enim  tribuniciam,  provocationemque  re- 
petebant,  quae  ante  decemviros  creatos  auxilia  ple- 
bis  fuerant,  et  ne  cui  fraudi  esset,  concisse  milites 
aut  plebem  ad  repetendam  per  secessionem  liberta- 
tem.  De  decemvirorum  modo  supplicio  atrox  po- 
stulatum  fuit.  Dedi  quippe  eos  aequura  censebant, 
vivosque  igni  concrematuros  minabantur.  Legati 
ad  ea :  Quce  consilii  fuerunt,  adeo  cequa  postulastis, 
ut  ultro  vobis  deferenda  fuerint :  Ubertati  enim  ea  prcE' 
sidia  petiiis,  non  licentice  ad  inpugnandos  alios.  Irce 
vestree  magis  ignoscendum,  quam  indulgendum  est : 
quippe  qui  crudelitatis  odio  in  crudelitatem  ruitis,  et 
prius  pene,  quuvi  ipsi  liberi  sitis,  dominari  jam  in  ad' 
versarios  vultis.  Numquamne  quiescet  civitas  nostra 
a  suppliciis,  aut  Patrum  in  pkbem  Romanam,  aut 
plebis  in  Patres  ?  Scuto  vobis  magis,  quam  gladio, 
opus  est.  Satis  superque  humilis  est,  qui  jure  aquo  in 
civitate  vivit,  nec  inferendo  injuriam,  nec  patiendo. 
Etiam,  si  quando  metuendos  vos  prcebituri  estis,  quum, 
recuperatis  magistratibus  legibusque  vestris,  judicia  pe- 
nes  vos  erunt  de  capite  nostro  fortunisque ;  tunc,  ut 
quceque  caussa  crit,  statuetis :  nunc  libertatem  repeti 
sotis  est. 

LIV.  Facerent,  ut  vellent,  perraittentibus  cunc- 
tis,  mox  redituro»  se  legati  rebus  perfectis  adfir- 
mant.  Prcfecti  quum  rcandata  plebis  Patribus 
exposuissent,  aiii  decemviri,  quandoquidem  prajter 
spera  ipsorum  supplicii  sui  nulla  mentio  fieret,  haud 
quidquam  abauere.     Appius,  truci  ingemo  et  invi« 


LIBER  III.    CAP.  LIV.  J^^. 

dia  praecipua,  odium  in  se  aliorum  kuo  in  eos  me-  U.  C  305. 

tiens    odio,    Haud  ignaro,    inquit,    inminet  fortuna. 

Video,  donec  arma  advejsariis  traduntur,  differri  ad- 

versus  nos  certamen :  dandus  invidice  est  sanguis.     Ni- 

hil  ne  ego  quidem  moror,  quo  minus  decemviratu  ab-' 

eam.     Factum    senatusconsultum,    Ut   decemviri   se 

primo  quoque  tempore  magistratu  abdicarent.     Q.  Fu- 

rius  pontifex  maiimus  trihunos  plebis  crearet :   et  ne 

cvA  fraudi  esset  secessio  militum  plebisque.     His    se- 

natusconsultis  perfectis,   dimisso  senatu,  decemviri 

prodeunt  in  concionem,  abdicantque  se  magistratu, 

ingenti  hominura  leetitia.     Nunciantur  haec  plebi : 

legatos,  quidquid  in  urbe  hominum  supereratj  pro- 

sequitur.     Huic  multitudini  Iseta  alia  tm-ba  ex  ca- 

stris   obcurrit :    congratulantur   libertatem  concor- 

diamque  civitati  restitutam.     Legati  pro  concione  : 

Quod  bonum,  faustum,  felixque  sit  vobis,  reique  publi' 

ca,  redite  in  patriam  ad  penates,  conjuges,  liberosque 

vestros  :  sed,  qua  hic  modestia  fuistis,  ubi  nullius  ager 

in  tot  rerum  usu  necessario  tantce  multitudini  est  rio- 

latus,  eam  modestiam  ferte  in  urbem :  in  Aventinum 

ite,  unde  profecti  estis.     Ibi  felici  loco,  ubi  prima  ini- 

tia  inchoastis.  libertatis  vestrce,  tribunos  plebi  creabi- 

tis :  prcesto  erit  pontifex  maxiinus,  qui  comitia  habeat. 

Ingens  adsensus  alacritasque  cuncta  adprobantium 

fuit.     ConveUunt    inde  signa,  profectiqne  Romam 

certant  cum  obviis  ga".dio  :    armati  per  urbem  si-'^"''"'^' 

...  .  .1  .  pl-  creantur 

lentio  m  Aventmum  perveniunt:  ibi  extempio,  pou-  jn  Aven- 

tifice  maximo  comitia  habente,  tribunos  plebis  crea-  ''"o. 

verunt,  omnium  primum  A.  Virginivim,  inde  Li.  Ici- 

lium  et  P.  Numitorium  avunculum  Virginias,  auc- 

tores    secessionis.      Tum    C.    Sicinium,    progeniem 

ejus,  qiiera  primum  tribunum  plebis  creatum  in  Sa- 


2^6  T.  LIVll 

cro  montc,  proditura  memovice  est ;  et  M.  Duilium, 
qui  tribunatum  insignem  ante  decemviros  creatos 
gesserat,  nec  in  decemviralibus  certaminibus  plebi 
defuerat.  Spe  deinde  magis,  quam  meritis,  electi, 
M.  Titinius,  M.  Pomponius,  C.  Apronius,  P.  Vil- 
lius,  C.  Oppius.  Tribunatu  inito,  L.  Icilius  ex- 
templo  plebem  rogavit,  et  plebs  scivit,  ne  cui  frau- 
di  esset  secessio  ab  decemviris  facta.  Confestim  de 
consulibus  crcandis  cum  provocatione  M.  Duillius 
rogationera  pertulit.  Ea  omnia  in  pratis  Flaminiis 
concilio  plebis  acta,  quem  nunc  circum  Flaminium 
adpellant, 

U.  C.  306,       ^^-   ^^^   interregem  deinde  consules  creati,  L. 

A.  C.  446.  Valerius,  M,  Horatius ;  qui  extemplo  magistratum 
occeperunt :    quorum  consulatus  popularis  sine  ulla 

Leges  in      Patrum  injuria,  nec  sine  obfensione  fuit  :   quidquid 

gratiam        enim  libcrtati  plebis  caveretur,  id  suis  decedere  opi- 
plebis.  . 

bus  credebant.     Omnium  primum,  quum  veluti  in 

controverso  jure  esset,  tenerenturne  Patres  plebis- 

citis,  legem  centuriatis  comitiis  tulere,  Ut,  fjuod  tri- 

butim  plebes  jussissef,  popuhan  teneret :  qua  lege  tri- 

buniciis  rogationibiis  telum   acerrimum  datuni  est. 

Aliam  deinde  consularem   legem  de   provocatione, 

iinicum  praesidium  libertatis,  decemvirali  potestate 

eversam,  non  restituunt  modo,  sed  etiam  in  poste- 

rum  muniunt,  sanciendo  novam  legem,  Ne  quis  ul- 

lum  magistratum  sine  provocatione  crearet :   qui  rre- 

asset,  eum  jiis  fasque  esset  occidi :  neve  ea  ccedes  capi- 

talis  noxce  haberetur.     Et  quum  plebem  liinc  provo- 

catione,    hinc    tribunicio    auxilio    satis    firmassent, 

ipsis  quoque  tribunis,  ut  sacrosaucti  vidcrentur,  (cu- 

jus  rci  prope  jam  memoria  abolcvcrat)  relatis  qui- 

busdam  ex   magno    intervallo   coremoniis,   renova- 


LIBER  III.    CAP.  LVI.  I^J 

nint ;    et  qiuim  rcHgione  inviolatos  cos,  tiim  lege  U.  C.  3oG.  ^ 

ctiiim    feccrunt,    sanciendo,    Ut,  cjni  tribunis  plehis, 

ccdiUljus,   judicibns,    decemviris   nocuisset,    ejus   caput 

Jovi  sacruiii  esset :  famiUa  aa  cedem   Cereris,  Liberi, 

Libera:que  venum  iret.     Hac    lege  juris    interpretes 

negant   quemquam   sacrosanctum   esse  :    sed   eum, 

qui  eorum  cuiquam  nocuerit,  sacrum  sanciri.     Ita- 

que  aedilem  prehendi  ducique  a  majoribus  magistra- 

tibus  :  quod  etsi  non  jure  fiat,  (noceri  enim  ei,  cui 

hac  lege  non  liceat)  tamen  argumentum  esse,  non 

haberi  pro  sacrosancto  aedilem  :   tribunos  A'etereju- 

rejurando    plebis,    quum    priuium    eam    potestatem 

creavit,  sacrosanctos  esse.     Fuere,  qui  interpreta- 

rcntur,  cadem  hac  Horatia  lege  consulibus  quoque 

et  praetoribus,  qnia  iisdem  auspiciis,  quibus  consu- 

les,  crearcntur,  cautum  csse  :  judlcem  cnim  consu- 

lem    adpellari.     Quaj    refellitiu'  interpretatio,  quod 

his  temporibus  nondum  consulem  judicem,  sed  prae- 

torem,  adpellari  mos  fuerit.     Hie  consulares  leges 

fuere.     Institutum  etiam  ab  iisdcm  consuUbus,  ut 

senatusconsulta   in  sedem  Ccreris  ad  sedilcs   plebis 

deferrentur  ;   quae  antea  arbitrio  consuhuu  subpri- 

mebantur  vitiabanturque.     M.  Duilius   deinde    tri- 

bunns  plebis  plebem  rogavit,  plebesque  scivit ;   Qui 

plebem   sine   tribunis   rcliquisset,  quique  magistratum 

sine  provocatione  creasset,  tergo  ac  capite  puniretur. 

Haec  omnia  ut  invitis,  ita  non  adversantibus,  patri- 

ciis   transacta ;  quia  nondum  in  quemquam  unuox 

saeviebatur. 

LVI.  Fundata  deinde  ct  potestate  tribunicia,  et 
plebis  libertate,  tum  tribuni  adgredi  singulos  tuturo 
maturumque  jam  rati,  accusatorem  primum  Virgl- 
nium  et  Appiiim  reum  deligunt.     Quuui  diem  Ap- 


^  «38  T.  HVII 

U.  C.  306.  pio  Virginlus  dixisset,  et  Appius,  stipatus  patrlclis 
juvenibus,  in  forum  descendisset ;  redintegrata  ex- 
templo  est  omnibus  memoria  foedissimae  potestatis, 
quum  ipsum  satellitesque  ejus  vidissent.  Tum  Vir- 
Appius  ginius,  Oratio,  inquit,  rebus  dubiis  inventa  est.  Ita- 
accusatur.  ^yg  neque  ego  accusando  apud  vos  eum  tempus  teram, 
a  cujus  crudelitate  vosmet  ipsi  armis  vindicastis :  nec 
istum  ad  cetera  scelera  inpudentiam  in  defendendo  se 
adjicere  patiar.  Omnium  igitur  tibi,  Ap.  Claudi,  quce 
inpie  nefarieque  per  biennium  alia  super  alia  es  ausus, 
gratiam  facio  :  unius  tantum  criminis,  ni  judicem  di- 
ces,  ie  ab  libertate  in  servitutem  contra  leges  vindi„ias 
non  dedisse,  in  vincula  te  duci  jubeo.  Nec  in  trlbu- 
nicio  auxilio  Appius,  nec  in  judicio  porjli  ullam 
spem  habebat :  attamen  et  tribunos  adpellavit :  et, 
nuUo  morante,  adreptus  a  viatore,  Provoco,  inquit. 
Audita  vox  una  vindex  libertatis,  ex  eo  missa  ore, 
quo  vindiciae  nuper  ab  libertate  dictae  erant,  silen- 
tium  fecit,  Et,  dum  pro  se  quisque,  Deos  tandetn 
esse,  et  non  negligere  humana,  fremunt,  et  superbia 
crudelitatique,  etsi  seras,  non  leves  tamen  venire  pce- 
nas ;  provocare,  qui  provocationem  sustulisset ;  et  in- 
plorare  prasidium  pupuli,  qui  omnia  jura  populi  ob- 
trisset ;  rapique  in  vincula  egeiitem  jure  libertatis,  qui 
liberum  corpus  in  servitutem  addixisset :  ipsius  Ap- 
pii,  inter  concionis  murmur  fidem  populi  Romani 
inplorantis,  vox  audiebatur,  Majorum  merita  in 
rempublicam  domi  militiseque  commemorabat ;  suum. 
infelix  erga  plebem  Romanam  studium,  quod  iequan- 
darum  legum  caussa  cum  maxima  obfensione  Patrum 
consulatu  abisset :  suas  leges,  quibus  muneniibus  lator 
^arum  in  vincukt  ducatur.  Ceterum  sua  propria  bo- 
na  malaque,  quum  caussoe  dicendce  data  facultas  xif. 


JLIBER  Ul.    CAP.  LVII.  2^^ 

tum  S€  experturum.  In  prcesentia  se  communi  jure  U-  C.  306. 
civitatis  civem  Romanum  die  dicta  postulare,  ut  di-  '  ' 
cere  liceat,  ut  judicium  populi  Romani  experiri :  non  ita 
se  invidiam  pertimuisse,  ut  nihil  in  cequitate  et  mise" 
ricordia  civium  suorum  spei  habeat.  Quod  si  indicta 
caussa  in  vincula  ducatur,  iterum  se  tribunos  plebei 
adpellare,  et  monere,  ne  imitentur,  quos  oderint.  Quod 
si  tribuni  eodcm  fcedere  obligatos  se  fateantur  tollendce 
adpelliitionis  caussa,  in  quam  conspirasse  decemviros 
criminati  sint ;  ait  se  provocare  ad  populum :  inplo' 
rare  leges  de  provocatione,  et  consulares,  et  tribuni' 
cias,  eo  ipso  anno  latas.  Quem  enim  provocaturum,  «i 
hoc  indemnato  indicta  caussa  non  liceat  ?  cui  ple^ 
beio  et  humili  prcesidium  in  legibus  fore,  si  Ap.  Clau- 
dio  non  sit  ?  se  documento  futurum,  utrum  novis  fe- 
gibus  dominatio,  an  libertas  frmata  sit :  et  adpellatio 
provocatioque  adversus  injuriam  magistratuum  osten- 
tata  tantum  inanibus  literis,  an  vere  data  sit. 

LVII.  Contra  ea  Virginius,  unum  Ap.  Claudium 
€t  legum  expertem  et  civilis  et  humani  foederis  esse, 
aiebat.  Respicerent  tribunal  homines,  castellum  om-  _ 
nium  scelerum :  ubi  decemvir  ille  perpetuus,  bonis,  ter- 
go,  sanguini  civium  infestus,  virgas  securesque  omnibus 
minitans,  Deorum  hominumque  contemtor ;  camifici- 
bus,  non  lictoribus,  stipatus,  jam  ab  rapinis  et  ccedibus 
animo  ad  libidinem  verso,  virginem  ingenuam  in  oculis 
populi  Romani,  velut  bello  captam,  ab  complexu  patris 
abreptam,  ministro  cubiculi  sui  clienti  duno  dederii. 
Ubi  crudeli  decreto  nefandisque  vindiciis  dexteram  pa- 
tris  in  Jiliam  armaverit :  ubi,  tollentes  corpus  semi- 
anime  virginis,  sponsum  avunculumque  in  carcerem 
du^i  jusserit  ,•  stupro  interpelLato  magis,  quam  ccede, 
motus :  et  illi  carcerem  cedificatum  esse,  quod  domiei-^ 


240  T.  LIVII 

U.  C.  306.  lium  plcbis  Romance  vocare  sit  soIUks.     Proinde,  ut 
A.  C.  446.    .„     ./  .  ,      ■  ■, 

ille  iterum  ac  scrjnus  provocet,  sic  se  iterum  ac  scepms 

judicem  illiferre,  ni  vindicias  ab  libertate  in  servitu- 

tem  dederit ;  si  ad  judicem  non  eat,  pro  damnato  in 

In  carcerem  fi«cM/a  duci  juhere.     Ut  liaud  quocjuam  inprobante, 

sic  magno  motu  animoruhi,  quum  tanti  viri  suppli- 

cio  suamct  plebi  jam  niraia   libertas  videretur,   in 

carcercm  est  conjectus  :  tribunus  ei  diem  prodixit. 

Intcr  haec  ab  Latinis  et  Hernicis  legati  gratulatura 

de  concordia  Patrum  ac  plebis  Romam  venerunt  j 

donumque  ob  eam  Jovi  optimo   maximo  coronam 

auream  in  Capitolium  tulere  parvi  ponderis,  prout 

res  haud  opulcntae  erant,  colebanturque  religiones 

pie  magis,  quam  magnificc.    lisdem  auctoribus  cog- 

nitum  cst,  ^quos  Volscosque  summa  vi  bellum  ad- 

parare.      Itaque    partiri    provincias    consules  jussi. 

Horatio    Sabini,  Valerio  ..^qui  Volscique  evenere. 

Quum  ad  ca  bcUa  delectum  edixissent,  favore  ple- 

bis  non  juniorcs  modo,  sed  emeritis  etiam  stipen- 

diis,  pars  magna  voluntariorum,  ad  nomina  danda 

praesto  fuere  :    eo(|uc  ntm  copia  modo,  scd  genere 

etiam  militum,  vctcranis  admixtis,  firmior  exercitus 

Tabulcc    fuit.     Priusquam  urbem  cgrederentur,  Icgcs  dccom- 

XII 

virales,  quibus  tabulis  duodecim  est   nomen,  in    Xi 

incisas  in  publico   prQposuerunt,     Sunt,  qui  jussu 

tribunorum  aediles  functos  eo  ministerio  scribant.  . 

LVIII.  C,  Claudius,  (qui,  perosus  decemvirorunj 

scelera,  et  ante  omnes  fratris  filii  superbiae  infcstus, 

Rcgillum,  antiquam  in   patriam,   se   contulcrat)   ia 

magno  jam  natu,  quum  ad  pcricula  cjus  deprecanda 

redisset,  cujus  vitia  fugcrat,  sordidatus  cum  genti- 

libus  clientibusque  in  foro  prensabat  singulos ;   ora- 

batquCj  Ne  Claudia  genti  eam  inustam  mucalam  rt7- 


LIBKR  III.    CAP.  LVIII.  S^I 

lent,  ut  carcere  et  vinculis  vlderentw  digni :  virum,  U.  C.  306. 
honoratissim(S  imaginis  futurum  ad  posteroSj  legum  la-  *  * 
torem  conditoremque  Romani  juris,  jacere  vinctum  in- 
ter  fures  nocturnos  ac  latrones.  Averterent  ah  ira  pa- 
rumper  ad  cognitionem  cogitationemque  animos :  et 
potius  unum  tot  Claudiis  deprecantibus  condonarent, 
quam  propter  unius  odium  multorum  preces  adsperna- 
rentur.  Se  quoque  id  generi  ac  nomini  dare,  nec  cum 
€0  in  gratiam  redisse,  cujus  adversce  fortunce  velit  sub- 
cursum.  Virtute  libertatem  recuperatam  esse :  clemen- 
tia  concordiam  ordinum  stabiliri  posse.  Erant,  quos 
moveret  sua  magis  pietate,  quam  ejus^  pro  quo  age- 
bat,  caussa  :  sed  Virginius,  sui  potius  ut  misererentur, 
orabat,  filiceque :  nec  gentis  Claudice,  regnum  in  ple- 
bem  sortitcE,  sed  necessariorum  Virginice  et  trium  tribu- 
norum  preces  audirent ;  qui,  ad  auxilium  plebis  creati, 
ipsi  plebis  fidem  atque  auxilium  inplorarent.  Justi- 
ores  hje  lacrimae  videbantur :  itaque,  spe  incisa, 
priusquam  prodicta  dies  adesset,  Appius  sibi  mor-  Appius  sibi 
tem  conscivit.     Subinde   adreptus  a  P.  Numitorio  "^5^!^  ^°^' 

.  SClSClt. 

Sp.  Oppius,  proximus  invidiae,  quod  in  urbe  fuerat, 

qunm  injustae  vindicias  a  coUega  dicerentur.     Plus 

tamen   facta  injuria  Oppio,   quam  non   prohibita,  Oppius 

invidise  fecit :  testis  productus,  qui,  septem  et  vi_  ^ccusatur. 

ginti   enumeratis    stipendiis,   octies    extra  ordinem 

donatus,   donaque  ea  gerens   in  conspectu  popiili, 

scissa  veste  tergum  laceratum  virgis  ostendit,  nihi- 

him  deprecans,  quin,  si  quam  suam  noxam  reus  di- 

cere  posset,  privatus  iterum  hi  se  sceviret.   Oppius  quo-  In  vincuU 

nue  ductus  in  vincula  est,  et  ante  iudicii  diem  finem '^'^'^^."^'  '^' 

,.  moritur. 

ibi  vitae  fecit.     Bona  Claudii  Oppiique  tribuni  pub- 

Ucavere :    coUegae  eorum  exsilii  caussa  solum  ver- 

terunt :  bona  publicata  sunt :   et  M.  Claudius,  ad- 

Vor..  I.  M 


242  r.  LIVII 

U.  C.  306.  sertor  Virginiae,'  die  dicta  daninatus,  ipso  remittente 
■    *  **^'    Virginio  ultimam   poenani,   dimissus  Tibur  exsula- 
tum  abiit  :   Manesque  Virginia?,  mortus  quam  vi- 
vae  felicioris,  per  tot  domos  ad  petendas  poenas  va- 
gati,  nuUo  relicto  sonte  tandem  quieverunt. 
Duilii  tr.  LIX.  Ingens  metus  incesserat  Patres,  vultusque 

quitas.  )^°^  iidem  tiibunorum  erant,  qui  decemvirorum  f«- 
erant,  quum  ]M.  Duilius  tribunus  plebis,  inhibito 
salubriter  niodo  nimiae  potestatis,  Et  Uhertatis,  in- 
quit,  nostrce  et  panarum  ex  inimicis  satis  est :  itaque 
hoc  atmo  nec  diem  dici  cuiqtiam,  nec  in  vhicula  duci 
quemquam  sum  passurus.  Navi  neque  vetera  peccata 
repeti  jam  obliterata  placet,  quum  nova  expiata  sint 
decemvirorum  suppliciis ;  et  nihii  admissum  iri,  quod 
vim  tribuniciam  desidcret,  spo?idet  perpietua  consulum 
amborum  iu  libcrtate  vesti-a  tuenda  cu7-a.  Ea  pri- 
mura  moderatio  tribuni  metum  Patribus  demsit, 
eademque  auxit  consulum  invidiam  ;  quod  adeo 
toti  plebis  fuissent,  ut  Patrum  salutis  libertatisque 
prior  plebeio  magistratui,  quam  patricio,  cura  fu- 
isset  3  et  ante  inimicos  satietas  poenarum  suarum 
cepisset,  quam  obviam  ituros  licentiae  eorum  con- 
sules  adparcrct.  Multique  erant,  cpii  mollius  con- 
sultum  dicerent,  quod  legum  ab  iis  lataium  Pa- 
tres  auctores  fuissent :  neque  erat  dubium,  quin, 
turbato  reipublicae  statu,  tempori  subcubuissent. 

LX.  Consules,  rebus  urbanis  compositis,  tunda- 

toque  plebis  statu,  in  provincias  diversi  abiere.    Va- 

Bellum    lcrius  adversus  conjunctos  jara  in  Algido  excrcitus 

Quis  et  '  iEquorum  Volscorumque  sustinuit  consilio  bellum. 

Volscis.    Quod  si  extemplo  rem  fortunae  commisisset,  haud 

scio,  an  (qui  tum  animi  ab  dccemvirorum  infcHci- 

bus   auspiciis  llomanis    hostibusque   eraut)  magno 


LIBER  III.    CAP.  LX.  243 

detrimento  certamen  staturura  fuerit.    Castris,  mille  U-  C,  306. 
passuum  ab  hoste  positis,  copias  continebat:  hostes         *  **^' 
medium   inter  bina  castra   spatium    acie  instructa 
coraplebant  :  provocantibusque  ad  proelium  respon- 
sura   Romanus   nemo    reddebat.     Tandem   fatigati 
stando,  ac  nequidquam  exspectando  certamen,  M- 
qui  Volscique,   postquam   concessum   propemodum 
de  victoria  credebant,  pars  in  Hernicos,  pars  in  La- 
tinos  praedatum  abeunt :    relinquitur  magis  castris 
prsesidium,  quam  satis  virium  ad  certamen.     Quod 
ubi  consul  sensit,   reddit  inlatum  antea  terrorem : 
instructaque  acie  ultro  hostem  lacessit.     Ubi   illi, 
conscientia  quid  abesset  virium,  detractavere  pug- 
nam,  orevit  extemplo  Romanis  aniraus,  et  pro  vic- 
tis  habebant  paventes  intra  vallum.     Qimm  per  to- 
tum  diem  stetissent  intenti  ad  certamen,  nocti  ces- 
sere :  et  Romani  quidem  pleni  spei  corpora  cura- 
bant.     Haudquaquam   pari   hostes    animo   nuncios 
passim  trepidi  ad  revocandos  praidatores  dimittunt : 
recurritur  ex  proximis  locis  ;  ulteriores  non  inventi. 
Ubi  inluxit,  egveditur  castris  Romanus,  vallum  in- 
vasurus,  ni  copia  pugnae  fieret :   et,  postquara  multa 
jam  dies  erat,  neque  movebatur  quidquam  ab  hoste, 
jubet  signa  inferri  consul :  motaque  acie,  indigna- 
tio  .^quos  et  Volscos  incessit,  si  vic'ores  exercitus 
▼allum  potius,  quam  virtus  et  arma  tegereut.     Igi- 
tur  et  ipsi  efflagitatum  ab  ducibus  signum  pugnae 
accepere,     Jamque  pars  egressa  portis  erat,  dein- 
cepsque  alii  servabant  ordinem,  in  suum  quisque  lo- 
cum   descendentes,    quum   consul  Romanus    prius, 
quam  totis  viribus  fulta  constaret  hostium  acies,  in- 
tulit  signa :    adortusque  nec   oranes   dum   eductos, 
nec,  qui  erant,  satis  explicatis  ordinibus^  prope  fluc- 
M2 


t44  *"•  LITII 

U.C.  306.  tuantem  turbam  trepidantium  huc  atque  illuc.  cir- 
cumspectantiumque  se  ac  suos,  addito  turbatis  men- 
tibus  clamore  atque  inpetu,  invadit.  Retuleie  pri- 
mo  pedem  hostes  :  deinde,  quum  animos  conlegis- 
sent,  et  undique  duces,  victisne  cessuri  essent,  incre- 
parent,  restituitur  pugna. 

LXI.  Consul  ex  altera  parte  Romanos  metninisse 
jubebat,  illo  die  primuvi  liberos  pro  libera  urbe  Ro- 
mana  pugnare.  Sibimet  ipsis  victuros,  non  ut  decem- 
virorum  victores  prcemium  essent.  Non  Appio  duce 
rem  geri,  sed  consule  Valerio,  a  liberatoribus  populi 
Romani  orto,  liberatore  ipso.  Ostenderent,  prioribus 
prceliis  per  duces,  non  per  milifes,  stetisse,  ne  vince- 
rent.  Turpe  esse,  contra  cives  plus  animi  habuisse, 
quam  contra  hostes :  et  domi,  quam  foris,  servitutem 
magis  timuisse.  Unam  Virginiam  fuisse,  cujus  pudi- 
citue  in  pace  periculum  esset :  unum  Appium  civem 
periculoscE  libidinis :  at,  si  fortuna  belli  inclmet,  om- 
nium  liberis  ab  tot  millibus  hostium  periculum  fore. 
Nolle  ominari,  quce  nec  Jupiter,  nec  Mars  pater  pas- 
suri  sint  iis  auspiciis  conditce  urbi  accidere.  Aventini 
Sacrique  montis  admonebat,  Ut,  ubi  libertas  parta 
esset  paucis  ante  mensibus,  eo  imperium  inlihatum  re- 
ferrent:  ostenderentque,  eamdetn  indolem  militibus  Ro- 
manis  postexactos  decemviros  esse,  qucc  ante  creatosfu- 
erit:  nec,  a:quatis  legibus,  inminutam  virtutem  populi 
Romani  esse.  Hicc  ubi  inter  signa  peditum  dicta  de- 
dit ;  avolat  deinde  ad  equites,  Agite,  juvenes,  inquit, 
prcestate  virtute  peditem,  ut  honore  atque  ordine  prcE- 
statis.  Primo  concursu  pedes  movit  hostem ;  pulsum 
tos,  inmissis  equis,  exigite  e  campo.  Non  sustiyiebunt 
inpetum :  et  nunc  cunctantur  magis,  quam  resistunt. 
Concitaut  equos,  permittuntque  in  hostem,  pedestri 


I 


LIBER  111.    CAP.  LXll.  245 

jam  turbatum  pugna  :  et,  penuptis  ordinibus,  elati  u.  C.  aoe. 
ad  noTissimam  aciem,  pars  libero  spatio  circum-  ^-  ^^  ***• 
vecti,  jam  fugam  undique  capessentes  plerosque  a 
castris  avertunt,  praiterequitantesque  absterrent.  Pe- 
ditum  acies,  et  consul  ipse,  visque  oninis  belli  fer- 
tur  in  castra  :  captisque  cum  ingenti  caede,  majore 
praeda  potitur.  Hujuf  pugnae  fama  perlata  non  in 
urbem  modo,  sed  in  Sabinos  ad  alterum  exercitum, 
In  urbe  Isetitia  modo  celebrata  est  3  in  castris  ani-  Bellum 
mos  militum  ad  smulandum  decus  accendit.  Jam  j^j^ 
Horatius  eos,  excursionibus  subficiendo,  proeliisque 
levibus  experiundo  adsuefecerat  sibi  potius  fidere, 
quam  meminisse  ignominise  decemvirorum  ductu  ac- 
ceptae  :  parvaque  certamina  in  summam  totius  pro- 
fecerant  spei.  Nec  cessabant  Sabini,  feroces  ab 
re  priore  anno  bene  gesta,  lacessere  atque  instare, 
rogitantes,  Quid  latrocbui  modo  procursantes  pauci 
recurrentesque  tererent  tempus,  et  in  multa  proelia  par- 
vaque  carperent  summam  unius  belli  ?  Quin  illi  con- 
grederentur  acie,  inclinandamque  semel  fortunce  rem 
darent  ? 

LXH.  Ad  id,  quod  sua  sponte  satis  conlectum 
animorum  erat,  indignitate  etiam  Romani  accende- 
bantur.  Jam  alterum  exercitum  victorem  in  urben^ 
rediturum  ,•  sibi  ultro  per  contumelias  hostem  insul- 
tare :  quando  autem  se,  si  tum  non  sint,  pares  hosti- 
busfore  ?  Ubi  ha;c  fremere  miiitem  in  castris  con- 
sul  sensit,  concione  advocata,  Quemadmodum,  in- 
quit,  in  Algido  res  gesta  sit,  arbitror  vos,  milites,  au- 
disse ;  qualem  liheri  populi  exercitum  decuit  esse,  talis 
fuit :  consultu  collegce,  viriute  militum  victoria  parta 
est.  -Quod  ad  me  adtinet,  id  consilii  animique  habitu- 
rus  sam,  quod  vos  mihi  effeceritis :  et  trahi  bellum  sa- 
M3 


«4<5  T.  LIVII 

U.  C.  306.  lubriter,  et  mature  perjici  potest.  Si  trahendum  est, 
'  **^'  ego,  ut  in  dies  spes  virtusque  vestra  crescat,  eadem, , 
qua  institui,  disciplina  efficiam.  Si  jam  satis  animi 
est,  decernique  placet,  agitedum,  clamorem,  qualem  iii 
acie  sublaturi  e^tis,  tollite  hic,  indicem  voluntatis  vir- 
tutisque  vestrcs.  Postquam  ingenti  alacritate  clamor 
est  sublatus,  Qued  bene  vertod,  gesturum  se  illis  mo- 
rem,  posteroque  die  in  aciem  deducturum,  adfirraat. 
Reliquum  diei  adparandis  armis  consumtum  est. 
Postero  die  simul  instrui  Romanam  aciem  Sabini 
Tidere,  et  ipsi,  jam  pridem  avidi  certaminis,  proce- 
dunt.  Proelium  fuit,  quale  inter  fidentes  sibimet 
ambo  exercituSj  veteris  perpetuseque  alterum  glo- 
riae,  alterum  nuper  nova  victoria  elatum.  Consilio 
etiam  Sabini  vires  adjuvere  :  nam  quum  aequassent 
aciem,  duo  extra  ordinem  millia,  quae  in  sinistrum 
cornu  Romanorum  in  ipso  certamine  inpressionem 
facerent,  tenuere :  quae  ubi,  inlatis  ex  transverso  sig- 
nis,  degravabant  prope  circumventum  cornu ;  equi- 
tes  duarum  legionum  sexcenti  fere  ex  equis  desi- 
Hunt,  cedentibusque  jam  suis  provolant  in  primum ; 
simulque  et  hosti  se  obponunt,  et,  aequato  primum 
periculo,  pudore  deinde  animos  peditum  accendunt. 
Verecundis  erat,  equitem  suo  alienoque  marte  pug- 
nare  :  peditem  ne  ad  pedes  quidem  degresso  equiti 
parem  esse. 

LXIII.  Vadunt  igitur  in  proelium  ab  sua  partc 
omissum  j  et  locum,  ex  quo  cesserant,  repetunt  : 
momentoque  non  restituta  modo  pugna,  sed  incU- 
natur  etiam  Sabinis  cornu.  Eques  inter  ordines  pe- 
ditum  tectus  se  ad  equos  recipit  :  transvolat  inde 
in  partem  alteram,  suis  victorise  nuncius  ;  siraul  et 
in  hostes  jam  pavidos,  quippe  fuso  suae  partis  vali- 


LIBER  III.    CAP.  LXIII.  4^7 

diore  cornii,  inpetum  facit  :  non  aliorum  eo  proelio  U.  C.  306. 
virtus  magis  enituit.  Consul  providere  omnia,  lau-  •  •  **^^ 
dare  fortes,  increpare,  sicubi  segnior  pugna  esset. 
Castigati  fortium  statim  virorum  operam  edebant : 
tantumque  hos  pudor,  quantum  alios  laudes  excita- 
bant.  Redintegrato  clamore,  undique  omnes  con- 
nisi  hostem  avertunt,  nec  deinde  Romana  vis  susti- 
neri  potuit.  Sabini,  fusi  passim  per  agros,  castra 
hosti  ad  praedam  relinquunt :  ibi  non  sociorum, 
sicut  in  Algido,  res,  sed  suas  Romanus,  populatio- 
nibus  agrorum  amissas,  recipit.  Gemina  victoria 
duobus  bifariam  proeliis  parta,  maligne  senatus  in 
unum  diem  supplicationes  consulum  nomine  decre- 
vit.  Populus  injussu  et  altero  die  frequens  iit  sup- 
plicatum :  et  haec  vaga  popularisque  supplicatio  stu- 
diis  prope  celebratior  fuit.  Consules  ex  composito 
eodem  biduo  ad  urbem  accessere,  senatumque  in 
Martium  campum  evocavere  :  ubi  quum  de  rebus 
ab  se  gestis  agerent,  questi  primores  Patrum,  sena- 
tum  inter  milites  dedita  opera  terroris  caussa  ha- 
beri  :  itaque  iude  consules,  ne  criminationi  locus 
csset,  in  prata  Flaminia,  ubi  nunc  aedes  ApoUinis 
est,  (jam  tum  ApoIIinarem  adpellabant)  avocavere 
senatum.  Ubi  quum  ingenti  consensu  Patrum  ne- 
garetur  triumphus,  L.  Icilius  tribunus  plebis  tulit  Conten- 
ad  populum  de  triumpho  consulum,  multis  dissua-  triumpho 
sum  prodcuntibus,  maxime  C.  Claudio  vociferante,  coss. 
De  Patrihus,  non  de  hostihus,  consules  triumphare  vel- 
le  i  gratiamque  pro  ■privato  merito  in  tribunum,  non 
pro  virtute  honorem,  peti :  numquam  ante  de  trium- 
pho  per  populum  actum,  semper  astimationem  arbitri- 
umque.ejus  honoris  penes  senatum  fuisse :  ne  reges  qui- 
dem  majeJatem  svmmi  ordinis  inminuisse  :  ne  ita  om' 
M4 


348 


T.  Lirn 


U,  C.  306. 
A.  C.  446. 


Jussu  ple- 
bis  trium- 
phant. 


Tribuni 
pl.  refici 
Yolunt. 


Vctat 
Duilius. 


nia  tribuni  potestatis  siice  inplerent,  vt  nullum  publi- 
cum  consilium  sinerent  esse.  Ita  demum  liberam  civi- 
tatem  fore,  ita  cequatas  Uges,  si  sua  quisque  jura  ordo, 
suam  majestatem  teneat.  In  eamdem  sententiam  mul- 
ta  et  a  ceteris  senioribus  Patrum  quum  essent  dic- 
ta,  omnes  tribus  eam  rogationem  acceperunt.  Tum 
primum,  sine  auctoritate  senatus,  populi  jussu  tri- 
umphatum  est. 

LXIV.  Haec  victoria  tribunorum  plebisque  prope 
in  haud  salubrem  hixuriam  vertit,  conspiratione  in- 
ter  tribunos  facta,  ut  iidem  tribuni  reficcrentur,  et;, 
quo  sua  minus  cupiditas  emineret,  consulibus  quo- 
que  continuarent  magistratum.  Consensum  Patrum 
caussabantur,  quo  per  contumeliam  consuhim  jura 
plebis  labefacta  essent.  Quidfuturum,  nondumjir- 
matis  legibus,  si  novos  tribunos  per  factiones  suas  con- 
sules  adorti  essent  ?  non  enim  semper  Valerios  Hora- 
tiosque  consules  fore,  qui  libertati  plebis  suas  opes  post- 
ferrent.  Forte  quadam  utiU  ad  tempus,  ut  comitiis 
praeesset,  potissimum  M.  Duiho  sorte  evenit,  viro 
prudenti,  et  ex  continuatione  magistratus  invidiam 
inminentem  cenienti.  Qui  quum  ex  veteribus  tri- 
bunis  negaret  ullius  se  rationem  habitnrum,  pugna- 
rentque  collegae,  ut  Uberas  tribus  in  suflFragium  mit- 
teret,  aut  concederet  sortem  comitiorum  collegis, 
babituris  e  lege  potius  comitia,  quam  ex  voluntate 
Patrum  ;  injecta  contentione,  Duihus,  consules  ad 
subseUia  adcitos  quum  interrogasset,  quid  de  comi- 
tiis  consularibus  in  animo  haberent,  respondissent- 
que,  se  novos  consules  creaturos,  auctorcs  popularis 
sententiae  haud  popularcs  nactns,  in  coucionem  cnm 
us  processit.  Ubi  quum  consules,  producti  ad  po- 
pulum,    interrogatique,   si  eos   popuhis   Roraanus» 


LIBER  III     CAP.  LXV.  t^^ 

memor  libertatis  per  illos  receptae  domi,  memor  mi- 
litiiE  rerumque  gestarum,  consules  iterum  faceret, 
quidnam  facturi  essent,  nihil  sententiae  suae  mutas- 
sent  j  conlaudatis  consulibus,  quod  perseverarent 
ad  ultimum  dissirailes  decemvirorum  esse,  comitia 
habuit  :  et,  quinque  tribunis  plebis  creatis,  quum 
prae  studiis  aperte  petentium  novem  tribunorum  alii 
candidati  tribus  non  explerent,  concilium  dimisitj 
nec  deinde  comitiorum  caussa  habuit.  Satisfactum 
legi  aiebat,  quae,  numero  nusquam  praefinito  ti-ibu- 
nis,  modo  ut  relinquerentur,  sanciret ;  et  ab  iis,  qui 
creati  essent,  cooptari  collegas  juberet.  Recitabat- 
que  rogationis  carmen,  in  quo,  Si  tribunos  plebei  de- 
cem  rogabo,  si  qui  vos  miniis  hodie  decem  tribunos  ple- 
bei  feceritis  .•  hi  tum  uti,  quos  sibi  collegas  cooptassint, 
ut  illi  legitbni  eadem  lege  tribuni  plebei  sirit,  ut  illi, 
quos  hodie  tribimos  plebeifeceritis.  Duilius,  quum  ad 
ultimum  perseverasset,  negando  quindecim  tribunos 
plebei  rempublicam  habere  posse,  victa  collegarum 
cupiditate,  pariter  Patribus  plebique  acceptus,  ma- 
gistratu  abiit. 

LXV.  Novi  tribuni  plebis  in  cooptandis  collegis  U.  C.  3o7. 
Patrum  voluntatem  foverunt  :  duos  etiam  patricios  " 
consularesque,  Sp.  Tarpeium  et  A.  Aterium,  coop- 
tavere.  Consules  creati,  Lar.  Herminius,  T.  Vir- 
ginius  Caelimontanus,  nihil  magnopere  ad  Patrum 
aut  plebis  caussam  inclinati,  otium  domi  ac  foris 
babuere.  L.  Trebonius  tribunus  plebis,  infestus 
Patribus,  quod  se  ab  iis  in  cooptandis  tribunis  fraude 
eaptum,  proditum  a  collegis,  aiebat,  rogatiouem  tu- 
lit,  Ut  qui  plebem  Romanum  tribunos  plebi  rogaret,  is 
usque  eo  rogaret,  dum  decem  tribunos  plebi  faceret  /. 
insectandisque  Patribus,  unde  Aspero  etiam  indi- 
M5 


350  T.  LIVII 

U.  C.  308.  tum   est   cognomen,    tribunatum    gessit.     Inde  M. 

Geganius  Macerinus   et  C.  Julius,    consules   facti, 

coitiones  tribunorum,   adversus  nobilium  juventu- 

tem  ortas,  sine  insectatione  potestatis  ejus,  conser- 

vata  majestate  Patrum,  sedavere :  plebem,  decreto 

ad  bellum  Volscorum  et  ^quorum  delectu,  susti- 

nendo    rem,    ab    seditionibus    continuere  :    urbano 

quoque  otio  foris  omnia  tranquilla  esse  adfirman- 

tes,  per  discordias  civiles  externos  tollere  animos. 

Cura  pacis  concordiae  quoque  intestinae  caussa  fuit, 

Sed    alter    semper    ordo    gravis    alterias    modestiae 

Juniorum    erat :    quiescenti  plebi  ab  junioribus  Patrum  inju- 

f    ^^'^bm    ^^*  fieri  cceptJB.      Ubi  tribuni  auxilio  humilioribus 

injurice.       essent,  in  primis  parum  proderat  :   deinde  ne   ipsi 

quidem  iuviolati  erant,  utique  postremis  mensibus, 

quum  et  per  coitiones  potcntiorum  injuria  fieret,  ct 

vis  potestatis  omnis  alicjuauto  posteriore  anni  parte 

languidior  ferme  esset :  jamque  plebs  ita  in  tribu- 

natu  ponere  aliquid  spei,  si  similes  Icilio  tribunos 

haberet  :  nomina  tantum  sc  biennio  habuisse.     Se- 

njores  contra  Patrum,  ut  nimis  fcroces  suos  credere 

juvencs  esse  3   ita  malle,  si  modus  excedendus  esset, 

suis,  quam  adversariis,  siiperesse  animos.  Adeo  ieo- 

deratio  tuendae  libertatis,   dum   aequari  velle  simu- 

lando  ita  se  quisque  extollit,  ut  depriraat  alium,  in 

difficili  est  :   cavendoque  ne  metuant  homines,  nie- 

tuendos  ultro  se  efficiunt  :   et  injuriam  a  nobis  re- 

pulsam,  tamquam  aut  facere  aut  pati  necesse  sit, 

injungimus  aliis. 

U.  C.  009.       LXVI.  T.  Quinctius  Capitolinus  quartum  et  A- 

A.  C.  443.  giippa  Furius,  consules  inde  facti,  nec  seditionem 

domi,  nec  foris  bellum,  acceperunt :   sed  inminebat 

utrumque.     Jara  non  ultra  discordia  civium  reprimi 


LIBER  III.    CAP.  LXVir.  3,^1 

poterat,    et   tribunis    et   plebe   incitata   in    Patres,  U.  C.  309. 

*  '  ,.        .  ,   ...       ^     y    ^  .  A.  C,  443. 

quum  dies  alicui  nobilium  clicta  novis  sempcr  cer- 

taminibus  conciones  turbaret :   ad  quarum  primum 

strepitum,  velut  si^o  accepto,  arma  cepere  ^qui 

ac  Volsci :   simul  quod  persuaserant  iis  duces,  cu- ^l"' et 

V  olsoi  bcl* 
pidi  praedarum,  bieunio  ante  delectum  indictum  ha-  \^^j^  Rom. 

beri  non  potuisse,  abnuente  jam  plebe  imperium  :  inferunt. 

eo  adversus  se  non  esse  missos  exercitus :  dissolvi  li- 

centia  miiitandi  morem :  nec  pro  communi  jam  patria 

Romam  esse  :  quidquid  irarum  simultatumque  cum  ex- 

ternis  fuerit,  in  ipsos  verti :  obccecatos  lupos  intestina 

rabie  obprimendi  occasionem  esse.     Conjunctis  exer-  ^d  moenia 

citibus  Latmum  primum  agrum  perpopulati  sunt :  accedunt. 

deinde  postquam  ibi  nemo  vindex  obcurrebat,  tum 

vero,  exsultantibus  belli  auctoribus,  ad  moenia  ipsa 

Romae  populabundi  regione  poilse  Esquilinas  acces- 

sere,  vastationem  agrorum    per   contumeliam    urbi 

ostentantes.    Unde  postquam  inulti,  praedam  prae  se 

agentes,  retro  ad  Corbionem  agmine  iere,  Quinctius 

consul  ad  concionera  populum  vocavit. 

LXVII.  Ibi  in  hanc  senteutiam  locutum  accipioj  T.  Quincdi 

Efsi  mihi  vullius  noxce  conscius,  Quirites,  sum,  tamen°^^^^° 

populum. 
cum  pudore  summo  in  concionem  vestram  processi.  Hoc 

vos  scire,  hoc  posteris  memorhe  traditum  iri,  ^'Equos  et 

Volscos,  vix  Hernicis  modo  pares,  T,  Qui/ictio  quartum 

consuley  ad  mcenia  urbis  Romce  inpune  armatos  venisse. 

Hanc  ego  ignominiam,  {quamquam  jam  diu  ita  vivi- 

tur,  is  status  rerum  est,  ut  nihil  boni  divinet  animus) 

&i  huic  potissimum  inminere  anno  sdssem,  vel  exsilio, 

vel  morte,  si  aliafuga  honoris  non  esset,  vitassem.    Er- 

go,  si  viri  arma  illa  habnissent,  quce  in  portis  fuere 

nostris,  capi  Roma  me  consule  potuit  P  satis  honorum, 

satis  superque  vita  erat :  mori  consulem  tertium  opor- 

M6 


35»  T.  LIYII 

U,  C.  309.  tuit.  Quem  tandem  ignavissimi  hostium  contemseref 
A.  C.  443.  ^Qj  consules  9  an  vos  Quirites  ?  Si  culpa  in  nobis  est, 
auferte  imperium  indignis ;  et,  si  id  parum  est,  insuper 
pcRnas  expetite :  si  in  vobis,  nemo  Deorum  nec  homi- 
num  sit,  qui  vestra  puniat  peccata,  Quirites ;  vosmet 
tantum  eorum  pceniteat.  Non  illi  vestram  ignaviam 
contemsere,  nec  suce  virtuti  conjisi  sunt ;  quippe  toties 
fusi  fugatique,  castris  exuti,  agro  multati,  sub  jvgum 
missi,  et  se  et  vos  novere.  Discordia  ordinum  est  ve- 
nenum  vrbis  hujus  ;  Patrum  ac  plebis  certaminn  .•  dum 
nec  nobis  imperii,  nec  vobis  libertatis  est  modus,  dum 
tcedet  vos  patriciorum,  hos  plebeiorum  niagistratuum, 
sustulei-e  illi  animos.  Pro  Deum  fidem,  quid  vobis 
vultis  ?  Tribunos  plebis  concupistis :  concordice  causa 
concessimus.  Decemviros  desiderastis :  creari  passi  su- 
mus.  Decemvirorum  vos  pertasum  est :  coeginius  ab- 
ire  magistratu.  Manente  in  eosdem  privatos  ira  vestra, 
mori  atque  exsulare  nobilissimos  viros  ho7wratissimos- 
que  passi  sumus.  Trihunos  plebis  creare  iterum  vo- 
luistis :  creastis.  Consules  facere  vestrarum  partium, 
etsi  Patribiis  videbamijts  iniquum ;  patricium  quoque 
magisti'atum  plehi  donum  fieri  vidimus :  auxilium  tri- 
bunicium,  provocationem  ad  populum,  scifa  plebis  in- 
juncta  Patrihus  :  s\ih  titulo  cequandarum  legum,  nostra 
jura  obpressa  tuUmus  et  ferhnus.  Qui  finis  erit  dis- 
cordiarum  ?  Ecouando  unam  urbem  hahere,  ecquando 
communem  hanc  esse  patriam  licebit  9  Vtcti  nos  eequi- 
ore  animo  quiescimus,  quam  vos  victores.  Satisne  est, 
nobis  vos  metuendos  esse  9  ^ddversus  rios  Aventinum  ca- 
pitur,  adveisus  nos  Sacer  occupatur  mons.  EsqvUias 
quidem  ab  hoste  prope  captas,  ct  scandentem  in  agge- 
rem  Volscum  hostem  nemo  submovit :  in  nos  viri,  in 
nos  armati  estis. 


LIBER  III.    CAP.   LXVIII.  353 

LXVIII.  Agitedum,  uhi  hic  curiam  circumsederitis,  U.  C.  309. 
et  foruvi  infestum  feceritis,  et  carcerem  inpleveritis  ' 
principibus ;  iisdem  istis  ferocibus  unimis  egredimini 
extra  portam  Esquilinam, :  aut,  si  ne  hoc  quidem  au- 
detis,  ex  muris  visite  agros  i'estros  ferro  igniqite  vasta- 
tos,  prcedam  abigi,  fumare  incensa  passim  tecta.  At 
enim  communis  res  pei-  hcec  loco  est  pejore :  ager  uri- 
tur,  iirhs  ohsidetur,  belli  gloria  penes  hostes  est.  Quid 
tandem  ?  privatce  res  vestrce  in  quo  statu  sunt  ?  Jam 
unicuique  ex  agris  sua  damna  nunciabuntur :  quid  est 
tandem  domi,  tinde  ea  expleatis?  Trihuni  vobis  amissa 
reddent  ac  restituent  ?  vocis  verborumque  quuntum  vo- 
letis,  ingerent,  et  criminum  in  principes,  et  legum  alia- 
rum  super  alias,  et  concionum.  Sed  ex  illis  concionibus 
numqiiam  vestrum  quisquam  re,  fortuna,  domum  auc- 
tior  rediit.  Ecquis  retulit  aliquid  ad  conjugem  ac  li- 
beros  prcEter  odia,  ohfensiones,  simultates  publicas  pri- 
vatasque?  a  quibus  scmper  non  vestra  virtute  innocen- 
tiaque,  sed  auxilio  alieno  tuti  sitis.  At,  Hercules, 
quum  stipendia,  nobis  consulihus,  non  tribunis  ducibus, 
et  in  castris,  non  in  foro,  faciehatis,  et  in  acie  vestrurn 
clamorcin  hostes,  non  in  concione  Patres  Romuni  hor- 
rehant,  prceda  parta,  agro  ex  hoste  capto,  pleni  fortu- 
narum  glorueque,  simul  publicce,  simul  privatce,  trium- 
phantes  domum  ad  Penates  r^ibatis.  Nuiic  oneratum 
vestris  fortunis  hostem  ahire  sinitis.  Hcerete  adfxi  con- 
cionihus,  et  in  foro  vivite :  sequitur  vos  necessitas  mi- 
litandi,  quam  fugitis.  Grave  erat  in  ^quos  et  Vol- 
scos  projicisci  ?  Ante  portas  cst  beUum :  si  inde  non 
pellitur,  jam  intra  mamia  erit,  et  arcem  et  Capitulium 
scandet,  et  in  domos  vestras  vos  persequetur.  Biennio 
ante  senatus  delectum  haheri,  et  educi  exercitum  in  AU 
gidum  jussit :  sedemiis  desides  domi,  mulierum  ritu  in- 


254  T.  LIVII 

U.  C.  309.  ter  nos  altercantes ;  ■prcesenti  pace  lati,  nec  cernentes, 
'  '  ^"*'^'  ex  otio  illo  brevi  multiplex  bellum  rediturum.  His  ego 
gratiora  dictu  alin  esse  scio .-  sed  me  vera  pro  gratis 
loqui,  etsi  meum  ingcnium  non  moneret.  necessitas  CO' 
git.  f^ellem  equidem  vohis  placere,  Quirites  ;  sed 
multo  malo  vos  salvos  esse,  qualicumque  erga  me  ani- 
mo  futuri  estis.  Natura  hoc  ita  comparatum  est,  ut, 
qui  apud  multitudinem  sua  caussa  loquifur,  gratior  eo 
sit,  cujus  mens  nihil,  prccter  publicum  commodum,  vi- 
det :  nisi  forte  adsentatores  publicos,  j-.hhicolas  istos, 
qui  vos  nec  in  armis  nec  in  otio  esse  sinunt,  vestra  vos 
caussa  incitare  et  stimulare  putatis,  Concitnti,  aut 
bonori,  aut  qucestui  illis  estis :  et  nuia  in  concordia 
ordinum  nullos  se  usquam  esse  vident,  malce  rei  se, 
quam  nullius,  turbarum  ac  seditionnm,  duces  esse  vo- 
lunt.  Quarum  rerum  si  vos  tcfdium  tandem  capere 
potest,  et  patrum  vestrosqWe  antiquos  mores  vultis  pro 
his  novis  sumere,  nulla  supplicia  recuso ;  nLii  paucis 
diebiis  hos  populatores  agrorum  nostrorum  fusos  fuga- 
tosque  ccistris  exuero,  et  a  portis  nostris  mcenibusque  ad 
itlorum  urhis  hunc  belli  terrorem,  quo  nunc  vos  adto- 
niti  estis,  transtuJero. 

LXIX.  Raro  alias  tribuni    popularis  oratio  ac- 

eeptior  plebi,  quam  tunc  severissimi  consiilis,  fuit. 

Juventus  qiioque,  quae  inter  tales  metus  detrectatio- 

nem  miiitiae  telum  acerrimum  adversus  Patres  ha- 

bere  solita  erat,  arma  et  bellum  spectabat  :  et  agre- 

stium  fuga  spoliatiquc  in  agris  et  vuJnerati,  foedi- 

ora  iis,  quae  subjiciebantur  oculis,  nunciantes,   to- 

Congestae    tara  urbem  ira  inplevere.     In  senaturn  ubi  ventura 

Quinctium  ^**^'  ^^'  vero  in  Quinctium  omnes  versi,  ut  unum 

laudcs.        vindiccm  majestatis  Roraanje  intueri  ;   et  priraores 

Patrum  dignam  dicerc  concionem  imperio  consulari, 


LIBER   III.    CAP.   LXX.  2$^ 

dignam  tot  consulatibus  anteactis,  dimam  vita  omni,  U-  C.  309. 

7  1  .  •  -^  ^    A.  C.  443. 

plena  honorum  seepe  gestorum,  stPjnus  meritorum.  A- 
lios  consiiles  aut  per  proditionem  dignitatis  Patrum 
plebi  adulatos,  aut  acerbe  tuendo  jura  ordinis  asperio- 
rem  domando  multitudinem  fecisse  :  T.  Quinctium  ora- 
tionem  memorem  majestatis  Patrum,  concordiceque  or- 
dinum,  et  temporum  in  pritnis  habuisse.  Orare  eum  col- 
legamque,  nt  capesserent  rempuhlicam  :  orare  tribunos, 
ut  uno  animo  cum  consulibus  bellum  ab  urbe  ac  mami- 
bits  proputsuri  vellent,  plebemque  obedientem  in  re  tam 
trepida  Pafribus  prceberent :  adpeUare  trihunos  com- 
munem  patriam,  uuxilmmque  eorum  inplorare,  vastatis 
agris,  urbe  prope  ohpugnata.  Consensu  omnium  dc-  Delectus 
lectus  decernitur  habeturque.  Quum  consules  in 
concione  pronunciassent,  Tempus  non  esse  caussas 
cognoscendi  -,  omnes  juniores  postero  die  prima  luce  in 
campo  Martio  adessent ;  cognoscendis  caussis  eorum, 
qui  nomina  non  dedissent,  bcllo  perfecto  se  duturcs  tem- 
pus  ;  pro  desertore  fufurum,  cujus  non  probasseni  caus- 
sam  :  omnis  jnventus  aclfuit  postero  die.  Cohortes 
jsibi  quseque  centuriones  legcrunt :  bini  senatores 
singulis  cobortibus  pr^epositi.  Hsec  omnia  adeo  ma- 
ture  perfecta  acceiiimus,  ut  signa,  eo  ipso  die  a  quae- 
storibus  ex  aerarlo  promta  delataque  in  campum, 
quarta  diei  bora  mota  ex  campo  sint :  exercitusque 
novus,  paucis  cohortibus  veterum  militum  voluntate 
sequentibus,  manserit  ad  decimum  lapidem.  Inse- 
quens  dies  hostem  in  conspeetum  dedit,  castraque  ad 
Corbionem  castris  sunt  coiijuncta.  Tertio  die,  quum 
ira  Romanos,  illos,  quum  toties  rebellassent,  con- 
scientia  culpae  ac  desperatio  irritaret,  mora  dimi-. 
candi  nulla  est  facta. 

LXX.    In  exercitu  Romano  quum  duo  consules 


256 


T.   LIVII 


U.  C.  309.  essent  potestate  pari ;  quod  saluberrimum  in  admi- 
.  .  443.  jiistratione  magnarum  rerum  est,  sumnia  imperii, 
concedente  Agrippa,  penes  collegam  erat :  et  prae- 
latus  ille  facilitati  submittentis  se  comiter  responde- 
bat,  communicando  consilia  laudesque,  et  aequando 
inparem  sibi.  In  acie  Quinctius  dextrum  cornu, 
Agrippa  sinistrum  tenuit :  Sp.  Postumio  Albo  le- 
gato  datur  media  acies  tuenda  ;  legatum  alterum 
Ser.  Sulpicium  equitibus  praeficiunt.  Pedltes  ab  dex- 
tro  cornu  egregie  pugnavere,  baud  segniter  resis- 
tentibus  Volscis.  Ser.  Sulpicius  per  mediam  hostiura 
aciem  cum  equitatu  perrupit :  unde  (pnim  eadem 
reverti  posset  ad  suos,  priusquara  hostis  turbatos 
ordines  reficeret,  terga  inpugnare  hostium  satius  vi- 
sum  est :  momentoque  temporis,  in  aversam  incur- 
sando  aciem,  ancipiti  terrore  dissipasset  hostes,  ni 
suo  proprio  eum  proelio  equites  Volscorum  et  Mr- 
quorum  exceptura  aliquaradiu  tenuissent.  ]bi  vero 
Sulpicius  ncgare,  cunctandi  tempiis  esse,  circumventos 
interclnsosqite  ab  suis  vociferans,  ni  equestre  prcclium 
connisi  omni  vi  perjicerent.  Nec  fugnre  equitem  inte" 
grum  satis  esse ;  conficerent  equos  virosque,  ne  quis  re- 
veheretur  inde  ad  prcelium,  aut  intcgraret  piignam  : 
non  posse  illos  resistere  sibi,  quibus  conferta  peditum 
acies  cessisset.  Hand  surdis  avu-ibus  ^licta  :  iapres- 
sione  una  totum  equitatum  fudere,  magnam  vim  ex 
equis  praecipitavere,  ipsos  equos(jue  spiculis  confo- 
dere :  is  finis  pugnae  equestris  fuit.  Tunc,  adorti 
peditura  aciem,  nuncios  ad  consules  rei  gestae  mit- 
tunt,  ubi  jam  inclinabatur  hostium  acies  :  nuncius 
deinde  et  vincentibus  Romanis  animos  auxit,  et  re- 
ferentes  gradum  perculit  ^Equos.  In  mcdia  primum 
acie  vinci  coepti^  qua  permissus  equitatus  turbaverat 


LIBER  III.    CAP.  LXXI.  2^7 

ordines.     Sinistrum  deinde  cornu  ab  Quinctio  con-  U.  C.  309. 
sule  pelli  cceptum  ;  in  dextro  plurimum  laboris  fuit.  ^*^' 

Ibi  Agrippa,  a;tate  viribusque  ferox,  quum  omni 
parte  pugnae  melius  res  geri,  quani  apud  se,  videret, 
accepta  signa  ab  signiferis  ipse  inferre,  quaedam  ja- 
cere  etiam  in  confertos  hostes  coepit.  Cujus  igno- 
miniae  metu  concitati  milites,  invasere  hostem :  ita 
^equata  ex  omni  parte  victoria  est.  Nuncius  tum  a 
Quinctio  venit,  victorem  jam  se  inminere  hostium 
castris  ;  nolle  inrumpere,  antequam  sciat  debella- 
tum  et  in  sinistro  cornu  esse.  Si  jam  fudisset  ho- 
stes,  conferret  ad  se  signa,  ut  simul  omnis  exercitus 
praeda  potiretur.  Victor  Agrippa  cum  mutua  gratu- 
latione  ad  victorem  collegam  castraque  hostium  ve- 
nitj  ibi  paucis  defendentibus,  momentoque  fusis, 
sine  certamine  in  munitiones  inrumpunt :  praedaque 
ingenti  compotem  exercitum,  suis  etiam  rebus  recu- 
peratis,  quae  populatione  agrorum  amissae  erant,  re- 
ducunt.  Triumphum  nec  ipsos  postulasse,  nec  de- 
latum  iis  ab  senatu,  accipio  :  nec  traditur  caussa 
spreti  aut  non  sperati  honoris.  Ego  quantum  in 
tgfnto  intervallo  temporum  conjicio,  quum  Valerio 
atque  Horatio  consulibus,  qui  praetcr  Volscos  et 
l  ^quos  Sabini  etiam  belli  perfecti  gloriam  pepere- 

1  rant,  negatus  ab  senatu  triuraphus  esset,  verecundiae 

fuit  pro  partc  dimidia  rerum  consulibus  petere  tri- 
umphum  :  ne  etiam,  si  inpetrassent,  magis  homi- 
num  ratio,  quam  meritoruni,  habita  videi-etur. 

LXXl.  Victoriam  honestam,  ex  hostibus  partam,Turpe  ju- 
turpe  domi  de  finibus  sociorum  judicium  populi  de-  p"^^"j 
formavit.     Aricini  atque  Ardeates  de  ambiguo  agro  socioruni 
quum  seepe  bello  certassent,  multis  in  viceni  cladibus    ^'  "*' 
fessi,  judicem  populum  Romanum  cepere.     Quuia 


358  T.  LIVII 

U.  C.  309.  ad  caussam  oranclam  venissent,  concilio  popali  a 
magistratibus  dato,  magna  contentione  actum .-  jam- 
que  editis  testibus,  quum  tiibus  vocari,  et  populum 
jnire  siiffragium  oporteret,  consurgit  P.  Scaptius  de 
plebe,  magno  natu  :  et,  Si  licet,  inquit,  consules,  de 
republica  dicere,  errare  ego  popuhnn  in  hac  caussa  non 
patiar.  Qimm,  ut  vanum,  eura  negarent  consules 
audiendum  esse,  vociferantemque,  prodi  publicam 
caussam,  siibmoveri  jussissent,  tribunos  adpellat. 
Tribuni,  ut  fere  semper  reguntur  a  multitudine  ma- 
gis,  quam  regunt,  dedere  cupidse  audiendi  plebi,  ut, 
quae  vellet,  Scaptius  diceret.  Ibi  innt,  Annum  se  ter- 
tium  et  octogesimum  agere,  et  in  eo  agro,  de  quo  agi- 
tur,  militasse,  nonjuvenem,  vicesima  jam  stipendia  me- 
rentem,  quum  ad  Ccriolos  sit  beUatum.  Eo  rem  se  ve- 
tustate  obliteratam,  ceterum  suce  memorice  injiccam,  ad- 
ferre :  agrum,  de  quo  ambigitur,  finium  Coriolanorum 
fuisse,  captisque  Coriolis,  jure  belli  publicum  popuH 
Romani  factum.  Mirari  se,  quonam  more  Ardeates 
Aricinique,  cujus  agri  jus  numquam  usurpaverint  inco- 
lumi  Coriolana  re,  eum  se  a  populo  Romano,  quem 
pro  domino  judicemfecerint,  intercepturos  sperent.  Sibi 
exiguum  vitcE  tempus  superesse :  non  potuisse  se  tamen 
inducere  in  animum,  quin,  quem  agrum  viiles  pro  parte 
virili  manu  cepisset,  eum  senex  quoque  voce,  qua  una 
posset,  vindicaret.  Magnopere  se  suadere  populo,  ne 
inutili  pudore  suain  ipse  caussam  dnmnaret. 

LXXII.  Consules  quum  Scaptium  non  silentio 
modo,  sed  cum  adsensu  etiam,  audiri  animadvertis- 
«ent,  Deos  hominesque  testantes  flagitium  iugens 
fieri,  Patrum  primores  arcessunt:  cum  his  circumire 
tribunos,  orare,  Ne  pessimum  facinus  pejore  exemplo 
admitterent  Judices,  in  suam  rem  Litem  vertendo,  quum 


LIBER   III.    CAP.  LXXII.  2^9 

prasertim,  etiamsi  fas  sit,  curam  emolumentl  sui  iudici  U.  C.  809. 

.       .  •    .        •    •      J  7       •      .         A.  C.  443. 

6556,  nequaquam  tantum  agro  tntercipiendo  adquiratur, 
quantum  amittatur  ullenandis  injuria  sociorum  animis. 
Nam  famce  quidem  ac  Jidei  damna  majora  esse,  quam 
qu<E  (estimari  possent.  Hoc  legatos  rejerre  domum : 
hoc  vulgari :  hoc  socios  audire  :  hoc  hostes :  quo  cuni 
dolore  hos?  quo  cum  gaudio  illosP  Scaptione  hoc,  con- 
cionali  seni,  adsignaturos  putarent  finitimos  populos  ? 
Clarum  hac  fore  imagine  Scaptium  :  populum  Roma- 
num  quadruplatoris  et  interceptoris  litis  alience  perso- 
nam  laiurum  :  quem  enim  hoc  privatce  rei  judicem  fe- 
cisse,  ut  sihi  controversiosam  adjudicaret  rem  ?  Scap- 
tium  ipsum  id  quidem,  etsi  prcemortui  jam  sit  pudoriSf 
non  facturum.  Hsec  consules,  haec  Patres  vocife- 
rantur :  sed  plus  cupiditas  et  auctor  cupiditatis 
Scaptius  valet.  Vocat«  tribus  judicaverunt,  agi'mn 
publicum  populi  Romani  esse.  Nec  abnuitur  ita 
fuisse,  si  ad  judices  alios  itum  foret :  nunc  haud 
sane  quidquam  bono  caussae  levatur  dedecus  judicii: 
idque  non  Aricinis  Ardeatibusque,  quam  Patribus 
Romanis,  fcedius  atque  acerbius  visum.  Reliquum  - 
anni  quietum  ab  urbanis  niotibus  ct  ab  externis 
mansit 


EPITOME   LIBRI  IV. 


y  EX  de  connubio  Patriim  et  plebis  a  tribunis  plebis 
"^^  contentione  magna,  Patribus  repugnantibus,  per- 
lata  est.  Tribuni  militares.  Aliquot  annis  res  populi 
Romani  domi  militioBque  per  hoc  genus  magistratus  ad- 
ministratee  sunt.  Iteni  censores  ttinc  primum  creati 
sunt.  Ager  Ardeatibus  populi  Romani  judicio  ablatus, 
missis  in  eum  colonis,  restitutus  est.  Quum  fame  po- 
pulus  Romanus  laboraret,  Sp.  M^rlius,  eques  Romanus, 
frumentum  populo  sua  inpensa  largitus  est :  et,  ob  id 
factum  conciliata  sibi  plebe,  regnum  adfectans  a  C.  Ser~ 
vilio  Ahala,  magistro  equitum,  J7issu  Quinctii  Cincin' 
nati  dictatoris  occisus  est :  L.  Minucius  index  bove  au- 
rata  donatus  est.  Legatis  Romanis  a  Fidenatibus  occi- 
sis,  quoniam  ob  rempublicam  occubuerant,  statutE  in 
Rostris  positce  sunt.  Cossus  Cornelius  tribunus  militum, 
occiso  Tolumnio  rege  Veientium,  opima  spolia  secunda 
retulit.  Mam.  ^milius  dictator,  censurce  honore,  qui 
antea  per  quinquennium  gerebatur,  anni  et  sex  mensium 
spatio  fnito,  ob  eam  rem  a  cemoribus  notatus  est.  Fi- 
dencE  in  potestatem  redactce,  eoque  coloni  missi  sunt : 
quibus  occisis,  Fidenates,  quum  defedssent,  a  Mam. 
JEmilio  dictotore  victi  sunt,  et  Fidence  captce.  Conju- 
ratio  servorum  obpressa  est.  Postumius,  tribunus  mili- 
tum,  propter  crudelitatem  ab  exercitu  occisus  est.  Sti- 
pendium  ex  cerario  tum  primum  militibus  datum  est. 
Res  prccterea  gestas  adversus  Volscos,  et  Fidenates,  et 
Faliscos,  continet. 


T.  LIYII  PATAVINI 

LIBER  IV. 


HOS  secuti  M.  Genucius  et  C.  Curtius  consules.  U.  C.  310. 
Fuit  annus  domi  forisque  infestus  :  nam  anni  ^*"^' 

principio  et  de  connubio  Patrum  et  plebis  C.  Canu-    > 
leius  tribunus  plebis  rogationem  promulgavit ;  qua 
contaminari  sanguinem   suum   Patres,  confundique  Lexde  con- 
iura  erentium  rebantur  :  et  mentio,  primo  sensim  in-  ""^'°  P^" 
lata  a  tnbunis,  ut  alterum  ex  piebe  consulem  liceret  piebis. 
fieri,  eo  processit  deinde,  ut  rogationem  novem  tri- 
buni  promulgarent,  ut  populo  poteitas  esset,  seu  de  De  com- 
plebe,  seu  de  Patribits  vellet,  consules  faciendi.     ^(i^^mllehi 
vero  si  fiei'et,  non  vulgari  modo  cum  infimis,  sed  consulatu, 
prorsus  auferri  a  primoribus  ad  plebem,  summum 
imperium   credebant.     Laeti   ergo    audiere   Patres, 
Ardeatium  populum  ob  injuriam  agri  abjudicati  de- 
scisse,  et  Veientes  depopulatos  extrema  agri  Romani, 
et  Volscos  ^quosque  ob  communitam  Verruginem 
fremere  :   adeo  vel  infelix  bellum  ignominiosae  paci 
praeferebant.     His  itaque  in  majus  etiam  acceptis, 
ut  inter  strepitum  tot  bellorum  conticesccrent  ac- 
tiones  tribuniciae,  dclectus  haberi,  bellum  armaque 
vi  summa  adparari  jubent ;  si  quo  intentius  possit, 
quam  T.  Quinctio  consule  adparatum  sit.     Tum  C. 
Canuleius  pauca  in  senatu  vocifcratus,  nequidquom 
territando  consules  avertere  plebem  a  cura  novarum  le- 


26% 


T.  LIVII 


Adversus 
utramque 
legem  ora 
tto  coss. 


XJ.C  aio.  o-MJH  ;  numquam  eo.i  se  liio  delectum  hahituros,  ante- 
A.  C.  442.   ^yQ„j  gg^  ^y^  ■promulgata    ab   se  collegi^que  ei-seut, 
plebes  scivisset ;  et  confestim  adconcionemadvoca\it. 
II.  Eodem  tempore  et  consules  senatum  in  tribu- 
num,  et  tribunus  populum   in   consules  incitabat. 
Negabant  consules,  Jawi  ultra  ferri  po^se  Jurores  tri- 
bunicios :  ventum  jam  ad  Jinem  esfe;  domi  plus  belli 
concitari,  quam  foris.     Id  adeo  non  plebis,  quam  Pa- 
trum ;  neque  tribunorum  magis,  quam  cunsulum,  culpa 
accidere.     Cujus   rei  prcemium  sit   in  civHate,   eam 
maximis  semper  auctibus  crescere :  sic  pace  bonos,  sic 
hellojieri.  Maximum  Romoe prcemium  seditionxm  e.se: 
idet  singulis  universi.-:que semper  honorifuis^e.  Reminis- 
cerentur,  qvam  majei,tatem  senatus  ipsi  a  pa^ribus  ac- 
cepissent,  quam  liberis  tradituri  estent;  ut  (quemad- 
modum  plebs  gloriari  posset)  auctiorem  amplioremque 
esse.     Finem  ergo  nonferi,  nec futi.iram,  donec,  quam 
felices  seditiones,   tam  honorati  scditionum  auctores 
essent.     Quas  quantasque  res  C.   Canuleium  adgres- 
sum  ?  conlnvionem  geutium,  perlurbutionem  auspicio- 
rum  piiblicorum  priva  orumque  adferre,  ne  quid  sin- 
ceri,  ne  quid  incontaminati  sit :  ut,  discrimine  omrii 
sublato,   nec  se  quisquam,   nec  suos  noverit.     Quam 
enim  aliam  vim  connubia  promiscita  habere,  nisi  ut  fe- 
rarum  prope  ritu  vulgentvr  concubitus  plebls  Patrum- 
que  ?  ut,  qui  na.us  sit,  ignoret,  cujus  sanguinit,  quo- 
rum  sacrorum  sit ;  dimidius  Pa:rum  sit,  dimidius  ph- 
bis,  ne  yecum  quidem   ipse  concors.     Parum  id  videri, 
quod  omnia   divina   hvmanaque   turben  ur :  jam   ad 
consulaium  vulgi  turbatores  adcingi;   et  primo,  ut  al- 
ter  consul  ex  plebejieret,  id  modo  sermonibus  tentasse : 
nunc  rogari,  vt,  sfu   ex  Patribvs,  seu  ex  plebe  velit, 
populus  cousules  creel :  et  crea.uros  haud  dubie  ex 
plebe  seditiosissimum  quemqae-     Can  Idos  igiiur  Ici- 


Adversus 
legem  de 
connubio 


Adversus 
legem  de 
coss.  ple- 
beiis. 


LIBER  IV.    CAP.  III.  26^ 

liosque  consules  fore  :  ne  id  Jupiter  opHmiis  tnaximus  \J,  c.  310. 

sineret,  regice  majestati-i  imperium  eo  recidere :  et  se^-  ^-  **^' 

viilHes  morituros  potiui,  quam  ut   tanliim   dedecorh 

admitfi  patian  ur.     Certuni  habere,  majores  qvoque, 

si  divinassent,  concedendo  omnia  uon  mitiorem   in  se 

plebem,  sed  u^speriorem  alia  ex  aliis  iniquiora  postu- 

lando,  quum  prima  inpeirasset,  futuram,  primo  quam- 

libet  dimicationem  subituros  fuisse  poiius,  quam  eas 

leges  sibi  inponi  pa'erenlur :  quia  tum  conccs^um  sit 

de  tribunis,  iterum  concesium  esse.     Finem  non  fieri 

posse :  in  eadem    civi:a'e    trihunos  plebis   et   Patres 

esse :  aut  liunc  ordinem,  aut  illum  magistratum  tol- 

lendum  esse:  potiusque  sero,  quam  numquam  obviam 

eundum  audaciuE  temeritatique.     Illine  ut  inpune  pri- 

mo  discordias  Aerentes  concitenl  Jinitima  bella,  deinde 

adversus  ea,  quce  concilaverint ,  armuri  civitatem  de- 

fendique  prohibeant  ?  et,  quum  hostes  tantum  non  ar- 

cessierint,  exercilus  conjcribi  udversus  hostes  non  pa- 

tiantur?  Sed  audeat  Canuleius  in  senalu  proloqui,  se, 

nisi  suas  leges  tamquam  victoris  Patres  accipi  sinant, 

delecium  haberi  prohibiturum  :  quid  esse  aliud,  q  lam 

minari,  se  proditurum  patriam  ?  obpugnari  atqve  capi 

passurum?  quid  eam  vocem  animorum,  non  plebi  Ro- 

mancE,  sed  Volscis  et  ^quis  et  Feientibus  adlatnram  ? 

Nonne,  Canuleio  dua,  se  speraturos  Capitoliuui  atque 

arcem  scandere  pcsse,  si  Patribus  tribuni,  cumjure  ac 

inajes'ate  ademia,  animos  e  iam  eripuerini  ?  Consules 

paraios  eise  duce.i  prius  adversus  scelus  civiuni,  q  :am 

advers  s  hostium  arnta. 

III.  Quuni  maxime  haec  in  senatu  agerentur,  Ca- Canuleii 

nuleius  pro  lcffibus  suis  et  adversus  consules  ita  dis-  °^'^^l^  P''^. 
r  o  legibussuii. 

seruit:  Quantopere  vo  ,  Qiirile^,  contemnerent  Pa- 
tres,  cfuam  indignos  ducerent,  qui  vna  seam  urbe  in- 
tra  eadem  moenia  vivereiis,  sape  equidem  et  ante  videor 


354  T.  HVII 

U.  C.  310.  animadvertisr.e :  nunc  tamen  maxime,  quod  adeo  atro- 
•  *  ^'  ces  in  has  rogationes  nostras  coorti  sunt :  quibus  quid 
aliud  quam  admonemus,  cives  nos  eorum  esse,  et,  si 
non  easdem  opes  habere,  eamdem  tamen  patriam  inco- 
lere  ?  Altera  conuuhium  petimus,  quod  finitimis  exter- 
nisque  dari  solet :  nos  quidem  civitaiem,  quce  plus 
quam  connubium  est,  hosfibus  etiam  victis  dedimus. 
Altera  nihil  novi  ferimus ;  sed  id,  quod  populi  e^t, 
repetimus  atque  usurpamus  :  ut,  quibus  velit,  popu- 
lus  Romanus  honores  mandel.  Quid  tandem  est,  cur 
coelum  ac  terras  misceant  ?  cur  in  me  inpetus  modo 
pene  in  senatu  sit  factiu  ?  negent  se  tnanibus  tempera- 
turos,  violuturosqrte  denuncient  sacrosanclam  potesta- 
Pro  lege  iem  ?  Si  populo  Romano  liberum  suffragium  daiur, 
j  ^°^^'  ut,  quibu^  velit,  consulatum  mandet,  et  non  prceciditur 
spes  plebeio  quoque,  si  dignus  snnimo  honoreeri',  apis- 
cendi  summi  honoris,  stare  urbs  hcec  nun  poterit  P  de 
imperio  acium  e.^t  ?  et  perinde  hoc  valet,  plebeius  ne 
consul  fiat,  tamquam  servum  aut  libertinum  qliquis 
consnlem  fvlurum  dicat?  Ecquid  senlitis,  in  quanto 
con.emtu  vivatls  ?  Lucis  vobis  hujus  partem,  si  liceat, 
adimant :  quod  spiratis,  quod  vocem  viittitis,  quod 
fornias  hominum  hahetis,  indignantur.  Quin  etiam  {si 
Diis  placet)  nefas  aiunt  esse,  consulem  plebeium  fieri. 
ObiCcro  vos,  si  non  ud  fastos,  non  ad  commentarios 
pontificum  admittimur ;  ne  ea  quidem  scimus,  quce 
omnes  peregrini  eliam  sciunt  ?  consules  in  locum  re- 
gum  tuccessisse  ?  nccautjuris,  aut  majestatis  quidquam 
hahere,  quod  non  in  regibus  antefueril  ?  En  umquam 
creditis  fando  auditum  csse,  Numam  Pompilium,  non 
vwdo  non  patricium,  sed  ne  civern  quidem  Romanum. 
€x  Sabino  agro  adcitum,  populi  ju^su,  Patribus  auc- 
torihus,  Romce  regnasse?  L.  deinde  Tarquinium,  non 
Ramana  modo,  sed  ne  Italicce  quidem  gentis,  Dama- 


1 


LIBER  IV.   CAP.  IV.  265 

rati  Corinthii  filium,  incolam  ah  Tarquiniis,  vivis  ^i-U.  C.  310. 
beris  Anc.i,  regem  factum  ?  Ser.  Tullium  post  hunc,  ^-  C.  442. 
captiva  Corniculana  natum,  patre  nullo,  matre  serva, 
ingenio,  virtute  regnum  tenuisse  ?  Quid  enim  de  T. 
Tatio  Sabino  dicam,  quem  ipse  Romulus,  parens  ur- 
bis,  in  societatem  regni  accepit  ?  Ergo,  dum  nullum 
fastiditur  genus,  in  quo  eniteret  virlus,  crevit  imperium 
Romanum.  Pceniteat  nunc  vos  plebeii  consulis,  quum 
majores  nostri  advenas  reges  non  fastidierint,  et  ne  re- 
gibus  quidem  exactis  clausa  urbs  fuerit  peregrince  vir- 
tuti.  Claudiam  certe  gentem  post  reges  exactos  ex  Sa- 
binis  7%on  in  civitafem  viodo  accepimus,  sed  etiam  in 
patriciorum  numerum  ?  Ex  peregrinone  patriciu^,  de- 
inde  consulfiat  ?  civis  Romanus  sisit  ex  plebe,  prcecisa 
consulatus  spes  erit  ?  Utrum  tandem  non  credimus 
fieri  posse,  ut  vir  fortis  ac  strenuus,  pace  belloque  bo- 
nus,  ex  plebe,  sit  Numce,  L.  Tarquinio,  Ser.  Tullio  si- 
mHis  f  An  ne,  si  sit,  quidem  ad  gubernacula  reipublicce 
accedere  eum  pdtiemur  ?  potiusque  decemviris,  teter- 
rimis  mortalium,  qui  tum  omnes  ex  Patribus  erant, 
quam  optimis  regum  novis  hominibus,  similes  consu- 
les  sumivs  habituri  ? 

IV.  At  enim  nemo  post  reges  exactos  de  plebe  con- 
sul  fuit.  Quid  postea  ?  Nullane  res  nova  institui  de- 
bet  ?  et,  quod  nondum  estfactum  {multa  enim  nondum 
suntfacta  i}i  novo  populo)  ea,  ne  si  uiilia  quidem  sint, 
fieri  oportet?  Poniifices,  augures,  Romulo  regnante, 
nulli  erant :  ab  Numa  Pompilio  creati  sunt :  census 
in  civitate  et  descriptio  ceniuriarum  classiumque  non 
erat :  ub  Ser.  Tullio  est  facta.  Consules  numquam 
fuerant :  regibus  exac.is  creati  sunt.  Dictatoris  nec 
imperium  nec  nomen  fuerat :  ajmd  patres  esse  coepit. 
Tribuni  plebis,  cediles,  qucestores,  nulli  erant :  institu- 
lum  est,  ut  fierent.     Decemviros  legibus  scribendis  in- 

VoL.  I.  N 


l66  T.  LIVII 

U.  C.  310.  tra  decem  hos  annos  ct  creavimvs,  et  e  republica  svstu- 

.442.   /j,„j^      Quig  dubitat,  quin,  in  (Eternum  itrbe  condita, 

in  inniensum  crescente,  nova  iniperia,  sacerdotia,jiira 

Pro  legc  de  oreH/jH;;i   Iwminumqne  imti'unntnr  ?     Hoc  ipsuni,  ne 
connubio  ,  •         t.        ■  ■  .  ,  .  . 

Patrum  et    connubium  Patnbus  cum  plebe  esset,  non  decemviri  tU' 

plebis.         lerunt  paucis  his  annis  pessimo  exemplo  publico,  cum 

summa  injuria  plebis  p   An  es<e  ulla  major  aul  insig- 

nitior  contvmelia  polest,  qnam  partem  civitatis,  velut 

contaminatam,  indignam  connubio  haberiP  Quid  est 

aliud,  quam  exsilium  intra  eadem  mcenia,  quam  rele' 

gationem  pati  P  Ne  adjinitatibus,  ne  propinquitatibus 

inmisceamur,  cavent ;  ne  societur  sanguis.  Quid  P  lioc 

si  polluit  nohilitatem  istam  vestram,  quam  plerique 

oriundi  ex  Albanis  et  Sabinis,  non  genere  nec  sanguine, 

sed  per  cooptalionem  i7i  Patres  habetis,  aut  ab  regibus 

lecti,  aut  post  reges  exactos  jussu  populi ;  sinceram 

servare  privatis  consiliis  non  poteratis,  nec  ducendo  ex 

plebe,  neque  ve.stras  filias  sororesque  enubere  sinendo  e 

Patribus  P     Nemo  plebeius  patricice  virgini  vim  ad~ 

ferret :   patriciorum    isia   libido   est  :    neino   inviluni 

pactionem  nuptialem  quemquam  facefe  coegisset.    Ve- 

rum  enim   vero  lege  id  prohiberi,  et  connuhium  toUi 

Patrum  ac  plebis,  id  demuni  contumelio-v.m  plebi  est : 

cur  enlm  non  confertis,  ne  sit  connubium  divitibus  ac 

pauperibus  P    Quod  privatorum    consilwrum    ubique 

semper  fuit,  ut,   in  quam  c.uique  femincE  conrenisset 

domum,   nuberet ;  ex  qua  pactus  esset  vir  domo,   in 

matrimonium  duceret ;   id  vos  mb  legis  superhissima 

vincula  conjicitis,   qua   diriniatis  societaiem  civilem, 

duaf;que  ex  una  civitate  faciatis.     Cttr  non  sancitus,  ne 

vicimis  palricto  sit  plebeiu.^  P  ne  eodem  itinere  eat  ? 

ne  idem  convivium  ineat  P  ve  inforo  eodem  consltat  ? 

Quid  enini  in  re  esi  aliud,  si  plebeiam  patriciu-,  dtixe- 

rit,  si  patrickim  plebeius  P  quid  juris  iandem  muta- 


LIBER  IV.    CAP.  V.  267 

tur?  nempe  patrem  sequuntiir  liberi:  nec,  quod  nosU.  C.  319. 
ex  connubio  vestro  petamus,  quidquam  est,  praeterquam    '    ' 
nt  hominum,  ut  civium  numero  simus :  nec,  vos  (nisi 
in  contumeliain  ignominia)nque  yiostram  certare  juvat) 
quod  coJitendati^,  quidquam  est. 

V.  Denique,  utrum  tandeni  popuU  Romani,  a7i 
vestrum  summum  imperium  est  P  Regibus  exactis, 
ufrum  vobis  dominatio,  an  omnibus  cequa  libertas  par- 
ta  est  ?  Oportet  licere  populo  Romano,  si  velit,  jubere 
legem :  an,  ut  quceque  rogatio  promulgata  erit,  vos 
delectum  pro  pana  decernetis  P  et,  simul  ego  tribwius 
vocare  tribus  in  suffragium  coepero ;  tu  statim  conml 
sacramento  juniores  adiges,  et  in  castra  educes  P  et 
ininaberis  plebi,  minaberis  tribuno  P  Quid,  si  non, 
quanlum  istee  mince  adversus  plebis  consensum  vaU' 
rent,  bisjam  experti  essetis  ?  scilicet,  quia  nobis  con- 
suliiim  volebaiis,  certamine  abstinuiitis :  an  ideo  non 
est  dimicatum,  quod,  qucR  parsjirmior,  eadem  modestior 
fuitP  nec  nunc  erit  certamen,  Quirites :  animos  ves- 

tros  illi  tentabunt  semper,  vires  non  experientur.  Ita- 
que  ad  bella  ista,  seu  falsa,  seu  vera  sunt,  consules, 
parata  vobis  plebes  est,  si,  connubiis  redditis,  unam 
hanc  civitatem  tandem  facitls ;  si  coalescere,  si  jungi 
miscerique  vobis  privutis  necessitudinibus  possunt ;  si 
spes,  si  aditus  ad  honores  viris  strenuis  et  fortibus  da- 
tur ;  si  in  consortio,  si  in  societate  reipublicce  esse,  si, 
quod  cequcB  libertatis  est,  in  vicem  annuls  magistrati- 
bus  parere  atque  imperitare  licet.  Si  hcec  inpediet 
aliquis,  ferte sermonibus,  et  multiplicafe  fama  bella ; 
nemo  est  nomen  daturus,  nemo  arma  capturus,  nemo 
dimicaiurus  pro  superbis  dominis,  cum  quibus  nec  in 
re  publica  honorum,  nec  in  privata  connubii  socie- 
tas  est. 

VI,  Quum  in  concionem  et  consules  processissent, 

N2 


258 


T.  Livir 


Perfertui 
lex  de  coii' 
nubio. 


U.  C.  310.  et  res  a  perpetuis  orationibus  in  altercationem  ver- 
'  •  ^*^*'  tisset }  interroganti  tribuno,  cur  plebeium  conmlem 
Jieri  non  oporteret  ?  ut  fortasse  vere,  sic  paruni  uti- 
liter  in  praesens  certamen  respondit,  quod  nemo  ple- 
beius  auspicia  haberet :  ideuque  decemviros  connuhium 
diremisse,  ne  incerta  prole  auspicia  turbarentur.  Ple- 
bes  ad  id  maxime  indignatione  exarsit,  quod  auspi- 
cari,  tamquam  invisi  Diis  inmortalibus,  negarentur 
posse  :  nec  ante  finis  contentionum  fuit,  (quum  et 
tribunum  acerrimum  auctorem  plcbes  nacta  esset, 
et  ipsa  cum  eo  pertinacia  certaret)  quam  victi  tan- 
dem  Patres,  ut  de  connubio  ferretur,  consensere  : 
ita  maxime  rati  contentionem  de  plebeiis  consulibus 
tribunos  aut  totam  deposituros,  aut  post  bellum  di- 
laturos  esse  ;  contentamque  interim  conniibio  ple- 
bem  paratam  delectui  fore.  Quum  Canuleius  vic- 
toria  de  Patribus  et  plebis  favore  ingens  esset,  ac- 
censi  alii  tribxmi  ad  certamen  pro  rogatione  sua 
summa  vi  pugnant,  et,  crescente  in  dies  fama  belli, 
delectum  inpediunt.  Consules,  quum  per  senatum, 
intercedentibus  tribunis,  nihil  agi  posset,  consilia 
principum  domi  habebant:  adparebat,  aut  hostibus, 
aut  civibus  de  victoria  concedendum  esse.  Soli  ex 
consularibus  Valerius  atque  Horatius  non  intererant 
consiliis.  C.  Claudii  sententia  consules  armabat  in 
tribunos  :  Quinctiorum,  Cincinuatique  et  Capito- 
lini,  sententiae  abhorrebant  a  caede  violandisque, 
quos,  foedere  icto  cum  plebe,  sacrosanctos  accepis- 
sent.  Per  haec  consilia  eo  deducta  res  est,  ut  tri- 
bunos  militum  consulari  potestate  promiscue  ex  Pa- 
tribus  ac  plebe  creari  sinerent ;  de  consulibus  cre- 
andis  nihil  mutaretur  :  eoque  contenti  tribuni,  con- 
tenta  plebs  fuit.     Comitia  tribunis  cousulaiu  pote- 


Tr.  mili- 
tum  con- 
fulari  po- 
teftate. 


LIBER  IV.    CAP.  VII.  il6^ 

state  tribus  creandis  indicuntur :  quibus  indictis, 
extemplo,  quicumque  aliqnid  seditiose  dixerat,  aut 
fecerat,  quam  maxime  tribunicii,  et  prensare  homi« 
nes,  et  concursare  toto  foro  candidati  coepere  :  nt 
patricios  desperatio  primo_,  irritata  plebe,  adipis- 
cendi  honoris,  deinde  indignatio,  si  cum  his  geren- 
dus  esset  honos,  deterreret :  postremo  coacti  tamen 
a  priuioribus  peticre,  ne  cessisse  possessione  rei- 
publicae  viderentur.  Eventus  eorum  comitiorum  do- 
cuit,  alios  animos  in  contentione  libertatis  dignita- 
tisque,  alios,  secundum  deposita  certamina,  incon- 
rupto  judicio  esse  :  tribunos  enim  omnes  patricios 
creavit  populus,  contentus  eo,  quod  ratio  habita 
plebeiorum  esset.  Hanc  modestiam  aequitatemque 
et  altitudinem  animi  ubi  nunc  in  uno  inveneris,  U.  C.  311. 
qu^e  tum  populi  universi  fuit?  -^-  ^-  ^*^* 

VII.  Anno  trecentesimo  decimo,  quam  urbs  Ro- 
ma  condita  erat,  primum  tribuni  miUtum  pro  con- 
sulibus  magistratum  ineunt,  A.  Sempronius  Atrati- 
nus,  L.  Atilius,  T.  Caecilius ;  quoruni  in  magistratu 
concordia  domi  pacem  etiam  foris  praebuit.  Sunt, 
qui  propter  adjectum  ^quorum  Volscorumque  bello 
et  Ardeatium  defectioni  Veiens  beUum,  quia  duo 
consides  obire  tot  simul  bella  nequirent,  tribunos 
militum  tres  creatos  dicant,  sine  mentione  promul- 
gatae  legis  de  consulibus  creandis  ex  plebe,  et  impe- 
rio  et  insignibus  consularibus  usos.  Non  tamen 
pro  firmato  jam  stetit  magistratus  ejus  jus  ;  quia 
tertio  mense,  quam  inierunt,  augurum  decreto,  per- 
inde  ac  vitio  creati,  honore  abiere ;  quod  C.  Cur- 
tius,  qui  comitiis  eorum  praefuerat,  parum  recte  ta- 
bernaculura  cepisset.  Legati  ab  Ardea  Romam  ve- 
iierunt,  ita  de  injuria  querentes,  ut,  si  demeretur  ea, 
N3 


2*/0  T.  LIVII 

U.  C.  311.  in  foedere  atque  amicitia  mansuroSj  restituto  agro, 
adpareret.  Ab  senatu  responsum  est,  Judiciwn  po- 
puli  rescindi  ab  senatu  non  posse,  prcetei-quam  quod 
nullo  nec  exemplo  nec  jure  fieret,  concordice  etiam  or- 
dinum  caussa.  Si  Ardeates  sua  tempora  exspectare  ve- 
lint,  arbitriumque  senatui  levandcc  injurice  suee  permit- 
tant,  fore,  ut  postmodo  gaudeant,  se  ircp.  moderatos ; 
sciantque,  Patribus  eeque  curce  fuisse,  ne  qua  injuria  in 
eos  oriretur,  ac  ne  orta  diuturna  csset.  Ita  legati, 
quum  se  rem  integram  relaturos  dixissent,  comiter 
dimissi.  Patricii,  quum  sine  curuli  magistratu  res- 
publica  essetj  coiere,  et  interregem  creavere  :  con- 
tentio,  consulesne,  an  tribuni  militum  crearentur, 
in  intcrregnj  rem  dies  complures  tenuit.  InteiTex 
ac  senatus,  consulum  comitia ;  tribuni  plebis  et 
plebs,  tribunorum  militum  ut  habeantur,  tendunt, 
Vicerunt  Patres,  quia  et  plebs,  patriciis  seu  hunc 
seu  iUum  delatura  honorem,  frustra  certare  super- 
sedit :  et  principes  plebis  ea  comitia  malebant,  qm- 
bus  non  haberetur  ratio  sui,  quam  quibus  ut  indigni 
praeterirentur :  tribuni  quoque  plebis  certamen  sine 
effectu  in  beneficio  apud  primores  Patrum  reliquere. 
T.  Quinctius  Barbatus  interrex  consules  creat  L.  Pa- 
pirium  Mugillanum,  L.  Sempronium  Atratinum. 
His  consulibus  cum  Ardeatibus  foedus  renovatum 
est  :  idque  monuracnti  est,  consules  eos  illo  anno 
fuisse,  qui  neque  in  annalibus  priscis,  neque  in  li- 
1)ris  magistratuum  invcniuntur  :  credo,  quod  tribuni 
militum  initio  anni  fuerunt,  eo,  perinde  ac  si  totum 
annum  in  imperio  fuerint,  subfectis  his  consulibus, 
praitermissa  nomina  consuhim  horum.  Licinius 
Macer  uuctor  est,  et  in  foedere  Ardeatino,  et  in 
linteis  libris  ad  Monetae  inventa.     Et  foris,  quum 


LIBER  IV.    CAP.  VIII.  »71 

tot  terrores  a  finitimis   ostentati  essent^   et  domi 

otiura  fuit. 

VIII.  Hunc  annum  (seu  tribunos  modoj  seu  tri-  ^-  ^-  ^^^ 

.       A.  C.  440. 
bunis  subfectos   consules  quoque  habuit)   sequitur 

annus  haud  dubiis  consulibus,  M.  Geganio  Mace- 

rino  iterara,  T.  Quinctio  Capitolino  quintum  con- 

sulibus.     Idera  hic  annus  censurae  initium  fuit,  rei 

a  parva  origine  ortae  :   quae  deinde  tanto  incremento 

aucta  est,  ut  morum  disciplinaeque  Romanae  penes  Censura» 

eam  regimen,  senatus,  equitumque  centm-iae,  deco-  '"i"^'"' 

ris   dedecorisque  discrimen  sub  ditione  ejus  magi- 

sti-atus,  publicorum  jus  privatorumque  locorum,  vec- 

tigalia  populi  Romaui  sub  nutu  atque  arbitrio  es- 

sent.     Ortum  autem  initium  rei  est,  quod  in  po- 

pulo,  per  rnultos  annos  incenso,  neque  diflPerri  cen- 

sus  poterat,  neque  consulibus,  quum  tot  popidorum 

bella  inminerent,  operae   erat    id    negotium    agere. 

Mentio  inlata  ab  senatu  est,  Rein  operosam  ac  rmr 

nime   cnnsularem  suo  proprio  mag-istratu  egere :   aii 

scribanim  minisierium,  custodiaque  et   tabularum  cu- 

ra,  cui  arbitrium  formulce  censendi   subjiceretur.     Et 

Patres,  quamquam  rem  parvam,  tamen,  quo  plures 

patricii  magistratus  in  republica  essent,  laeti  acce- 

pere  :   id,    quod  evenit,   futurum   credo  etiam  rati, 

ut  mox  opes  eorum,  qui  praeessent,  ipsi  honori  jus 

majestatemque    adjicerent.      Et   tribuni,    (id    quod 

tunc   erat)   magis   necessariam,    quam   speciosi  mi- 

nisterii  procurationem  intuentes,  ne  in  parvis  quo- 

({ue  rebus  incommode  adversarentur,  haud  sane  te- 

tendere.     Quum  a  primoribus  civitatis  spretus  ho- 

uor    esset,   Papirium    Semproniumque,    quorum  de 

consulatu    dubitabatur,    ut    eo    magistratu    parum 

solidi'us  consulatum  explerent,   censui  agendo  po- 

N4 


«73  T.  LIVII 

U.  C.  312.  ptJus  suffragiis  prsefecit.     Censores  ab  re  adpellati 

Ardeatium  IX.  Dum  hsec  Romae  geruntur,  legati  ab  Ardea 
di^c^rS*  veniunt,  pro  veterriraa  societate  renovatoque  foe- 
dere  recenti,  anxilium  prope  eversae  urbi  inploran- 
tes.  Frui  namque  pace,  optimo  consilio  cum  po- 
pulo  Roraano  servata,  per  intestina  arma  non  li- 
cuit ;  quorura  caussa  atque  initium  traditur  ex  cer- 
tamine  factionum  ortum  :  quse  fuere  eruntque  plu- 
ribus  populis  magis  exitio,  quam  bella  extema, 
quam  faraes  morbive,  quaeque  alia  in  Deum  iras, 
velut  ultima  publicorum  malorura,  vertunt.  Virgi- 
nem  plebeii  generis,  maxime  forma  notam,  petiere 
juvenes  :  alter  ^drgini  genere  par,  tutoribus  fretus, 
qui  et  ipsi  ejusdem  corporis  erant ;  nobilis  alter, 
nulla  re,  praeterquam  forma,  captus  :  adjuvabant 
eum  optiraatium  studia,  per  quae  in  domum  quoque 
puellae  certamen  partium  penetravit :  nobilis  supe- 
rior  judicio  matris  esse,  quae  quam  splendidissimis 
nuptiis  jungi  puellam  volebat  :  tutores,  in  ea  quo- 
que  re  partium  memores,  ad  suum  tendere.  Quum 
res  peragi  intra  parietes  nequisset,  ventum  in  jus 
est :  postulatu  audito  matris  tutorumque,  magistra- 
tus  secundum  parentis  arbitrium  dant  jus  nuptia- 
rum.  Sed  vis  potentior  fuit  :  namque  tutores,  in- 
ter  suae  partis  homines  de  injuria  dccreti  palam  in 
foro  concionati,  manu  facta  virgineni  ex  domo  ma- 
tris  rapiunt  :  adversus  quos  infestior  coorta  opti- 
matium  acies  sequitur  accensum  injuria  juvenem : 
fit  proelium  atrox,  Pulsa  plebs,  nihil  Romanae  ple- 
bi  similis,  armata  ex  urbe  profecta,  coUe  quodam 
capto,  in  agros  optimatium  cum  ferro  ignique  ex- 
cursiones  facit :  urbem  quoque,  oranis  etiam  exper- 


LIBER  IV.    CAP.  X.  373 

tem  ante  certaminis,  multitudine  opificum  ad  spem  U.  C  312. 
,    . ,  ^  „  .      A.  C.  440- 

praedae   evocata,   obsidere   parat :    nec  ulla  species 

cladesque  belli    abest ;    velut  contacta  civitate  ra- 

bie  duorum  juvenum,   funestas  nuptias   ex   occasu 

patriae  petentium.     Parum  parti  utrique   domi  ar- 

morum  bellique  est  visum :   optimates  Romanos  ad 

auxilium  urbis  obsessae,  plebs  ad  expugnandam  se- 

cum  Ardeam  Volscos  excivere.    Priores  Volsci,  duce  Ardeam 

..Equo  Cloelio,  Ardeam  venere,  et  moenibus  hostium  YqIj^,^"* 

vallum  objecere.     Quod  ubi  Romam  est  nunciatum, 

extemplo  M.  Gegauius  consul,   cum   exercitu  pro- 

fectus,  tria  millia  passuum  ab  hoste  locum  castris 

cepit,  praecipilique  jam  die  curare  corpora  milites 

jubet  :    quarta  deinde   vigilia    sigua  profert  :   coep- 

tumque  opus  adeo  adproperatum  est,  ut,  sole  orto, 

Volsci  fiimiore  se  miminiento  ab  Romanis  circum-  A  Romanis 

vallatos,  quam  a  se  urbem,  viderent  :   et  alia  parte  °  *'  ^"'**''- 

consul  muro  Ai^deae  brachium  injunxeratj    qua  ex 

oppido  sui  commeare  possent, 

X.  Volscus    imperator,   qui   ad    eam  diem,    non 

commeatu  praeparato,  sed  ex  populatione  agi"orum 

rapto  in  diem  frumento  aluisset  militem,  postquam 

septus  vallo  repente  inopem  omnium  rerum  videt, 

ad  conloquium  consule  evocato,  si  solvendcE  obsidio- 

nis  caussa  venerit  Romanus,  abducturum  se  inde  Vol- 

scos,  ait.     Adversus  ea  consul,  victis  conditiones  ac- 

cipiendas  esse,  non  ferendas,  respondit  ;  neque,  ut  ve- 

nerint  ad  obpugnandos  socios  populi  Romani  suo  ar- 

bitrio,  ita  abxturos  Volscos  esse.     Dedi  imperatoremy 

arma  poni,  jubet,  fatentes  victos  se  esse,  et  imperio 

parere .-  aliter,  tam  abeuntibus,  quam  manentibus,  se 

hostem  infensum,  victoriam  potius  ex    Volscis,  quam 

pacem  injidam,  Roniam  relaturum.     Volsci  exiguam 

N5 


374  T.  LIVIl 

Victi,  dedi-  spem  in  aimis,  alia  undique  abscissa,  quum  ten- 
subiugum  tassent,  praeter  cetera  adversa  loco  quoque  iniquo 
mittuntur.  ad  pugnara  congressi,  iniquiore  ad  fugam,  quum  ab 
dmni  parte  caederentur,  ad  preces  a  certamine  versi, 
dedito  imperatore  traditisque  armis,  sub  jugum  mis- 
si,  cum  singulis  vestimentis  ignominiae  cladisque 
pleni  dimittuntnr  :  et,  quum  haud  procul  urbe  Tus- 
culo  consedissent,  vetere  Tuscnlanorum  odio  iner- 
mes  obpressi  dederunt  poenas,  vix  nunciis  caedis  re- 
Ardeae  res  lictis.  Romanus  Ardeae  tiirbatas  seditione  res,  prin- 
eompositae.  cipibus  ejus  motus  securi  percussis,  bonisque  eorum 
in  publicum  Ardeatium  redactis,  composuit :  dem- 
tamque  injuriam  judicii  tanto  beneficio  populi  Ro- 
mani  Ardeates  credebant ;  senatui  siiperesse  ali- 
quid  ad  delendum  publicae  avaritiae  moniwnentum 
videbatur.  Consul  triumphans  in  urbcm  redit,  Cloe- 
Ho  duce  Volscorum  ante  currum  ducto,  praelatisque 
spoliis,  quibus  dearmatum  exercitum  hostium  sub 
jugum  miserat.  iEquavit,  quod  liaud  facile  est, 
Quinctius  consul  togatus  armati  gloriam  coUegae  : 
quia  concordiae  pacisque  domesticam  curam,  jura 
infimis  summisque  modcrando,  ita  tenuit,  ut  eum 
et  Patres  severum  consulem,  et  plebs  satis  comem 
crediderint.  Et  adversus  tribunos  auctoritate  plura, 
<}uam  certamine,  tenuit :  quinque  consulatus,  eo- 
dem  tenore  gesti,  vitaque  omnis,  consulariter  acta, 
verendum  pene  ipsum  magis,  quam  honorem,  fa- 
ciebant  :  eo  tribunorum  militarium  nidla  mentio 
his  consulibus  fuit. 
U.  C.  313.  X.I.  Consules  creant  M.  Fabium  Vibulanum,  Po- 
A.  C.  439.  stumum  ^Ebutium  Cornicinem.  Fabius  et  ^Tibu- 
tius  consules,  quo  majori  gloriae  renim,  domi  foris- 
que  gestarum,  succedere  se  cemebant,  (maxirae  au- 


LIBER  IV.    CAP.  XII.  275 

tem  mcinorabilem  annum  apud  fiiiitimos  socios  ho- 

stesque  esse,  quod  Ardeatibus  in  re  praecipiti  tanta 

foret    cura   subventum)    eo    inpensius,    ut   delerent 

prorsus  ex  animis  hominum  inlamiam  judicii,  sena- 

tusconsultum   fecerunt ;     ut,    quoniam    civitas   Ar-  Ardeatibus 

dtatium  intestino  tumultu  redacta  ad  paucos  esset,  ^^^"^  "^^ .  .'"_ 

coloni  eo  praesidii  caussa  adversus  Volscos  scribe-  dicio  infa- 

rentur.     Hoc  palam  relatum  in  tabulas,  ut  plebem  "^'  •nter- 

r  _  .  .  ceptus  erat. 

tribunosque   falleret  judicii    rescindendi    consilium 

initum.      Consenserant    autem,    ut,    multo    majore 

parte    Rutulorum    colonorum,    quam  llomanorum, 

scripta,  nec  ager  ullus  divideretur,  nisi  is,  qui  inter- 

ceptus  judicio  infami  erat ;   nec  ulli  prius  Romano 

ibi,  quam  omnibus  Rutulis  divisus  esset,  gleba  ulla 

agri  adsignaretur.    Sic  ager  ad  Ardeates  rediit,  Tri- 

umviri  ad  coloniam  Ardeam  deducendam  creati  A- 

grippa  Menenius,  T,  Cloelius  Siculus,  M.  jEbutius 

Elva  :  qui,  per  minime  populare  ministerium  agro 

adsignando    sociis,   quem    populus  Romanus    suum 

judicasset,  quum    plebem   obfendissent,  ne    primo- 

ribus    quidem    Patrum    satis    accepti,    quod    nihil 

gratiae  cujusquam  dederant ;   vexationes,  ad  popu- 

lum  jam  die  dicta  ab  tribunis,  coloni  adscripti  re- 

manendo  in  colonia,  quam  testcm  integritatis  justi- 

tiaeque  habebant,  vitavere. 

XII.  Pax  domi  forisque  fuit  et  hoc  et  insequente  u.  C.  314. 

anno,  C.  Furio  Pacilo  et  M.  Papirio  Crasso  consu-  ^-  ^-  *^^' 

libus.     Ludi,  ab  decemviris  per  secessionem  plebis 

a  Patribus  ex  senatusconsulto  voti,  eo  anno  facti 

sunt.       Caussa    seditionum   nequidquam  a  Poetelio 

quaesita  :   qui,  tribunus  pkbis  iterum  ea  ipsa  denun- 

ciando  factus,  neque,  ut  de  agris  dividendis  plebi 

referrent  consules  ad  senatum,  pervincere  potuit : 

N  6 


2^6  T.  LIVII 

et,  quum  magno  certamine  obtinuisset,  ut  consnle- 
rentur  Patres,  consulum  an  tribunorum  placeret  co- 
mitia  haberi,  consules  crcari  jussi  sunt  :  ludibrio- 
que  erant  minae  tribuni,  denunciantis  se  delectum 
inpediturum  :  quum,  quietis  finitimis,  neque  bello, 
neque  belli  adparatu  opus  esset.  Sequitur  hanc 
U.  C.  3i5.tranquillitatem  rerum  annus,  Proculo  Geganio  Ma- 
'  cerino,  L.  Menenio  Lanato  consulibus,  multiplici 
clade  ac  periculo  insignis,  seditionibus,  fame,  regno 
prope  per  largitionis  dulcedinem  in  cervices  accepto. 
Unum  afuit  belhim  externum  :  quo  si  adgravatte 
res  essent,  vix  ope  Deorum  omnium  resisti  potu- 
Fames.  isset.  Coepere  a  fame  mala,  seu  adversus  annus 
frugibus  fuit,  seu  dulcedine  concionum  et  urbis  de- 
serto  agrorum  cultn  :  nam  utrumque  traditur :  et 
Patres  plebem  desidem,  et  tribimi  plebis  nunc  frau- 
dem  nunc  neghgentiam  consulum  accusabant.  Po- 
stremo  perpulere  plebeii,  haud  adversante  senatu, 
at  L.  Minucius  praefectus  annonse  crearetur ;  feU- 
cior  in  eo  raagistratu  ad  custodiam  hbertatis  futu- 
rus,  quam  ad  curationem  ministerii  sui :  quamquam 
postremo  annonse  quoque  levatae  haud  inmeritam 
et  gratiam  et  gloriam  tuht.  Q\u  quum,  mukis 
circa  finitimos  populos  legationibus  terra  marique 
nequid^juam  missis,  (nisi  quod  ex  Etruria  haud  ita 
multum  frumenti  advectum  est)  nullum  momentum 
annonse  fecisset ;  et,  revohitus  ad  dispensationem 
inopia?,  profiteri  cogcndo  frumentum,  et  vendere, 
quod  usu  menstruo  superesset,  fraudandoque  parte 
diui'ni  cibi  servitia,  criminando  inde  et  objiciendo 
irae  popuU  frumentarios,  acerba  inquisitione  aperi- 
ret  magis,  quam  levaret,  inopiam ;  multi  ex  pUbe, 
spe  amissa,  potius  quam  ut  cruciarcntur  trahendo 


LIBER  IV.    CAP.  XIII.  277 

animam,  capilibus  obvolutis  se  in  Tiberim  prseci- 
pitaverunt. 

Xlll.  Tum  Sp.  Maelius  ex  equestri  orcline,  ut  il- Periculosse 
lis  temporibus,  praedives,  rem  utilcm,  pessimo  ex-  ^  °'Jf°1" 
emplo,  pejore  consilio,  est  adgressus  :  frumento 
namque  ex  Etruria  privata  pecunia  per  hospitum 
clientiumque  ministeria  coerato,  (quae,  credo,  ipsa 
res  ad  levandam  publica  cura  annonam  inpedimento 
fuerat)  largitiones  frumenti  facere  instituit  :  ple- 
bemque,  hoc  munere  delinitam,  quacumque  ince- 
deret,  conspectus  elatusque  supra  modum  hominis 
privati,  secum  trahere ;  haud  dubium  consulatum 
favore  ac  spe  despondentem.  Ipse,  ut  est  humanus 
animus  insatiabihs  eo,  quod  fortuna  spondet,  ad  al- 
tiora  et  non  concessa  tendere  :  et,  quoniam  consu- 
latus  quoque  eripiendus  invitis  Patribus  esset,  de 
regno  agitare :  id  unum  dignum  tanto  adparatu 
consiliorum  et  certamine,  qnod  ingens  exsudandum 
esset,  praemium  fore.  Jam  comitia  consularia  in- 
stabant :  quae  res  eum,  necdum  conipositis  matu- 
risve  satis  consiliis,  obpressit.  Consul  sextum  crea-  u.  C.  3i6, 
tus  T.  Quinctius  Capitolinus,  minime  opportunus  ^-  ^-  ^^6. 
vir  novanti  res  :  collega  addiUir  ei  Agrippa  Mene- 
nius,  cui  Lanato  erat  cognomen  :  et  L.  Minucius 
praefectus  annonae,  seu  refectus,  seu,  quoad  res  pos- 
ceret,  in  incertum  creatus  :  nihil  enini  constat, 
nisi  in  libros  linteos  utroque  anno  relatum  inter 
magistratus  iraefecti  nomen.  Hic  Minucius,  eam- 
dem  publice  curationem  agens,  quam  Maelius  pri- 
vat'm  ageudam  suscepeiat,  quum  in  utraque  domo 
genus  idem  hominimi  versaretur,  rem  compertam 
ad  senatum  referi,  Tela  in  domum  Maid  conferri, 
emnque  conciones  domi   habere :   ac   non  dubia  regni 


278  T.  LIVIl 

U.  C.  316.  consilia  esse :  tempus  agendce  rei  nondum  stare ;  cd" 

*    ■  *^  '  tera  jam   convenisse ;    et   tribunos   mercede   emtes  ad 

prodendam  lihertatem,  et  partiia  ducibus  multitudinis 

ministeria  esse.     Serius  se  pene,  quam  tutum  fuerit, 

ne  cujv.s  incerti  vanique  auctor  esset,  ea  deferre.     Quae 

postquam  sunt  audita,  et  undique  primores  Patriun 

et  prioris  anni  consules  increparent,  quod  eas  lar- 

gitiones  coetusque  plcbis  in  privata  donio  passi  es- 

sent   fieri,  et  novos   consules,  quod   exspectassent, 

donec  a  praefecto  annonae  tanta  res  ad  senatum  de- 

ferretur,  quae  consulem  non  auctorem  solum  desi- 

deraret,    sed    etiam   vindicem ;    tum  T.  Quinctius, 

consules  inmerito  increpari,  ait,  qui,  constricti  legibus 

de  provocatione  od  dissolvendum  imperium  latis,  ne- 

quaquam  tantum  virium  in  magistratu  ad  eam  rem  pro 

atrucitate    vlndicandam,    quantum    animi,    haherent  : 

opus  esse  non  forti  solum  viro,  sed  etiam  libero  exsolu- 

toque  legum  vinculis.     Itaque  se  dictatorem  L.  Quinc- 

tium    dicturum :    ihi   animum   parem   tantce  potestati 

esse.     Adprobantibus  cunctis,  prinio  Quinctius  ab- 

nuere  :   et,  quid  sibi  vellent,  rogitare,  qui  se  eetate  ex- 

acta  tantce  dimicationi  ohjicerent.     Dein,  quum  un- 

tlique  plus  in  illo  senili  animo  non  consilii  modo, 

sed  etiam  ^nrtutis  esse,  quam  in  omnibus  aliis  dice- 

rent,  laudibusque  haud  inmeritis  onerarent,  et  con- 

sul  nihil  remitterct ;   precatus  tandem  Deos  inmor- 

Creatur    tales  Cincinnatus,  ne  senectus  sua  in  tam  tiepidis 

dictator    |.j,bus   damno  dedecorive  reipubiicae  esset,  dictator 

Cmcin-  _  ' 

natus.      a  consule   dicitur  :   ipse   deinde  C.  Servilium  Aha- 

lam  magistrum  equitum  dicit. 

XIV.  Postero  die,  dispositis  priesidiis,  quum  in 

forum  descendisset,  conversaque  in  eum  plebs  no- 

vitatc  rei  ac  miraculo  esset,  et  Maeliani  atque  ipse 


LIBER  IV.    CAP.  XV.  ij^ 

dux  eorum  in  se  intentam  vim  tanti  iniperii  cerne- U.  C.  3i6. 

rent;  expertes  consiliornm  regni,  qui  tumultus,  quod 

belhtm  reperis,  aut  dktntoriam  viajestatem,  aut  Quinc- 

tium  post  octogesunu)fn  annum  rectorem  reipiblicce  quce- 

sisset,  rogitarent ;   missus  ab  dictatore  Servilius  ma- 

gister  equitum  ad  Mielium,  Vocat  te,  inquit,  dicta- 

tor.     Quum  pavidus  ille,  quid  vellet,  qusereret ;   Ser- 

viliusque  cau-ssam  dicendam  esse  proponeret,  crimen- 

que,  a  Minucio  delatum  ad  scuatum,  diluendum  ;  tnnc  Maslhis  oc- 

Maelius  recipere  se  in  catervam  suorum,  et  primum''      "'^' 

circumspectans    tergiversari  :    postremo,  quum   ad- 

paritor  jussu   magistri   equitum  duceret,   ereptns  a 

circumstantibus,  fugiensque,   fidem  plebis  Romana; 

inplorare  :   et  obpiimi  se   consensu  Patrum   dicere, 

quod  plebi  benigne  fccisset  :   orare,    ut  opem   sibi 

ultimo  in  discrimine  ferrent,  neve  ante  oculos  suos 

trucidari  sinerent.     Haec  cum  vociferantem  adsecu- 

tus  Ahala  Servilius  obtruncat  :   respersusque  cruore 

obtruncati,  stipatns  caterva  patriciorum   juvcnum, 

dictatori  renunciat,  vocatnm  ad  eum  Maelium,  re- 

pulso  adparitore  concitantem  multitudinem,  poenam, 

meritam  habere.     Tum  dictator,  Macte  virtute,   in- 

qnit,  C.  Servili,  esto,  liherata  republica. 

XV.  Tumultuantem  deinde  multitudinem  incerta 

existimatione  facti  ad  concionem  vocari  jussit;   et, 

MoElium  jure  ccesum,  pronuiiciavit,  etiam  si  rcgni  cri-  Factum  de- 

mine  insons  fuerit ;  qui  vocatus  a  ma^istro  equitum  «d^^"'^'*  "^"^" 

'  o  i  tator. 

dictatorem  non  venisset.     Se  ad  caussam  cogiioscendam 

consedisse ;  qua  cognita,  habiturum  fuisse  Mceiium  si- 

milem  caussce  fortunam.      Vim  parantem,  ne  judicio  se 

committeret,  vi  coercitum  esse :  nec  cum  eo,  tamqnam 

cum  cive,  agendum  fuisse ;  qui  natus  in  lihero  populo 

inter  jura  legesque,  ex  qua  urhe  reges  exactos  sciret,  eo- 


aSo  T.  Livii 

U.  C.  .T16.  demqiie  anno  sororis  JiUos  regls,  et  liberos  consulis  li- 
beratoris  patrice,  propter  pactionem  indicatam  recipi- 
endorum  in  urhem  regum,  a  patre  securi  esse  percus- 
sos ;  ex  qua  Collatinum  Tarqvinium  consulem  nominis 
odio  abdicare  se  magistratu  at-fue  exsulare  jussum  ; 
in  qua  de  Sp.  Cassio,  post  aliquot  annos,  propter  con- 
silia  inita  de  regno  supplichtm  sumtum ;  in  qua  nuper 
decemviros  bomis,  exsilio,  capite  multatos  ob  superbiam 
regiam,  in  ea  Sp.  Mcelius  spem  regni  conceperit.  Et 
quis  homo  ?  quamquam  nullam  nobilitatem,  nullos  ho- 
nores,  nulla  merita  cuiquam  ad  dQminationem  pan- 
dere  viam  ;  sed  tamen  Claudios,  Cassios,  consulutibus, 
decemviratibus,  suis  majorumque  honoribus,  splendore 
familiancm  sustulisse  animos,  quo  nefus  fuerit :  Sp. 
Mcelium,  cui  tribunatus  plebis  magis  optandus,  qiiam 
sperandus,  fuerit,  frumentarium  divitem,  bUibris  far- 
ris  sperasse  Ubertatem  se  civiutn  suorum  emisse,  cibo- 
que  objiciendo  ratum  victorem  Jinitimorum  omnium  po- 
pulum  in  servitutem  perlici  posse :  ut,  quem  senato- 
rem  concocjuere  civitas  vix  posset,  rcgem  ferret,  Ro- 
muli  conditoris,  ab  Diis  orti,  recepti  ad  Deos,  insigtiia 
atque  imperium  habentem.  Non  pro  scelere  id  magis, 
quam  pro  monstro,  habendum.  Nec  satis  esse  san- 
guine  ejus  expiatum,  nisi  tecta  parietesqae,  intra  quce 
tantum  amenticE  conceptum  esset,  dissiparentur ;  bona- 
^ue,  cotitacta  pretiis  regni  mercandi,  publicarentttr : 
jubere  ituque,  qucestores  vendere  ea  bona,  atque  in  pub- 
licum  redigere. 

XVI.  Domum  deinde,  ut  monumento  arca  esset 
obpressae  nefariae  spei,  dirui  exteniplo  jiissit  :  id 
^qi)im;tlium  adpellatum  est.  L.  Minucius  bove 
aurato  extra  portam  Trigeminam  est  donatus,  ne 
plebe  f|uidem   invita,  quia   frumcntum  Maelianum, 


LIBER  IV.    CAP.  XVII.  sSl 

assibiis  in  modios  sestimatum,  plebi  divisit.  Hunc 
Miniicium,  apud  quosdam  auctores,  transisse  a  Pa- 
tribus  ad  plebeni,  undecimumque  tribunum  plebis 
cooptatura  seditionem,  motam  ex  Maeliana  caede, 
sedasse,  invenio.  Ceterum  vix  credibile  est,  nume- 
rum  tribunorum  Patres  augeri  passos,  idque  potis- 
simum  exemplum  a  patricio  horaine  introductum  j 
nec  deinde  id  plebem  concessum  semel  obtinuisse, 
aut  certe  tentasse :  sed  ante  omnia  refellit  falsum 
imaginis  titulum  paucis  ante  annis  lege  cautum, 
ne  tribunis  collegam  cooptare  liccret.  Q.  Caecilius, 
Q.  Junius,  Sext.  Titinius,  soli  ex  coUegio  tribuno- 
rum  neque  tulerant  de  honoribus  Minucii  legem  j 
et  criminari  nunc  Minucium,  nunc  Servilium  apud 
plebem,  querique  indignam  necem  Maelii  non  de- 
stiterant.  Pervicerunt  igitur,  ut  tribunorum  mih- 
tum  potius,  quam  consulum,  comitia  haberentur^ 
haud  dubii,  quin  sex  locis  (tot  enim  jam  creari  li- 
cebat)  et  plebeii  aliqui,  profitendo  se  ultores  fore 
Maehanae  caedis,  crearentur.  Plebs,  quamquam  agi- 
tata  multis  eo  anno  et  variis  motibus  erat,  nec  plu- 
res,  quam  tres,  tribunos  consulari  potestate  crea- 
Tit,  et  in  iis  L.  Quinctium  Cincinnati  filium  :  ex 
cujus  dictaturae  invidia  tumultus  quaerebatur.  Prae- 
latus  suffragiis  Quinctio  Mam.  jEmiUus,  vir  summae 
dignitatis.    L.  JuUum  tertium  creant. 

XVII.  In  horum  magistratu  Fidenae,  colonia  Ro-  U.  C.  317. 
mana,  ad  Lartem  Tolumnium  Veientium  regem  ac    '    '    ^* 
Veientes  defecere.     Majas  additum  defectioni  sce- 
lus.     C.  Fulcinium,  CloeUum  TuUum,  Sp.  Antium,  Legati 
L.  Roscium,  legatos  Romanos,  caussam  novi  con-  .  '^^l-t    '* 
siUi  quaerentes,  jussu  Tolumnii  interfecerunt.     Le- caesi. 
vant  quidam  regis  facinus  :   in  tesserarum  prospero 


aSs 


T.  LIYU 


jactu  vocem  cjus  ambiguam,  ut  occidi  jussisse  vi- 
deretur,  ab  Fidenatibus  exceptam,  caussam  mortis 
legatis  fuisse.  Rera  iucredibilem  ;  interventu  Fi- 
denatium,  novorum  sociorum,  consulentium  de  cae- 
de  ruptura  jivs  gentium,  non  aversum  ab  intentione 
lusus  animum :  nec  deinde  in  horrorem  versum  fa- 
cinus  :  propius  est  fidera,  obstringi  Fidenatium  po- 
pulum,  ne  respicere  spem  ullam  ab  Romanis  pos- 
sct,  conscientia  tanti  sceleris  voluisse.  Legatorum, 
qui  Fidenis  caesi  erant,  statuae  publice  in  Rostris 
positae  sunt.  Cum  Veientibus  Fidenatibusque,  prae- 
terquam  finitimis  populis,  ab  caussa  etiam  tam  ne- 
fanda  bellum  exorsis,  atrox  dimicatio  instabat.  Ita- 
que  ad  curam  summse  rerum,  qirteta  plebe  tribunis- 
que  ejus,  niliil  controvcrsiae  fuit,  quin  consules  crea- 
U.  C.  318.  rentur  M.  Geganius  Macerinus  tertium  et  L.  Ser- 
gius  Fidenas ;  a  bello  credo,  quod  deinde  gessit, 
adpellatum.  Hic  enim  primus  cis  Anienem  cum 
rege  Veientium  secundo  ^roelio  conflixit,  nec  in- 
cruentam  victoriam  retulit.  Major  itaque  ex  civi- 
bus  amissis  dolor,  quam  laetitia  fusis  hostibus  fuit : 
et  senatus,  ut  in  trepidis  rebus,  dictatorem  dici 
Mam.  ^milium  jussit.  Is  magistrum  equitum  ex 
coUegio  prioris  anni,  quo  simul  tribuui  militum 
consulari  potestate  fuerant,  L.  Quinctium  Cincin- 
natum,  dignum  parente  juvenem,  dixit.  Ad  delec- 
tum  a  consulibus  liabitum  centuriones  veteres  belli 
periti  adjecti,  et  numerus  amissorum  proxima  pug- 
na  expletus.  Legatos  Quinctivnn  Capitolinum  et  M. 
Fabium  Vihulanum  soqui  se  dictator  jussit.  Quum 
potcstas  major,  tinu  vir  quoque  potestati  par,  ho- 
stes  ex  agro  Romano  trans  Anienem  submovere, 
coUesque  inter  Fidenas  atquc  Anienem  ceperunt,  re- 


A.  C. 434. 


Dictator 

Mam. 

/Emilius 


LIBER  IV.    CAP.  XVIII.  283 

ferentes  castra  :  nec  ante  in  camnos  deeressi  Svmt,  U.  C.  31  fr. 
,      .  •!•      r>  1-  *       rr        A.  C.  434. 

quam  legiones  auxilio  Jbaliscorum  venerunt.      lum 

demum  castra  Etruscorum  pro  moenibus  Fidenarum 

posita  :   et  dictator  Romanus  haud  procul  inde  ad 

confliicntes  consedit  in  utriusque  ripis  amnis,  qua 

scqui    munimento    poterat,   Tallo   interposito :    po- 

stero  die  in  aciem  eduxit. 

XVIII,  Inter  Iiostes  variae  fuere  sententiae.     Fa- 

liscus,  procul  ab  domo  militiam  tegre  patiens,  satis- 

que  fidens  sibi,  poscere  pugnam  :   Veienti  Fidenati- 

que  plus  spei  in  trahendo  bello  esse.     Tolumnius, 

quamquam    suorum    magis    placebant    consilia,    ne 

longinquam   militiam  non   paterentur  Falisci,   po- 

stero  die  se  pugnaturum  edicit.     Dictatori  ac  Ro- 

manis,  quod  detrectasset  pugnam  hostis,  animi  ac- 

cessere  :    posteroque  die,  jam   militibus   castra  ur- 

bemque  se  obpugnaturos  fremeutibus,  ni  copia  pug- 

nae  fiat,  utrinKiue  acies  inter  bina  castra  in  medium 

campi    procedunt.     Veiens,  multitudine   abundans,  Veientes 

qui  inter  dimicationem  castra  Romana  adgrederen-  ^^"^  socus 

....  pugnant 

tur,  post  montes  circummisit.     Trium   populorum  adversus 

exercitus   ita    stedt  instructus,    ut    dextrum   cornu  Roni^nos. 

Veientes,  sinistrum  Falisci  tenerent,  medii  Fidena- 

tes  essent.     Dictator  dextro  cornu  adversus  Falis- 

cos,   sinistro  contra  Veientcm  Capitolinus    Quinc- 

tius   intidit  signa  :   ante  mediam  aciem  cum  equi- 

tatu  magister  equitum  processit.     Parumper  silen- 

tium  et  quies  fuit,  nec   Etruscis,  nisi    cogerentur, 

pugnam  inituris,  et  dictatore  arceni  Romanam  re- 

spectante,  ut  ab  auguribus,  simul  aves  rite  admi- 

sissent,  ex  composito  tolleretur  signum.     Quod  si- 

mul  conspexit,  primos   equites  clamore  sublato  in 

hostem   emisit  :    sccuta   peditum   acies    ingeati   vi 


a84  T.  Livii 

t*.  C.  318.  conflixit.     Nulla  parte  legiones  Etruscae  sostinuere 

A.  C.  434.    .  T. 

mpetum   Komanorum :   eques    maxime    resistebat ; 

equitumque    longe   fortissiraus    ipse   rex,    ab   omni 

parte  effuse  sequentibus  obequitans  Romanis,  tra- 

hebat  certamen. 

Cossus  re-        XIX.  Erat  tiim  inter  equites  tribunus  militum  A. 

gem  eorum  ^  i-         r^  ■     •  i   ,    .      ,. 

occidit.        Corneluis    Lossus,    eximia    pulchntudine   corporis, 

animo  ac  viribus  par,  memorque  generis,  quod,  am- 

plissimum  acceptum,  majus  auctiusque  reliquit  po- 

steris  :   is  quum  ad  inpetum  Tohimnii,  quacumque 

se  intendisset,  trepidantes  Romanas  videret  turmas, 

insignemque  eum  regio  habitu  vohtantem  tota  acie 

cogiiosset,  Hiccine  est,  inquit,  niptor  faderis  huma- 

ni,  violatorque  gentium  juris  ?  Jam  ego  hanc  macta- 

tam  victimam,  {si  modo  sancti  quidquam  in  terris  esse 

Dii  voliint)  legatorum  manibus  dabo.    Calraribus  sub- 

ditis,  infesta  cuspide  in  unum  fertur  hostem  :   quem 

quum  ictum  equo  dejecisset,  confestim  et  ipse  ha- 

sta  innisus  se  in  pedes  excepit.     Adsurgentem  ibi 

regem  umbone  resupinat,  repetitumque  saepius  cus- 

pide  ad  terram  adfixit :  tum  exsangui  detracta  spo- 

haj   caputque  abscisum  victor  spiculo  gerens,  ter- 

Vincuntur.  rore  caesi  regis  hostes  fundit.     Ita  e(iuitum  quoque 

fusa  acies,  qua;  una  fccerat  anceps  certamen.     Dic- 

tator   legionibus  fugatis  instat,  et  ad  castra  com- 

pulsos  caedit.     Fidenatium  plurimi  locorum  notitia 

effugere    in    montes.     Cossus,   Tiberim  cum    equi- 

tatu  transvectus,  ex  agro  Veientano  ingentem  de- 

tulit  praedam  ad  urbem.     Inter  prnelium  et  ad  ca- 

stra  Romana   pugnatum   est   adversus   partem   co- 

piarum,  ab  Tolumnio,  ut  ante  dictura  est,  ad  ca- 

stra   missam.      Fabius    Vibulanus    corona   primum 

vallum  defendit :  intcntos  deinde  hostes  in  vallum. 


LIBER  IV.    CAP.  XX.  385 

egressus  dextra  principali,  cum  triariis  repente  in-U.  C,  3ia. 

,    .  ...  A.  C,  434« 

vadit :   quo  pavore  mjecto,  caedes  minor,  quia  pau- 

ciores    erant ;    fuga  uon   minus    trepida,   quam    in 

acie,  fuit. 

XX.  Omnibus  locis  re  bene  gesta,  dictator  sena- 

tusconsulto  jussuque  populi  triumplians  in  ui-bem 

rediit.     Longe  maximum  triumphi  spectaculum  fuit  ^ossi  spolia 
^,  ...  .     .        r      •  ■    opima. 

Cossus,    spolia    opnna    regis   mterrecti   gerens  :    in 

eum  milites  carmina  incondita,  sequantes  eura  Ro- 

mulo,  canere.     Spolia  in  aede  Jovis  Feretrii  prope 

Romuli   spolia,  quae,  prima  Opima  adpellata,  sola 

ea  tempestate  erant,  cum  soUemni  dedicatione  do- 

no  tixit:  averteratque  in  se  a  curru  dictatoris  civium 

ora,  et  celebritatis  ejus  diei  fructum  prope  solus  tu- 

lerat.     Dictator  coronam  auream  libram  pondo  ex 

publica  pecunia,  populi  jussu,  in  Capitolio  Jovi  do- 

num  posuit.     Omnes  ante  me  auctores  secutus,  A. 

Cornelium  Cossum  tribunum  militum  secunda  spo- 

lia  opima  Jovis  Feretrii  templo  intulisse,  exposui : 

ceterum,  praeterquam  quod  ea  rite  opima  spolia  ha- 

bentur,  quae  dux  duci  detraxit ;  nec  ducem  novi- 

mus,  nisi  cujus  auspicio  bellum  geritur;  titulus  ip- 

se,  spoliis  inscriptus,  illos  meque  arguit,  consulem 

ea  Cossum  cepisse,     Hoc  ego  quum  Augustum  Cae- 

sarem,    templorum  omnium  conditorem  aut    resti- 

tutoiem,  ingressum  aedem  Feretrii  Jovis,  quam  ve- 

tustate  dilapsam  refecit,  se  ipsum  in  thorace  linteo 

scriptum   legisse   auchssem  3   prope  sacrilegium   ra- 

tus  sum,  Cosso  spoliorum  suorum  Caesarem,  ipsius 

templi  auctorem,  subtrahere  testera.     Qui  si  ea  in 

re   sit   error,   quod  tam  veteres    annales,   quodque 

magistratuura  libri,  qiios   linteos  in    aede  repositos 

Monetae  Macer  Licinius  citat  idemtidem  auctores. 


286  T.  LIVII 

iiono  post  demum  anno  cum  T.  Quinctio  Penno  A. 
Cornelium  Cossum  consulem  habeant,  existimatio 
communis  omnibus  est :  nam  etiam  illud  accedit, 
ne  tam  clara  pu^ia  in  eum  annum  transferri  pos- 
set,  quod  inbelle  triennium  ferme  pestilentia  inopia- 
que  frugum  circa  A.  Cornelium  consulem  fuit  : 
adeo  ut  quidam  annales,  velut  funesti,  nihil  praeter 
nomina  consuhim  subgerant.  Tertius  ab  consu- 
latu  Cossi  annus  tribunum  eum  militum  consulari 
potestate  habet  ;  eodem  anno  magistrum  ecjuitum  : 
quo  in  imperio  alteram  insignem  edidit  pugnam 
equestrem  :  ea  hbera  conjectura  est.  Sed  (ut  ego 
arbitror)  vana  versare  in  omnes  opiniones  licet : 
quum  auctor  pugnae,  recentibus  spohis  in  sacra  sede 
positis,  Jovem  prope  ipsum,  cui  vota  erant,  Romu- 
himque  intuens,  haud  spernendos  falsi  tituU  testes, 
se  A.  Comehum  Cossum  consulem  scripserit. 
U.  C.  319.       XXI.  M.  Corneho  Maluginense,  L.  Papirio  Cras- 

A.  C.  433.  ,.,  .  ,     *  \r    .  -r. 

so  consuhbus,  exercitus  in  agrum  Veientem  ac  Fa- 
hscum  ducti :  praedae  abactae  hominum  pecorum- 
que :  hostis  in  agris  nusquam  inventus,  neque  pug- 
nandi  copia  facta :  urbes  tamen  non  obpugnatae, 
Pestilentia.  quia  pestilentia  popuhim  invasit.  Et  seditiones  do- 
mi  quaesitae  sunt,  nec  motae  tamen,  ab  Sp.  Maeho 
tribuno  plebis  ;  qui,  ftivore  nominis  moturum  se 
aliquid  ratus,  et  Minucio  diem  dixerat,  et  rogatio- 
nem  de  pubhcandis  bonis  Servihi  Ahalae  tulerat : 
falsis  criminibus  a  Minucio  circumventum  Maehum 
arguens,  Serviho  caedem  civis  indemnati  objiciens  : 
quae  vaniora  ad  popuhim  ipso  auctore  fuere.  Ce- 
terum  magis  vis  morbi  ingravescens  curae  erat,  ter- 
rores(|ue  ac  prodigia  ;  maxime  quod  crebris  moti- 
bus  terrae  ruerc  in  agris  nunciabantur  tecta.     Ob- 


LIBER  IV.    CAP.  XXII.  287 

secratio   itaque  a  populo,  duumviris    praeeuntibus, 

est  facta.     Pcstilentior  inde  annus,  C.  Julio  iterum  U-  ^v  320. 

.       .    A.  C.  43-2. 
et  L.  Virginio  consulibns,  tantum  metum  vastitatis 

in  urbe  agrisque  fecit,  ut  non  modo  praedandi  caussa 

quisquam  ex  agro  Romano  non  exiret,  bellive  infe- 

rendi  memoria  Patribus  aut  plebi  esset ;   sed  ultro 

Fidenates,  qui  se  primo  aut  oppido,  aut  montibus, 

aut  muris  tenuerant,  populabundi  descenderent  in 

agrum  Romanum  :   deinde,  Veientium  exercitu  ad-  Bellum 

.  1-11.-  11-      1  •  1         i_  11         ^^™  Fide- 

cito,  (nam  Fahsci  perpelii  ad  mstaurandum  bellum,  natibus  et 

neque  clade  Romanorum,  neque  sociorum  precibus,  Veienti- 

potuere)  duo  populi  transiere  Anienem ;  atque  haud 

procul  Collina  porta  signa  habuere.     Trepidatum 

itaque,  non  in  agris  magis,  quam  in  urbe,  est.  Julius 

consul  in  aggere  murisque  explicat  copias  :  a  Vir- 

ginio  senatus  in  aede  Quirini  consulitur.     Dictato- 

rem  dici  A.  Servilium  placet^   cui  Prisco  alii,  alii  Servilms 

1  17-     •   •         j        dictator. 

Structo  fuisse  cognomen  tradunt.     Vu-gmius,  dum 

coUegam  consuleret,  moratus,  permittente  eo,  nocte 

dictatorem  dixit  :  is  sibi  magistrum  equitum  Postu- 

mum  iEbutium  Elvam  dicit. 

XXII.  Dictator  omnes  htce  prima  extra  portam 

CoUinam  adesse  jubet :   quibuscumque  vires  subpe- 

tebant  ad   arina   ferenda,   praesto   fuere :    signa  ex 

aerario  pronita  feruntm*  ad  dictatorem.     Quse  quum 

agerentur,  hostes  in  loca  altiora  concessere :  eo  dic- 

tator  agmine  infesto  subit :    nec  procul   Nomento 

«ignis    conlatis,  fudit  Etruscas  legiones  :   compuHt 

inde  in  urbem  Fidenas,  valloque  circumdedit.     Sed  Fidenas  ob- 

...  ,        ,  .^  pugnat. 

neque  scaiis  capi  poterat  urbs  alta  et  munita;  neque 

in  obsidione  vis  idla  erat,  <[uia  frumentum  non  ne- 

cessitati  modo  satisj  sed  copiie  quoque,  abunde  ex 

«nte  convecto  subficiebat.     Ita,  expugnandi  pariter 


a88  T.  Livii 

cogendique  ad  deditionem  spe  amissa,  dictator  in 
locis,  propter  propinquitatem  notis,  ab  aversa  parte 
urbis  maxime  neglecta,  quia  suapte  natura  tutissima 
erat,  agere  in  arcem  cuniculum  instituit :  ipse,  di- 
versissimis  locis  subeuudo  ad  moenia  quadrifariam 
diviso  exercitu,  qui  alii  aliis  succederent  ad  pugnam, 
continenti  die  ac  nocte  proelio  ab  sensu  operis  ho- 

Cuniculo  stes  avertebat :  donec,  perfosso  a  castris  moute, 
"  '  erecta  in  arcem  via  est :   intentisque  Etruscis  ad  va- 

nas  a  certo  periculo  niinas,  clamor  supra  caput  ho- 
stilis  captam  urbem  ostendit,  Eo  anno  C.  Furius 
Pacihis  et  M.  Geganius  Macerinus  censores  villam 
publicam  in  campo  ^Martio  probaverunt :  ibique 
primum  census  populi  est  actus. 

U.  C.  321.  XXIII.  Eosdem  consules  insequenti  anno  refec- 
tos,  Julium  tertium,  Virginium  iterum,  apud  Macrum 
Licinium  invenio.  Valerius  Antias  et  Q.  Tubero  M. 
Manlium  et  Q.  Sulpicium  consules  in  eura  annum 
edunt  :  ceterum  in  tam  discrepante  editione  et  Tu- 
bero  et  Macer  Ubros  linteos  auctores  profilentur : 
neuter,  tribunos  militum  eo  anno  fiiisse,  traditum  a 
scriptoribus  antiquis  dissimulat.  Licinio  libros  haud 
dubie  sequi  linteos  placet  :  et  Tubero  incertus  veri 
est :  sed  inter  cetera,  vetustate  incomperta,  hoc 
quoque  in  incerto  positum.  Trcpidatum  in  Etruria 
est  post  Fidenas  captas,  non  Veientibus  sohmi  ex- 
territis  metu  similis  excidii,  sed  etiam  Faliscis  mc- 
moria  initi  primo  cum  iis  belli  ;  quamquam  re- 
bellantibus  non  adfuerant.  Igitur  quum  duae  civi- 
tates,  legatis  circa  duodecim  populos  missis,  inpe- 
trassent,  ut  ad  Voltumnai   fanum    indiceretur  omni 

Dictator      Etruriae  concilium  :   velut  magno  inde  tumuhu  in- 

Mamercus  minente,  senatus  Mam.  .^milium  dictatorem  iterum 
^milius. 


LIBKR   iV.  CAP.  XXIV.  289 

dici  ji.ssit  :   ab  eo  A.  Posturains  Tubortus  nwgister  U.  C.  0-21. 
,.  ,    ,,  ^     ^  .  A.  C.  4;ji. 

eqriitum  est  dictus  ;   bellunique  tanto  niajore,  quam 

proximo,  conatu  adparatnm  est,  quanto  plus  erat 

ab  orani  Etruria  periculi,  quam  ab  duobus  populis 

fuerat. 

XXIV.  Ea  res  ab'quanto  exspcctationc  omnium 

ti"anquillior  fuit.     Itaque  quum  renunciatum  a  mcr- 

catoribus  esset,  negata  Veientibus  auxilia,  jussosque 

suo  consilio  bellum  initum  suis  viribus  exsequi,  nec 

adversarum  rerum  quaerore  socios,  cum  quibus  speitt 

integram  communicati  non  sint :  tum  dictator,  n6 

hequidquam  crcatus  esset,  inateria  qucerendie  bello 

gloriae  ademta,  in  pace  aliquid  opcris  edere,  quocl 

monumcntum   essct    dictaturze,    cupiens,    censuram 

ininuere  parat :   seu  nimiam  potestatcm  ratus,   seu 

Tion  tam  rnagnitudine  honoris,  quam  diuturnitate, 

bbfensus.     Concione  itaque  advocata,   reivpublicam 

foris  gercndam,  ait,  tutaque  onmia  priestanda,   Deos 

inmortales  susrepisse :  se,  quod  intra  muros  aomc/wm  Censura;  i 

esset,  libertati  populi  Romani  consulturum  :  maximam  *^'."P"s  '"- 
'      _  mmutum. 

autem  ejus  custodiam  esse,  si  magna  imperia  diuturnd 

hon  essent ;    et    tempoiis   viodns    inponeretur,    quihui 

Juris  inponi  non  possct.     Alios  magistratus  annuos  esse, 

qiiiiiqvennalem  censuram :  grave  esse,  iisdem  pcr   to'i 

annos  magna  parte  vitce  obnoxios  vivere:  se  legem  latu' 

rum,  ne  plus,  quam  annua  ac  semestris,  censura  esset. 

Consensu  ingenti  populi  legem  postero  die  pertulit, 

iet,  ut  reipsa,  inquit,  sciatis  Quirites,  quam  mihi  diu~ 

turna  non  placeant  imperia,  dictatura  me  ab  lico.    De- 

posito  suo  magistratu,   modo   aliorum  ma-Jstratui 

inposito",  fihe  alteri,  cum  gratulatione  ac  favore  in- 

genti  populi  doraum  est  reductus.     Censores,  aegre 

passi,Mamercum,  quod  magistratumpopuli  Romani 

VOL.  I.  O 


fl^O  T.  LIVII 

minuisset,  tribu  movenint,  octnpUcatoque  censa 
seraiium  fccerunt  :  quani  rem  ipsum  iugenti  auimo 
tulisse  ferunt,  caussam  potius  ignominiae  intuentem, 
quara  ignominitim ;  primores  Patrum,  quamquam 
deminutuni  censurae  jus  noluissent,  exemplo  acerbi- 
tatis  censoriae  obfensos  :  quippe  quum  se  quisque 
fliutius  ac  saepius  subjcctum  ccnsoribus  fore  cerne- 
ret,  quam  censurara  gcsturum.  Populi  certe  tanta 
indignatio  coorta  dicitur,  ut  vis  a  censoribus  nullius 
auctoritcite,  prEeterquam  ipsius  Mamerci,  deterreri 
quiverit. 

XXV.  Tribuni  plebis,  adsiduis  concionibus  pro-« 

hibeudo  consularia  comitia,  quum  res  prope  ad  in- 

terregnum  perducta  essct,  evicere  tandem,  ut  tribuni 

militum   consulari    potestate    crearentur :    victoi-ise 

prgemium,    quod    petebatur,   ut  plebeius  crcaretur, 

U.  C.  322.  nuUum  fuit :  omnes  patricii  creati  sunt,  M.  Fabiua 

A.  C.  430.  Vibulanus,  M.  Foslius,  L.  Sergius  Fidenas.     Pesti- 

Pcstilcntia.  lentia  eo  auno  aliarum  rerum  otium  praebuit ;   iedis 

Apollini  pro  valetudinc   populi   vota    cst :    multa 

duumnri  ex  libris,  placandae  Deum  irae,  avertendae- 

que  a  populo  pcstis  caussa,  fecere  :  magna  tameu 

clades  in  uvbe  agrisque,  promiscue  hominum  peco» 

rumque  pernicie,  accepta ;   famem  cultoribus  agro- 

rum  timentes  in  Etruriam,  Pomptinumque  agrum, 

et  Cumas,  postremo  in  Siciliam  quoque  frumenti 

caussa  misere,   Consularinm  comitiorum  nulla  men» 

tio  habita  est.     Tribuni  militum  consulari  potestatc 

onmes  patricii  creati  sunt,  X/.  Pinariiis  Mamercinus, 

U.  C.  323.  h,  Furius  Medulliims,  Sp,  Postumius  Albus,     Eo 

A.C.  459.  g^jjno  vis  morbi  levata,  neque  a  pcnuria  frumenti, 

quia  ante  provisum  erat,  pcriculum  fuit,     Consilia 

ad  movcuda  bcUa  in  ^^oUcorum  /Etjuorumque  con- 


IIBER  IV.    CAF.  XXVI.  2yf 

fillis,  et  in  Etniria  ad  fanum  Voltumnse,  agitata. 

Ibi  prolata;  in  annum  res,  decretoque  cautum,  nft 

quod  ante   concilium   lieret ;    ncquidquani   Veiente 

popvdo  querente,  eamdem,  qua  Fidcnae  delet*  sint, 

inminere  Veiis  fortunam.     Interim  Romae  priucipes 

plebis,  jam  diu  nequidquam  inminentes  spei  majoris 

honoris,  dum  foris  otium  esset,  coetus  indicere  in 

domos  tribunorum  plebei,  ibi  secreta  consilia  agi- 

tare :   queri,  se  a  plebe  adeo  spretos,  ut,  quum  per  tot 

Qnnos  tj^ibuni  miiitum  amsulari  potestate  creentur,  nulll 

umquam  plebeio  ad  eum  honorem  aditus  fuerit :  mul- 

tum  providisse  suos  majores,  qui  caverint,  ne  cui  pa,- 

tricio  plebeii  magistratus  patcrent ;  aut  patridos  ha» 

hendos  fuisse  tribunos  plebei:  adeo  se  suis  etiam  sgt' 

dere,  nec  a  plebe  minus,  quam  a  Patribus  contemni. 

Alii   purgare   plebem,    culpam   in   Patres   vcrterc : 

eorum  ambitione  artibusque  fieri,  ut  obseptum  plebi  sit 

ad  honorem  iter :  si  plebi  respirare  ab  eorum  mixtis 

precibus  'ninisque  liceat,  memorem  eam  suorum  initU'- 

ram  suffragia  esse,  et  parto  auxilio  imperium  quoqu^ 

adscituram.    Placet,  tollendae  ambitionis  caussa,  tri- 

bunos   legem   promulgare,  ne  cui    album  in  vesti-  Ler  de  alba 

mentum  addere    petitionis    liceret   caussa.     Parva '"  ^^^^' 
^      _  mentum 

nunc  res,   et  vix  serio   agenda  videri   possit,  quae  non  ad-    . 

tunc  ingenti  certamine  Patres  ac  plebem  accendit.  '^^"'^^* 

Vicere  tamen  tribuui,  ut  legem  perfeiu-ent :   adpare- 

batque,  irritatis  animis,  plebem  ad  suos  studia  incli- 

naturam  :   quae  ne  libera  essent,  senatusconsultum 

factum  est,  ut  consularia  comitia  haberentur, 

XXVI,  Tiuuultus  caussa  f uit  j   quem  ab  ^quis  U.  C.  82^. 

et  Volscis   Latini   atque   Heruici  nunciarant.     T.  "^'  ^'  ^*'^* 

Quinctius  L.  F.  Cincinnatus   (eidera  et  Penno  co- 

guomen  additur)  et  C.  Julius  Mento^  consules  facti  i 

02 


^9^  T.   LTVIl 

U.  C.  324.  nec  uitra  terror  belli  est  dilatus.    Legc  sacrata,  qu« 

A.  C.  42S.  maxinia  apud  eos  vis  cogcndffi  militije  erat,  delectu 

habito,   utrimque  validi  exercitus  profecti  in  Algi- 

Bellum       <lum    convencre :    ibique,   seor-um  ^qui,    seorsum 

cumiiquis--    ,      .  ... 

•i  Volscis.    » olsci,    castra    communivere ;    intentiorque,    quam 

iimquam  ante,  muniendi  exercendique  militem  cura 

ducibus  erat :   eo  plus  nuncii  terroris  Romam  adtu- 

lere.  Senatui  dictatorem  dici  placuit :  quia,  etsi  saepe 

victi  populi,  majore  tamen  conatu,  quam  alias  um- 

quam,  rcbellarent :   et  aliquantum  Romanae  juven- 

tutis    morbo  absumtum  erat  :   ante  omnia  pravitas 

'consulum  discordiacjue  inter  ipsos,  et  certamina  in 

consiliis  omnibiis  terrebant.    Sunt,  qui  male  pugna- 

tum  ab  his  consulibus  in  Algido  auctores  sint,  cam- 

que  caussam  dictatoris  creandi  fuisse.     IUud  satis 

constat,  ad  alia  discordes  in  uno  adversus  Patrum 

vohmtatcm  consensisse,  ne  dicerent  dictatorem:  da- 

nec,  quuni  alia  aliis  terribihora  adfcrreatur,  nec  in 

auctoritate    senatus    consnles    essent,    Q.   Servilius 

Priscus,  sunnnis  honoribus  egregie  usus,    Jos,  in- 

quit,   trihum  plihis,  quoniam  ad  extrema  ventum  est, 

'  senatits  adpellat,  ut  in  tanto  discrimine  reipublicre  dic- 

tatorcm  dicere   vonsules  pro  potestate  vestra  cogatis. 

Tribuni  pl.  Quavoce  audita,  occasionem  obhitara  rati  tribuni  au- 

"^' cula        gendse  potestatis  secedunt,  proque  coUegio  pronun- 

cousulibus.  ciant,  placere,  consulcs  senatui  dicto  audientes  esse :  si 

adversus  consensum  amplissimi  ordinis  ultra  tendant,  in 

'  vtncula  se  du.ci  eos  jussuros.     Consules  ab  tribunis, 

quam  ab  senatu,  vinci  maluerunt ;  proditum  a  Pa- 

tribus  summi  imperii  jus,  datumque  sub  jugum  tri- 

buniciae  potestati   consuhatum    memorantes,    siqui- 

'  dem  cogi  aliquid  pro  potestate  ab  tribuno  consules, 

et  (quo  qnid  ulterius  privato  timeodum  foret  ?)  ia 


LIBER  IV.  CAr.  xxvii.  ng.^. 

rincula   etiam  diici   possent.     Sors,  iit  dictatorem  U,  C.  324.^ 

diceret,    (nam    ne   id   quidem    intcr    collegas    con:    '    '       *iv 

venerat)  T.  Quinctio  evenit :  is  A,  Postumium  Tu-^Postumius 
,  .......  'dictator. 

bertum,   socerum  suum,   sevenssimi  imperii  virum, 

dictatorem  dixit  :   ab  eo  L.  Julius  magister  equitum 

est  dictus.    Simul  edicitur  et  justitium  :  neque  aliud 

tota  urbe  agi,  quam  bellura  adparari :   cognitio  va- 

cantium  militice  mimere  post  belliim  diftertur.     Ita 

dubii  quoque  inclinant  ad  nomina  danda  :   et  Her- 

picis  Latinisque  milites  imperati  :   utrimque  enixe 

obeditum  dictatori  est. 

XXVIL  Haec  omnia  celeritate  ingenti  acta :  re- 

lictoque  C.  Juiio  consule  ad  prtesidium  urbis,  et  L. 

Julio  Magistro  equitum  ad  subita  belli  ministeria, 

ne  qua  res_,  qua  eguissent  in  castris,  moraretur,  dic- 

tator,  prseeunte  A.  Cornelio  pontifice  maximo,  lu- 

dos  magnos  tumultus  caussa  vovit :  profectusque  ab 

yrbe,  diviso  cum  Quinctio  consule  exercitu,  ad  ho- 

Stes   pervenit.     Sicut  bina   castra  hostiumj   parvo 

inter  se  spatio  distantia,  viderant,  ipsi  quoque  mille 

ferme   passus   ab    hoste,    dictator    Tusculo,   consul 

Lanuvioj  propiorem  locum   castris    ceperunt.      Ita 

quatuor  exercitus,  totidem  munimenta  planitiem  in 

niedio,  non  parvis  modo  excursionibus  ad  prrelia, 

sed  vel  ad  explicandas  utrimque  acies  satis  paten- 

tem,  habebant :  nec,  ex  quo  castris  castra  conlata 

sunt,  cessatum  a  levibus  proeliis  est ;  facile  patiente 

dictatore,  conferendo  vires  spem  universa;  victoriae, 

tentato  paullatim  eventu  certaminuni,  suos  praeci- 

pere.     Itaque  hostes,  nulla  in  prcelio  justo  relicta 

spe,"noctu  adorti  castra  consulis,  rem  in  casum  an-  Obpu^nau 

cipltis  eventus  comniittuut.     Clamor  subito  ortus,  coniulis 

,.,..,  .  ...  castra. 

non  consuhs  modovigucs,  cxercitum  ueiuae  omnem, 

0  3 


294  ^*  Livii 

\1.  C.  324.  sed  dictatorem  quoque  ex  somno  exclvit.  Ubi  prai' 
'  '  *^^*  senti  opc  res  egebant,  consul  ncc  animo  defccit,  nec 
cortsilio  :  pars  militum  portarum  stationcs  firmant : 
pairs  corona  vallum  cingunt.  In  alteris  apud  dicta- 
torcm  castris^  quo  minus  tumultus  est,  eo  plus  ani- 
luadvertitur,  quid  opus  facto  sit  :  misso  extemplo 
ad  castra  subsidio,  cui  Sp.  Postumius  Albus  legatus 
prjEficitur,  ipse  parte  copiarum  parvo  circuitu  locum 
maxime  secretum  ab  tumultu  petit,  unde  ex  neco- 
pinato  aversum  liostem  invadat.  Q.  Sulpiclum  le- 
gatum  prieficit  castris  :  M.  Fabio  legato  adsignat 
equites  :  nec  ante  lucem  movere  jubet  manum,  in- 
ter  nocturnos  tumultus  modcratu  difficilem.  Omnia, 
quae  vel  alius  imperator  prudens  et  inpiger  in  tali  re 
prseciperet  ageret^iue,  przecipit  ordine  atque  agit : 
illud  eximium  consilii  animique  specimen,  et  ncuti* 
quam  vulgatce  laudis,  cpiod  ultro  ad  obpugnanda 
castra  hostium,  unde  majore  agmine  profectos  ex- 
ploratum  fuerat,  M.  Geganium  cum  cobortibus  de- 
lectis  misit :  qui,  postquam  intentos  homines  in 
eventum  periculi  alieni,  pro  se  incautos  neglectis  vi- 
giliis  stationibusque,  est  adortus,  prius  pcne  cepit 
castra,  quam  obpugnari  hostes  satis  scirent  :  inde, 
fiimo,  ut  convenerat,  datum  signum  ubi  conspectum 
ab  dictatore  est,  exclamat,  capta  hostium  castra, 
riunciarique  passim  jubct. 
Vincuntur  XXVIII.  Et  jam  luccscebat,  omniaque  sub  oculis 
iKistcs.  erant :  et  Fabius  cum  equltatu  inpetum  dederat,  et 
conSul  eruptionem  e  castris  in  trepidos  jam  hostcs 
fccerat.  Dictator  autcm,  parte  altcra  subsidia  ct 
secundam  acicm  adortus,  circumagenti  se  ad  dis- 
sonos  clamores  ac  subitos  tumultus  hosti  undique 
objcccrat  victorcm  peditcm  equitcmque.     Circum- 


LIEER  IV.    CAP.  XXIX.  295 

Ycnti  igitur  jam  in  medio  ad  unmn  omncs  poenas  U.  C.  314. 
rebellionis  dedissent,  ni  Vectius  Messius  ex  Volscis,  '  '  *^'* 
nobilior  vir  factis,  quam  genere,  jam  orbem  volven- 
tes  siios  increpans  clara  voce,  Hic  pr(ebituri,  inquit, 
vos  telis  hostiiim  estis  indefensi,  inulti  ?  Quid  igitur 
arma  hahetis  P  aut  quid  ultro  beUum  intuUstis ;  in  otio 
tumnltuosi,  in  bello  segnes  P  Quid  hic  staritibus  spei 
est  ?  an  Deum  aliquem  protecturum  vos,  rapturumque 
hinc  putatis  P  Fcrro  via  facienda  est.  Hac,  qua  me 
prcegressum  videritis,  agite,  qui  visuri  domos,  parentes, 
conjuges,  liberos  estis,  ite  mecum.  Non  murus,  nec 
Vallum ;  sed  armati  armatis  obstant :  virtute  pares, 
necessitate,  qucE  ultimum  ac  maximum  telum  est,  supe- 
riores  estis.  Heec  locutum  exsequentemque  dicta 
redintegrato  clamore  secuti,  dant  inpressionem,  qua 
Postuniius  Albus  cohortes  objecerat :  et  moverunt 
victorem,  donec  dictator,  pedem  jam  referentibus 
suis,  advenit :  eoque  omne  prcelium  versura  est, 
Uni  viro  Messio  fortuna  hostium  innititur :  multa 
utrimque  vulnera,  multa  passim  caedes  est.  Jam 
ne  duces  quidem  Romani  incruenti  pugnant.  Unus 
Postumius,  ictus  saxo,  perfracto  capite,  acie  ex- 
cessit :  non  dictatorem  humerus  vulneratus,  non 
Fabium  prope  adfixum  equo  femur,  non  brachium 
abscisum  consulem  ex  tam  ancipiti  proelio  sub- 
niovit. 

XXIX,  Messium  inpetus  per  stratos  caede  hostes 
cum  globo  fortissimorum  juvemun  extulit  ad  castra 
Volscorum,  qiiee  nondum  capta  erant :  eodem  omnis 
acies  inchnatur.  Consul,  effusos  usque  ad  vallum 
persecutus,  ipsa  castra  valhimque  adgreditur :  eo- 
dem  et  dictator  alia  parte  copias  admovet :  non 
scgnior  obpiignatio  est,  quam  pugua  fuerat.  Con- 
04 


396  'i'.  LIVU 

.»v  sulem  signom  (juoque  intra  vallum  injecisse  ferunt, 

quo    milites    acrius    subirent  :    repctendoque    signo 

primam    inpressionem    factam.     Et   dictator,    pro- 

ruto  vallo,  jam  in  castra  prceliura  intulerat.     Tum 

abjici  passirn  arma^  ac  dedi  hostes  coepti :   castris- 

que  et  his  captis,  hostes^  praetcr  senatores,  omnes 

venumdati  sunt.     PrBedse   pars  sua   cognosccntibus 

iLatinis  at([ue  Plernicis  reddita ;   partem  sub  hasta 

ilictator   vendidit :    pra^positoque    consule    castris, 

jpse,  triumphans  invectus  urbem,  dictatura  se  abdi- 

lavit,  Egregiai  dictaturaj  tristem  memorlam  faciunt, 

Postuinius  qui   fdium  ab  A.  Postumio,  quod,  occasione  bene 

an  hlium     ijugnandi  captus,  injussu  decesserit  prjesidio,  victo- 
secun  per-    '     °  r        '      j  r  -" 

cusserit,  xem  securi  percussum  tradunt.  Nec  libet  credere  j 
et  licet,  in  variis  opinionibus  :  et  argumento  est> 
jquod  mperia  Munliana,  non  Postumiana,  adpellata 
«int :  quum,  qui  prior  auctor  tam  sievi  excmpli 
foret,  occupaturus  insignem  titulum  crudelitatis  fue^ 
rit.  /wj9crioso  quoque  Manlio  cognomen  inditum: 
Postumiiis  nulla  trjsti  nota  est  insignitus,  C.  Julius 
consul  tedem  ApoUinis,  absente  collega,  sine  sorte 
dedicavit :  a?gre  id  passus  Quinctius,  quum,  dimisso 
.exercitu,  in  urbem  redisset,  nequidquam  in  senatu 
.est  conqucstus,  Insigni  magnis  rebus  anno  additur, 
«ihil  tum  ad  rcm  Komanam  pertinere  visum,  quod 

Karthagini-Karthaginienscs,   tanti  hostes  futuri,   tum  primum 

enscs  in  Si-  «^^  seditiones  Siculorum  ad  partis  alterius  auxilium 
ciliHm  tra-    t        ,   .  .  .  . 

jiciunt.        in  Siciliam  exercitum  trajecere. 

U.  C.  325.       XXX.  Agitatum  in  ur])e  ab  tribunis  plebis,   ut 

A.  C.  427.   tribuni  militiun  consulari  potestatc  crearentur  3   nec 

obtineri  potuit.    Consules  fiunt  L.  Papirius  Crassus, 

L,  Julius,     yEquorum  legati  foedus  ab  scnatu  cuni 

f  etissentj  et  pro  foidcrc  deditio  ostentarctur,  indu- 


tlBEll  IV.    CAF.  XXX.  S97 

cias  annorum  octo  inpetravcrunt.     Volscoriim  res, 

super  acccptani  in  Algiclo  claclem,  pertinaci  certa- 

;iiine  inter  pacls  bellicjue  auctores  in  jurgia  et  sedi- 

tiones  versa.    Undique  otium  fuit  Romanis.   Legem  U.  C.  326. 
',  ,  •        •  X  ,         °       A.  C.  4^6, 

de  multarum  aestimatione  pergratam  populo,  quum 

fib  tribuuis  parari  consuk>s  unius  ex  coUegio  prodi-. 

tione  excepissent,  ipsi  priEOCcupaverunt  ferre.   Con,- 

gules  L.  Sergius  Fidcnas  iterum,  Hostus  Lucretius 

Tricipitinus.     Nihil  dignum  dictu  actum  his  consu- 

libus.     Secuti  eos  consules  A.  Cornelius  Cossus,  T.  U.  C.  327. 

Quinctius  Pennus  iterum.     Veientcs  in  agrum  Ro- 

paanum  excurslones  fecerunt.     Fama  fuit,  ciuosdam 

ex  Fidenatium  juventute  participes  ejus  populatlonls 

fuisse  :   cognitloque  ejus  rei  L.  Sergio,  et  Q.  Ser- 

vilio,  et  Mam.  iEmllio  permissa.     Quidam  Ostiam 

relegati,  quod,  cur  per  eos  dies  a  Fidenls  afuissent, 

parum    constabat  :     colonorum    additus    nuraerus^ 

^gerque  iis  bello  interemtorum  adsignatus.  Siccitate  Siccitas. 

eo    anno    pUn-imum    laboratum    est :    nec    coelestes 

jnodo  defuermit  aquae,   sed  terra  quoque,  ingenito 

humore  egens,  vix  ad  perennes  subfecit  amnes  :   de- 

fectus  alibi  aquarum  clrca  torridos  fontes  rivosque 

stragem  sitl  pecorum  morientlum  dedit :   scabie  alia 

absumta  :   vulgatlque  contactu  in  homines  morbi,  et 

primo  in  agrestes  ingruerant  servitiaque :   urbs  de- 

inde  inpletur.     Nec  corpora  modo  adfccta  tabo,  sed  . 

animos  quocpie   multiplex   religio,   et  pleraque  ex- 

terna,  invasit ;   novos  ritus  sacrificandi  vaticinando  Externa  su- 

inferentibus  in   domos,   quibus    quaestui  sunt   capti  '  ' 

superstitlone  anlmi  :   donec  publicus  jam  pudor  ad 

primores   civitatis   pervenit,   cernentes   in  omnibus 

yicis  sacellisque  peregrina  atque  insolita  piacula  pa- 

cis  Deum  exposcendae.     Datum  inde  nogotiimi  3edi« 

05 


»9^  T.  LIVII 

libus,  ut  aniraadverterent,  ne  qui,  nisi  Romani  Di!, 

U.  C.  328.  neu  ([uo  alio  more^  quam  patriOj  colerentur.     Irae 

^    •  *^*"  advcrsus  Veientes  in  insequcntem  annum,  C.  Ser- 

vilium  Ahalam,  L.  Papirium  Mugillauum  consules, 

tlilat^e   sunt,     Tunc   quo([ue,   ne  coafestim  bellum 

indiceretur,  neve  exercitus  mitterentur,  religio  ob- 

Stitit :    feciales  prius   mittendos   ad  res   repeteudas 

censuere.     Cum  Veientibus  nuper  acie  dimicatum 

~  ad  Nomentum  et  Fidenas  fuerat :  induciaeque  inde, 

non  pax,  facta :    quarura   et  dies  exierat,   et  ante 

diera  rebellaverant.     Missi  tameu  feciales  :  nec  eo- 

rum,  quum  more  patrum  jm'ati  repeterent  res,  vcrba 

Veientibus  sunt  audita.     Controversia  inde  fuit,  utrum  populi 

bellum  in-  iussu  indiccrctur  bcllum,  an  satis  esset  senatuscon- 
dictumi 

sultum.    Pervicere  tribuni,  denunciando  inpedituros 

se  delectum,  ut  consules  de  bello  ad  populum  fer- 

rent:  omnes  centuriae  jussere.     In  eo  quoque  plebs 

superior  fuit,  quod  tenuit,  ne  consules  in  proximum 

annum  crearcntur. 

U.  C.  329.      XXXI.  Tribuni  militum  consnlari  potestate  qua- 

tuor  creati  sunt,  T.  Quinctius  Pennus  ex  consulatu, 

C.  Furius,  M.  Postumius,  A.  Conielius  Cossus  :   cx 

5is  Cossus  priEfuit  urbi :  trcs,  delectu  habito,  pro- 

fecti  sunt  Veios,   documentoque  fuere,  quam  plu- 

rium  imperium  bello  inutile  esset.     Tendendo  ad 

sua  quisque  consilia,  quum  aliud  alii  videretur,  ape- 

ruerunt  ad  occasioncra  locum  bosti :  incertara  nam- 

que  acicm,  signum  aliis  dari  rcccptui,  aliis  cani  ju- 

bentibus,  invasere  opportune  Veientes  :   castra  pro- 

pinqua  turbatos  ac  terga  dantes  accepere  :  plus  ita- 

que  ignominite,  quam  cladis,  cst  acccptum.    Moesta 

civitas  fuit,  vinci  insueta :   odisse  tribunos,  poscere 

dictatorem,  in  co  verti  spes  civitatis  :  et  quum  ibi 


LIEER  IV.    CAl».  XXXII.  299 

^uoque  rcligio  obstaret,  ne  noii  posset  nisi  ab  con-  U.  C.  329. 
sule  dici  dictator,  augures  consulti  eam  religionem    '      ^^'' 
excraere.     A.  Cornelius  dictatorem  Mam.  iEmilium  Mamercus 
dixit  :  et  ipse   ab  eo  magister  equitum  est  dictus.^"?^^"* 
Adco,  simul  fortuna  civitatis  virtute  vera  eguit,  ni- 
hil  censoria  animadversio  eflecit,  quo  minus  regi- 
men  rerum  ex  notata  indigne  domo  peteretur.    Vei- 
entes,  re  secunda  elati,  missis  circura  Etruriae  po- 
pulos  legatis,  jactando  tres   duces  Romanos  ab  se 
uno  proelio  fusos,  quum  tamen  nullam  publici  con- 
silii  societatem  movissent,  voluntarios  undique  ad 
spem  praedie  adsciverunt.     Uni  Fidenatium  populo  Fidenates 
rebellare  placuit :   et,  tamquam  nisi  ab  scelere  bel- 
lum  ordiri  nefas  esset,  sicut  legatorum  antea,  ita 
tum  novorum  colonorum  csede  inbutis  armis,  Vei- 
entibus  sese  conjungunt.     Consnltare  inde  principes 
duorum  populorum,  Veios  an  Fidenas  sedem  beili 
caperent.    Fidenae  visae  opportuniores  :  itaque,  tra- 
jecto  Tiberi,  Veientes  Fidenas  transtulerunt  bellum. 
Romee  terror  ingens  erat  :   adcito  exercitu  ab  Veiis, 
eoque  ipso  ab  re  male  gcsta  perculso,  castra  locan- 
tur  ante  portam  CoUinam,  et  in  muris  armati  dis- 
positi,  et  justitium  in  foro,  tabernaeque  clausae  :  fi- 
xmtque  omnia  castris,  quam  urbi,  similiora. 

XXXII.  Tura  trepidam  civitatem,  prseconibus 
per  vicos  dimissis,  dictator  ad  concionem  advocatam 
increpuit,  quod  animos  ex  tam  levibus  forturKC  momen-  Dictatoris 
tis  suspensos  gererent,  ut,  parva  jactura  accepta,  9««°'^^"''' 
ipsa  non  virtute  hostium,  nec  ignavia  Ronumi  exercitus, 
sed  discordia  imperatorum,  accepta  sit,  Veientem  ho- 
stem  sexies  victum,  pertimescant,  Fidenasque  prope  sec- 
pius  captas  quam  obpugriutas.  Eosdem  et  Romanos  et 
hostes  esse,  qui  per  tot  secula  fuerint :  eosdem  animoSj 
O  G 


300  T.  LIVII  - 

U.C.  029.  easdeni  corporis  vires,  eadem  anna  gerere :  se  qucque 
'  '  '^'  eiandem  dictaforem  Mam.  jEmilium  csse,  qui  ante  Vei- 
entium  Fidenatiumque,  adjunctis  Faliscis,  ad  Nomen- 
tum  exercitus  fuderit :  et  magistrum  equitum  A.  Cor- 
nelium  eumdem  in  acie  fore,  qui  priore  bello  tribunus 
militum,  Larte  Tolnmnio  rege  Veientium  in  conspectu 
duorum  cxercituum  occiso,  spolia  opima  Joviji  Feretrii 
templo  intulerit.  Proin  memores,  secum  triumphos, 
secum  spolia,  secum  victoriam  esse ;  cum  hostibus  sce- 
lus  legatorum  contra  jus  gentium  interfectorum,  ccEdem 
in  pace  Fidenatium  colonorum,  inducias  ruptas,  septi- 
mam  infelicem  defectionem,  arma  caperent.  Simul 
castra  castris  conjunxissent,  satis  conjidere,  nec  scelera- 
tissimis  hostibus  diuturnum  ex  ignominia  exercitus  Ro- 
'  mani  gaudium  fore ;  et  populum  Romanum  intellectu- 
rum,  quanto  melius  de  rejmblica  meriti  iitit,  qui  se  dic- 
tatorem  tertium  dixerint :  quam  eos,  qui,  ob  ereptum 
■-  cerisurcE  regnum,  labem  secundce  dictatune  suce  inposu- 
erint.  Votis  deinde  nuncupatis  profectus,  mille  et 
<juingentos  passus  citra  Ficlenas  castra  locat :  dex- 
tra  montibusj  la;va  Tiberi  amne  septus.  T.  Quinc- 
tium  Pennum  legatum  occupare  montes  jubet,  oc- 
cultumque  id  jugum  capere,  quod  ab  tergo  hostibus 
foret.  Ipse  postcro  die,  quum  Etrusci  pleni  animo- 
rum  ab  pristini  dici  meliore  occasione,  quam  prgna, 
in   aciem  processissent,   cunctatus   parumper,  dum 

:  speculatores  referrent,  Quinetium  evasisse  in  jugum 

propinquum  arci  Fidenarum,  signa  profert :  pedi- 
turaque  aciem  iustructam  pleno  gradu  in  hostcm 
inducit :  magistro  equitum  pnecipit,  ne  injussu  pu- 
•  gnam  incipiat :  se,  quum  opus  sit,  equcstri  auxilio 
«ignum  duturum  :  tum  ut  nicraor  regiit  pugnae,  me- 
-IQor  opimi  doni^  llomulique  ac  Jovis  Ferctriij  rcm 


LIBER  IV.    CAP.  XXXIII.  -30I 

gereret.  Legiones  inpetu  ingenti  confligunt.  llo-  U.  C.  32?; 
.  manus  odio  accensus,  inpium  Fidenatem,  prcedonem 
Veientem,  ruptores  induciarum,  cruentos  legatorum 
infanda  csede,  respersos  sanguine  colonorum  suo- 
rum,  perfidos  socios,  inbelles  hostes  compeilans, 
factis  simul  dictisque  odium  explet. 

XXXIII.  Concusserat  prirao  statim  congressu 
hostem  :  quum  repente,  patefactis  Fidcuarum  por- 
tis,  nova  erumpit  acies,  inaudita  ante  id  tempus  in- 
visitataque  :  ignibus  armata  ingens  multitudo,  faci-  Fidenates 
busque  ardentibus  tota  conlucens,  velut  fanatico  in-  facibus  ar- 
stincta  cursu,  in  hostem  ruit  :  formaque  iusolitae  mati. 
pugnae  Romanos  paruraper  exterruit.  Tura  dictator, 
magistro  equitum  equitibusque,  tum  ex  montibus 
Quinctio  adcito,  proelium  cicns,  ipse  in  sinistrum 
cornu,  quod,  incendio  similius  quam  proelio,  terri- 
tum  cesserat  flammis,  adcurrit :  claraque  voce,  Fu- 
mone  victi,  inquit,  vehit  examen  apum  loco  vestro  ex- 
acti,  inermi  cedetis  hosti  ?  Non  ferro  exstinguetis  ig- 
nes  P  non  faces  hus  ipsas  pro  se  quisque,  si  igni,noTi 
telis,  pugnandum  est,  ereptas  ultro  inferetisP  Agite, 
nominis  Roraani  ac  virtutis  patrum  vestrcecpte  memores, 
vertite  incendium  hoc  in  Jiosfium  urbem ;  et  suis  fiam- 
mis  delete  Fulcnas,  quas  vestris  beneficiis  placare  non 
potuistis.  Legatorum  hoc  vos  vestrorum  colonorumque 
sanguis,  vastatique  fines  monent.  Ad  impciium  dic- 
tatoris  mota  cuncta  acies  :  faccs  partim  emissae  ex- 
cipiuntur,  partim  vi  eripiuntur  :  utraque  acies  ar- 
matur  igni.  Magister  e<[uitum  et  ipse  novat  pug- 
nam  equestrem  :  frenos  ut  detraliant  equis,  impe- 
rat :"  et  ipse  princeps,  calcaribus  subditis  cvectus, 
eflVcno  equo  iu  medios  ignes  infertur  :  et  alii  conci- 
tati  equi  libero  cm"su  ferunt  equitem   iu  hostem. 


3^*  T.  LIVII 

U.  C.  329.  Pulvis  elatus,  mjxtusque  fumo,  lucem  ex  oculis  vi- 

A.  C.  423.  \ 

roium  equorumque  aufert :   ea,  quae  militem  terru- 

erat,  species  nihil  terruit  equos  :   ruin»  igitur  simi- 

lem  stragem   ecjues,   qnacumque    pervaserat,   dedit. 

Clamor  deinde  accidit  novus  :   qui  quum  utramque 

mirabundam  in  se  aciera  vertisset,  dictator  excla- 

mat,  Qumctium  legatum  et  siios  ah  tergo  hostem  ador- 

tos :  ipse,  redintegrato  clamore,  infert  acrius  signa. 

Vincuntur   Quum  duse  acies,  duo  diversa  proelia,  circumventos 

Vc  i  c  n  tcs  c  t 

ridenates.    Etruscos  et  a  fronte  et  ab  tergo  urgcrcnt,  neque  in 

castra  retro,  neque  in  montes,  unde  se  novus  bostis 

objecerat,  iter  fug^e  esset,  et  equitem  passim  liberi 

frenis  dispulissent  equi,  Veientium  maxima  pars  Ti- 

berira  effusi  petunt.     Fidenatium  qui  supersunt,  ad 

iirbem  Fidenas  tendunt.    Infert  paNidos  fuga  in  me- 

diam  Ccedem :  obtruncantur  in  ripis  :  alios,  in  aquam 

compulsos,    gurgites    ferunt :    etiam   peritos   nandi 

lassitudo  et  vulnera  et  pavor  degravant ;   pauci  ex 

multis  tranant.    Alterum  agraen  fertur  per  castra  in 

nrbcm :  eadem  et  Romanos  sequentes  inpetus  rapit : 

Quinctium  maxime,  et  cum  eo  degressos  modo  de 

montibus,  recentissimum  ad  laborem  militem,  (juia 

ultimo  proelio  advenerat. 

Captae  Fi-        XXXIV.    Hi,  postquam  mixti  bostibus  portam 

intravere,  in  muros  evadunt ;   suisque  capti  oppidi 

signum  ex  muro  tollunt.     Quod  ubi  dictator  con- 

spexit,   (jam  enim  et  ipsc  in  deserta  bostium  castra 

penetraverat)  cupientem  militem  discurrere  ad  pr^e- 

dam,  spe  injecta  majoris  in  urbe  pra?die,  ad  portam 

ducit ;  receptusque  intra  muros,  in  arcem,  quo  ru- 

ere  fugientium  turbam  videbat,  pergit.     Nec  minor 

cjedes   in  urbe,  quam  in  proelio,  fiiit )   donec,  ab- 

jectis  armis_,  nihil  praetcr  vitam  petenteSj  dictatori 


dcnie. 


LIBER  IV.    CAP.  XXXV.  303 

decluntur.  Urbs  castraque  diripiuntur.  Postcro  die 
singiilis  captivis  ab  equite  ad  centurionem  sorte  duc- 
tis,  et,  quorum  eximia  virtus  fuerat,  binis,  aliis  sub 
corona  veniundatis,  exercitum  victorem  opulentum- 
que  prsda  triumphans  dictator  Romam  reduxit  : 
jussoque  magistro  equitum  abdicare  se  magistratu, 
ipse  deinde  abdicat  die  sextodecimo,  reddito  in  pace 
imperio,  quod  in  bello  trepidisque  rcbus  acceperat, 
Classi  quoque  ad  Fidenas  ptignatum  cum  Veienti-  Classibus 
bus,  quidam  annales  retulere  :  rem  aeque  difficilem^^^p-^j^j^g 
atque  incredibilem  nec  nunc  lato  satis  ad  hoc  amne : 
et  tum  aliquanto,  ut  a  veteribus  accepimus,  artiore: 
nisi  in  trajectu  forte  fluminis  prohibendo^  aliquarum 
cavium  concursum  in  majus  (ut  fit)  celebranteSj 
navalis  victoriae  vanum  titulum  adpetivere. 

XXXV.  Insequens  annus  tiibunos  militares  con-  U.  C.  330. 
sulari  potestate  habuit  A.  Sempronium  Atratinum, 
i/.  Quinctium  Cincinnatum,  L.  Furium  MeduUinum, 
Ju.  Horatium  Barbatum.  Veientibus  annorum  vi- 
ginti  inducise  datae,  et  jdfiquis  triennii,  quum  plu- 
rium  annorum  petissent.  Et  ab  seditionibus  urba- 
Bis  otiura  fuit.  Annum  insequentem,  ntque  beilo 
foris,  neque  domi  seditione  insigiiem,  ludi  bello  voti 
celebrem,  et  tribunorum  militum  adparatu,  et  fini- 
timorum  concursu,  fecere.  Tribuni  consulari  po- 
testate  erant  Ap,  Claudius  Crassns,  Sp.Nautius  Ru- 
tilus,  L.  Sergius  Fidcnas,  Sex.  Julius  lulus  :  specta- 
culum  comitate  etiam  hospitum,  ad  quod  publico 
consensu  venerant,  advenis  gratius  fuit.  Post  ludos 
conciones  seditiosce  tribunorum  plebi  fuerunt,  ob- 
jurgantiimi  multitudinem,  qiiod,  admiralione  eorum,  Queruntur 
quos  odisset,  stupens,  in  aterno  se  ipsa  teneret  servifio  : .  ..'^'^. 
€t  non  modo  ad  spem  consulatus  in  partem  revocandam  militum 


304  T.  LIVII 

creandis  adspirare  non  auderet,  sed  nc  in  tribimis  qiiidem  7/ri/j- 
terirentur. "  ^"'"  creandis  {quce  commimia  essent  comitia  Patrum  ac 
plehis)  aut  sui  aut  suorum  meminisset.  Desineret  ergo 
mirari,  cur  nemo  de  comniodis  plebis  ageret :  eo  in- 
pendi  laborem  ac  periculum,  unde  emolumentum  at^ue 
honos  speretur.  Nikil  non  adgressuros  homines,  si  ma-' 
gna  conatis  magna  pramia  proponantur.  Ut  qiiidem 
aliquis  trihunus  plehis  ruat  ccecus  in  certamina  periculo 
ingenti,  fructu  nullo ;  ex  quibus  pro  certo  habeat,  Pa- 
tres,  adversus  quos  tenderet,  hello  inexpiahili  se  perse- 
cuturos ;  apud  plehem,  pro  qua  dimicaverit,  nihilo  se 
honoratiorem  fore,  neque  sperandum,  tieque  postulan- 
dum  esse.  Magnos  animos  magnis  honoribus  Jieri :  ne- 
minem  se  pleheiuni  contemturum,  ubi  contemni  desis- 
sent.  Experiendam  rem  denique  in  imo  aut  altero  esse^ 
sitne  aliquis  plebeius  ferendo  magno  honori ;  an  por- 
tcnto  simile  miraculoque  sit,  fortem  ac  strenuum  vi- 
rum  aliquem  exsistere  ortum  ex  plehe,  Summa  vi  ex- 
pugnatam  esse,  ut  tribuni  miUtum  consulari  potestate 
,€t  ex  plehe  crearentur.  Petisse  viros  domi  militiceque 
spectatos :  primis  annis  sugillatos,  repuUos,  risui  Pa- 
tribus  fuisse :  desisse  postremo  prcebere  ad  contumtliam 
cs.  Nec  se  videre,  cur  non  lex  quoque  ahrogetur,  qua 
id  liceat,  quod  numquam  futurum  sit :  minorem  quippe 
ruborem  fore  in  juris  iniqititate,  quam  si  per  indignita- 
tem  ipsorum  prcflerecmtur. 
U.  C.  331.  XXXVI.  Hujus  gencris  orationes,  cum  atlscnsu 
auditse,  incitavere  quosdam  ad  petendum  tribuna- 
tum  militum,  alium  alia  de  coramodis  plebis  latu- 
rum  se  in  magistratu  profitentem.  Agri  publici  di- 
vidcndi  coloniarumijue  deducendarum  ostentatse 
spcs  ;  ct  vcctigali  posscssoribus  agrorum  inposito, 
in  stipendiura  miiitum  crogandi  aris.   Captatum  de- 


LIBER  IV.    CAF.  XXXVII.  305 

indc  tenipus  ab  tribunis  militmn,  quo  per  discessum 

hominuni  ab  urbe,  q\mm  Patres  clanclestina  denun- 

ciatione  revocati  ad  dicm  certam  essent,  senatuscon- 

sultum  fieret,  absentibus  tribunis  plebi:  ut^  quoniam 

Volscos  in  Ilernicorum  agros  pryedatum  exisse  fama 

esset,  ad  rem  inspiciendam  tribuni  militum  proficis- 

cerentur,  consulariaque  comitia  haberentur.     Pro- 

fecti  Ap.  Claudium,  filium  decemviri,  praefectum  ur- 

bis  relinquunt,  inpigrum  juvenem,  et  jara  inde  ab 

incunabulis  iubutum  odio  tribunorum  plebisque  :  tri- 

Jjunis  plebi  nec  cum  absentibus  iis,  qui  senatuscon- 

sultum  fecerant,  nec  cum  Appio^  transacta  re^  quod 

contenderentj  fuit. 

XXXVII.    Creati    consules  sunt  C.  Sempronius  U.  C.  332. 

^tratinus,  Q.  Fabius  Vibulanus.    Pcregrina  res,  sed 

memoria  digna,  traditur  eo  anuo  facta  :  Vulturnum, 

Etruscorum  urbem,  quae  nunc  Capua  est,  ab  Samni- 

tibus  captam  ;    Capuamque  ab  duce  eorum  Capye,  ^apua  oc- 

1/1.  \  •  11    cupata  a 

vel  (quod  propms  vero  est)  a  campestn  agro  adpei-  Samniti- 

latam.    Cepere  autem,  prius  bello  fatigatis  EtrusciS;,  ^"^* 

jn    societatem    urbis    agrorumque    accepti  :    deinde 

festo    die    graves    somno   epulisque  incolas   veteres_ 

novi  coloni  nocturna  caede  adorti.     His  rebus  actis, 

consules  ii,  quos  diximus,  Idibus  Decembribus  ma- 

gisti'atum    occcpere.      Jam    non   solum,  qui    ad    id 

niissi  eraut,  retulerant,  inminere  Volscum  bellum  j 

sed  legati  quoque  ab  Latinis  et  Hernicis  nunciabant, 

Non  ante  umquam  Vokcos  nec  ducihus  legendis,  nec 

exercitui  scribendo,  intentiores  fuisse  :  vulgo  fremere, 

aut  in  perpetuum  arma  bellumque  oblivioui  danda,  ju- 

gianque  accipiendum ;  aut  iis,  cum  quibus  de  imperio 

certetur,  nec  virtute,  nec  patientia,  nec  discipUna  rei  gpu^p^ 

mditaris  cedendum  essc.     Haud  vana  adtulere  :   sed  cum  Vol- 

scis. 


306  T.   LIVII 

u.  C.  332.   nec  perinde  Patres  moti  sunt :    et  C.  Sernpronius. 
A.  C.  420.        .  .      .  .  .  ^ 

cui  ea  provmcia  sorti  evenit^  tamquam  constantis- 

sima  re,  fortuna  fretus,  quod  victoris  populi  adver- 
5US  victos  dux  esset,  omnia  temere  ac  negligenter 
cgit :  adeo  iit  disciplinse  Roman?e  plus  in  Volsco 
excrcitu,  quam  in  Romano,  esset.  Ergo  fortuna,  ut 
saepe  alias,  virtutem  est  secuta.  Primo  proelio, 
quod  ab  Sempronio  incaute  inconsulteque  commis-' 
sum  est,  non  subsidiis  firmata  acie,  non  equite  apte 
locato,  concursum  est :  clamor  indiciura  primum 
fuit,  quo  res  inclinatura  esset :  excitatior  crebrior* 
qne  ab  hoste  sublatus ;  ab  Romanis  dissonus,  inpar, 
segnius  saepe  iteratus,  incerto  clamore  prodidit  pa- 
Premuntur  vorem  animorum.  Eo  ferocior  inlatus  hostis,  xirgere 
Komani.  gcutis,  micare  gladiis  :  altera  ex  parte  nutant  cir* 
cunispectantibus  galeae,  et  incerti  trepidant,  adpli» 
cantque  se  turbae.  Signa  nunc  resistentia  deserun- 
tur  ab  antesignanis,  nunc  inter  suos  manipulos  re- 
cipiuntur :  nondum  fuga  certa,  nondum  victoria 
erat :  tegi  magis  Romanus,  quam  pugnare.  Vol- 
scus  inferre  signa,  urgere  aciem,  plus  caedis  hostium 
Yidere,  quam  fugae. 

XXXVIII.  Jam  omnibus  locis  ceditur  :  ncquid- 

quam  Sempronio  consule  objurgante  atque  hortan- 

te,  nihil  nec  imperium,  nec  majestas  valebat :   data- 

que  mox  terga  hostibus  forent,  ni  Sex.  Tcmpanius, 

decurio   equitum,  labcnte  jam   re,  prapscnti   aninio 

subvenisset :   qui  quum  magna  voce  exclamasset,  ut 

eqzntes,  qui  snlvam  revipuhlicam  veUcnt  esse,  ex  cquis 

Equitcs        clesilirent ;    omnium    turmarum  equitilnis,   velut    ad 

pugnam  re-pQj^gyjjg  imperium  motis,  Nisi  h<ec,   inquit,  armatu 

stituunt.       ■  *^  ,       .  ,     .  •         ^ 

cohors  si.itat  tnpcfum  nostium,  actum  de  impei'io  est. 

Seqnimini  pro  vexillo  cuspidem  mcam :  ostcnditc  Ro' 


LIBER  IV.    CAP.  XXXIX.  ^OJ 

fnanis  VvUdsffue,  ne<iue  erjuiiihrts  voUs  tillos  erjmtes,  U.  C.  3»j. 
nec  pediiibiis  esse  pedites  pares.  Quum  ciamore  com- 
probata  adhortatio  esset,  vadit  alte  cuspidem  ge- 
rens  :  qiiaciimqiie  incedunt,  vi  viam  faciunt :  eo  se 
inferunt  ohjectis  parmis,  ubi  suorum  plnrimum  la- 
borem  vident  :  restituitur  omnibus  locis  pugna,  in 
quse  cos  inpetus  tulit :  nec  dubium  erat,  quin,  si 
tam  pauci  sitnul  obire  omnia  possent^  terga  daturi 
hostes  fuerint. 

XXXIX.  Et  quum  jam  parte  nulla  sustineren- 
tur,  dat  signum  Volscus  imperator,  ut  parmatis, 
ftovae  cohorti  bostium,  locus  detur,  donec  inpetn  in- 
lati  ab  suis  excliidantur.  Quod  ubi  est  factum,  in- 
terclusi  equites  :  nec  peiTumpere  eadem,  qua  trans- 
ierant,  posse ;  ibi  maxime  confertis  hostibus,  qua 
riam  fecerant :  et  consul  Icgionesque  Romauce, 
quum^  quod  tegumen  modo  omnis  exercitus  fuerat, 
nusquam  viderent^,  ne  tot  fortissimos  viros  inter- 
clusos  obprimeret  hostis,  tendunt  in  quemcumque 
casum.  Diversi  Volsci,  hinc  consulem  ac  legiones 
sustinere,  altera  fronte  instare  Tempanio  atque 
equitibus  :  qui  quum  saepe  conati  nequissent  per- 
rumpere  ad  suos,  turaulo  quodam  occupato,  in  or- 
bem  se  tutabantur,  nequaquam  inulti.  Nec  pugnse 
finis  antc  noctcm  fuit :  consul  quoque,  nusquam  re- 
misso  certamine,  dum  quidquam  superfuit  lucis, 
hostem  tenuit :  nox  incertos  diremit  :  tantusque  ab 
inprudentia  eventus  utraque  castra  tenuit  pavor,  ut,  Uterque 
relictis  sauciis  et  magiia  parte  inpedimentorum,  ^.astra  de- 
ambo  pro  victis  exercitus  se  in  montes  proximos  serit. 
reciperent.  Tumulus  tamen  circumsessus  ultra  me- 
diam  noctcm  est  :  quo  quum  circumsedentibus  nun- 
ciatum  esset^  castra  deserta  esse,  yictos  rati  suos. 


3o8  T.  i.ivii 

U.  C.  332.  et  ipsi,  qua  quenique  in  tenebiis  pavor  tolk,  fu";c-. 

A.  C.  420.  ri-.  •  •        •   1-  ,     , 

runt.  lempanius  mctu  insidiarum  suos  aa  lucem 
tenuit  :  digressus  deinde  ipse  cum  paucis  specula- 
tum,  quum  ab  sauciis  hostibus  sciscitando  com- 
perisset,  castra  Volscorum  deserta  esse,  l*tus  ab 
tumulo  suos  devocat,  et  in  castra  Romana  penetrat : 
«bi  quum  vasta  desertaque  omnia,  atque  eamdem, 
quam  apud  hostcs  foeditatem  invenisset,  priusquam 
\'olscos  cognitus  error  reduceret,  quibus  poterat 
sauciis  ductis  secura,  ignarus  quam  regionem  consul 
petisset,  ad  urbem  proximis  itineribus  pergit. 

XL/.  Jam  eo  fama  pugnae  adversae  castrorumque 
desertorum  perlata  erat :  et  ante  omnia  deplorati 
ei'ant  equitcs,  non  privato  magis,  quam  publicQj 
luctu  :  Fabiusque  consul,  terrore  urbi  quo(jue  in- 
jecto,  stationem  ante  portas  agebat  :  quum  cquiteSj 
procul  visi  non  sine  terrore  ab  dubiis,  quinam  es- 
sent,  mox  cogniti,  tantam  ex  metu  laetitiam  fecere, 
ut  clamor  urbem  pervaderet  giatulantium,  salvos 
victoresque  redisse  equites :  ct  ex  moestis  paulo  ante 
domibus,  quae  conclamaverant  suos,  procurreretur 
in  vias  ;  pavidaeque  matres  ac  conjuges,  oblitae.  prae 
gaudio  decoris,  obviam  agniini  obcuirerent,  in  suos 
quaeque,  simul  corpore  atque  animo  vix  prae  gaudio 
compotes,  eftiisae.  Tribunis  plebi,  qui  M.  Postu-' 
mio  et  T.  Quinctio  diem  dixerant,  quod  ad  Veios 
eorum  opera  male  pugnatum  es-set,  occaslo  visa  cst 
per  recens  odium  Sempronii  consulis  renovandu;  iu 
eos  invidi».  Itaque,  advocata  concionc,  quum  pro- 
ditam  Veiis  rcnqjublicam  essc  ab  diuibus,  proditum 
deinde,  quia  illis  inpune  fuerit,  in  \'olscis  ab  con- 
sule  e.xcrcitum,  traditos  ad  caedcm  fortissimos  equi- 
%esj  dcserta  fojde  castraj  vocifcrati  csscntj    C.  Ju- 


LIBER'IV.  CAP.  XLI.  309 

Hus,  unvi3  cx  trlbunis,  Tempanium  eciuitem  vocari  H.C.  3a2. 

^u.^sit  :    corauKjue  eis,  Sexte  Tempani,  ini[uit,  qu(ero 

de  te,  arhitrensne  C.  Sempronium  consulem  aut  in  ^e»i- Tempani- 

pore  pusnam  inisse,  aut  firmasse  subsidiis  aciem,  aut  ^^  mter- 

.,     .  ,■     /■  ,-  ■     c^  ■  ■     ■   ''osat  de 

tillo  boni  consuhsjunctum  ojncio  /  et,  tune  ipse,  victis  Scmuionia 

legionibus  Romanis,  tuo  consiHo  equitem  ad  pedes  de-  ^^^' 

duxe7'is,  restituerisque  pugnam  ?  excluso  deinde  ab  acie 

nostra  tibi  atque  equitibus  num  aut  consul  ipse  subve^^ 

nerit,  aut  miserit  prcesidium  P  postero  denique  die  ec- 

<]uid  prcEsidii  usquam   habueris  ?  an   tu  cohorsque  in 

castra  vestra  virtute  perruperitis  ?   ecquem  in  castris 

coyisulem,   ecquem  exercifum    inveneritis  ?    an  -deserta 

castra,  relictos  saucios  viiUtes  ?   Hcec  pro  virtute  tua 

fideque,  qua  una  hoc  hello  respubUca  stetit,  dicenda 

tibi  sunt  hodie.     Denique,  ubi  C.  Senipronius,  ubi  le- 

giones  nostrcE  sint  ?    desertus  sis,  an  deserueris  consu- 

Um  exercitumque?  victi  denique  simus,  an  vicerimus? 

XLI,    Aflversus    lii«c    Tempanii    oratio    incomta  Respondct 

'fuisse  dicitur ;    ceterum  militaritcr  gravis,  non  suis  Tempanius. 

vana   laudibus,   non  crimine    alieno  laeta :     Quanta 

■prudentia  rei  bcllicce  in  C.  Sempronio  esset,  non  militis 

de  -vnperatore  existimationem  esse,  sed  populi  Romani 

■fuisse,  qmmi  eum  comitiis  consulem  legeret.     Itaque  7ie 

ab  se  imperatoria  consilia,  neu  consulares  artes  exqui- 

rerent,  quce  pensitanda  quoque  magnis  animis  atque  ift- 

geniis  essent ;  sed,  quod  viderit,  referre  posse.     Jidisse 

autem  se  prius,  quam  ab  acie  intercluderetur,  consulem 

'in  prima   acie  pugnantem,  adhortantem,  inter  signa 

Romana  telaque  hostium  versantem :  postea  se,  ab  con- 

■  spectu  suorum  ahlatum,  ex  strepitu  tamen  et  clamore 

^sensisse,  usque  ad  noctem  extractum  certamen  :  nec  ad 

'tumidum,  quem  ipse  tenuerat,  prce  multitudine  hostium 

■credere  perrumpi  potuisse.     Exercitus  ubi  esset,  se  ne^ 


510  T.  Livri 

U.  C.  332.  scire:  arbitrari,  velut  ipse  in  re  trepida  hci  pr<ssidho  ^e 
suosque  sit  tutatus,  sic  cmsuleni  servnndi  exercitut 
caussa  loca  tutiora  msiris  ccpissc.  Nec  Volscorum 
meliores  res  esse  credere,  quam  populi  Romani.  For- 
tunam  noctcmque  omnia  erroris  mutui  inplesse :  pre- 
cantenique  deinde,  ne  se  fessum  labore  ac  vulnerir 
bus  tenerent,  cuni  ingenti  laude,  non  virtutis  magis, 
qnam  moderationis,  dimissum.  Quum  h;ec  ageren* 
tur,  jam  consul  via  Lavicana  ad  fanum  Quietis  erat: 
co  missa  plaustra  jumentaque  alia  ab  urbe  exerci- 
tum,  adfectum  proelio  ac  via  nocturna,  exceperc. 
Paullo  post  in  urbem  est  ingressus  consul,  non  ab  se 
magis  enixe  amovens  culpam,  quam  Tompanium  me- 
ritis  laudibus  ferens.  Mcestse  civitati  ab  re  male  gcs- 
ta  et  iratae  ducibus  M.  Postumius  rei.s  objectus,  qui 
tribunus  militum  pro  consule  ad  Veios  fuerat,  decem 
millibus  aeris  gravis  damnatur,  T.  Quinctium  col- 
legam  cjus,  quia  ct  in  Volscis  consul  auspicio  dicta- 
toris  Postumii  Tuberti,  et  ad  Fidenas  legatus  dic- 
tatoris  alterius  Mam.  iE.milii,  res  prosperc  gesserat, 
totam  culpam  ejus  temporis  in  prasdamnatum  colle- 
gam  transferentem,  omnes  tribus  absolverunt :  pro- 
fuisse  ei  Cincinnati  patris  memoria  dicitur,  venera- 
bilis  viri,  et  exactae  jam  aetatis  Capitolinus  Quinc- 
tius,  suppliciter  orans,  ne  se,  brevi  reliquo  vitae  spa- 
tjo,  tam  tristem  nuncium  ferre  ad  Cincinnatum  pa- 
terentur, 

XLII.  Plebs  tribunos  plebi  absentes,  Sex.  Tem- 
panium,  A.  Sellium,  Sex.  Antistium,  ct  Sp.  lciliunj, 
fecitj  quos  et  pro  centurionibus  sibi  prasfccerant, 
Tempanio  auctore,  cquitcs.  Senatus,  quum  odio 
.Sempronii  consulare  nomen  obfenderet,  tribuno* 
wilitum  consulari   potcstate  crcuri  jussit:    crcati 


LIUER  IV.    CAP.  XMII.  3II 

sunt  L.  Manllus  Capitolinus,  Q.  Antonius  Mjrenda,  u.C.  333. 
L.  Papirius  Mugillanus.     Principio  statini  anni  L.-^^-^-^^s* 
Hortcnsius    tiibunus   plcbis   C.  Sempronio-  consuli 
anni  prioris  diem  dixit :    quem  quum  quatuor  col-  Sempronlus 
legae,  inspectante  populo  Romano,  orarent,  ne  im-  ^u^^iV^^'"^ . 
pcratorem  suum  innoxium,  in  quo  niliil  praeter  for-sio. 
tunam  reprehendi  posset,  vexaret :   aegre  Hortensius 
pati,  tentationem   eam   credens   esse  perseverantiae 
8ua2 ;    nec    precibus    tribunorum,    quas    in    speciem 
modo  jactentur,  sed  auxilio  confidere  reum  :    itaque 
modo  ad  eum  conversus,  Ubi  illi  patiicii  spiriius,  ubi 
subnisiis  et  fidens  innocenticB  animus  esset?  qujerebat : 
fuh  trihumcia  umhra  consularcm  virum  deUtuisse :   mo- 
do  ad  collegas,  Fos  autem,  si  reum  perago,  qidd  acturi 
esfis  ?  an  crepturi  jus  populo,  et  eversiiri  trihuniciatn 
potestatem?  Quum  illi,  et  de  Sempronio  et  de  omnibus 
summam  populi  Romani  potestatem  esse,  dicerent,  nec 
ge  judicium  populi  tollere  aut  velle,  aut  posse:  sed,  si 
preces  suce  pro  imperatore,  qui  sibi  parentis  esset  loco, 
ixon  valuissent,  se  vestem  cum  co  mutaturos:  tum  Hor- 
tensius,  Non  videbit,  inquit,  plebs  Romana  sordidatosBonatMt 
tribunos  suos.    C.  Sempronium  nihil  moror,  quando  ^'ocE.'^^'  "^. 
estinimperio  consecutus,  ut  tam  carus  esset  militibus. 
Kec  pietas  quatuor  tribunorum,  quam  Hortensii  tam 
placabile  ad  justas  preces   ingenium,  pariter  plebi 
Patribusque  gratior  fuit.     Non  diutius  fortuna  M" 
quis  indulsit,  qui    ambiguam  victoriam  Volscorum 
pro  sua  ampjexi  fuerant, 

%IA\1.  Proximo    anno   N.  Fabio  Vibulano,   T.  U.C.  384. 
Quinctio,    Capitolini   filio,    Capitolino    consulibusj^" ''' *^*' 
ductu  Fabiij  cui  sorte  ea  pi'onucia  evenerat,  nibil 
dignum  memoratu  actum  ;  quum  trepidam  tantum 
ostendissent  aciem  iEqui,  turpi  fuga   funduntur. 


$12  T.  LIVII 

y^.C.  -3-34.  haud  magno  consulis  decore  :   itaque  triRmpini'»  nc- 

'gatur.     Ceteruin   ob   Sempronlana;    cladis    levatara 

ignominiam,  ut   ovans  urbem   intraret,  concessum 

est.     Quemadinodum  bellum  minore,  quam  timue- 

rant,   dimicatione    erat  pcrfectum,   sic   in   urbe   ex 

tranquillo  necopinata  moles  discordiarnm  inter  ple- 

bem    ac    Patres    exorta   est,   coepta    ab    duplicando 

qujEStorum  namero  :    quam  rcm,   (ut,  prieter  duos 

Duplicatus  urbanos    quaestorcs,   duo    consulibus   ad   ministeria 

qua?storum  ]jf.\\\  praesto  essent)  a  consulibus  relatam,  qnum  et 
numerus.  ^  '  . 

Patres  summa  ope  adprobasscnt,  consulibus  tribuni 

plebis  certamen  intulerunt,  ut  pars  quaestorum  (nara 

ad  id  tempus  patricii  creati  erant)   ex  plebe  fieret, 

Adversus  quara  actionem  primo  et  consules  et  Pa- 

trcs  summa  opc  adnisi  sunt :   conccdendo  deinde,  nt, 

quemadmodum  in  tribunis  consulari  potestate  crc- 

andis  usi  sunt,  ad;i'que  in  qua^storibus  liberum  essct 

arbitrium    pc^puli,  quuni  parimi   proficercnt,  totam 

rcm  de  augendo  qua;storum  numero  omittunt.     Ex- 

cipiunt  omissam  tribuni,  aliaque  subinde,  inter  quas 

et  agrariae  legis,  seditiosvE  actiones  exsistunt:  prop- 

ter  quos  motus  quum  senatus  consulcs,  quam  tri- 

bunos,  creari  mallet,  neque  posset  per  intcrcessiones 

tribunicias    senatusconsultum    fieri ;    respublica    a 

consulibus   ad  interregnum,  neque   id  ipsum   (nam 

coire  patricios  tribuni  pTohibebant)  sine  certamintf 

ingenti,  redit.     Quum  pars  major  insequentis  anni 

per  novos  tribunos  plebi  et  aliquot  interreges  certa- 

minibus  extracta  essct,  modo  prohibentibus  tribnnis 

patricios  coire  ad  prodendum  intcrregem,  modo  in- 

terrcgem  interpellantibus,  ne  senatusconsultum  de 

comitiis  consularibus  faccret ;  postremo  L.  Papirius 

Mugillanus,  proditus  interrex,  castigando  nunc  Pa- 


LIBER  IV.    CAP.  XLIV.  3,13 

tres,  nunc  tribunos  plebi,  desertam  omissamque  ab  hto- 
mbiibus  rempublicam,  Deorum  providentia  curaque  ex~ 
ceptam,  memorabat,  Jeientibus  induciis  et  cunctationa 
JEquorum  stare.     Unde  si  quid  increpet  terroris,  si)ie 
pntricio  magistratu  placere  rempubllcam  obprimi  ?  non 
exercitum,  non  ducem  scribendo  exercitui  esse?  an  bello 
intestino  bellum  extemum  propulsaturos  ?    Quce  si  in 
unum  conveniant,  vix  Deorum  opibus,  quin  obruatur 
Romana   res,  resisti  posse :    quin  illi,  remittendo  de 
summa  quisque  juris,  mediis  copularent  concordiam : 
Patres,  patiendo  tribunos  militum  pro  consulibus  jieri :  Quaestura 
tribuni  plebis,  non  intercedendo,  quo  minus   q^utuor^^^^i^^  ^^ 
qtKEstores  promiscue  de  plebe  ac  Patribus  libero  suffra-  Patribus. 
gio  populi  Jierent. 

XLIV.  Tribunicia  primum  comitia  sunt  habita  :  U.  C.  336. 
creati  tribuni  consulari  potestate  omnes  patricii,  X<.  A.  C.  417. 
Quinctius  Cincinnatus  tertium,  L.  Furius  Medulli- 
nus  iterum,  M,  Manlius,  A.  Sempronius  Ati-atinus, 
Hoc  tribuno  comitia  quaestorum  habente,  petenti-  Qucestores 
busque  inter  aliquot  plebeios  filio  Antistii  ti-ibuni  P^"""^"  oni-" 
plebis    et  fratre  alterius  tribuni  plebis   Sex,  Pom- 
pilii,    nec    potestas,  nec    suffragatio  horum   vahiit, 
quin,    quorum   patres    avosque    consules    viderant, 
eos  nobihtate  praeferrent.      Fui-ere   omnes   tribuni 
plebis,    ante    omnes    Pompihus    Antistiusque,    re- 
pulsa  suorum  accensi,   Quidnam  id   rei  esset?  non 
suis  beneficiis,  non  Patrum  injuriis,  non  denique  usur- 
pandi  libidine,  quum  Llceat,  quod  ante  non  licuerit,  si 
non  tribunum  militarem,  ne  qucestorem  quidem  quem- 
quam  ex  plebe  factum :  non  valuisse  patris  pro  filio, 
fratris  pro  fratre  preces,  tribunorum  plebis,  potestatis 
sacrosanctce,  ad  auxilium  libertatis  creafce.     Fraudem 
profecto  in  re  esse,  et  A.  Sempronium  comitiis  plus  ar- 
VoL.  l.  P 


SH 


T.  LIVII 


tis  adhbuisse,  quam  fidei.     Ejus  injuria  queri  suos  hd- 

nore  dejectos.     Itaqiie  quurn  in  ipsum,  et  innocentia 

tutum  et  magistratu,  in  quo  tunc  erat,  inpetus  fieri 

C.  Scmpro-jion  posset,  flexere  iras  in  C.  Sempronium,  patrue- 

satus  et       ^^°*  Atratini :    eique   ob    ignominiam  Volsci    belli, 

damnatus.   adjutore  coUega  M.  Canuleio,  diem  dixere.     Sub- 

inde  ab  iisdem  tribunis  mentio  in  senatu  de  agi"is 

dividendis  inlata  est,   (cui  actioni  semper  acerrime 

C.  Sempronius   restiterat)  ratis,  id  quod  erat,  aut 

deposita  caussa  leviorera  futurum  apud  Patres  reum, 

aut  perseverautem  sub  judicii  tempus  plebem  obfen- 

surum.     Adversae  invidije  objici  maluit,  et  snae  no- 

cere  caussae,  quam  publicse  deesse ;  stetitque  in  ea- 

dem  sententia,  A^ie  qua  largitio,  cessura  in  trium  gra- 

tiam  tribu7iorum,  fieret :  nec  tum  agrum  plehi,  sed  sihi 

invidiam,  quanri.  Se  quoque  subiturum  eam  tempestatem 

forti  animo:  7vec  senatui  tanti  se  civem,  aut  quemquam 

alium  dehere  esse,  ut  in  parcendo  iini  malum  puhlieum 

fiat.      Nihilo    demissiore   animo,    quum    dies  venit, 

caussa  ipse  pro  se  dicta,  nequidquam  omnia  expertis 

Patribus,  ut  mitigarent  plebem,  quindecim  millibus 

Vcstalis       «ris     damnatur.      Eodem     anno     Postumia,    virgo 

suspecta  o°Vestalis,  dc  incestu  caussam  dixit,  crimine  innoxia: 

cultum  a- 

moeniarem.  ob  suspicionem  proptcr  cultum  amceniorem  ingeni- 

ximque   liberius,   qiram  virgincm   dccet,  parum  ab- 

horrcns  famam.    Ampliatam,  deinde  absolutam,  pro 

collegii  sententia  pontifex  maximus  abstinere  jocis, 

colique  sancte  potius,   quam  scite,  jussit.     Eodem 

anno  a  Campanis  Cumae,  quam  Graeci  tum  urbem 

tenebant,  capiuntur.     Insequens  annus  tribunos  mi- 

U.  C.  336.  litum  consulari  potestate  babuit,  Agrippam  Meneni- 

A.  C.  416.  ^^  Lanatum,  P.  Lucretium  Tricipitinum,  Sp.  Nau- 

tium  Rutilum. 


LIBER  IT.    CAP.  XLV.  $1$ 

XLV.  Annus,  felicitate  populi  Romani,  periculo 

potius  insrenti,  quam  clade,  insignis.     Servitia,  ur- Servorum 
'^  °  ^  ,.  .,         t     .  .  ^    conjuratio. 

bem  ut  incenderent  distantibus  iocis,  conjuraruntj 

populoque  ad  opem  passim  ferendam  tectis  intento, 

ut  arcem  Capitoliumque  armati  occuparent.     Aver- 

tit   nefanda   consilia   Jupiter :    indicioque    duorum 

comprebensi  sontes  pcenas  dederunt.     Indicibus  de- 

na  millia  gravis  aeris,  quze  tum  divitiae  habebantur, 

ex  aerario  numerata,  et  libertas  praemium  fuit.    Bel- 

lum   ind«   ab  _^qurs  reparari  coeptum :    et,   novos 

hostes  Liavicanos   consilia  cum  veteribus  jungere, 

haud  incertis  auctoribus  Romam  est  adlatum.  ^quo- 

rtim  jam  velut  anniversariis  armis  adsuerat  civitas. 

Lavicos  legati  missi  quum  responsa  inde  re:julissent 

dubia,  quibus,  nec  tum  bellum  parari,  nec  diutur- 

nam  pacem  fore,  adpareret :   Tusculanis  negotium 

datum,  adverterent  animos,  ne  quid  novi  tumidtus  £a- 

vicis  oriretur.     Ad  insequentis  anni  tribunos  militum 

consulari  potestate,  inito  magistratu,  legati  ab  Tus-  U,  C.  337. 

culo  venerunt,  L.  Sergium  Fidenatem,  M.  Papirium'^'  ^'  *'^' 

Mugillanumj  C.  Sei-vilium,  Prisci  filium,  quo  dicta- 

tore   Fidenae   captae   fuerant.      Nunciabant   legati, 

Lavicanos  arma  cepisse,  et  cum  jEquorum  exercitu  Bellum  • 

depopulatos    agrum  Tusculanum  castra  in  Algido  '^""?  ^^ 

posTusse.     Tum  Lavicanis  bellum  indictum  :  facto*  .^Equii. 

que  senatusconsulto,  ut  duo  ex  tribunis  ad  bellum 

pronciscerentur,  unus  res  Romae  curaret,  ceitamen 

subito  inter  tribunos  exortum  :  se  quisque  belli  du- 

cem  potiorem  ferre,  curam  urbis,  ut  ingratam  igno- 

bilemque,  adspernari.     Quum  parnm  decorum  inter 

collegas   certamen   mirabundi    Patres  conspicerent, 

Q.  Servilius,  Quando  nec  ordinis  hujus  ulkt,  inquit,  Discordia 

nec  reipublic<E  est  verecundia,  patria  majestas  altercor-  ^*  "^'^' 

P2 


3l6  T.  LlVIt 

U.C.  «37.  fionm  istdm  dirimet  ,■  Jilius  meus  extra  soriem  urhi 
'preeerit.     BeUum  iitinam,  qui  adpetunt,  considcratius 
concordiusque,  quam  cupiunt,  gerant. 

XLVI.  Delectum  haberi  non  ex  toto  passim  po- 
pulo  placuit :  decem  tribus  soite  ductse  sunt ;  ex 
his  scriptos  jnniores  duo  tribuni  ad  bellum  duxere. 
Coepta  inter  eos  ili  urbe  certamina  cupiditate  eadem 
imperii  multo  inpensins  in  castris  accendi :  nihil 
sentire  idera,  pro  sententia  pugnarc :  sua  consilia 
Velle,  sua  imperia  sola  rata  csse  :  contcmnere  in  vi- 
cem,  et  contemni  :  donec,  castigantibus  legatis, 
tandem  ita  comparatum  est,  ut  alternis  diebus  sum- 
mam  imperii  haberent.  Quje  qu»im  adlata  Romam 
cssent,  dicitur  Q.  Servihus,  aetate  et  usu  doctus, 
precatus  ab  Diis  inmortaHbus,  ne  discordia  tribu- 
Tiorum  damnosior  relpublicae  esset,  quam  ad  Veios 
fuisset  :  et,  velut  haud  dubia  clade  inminente,  in- 
stitisse  filio,  nt  milites  scriberet,  et  arma  pararet. 
Nec  falsus  vates  fuit :  nam  ductu  L.  Sergii,  cujus 
dies  imperii  erat,  loco  iniquo  sub  hostium  castris, 
qunm,  quia  simuiato  metu  receperat  se  hostis  ad 
vallum,  spes  vana  expugnandi  castra  eo  traxisset, 
Proeliovin-  repentino  inpetu  jEquorum  per  snpinam  vallem  fusi 
«untur.  sunt,  multique  in  ruina  majore  quam  fuga  obpressi 
obtruncatique :  castraque,  eo  die  «egre  retenta,  po- 
stero  die,  circumfusis  jam  magna  ex  parte  hostibus, 
per  aversam  poi-tam  fuga  turpi  deseruntur:  duces 
legatique,  et  quod  circa  signa  i'oboris  de  exercitu 
fuit,  Tuscul»m  petiere.  Palati  alii  per  agros  passim 
•  multis  itineribus,  majoris,  quara  accepta  erat,  cladis 

mmcii  Romam  contenderunt.  Minus  trepidationis 
fuit,  quod  eventus  timori  hominum  congruens  fue- 
rat ;  et  quod  subsidia,  quae  respicertfnt  in  re  trepida. 


LIBER  IV.    CAP.  XLVII.  317 

praeparata  trant  ab  tribuno  militum  :  jussuqueU.C.  337. 
ejusdem,  per  minores  magistratus  sedato  in  urbe 
tumultu,  speculatores  propere  missi  nunciavere, 
Tusculi  duces  cxercitumque  esse  5  hostem  castra  lo- 
co  non  movisse  :  et,  quod  plurimum  animorum  fe- 
cit,  dictator  ex  senatusconsulto  dictus  Q.  Servilius  Q.  Servilius 
Priscus  ;  vir,  cujus  providentiam  in  republica  quum  ^*^  ' 
multis  aliis  tompestatibus  ante  experta  civitas  erat, 
tum  eventu  ejus  beili,  quod  uni  certamen  ti'ibunorum 
suspectum  ante  rem  male  gestam  fuerat ;  magistro 
equitum  cveato,  a  quo  ipse  tribuno  militum  dictator 
erat  dictus,  filio  suo,  ut  tradidere  quidam,  (nam  alii 
Ahalam  Servilium  magistrum  equitum  eo  anno  fu- 
isse  scribunt)  novo  exercitu  profectus  ad  bellum, 
adcitis  qui  Tusculi  erant,  duo  millia  passumn  ab 
hoste  locum  castris  cepit. 

XLVII.  Transierat  ex  re  bene  gesta  superbia  ne- 
gligentiaque  ad  ^quos,  quoe  in  Romanis  ducibus 
fuerat :  itaque  primo  statim  proelio  quum  dictator  Vincit 
cquitatu  inmisso  antesignanos  hostium  turbasset,  °^  ^^' 
legionum  inde  signa  iiiferri  prope)"e  jussit,  siguife- 
rumque  ex  suis  unum  cunctantem  occidit.  Tantus 
ardor  ad  dimicandum  fuit,  ut  inpetum  JEjqui  non 
tulerint  :  victique  acie  quuni  fuga  eftusa  petissent 
castra,  brevior  tempore  et  certamine  minor  castro- 
rum  obpugnatio  fuit,  quam  proelium  fuerat.  Captis 
direptisque  castris,  quum  praedam  dictator  militi 
concessisset,  secuti(iue  fugientem  ex  castris  hostem 
equites  renunciassent,  omnes  Lavicanos  victos,  mag- 
nam  partem  ^quorum  Lavicos  confugisse  ;  postero 
die  ad  Lavicos  ductus  exercitus  :  oppidumque,  co- 
rona  circumdatnm,  scalis  captum  ac  direptum  est. 
Dictator,  exercitu  victore  Romam  reducto,  die  oc- 
P3 


3i8 


T.  LIVII 


U.C.  338. 
A.  C.  414. 


U.  C.  339. 
A.  C.  413. 

Discordia 
cx  agrariis 


Appii  con- 
silium  de 
parandis 
intercesso- 
ribus. 


tavo,  quam  creatus  erat,  magistratu  se  abdicavit ;   et 

opportune    senatus,    priusquam    ab    tribunis    plebi 

agrariae  seditiones,  mentione  inlata  de  agro  Lavi- 

cano  dividendo,  fierent,  censuit  frequens,  coloniam 

Lavicos  deducendam  :  coloni  ab  urbe  mille  et  quin- 

genti  missi  bina  jugera  acceperunt.     Captis  Lavicis, 

ac  deinde  tribunis  militum  consulari  potestate,  A- 

grippa  Menenio  Lanato,  et  L.  Servilio  Structo,  et 

P.  Lucretio  Tricipitino,  iterum  omnibus  his,  et  Sp. 

Rutilio  Crasso,  et  insequente  anno  A.  Sempronio 

Atratino  tertium,  et  duobus  iterum  M.  Papirio  Mu- 

gillano,  et  Sp.  Nautio  Rutilo,  biennium  tranquillae 

externae  res,  discordia  domi  ex  agrariis  legibusfuit.. 

XLVIIL  Turbatores  vulgi  erant  Spurii  Maecilius 

quartum  et  Metilius  tertium  tribuni  plebis,  ambo 

absentes  creati :  et  quum  rogationem  promulgassent,. 

ut  ager  ex  hostibus  captus  viritim  divideretur,  mag- 

naeque   partis   nobilium  eo  plebiscito  publicaientur 

fortunae;  (nec  enim  ferme  quidquam  agri,  ut  in  urbe 

alieno   solo  posita,  noii   armis  partura  eratj    nec, 

quod  venisset  adsignatumve  publice  esset,  praeter- 

quam  plebs  habebat)  atrox  plebi  Patribusque  pro- 

positum  videbatur  certamen  ;    nec  tribuni  militum, 

nunc  in  senatu,  nunc  in  conciliis  privatis  principum 

cogendis,    viam    consilii    inveniebant ;     quum    Ap. 

Claudius,  nepos  ejus,  qui  decemvir  legibus  scriben- 

dis  fuerat,  minimus  natu  ex  Patrum  concilio,  dicitur 

dixisse,  letus  se  ac  familiare  consilium  domo  adfcrre : 

proavum  enim  suum  Ap.  Claudium  ostendisse  Patribus 

viam  unam  dissolvendce  tribunicice  potestatis  per  colle- 

garum  intercessionem.     Facile  homines  novos  auctori- 

tate  principum  de  sententia  deduci,  si  temporum  inter- 

dum  potius,  quam  majestatis,  memor  adhibcatur  oratio. 


LIBER  IV.    CAP.  XLVIII.  319 

Pro  fortuna  illis  anmos  esse:  ubi  videant,  collegas  prin-  U-  C.  33V. 
.  ,        .         ,.  ,    ,  ,  A.  C.  413. 

cipes  agendcE  rei  gratiam  omnem  ad  plebem  praocciipasse, 

nec  locum  inea  relictum  sibii  haud  gravate  adclmaturos 

se  ad  caussaw  senatus,  per  quam  universo  ordini  cum 

prioribiis  se  Patrum  concilient.     Adprobantibus  cunc- 

tis,  et  ante  omnes  Q.  Servilio  Prisco,  quod  non  de- 

generasset  ab  stirpe  Claudia,  conlaudante  juvenem, 

negotium  datur,  ut,  quos  quisque  posset  ex  collegio 

tribunorum,  ad  intercessionem  perlicerent.     Misso 

senatu,  prensantur  ab  principibus  tribuni :   suaden- 

do,  monendo,  pollicendoque  gratum  id  singulis  pri- 

vatim,  gratum  uaiverso  senatui  fore,  sex  ad  interces- 

sionem  comparavere.   Posteroque  die  quum  ex  com- 

posito  relatiim  ad  senatum  esset  de  seditione,  quam 

Maecilius    Metiliusque    largitioue    pessimi     exempli 

concirent ;   eee  orationes  a  primoribus  Patrum  ha- 

bitae  suut,  ut  pro  se  quisque  jam  nec  consilium  sibi 

subpetere  diceret,  nec  se  ullam  opem  cernere  aliam 

usqiiam,  pr*terquam  in  tribunicio  auxilio  :   in  ejus 

potestatis  fidem  circumventam    rempublicam,  tam- 

quam  privatum  inopem,  confugere.     Praeclarum  ip» 

sis  potestatique  esse,  non  ad  vexandum  senatum  dis- 

cordiamque    ordinum  movendam  plus  in  tribunatu 

virium  esse,  quam  ad  resistendum  inprobis  coUegis. 

Fremitus  deinde   universi   senatus    ortus,   quum   cx 

omnibus  partibus  curiae  tribuni  adpellarentur  :   tum, 

silentio  facto,  ii,  qui  praeparati  erant  gratia  princi- 

pum,  quam  rogationem  a  collegis  promulgatam  se- 

natus  censeat  dissolvendae  reipublicae  esse,  ei  se  in- 

tercessuros    ostenduut.     Gratiae    intercessoribus   ab 

senatu  actae.   Latores  rogationis,  concione  advocata, 

proditores  plebis  commodoruoi  ac  seryos  consula- 

P4 


320  T.  LIVII 

riuto  adpellantes,  aliaque  truci  oratione  in  collegas 

invecti,  actionem  deposuere. 

U.  C.  340.      XLIX.  Duo  adsidua  bcUa  insequens  annus  ba- 
A.  C.  412.  ^ 

bltisset,  quo  P.  Cornelius  Cossus,  C.  Valerius  Po- 

titus,  Q.  Quinctius  Cincinnatus,  N.  Fabius  Vibula- 

nus,  tribuni  militum  consulari  potestate  fuerunt;  ni 

Veierns  bellum  religio  principum  distulisset,  quorum 

agros  Tiberis,  super    ripas   effusus,  maxime   ruinis 

yillarura  vastavit.     Simul  .^quos  triennio  ante  ac- 

cepta  clades  prohibuit  Bolanis,  suae  gentis  populo, 

praesidium  ferre,      Excursiones    inde    in    confinem 

agrum   Lavicanum   factae    erant,   novisque    colonis 

bellum   inlatum :    quam  noxara  quum  se  consensu 

omnium  ^Equorum  defensuros  sperassent,  deserti  ab 

suis,  ne  meraorabili  quidem  bello,  per  obsidionem 

levemque  unara  pugnam  et  oppidum  et  fines  araisere. 

Tentatura  ab  L.  Sextio  tribuno  plebis,  ut  rogatio- 

nem  ferret,  qua  Bolas  quoque,  sicut  Lavicos,  coloni 

mitterentur,    per    intercessionem    collegarum,    qui 

nuUura  plebiscitura,  nisi  ex  auctoritate  senatus,  pas- 

suros  se  perferri  ostenderunt,  discussum  est.     Bolis 

insequente  anno  receptis,  .^qui,  coloniaque  eo  de- 

ducta,  novis  viribus  oppidum  tirraarunt,  tribunis  mi- 

U.  C.S''!.   litum  Romae  consulari  potestate  Cn.  Cornelio  Cos- 

^•^•^^^'   so,  L.  Valerio  Potito,  Q.  Fabio  Vibulano  iterimi, 

M.   Postumio   Regillensi.      Huic   liellum    adversus 

^Equos  permissum  est,  pravae  mentis  homini ;   quam 

tamen  victoria  magis,  quam  bellura,  ostendit,    Nara, 

exercitu  inpigre  scripto  ductoque  ad  Bolas,  quum 

levibus  proeliis  ^iitpionmi  animos  frcgisset,  postre- 

mo  in  oppidum  inrupit :   deinde  ab  hostibus  in  cives 

certamen  vertit :    et,    quum    inter    obpugnationem 


LIBER   IV.    CAP.  XLIX.  ^21 

prasdam  militis  fore  edixisset,  capto  oppitlo,  fidem  U.  C  341. 

mutavit.    Eam,  magis  adducor,  ut  credam  irae  caus- 

sam  exercitui  fuisse,  quam  quod  in   urbe  nuper  di- 

repta  coloniaque  uova  minus  praedicatione  tribuni 

praedae  fuerit.     Auxit  eam    iram,  postquam,  ab  col- 

lcgis    arcessitus,   propter  seditiones    tribunicias    ia 

iu'bem  revertit,  audita  vox  ejus  in  concione  stolida 

ac  prope  vecprs  ;   qua  Sextio  tribuno  plebis,  legem  M.  Postu- 

agrariam  ferenti,  siniul,  Bolas  quoque  ut  mitteren-  "^'j- 1°^, 

tur  coloni,  laturum  se  dicenti,  dignos  enim  esse  qui  vecors. 

armis  cepissent,  eorum  mbem  agrumque  Bolanum 

esse;    Mulum  quidem   militibus  meis,  inquit,  nisi  qid- 

everint :  quod  audituni  non  concionem  magis,  quam 

niox  Patres,  obfendit  :   et  tribunus  plebis,  vir  acer 

nec  infacundus,  nactus  inrer  adversarios  superbum 

ingenium  inmodicamque  linguam,   quam  irritando 

agitandoque  in  eas  inpelleret  voces,  quae  invidiaej 

non  ipsi  tantum,  sed  caussee  atque  universo  ordini, 

essent,   neminem  ex  collegio   tribunorura   mUitum 

saepius,  quam  Ppstumium,  in  disceptationem  trahe- 

bat.     Tum  vero  secimdum  tam  saevum  atque  inhu- 

manum  dictum,  Auditis,  inquit,  Quirites,  sicvt  sertisSextius  tn 

malum  minantem  militihus'?  tamen  hcec  bellua  disniorV' ^^,^.^^ 

°         mvehitur, 
vobis  tanto  honore  videbitur,  quam  qui  vos,  urbe  agris- 

que  donatos,  in  colonias  mittunt :  qui  sedem  senectuti 

vestrce  prospiciunt  i  qui  pro  i^estris  connnodis  adversus 

tam  crudeles  superbpsque  adversarios  depugnant.     In- 

cipite  deinde  mirari,  cur  pauci  jam  vestram  suscipiant 

canssam :  quid  iit  a  vobis  sperent  P  an  honores,  quos 

adversariis  vestris  potius,  quam  populi  Ramani  propu- 

gnatorihus,  datis  ?     higemuistis  modo,.  voce  hujus  au- 

dita :  quid  id  refert  ?   Jam,  si  suffragium  detur,  hunc, 

P5 


322  T.  Livir 

qui  malttm  vobi»  minatur,  iis,  qiii  agros  sedesque  ac 
fortunas  stabilire  volunt,  jrrceferetis. 

L.  Perlata  hsec  vox  Postumii  ad  milites  multo  irr 
castris  majorem  indignationera  movit.     Prcedcene  in- 
terceptorem  fraudatoremque  etiam  malum  mitiari  militi- 
bus  ?   Itaque  quum  fremitus  aperte  esset,  et  quaestor 
P.  Sestius  eadem  violentia  coerceri  putaret  seditio- 
nem  posse,  qua  mota  erat;   misso  ad  vociferantem- 
quemdam  militem  lictore,  quum  inde  clamor  et  jur- 
gium  oriretur,  saxo  ictus  turba  excedit ;   insuper  in- 
crepante,  qui  vulneraverat,  habere  qiHEStorem,  qund 
impcrator  esset  militibus  minatus.    Ad  hunc  tumultum 
adcitus    Postumius    asperiora   omnia   fecit   acerbis 
quaestionibus,  crudelibus  suppliciis :  postremo  quum 
•raodum  irae  nuUum  faceret,   ad  vociferationem  eo- 
rum,  quos  necari  sub  crate  jusserat,  concursu  facto, 
ipse   ad  interpellantes   pcenam   vecors   de  tribunali 
decurrit,     Ibi    quum    submoventes    passim    lictores 
centurionesque  vexarent  tarbam,  eo  indignatio  cru- 
Ab  exercitu  pit,  ut  tribunus  militum  ab  exercitu  suo  lapidibus 
o^rui'tuT      cooperiretiir.    Quod  tam  atrox  facinus  pos^tquam  est 
Posturaius.  Romam  nunciatum,  tribunis  militum  de  morte  col- 
legae  per  senatum  quaestiones  decernentibus,  tribimi 
plebis  intercedebant :  sed  ea  contentio  ex  certamine 
alio  pendebatj  quod  cura  incesserat  Patres,  ne  metu 
quaestionum  plebs  iraque  tribunos  militum  ex  plebe 
crearet:  tendebantcpie  summa  ope>  ut  consules  crea- 
Tentur.     Qiuim  senatusconsultum  fiert  tribuni  plcbis 
non  paterentur,  iidem  intercederent  consularibus  co- 
mitiis,  res  ad  interregnum  rediit :  victoria   deinde 
penes  Patres  fnit. 

LI.  Q.  Fabio  Vibulano  interrcge  comitia  habente,. 


LIBER   ir.    CAP.   LII.  $2^ 

consules  creati  sunt  A.  Cornelius  Cossus,  L.  Furius  U,  C.  342. 
MeduUinus.  His  consulibus  principio  anni  senatus- 
consultuni  factum  est,  ut  de  quaestione  Postumianae 
caedis  tribuui  primo  quoque  terapore  ad  plebem  fer- 
rent ;  plebesque  praeficeret  quaestioni,  quem  vellet, 
A  plebe  cousensu  populi  consulibus  negotium  man- 
datur :  qui,  sunima  moderatione  ac  lenitate  per 
paucorum  supplicium,  quos  sibimet  ipsos  couscisse  Quaestio  de 
mortem  satis  creditum  est,  transacta  re,  nequivere  °  j^"^" 
tamen  consequi,  ut  non  aegerrime  id  plebs  ferret : 
jacere  tamdiu  irritas  sanctiones,  qu(V  de  suvi  commodis 
ferrentur :  quum  interim  de  sunguine  et  supplicio  siio 
latam  legem  confestim  exercei-iy.  et  tantam  vim  hahere. 
Aptissimum  tenipus  erat,  A'indicatis  seditionibus, 
delenimentum  auimis  Bolani  agri  divisionem  objici: 
quo  facto  minuissent  desiderium  agrarise  legis,  quae 
possesso  per  injuriam  agro  publico  Patres  pellebat. 
Tunc  haec  ipsa  indignitas  angebat  animos,  non  in 
retinendis  modo  publicis  agris,  quos  vi  teneret,  per- 
tinacem  nobilitatem  esse  3  sed  ne  vacuum  quidem 
agrum,  nuper  ex  hostibus  captiun,  plebi  dividere  ^ 
mox  paucis,  ut  cetera,  futurum  praedcE.  Eodem  aniio 
adversus  Volscos,  populantes  Hernicormn  fines,  le- 
giones  ductae  a  Furio  consule,  quum  hostem  ibi  non 
invenissent,  Fereutinum,  quo  magna  multitudo  Vol-. 
scorum  se  contulerat,  cepere.  iVIinus  praedae,  quam 
speraverant,  fuit  :•  quod  Volsci,  postquam  spes  tu- 
endi  exigua  erat,  sublatis  rebus,  nocte  oppidum  re- 
liquerunt :  postero  die  prope  deserlimi  capitur,  Herr 
nicis  ipse  ager  dono-  datus, 

LII.  Annum  modestia  tribunorum  quietum  exce-  U.  C.  340. 
pit  tribunus  plebis  L.  Icilius,  Q.  Fabio  Ambusto»-*- ^"*°^- 
C,  Furio  Pacila  consuIib\is.     Is  quum  principio  stju- 
P6 


3H  T.  LIVII 

tim  anni,  velut  pensum  nominis  familiaeque,  seditio- 

■Peatilentia,  nes  agrariis  legibus  proraulgandis  cieret;  pestiientia 

coorta,  minacior  tameu  quam  perniciosior,  cogita- 

tiones  hominum  a  foro  certaminibusque  publicis  ad 

domum  curamque  corporum  nutriendorum  avertit : 

minusque  eam  damnosam  fuisse,  quam  seditio  fu- 

tura  fuerit,  credunt.      Dcfuncta  civitate  plurimorum 

morbis,  pcrpaucis  funeribus,  pestilentem  annum  in- 

V.  C.  344.  opia  frugum,  neglecto  cultu  agrorum,  (ut  plerumque 

tno' ia°^  fit)  excepit,  M.  Papirio  Atratino,  C.  Nautio  Rutilo 

frugum.     consulibus.     Jam  fames,  quam  pestilentia,  tristior 

rrat  :  ni,  dimissis  circa  omnes  populos  legatis,  qui 

Etruscum  mare,  quique  Tiberim  adcolunt,  ad  fru- 

mentuin  mercandum,  annonse  forct  subventum.    Su- 

perbe  ab  Samnitibus,  qui  Capuam  habebant  Cuma>«- 

que,   legati  prohibiti   commercio    sunt ;    contra   ea 

benigne    ab    Siculorum    tyrannis    adjuti :    maximos 

commeatus  summo  Etrurise  studio  Tibcris  dcvcxit. 

SoUtndinem  in  civitate  aegra  experti  consules  sunt  : 

quum,  in  legationes  non  plus  singulis  senatoribus 

invenientes,  coacti  sunt  binos  equites  adjicere.  Prae- 

terquam  ab  morbo  annonaque,  nihil  eo  biennio  in- 

testini  externive  incommodi  fuit  :   at  ubi  hx  sollici- 

tudines  discessere,  omnia,  quibus  turbari  solita  erat 

civitas,  domi  discordia,  foris  bellum  exortum. 

U.  C.  345.      LIII.  M'.  MmiVio,  C.  Valerio  Potito  consulibus, 

' '  bellum    iEqui    parabant :   Volscis,   quamquam    non 

Bellum      publico    consilio,    capessentibus    arma,    voluntariis 

•       "    mercede  secutis  militiam.     Ad  quorum  famam  ho- 

stium  (jam  enim  in  Latinum  Hernicumque  transcen- 

derant  agrum)  dclectum  habentem  Valerium  consu- 

lem  M.  Maenius  tribunus  plebis,  legis  agrariae  lator, 

quum  inpediret,  aaxilioque  tribuni  nemo  invitus  sa- 


LIBER  IV.    CAP.  LIII.  ^2^ 

etamento  diceiet :  repente  nunciatur,  arcem  Carven-  U.  C  345. 

,    ,       .,  ^  x-     .  .   .    A.  C.  407. 

tanam  ab  hostibus  occupatam  esse,     ilia  ignommia 

accepta  quum  apud  Patres  invidia;  Maenio  tuit,  tum 

ceteris  tribunis,  jam  ante  praeparatis  intercessoribus 

legis  agrariae,  prsebuit  justiorem  caussam  resistendi 

collegiE.     Itaque  quum  res  diu  ducta  per  altercatio- 

nem  esset ;    cousulibus  Deos  hominesque  testanti- 

bus,  quidquid  ab  hostibus  cladis  ignominiceque  aut  jam 

arceptum  esset,  aut  inminerct,  culpam  penes  Ma:nium 

fore,    qui    delectum    inpediret ;    Marnio    contra  voci- 

ferante,  si  injusti  dotnini  possessione  agri  publici  cede- 

rent,  se  moram  delectui  non  facere ;   decreto  inter- 

posito,  novem   tribuni  sustulerunt   certamen ;   pro- 

nunciaveruntque  ex  collegii  sententia,  C.  Valerio  con- 

suli  se,  damnum  aliamqrie  coerdtionem,  advcrsus  inter- 

cessionem  coll-egce,  dAectus  caussa  detractantihus  mili- 

tiam  inhibenti,  auxilio  futuros  esse.    Hoc  decreto  con- 

sul  armatus  quum  paucis,  adpellantibus  tribunum, 

eollum  torsis-et,  metu  ceteri  sacramentodixcre.  Duc- 

tus    exercitus    ad    Carventanam    arcem,  quamquara 

invisns  infestuaqiie  consnli  erat,  inpigre  primo  sta- 

tim  adventn,  dejectis  qui  in  prsesidio  erant,  arcem 

recipit :  priedatores,  ex  praesidio  per  negligentiam 

dilapsi,  occasionem  apcruere  ad  invadenduin.  Prjedae 

ex  adsiduis  populationibus,  quod   omnia  in.  locum 

tntum  congesta   erant,  fuit    aliquantum :    venditum 

sub  hasta  ccnsul  in  «rarium  redigere  qiiiestores  jus- 

sit ;  tmn  prwdicans  participem  praedae  fore  excrci- 

tum,  quum  militiam  non  abnuisset.  Auctae  inde  ple- 

bis  ac  militum  in  cousulem  iras  :   itaque,  quum  ex. 

Senatiisconsnlto  urbem  ovans  introiret,  alternis  in- 

conditi  versus  militari  licentia  jactati  :   quibus  con- 

sul  increpitus,  Mosnii  celebre  nomen  laudibus.  fuit^ 


325  T.  LIVII 

quum  ad  omnem  mentimiem  tribuni  fayor  circiim- 

stantis    popuH   plausiique   et   adsensu   cum   vocibus 

U.  C.  346.  militum  certaret.     Plusque  ea  res,  quam  prope  sol- 

'lemnis  militom  lascivia  in  considem,  curae  Patribus 

injecit :   et  tamquam  haud  dubius  inter  tribunos  mi- 

litum  honos  Maenii,  si  peteret,  consularibus  comitii» 

est  exclusus. 

LiIV.  Creati  consules  suut  Cn.  Cornelius  Cossus-, 

L.  Furius    MediiUinus    iterum.     Non    alias    aegriu» 

plebs  tulit,  tribunicia  sibi  comitia  non  commissa  : 

Quaestores   eum  dolorem  qu?estoriis  comitiis  simul  ostendit,  et 

plebeii,  in-     ,  .  i  i     ••  .      -i 

deque  dis-    "^^^  ^^^'  ^^^'^^  pnmum  plebeus  quaestonbus  crcatis  : 

cordiae.        jta  ut,  in  quatuor  creandis,  uni  patricio  K.  Fabio 

Ambusto  relinqueretur  locus  ;  tres  plebeii,  Q.  Silius, 

P.  JElius,  P.  Pnpius  clarissimarum  familiarum  juve- 

nibus  praeferrentur.     Auctorcs  fuisse  tam  liberi  po- 

pulo  suffragii  Icilios  accipio,  ex  familia  infestissima 

Patribus  tres  in  eum  annum  tribunos  plebis  creatos, 

multarum    magnarumque   rerum    molem  avidissimo 

adeo  populo  ostentantes  :   quum  adfirniassent,  nihil> 

se  moturos,  si  ne  quaestoriis  quidem  comitiis,  quae 

5ola  promiscua  plebi  Patribusque  reliquisset  senatus, 

satis  animi  populo  esset  ad  id,  quo<l  tamdiu  vcllent,. 

et  per  leges-  liceret.     Pro  ingeuti  itaque  victoria  id 

fuit  plebi  :   quiesturamque  eam  non  honoris  ipsiua 

fine  aestimabant ;   sed  patefactus  ad  consulatum  ac 

triumphos  locus  novis  hominibus  videbatur,     Patres 

contra,  noa  pro  communicatis,  sed  pro  amissis  ho-. 

noribus^  fremere  :  negare,  Si  ea  ita  sint,  liberos  tol- 

lendos  esse :  qui  pulsi  majorum  loco,  cementesque  alios 

in  possessione  dignitatis  suiP,   Salii  Fluminesque  nus- 

quam  alio,  quam  ad  sacrijicandum  pro  popiilo,  sine  im-r 

periis  ac  potestatibus  relinquantur,    Irritatis  utriusque 


LIBER  IV.    CAP.  LV.  527 

psrtis  animis,  qnum  et  spiritus  plebes  sumsisset,  et  U.  C.  346. 
tres  ad  popularem  caussam  celeberrimi  nominis  ba-  '**''• 

bcret  duces  ;  Patres  omnia  quasstoriis  comitiis,  ubi 
utrumque  plobi  liceret,  similia  fore  cernentes,  teu- 
dere  ad  consulum  comitia,  qure  nondum  promiscua 
essent.  Icilii  contra  tribunos  militum  creandos  di- 
cere,  et  tandem  aliquando  inpartiendos  plebi  ho- 
nores. 

LV.  Sed  nulla  erat  consularis  actio,  quam  inpe- 
diendo  id,  quod  petebant,  exprimerent  :   quum  mira 
opportunitate,  Volscos  et   ^quos  praedatura  extra  Volsci  et 
fines  exisse  in  agrum  Latinum  Hernicumque,  adfer-  {um^infe-* 
tur  :   ad  quod  bellura  ubi  ex  senatusconsulto  con-  runt. 
sules  delectum  habere  occipiunt^  obstare  tunc  enixe 
tribuni,  sibi  plebique  eam  fortunam  oblatam  memo- 
rantes.     Tres  erant,  et  omnes  acerrimi  viri :  gene- 
rosique  jam,  ut  inter  plebeios  :  duo,  singuli  singulos, 
sibi  consules  adservandos  adsidua  opera  desumunt :  Discordia 
uni  concionibus  data  nunc  detinenda^  nunc  concien- '^"'"^^'''^^' 
da,  plebs.    Nec  delectum  consules,  nec  comitia,  quae 
petebant,  tribuni  expediebant :   inclinante  deiude  se- 
fortuna  ad   caussam  plebis^  nuncii  veniunt,   arcem 
Carventanam,  dilapsis  ad  praedam  militibus,  qui  in 
praesidio  erant,  ^Equos,  interfectis  paucis  custodibus 
arcis,  invasisse  :   alios    recurrentes    in   arcem,    alios 
palantes    in  agris    caesos.     Ea    adversa    civitati    res 
vires  tribuniciae  actioni  adjecit :   nequidquam   enim 
tentati,  ut  tum  denique  desisterent  inpediendo  bello, 
postquam  non  cessere  nec  publica  tempestati,  nee 
suae  invidiae,   pervincunt,    ut  senatusconsultum   fiat 
de-  tribunis  militum  creandis  :   eerto  tamen   pactOj 
Be  cujus  ratio  haberetur,  qui  eo  anno  tribunus  ple- 
bis  esset :  ueve  quis  reficeretur  in  aunum  tribum» 


328  T.   LIVII 

plebis ;  haud  dubie  Icilios  denotante  senatu^  quos 
mercedcm  seditiosi  tribunatus  petere  consulatum  in- 
simulabant.  Tmu  delectus  haberi,  beliumque  om- 
nium  ordinum  consensu  adparari  coeptum.  Consules 
ambo  profecti  sint  ad  arcem  Carveutanamj  an  alter 
ad  comitia  habenda  substiterit,  incertum  diversi  auc- 
tores  faciunt  :  illa  pro  certo  habenda,  in  quibus 
non  dissentiunt,  ab  arce  Carventana  quum  diu  ne- 
quidquam  obpugnata  esset,  recessum  :  Verruginem 
in  Volscis  codeni  exercitu  receptam,  populationes- 
que  et  prjedas  et  in  ^quis  et  in  Volsco  agro  ingen- 
tes  factas. 

LVI.  Romae  sicut  plebis  victoria  fuit  in  eo,  ut, 

quae  mallent,    comitia  haberent  :   ita  eventu  comi- 

tiorum  Patres  vicere  :  namque  tribuni  militum  con- 

sulari  potestate   contra  spem  omnium  tres  patricii 

creati  sunt,  C.  Jjilius  lulus,  P.  Cornelius  Cossus,  C. 

U.  C.  347.  Servilius  Ahala.     Artem  adhibitam  ferunt  a  patri- 

A.  0.  405.  ^jjg^  (cujus  eos  IciUi  tumquoque  insimulabant)  quod 

turbam  indignorum  canuidatorum  intermiscendo  dig- 

nis,  taedio  sordium  in  quibusdam  insignium,  popu- 

Bellum  a  lum  a  plebeiis  avertissent.  Volscos  deinde  et  jErquos, 

Volscis  et  gg^  Carventana  arx  retenta  in  spem,  seu  ^errugine 

latum.       amissum  praesidium  ad  iram  compulisset,  fama  ad- 

fertur  summa  vi  ad   bellum  eoortos  :  caput  rerum 

Antiates  esse :   eoium  legatos  uti iusque  gentis  po- 

pulos  circumisse,  castigantes    ignaviam,  quod,  ab- 

diti  intra  muros,  populabundos  in  agris  vagari  Ro- 

manos   priore  anno,    et  obprimi  Verruginis   prsesi- 

«lium,  passi  essent :  jam  non  exercitus  modo  arma- 

tos,  sed   colonias   etiam,   in  suos    fines   mitti  :  nec 

ipsos  modo  Romanos  sua  divisa  habere,  sed  Feren- 

tinum  ctiam  de  se  captum  Hernicis  donasse.     Ad 


LIBER   IV.    CAP.  LVII.  529 

haec  quum  infiamraarcTitur  animi,  iit  ad  qnoscjue  u.  C.  347. 
ventum  erat,  numerns  junioriim  conscribebatnr.  Ita-^-  ^-  ^o^- 
omnium  populorum  juventus  Antium  contracta,  ibi 
castris  positis  hostem  opperiebantur.  Quse  ubi  tu- 
multu  majore  etiam,  quam  res  erat,  nunciantur  Ro- 
mam,  senatus  cxtemplo  (quod  in  rebus  trepidis  ulti- 
mmn  consilium  crat)  dictatorem  dici  jussit :  quam 
rem  aegre  passos  Julivmi  Corneliumque  ferimtj  ma- 
gnoque  certamine  animorum  rem  actam  :  quum  pri- 
raores  Patrum,  nequidquam  conquesti,  non  esse  in 
auctoritate  senatus  tribunos  mihtum,  postremo  etiam 
tribunos  plebei  adpellarent,  et  consulibus  quoque  ab 
ea  potestate  vim  super  tali  re  inhibitam  referrent : 
tribuni  plebei,  Iseti  discordia  Patrum,  nihil  esse  in  his 
auxilii  dicerent,  qui  non  civium,  non  denique  homi- 
num  numero  essent ;  si  quando  promiscui  honores, 
communicata  respublica  esset,  tum  se  animadver- 
suros,  ne  qua,  superbia  magistratuum,  irrita  sena- 
tusconsulta  essent  3  interim  patricii,  soluti  legum 
magistratuumque  verecundia,  per  se  quoque  tribuni- 
ciam  potestatem  agerent. 

LVII.  Hbpc  contentio  minime  idoneo  tempore, 
quum  tantum  belli  in  manibus  esset,  occupaverat 
cogitationes  hominum  :  donec,  ubi  diu  alternis  Ju- 
lius  Corneliusque,  quum  ad  id  bellum  ipsi  satis  idonei 
dnccs  essent,  non  esse  cequum,  mandatum  sibi  a  populo 
eripi  honorem,  disseruere ;  tum  Ahala  Servilius  tri- 
bunus  militum,  Tacuisse  se  tamdiu,  ait,  non  quia  in- 
certus  sententife  fuerit ;  (quem  enim  bonum  civem  secer- 
nere  sna  a  publicis  consilia  ?)  sed  quia  maluerit,  colle- 
gas  sua  sponte  cedere  auctoritati  senatus,  quam  trihu- 
niciam  potestatem  adversus  se  inplorari  paterentur. 
Tum  quoqne,  si  res  sineret,  libenter  se  daturum  tempris 


33^  T.   LIVII 

iis  fuisse  ad  receptum  nimis  pertinacis  sententia :  sed, 

quum  belli  necessitates  non  exspectent  humana  consilia, 

potiorem  sibi  collegarum  gratia  rempublicam  fore  :  et, 

si  maneat  in  sententia  senaius,  dictatorem  nocte  prox- 

ima    dicturum  :    ac,   si    quis    intercedat    senatuscon- 

sultOj  auctoritate  sefore  contentum.     Qiio  facto  quum 

haud  inmeritam  laudem  gratiamque  apud  omnes  tu- 

P.  Corne-  Ijsset,  dictatore   P.  Cornelio  dicto,  ipse  ab  eo  ma- 

lius  dicta-     .  .  i      r  •  n 

tor  gister  equitum  creatus  exemplo  fuit  coUegas  eum- 

que  intuentibus,  quam  gratia  atque    honos    oppor- 

tuniora  interdum  non  cnpientibus   essent.     Bellum 

haud  meniorabile  fuit  :   uno  atque  eo  facili  proelio 

caesi  ad  Antium  hostes  :  victor  exercitus  depopulatus 

Victi  Vol-  Volscum  agrura :   castellura   ad    lacura   Fucinum  vi 
sci.  .  .        . 

expugnatum  ;   atque  in  eo  tna  raillia  hominum  cap- 

ta,  ceteris  Vblscis  intra  moenia  compulsis,  nec  de- 

fendentibus  agros.    Dictator,  bello  ita  gesto,  ut  tan- 

tum  non  deluisse  fortunae  videretur,  felicitate,  quam 

gloria,  major  in  urbem  rediit,  magistratuque  se  ab- 

tUcavit.     Tribuui  miUtum,  mentione  nuUa  comitio- 

rum  consularium  habita,  (credo  ob  iram  dictatoris 

creati)  tribunorum  miUtum  comitia  edixenmt.    Tum 

Tero  gravior  cura  Patribus   incessit ;   quippe  quum 

prodi  caussam  ab  suis  cenierent.  Itaque  sicut  priore 

anno  per  indignissimos  ex  plebeiis  candidatos  om- 

nium,  etiara  dignorura,  taediura  fecerant ;   sic  tum> 

primoribns   Patrum   splendore   gratiaque  ad   peten- 

dum  pr<eparatis,  omnia  loca  obtinuere ;   ne  cui  plc- 

beio  aditus  esset.     Quatuor  creati  sunt,  omnes  jam 

U.  C.  048.  functi  eo  honore,  JL.  Furius  McduUinus,  C  Valerius 

Potitus,  N.  Fabius  Vibulanus,  C.ServUius  Ahala  :  hic 

refcctus  continuato  bonore,  quuin  ob  aUas  virtutes, 

tum  ob  recentcni  favorem  unica  moderatioue  partum. 


LIBER  IV.    CAP.  LVIII.  33I 

LVIII.  Eo  anno,  quia  teinpus  induciaruin  cum  u.  C.  34r. 

Veienti  populo  exierat,  per  legatos  fecialesque  res  ^-  ^-  *^*' 

repeti  coeptiP  :   quibus  venientibus  ad  finem  legatio 

VeientiMm   obviam    fuit.     Petiere,   ue   prius,   quam 

ipsi  senatum  Roraanum  adissent,  Veios  iretur.     Ab 

senatu  inpctratum,  quia  discordia  intestina  labora- 

rent  Veientes,  ne  res    ab   iis  repetercntur  :   tantum 

atuit,  ut  ex  incommodo  alieno  sua  occasio  peteretur. 

Et  in  Volscis  accepta  clades,  amisso  Verrugine  prae-  Amissum 

sidio  :   ubi    tantum    in    tempore    fuit    momenti,   ut,  *^errugine 
:.  .  ...  .    praEsidium. 

quum  precantibus  opem  militibus,  qui  ibi  a  Volscis 

obsidebantur,  subcurri,  si  maturatum  esset,  potuis- 
set,  ad  id  venerit  exercitus  subsidio   missus,  ut  ab 
reeenti  caede  palati  ad  pradandum  bostes  obprime- 
rentur.  Tarditatis  caussa  in  senatu  magis  fuit,  quam 
in  tribunis  :   qui,  quia  summa  vi  restare  nunciaban- 
tur,  parum  cogitaverunt,  nuUa  virtute  superari  hu- 
inanarum  virium  modum.     Fortissimi    milites    non 
tamen,  nec  vivi,  nec  post  mortem,  inulti  fuere.     In- 
sequenti  anno,  P.  et  Cn.  Corneliis  Cossis,  N.  Fabio  U.C.  3*7. 
Ambusto,  L.  Valerio  Potito,  tribunis  militum  eon-    '    * 
sulari  potestate,  Veiens  bellum  motum  ob  superbum 
responsum  Veientis  senatus  ;   qui  legatis  repetenti- 
bus  res,  ni  facesserent  propcre  urbe  finibusque,  da- 
turos,  quod  Lars  Tolumnius  dedisset,  responderi  jus- 
sit.     Id  Patres  aegre  passi  decrevere,  ut  tribuui  mi- 
litum  de  bello  indicendo  Veientibus  primo  quoquc  Decretum 
die  ad  popuhmi  ferrent.      Quod  ubi  primo  promul-  seriatus  dc 
,•  •  1.T      7  7  7    ,,  mdicendo 

gatum  est,  iremere  juventus,  Nondum  atbeUatum  cwm  veientibus 

Vohcis  esse :  modo  duo  pnesidia  occidione  occisa,  et  belio. 
cum  periculo  retineri.     Nullum  annum  esse,  quo  non 
acie  dimicetur :  et,  tamquam  pceniteat  laboris,  novum 
bellum  cum  finitimo  populo  et  potentissimo  patari,  qui 


33^1  T.   LIVII 

U.  C.  349.  omn€?rt  Etruuam  sit  concitatnrus.  H^ec  sua  spontc 
A.  C.  403.agjta*g^ .  insuper  tribuni  plebis  accendunt  :  Maxi- 
mum  belbim  Patribus  cvm  plebe  esse  dictitant :  eam 
de  industria  vexandum  militia  trucidandamque  hostihus 
objici :  eam  procul  urbe  liuberi  atque  ablegari,  ne  domi 
per  otium  memor  libertatis  coloniarumque,  aut  agri 
publici,  aut  sujfrugii  libere  ferendi  consilia  agitet : 
prensantescjue  veteranos,  stipendia  cujusque  et  vul- 
nera  ac  cicatrices  niimerabant  :  quid  jam  integri  esse 
in  corpore  loci  ad  nova  vulnera  accipienda  P  quid  super 
sanguinis,  qui  dari  pro  republica  posset  ?  rogitantes. 
Haec  quum  in  sermonibus  concionibusque  interdum 
agitantes  avertissent  plebem  ab  suscipiendo  bello, 
profertur  tempus  ferund?e  legis  :  quam,  si  subjecta 
invidiae  esset,  anti([nari  adparebat. 
Bellum  LIX.  Interim  tribunos  militum  in  Volscum  agrum 

cum  Vol-  ducere  exercitum  nlacuit.  Cn.  Cornelius  unus  Romae 

908.  ' 

relictus.  Tres  tribuni,  postqnam  nuUo  loco  castra 
Volscorum  esse,  nec  commissuros  se  proelio  adpa- 
ruit,  tripartito  ad  devastandos  fines  discessere.  Va- 
lerius  Antium  petit,  Cornelius  Ecetras  :  quacumque 
incessere,  late  populati  sunt  tecta  agrosque,  ut  dis- 
tinerent  Volscos  :  Fabius,  quod  maxime  petebatnr, 
ad  Anxur  obpugnandum  sine  ulla  populatione  ac- 
cessit.  Anxur  fuit,  quai  nunc  Tarraciuae  sunt  ;  urbs 
prona  in  paludes  :  ab  ea  parte  Fabius  obpugnatio- 
nem  osteudit.  Circummissae  quatuor  cohortes  cum 
C.  Servilio  Ahala  (juum  inniinentem  urbi  collem  ce- 
pissent ;  ex  loco  altiore,  qua  nuHum  erat  praesi- 
dium,  ingenti  clainore  ac  tumultu  moenia  invasere  : 
ad  quem  tumultum  obstupefacti,  qui  adversus  Fa- 
bium  urbem  infijuftm  tuebajitur,  locum  dedere  scalas 
admovendi,  plenaque  hostium  cuncta  crant,  ct  in- 


LIBER   IV.    CAP.  LX.  333 

iiiitis  diu  cwdes  pariter  fugientium  ac  resistentiuin  U.  C.  349. 

armatorum  atque  inermium  fuit.     Cogebantur  ita- '  '    ' 

que  victi,  quia  cedentibus  spei  nihil  erat,  pugnam 

inire  :   quiuu  pronunciatum  repente,  ne  quis  praBter 

armatos  violaretur,  reliquam  omnem  multitudinem 

voluntariara  exuit  armis  :   quorura  ad  duo  millia  et 

quingenti   vivi    capiuntur  :   a    cetera    prsda   Fabius 

militem  abstinuit,  donec  collegne  venirent :  ab  illis 

quoque  exercitibus  captum  Anxur  dictitaiis  esse,  qui 

c€teros    Volscos    a   prsesidio    ejus    loci    avertissent. 

Qui  ubi  venerunt,  oppidum  vetere  fortuna  opulen- 

tum  tres  exercitus  diripuere  :   eaque  primum  benig- 

Tiitas    imperatorum    plebem     Patribus     conciliavit. 

Additum  deinde  omnium  maxime  tempestivo  prin-  Decretum 

cipum  in  multitudinem  munere,  ut  ante  mentionem  "1'  '*'°V^ 
r  stipendium. 

uUam  plebis  tribunorumve  decemeret  senatus,  ut 
stipendium  miles  de  publico  acciperet,  quum  ante  id 
tempus  de  suo  quisque  functus  eo  munere  esset. 

1/X.  Nihil  acceptum  umquam  a  plebc  tanto  gau- 
dio    traditur.     Concursum    itaque   ad   cmiam   esse, 
prensatasque  exeuntium  manus,  et  Patres  vere  ad-    ' 
pellatos  ;   effectum  es«e  fatentibus,  ut  nemo  pro  tam 
munifica  patria,  donec  quidipiam  virium  siiperesset, 
corpori  aut  sanguini  suo  parceret.     Quum  commo- 
ditas  juvaret,  rem  fHmiUarem  saitem  adquiescere  eo 
tempore,  quo  corpus  addictimi  atque  operatum  rei- 
publicae  esset ;  tum,  quod  ultro  sibi  oblatum  esset, 
non  a  tribunis  plebis   umquam  agitatiua,   non  suis 
sermonibus  efflagitatum,  id  efliciebat  multiplex  gau- 
dium  cumulatioreraque  gratiamrei.     Tribuni  plebis,  Calumnia» 
communis    ordinum    Isetitiae    concordiaeque  soli  ex-  ^ 
pertes,  negare,   Tam  id  lcetuni  Patribus  nniversis  nec 
prosperum  fore,  quam  ipsi  credcrent :  consdium  specie 


334  T.  Livii 

prima  melittsfiiisse,  qiiam  usu  adpariturum.   Unde  enim 

eam  pecuniam  confici  posse,  nisi  tributo  populo  indicto  ? 

ex  alieno  igitur  aliis  largitos :  neque,  id  etiamsi  ceteri 

ferant,  passuros  eos,  quibns  jam  emerita  stipendia  es- 

sent,  meliore  conditione  alios  militare,  quam  ipsi  mili- 

tassent ;  et  eosdem  in  sua  stipendia  inpensas  fecisse,  et 

in    aliorum  facere.     His  vocibus   moverant   partein 

Tributum    plebis  :   postremo,  indicto  jam  tributOj  edixerunt  et- 
indictum.     .  .,       .  .,.  r  ...... 

lam  tnbunij  auxilio  se  luturos,  si  qujs  m  militare 

Patres  con-  stipendium  tributum  non  contulisset.     Patres  bene 

erunt  pri-   ^.^gp^j^jjj  j.^ijj  perseveranter  tueri :   conferre  ipsi  pri- 

mi :  et,  quia  nomlum  argentum  signatum  erat,  aes 

grave  plaiistris  quidam  ad  aerarium  convehentes,  spe- 

ciosam  etiam  conlationem  faciebant.    Qtium  senatus 

summa  fide  ex  censu  contulisset,  primores  plebis, 

nobilium    amici,   ex  composito  conferre   incipiunt : 

Plebs  se-  (juos  quum  et  a  Patribus  conlaudari,  et  a  militari 

quitur.     getate  tamquam  bonos  cives  conspici  vulgus  homi- 

num  vidit,  repente,  spreto  tribunicio  auxilio,  certa- 

men  conferendi  est  ortum :   et,  lege  perlata  de  indi- 

cendo  Veientibus  bello,  exercitum  niagna  ex  parte 

Tohintarium  novi  tribuni  militum  consulari  potestate 

Veios  duxere. 

U.  C.  350.      LXI.  Fuere  autem  tribuni  T.  Quinctius  Capito- 

A.  C.  4o2.  linus,  Q.  "Quinctius  Cincinnatus,  C.  JuUus  lulus  ite- 

Tum,  A.  ManHus,  L.  Furius  MedulHnus  tertium,  M'. 

\^miHus  Mamercinus.     Ab  his  prinumi  circiimsessi 

Obsessi    ^^"  sunt  j  sub  cujus  initium  obsidionis  quum  Etiiis- 

Veii.        corum   conciHum    ad    fanum  Voltumna;    frcqiienter 

habitum  esset,  parum  constitit,  beUonc  pubHco  gen- 

tis  universae  tuendi  Veientes  essent.    Ea  obpugnatio 

segnior  insetjuenti  anno  fuit,  parte  tribunorum  ex- 

ercitusque  ad  Volscum  avocata  beUum.     Tribimoi 


LIBER   ir.    CAP.  LXI.  ^^g 

THilitum  consulaii  potestate  is  'annus  habuit  C.  Va-  U.  C.  351. 

lerium  Potitum  tertium,  M".  Sergium  Fidenatem,  P.         "  ^^^' 

Cornelium  Maluginensem,  Cu.  Cornelium  Cossum, 

K.  Fabium  Ambustum,  Sp.  Nautium  Rutilum  ite- 

rum.     Cum  Volscis  inter  Ferentinum  atque  Ecetram  Victi  Tol- 

signis   conlatis   dimicatum.     Romanis  sccunda  for-**^'' 

o 

tuna  pugnae  fuit.  Artena  inde,  Volscorum  oppidum, 
ab  tribunis  obsideri  coepta  :  inde  inter  eruptionem 
tentatam,  compulso  in  urbem  hoste,  occasio  data  est 
Romanis  inrumpendi :  praeterque  arcem  cetera  cap- 
ta :  in  arcem  munitam  natura  globus  armatorum 
concessit.  Infra  arcem  caesi  captique  m«lti  mor- 
tales  :  arx  deinde  obsidebatur  :  nec  aut  vi  capi  pot- 
erat,  quia  pro  spatio  loci  satis  praesidii  habebat  j  aut 
spem  dabat  deditionis,  omni  publico  frumento,  pri- 
usquam  urbs  caperetur,  in  arcem  convecto  :  taedio- 
que  recessum  inde  foret,  ni  servus  arcem  Romanis 
prodidisset :  ab  eo  milites  per  locum  arduum  ac- 
cepti  cepere  :  a  quibus  quum  custodes  trucidarentur, 
cetera  multitudo,  repentino  pavore  obpressa,  in  de- 
ditionem  venit.  Diruta  et  arce  et  urbe  Artena,  re- 
ductae  legiones  ex  Volscis  omnisque  vis  Romana 
Veios  conversa  est,  Proditori,  praeter  libertatem, 
duarum  familiarum  bona  in  praemium  data.  Servius 
Romanus  vocitatus.  Sunt,  (fui  Artenam  Veien- 
tium,  non  Volscorum,  fuisse  credant.  Praebet  er- 
rorem,  quod  ejusdem  nominis  urbs  inter  Caere  atque 
Veios  fuit :  sed  eam  reges  Romani  delevere,  Csere- 
tumque,  non  Veientium,  fuerat.  Altera  haec  no- 
mine  eodem  in  Volsco  agro  fuit,  cigus  excidium  e»t 
dictum. 


EPITOME   LIBRI  V. 


TN  obsidioneVeiorum  hibernaada  militibvsfacta  suni: 
ea  res  quum  esset  nova,  iudignaiioncm  tribunorum 
plebis  movit,  querentium  non  dari  plebi  nec  per  hiemem 
viilitice  requiem.  Ecjuites  tum  primum  equis  suis  merere 
cceperunt.  Quum  inundutio  ex  lacu  Albano  facta  es- 
set,  vates,  qui  eam  rem  interpretaretur,  de  ]iostibus 
captus  est.  Fwriu^  Camillus  dictator  decem  annos  ob- 
sessos  Veios  cepit :  simulacrum  Junonis  Romam  trans- 
tulit :  decimam  partem  prtedce  Delphos  Apollini  misit. 
Idem  tribunus  militum,  qnum  Faiiscos  obsideret,  pro- 
ditos  hosiium filios  parentibus  remisit :  staiimque  dedi- 
tionefacta,  Fuliscorum  victoriam  justitia  consecutusest. 
Quum  alter  ex  censoribus  C.  JuUus  decessisset,  in  locum 
ejus  M.  Coinelius  suhfectus  est :  nec  id  postea  factum 
€st :  quoniam  eo  lustro  a  Gallis  Roma  capfa  est.  Fu- 
rius  Camillus,  quum  ei  dies  a  L.Appuleio  tribuno  pUbis 
dicta  esset,  in  exsilium  abiit.  Quum  Senones  Galli 
Clusium  obsiderent,  et  legati,  a  seHatu  missi  ad  compo- 
nendam  inter  eos  et  Clusinos  pacem,  pugnantes  contra 
Gallos  in  acie  Clusinorum  stetissent ;  hoc  facto  eorum 
concitati  Senones  urbem  infesto  exercitu  pctierunt,  fusis- 
que  ad  Alliam  fiumen  Romanis,  cepere  urbem  prceter 
Capitolium ,  in  quod  se  juventus  contulerat :  majores 
natu,  cum  insignibus  honorum,  quos  quisque  gesserat,  in 
vestibiUis  cedinm  sedenles,  occiderunt :  et  quum  per 
aversam  partem  CapitoUi  jam  in  sittnmum  evasissent, 
proditi  clangore   anserum,  M.  Manlii  pracipue  operu 


TtriTOME    LIBRl   V.  >J57 

'dejecti  sunt :  coactis  deinde  propter  famem  Romanls 
descendere,  iit  mille  pondo  auii  darent,  et  hoc  pretio 
finem  obsidionis  emerent ;  Furius  Camillus,  dictator  ab- 
sens  creatus,  inter  pendendum  aurum  cum  ex^citu  ve- 
nit,  et  Gallos  post  sextum  mensem  urbe  expulit,  ceci- 
ditque.  ^des  Aio  Loquutio  facta,  quo  loco  ante  ur- 
bem  captam  vox  audita  erat,  adventare  Gallos.  Dic~ 
tum  est,  ad  Veios  migrandum  esse  propter  incensam  et 
dirutam  urbem  :  quod  consilium  Camillo  auctore  dis- 
cussum  est.  Movit  populum  vocis  quoque  omen  ex  cen~ 
turione  auditce,  qui,  quum  in  forum  venisset,  mani~ 
pulariis  suis  dlxerat,  Sta  miles ;  Mc  optime  luane* 
bimus.        f 


VOL.  I. 


T.  LIVII  PATAYINI 

LIBER  V 


U.  C.  352.  TT^ACE  alibi  parta,  Romani  ^  eiiqvie  m  armis  erant 

A.  C.  400.    I-'  .  ,.  .  r 

X  tanta  ira  odiocjue,  tit  victis  finem  adesse  adpa- 
rerct.  Comitia  utriusqiie  populi  longe  diversa  ra- 
tione  fiicta  sunt.  Romani  auxcre  tribunorura  mi- 
litum  consulari  potcstatc  numerum  :  octo,  quot 
numquam  antea,  creati,  M'.  ^Emilius  Mamercinus 
iterura,  L.  Valerius  Potitus  tertium,  Ap.  Claudius 
Crassus,  M.  Quinctilius  Varus,  L.  Julius  lulus,  M, 
Posturaius,  M.  Furius  Camillus,  M.  Postumius  Al- 
Veientesre-binus.  Vcientes  contra  taedio  annuae  ambitionis, 
'qucB  interdum  discordiarum  caussa  erat,  regem 
creavere.  Obfendit  ea  res  populorum  Etruriae  ani- 
mos,  non  majore  odio  regni,  quam  ipsius  regis. 
Gravis  jam  is  antea  genti  fuerat  opibus  superbiaque, 
quia  sollemnia  ludorum,  quos  intermitti  nefas  est, 
Yiolenter  diremisset :  quum  ob  irain  repulss,  quod 
suffragio  duodecim  populorum  alius  sacerdos  ei  prae- 
latus  esset,  artifices,  quorum  magna  pars  ipsius  servi 
erant,  ex  mcdio  ludicro  repente  abduxit.  Gens  ita- 
que,  ante  omues  alias  eo  magis  dedita  religionibus, 
quod  excelleret  artc  colendi  eas,  auxilium  Veicnti- 
bus  negandum,  donec  sub  rege  essent,  decrevit : 
cujus  decreti  subprossa  fama  cst  Veiis  propter  me- 
tum  regis ;  qui,  a  quo  tale  quid  dictuiu  referrctux^ 


Ltfeii*;ft  V.  CAii'.  ii.  3'59 

pro  seditionis  enm  principe,  non  vani  scrmonis  auc-  U.  C.  9.%i. 
torem,  habebat.  Konianis  etsi  quictje  rcs  ex  Etni-  '^oo. 
tia  nunciabantur,  tamen,  quia  omnibus  conciliis 
cam  reni  agitari  adfcrcbatur,  ita  muniebant,  ut  an- 
cipitia  munimenta  essent  :  alia  in  urbem  et  contra 
oppidanorum  eruptiones  versa :  aliis  frons  in  Etru- 
tiam  spectans  au.\iliis>  si  qua  forte  inde  venireut, 
tsbstruebatur. 

II.  Quulii  spes  niajor  imperatoribus  Romanis   in  Hibertia- 
obsidione>  quam  in  obpugnatione,  e-sset^   hiberna- y^oj 
eula    etiam,    res    nova    militi    Romano,    zedificari 
ecepta  :     consiliumque    erat,    hiemando    continuare 
bcUum,     Quod  postquam  tribunis  plebis,  jam  diu 
nulkm  novandi  res  caussam  invenientibus,  Romani 
est   adlatum,   in    concionem   prosiliunt,    soUicitant 
plebis  animos,  Hoc  illud  esse  dictitantes,  quod  «rra  Tribuno- 
militibus  sint  constituta :  nec  se   fefellisse,  id  donum  ^^^  '      ,    , 
Wiimicorum  veneno   inlitum  Jore.      Tenisse  libertatem  hihems.- 
plebis  :  remotam  in  perpetuum  et  ablegatam  ab  urbe^ 
tt  ab  republica  jitventutem,  jam  ne  hiemi  quidem  aut 
iempori  anni  cedcre,  ac   domos  et  res  inviscre  stias. 
Quam  putarent  continuatce  miUtice  caussafn  esse  ?  nul~ 
lam  prcfecto  aliam  inventuros,  quam  ne  quid  per  fre" 
ijuentiam  juvenum  eorurn,  in  quibus  vires  omnes  plebis 
essent,  agi  de  commodis  eorum  posset.     Vexari  pra~ 
terea  et  subigi  multo  acrius,  quam   VeienLes :  quippe 
illos  Jdem.em  sub  tectis  suis  agere-i  egregiis  muris  siiuque 
tiaturali  urbem  tutantes ;  militem  Romanum  in  opere 
ac  labore,  nivibus  pruini^sque  obrutum,  sub  pellihus  du~ 
Tdre,  ne  hiemis  quidem  spatio,  quce  omnium  hellorum 
terra  marique  sit  quies,  arma  deponentem.     IIoc  neque 
reges,  neque  ante  irihuniciam  potestatem  creatam  su^ 
perbos  illos  comules,  neqiie  triste  dictatoris  imperiumi, 
Q2 


34P  ''•  Livn 

V.C  352.  neque  inportunos  decemviros  injnnxisse  scrvitutls,  ut  per- 
'  '^^^'  ennem  militiam  facerent,  quod  tribuni  militum  in  plebe 
Roviana  regnum  exercerent.  Quidnam  illi  consules 
dictatorcsve  facturi  essent,  qui  proconsularem  imagi- 
nem  tam  scevam  ac  trucem  fecerint  ?  Sed  id  accidere 
haud  inmerito  :  non  fuisse  ne  in  octo  quidem  tribunis 
militum  locum  ulli  plebeio.  Antea  trina  loca  cum 
eontentione  summa  patricios  expltre  solitos  :  nunc  jam 
octojuges  ad  imperia  obtinenda  ire ;  et  ne  in  turba  qui- 
dem  liarere  plebeium  quemquam :  qui;  si  nihil  aliud, 
admoneat  collegas ;  liberos,  et  cives  eorum,  non  servos, 
militare,  quos  hieme  saltem  in  domos  ac  tccta  reduci 
'  oporteat ;  et  alhjuo  tempore  anni  parentes  liberosque 

ac  conjuges  invisere.  et  murpare  libertatem,  et  creare 
maglstratus.  HiEc  taliaque  vociferantes  aiiversarium 
haud  inparem  uacti  sunt  Ap.  Clauilium,  relictum  a 
collcgis  ad  tribuuicias  seditiones  comprimendas ;  vi- 
rura  inbutum  jam  ab  juventa  certaminibus  plebeiis  : 
quem  auctorem  aliquot  annis  ante  fuisse  memora- 
tum  est,  per  collegarum  intercessionem,  ti-ibuaici<B 
potestatis  dissolvendai. 

III.  Is  tum  jam,  uon  promtus  ingenio  tantum, 

sed  usu  ctiam  exercitatus,  talem  orationcm  habuit : 

Respondet   Si  umquam  dubitatum -est ,  Quirites,  iiirum  Iribuni  ple- 

Ap.  Clau-    ^jj,  vestra,  an  sua,  caussa  seditionum  semper  auctores 

fuerint,  id  ego  hoc  anno  desisse  dubitari  certtim  habeo : 

et  quum  lator,  tandcm  longi  erroris  vobis  Jinem  factum 

esse,  tum,  quod  secundis  potissimunr  vestris  rebus  hic 

error  est  sublatus,  et  vobis,  et  proptcr  vos  reipublicft 

gratulor.     An  est  quis<iuam,  qui  dubitet,  nuUis  injuriia 

vestris,  si  qua  forte  aliquando  fuerunt,  umquum  ceque, 

^uam  munere  Patrum  in  plebem,  quum  cera  inUitanti- 

bu4  constituta  sunt,  trihunos  plebis  objtnsos  ac  conci- 


LlBEk  V.    CAP.  IV.  341 

talos  esse  P  quid  illos  atiud  aut  tum  timuisse  creditis,  u.  C.  352: 
Ujut  hodie  iurbare  velle,  nisi  concordiam  ordinum,  quam^'  ^*  *°** 
dissolvendic  maxime  tribunicice  potestatis  rcntur  esse  ? 
Sic,  hercule,  tamquam  urtijices  inprobi,  opus  quarunt  .• 
qui  et  semper  cegri  aliquid  esse  in  republica  volunt,  ut 
sit,  ad  cujus  curationem  a  vobis  adhibeantur.  Utrum 
mim  defendiiis,  an  inpugwitis  plebem  ?  utrum  mili- 
Uxntium  adversarii  estis,  an  caussam  agitis  ?  Nisiforte 
ftoc  dicitis,  Quidquid  Patres  faciunt,  dispUcet ;  sive 
illud  pro  plebe,  sive  contra  plebem  est.  Et,  quemad» 
modum  servis  suis  vetant  domini  quidquam  rei  cum 
alienis  hominibus  esse,  pariterque  in  iis  beneficio  ac 
malejicio  abstineri  cequum  censent :  sic  vos  interdicitis 
Palribus  commcrcio  plebis ;  ne  nos  comitate  ac  muni- 
fcentia  nostra  provocemus  plebem,  ncc  plebs  nobis  dicto 
uudiens  atque  obediens  sit.  Quanto  tundem,  si  quid- 
^am  in  vobis,  non  dico  civilis,  sed  humani  esset,  fa- 
vere  vos  magis,  et,  quantum  in  vobis  esset,  indulgere 
potius  comitati  Patrum  atque  obsequio  plebis  oportuit  ? 
qucE  si  perpetua  concordia  sit,  quis  non  spondere  ausit, 
maximum  hoc  imperium  inter  finitimos  brevi  futurum 
esse  ? 

IV.  Atque  ego,  quam  hoc  consilium  collegarur» , 
meorum,  quo  abducere  infecta  re  a  Veiis  exercitum  nor 
luerunt,  non  utile  solum,  sed  etiam  necessarium  fuerit, 
postea  disseram  :  nunc  de  ipsa  condiiione  dicere  mili- 
t(tntium  libet.  Quam  orationem,  non  apud  vos  solum, 
sed  etiam  in  castris,  si  habeatur,  ipso  exercitu  discep- 
tante,  cequam  arbitror  videri  posse  :  in  qua  si  mihi 
ipsi  nihil,  quod  dicerem,  in  mentem  venire  posset,  ad- 
versariorum  certe  oraiionlbus  contentus  essem.  Nega- 
bant  nuper,  danda  esse  ccra  militibus,  quia  numquam^ 
data  eisent :  quoiuim  modo  igitur  nuuc  indi^nari  pos-_. 


34S*  -T.  tivir 

U.C.  3S2.^n<,  qui^ms  aliquid  novi  adjectum  commodt  sit,  eis  ?«- 
A.  C.  400.  ,  .  .  .    •        .  ^    -.r 

oorem  ctiam  novitm  pro  portione  injungi  ?  Nusquuth 

nec  opera  sine  emolumento,  nec  emolumentum  ferme 

SiJie  inpensa  opera  est :  labor  voluptasqiie,  dissimillima 

natura,  societate  quadam  inter  se  naturali  sunt  juncta. 

Moleste  antea  ferebat  miles,  se  suo  sumtu  operam  rei^ 

publicce  prabere :  gaudebat  idem,  partem  anni  se  agrum 

suum  colere  ;  qucerere,  unde  domi  militiceque  se  ac  suos 

iueri  posset.      Gaudet  nunc,  fructui  sibi  rempubUcam 

esse,  et  lcetus  stipendium  accipit :  a;quo  igitur  animo 

paUatur,  se  ab  domo,  ab  re  familiari,  cui  gravis  in- 

pensa  non  est,  paullo  duitius  abesse.    An,  si  ad  calculoa 

eum  respublica  vocet,  non  merito  dicat  ?  annua  tera 

habes,  annuam  operam  ede.    An  tu  eequum  censes,  Tni- 

litia  semestri  solidum  te  stipendium  accipere  ?  Invitus 

in  hac  parte  orationis,  Quirites,  moror :  sic  enim  ager& 

debent,  qui  mercenario  viilite  utuntur :  at  nos  tam» 

quam  cum  civibus  agere  volumus :    agique  tamquamt 

cum  patria  nobiscum  ceqvmm  censemus.  Aut  non  suscipi 

hellum  oportuit ;  aui  geri  pro  dignitate  populi  Romani, 

et  perjici  quam  primum  oportet.     Perfcietur  autem,  si 

urgemus  obsessos :  si  non  ante  abscedimus,  quam  spei 

iwstrce  finem  captis  Veiis  inposuerimus.     Si,  Hercules, 

nuUa  alia  caussa,  ipsa  indignitas  perseverantiam  inpo' 

nere  debuit.     Decem  quondam  annos  tirbs  obpugnata 

est  oh  unam  mulierem  ab  universa  Grcccia  :  quam  pro- 

cul  ab  domo  ?  qitot  terras,  quot  maria  distans  9  No$ 

intra  vicesimum  lapidem,  in  conspectu  prope  urhis  nos- 

trcB,  annuam  ohpugnativnem  perferre  piget :  scUicet, 

quia  levis  caussa  belli  est,  nec  satis  quidquam  justi  do- 

hris  est,  quod  nos  ad  perseverandnm  stimulet.    Septics. 

rebellarunt,   in   pace  numquam  fida  fuerunt  :    agros 

nostros  millies  d^populati  sunt.\  Fidenates  df/icere  ct 


LIBER  V.    CAP.  V.  343 

nobis  coegerunt:  colonos  nostros  ihi  interfecerunt :  auc-  U.  C.  3!>o. 
tores  fuere  contra  jus  gentium  ccedis  inpice  legatorum^'  ^*  ^®"' 
nostrorum :   Etruriam  omnem  adversus  nos  concitare 
volucrunt,  hodieque  id  nwUuntur  :  res  repetentes  lega' 
tos  nostros,  haud  procul  afuit,  quin  violarent. 

V.  Cum  his  molliter  ct  per  dilationes  hellum  geri 
oportet?  Sinos  tamjustum  odium  nihil  movet,  ne  illa. 
quidem,  oro  vos,  movent  ?  Operibus  ingentibus  septa 
urbs  est,  quibus  intra  muros  coercetur  hostis :  agrum 
non  coluit,  et  culta  evastata  sunt  bello.  Si  reducimus 
exercitum,  quis  est,  qui  dubitet,  illos,  non  a  cupiditate^ 
solum  ulciscendi,  sed  etiam  neccssitate  inposita  ex  ali- 
eno  prcedandi,  quum  sua  amiserint,  agrum  nostruni 
invasuros  ?  non  differimus  igitur  bellum  isto  consiliOy 
sed  intra  fines  nostros  accipimus.  Quid  ?  illud,  quod- 
proprie  ad  milites  pertinet,  quibus  boni  tribuni  plebis- 
quum  stipendium  extorquei-e  voluerint,  nunc  consultum 
repente  volunt,  quale  est  ?  Vallum  fossamque,  ingentisi- 
vtramque  rem  operis,  per  tantum  spatii  duxerunt :  ca- 
stella  primo  pauca,  postea,  exercitu  aucto,  creberrima: 
fecerujit:  munitiones  non  in  urbem  modo,  sed  in  EtriU'' 
riam  etiam  spectantes,  si  qua  inde  auxilia  veniant,  ob- 
posuere.  Quid  turres,  quid  vineas  testudinesque  et 
alium  obpugnandarum  urbium  adparatum  loquar  ? 
Quum  tantum  laboris  exhaustum  sit,  et  ad  finem  jam 
operis  tandem  perventum  ;  relinquendane  hcec  censetis, 
ut  ad  ccstatem  ru7'sus  novus  de  integro  his  instituendis 
exsudetur  labor  ?  Quanto  est  juinus  opera  tueri  facta, 
et  instare,  et  perseverare,  defungique  cura  ?  Brevis 
enim  profecto  res  est,  si  uno  tenore  peragitur,  nec  ipsi 
per  intermissio7ies  has  intervallaque  leniiore77i  spe77h 
nostra/n  faci77ius :  loquor  de  opere,  et  de  te77iporis  jac- 
tura,  Qitid  ?  pericidi,  qnod  differendo  heUo  adhnm» 
Q4 


344  T.  Livii 

U.  C.  352.  num  oblivhci  nos  luec  t<im  crehra  F.truri^  concilia  r!e 
"  '  ^'  ^^^'  ruittrndis  Veios  auxiliis  paliuntur  ?  Ut  nunc  res  se 
habet,  irati  sunt,  oderunt,  negant  missnros :  quantum 
in  illis  est,  capere  Veios  licet  :  (juis  est,  qui  spondeat, 
euyndem,  si  differtur  bellum,  animum  postea  foreP 
quum,  si  laxamentum  dederis,  major  frequentiorque 
legatio  itura  sit :  quum  id,  quod  nunc  obfcndit  Etrus-. 
eos,  rex  creatus  Veiis,  spatio  interposito  piutari  possit, 
vel  consensu  civitatis,  ut  eo  reconcilient  Etrurice  ani-^ 
7H0S,  vel  ipsius  voluntate  regis,  qui  obstare  regnum 
suuyn  saluti  civium  nolit.  Videte,  quot  res,  quam  inu- 
tiles,  sequantur  illam  viam  consilii:  jactura  operunt. 
tanto  labore  factorum,  vastatio  inminens  finium  nos- 
trorum,  Etruscum  bellum  pro  Veiente  concitatum.  Hcee 
s.U7tt,  tribuni,  consiUa  vestra,  non,  hercule,  dissimilia, 
ac  si  quis  cegro,  qui,  curari  se  fortiter.  passus,  extemplo 
convalescere  possit,  cihi  gratia  prcesentis  aut  potionis 
longinquum  et  forsifan  insanabilent  morbum  efficiat. 

VI.  Si,  me  Dius  fidius,  ad  hoc  bellum  nihil  perti-. 
neret,  ad  disciplinam  certe  militice  piurimum  intererat, 
msuescere  niUitem  nostrum,  non  solnm  parata  victoria 
frui ;  sed,  si  res  etiam  lentior  sit,  pati  tccdium,  ei 
quamvis  seree  spei  exitum  exspectare  ;  et,  si  non  sit  cc- 
state  perfectum  bellum,  hiemem  operiri,  nec,  sicut  tEsti- 
vas  aves,  statim  autumno  tecta  ac  recessmi  circumspi- 
c.ere.  Obsccro  vos^  venandi  studium  ac  voluptas  homi- 
nes  per  nives  ac  pruinas  iH  montes  silvasque  rapit ; 
belli  necessitatibus  eam  patientiam  non  adhibebimus, 
quam  vel  lusus  ac  voluptas  elicere  solet  9  Adeone  effe- 
tninata  corpora  militum  nostrorum  esse  putfimus,  adeo 
tnoUes  animos,  ut  hiemcm  unam  durare  in  castris,  al-. 
esse  ab  domo  non  possint?  ut,  tamquam  navale  hellnm^ 
tfimpestatibus  captandis  et  observando  tempore  anni,.. 


LIBER   y.    CAP.  VI.  345,. 

gerant,  non  (tstus,  non  frigora  patl  possint  9  Erubes-  U.  C.  35-2. 
cant  profecto,  si  quis  eis  heec  objiciai ;  contendantque, 
€t  animis  et  corporibus  suis  virilem  patientiam  inesse, 
et  se  juxta  hieme  atque  cEstute  bella  gerere  posse :  nec 
se  patrocinium  moUiticc  inertiuque  mundasse  tribunis, 
et  meminisse,  hanc  ipsam  potestutem  non  in  umbra  nec 
iu  tectis  majores  suos  creasse.     Hcec  virtute  militum, 
vestroruni,  hcec  Romano  nonnne  sunt  digna,  non  Veios 
tantum,  nec  hoc  bellum  intueri,  quod  inst  it ;  sed  fa~ 
vuim  et  ad  alia  bella  ct  ad  ceteros  populos  in  posterum 
qjucerere.     An  medlocre  discrimen  ophtionis  secuturum, . 
ex  hac  re  putatis  ?   utrum   tandem  fnitimi  populum 
Romanum  eum  esse  putent,  cujus  si  qua  urbs  j.rinmni 
illum  brevissimi  temporis  sustinucrit  inpetum,  niJiil  de- 
inde  timeat  9  an  hic  sit  terror  nominis  nostri,  ut  exer- 
cit'im  Romanum  non  tsdium  longinqucc  obpugnationis, . 
non  vis  hiemis  ab  urbe  circumsessa  seiuel  amovere  pos,- 
sit,  nec  finem  ullum  alium  belli,  quam  victoriam,  no- 
verit ;  nec  inpetu  potius  bella,  quam  perseveruntia,  ge- 
ratP  quae  in  omni  quideni  genere  militujc,  maxime  ta- 
men  in  obsidendis  urbibus,  necessaria  est ;  quarum  ple-  - 
rasque,  munitionibus  ac  naturali  situ  inexpugnabiles, 
fame  sitique  tempus  ipsum  vincit  atque  expugnat:  sicut. 
Veios  expngnabit;  nisi  auxilio  hostibus  tribuni  plebis 
fueriut,  et  Romce  vivenerint  prasidia   Veientes,   quce 
nequidquam  in  Etruria  qucerunt.     An  cst  quidquam,. 
quod  Veientibus  optatum  ccque  contmgere  possit,  quam 
ut  seditionibus  primum  urbs  Romana,  deinde  velut  ex 
contagione  castra  inpleantur  P  At,  hercule,  apud  ho- 
ites  tanta  modestia  est,  ut  non  obsidionis  tccdio,  non  de- 
nique  regni,  quidquam  apud  eos  novatum  sit ;  non  ne- 
gata  auxilia  ab  Etruscis  irritaverint  animos :  morietur 
€riiin  exteinplo,  quicumque  crit  seditionis  auctor :  nec. 
Q5 


54*^  T.    1:1  VII' 

V.  C.  ^^'i-  cuiqjinm  dicere  ea  Hcebit,  qiue  apiid  vos  imydne  dicuK- 
A.  C>  400.  „  .  i        r  1 

iur.  tustuarium  meretur,  qui  signa.  relinrjnit,  avtprcg- 

sidio  fhrcdit.    Auctorcs  signa  relinqucndi,  et  deserendi 

castra,  non  uni  aut  alteri  viiuti,  sed  iintversis  exerciti- 

bus,  palam  in  concinne  audiuntur :  adeo  quidquid  tri- 

hv.nus  plebi  loquitur,  etsi  prodendce  patrice  dissolven- 

diFque  rcipublicie  est,  adsuestis  ccqui  audire  ;  et,  dulce- 

dine  potestatis  ejus  capti,  qucelibet  sub  ea  scelera  latere 

p.ititis.    Relinuum  est,  ut,  quce  hic  voaferantur,  eadem 

in  castris  et  apud  milites  agant,  et  exercitiis  conruni- 

pant,  ducibusque  parere  non  patiantur :   quoniam  ea 

demum  Romae  libertas  est,  non  senatum,  non  magistra- 

ins,  non  leges,  non  mores  majorum,  non  instituta  pa- 

Lum,  non  disciplinam  vereri  miliVue. 

VII.  Par  jam  etiam  in  concionibus  erat  Appiu» 

tribunis    plebis ;    quum    subito,   unde   minime   cjuis 

crederet,  accepta  calamitas  apud  Vcios  et  superio- 

rem  Appium  in  caussa,  et  concordiam  ordinum  ma- 

jorcm  ardorcmque  ad  obsidendos  pertinacius  Veios 

OpcM        fecit.     Nam  quum  asrs^er  promotus  ad  urbem,  vi- 

Rom.  ad  '  .         .   r  ., 

Teios  in-  nereque  tantum  iTon  jaiu  mjunctie  raoenibus  esscnt, 

cendio  ab-  (lyj^  opera  interdiu  fiunt  intentius,  quam  nocte  cus- 

todiuntur,  patefacta  repentc  porta,  mgens  multitu- 

do,  facibus  maxime  armata,  igncs  conjccit :  horae- 

que  momento  siniul  aggerem  ac  v.inea-s,  tam  longi 

temporis  opus,  incendium  hausit:  multique  ibi  mor- 

tales  nequidfjuam  opem  ferentes,  ferro  ignique  ab- 

fiumti  sunt.     Quod  ubi  Romam  est  nunciatum,  moe- 

.stitiam  omnibus,  scnatui  curam  metumque  injecit> 

lac  tum  vcro  sustincri  nec  in  urbe  seditio,  nec  in 

castris  posset,    et   tribuni  plebis  vcUit  ab  se  vict8& 

Equites  e-  reipublicje  insultarcnt :   quum  repente,  quibus  cen-^ 

«vKrente».  ^"^  equcster  crat,  ann  publici  non  erant  adsignati. 


LIBER  V.    CAP.  VII.  347 

«onsilio  rrius  iDter  sese  habito,  senatum  adeunt ;  U.  C.  352. 

fectaque  dicendi  potestate,   equis  se  suis  stipendia    •    •    0  • 

facturos  promittunt.   Quibus  quum  araplissimis  ver- 

bis  gratiae  ab  senatu  acta;  essent,  famaque  ea  forum 

atque  urbem  pervasisset,  subito  ad  curiam  concnr- 

sus  fit  plebis.     Pedestris  orcUnis  se,  aiunt,  ?n/«c  esse,  Plebs  pe- 

opernmque   reipubhccE    eitra    ordinem    poUiceri,    *^"  n-^jiiti^ni 

Veios,  seu  quo  alio  duccre  velint :  si  Veios  ducti  sint,  extra  or- 

negant,  se  inde  prius,  quam  capta  urbe  hostium,  redi-  ^^^^^, 

turos  esse.     Tum  vero  jam  snperfundenti  se  laetitiae 

vix  temperatum  est :   non  enim;,  sicut  equites,  dato 

magistratibus  negotio,  laudari  jussi ;  neque  aut  in 

curiam  vocati,  quibus  responsuro  darctur,  aut  limine 

curiae  continebatur  senatus  :   sed  pro  se  quisque  ex 

superiore  loco   ad  multitudinem,   in   comitio   stan- 

tem,  voce  minibusque  significare  publicam  Isetitiam. 

Beatam  urbem  Romanam,  et  invictam,  et  aeternam 

illa  concordia  dicere  :   laudare  equites,  laudare  ple- 

bem,  diem  ipsum  laudibus  ferre  :   victam  esse  fateri 

comitatem  benignitatemque  senatus.     Certatim  Pa- 

tribus  plebique  manare  gaudio  lacrimae  ;   donec,  re- 

vocatis  in  curiam  Patribus,  senatusconsultum  fac- 

tum  est,  Ut  tribuni  militares,  concione  advocata,  pedi' 

tibtis  equitibusque  gratias  agercnt :  memorem  pietatis 

eorum  erga  patriam  dicerent  senatum  fore.     Placert 

autem,  omnihxis  his  voluntariam  extra  ordinem  pro- 

fessis  militiam  ara  procedere  :  et  equiti  certus  nume- 

rus  aeris  est  adsignatus.    Tam  priraum  equis  merere 

equites     coeperunt.     Voluntarius    ductus    exercitus  Stlpendium 

Veios  non  amissa  modo  restituit  cpera,  sed  nova  ^5^'" 

^        _  ,         signatuHj. 

ctiara    instituit  :     ab    urbe    commeatus    intentiore, 
quam  antea,  subvehi  cura  5  ne  quid  tam  bene  xua«- 
jito  exereitui  ad  iisum  deesset. 
Q  6 


548  T.  LIVII 

y.  C.  353.  VIIT.  Insequens  annus  tribunos  militum  consu^ 
"lari  potestate  habi-it  C.  Servilium  Ahalam  teitium, 
Q.  Servilium,  L.  Virginium,  Q.  Sulpicium,  A.  Man- 
lium  iterum,  M'.  Sergium  iterum  :  his  ti'ibunis,  dum 
cura  oranium  in  Veiens  belhim  intenta  est,  ncglec- 
tum  Anxuri  prtesidium  vacationibus  mihtum,  et 
Volscos  mercatores  vulgo  receptando,  proditis  rc- 
pcnte  portarum  cjnstodibus,  obpressura  est  :  minus 
piilitum  p«riitj  quia  praiter  ?egros  lixarum  in  mo- 
tjrim  ori>nes  per  agros  vicinastjue  urbes  negotiabar.j. 
tur.  Nec  Veiis  meUus  gesta  res,  quod  tum  caput 
omnium  curarum  pubUcarum  erat :  nam  et  duces 
Romani  plus  inter  se  irarum,  quam  adversus  hostcs 
Sinimi,  habuerunt  :  et  auctum  est  belhim  adventu 
repcntino  Capenatium  atque  FaHscorum,  Ki  duo 
Etruriae  popuh,  quia  proxinji  regione  erant,  devictis 
Veiis,  bello  quoque  Romano  se  proximos  fore  cre- 
dentes  j  FaHsci  propria  etiam  caussa  infesti,  quod 
Jlidenati  bello  se  jam  antea  inmiscuerant,  per  lcga- 
tos  ultro  citroqye  missos  jurejurando  inter  se  ohh- 
gati,  cum  exercitibus  necopinato  ad  Veios  accesr 
-sere.  Forte  ea  regione>,  qua  M'.  Sergius  tribuuus 
xnihtum  pra?erat,  castra  adorti  sunt,  ingentemque 
.ternn'em  intulere ;  quia  litruriam  omnem  excitanj 
scdibus  magna  mole  adesse  Romani  crediderant  : 
cadcm  opinio  Veientes  in  nrbe  cqncitavit.  Ita  an^ 
ciplti  proelio  castra  Romana  obpug^nabantur ;  cou- 
cursantcsque,  quum  htic  at(juc  ilhic  signa  trausfer- 
rent,  ncc  \'eientem  satis  cohibcro  intra  munitiones, 
nec  suis  munimcntis  arcere  vim,  ac  tuej'i  se  ab  exte- 
riorc  potcrant  hostc :  una  spes  erat,  si  ex  niajoribus 
xastris  subycniretur,  ut  diversaj  h-gioncs,  aliie  adr 
■«kersns  Capcnatem  ac  Faliscun).,  aliae  contra  eruptio 


EiBEn  V.  CAP.  IX.  349r 

ncm  oppulanorum  pugnarent.     Sed  castris  praeeratU.C.  35U. 

Yirginius,  privatim  Sergio  invisus  infestusijue  :   is,."^*^" '^'^^* 

quum  pleraque  castella  obpi!gna;a,  superatas  muni- 

tiones,  utrinique  inTClii  hostcm  nunciaretur,  in  ar- 

Diis  milites  tenuit :   si  opus  foret  auxilio,  coUegara 

dictitans  ad  sc  missurum.      Kvijus  adrogantiam  pcr-- 

tinacia  alterius  aequabat ;    qui,  ne  quam  opem  ab, 

inimico  vidcretur  petisse,  vinci  ab  hoste,  quam  vin- 

cere  pcr  civcm,  maluit.    Diu  in  niedio  ctesi  militcs  j, 

postrcmo,  desertis  munitiouibus,   perpauci  in   ma- 

jora  castra,   pars  maxima  atque  ipse   Sergius   Ro- 

mam   pertenderunt  :     ubi   quurn  omnem  cidpam  in- 

collegam  inclinarct,  adciri  Virginium  ex  castris,  in-. 

terea  prseesse  legatos  placuit.     Acta  deinde  in  se- 

natu  res  est,  certaturaque  inter  collegas  maledictis  : 

pauci  reipubiicae,  huic  atijue  illi,  ut  quosque  stu- 

dium  privatim  aut  gratia  occupaverunt,  adsunt. 

TX.  Primores  Patrum,  sive  culpa  sive  infelicitate  Tr.  mil. 

imperatorum  tam  ignominiosa  clades  accepta  esset,  ^"'^  ^'^"?" 
^  ^  _  r  '  pus  se  ab- 

censuere,  Non  exspectandum  justum  tempus  coHn7Jo- dicare  co- 
rum,  sed  extemplo  novos  tribunos  militum  creandos^^^^^'^' 
esse,  qui  Kalendis  Octobrilm  magistratum  occiperent. 
In  quam  sentent^am  quum  pedibus  iretur,  ceteri  tri- 
bimi  militum  nibil  contradicere  :  at  enimvero  Ser- 
gius  Virginiusque,  propter  qwos  poenitere  magistra- 
tuum  cjus  auni  senatum  adparebat,  primo  deprecari 
ignoniiniam,  deinde  intcrcedere  scnatusconsidto : 
negare,  se  ante  Idus  Decembrcs-,  soUemnem  ineun- 
dis  magistratibus  diem,  honore  abituros  esse.  Inter 
haec  tribuni  plebis,  qiunn  in  concordia  hominum  se- 
cundi§que  rebus  civitatis  inviti  siientium  tenuissent, 
feroces  repente  minari  tribunis  militum,  nisi  in  auc-> 
tpritate.  senatus  essent^  se  in  vincuia  eos  ducj  jii£=». 


^■■Jo.  T.  Livri 

suros  csse.  Tnra  C.  Servilius  Aliala  trlbumis  raili- 
tum  :  Qiiod  ad  vos  adtinet,  trlbuni  plebis,  minasque 
testras,  ncE  ego  libenter  experirer,  quam  non  plns  in  his 
jiiris,  quam  iyi  robis  animi,  esset.  Sed  nefas  est  ten- 
dere  adversus  auctoritatem  senatus :  proinde  et  vos  de- 
sinite  inter  nostra  certamina  locum  injurice  quarere:  et 
coIlegcE  aut  facient,  quod  censet  senatus,  aut,  si  perti- 
nacius  tendent,  dictatorem  extemplo  dicam,  qui  eos 
abire  magistratu  cogat.  Quum  omnium  atlsensu  com- 
probata  oratio  esset,  gauderentque  Patres,  sine  tri- 
buniciae  potestatis  terriculis  inventam  esse  aliam 
Tim  niajorem  ad  coL-rcendos  magistratus ;  victi  con- 
scnsu  omnium  comitia  tribunorum  militum  liabuere, 
qui  Kalendis  Octobribus  magistratum  occiperent : 
seque  ante  eam  diem  magistratu  abdicavcre. 
tJ.  C.  354.        X.  L.  Valerio  Potito  quartum,  M.  Furio  Camillo 

A.  C.  398.    .  ,  ...  .  •  r^       ^ 

itcrum,  M  .  ,'Jvmuio  Mamercmo  tertium,  (.n.  Cor- 
nelio  Cosso  itcrum,  K.  Fabio  Ambusto,  L.  Julio 
lulo,  tribunis  militum  consulari  potestate,  multa  do- 
mi  militiseque  gesta  :  nam  et  bellum  multiplex  fuit 
eodem  tempore,  ad  Veios,  et  ad  Capenam,  et  ad 
Falerios,  et  in  A^^olscis,  ut  Anxur  ab  hostibus  recu- 
peraretur  :  et  Romaj  simul  delectu,  simul  tributo 
conferendo,  laboratum  est :  et  de  tribunis  plebei 
cooptandis  contentio  fuit :  et  baud  parvura  raotum 
duo  judicia  eorum,  qui  paullo  ante  consulari  potes- 
tate  fucrant,  cxcivere.  Omnium  primum  tribunis 
militum  fuit,  delectum  haberi  ;  nec  juniores  modo 
conscripti,  sed  seniores  etiam  coacti  nomina  dare, 
Tributum  ut  urbis  custodiam  agerent.  Quantum  auteni  auge- 
turau  '^""'^"  batur  militura  numerus,  tanto  majore  pecunia  in 
stipendium  opus  erat :  eaque  tributo  conforebatur, 
iHvitis   confercntibus,  qui   domi   rcnianebaiit_,  quia 


LIBER  V.    CAP.  Xr.  3^T 

tuentibus  r.rbcm  opera  quoque  nulitari  laborandum,  U.  C.  r!5t-. 
scrviendiunque  reipublicae  erat.  irlaec  per  se  gravia, 
iiidijifuiora  ut  viderentur,  tribuni  plebis  seditiosi.s 
concionibus  faciebant;  idea  aira  iiiiUtibus  constituta 
e*sc  arguendo,  ut  plebis  p.artem  militia,  partem  tributo 
con/iccren-t .  Vnum  belliun  annum  jam  tertium  irahi^ 
et  consulto  male  geri,  ut  diutius  gerant:  in  quatuor  de^ 
iade  hella  uno  delectu  exercitiis  scriptos,  et  piieros  quo" 
que  a£  senes  extractos.  Jam  non  cestati^  nec  hiemis 
discrimen  esse,  ne  ulla  quies  umquam  miscrce  plebi  sit : 
qucE  nunc  ctiam  vectigalis  ad  uUimum  facta  sit ;  ut,. 
qiuim  confecta  lahore,  vulnerihits,  postremo  octate  cor- 
pora  retulerint,  incuitique  omnia  diictino  domino7'um- 
desiderio  domi  invenerint,  trihutum  ex  adfeeta  re  fami- 
liari  pendant ;  (craqne  militaria,  velut  foenore  accepta,. 
multipUcia  rdpuhlicce  reddant.  Inter  delectum  tri- 
butumque,  et  occupatos  animos  majorura  rerum  cu- 
ris,  comitiis  tribunorum  plebis  nunierus  expleri  ne- 
quiit.  Pugnatum  inde,  in  loca  vacua  ut  patricii' 
cooptarentur :  postquam  obtineri  non  poterat,  ta- 
men  labefactandae  legis  Trebonias  caussa  eftectum 
est,  ut  coopta?entur  tribuni  plebis  C.  Lacerius  et  M. 
Acutius,  haud  dubie  patriciorum  opibus. 

XI.  Fors  ita  tulit,  ut  eo  anno  tribunus  plebis  Cn. 
Trebonius  esset,  qHi  nomini  ac  familiae  debitumv 
prsestare  vider«tur  Treboniae  legis  patrocinium :  is,. 
quod.  petissent  Putres  quidam,  primo-  inrepto  repulsi,, 
tamen  trihunos  militum  expugnasse,  vociferans,  legem 
Treboniam  sublatam-,  et  cooptatos  tribunos  plehis  non 
suffragiis  populi,  sed  imperio  patriciorum ;  et  eo  revolvi 
rem,  nt  aut  patricii,  aut  patriciorum  adseclcs  habendi-. 
isibuni  plebis  sint .-  eripi  sacratas  leges,  extorqueri  tri- 
kuniciam  potestatem-  idfraiide  patridorumj  scelere  a^- 


353  T.  LIVII 

Vj C.  (is4.  prodidonc  coUes^arum  factum  aifruere.     Qunm  arde- 

X-C    3'  8  .        .     .  ' 

"^  'rent  invidia,  non  Patres   modo,  sed  etiam   tribuni 
plebis,  cooptati  pariter,  et  qui  cooptayerant  ;   tuni 
Diio  tr.  mil.  ex  coUep^io   tres,  P.  Curiatius,  M.  Metilius,  et  M. 
rioris  accu-  ^lin^cius,  trepidi  rerum  suarum,  in  Sergium  Virgi- 
•ati.  niuniquc,  prioris  anni  tribunos  militares,  ihcurrunt : 

in  eos  ab  se  irara  plebis  invidiamquc,  die  dicta,  aver- 
tunt.  Quibus  dclectus,  quihns  tributum,  quihus  diutina 
inilitia  longinquitasque  helli  sit  gravis,  qui  clade  ac- 
cepta  ad  1  eios  doleant,  qui  amissis  liberis,  fratribus, 
propinquii,  adfinibus,  lugubres  domos  habeant ;  iis 
publici  privatique  duloris  cxsequendi  jus  potestatemque 
ex  duobus  noxiis  capitibus  dat  nn  ab  se,  memorant, 
Qmnium  namque  malorum  in  Sergio  Virginioque  cauS"  ■ 
sas  esse :  nec  id  accusntorem  mavis  arg.uere,  quamfa-- 
teri  reos :  qui,  noxii  ambo,  alter  in  alterum  caussam 
conferant,  fugam  Sergii  Virginius,  Sergius  proditionein 
increpans  Virginii.  Quorum  adeo  incredibilem  amen- 
tiam  fuisse,  ut  multo  verisimilius  sit,  compacto  cam 
rem  et  commurii  fraude  patriciorum  actam.  Ab  his  et 
prius  datum  locum  Veienfihns  ad  incendenda  opera, 
belli  trahendi  caussa ;  et  nunc  proditum  exercitum, 
tradita  Faliscis  Romana  castra.  Omnia  fieri,  ut  con- 
senescat  ad  Veios  juventus :  nec  dc  agris,  nec  de  atiis 
commodis  plebis  ferre  ad  popuknn  tribuni,  frequentia- 
^ue  urhana  celebrare  actiones,  et  resistere  conspirationi 
patriciorum  possint.  Prajudicium  jam  de  reis  et  ab 
senatu,  et  ab  populo  Romano,  et  ab  ipsorum  coUegis 
factum  csse :  nam  et  senatusconsuUo  eos  ab  republica 
remotos  esse,  et  recusantes  abdicare  se  magistratu,  dic- 
tatoris  metu  ab  coUegis  cocrcitos  esse:  et  popuhim  Ro- 
manum  iribunmcrcasse,  qui  non  Idibus  D<;ccmbribus  die 
soUemni,  sed  extemplo  Kalendis  Octobribu»  magistratut&- 


LIBER  V.    CAP.  XII.  353- 

tccipcrcnt,  quia  stare  diutius  respublica,  his  manentihus  U.  C.  334; 

in  magisiratu,  non  posset.     Et  tamen  eos,  tot  judiciis  "^^*' 

eonfossos  ■prcedamnatosque,  venire  ad  populi  judicium  ;. 

et  existimare,  dcfunctos  se  esse,  satisque  pa:narum  de- 

disse,  quod  duolus  mensibus  citius  privati  facti  sint : 

neque  intclligere,  nocendi  sihi  diutius  tum  potestatem, 

ereptam  esse,  non  pa^nam  inrogatam  ;  quippe  et  colle- 

gis  abrogatum  imperium,  qui  cerie  nihil  deliquissent, 

Illos  repeterent  animos  Quirites,  quos  recenii  clade  ac- 

cepta  habuissent,  quum  fuga  trepidum,  plenum  vulne- 

rum  ac  pavore  incidentem  portis  exercitum  viderint, 

non  fortunam  aut  quemquam  Deorum,  sed  hos  duces 

accusaniem.     Pro  certo  se  habere,  neminem  iti  conci-^ 

one  stare,  qui  illo  die  non  caput,  domum,  fortunasque- 

L.  Firginii  ac  M\  Sergii  sit  exsecratus  detestatusque. 

Minime  convenire,  quibus  iratos  quisque  Dcos  precatus 

sit,  in  iis  sua  potestate,  quum  liceat  et  oporteat,  non 

itti.   Numquam  Deos  ipsos  admovere  noceniibus  manus : 

satis  esse,  si  occasione  ulciscendi  lasos  arment. 

XII.  His  orationibus  incitata  plebs  denis  millibus  Damnat». 
seris  gravis  reos  condemnat,  nequidqnam  Sergio 
Martem  communem  belii  fortunamque  accusante, 
\  irginio  deprecante,  ne  infelicior  domi,  quam  mili- 
tiae,  esset.  In  hos  versa  ira  populi  cooptationis  tri- 
bunorum  fraudisque,  contra  legem  Treboniam  fac- 
tx,  memoriam  obscuram  fecit.  Victores  tribuni,  ut 
praesentem  mercedem  judicii  plebes  haberet,  legem 
agrariam  promulgant,  tributumque  conferri  prohi- 
bent  :  quum  tot  exercitibus  stipendio  opus  esset, 
resqiie  militiae  ita  pix)spere  gererentur,  ut  nullo  bello 
veniretur  ad  exitum  spei :  namque  Veiis  .castra,  quae 
amissa  crant,  recuperata  castellis  praesidiis-jue  fir-. 
^antui".     Praeeraat  tribuni  miUtunj  M'.  .^niilivis.etit 


354^  T.  Lirii 

BfHum      K.  Eabius.     M.  Furio  in  Faliscis,  et  Cn.  Comclio 

wultiplex.  j^  Gapenate  agro  hostes  nulli  extra  mcenia  in^^enti : 

praedae  actae,  incendiisque  villarum  ac  frugum  vas- 

tatifines:   oppida  obpugnata^  nec  obsessa  sunt.    At 

m  Volfecis,  depopulato  agro,  Anxurnequidquam  ob- 

pugnatuni,  loco  alto  situm  ;   et,  postquam  vis  irrita 

erat,  vallo  fossaque  obsideri  coeptum.     Valerio  Po- 

tito  Volsci  provincia  evenerat.     Hoc  statu  milita- 

rium  rerum,  seditio  intestina  majore  mole  coorta, 

quam  bella  tractabautur  :   et,  quum  tributum  con- 

ferri  per  tribunos  non  posset,  nec  stipendium  impe- 

ratoribus  mitteretur,  seraque  militaria  flagitaret  mi- 

les,  haud  procul  erat,  quin  castra  quoque  urbanat' 

s«ditionis  contagione  turbarentur.     Inter  has    iras^ 

plebis    in    Patres,  quum   tvibuni    plebis   nunc  ilhul- 

tempus   esse   dicerent   stabiUendae  libertatis,   et  ab- 

Sergiis  Virginiisque  ad  plebeios  viros  fortes  ac  stre» 

Tr.  mil.    nuos  transferendi  smiimi  honoris  ;   non  tamen  uhra 

plebeius.  .  .  ,  ,  ,, 

processum  est,  quam  ut  unus  ex  plebe,  usurpandt 

juris  caussa,  P.  Licinius    Calvus  tribunus  miHtum 

U.C.  355.  consulari  potestate  crearetur  :   ceteri  patricii  creati 

•A.  C.  a97.p  Manius,  L.  Titinius,  P.  Mjehus,  L.  Furius  Me- 

dullinus,  L.  Pubhhus  Volscus.     Ipsa  plebes  mmi- 

b^itur,  se  tantara  rem  obtinuisse ;   non  is  raodo,  qui 

ereatus  erat,  vir  nuUis  ante  honoribus  usus,  vetus 

tantum  senator,  et  aetate  jam  gravis.    Nec  satis  con- 

stat,  cur  primus  ac  potissimus  ad  novum  deUbandum 

honoreni  sit  habitus.     Ahi  Cn.  CorneUi  fratris,  qui 

tribunus  mihtuni  priore  anno  fuerat,  triph-xquc  sti- 

pendium  equitibus  dederat,  gratia  extractum  ad  tan- 

tura  honorem  credunt :   aUi  oi-atiouem  ipsum  tem- 

pcstivam  de  concordia  ordinuui,  Pauibus  plebiquc 

^ratam,  habuissc.     Hac  victoria  couiitiorum  exsul- 


LIBER  V.    CAP.  XIII.  ^^^ 

lantes  tvibuni  plebis,  quod  maxime  rempublicam  in- 
pediebat,  de  tributo  remiserunt :  conlatvmi  obedien- 
ter,  missumque  ad  exercitum  est. 

XIII.  Anxur  in  Volscis  brevi  rcccptum  est,  neg- 
lectis  die  festo  custodiis  urbis.  Insignis  annus 
hieme  gelida  ac  nivosa  fuit,  adeo  ut  vias  clausse,  Ti- 
beris  innavigabilis  fuerit :  annona  ex  anteconvecta 
copia  nihil  mutavit.  Et  quia  P.  Licinius,  ut  ceperat 
haud  tumultuose  magistratum,  majore  gaudio  plebis, 
quam  indignatione  Patrum,  ita  etiam  gessit^  dul- 
cedo  invasit  proximis  comitiis  tribunorum  militimi 
plebeios  creandi,  Unus  M.  Veturius  ex  patriciis  U.  C.  356, 
candidatis  locum  tenuit :  plebeios  alios  tribunos  ^  ^  "^^*" 
militum  consulari  potestate  omnes  fere  centuriae 
dixere,  M.  Pomponium,  C.  Duilium,  V^oleronem 
Publilium,  Cn.  Genucium,  L.  Atiliura.  Tristem 
biemem,  sive  ex  intemperie  coeli,  raptim  mutatione 
in  contrarium  facta,  sive  alia  qua  de  caussa,  graAns 
pestilensque  omnibus  animalibus  aestas  excepit :  cu-  Pestilentia, 
jus  insanabili  pernicie  quando  nec  caussa  nec  finis 
inveniebatui',  libri  Sibyllini  ex  senatusconsulto  aditi 
sunt.  Duumviri  sacris  faciundis,  lectisternio  tunc  Lectistcf. 
primnm  in  urbe  Romana  facto,  per  dies  octo  Apol-"'""^  P^** 
linem,  Latonamque  et  Dianam,  Herculem,  Mercu- 
rium  atque  Neptunum  tribus,  quam  amplissime  tum 
adparari  poterat,  s.tratis  lectis  placavere.  Privatim 
quoque  id  sacrum  celebratum  est :  tota  urbe  paten- 
tibus  januis,  promiscuoque  usu  rerum  omnium  in 
propatulo  posito,  notos  ignotosque  passim  advenas 
in  hospitium  ductos  ferunt;  et  cum  inimicis  quoque 
benigne  ac  comiter  sermones  habitos,  jurgiis  ac  litin 
twis  temperatum }  vinctis  quoque  demta  in  eos  dies 
Tincula  y  religioui  deinde  fuisse,  quibus  eam  opeia, 


o^i^6  T.  Livrr 

U.  C.  3^6,  Dii  tulissent,  vinciri.  Interim  ad  Veios  terror  ranl- 
•  •  ^  •  tiplex  fuit ;  tribns  in  nniim  bellis  conlatis  :  namque 
eodem,  quo  antea,  modo  circa  munimenta,  quum 
r«pente  Capenatcs,  Faliscique  subsidio  venissent, 
adversustres  exeixitus  ancipiti  proelio  pugnattira  est. 
Ante  omnia  adjuvit  mcmoria  damnationis  Sergii  ac 
Virginii:  itaquc  majoribus  castris,  unde  antea  cessa- 
tum  fuerat,  brevi  spatio  circumductae  copiae  Capena- 
tes,  in  valbun  Romanum  versos,  ab  tergo  adgrediuntur, 
Inde  pugna  coepta  et  Faliscis  intulit  terroremj  tre- 
pidantesque  eruptio  ex  castris  opportune  facta  aver- 
.j  tit :   repulsos  deinde  insecuti  victores  ingentem  edi- 

^  derunt  cjedem,     Nec  ita  multo  post  jam  palantes, 

veluti  forte  oblati,  populatores  Capenatis  agri  reli- 
quias  pugnae  absumsere :  et  Veientium  refugientes 
in  urbem  multi  ante  portas  caesi,  dura  prae  metu,  ne 
simul  Romanus  inrumperet,  objectis  foribus  extre- 
mos  suorum  excluscre. 

XIV.  Haec  eo  anno  acta.  Et  jam  comitia  tribu- 
norum  militum  aderant,  quorum  prope  major  Patri- 
bus,  quam  belli,  cura  erat  ;  quippe  non  communi- 
catum  raodo  cum  plebe,  sed  prope  amissum,  cernen- 
tibus  summum  imperiura,  Itaque  clarissimis  viris 
ex  romposito  praeparatis  ad  petendum,  quos  praeter- 
ctindi  verecundiam  crcderent  fore,  nihilominus  ipsi, 
perinde  ac  si  onmes  candidati  essent,  cuncta  expe- 
rientes,  non  homincs  modo,  sed  Deos  etiam,  exci- 
piebantj  in  religionem  vertentes  comitia  biennio 
habita  :  priore  anno  intolerandam  hiemem  prodi- 
giiscjue  divinis  similcm  coortam  :  proxinio  non  pro- 
digia,  sed  jam  evcntus,  pcstilentiam  agris  mbique 
inlatam  haud  dul)ia  ira  Deuni  :  (juos  postis  ejus  ar- 
ocndie  ciiussa  placaudos  csse,  in  libris  fatalibus  iu- 


LIBER  V.    CAP.  XV.  557 

jrentum  sit,  Comkiis,  auspicato  c[u<je  fierent,  indig- 
num  Diis  Tisum  honorcs  vulgari,  discriminaque 
gontium  contundi.  Prseterquam  majcstate  pcten- 
tium,  rcligione  etiam  adtoniti  homines  patricios 
onnics,  partera  magnam  honoratissimum  quemque, 
tribunos  uiilitnm  consulari  potestatc  creavere,  L.  U.C.  357. 
Valerium  Potitum  quintum,  M.  Valerium  Maximum,  "  •  ^  " 
M.  Furium  CamiUura  tertium,  L.  Furium  Medulli- 
num  tertium,  Q.  Serviliuni  Fidenatem  iterum,  Q. 
Sulpicium  Camerinura  iterum.  Ilis  tribunis  ad  Ve- 
ios  nihil  admodura  raemorabile  actum  est :  tota  vis 
in  populationibus  fuit.  Duo  summi  iraperatores, 
Potitus  a  Faleriis,  Caraillus  a  Capeaa,  prsedas  in- 
gentes  egere,  nulla  incolumi  relicta  re,  cui  ferro  aut 
igni  noceri  posset, 

XV.  Prodigia  interim    multa  nunciari ;    quorura 
pleraque,  et  quia  singuli  auctores  erant,  parura  cre- 
dita  spretaque,  et  quia,  hostibus  Etruscis,  per  quo« 
ea  procurarent,  aruspices  non  erant.     In  unum  om- 
nium  cur<e  versae  sunt,  quod  lacus  in  Albano  nemore  Albanus 
sine  ullis  coelestibus  aquis,  caussave  qua  alia,  t|u«  rem  ^"*  J"   _ 
miraculo  eximeret,  iu  altitudinera  insolitam  crevit.  insolitam 
Quidnam  eo  Dii  portenderent  prodigio,  missi  scisci-  *^''^^'^"'' 
tatum  oratores  ad  Delphicum  oraculum :   sed  pro- 
pior  interpres  fatis  oblatus  senior  quidam  Veiens,  Aruspex 
qui,  inter  cavillantes  in  stotionibus  ac  custodiis  mi-    ''^"^'^^^* 
lites  Romanos  Etruscosque,  vaticynantis  in  modum 
cecinit,  Priusquam  ex  lacu  Albano  aqua  euiissa  foret, 
numquam  potiturum  Veiis  Romamim.     Quod  primo, 
Telut  teraere  jactura,  sperni,  agitari  deinde  serraoni- 
bus  cceptura  est ;   donec  unus  ex  statione  Ti  mana 
percunctatus    proximura    oppidanorum,    (jara    per 
.  longinquitatem   belli  commercio  sermonum  facta) 


55^  ^*«  LiVrt 

quisnam  is  essct,  ijui  per  anibagcs  uc  lacu  Albaiio 
jaceret  ?  postquam  andivit  aruspicem  esse,  vir  kaud 
intacti  religrone  animi,  caussatus  de  privati  portenti 
procuratione,  si  bperje  iili  esset,  consulere  yelle,  ad 
conloquium  vatem  elicuit.  Quumque  progressi  am- 
bo  a  suis  longius  esscnt  inermes,  sine  uUo  metu; 
praevalens  juvenis  Romanus  senem  infirmum,  in 
conspectu  omhium  raptum,  nequidqviam  tumultuan* 
tibus  Etfuscis,  ad  suos  transtulit.  Qui  quum  per* 
ductus  ad  imperatorem,  inde  Roraam  ad  senatum 
missus  esset,  sciscitantibus,  quidnam  id  esset,  quod 
Ejus  re-  de  lacu  Albanb  docuisset,  respondit :  Profecto  iratos 
Je  lacu  -^^^*  Veienti  pGpiilo  illofuisse  clie,  quo  sihi  eam  men-' 
A!bano.  tetn  ohjecissent,  ut  excidium  patrice  fatale  proderet. 
Itaque,  quce  tum  cecinerit  divino  spiritu  instinctus,  ea 
»e  nec,  ut  indicta  sint,  revocare  posse  ;  et  tacendo  for* 
sitan,  quG;  Dii  inmortales'vuIgari  velint,  haud  minus^ 
■quam  celanda  ejfando,  nefas  contrahi.  Sic  igitur  li-^ 
bris  fatalibus,  sic  discipUna  Etrusca  traditum  esse,  ut 
quando  aqua  Alhana  abundasset,  tum,  si  eam  Romanus. 
rite  cmisisset,  victoriam  de  Veientibus  duri:  antequam 
idjiat,  Deos  moenia  Veientium  deserturos  non  esse.  Ex-» 
sequebatur  inde,  quae  sollemnis  derivatio  esset.  Sed 
auctorem  levem,  nec  satis  fidum  snpcr  tanta  re  Pa- 
tres  rati,  decrevere,  legatos  sortesquc  oraculi  Pythici 
cxspectandas. 

XVI.  Priusquam  a  Delpbis  oratorcs  redirent,  Al-< 
banive  prodigii  piacula  iuA-enirentur,  novi  tribuni 
U.  C.  358.militum  cousulari  potestate,  L.  Julius  lulus,  L.  Fu- 
^^^'rius  Medullinus  quartum,  L.  Scrgius  Fidenas,  A, 
Postir.nius  llcgillensis,  P.  Cornelius  ^Maluginensis, 
A.  Manlius,  niagistratum  inierunt.  Eo  anno  Tar- 
quinienses  uovi  hostes   cxorti ;    (juia  simul  multis 


tlBER  V.    CAI».  XVI.  359 

bollis,  Volscorimi  ad  Anxur,  ubi  praesidiuui  obside- U.  C.  35«, 
batur,  -'Equorum  ad  Liavicos,  qui  Ronianam  jbiA.  L.a94» 
colouiam  obpugnabant,  ad  hoc  Veienti  quo<iue  et 
Falisco  et  Capenati  bello  occupatos  videbant  Ko- 
mftnos,  nec  intra  muros  quietiora  ncgotia  «sse  cer- 
taniinibus  Patrum  ac  plcbis  ;  inter  bsc  locum  in- 
jiiriie  rati  esse,  pr^edatvun  iu  agrum  Romanum  co- 
hortes  expeditas  mittunt :  aut  enim  passuros  inul- 
tam  eam  injuriam  Romanos,  ne  novo  bello  se  one- 
rarent :  aut  exiguo,  eoque  parum  valido,  exercitu 
■persecuturos.  Romanis  indignitas  major,  quam 
cnra,  populationis  Tarquinicnsium  fuit  :  eo  nec 
magno  conatu  suscepta,  nec  in  longum  dilata  res 
icst.  A.  Postumius  et  L.  Julius  non  justo  delectu, 
(etenim  ab  tribunis  plebis  inpediebantur)  sed  prope 
Toluntariorum,  quos  adbortando  incitaverant,  co- 
acta  manu,  per  agrum  Cffiretem  obliquis  tramitibus 
■egressi,  redcuntes  a  populationibus  gravesque  prsda 
Tarquinienses  obpressere  :  multos  mortales  obtrun- 
cant,  omnes  exuunt  inpcdinientisj  et,  receptis  agi"o- 
Tura  suorum  spoliis,  R,omam  revertuntur.  Biduum 
■ad  recognoscendas  res  datum  dominis :  tertio  incog- 
nita  (erant  autem  ea  pleraquc  hostiuni  ipsorum)  sub 
hasta  veniere ;  quodque  iude  redactum,  militibus 
est  divisum.  Cetera  bella,  maximeque  A^^eiens,  in- 
certi  exitus  erant.  Jamque  Romani,  desperata  ope 
"bumana,  fata  et  Deos  spectabant,  quum  legati  ab 
Delphis  venerunt,  sortem  oracuU  adferentes,  con-  ApoUinfs 
gruentem  responso  captivi  vatis.  Romane,  <^^««"i  responsuia 
Albamm  cave  lacu  contineri,  cave  in  mare  nuinare  «^ode  lacu 
Jiumine.  sinas :  emissam  per  agros  rigabis,  dissipatavi- 
qtie  rivis  exstingues.  Tum  tu  insiste  auda-x  hostium 
muris ;  memor,  quam  per  tot  annos  obsides  urbem,^ 


360  r.  1.IV1I 

V.  C.  tJ58-  ea  tibi  his,  qucc  nunc  panduntur,  fatis  victoriam  daiaia: 
A.C.  394'£g//o  perfecto,  doniim  amplum  victor  ad  mea  tem- 
pla  portato :  sacraque  patria,  quorum  omissa  cura  est, 
instaurata,  ut  adsolct,facito. 

XV^II.  Ingens  incle  haberi  captivus  vates  coeptu», 
eumque  adhibcre  tril)mii  militum  CorneUus  Postu- 
ciiusque  ad  prodigii  Albani  procurationeiu  ac  Deo» 
rite  placandos  coepcre.  Inven  umque  tandem  €st, 
«bi  neglectas  ceremonias  intermissumve  soUemae 
Dii  arguerent;  nihil  profecto  aliud  esse,  quam  ma- 
gistratus,  vitio  creatos,  Latinas  sacrumque  iu  Al» 
bano  monte  non  rite  concepisse.  Unam  expiatio» 
nem  eorum  esse,  ut  tribuni  miUtum  abdicarent  sc 
magistratu,  auspicia  de  integro  repeterentur,  et  in- 
terregnum  iniretur.  Ea  ita  facta  sunt  ex  senatus» 
consulto.  Interreges  tres  deinceps  fuere,  L.  Vale» 
rius,  Q.  Servilius  Fidcnas,  M.  Furius  Camilhis, 
Numquam  desitum  interim  turbari,  comitia  interpel- 
lantibus  tribunis  plebis,  donec  convenisset  prius,  ut 
major  pars  trihvnorum  viilitum  ex  plebe  crearetnr. 
Quae  dum  aguntur,  conciUa  EtrurijE  ad  fanum  Vol- 
tumnae  habita,  postidantibusque  Capenatibus  ac  Fa- 
liscis,  ut  Veios  communi  animo  consiUoque  omnes 
Etruriae  popuU  ex  obsidione  eriperent,  responsum 
est :  Antea  se  id  Veientibus  negasse,  quia,  unde  consi' 
lium  non  petissent  super  tanta  re,  auxiUum  petere  non 
deberent:  nuncjam  pro  se  fortunam  suam  illis  negare; 
maxime  in  ea  parte  Etrurice.  Gcntem  invisitatam,  no- 
vos  adcolas  Gallos  esse,  cum  quibus  nec  pax  satis  fida, 
nec  bellum  pro  certo  sit :  sanguini  tamen  nominique  et 
prcestnlibus  pcriculis  consanguineorum  id  duri,  ut,  si 
qui  juventutis  suce  voluntate  ad  id  bellum  eant,  non  in^ 
■pediant.  Eum  magnum  adveaisse  bostium  aumeruiu. 


LIBER  T.   CAP.  XVm.  ^6l 

fama  Ilomae  erat :   eoque  mitescere  discordiat  iutes- 

tinae  metu  communi,  ut  fit,  coeptae. 

XVIII.  Haud  invitis  Patribus  P.  Licinium  Cal-  P-  Licinio 
.,  .,.  ^      ^        obfertur 

vum  praerogativa  tnbunum  miiitum  non  petentem  ^^ij,y^j^(jj, 

creaut,  moderationis  expertse  in  priore  magistratu  militum. 
virum,  ceterum  jam  tum  exactae  aetatis :  omnesque 
deinceps  ex  coUegio  ejusdem  anni  refici  adparebat, 
L.  Titinium,  P.  Maenium,  P.  Maelium,  Cn.  Genuci- 
um,  L.  Atilium:  qui  priiisquam  renunciarentur,  jure 
vocatis  tribubus  permissu  interregis  P.  Licinius  Cal- 
vus   ita  verba  fecit :    Omen  concordice,  Quirites,  rei 
viaxime  in  hoc  tempus  utili,  memoria  nostri  magistra- 
tus  vos  his  comitiis  petere  in  insequentem  annum  video. 
Si  collegas  eosdem  rejicitis,  etiam  usu  meliores  factos, 
mejam  non  eumdem,  sed  umbram  nomenque  P.  Licinii 
relictum  videtis  :  vires  corporis  adfectce,  sensus  oculo- 
rum  atque  aurium  hebetes,  memoria  labat,  vigor  animi 
obtusus.     En  vobis,  inquit,  juvenem,  filium  tenens,  Ejus  filio, 
effigiem  atque  imaginem  ejus,  quem  vos  antea  ^^i^"'*"^fre^man-' 
militum  ex  plebe  primum  fecistis.     Hunc  ego,  institu-  datur. 
tum  disciplina  mea,  vicarium  pro  me  Reipublicce  do  di- 
coque.     Vosque  qucEso,  Quirites,  delatum  mihi  ultro 
honorem  huic  petenti,  meisque  pro  eo  adjectis  precibus, 
mandetis.     Datum  id  petenti  patri  j    filiusque   ejusU.  C.  369. 
P.  Licinius   tribunus    militum   consulari   potestate  ^^^' 

cum  iis,  quos  supra  scripsimus,  declaratus.  Titinius  Apud  Fa- 
Genuciusque  tribuni  militum,  profecti  adversus  Fa-  '^'^°1J^^  " 
liscos  Capenatesque,  dum  bellum  majore  animo  ge- 
runt,  quam  consilio,  przecipitavere  in  insidias.  Ge- 
nucius,  morte  honesta  temeritatem  luens,  aute  sigua 
inter  primores  cecidit.  Titinius,  in  editum  tumu- 
lum  ex  multa  trepidatione  militibus  conlectis,  aciem 
restituit ;  nec  se  tamen  aequo  loco  hosti  commisit. 
VoL.  I.  R 


^62  T.  LIVII 

U.  C.  359.  Plus  ignominiae  erat,  quara  cladis,  acceptum  ;  quas 
'  prope  in  cladem  ingentem  vertit ;  tantum  inde  ter- 
roris  non  Romae  modo,  quo  multiplex  fama  perve- 
nerat,  sed  in  castris  quoque  fuit  ad  Veios.  ^Egre 
ibi  miles  retentus  a  fuga  estj  quum  pervasisset  castra 
rumor,  ducibus  exercituque  caeso,  victorem  Capena- 
tem  ac  Faliscura  Etruriaeque  oranera  juventutem 
haud  procul  inde  abesse.  His  turaultuosiora  Romae, 
jam  castra  ad  Veios  obpugnari,  jam  partem  hostium 
tendere  ad  urbera  agraine  infesto,  crediderant;  con- 
cursuraque  in  muros  est,  et  raatronarum,  quas  ex 
dorao  conciverat  publicus  pavor,  obsecrationes  in 
templis  factae  :  precibusque  ab  Diis  petitum,  ut 
exitiuni  ab  urbis  tectis  templisque  ac  moenibus  Ro- 
manis  arcerent,  Veiosque  eum  averterent  terrorem, 
si  sacra  renovata  rite,  si  procurata  prodigia  essent. 

XIX.  Jam  ludi  Latinaeque  instauratae  erant:  jam 
ex  lacu  Albano  aqua  eraissa  in  agros,  Veiosque  fata 
adpetebant.  Igitur,  fatalis  dux  ad  excidiura  illius 
Camillus  urbis  servandaeque  patriae,  M.  Fiuius  Camillus  dic- 
dictator.  ^^tor  dictus  magistrura  ecjuitura  P.  Cornelium  Sci- 
pionem  dixit.  Oumia  repente  rautavcrat  imperator 
mutatus  :  alia  spes,  alius  animus  hominum,  fortuna 
quoque  alia  urbis  videri.  Omnium  primum  in  eos, 
qui  a  A*eiis  in  illo  pavore  fugerant,  raore  niilitau-i 
animadvertit,  effecitque,  ne  hostis  raaxirae  timen- 
dus  militi  esset  :  deinde,  indicto  delectu  in  diem 
certam,  ipse  interim  Veios  ad  confirmandos  mili- 
tum  aninios  intercurrit :  inde  Romam  ad  scriben- 
dum  novuni  excrcitura  rcdit,  uullo  dctractante  mi- 
litiara.  Peregrina  etiam  juventus,  Latini  Hernici- 
que,  operara  suani  pollicentcs  ad  id  bcUura,  venere : 
quibus  quum  gratias  iu  senatu  egisset  dictator,  satis 


LIBER  r.    CAP.  XX.  ^6^ 

fam  •omnibus  ad  id  bellum  paratis,  ludo3  maffnos  U.  C.  359. 

T  •  A  C  393 

ex  senatusconsulto  vovit  Veiis  captis  se  facturum ;    '    ' 

«edemque  Matutae  matris  refectam  dedicaturum,  jam 

ante  ab  rege  Ser.  Tullio  dedicatam.     Profectus  cum 

exercitu  ab   urbe   exspectatione  hominum   niajore, 

quam  spe,  in  agro  primum  Nepesino  cum  Faliscis 

et  Capenatibus  signa   confert.     Omnia  ibi  summa 

ratione  consilioque  acta  fortuna  etiam,  ut  fit,  secuta 

est :    non  proelio  tantum  fudit  hostes,    sed  castris 

quoque  exuit,  ingentique  prseda  est  potitus ;   cujus 

pars  maxima  ad  qusestorem  redacta  est :  haud  ita 

multum  militi  datum.    Inde  ad  Veios  exercitus  duc- 

tus,  densioraque  castella  facta  ;   et  a  procursationi- 

bus,  quae  multae  temere  inter  murum  ac  vallum  fie- 

bant,  edicto,  ne  quis  injussu  pugnaret,  ad  opus  mi- 

lites  traducti.     Operum  fiut  omnium  longe  maxi-  Cuniculum 
,   ,       .     .     .  ...  ,  in  arcem 

mum  ac  labonosissimum,  cuniculus  m  arcem  hos-  Veiorum 

tium   agi    coeptus :    quod   ne   iutermitteretur   opus,  ^git. 

neu  sub  terra  continuus  labor  eosdem  conficeret,  in 

partes  sex  munitorum  numerum  divisit :  senae  horae 

in  orbem  operi  adtributae  sunt :  nocte  ac  die  num- 

quam  ante  omissum,  quam  in  arcem  viam  facerent. 

XX.  Dictator,  quum  jara  in  manibus  videret  vic- 

toriam  esse,  m-bem  opulentissimam  capi,  tantvunque 

praedae  fore,  quantum  non  omnibus  in  vmum  conla- 

tis  ante  bellis  fuisset ;  ne  quam   inde  aut  militum 

iram  ex   malignitate  praedae  partitje,    aut  invidiam 

apud  Patres  ex  prodiga  largitione  caperet,  literas  ad 

senatum  misit  :    Deum  inmortalium  benigmtate ,  «iwDellberatio 

consiliis,  patientia  militum,  Veios  jam  fore  in  potestate  ?f  .P''^^^ 
»•  r>  •  •  1    .  ,      /•       '  veiorum. 

popuU  liomani:  quid  de  prceda  faciendum  censerent? 

Duae  senatum  distinebant  sententiae  :   senis  P.  Lici- 

nii,  quem  primum  dixisse  a  filio  interrog-atum  fe- 

R2 


3^4  T.  Livii 

U.  C.  359.  runt,  edici  palam  placere  populo,  ut,  qui  particepf  esse 
'  '  ^^  prcEcUe  vellet,  in  castra  Feios  iret :  altera  Ap.  Claudii, 
qui,  largitionem  novain,  prodigam,  inaequalem,  in- 
consultam  arguens,  si  semel  nefas  ducerent,  captam 
ex  liostibus  in  aerario  exhausto  bellis  pecuniam  esse, 
'«.uctor  erat  stipendii  ex  ea  pecunia  militi  numerandi, 
ut  eo  minus  tributi  plebes  conferret :  Ejus  enim  doni 
societatem  sensuras  aqualiter  oinnium  domos:  non  avi- 
das  in  direptiones  manus  otiosorum  urbanorum  prcerep- 
turas  fortium  bellatorum  prcemia  esse :  quum  ita  ferme 
eveniat,  ut  segnior  sit  prdedator,  ut  quisque  laboris  peri- 
tulique  prcecipuam  petere  partem  soleat.  Licinius 
contra,  suspectam  et  invisam  semper  eam  pccuniam 
fore,  aiebat ;  caussasque  criminum  ad  plebem,  seditio- 
num  inde  ac  legum  novarum,  prcebituram.  Satius 
igitur  esse,  reconciiiari  eo  dono  plebis  animos :  exhau- 
stis  atque  exinanitis  tributo  tot  annorum  subcurri :  et 
sentire  prcedce  fructum  ex  eo  bello,  in  quo  prope  conse- 
nuerint :  gratius  id  fore  lcetiusque,  quod  quisque  sua 
manu  ex  Iwste  captum  domum  retulerit,  qnam  si  mul- 
tiplex  alterius  arbitrio  accipiat.  Ipsum  dictatorem  fu- 
gere  invidiam  ex  eo  criminaque :  eo  delegasse  ad  sena- 
tum.  Senatum  quoque  debere  rejectam  rem  ad  se  per- 
mittere  plebi,  ac  pati  hahere,  quod  cuique  fors  belli 
dederit.  Haec  tutior  visa  sententia  est,  quae  popu- 
larem  senatum  faceret.  Edictum  itaque  est,  ad 
praedam  Veientem,  quibus  videretur,  in  castra  ad 
dictatorem  proficiscerentur. 

Veiorum         XXI.  Ingons  profecta  multitudo  replcvit  castra. 

excidium.  -j^,,^  dictator,  auspicato  egressus,  quum  edixisset, 
ut  arma  milites  capercut,  Tuo  ductu,  inquit,  Pythice 
Ap(jllo,  tuoque  numinc  instinctus  pergo  ad  delendam 
nrbem   Veios:    tibique  hinc  decumam  partcm  pra:da 


LIBER  V.    CAP.  XXI.  365 

tdveo.  Te  simul,  Juno  Regina,  qua  nuyic  Veios  colis,  u.  C.  359. 
precofT,  ut  nos  victores  in  nostram,  tuamqiie  mox  futu-  "■•  ^'  ^^^' 
ram,  urbem  sequare :  uhi  te  dignum  amplitudine  tud 
templum  accipiat.  Haec  precatus,  superante  miilti- 
tudine,  ab  omnibus  locis  urbem  adgreditur,  quo  mi- 
nor  ab  cimiculo  ingruentis  periculi  sensus  esset, 
Veientes,  ignari  se  jam  ab  suis  vatibus,  jam  ab  ex- 
ternis  oraculis  proditos,  jam  in  partem  praedae  suae 
vocatos  Deos,  alios,  votis  ex  urbe  sua  evocatos,  ho- 
stium  templa  novasque  sedes  spectare,  seque  ulti- 
miim  illum  diem  agere;  nihil  minus  timentes,  quam 
subrntis  cuniculo  moenibns  arcem  jam  plenam  ho- 
stium  esse,  in  niuros  pro  se  quisque  armati  discur- 
runt ;  mirantes  quidnam  id  esset,  quod,  quum  tot 
per  dies  nemo  se  ab  stationibus  Romanis  movisset, 
tum,  vehit  repentino  icti  furore,  inprovidi  cm-rerent 
ad  muros.  Inseritur  huic  loco  fabula :  iumolante 
rege  Veientium,  vocem  aruspicis  dicentis,  qui  ejus 
hostiee  exta  prosecuisset,  ei  victoriam  dari,  exauditam 
in  cuniculo,  movisse  Romanos  milites,  ut,  adaperto 
cuniculo,  exta  rapercnt,  et  ad  dictatorem  ferrent. 
Sed  in  rebus  tam  antiquis,  si,  ([uas  similia  veri  sint, 
pro  veris  accipiantur,  satis  habeam.  Haec,  ad  os- 
tentationem  scenae,  gaudentis  miraculis,  aptiora, 
quam  ad  fidem,  neque  adfirmare,  neque  refellere  est 
operae  pretium.  Cuniculus,  delectis  militibus  eo 
tempore  plenus,  in  aede  Junonis,  quae  in  Veientana 
arce  erat,  armatos  repente  edidit  :  et  pars  aversos 
in  muris  invadunt  hostes  :  pars  claustra  portarum 
revellunt :  pars,  quum  ex  tectis  saxa  tegulieque  a 
mulieribus  ac  servitiis  jacerentur,  inferunt  ignes. 
Clamor  omnia  variis  terrentium  ac  paventium  voci- 
bus,  mixto  mulierum  ac  puerorum  ploratu^  complet, 
R3 


$66  T.  LITII 

U.  C.  359.  Moraento  temporis  dejectis  ex  muro  nndique  arnia- 

A.  C.  393.    .  r       •  •  !••  • 

tis,  pateiactisque  portis,  quum  ahi  agmine  inrue- 
rent,  aiii  desertos  scanderent  muros,  urbs  hostibus 
inpletur,  omnibus  locis  pugnatur.  Deinde,  multa 
jam  edita  caede,  senescit  pugna :  et  dictator  pr»- 
cones  edicere  jubet,  ut  ab  inermi  abstineatur :  is 
finis  sanguinis  fuit.  Dedi  inde  inermes  coepti :  et 
ad  praedam  miles  permissu  dictatoris  discurrit,  quae 
quum  ante  oculos  ejus  aliquantum  spe  atque  opi- 
nione  major,  majorisque  pretii  rerura  ferretur,  di- 
citur  nianus  ad  coelum  toUens  precatus  esse :  ut,  si 
cui  Deorum  hominumque  nimia  sua  fortuna  populique 
Romuni  videretur,  ut  eam  invidiam  lenire,  quam  mi- 
nimo  suo  privato  incommodo  publicoque,  populo  Ro- 
mano  liceret.  Convertentcm  se  inter  hanc  venera- 
tionem,  traditur  memoriae,  prolapsum  cecidisse :  id- 
que  omen  pertinuisse  postea  eventu  rem  conjectan- 
tibus  visum  ad  damnationein  ipsius  Camilli,  captae 
deinde  urbis  Roraanae,  quod  post  paucos  accidit  an- 
nos,  cladem.  Atque  ille  dies  caede  hostium  ac  di- 
reptione  urbis  opulentissimae  est  consumtus. 

XXII.  Postero  die  libera  corpora  dictator  sub 
corona  vendidit :  ea  sola  pecunia  in  publicum  redi- 
gitur,  haud  sine  ira  pk^bis  :  et  tjuod  retulere  secum 
praedae,  nec  duci,  qui  ad  senatura,  raahgnitatis  auc- 
tores  quart  ndo,  rom  arbitrii  sui  rejecisset ;  nec  se- 
natui,  std  Liciuiae  famih.i ,  ex  qua  hUus  ad  senatum 
retulisset,  pater  tam  po,iularis  sententije  auctor  fu- 
isset,  acceptum  referebant.  Quum  jam  humanae 
DiiVdis  op^s  egestae  a  Veiis  essent,  amoliri  tum  Deum  dona 
ablaci.  jpsosque  Deos,  scd  colentium  magis,  quam  rapien- 
tiuni,  modo,  coepere  j  namque  delecti  ex  omni  ex- 
ercitu  juvenes,  pure  lautis  corporibus,  candida  ve- 


LIBER  V.    CAP.  XXIII.  367 

ite,  quibus  deportanda  Romam  Regina  Juno  adsig-  u.C.  359. 
nata  erat,  venerabundi  templum  iniere,  priiiio  reli-  ^-  C.  393. 
giose  admoventes  manus  :  quod  id  signum  more 
Etrusco,  nisi  certae  gentis  sacerdos,  adtrectare  non 
esset  solitus  :  dein  quum  quidam,  seu  spiritu  divino 
tactuSj  seu  juvenali  joco,  Visne  Romam  ire  Juno? 
dixisset,  adnuisse  ceteri  Deam  conclaraavcrunt :  inde 
fabulae  adjectum  est,  vocem  quoque  dicentis,  Velle, 
auditam  :  motam  certe  sede  sua  parvi  molimenti 
adminiculis,  sequentis  modo  accepimus  levem  ac 
facilem  translatu  fuisse  :  integramque  in  Aventi- 
num,  aetemam  sedem  suam,  quo  vota  Romani  dicta- 
toris  vocaverant,  perlatam,  ubi  templum  ei  postea 
idem,  qui  voverat,  Camillus  dedicavit.  Hic  Veio- 
rum  occasus  fuit,  urbis  opulentissimae  Etrusci  no- 
minis,  magnitudiuem  suara  vel  ultima  clade  indican- 
tis  ;  quod  decem  aestates  hiemesque  continuas  cir- 
cumsessa,  quum  plus  aliquanto  cladiura  intulisset, 
quam  accepisset,  postremo,  jam  fato  tum  denique 
urgente,  operibus  tamen,  non  vi,  expugnata  est. 

XXIII.  Roraam  ut  nunciatum  est,  Veios  captos,  - 
quamquam  et  prodigia  proourata  fuerant,  et  vatum 
responsa,  et  Pytliicae  sortes  notae ;   et,  quantum  hu- 
manis  adjuvari  consiliis  potuerat  rcs,  ducem  M.  Fu- 
rium,   maximum   imperatorum   oranium,    legerant  j 
tamen,  quia  tot  annis  varie  ibi  bellatiun  erat,  mul- 
taeque  clades  acceptae,  velut  ex  insperato  inmensum 
gaudium   fuit :     et,    priusquam   senatus  decerneret, 
plena   oumia  tenipla  Romanarum   matrum,    grates 
Diis  agentium,  erant.     Senatus  in  quatriduum,  quot 
dierum  nullo    ante    bello,    supplicationes    decernit, 
Adventus  quoque  dictatoris,  omnibus  ordinibus  ob-  Dictator 
▼iam  effusis,  celebratior,  quam  ull  iis  umquam  antea  '""'"Pb^^ 
R4 


3^8  T.  LlV^l 

fuit :   triumpbusque  omnem  consuetum  honorandi 
diei  illius   moduin    aliquantum  excessit.     Maxime 
conspectus  ipse  est,  curru  equis  albis  juncto  urbera 
invectus  :  parumque  id  non  civile  modo,  sed  huma- 
nnm  etiam^  visum.    Jovis  Solisque  equis  aequiparari 
dictatorem,  in  religionem  etiam  trahebant :  trium- 
phusque  ob  eam  unam  maxime  rera  clarior,  quam 
gratior,  fuit.     Tum  Junoni  Reginee  templum  in  A- 
ventino  locavit,  dedicavitque  Matutae  Matri :   atque, 
his  divinis  humanlsque   rebus  gestis,   dictatura   se 
Decima       abdicavit.     Agi  deinde  de  ApoUinis  dono  coeptura  : 
Apollim       ^*"^  ^^  decumam  vovisse  prsedae  partem  quum  diceret 
data,  Camillus,  poutifices   solvendum  religione  populum 

censerent  ;  haud  facile  inibatur  ratio  jubendi  re- 
ferre  praedam  populum,  ut  ex  ea  pars  debita  in  sa- 
crum  secerneretur :  tandem  eo,  quod  levissimum  vi- 
debattn-,  decursum  est,  ut,  qui  se  domumque  reli- 
gione  exsolvere  vellet,  quum  sibimet  ipse  praedam 
astimasset  suam,  decumae  pretium  partis  in  publi- 
cum  deferret :  ut  ex  eo  donum  aureum,  dignum 
amplitudine  templi  ac  numine  Dei,  ex  dignitate  po- 
puli  Romani  fieret,  Ea  quoque  conlatio  plebis  ani- 
mos  a  Camillo  alienavit.  Inter  haec  pacificatum 
legati  a  Volscis  et  ^quis  vcnerunt :  inpetrataque 
pax,  magis  ut  fessa  tam  diutino  bello  adquiesceret 
civitas,  quam  quod  digni  peterent. 
U.  C.  360.  XXIV.  Veiis  captis,  sex  tribunos  militum  consu- 
■  "^^^' lari  potestate  insequens  annus  habuit,  duos  P.  Cor- 
neUos,  Cossum  et  Scipionem,  M.  Valerium  Maxi- 
mum  iterum,  K.  Fabium  Ambustum  tertium,  L. 
Furium  MeduIIinum  quintum,  Q.  Servilium  tertiura. 
Varia  bella.  Corneliis  Faliscum  belluni,  Valerio  ac  Servilio  Ca- 
penas  sorte  evenit :  ab  iis  non  urbes  vi  aut  operibus 


LIBER  V.   CAP.  XXtV.  $6g 

tentatae,  sed  ager  est  depopulatus,  praedaeque  reium u. C.  36o. 
agrestium  actae  :  nulla  felix  arbor,  nihil  frugiferum  ^-  ^-  ^^^' 
in  agro  relictum.     Ea  clades  Capenatem  populum 
subegit :  pax  petentibus  data.     In  Faliscis  bellum 
restabat.     Romae    interim    multiplex    seditio    erat :  Seditio 
cujus  leniendae  caussa  coloniam  in  Volscos,  quo  tria  °™'* 
millia  civium  Romanorum    scriberentur,  deducen- 
dam  censuerant :   triumvirique  ad  id  creati  terna  ju- 
gera  et  scptunces  viritim    diviserant.     Ea   largitio 
spemi   coepta ;    quia  spei  majoris   aveilendae   sola- 
tium  objectum  censebant.      Cur  enim  relegari  ple-  Veios  trans* 
bem  in  Volscos,  quura  pulcherrima  urbs  Veii  ager-  ^^^  {^q. 
que  Veientanus  in  conspectu  sit,  uberior  amplior- manacupiti 
que  Romano  agro  ?  Urbem  quoque  urbi  Romae,  vel 
situ,   vel   magnificentia   publicorum   privatoi-umque 
tectorum  ac  locorum,  prasponebant  :   quin  illa  quo- 
que  actio  movebatur,  quae  post  captam  utique  Ro- 
mam  a  Gallis  celebratior  fnit,  transmigrandi  Veios. 
Ceterum,  partim  plebi,  partim  senatui  destinabant 
habitandos    Veios  3    duasque   urbes  communis   rei- 
publicae  incoli  a  populo  Romano  posse.     Adversus  Obsistunt 
quae  quum  optimates  ita  tenderent,  ut  monturos  se  ^ 
citius   dicerent   in   conspectu  populi   Romani,    quam 
quidquam  earum  rerum  Togaretur  .•    quippe  nunc  in 
una  urbe  tantum  dissemionum  esse,  quid  in  duabus 
fore?  Victamne  ut  quisquam  victrici  patriis  prceferret? 
sineretque,  majorem  fortunam  captis  esse  Feiis,  quam 
incolumibus  fuerit?  Postremo,  se  relinqui  a  civibus  in 
patria  posse :  ut  relinquant  patriam  atque  cives,  nul-- 
lam  vim  umquam  subacturam ;    et   T.  Sicunum   (ia 
enim  ex  tribunis  plebis  rogationis  ejus  lator  erat) 
conditorem  Veios  sequantur,  relicto  Deo  Romuh,  Dei 
fiUo,  parente  et  auctore  urbis  Ronys.. 


370 


T.  LIVII 


U.C.  360. 
A.  C.  392. 


Religio  in- 
jecta  a  Ca- 
millo  de 
decima 
praedae  Vei- 
entana. 


Donum 
Apollini 
decretum. 


Ad  id  ma- 
tronae  au- 
rum  suam 
confcrunt. 


XXV.  Haec  quum  foedis  certamiuibus  agerentur, 
(nam  partem  tribiiuorum  plebis  Patres  in  suam  sen- 
tentiam  traxerant)  nulla  res  alia  manibus  temperare 
plfcbem  cogebatj  cjuam  quod,  ubi  rixae  committend<e 
caussa  clamor  ortus  esset,  principes  senatus,  primi 
turbae  obferentes  se,  peti,  feriri,  atque  occidi  jube- 
bant.  Ab  horum  aetatibus  dignitatibusque  et  ho- 
noribus  violandis  durn  abstinebatur,  et  ad  reliquos 
similes  conatus  verecundia  irae  obstabat ;  Camillus 
idemtidem  omnibus  locis  concionabatur :  Haud  mi- 
rum  id  quidem  esse,  furere  ciiitatem,  quce,  damnata 
voti,  ommum  rerum  potiorem  curam,  quam  religione  se 
ejcsolveridi,  haheat.  Nihil  de  conlatione  dicere,  i>tipis 
verius,  quam  decumcE ;  quando  en  se  quisque  privatirn 
obligaverit,  liheratus  sit  populus.  Enimvero,  illud  se 
tacere,  suam  conscientiam  non  pati :  quod  ex  ea  tan- 
tum  prceda,  quce  rerum  moventium  sit,  decuma  desig- 
netur :  urbis  atque  agri  capti,  quoe  et  ipsa  voto  conti- 
neatur,  mentionem  nullam  fieri.  Quum  ea  discep- 
t^tio,  anccps  scnatui  visa,  delegata  ad  pontifices 
esset ;  adhibito  Camillo,  visum  collegio,  quod  ejus 
ante  conceptum  votum  Veientium  fuisset,  et  post 
votum  in  potestatcm  popuii  Romani  venisset,  ejus 
partcm  deGumam  Apollini  sacram  esse.  Ita  in  aesti- 
mationera  urbs  agerque  venit  :  pecunia  ex  aerai'io 
pronita,  et  tribunis  militum  consularibus,  ut  aurum 
ex  ea  coemcrent,  negotium  datum  :  cujus  quum  co- 
pia  non  esset,  matronae,  coetibus  ad  eam  rem  con- 
sultandaui  habitis,  ct  comnnmi  decreto  polliritae 
tribuuis  uiilitum  aurura  et  omnia  ornauicnta  sua,  in 
aerarium  detulerunt.  Grata  ea  res,  ut  quae  maxime 
senatui  umquam,  fuit:  honoromque  ob  eani  munifi- 
ceutiam  fcruut  matroiiis  habitum,  ut  pileuto  ad  sa- 


LIBER  V.    CAP.  XXVI.  371 

cia  hidosque,  carpentis  festo  piofestoque  uterentur. 

Pondere  ab  singulis  auri  accepto  aestimatoque,  ut 

pecunia;  solverentur,  craleram  auream  fieri  placuit, 

quse   donum  ApoUini  Delphos  portaretur.      Simul 

ab  reliffione  animos  remisenmt,  integrant  seditio-  Seditio  red- 

,       .      ,  ,  .         .      .  ,  •      .      •  integrata. 

nem  tnbuni  plebis  :    incitatur  muititiido  in  omnes 

principes,  ante  alios  in   Carailium.     Eum   pr*dam 

Velentanam  publicando  sacrandoque  ad  uihilam  re- 

degisse  :   absentes  ferociter  increpant  :   praeseutium,  U.  C.  361. 

quum  se  ultro  iratis  obferrent,  verecundiam  habeut. 

Simul  exti-ahi  rem  ex   eo  anno  viderunt,  tribunos 

plebis  latores  legis  in  aunum  eosdem  reficiunt :   et 

Patres  hoc  idem  de  intercessoribus  legis  adnisi :  ita 

tribuni  plebis  magna  ex  parte  iidem  refecti. 

XXVI.  Comitiis  tribunorum  militum  Patres  sum- 

ma   ope   evicerunt,  ut  JNI.  Furius  Camillus  creare- 

tur  :  propter  bella  simulabant  parari  ducem,  sed  lar- 

gitioni    tribuniciae    adversarius    quserebatur.      Ciun 

Camillo  creati  tribuni  militum  consulari  potestate, 

L.  Furius  Medullinus  sextum,  C.  iEmilius,  L.  Va- 

lerius  Publicola,  Sp.  Postumius,  P.  Cornelius  ite- 

rum.     Principio  anni  tribuni  plebis  nihil  moverunt, 

donec  M.  Furius  CamiUiis  in  FaUscos,  cui  id  bel- 

lum  mandatum  erat^  proficisceretur  :   difterendo  de- 

inde   elanguit  i-es  :    et   CamiUo,  quem  adversarium 

maxime  metuebant,  gloria  in  FaUscis  crevit.    Nam,  Bellum 

quum  primo  mcenibus  se   hostes  tenerent,  tutissi-  Faliscum. 

nium  id  rati,  populatione  agrorum  atque  incendiis 

villarum  coegit  eos  egredi  urbe  3   sed  timor  longius 

progredi  prohibuit.     MiUe  fere  passuum  ab  oppido 

castra  locant ;   nuUa  re  alia  fidentes  ea  satis  tuta 

esse,  quam  difiicultate  aditus,  asperis  confragosisque 

ciixaj,  et  partim  artis^  partim  arduis  viis.     Ceterum 

R6 


37*  T.  LIVII 

U.C.  36i.CamilIus,  captmim  indicem  ex  asrris  secutus  du- 

A.C.  391.  .  •  u  .  »•         -1  r 

cem,  castns  multa  nocte  motis,  prima  luce  aliquan- 

to  superioribus  locis  se  osteiidit,   Trifariam  Romani 

njnniebant :  alius  exercitus  proelio  intentus  stabat. 

Ibi  inpedire  opus  conatos  hostes  fnndit  fugatque  j 

tantumque  inde  pavoris  Faliscis  injectum  est,   ut, 

eflfusa  fuga  castra  sua  quae  propiora  erant,  praelati, 

urbem  peterent.     Multi   caesi   vulneratique,   prius- 

quam   paventes   portis    inciderent :     castra   capta  j 

prseda   ad  quaestores  redacta  cum  magna  militum 

ira :   sed,  severitate  imperii  victi,  eamdem  virtutem 

et  oderant,  et  mirabantur.     Obsidio  inde  urbis,  et 

munitiones,  et  interdum  per  occasionem  inpetus  op- 

pidanorum  in  Romanas  stationes,  prreliaque  parva 

fieri  ;    et  teri  tempus,  neutro  inclinata  spe  ;   quum 

frumentum  copiaeciue  aliae  ex  anteconvecto  largius 

obsessis,  quam  obsidentibus,  subpeterent.     Videba- 

turque  aeque  dinturnus  futurus  labor,  ac  Veiis  fu- 

isset ;  ni  fortuna  imperatori  Romano  simul  et  cog- 

nitae  rebus  bellicis   virtutis  specimen    et  maturam 

Tictoriani  dedisset. 

XXVJI.  Mos  erat  Faliscis,  eodem  magistro  libe- 

rorum  et  comite  uti :   simulque  plurcs  pueri,  quod 

Magistri    hodie  quoque  in  Graecia  manet,  unius  curae  deman- 

Tuvoitutis  ^''^^^"tur  :  principum  liberos,  sicut  fere  fit,  qui  sci- 

scelus  et    entia  videbatur  praecellere,  erudiebat.     Is  quum  in 

poena.        pace  instituisset  pueros  ante  urbem  lusus  exercen- 

dique   caussa  producere ;    nihil   eo  more   per  belli 

tempus  intermisso,    tuin,  modo  brevioribus,  modo 

longioribus  spatiis,  trabendo  eos  a  porta,  lusu  ser- 

monibusque  A'ariatis,  longius  solito,  ubi  res  dedit, 

progrcssus,    inter    stationes  eos  hostium  castraqne 

inde  Roinana  fa  praetorium  ad  Caniillum  pcrduxit : 


LIBER  V.    CAP.  XXVII.  373 

ibi  scelesto  facinori  scelestiorem  sermonem  addidit :  U.  C.  36i. 

Falerios  se  in  maniis  Romanis  tradidisse ;  qunndo  eos    '    ' 

pueros,  quorum  parentes  capita  ibi  rerum  sint,  in  po- 

testafem  dcdiderit.     Qnae  ubi  Camillus  audivit,  Non 

ad  similem,  inquit,  tui  nec  populum,  nec  imperatoremt 

scelestus  ipse  cum  sceksto  ■Qiunere  venisti.     Nobis  cum 

Faliscis,  quce  pacto  fit  humano,  societas  non  est:  quam 

ingeneravit  natura,  utrh>que  est,  eritoue.    Sunt  et  helli, 

sicut  pacis,  jura :  justeque  ea,  non  minus  quam  forti- 

ter,  didicimus  gerere.     Arma  habemus,  non  adversus 

eam  cptatem,  cui  etiam  captis  urbibus  parcitur :   sed 

adversus  armatos,  et  ipsos,  qui,  nec  lcesi,  nec  lacessiti  a 

nobis,  castra  Romana  ad  Veios  obpugnarunt.     Eos  tu, 

quantum  in  te  fuit,  noto  scelere  vici^ti :  ego  RomanU 

artibus,    virtute,    opere,    arjnis,    sicut    Veios,    mncam. 

Denudatum  deinde  eum,  manibus  post  tergnm  inli- 

gatis,  reducenilum  Falerios  pueris  tradidit  :  virgas- 

que  eis,  qnibus  proditorem  agerent  in  urbem  verbe- 

rantes,  dedit.     Ad  quod  spectaculum  concursu  po- 

puli   primum  facto,    deinde   a  maglstratibus   de  re 

nova  vocato  senatu,  tanta  mutatio  aaimis  est  in- 

jecta,  ut,  qui  modo,  efferati  odio  iraque,  Veientium 

exitum    pene,   quam    Capenatium    pacem,   mallent, 

apud  eos   pacem  universa   posceret   civitas.     Fides 

Romana,  justitia  imperatoris,  in  foro  et  curia  cele- 

brantur  .   consensuque  omnium  legati  ad  Camillum 

in  castra,  atque  inde  permissu  Camilli  Romam  ad 

senatnm,  qiii  dederent  Falerios,  proficiscuntur.     In-  Falisci  de- 

troducti  ad  senatum   ita  locuti   traduntur  :    Patres  _""'  "^. 

Komanis, 

conscripti,  victorin,  cui  nec  Deus,  nec  homo  quisquam 
invideat,  victi  a  vobis  et  imperatore  vestro,  dedimus 
nos  vobis ;  rati,  quo  nihil  victori  pulchrius  est,  melins 
nos  sub  imperio  vestro,  quum  legibus  nostris,  victuros. 


374  *r-  i-ivii 

V.C.  361.  Eventu  hujus  helli  duo  srdutaria  exempla  prodita  hU' 
'  mano  generi  sunt.  Vosjidtm  in  bellu,  quam  prcesentem 
victoriam,  maluistis :  nos,  Jide  provocati,  victoriam  ul~ 
tro  detulimus.  Sub  ditione  vestra  sumus.  Mittite,  qui 
arma,  qui  obsides,  qui  urhem  patentibus  portis  accipi- 
ant.  Nec  vos  Jidei  nostrae,  nec  nos  imperii  vestri  pce- 
nitebit.  Camillo  et  ab  hostibus  et  a  civibus  gi-atia 
actiE.  Faliscis  in  stipendium  militum  ejus  anni,  ut 
populus  Romanus  tributo  vacaret,  pecunia  impe- 
rata.     Pace  data,  exercitus  llomam  reductus, 

XXVIII.  Camillus  meliore  multo  laude,  quam 
quum  triumphantem  albi  per  urbem  vexerant  equi, 
insignis  justitia  fideque,  hostibus  victis,  quum  in 
urbem  redisset,  tacite  ejus  verecundiam  non  tulit 
senatus,  quin  sine  raora  voti  libeiaretur  :   crateram- 

Missi  Del-  que  auream  donura  Apollini  Delphos  lcgati  qui  fcr- 

phos  legati  i.gj,t,    L.  Valerius,    L.   Sergius,   A.  Maulius,  missi 
cum  dono.  »      > 

longa  una  nave,  haud  procul  freto  Siculo  a  pirati» 

Liparensium  excepti,  devehuntur  Liparas.  Mos  erat 

civitatis,   velut   publico    latrocinio   partam  praedam 

dividere  :  forte  eo  anuo  in  summo  magistratu  erat 

Timasithei  Timasitheus  quidani,   Romanis   vir   similior,  quam 

iparensis    ^^^jg  .   ^^^;^  legatorum  nomen,  donumquc,  et  Deum, 

cui  mitteretur,  et  doni  caussam  veritus  ipse,  multi- 

tudiuem  quoque,  quae  semper  ferme  regenti  est  si- 

milis,    religionis    just«    inplevit  :     adductosque    in 

publicum   hospitiuiu   legatos,    cum    pra^sidio   etiam 

navium  Delphos  pro^ecutus,  Rouiam  inde  sospites 

restituit.     Hospitium   cum  eo   senatusconsulto   est 

factum,  donaque  publice  data.     Lodem  aniio  in  JE- 

Bellum        quis  varie  beliatiim  :    adeo  ut   in  incerto  fu«  rit  et 

ouiT      '      ^P^'^   ipsos    exercitus   et   Roma;,    vicissent,    victine 

essent.     Imperatores  Romaoi  fuere  ex  ti-ibimis  mi- 


LIBER  V.    CAF.  XXVIII.  375 

litum  C.  ./Emilius,  Sp.  Postumius,  Primo  rem  com-  U.C.  36i. 
muniter  gesserunt :  fusis  inde  acie  hostibus,  jEmi-  •  •  ^  • 
lium  praesidio  Verruginem  obtinere  placuit,  Postu- 
mium  fines  vastare.  Ibi  eum,  incomposito  agmine 
negligentius  ab  rc  bene  gesta  euntem,  adorti  yEqui, 
terrore  injecto,  in  proximos  compulere  tumulos  : 
pavorque  inde  Verruginem  etiam  ad  praesidium  al- 
terum  est  perlatus.  Postumius,  suis  in  tutum  re- 
ceptis,  quum  concione  advocata  terrorem  increparet 
ac  fugam  ;  fusos  esse  ab  ignavissimo  et  fugacissimo 
hoste  j  conclamat  universus  exercitus,  merito  se  ea 
audire,  et  fateri  admissum  flagitium  :  sed  eosdem 
conrecturos  esse,  neque  diutumum  id  gaudium  ho- 
stibus  fore.  Poscentes,  ut  confestim  inde  ad  castra 
hostium  duccret,  (in  conspectu  erant  posita  in  pla- 
no)  nihil  poenie  recusabant,  ni  ea  ante  noctem  e;<- 
pugnassent.  Conlaudatos  corpora  curare,  parat«fc- 
que  esse  quarta  vigilia  jubet  :  et  hostes,  nocturnam 
fugam  ex  tumulo  Romanorum  ut  ab  ea  via,  quae 
ferebat  Verruginem,  excluderent,  fuere  obvii  :  proe- 
liumque  ante  lucem  (sed  luna  pernox  erat)  commis- 
sum  est :  et  haud  inceitius  diurno  proelio  fuit.  Sed 
clamor  Verruginem  perlatus,  quum  castra  Romana 
crederent  obpugnari,  tantum  injecit  pavoris,  ut,  ne- 
quidquam  retinente  atque  obsecrante  yEmilio,  Tus- 
culum  palati  fugerent.  Inde  fama  Romam  perlata 
est,  Postumium  cxercitunifme  occisuni.  Qui,  ubi 
prima  lux  metum  insidiarum  effuse  sequentibus  sus- 
tulit,  quum  pere(|uitasset  ariem,  promissa  repetens, 
tantnm  injecit  ardoris,  ut  non  ultra  sustinucrint  in- 
petum-  ^qui.  Caedes  inde  fugientium,  qualis  ubi 
ira  magis,  quam  virtute,  res  geritur,  ad  pernieiem 
hostium  facta  estj  tristemque  ab  Tusculo  nunciumj, 


37^  T.  LIVII 

neqnidquam  exterrita  civitate,  literae  a  Postumio 
laureatse  sequuntur  :  victoriam  poptJi  Romani  es- 
se  ;   iEquornm  exercitum  deletum. 

XXIX.  Tribunorum  plebis  actiones  quia  non- 
dum  inveuerant  finem,  et  plebs  continuare  latoribus 
legis  tribunatum,  et  Patres  reficere  intercessores  le- 
gis  adnisi  sunt :  sed  plus  suis  comitiis  plebs  valuit : 
quem  dolorem  ulti  Patres  sunt,  senatusconsulto  fac- 
to,  ut  consnles,  invisus  plebi  niagistratus,  crearen- 
U.  C.  362.  tur.     Annum  post  quintum  decimum  creati  consu- 

A.  C.  390.  |gg  Li.  Lucretius  Flavus,  Ser.  Sulpicius  Camerinus. 
Principio  hujus  anni,  ferociter,  quia  nemo  ex  col- 
legio  intercessurns  erat,  coortis  ad  perferendam  le- 
gem  tribunis  plebisy  nec  segnius  ob  id  ipsura  con- 
sulibus  resrstentibus,  omnique  civHate  in  unam  eam 
curam  convcrsa,  Vitelliam  coloniam  Roraanam  in 
sifb  agro  iEqni  expugnant  :  colonorum  pars  maxi- 
ma  incolumis,  (|uia  nocte  proditione  oppidum  cap- 
tum  liberam  per  aversa  urbis  fugam  dedcrat,  Ro- 
mam  perfiigere.  L.  Lucretio  consuH  ea  provincia 
evenit :  is,  cura  exercitu  profectus,  acie  hostes  vi- 
cit  j  victorque  Romam  ad   majus  aliquanto  certa- 

Duo  tr.  pl.  men  redit.     Dies  dicta  erat  tribunis  plebis  biennii 

accusati,  et  s^pej-iQj.is  ^  Virginio  et  Q.  Pomponio  :  quos  de- 
fcndi  Patruro  consensu  ad  fidem  senatus  pertine- 
bat :  neque  enira  eo8  aut  vitae  ullo  criraine  alio  aut 
gesti  magistratus  quisquam  arguebat,  praeterquanv 
quod,  gratificantes  Patribns,  rogationi  tribunicisB 
intercessisscnt.  Vicit  tamen  gratiani  senatus  plebis 
ira  ;  et  pessimo  exeniplo  iunoxii  denis  raillibus  gra- 
vis  aris  condemnati  sunt.     Id  aegre  passi  Patres  : 

invThitur     ^^millus  palam  sceleris  plebem  arguere :  qtue^jam 

in  plebem   in  suos  versa,  non  intelligeret,  se  pravo  judicio  de  tri" 
Rom, 


LIBER  V.    CAP.  XXX.  377 

bunis  intercessionem  stiMulisse ;  intercessione  sublata,V-C.  aaa. 

(ribuniciam  potestatem  evertisse.     Nom,  quod  illi  spe-    '    ' 

rarent,  effrenatam  licentiam  ejus  magistratus  Patres 

laturos,  fjlli  eos.     Si  trihunicia  vis  tribunicio  auxilio 

repelli  nequeuf,   aliud  telum  Patres  inventuros  esse. 

Consulesque    increpabat,  quod    fide    publica  decipi 

tribunos  eos  taciti  tulissent,  qui  senatus  auctorita- 

tem  secuti  essent.     Hiec  propalam  concionabundus 

in  dies  magis  augebat  iras  hominum, 

XXX.    Senatum   vero    incitare   adversus    legem  Senatum 

naud   desistebat :   Ne  aliter   descenderent  in   forum,  '"'^"^'  p" 

^'  versus  le- 

quum  dies  ferendce  legis  venisset,  quam  ut  qui  7nemi-  gem  de  mi- 
nissenf,  sibi  pro  aris  focisque  et  Deum  templis  ac  solo,  S^^^^^  ^^' 
in  quo  nati  essent,  dimicandum  fore.  Nam  qltod  ad 
se  privatim  adtineat,  si  suce  glorice  sibi  inter  dimica- 
tionem  patrice  meminisse  sit  fas,  sihi  amplum  quoque 
esse,  urbem  ab  se  captam  frequentari,  quotidie  se  frui 
monumento  glorice  suce,  et  ante  oculos  habere  urhem 
lotam  in  triumpho  suo,  insistere  omnes  vestigiis  l  udum  -~^': 
suarum :  sed  nefas  ducere,  desertam  ac  relictam  ab 
Diis  inmortalihus  incoli  urbem  ;  et  in  captivo  solo  ha-  ' 
bitare  populum  Romanum,  et  victrice  patria  victam 
mutari.  His  adhortationibus  principis  concitati  Pa- 
tres,  senes  juvenesque,  quura  ferretur  lex,  agmine 
facto  in  forum  venerunt :  dissipatique  per  tribus, 
suos  quisque  tribules  prensantes,  orare  cum  lacrimis 
coepere,  Ne  eam  patriam,  pro  qua  fortissime  felicissi- 
meque  ipsi  ac  patres  eorum  dimicassent,  desererent, 
Capitolium,  aedem  Ve^^tae,  cetera  circa  templa  Deo- 
rum  ostentantes.  Ne  exsulem,  extorrem  populum 
Romanum  ab  solo  patrio  ac  Diis  penatibus  in  hostium 
tirbem  agerent ;  eoque  rem  adducerent,  ut  melius  fu- 
erit,  non  capi  Veios,  ne  Roma  desereretur.     Quia  non 


378  T.  LIVII 

tI  agebant,  sed  precibus,  et  inter  preces  multa  Deo- 
rum  mentio  erat,  religiosum  parti  maximae  fuit  :  et 
legem  una  plures  tribus   antiquarunt,  quam  jusse- 

Antiquatur  runt.     Adeoque  ea  victoria  l^eta  Patribus  fuit,  ut 
•  postero    die,    referentibus    consulibus,    senatuscon- 

sultum  fieret,  ut  agri  Veientani  septena  jugera  plebi 
dividerentur  ;  nec  patribus  familiae  tantum,  sed  ut 
omnium  in  dorao  liberorum  capitum  ratio  habere- 
tur  ;  vellentque  in  eam  spem  liberos  tollere. 
U.  C.  36--3.  XXXI.  Eo  mimere  delenita  plebe,  nihil  certa- 
■  tum  est,  quo  minus  consularia  comitia  haberentur : 
creaii  consules  L.  Valerius  Potitus,  M.  Manlius,  cui 
Capitolino  postea  etiam  fiiit  cognomen.  Hi  consu- 
les  magnos  ludos  fecere,  quos  M.  Furius  dictator 
voverat  Veienti  bello.  Eodem  anno  aedes  Junonis 
Reginae,  ab  eodem  dictatore  eodemque  belio  vota, 
dedicatur:  celebratamque  dedicationem  ingenti  ma- 
tronarum  studio  tradunt.  Bellum  haud  memora- 
bile  in  Algido  cum  ^quis  gestum  est,  fusis  hosti- 
bus  prius  pene,  quam  manus  consererent.  Valerio^ 
quod  perseverantior  csedendis  iu  fuga  fuit,  trium- 
phus  ;  Maulio,  ut  ovans  ingrederetur  urbem,  decre- 
tura  est.  Eodem  anno  novum  bellum  cum  Volsi- 
niensibiis  exortimi  :  quo  propter  famem  pestilen- 
tiamque  in  agro  Romano,  ex  siccitate  caloribusque 

Volsiniense  nimiis  ortam,  exercitus  duci  nequivit :   ob  quae  Vol- 

^  ""^'       sinienses,  Salpinatibus  adjunctis  superbia  elati,  ul- 

tro  agros  Roraanos  incursavere,     Bellum  inde  duo- 

bus    populis   indictum.     C.  Julius  censor  decessit  : 

M.  Come-   jn    ejus    locum  M.  Cornelius    subfectus  :    quaj    res 

lius  ccnsor  '  ,...-.  ,  ,-, 

Bubfectus.    postea  religioni  fuit ;   quia  eo  histro  Koma  est  cap- 

ta ;   nec  deinde  unujuam  in  demortui  locum  censor 

subficitur  :    consulibusque  morbo  inplicitis  placuit. 


LIBER  V.    CAP.  XXXII.  ^^g 

per  interrcgnum  renovari  auspicia.  Itaque,  quum 
ex  senatusconsulto  consules  magistratu  se  abdicas- 
sent,  intcrrex  creatur  M.  Furius  Camillus  ;  qui  P. 
Cornelium  Scipionem,  is  deinde  L.  Valerium  Poti- 
tum  interregem  prodidit :  ab  eo  creati  sex  tribuni 
militum  consulari  potestate  ;  ut,  etiamsi  cui  eorum 
incommoda  valetudo  fuisset,  copia  magistratuum 
reipublicae  esset. 

XXXII.  Kalendis  Quinctilibus  magistratum  oc-  U.  C.  364. 
cepere  L.  Lucretius,    Ser.  Sulpicius,    M.  ^milius,'^- ^- ^^^* 
L.  Furius  MeduUinus    septimum,  Agrippa   Furius, 
C.  ^milius  iteriim.    Ex  his  L.  Lucretio  et  C.  JEmi- 
lio  Volsiniensis  provincia  evenit  :   Salpinates  Agrip- 
pae  Furio  et  Scr.  Sulpicio.      Prius   cura  Volsinien- Vokinien- 
sibus   pugnatum   est :   bellum   numero   hostiimi  in-''''^        '     ' 
gens,    certamine    haud    sane    asperum    fuit.      Fiisa 
concursu  primo  acies  in  fugam  :   millia  octo  arma- 
torum  ab  equitibus  interclusa,  positis  armis,  in  de- 
ditionem  venerunt.     Ejus  belli  fania  cftecit,  ne  se 
pugnae  committerent  Salpinates  :    mnenibus  armati 
se  tutabantur.     Romani  jiraidas  passiui  et  ex  Salpi- 
nati  agro,  et  ex  Volsiniensi,  nullo  eam  vim  arcente, 
egerunt  :  doaec  Volsinieusibus  fessis  bello  ea  con- 
ditione,  ut  res  populo  Romano  redderent,  stipen- 
diumque  ejus  anni  exercitui  prsestarent,  in  viginti 
annos  inducia?  datae.     Eodem  anno  M.  Caedicius  de 
plebe  nunciavit  tribunis,  se  iii  nova  via,  ubi  nunc 
sacellum  est,  supra  adem  Vestse,  voceni  noctis  si-  Vox  divi- 
lentio  audisse  clariorem  humana,  quae  magistratibus  ^^  cal?'-^ 
dici  juberet,  Gallos  adventare.     Id,  ut  fit,  propterrum  ad- 
auctoris  humilitatem  spretum,  et  quod   longinqua,  ^^'^''^' 
eoque  ignotior,  gens  erat,     Neque  Deorum   modo 
monita,  ingruente  fato,  spreta  ;  sed  humanam  quo- 


38b  T.  Livii 

U.  C.  364.  que  opem,  qaae  ana  erat,  M.  Furium  ab  iirbe  amo- 

Camill   **  ^^^^  '  ^l"'^  ^'^^  dicta  ab  1».  Appuleio  tribano  plebis 

accusatus    propter  praedam  Veientanam,  filio  quoque  adoles- 

abit*^'  '"^"  c^"te  per  idem  tempus  orbatus,  quum,  adcitis  do- 

mum  trjbulibus  clientibusque,   (magna  pars    plebis 

erat)  percunctatus  animos  eorum,  responsum  tulis- 

set,  se  conlaturos,   quanti  damnatus   esset,   absolvere 

eum  non  posse,  in  exsilium  abiit :   precatus  ab  Diis 

inmortalibus,  si  innoxio  sibi  ea  injuria  fieret,  primo 

quoque  tempore  desiderium  sui  civitati  ingratce  face- 

rent :   absens  quindecim  millibus  gi-avis  aeris  dam- 

natur. 

XXXIII.    Expulso  cive,  quo  manente,  si  quid- 
quam    bumanorum   certi  est,   capi  Roma  non  po- 

Legati  Clu-tuerat;   adventante  fatali  urbi  clade,  legati  ab  €lu- 
sini  auxili       .    .  .      ^  ...  ,  „    ,,  ^      . 

um  petunt  ^'"1*    venumt,    auxilium    adversus  Uallos   petentes. 

contra  Gal-Eam  gentem  traditur  fama,  dulcedine  frugum  maxi- 

meque  vini,    nova   tum    voluptate,    captam,    Alpes 

transisse,  agrosque  ab  Etruscis  ante  cultos  posse- 

disse  :    et    invcxisse    in    Galliam    vini:m    inliciendae 

gentis  caussa  Aruntem  Clusinum,  ira  conruptae  uxo- 

ris  ab  Lncumone,  cui  tutor  is  fuerat  ipse,  prapo- 

tente  juvene,  et  a  quo  expeti  pcencc,  nisi  externa 

vis    quaesita    esset,    nequirent :    hunc  transeuntibus 

Alpes  ducem,  auctoremque  Clusiiim  obpugnandi  fu- 

isse.     Equidem  haud  abnuerim,  Clusium  Gallos  ab 

Arunte,  seu   quo  alio  Clusino,   adductos  :   sed  eos, 

qui  obpugnaverint  Clnsium,  nou  fuisse,  qui  primi 

Alpes    transierint,   satis    constat  :    ducentis    quippe 

annis  ante,  quam  Clusium  obpugnarent,  urbenupie 

Romam  caperent,  in  Italiam  Galli  transcenderunt : 

nec  cum  bis  primum  Etruscorum,  sed  multo  ante 

cum  iis,  qui  intcr  Apenninum  Alpesque  incolebant. 


LIBER  V.    CAP.  XXXIV.  3S1 

saepe  exercitus  Gallici  pugnavere.     Tuscorum  ante  u.  C.  364. 

Ronianum   imperium    late  terra   niarique   opes  pa-  ^-  ^-  '^^** 

tuere  :   niari  supero  mferoque,  quibus  Italia  insulai  antiquae 

modo  cingitur,  quantum  potuerint,  nomina  sunt  ar-  °P^' 

gumento  ;   quod    alterum    Tuscum    communi  voca- 

bulo  gentis,  alterum  Hadriaticum  mare,  ab  Hadria 

Tuscorura  colonia,  vocavere  Itaiicce  gentes.     Graeci 

eadem  Tyrrhenum   atque  Hadriaticum  vocant.     li 

in  utrumque  mare  vergentes  incoluere  urbibus  duo- 

denis  terras :   prius  cis  Apenninum  ad  inferum  mare, 

postea  trans  Apenninum,  totidem,  quot  capita  ori- 

ginis  erant,  coloniis  missis  :   quae  trans  Padum  om- 

nia  loca,  excepto  Venetorum  angulo,  qui  sinum  cir- 

cumcolunt  maris,  usque  ad  Alpes  tenuere.     Alpinis 

quoque  ea  gentibus  haud  dubie  origo  est,  maxime 

Raetis  :   quos  loca  ipsa  efterarunt,  ne  quid  ex  anti- 

quo,  praeter  sonum  linguae,  nec  eum  inconruptum, 

retinerent. 

XXXIV.  De  transitu  in  Italiam  Gallorum  haec  Transitu» 
„  .         ™  •    ■     r,  ^      t^  \    Gallorum 

accepimus.    rrisco  Tarquinio  Romae  regnante,  Cel-  j^  italiam. 

tarum,  quae  pars  Galliae  tertia  est,  penes  Bituriges 

summa  imperii  fuit :   ii  regem  Celtico  dabant.   Am- 

bigatus  is  fuit,  virtute  fortunaque  quum  sua,  tum 

publica,  praepoUens,  quod  imperio  ejus  Gallia  adeo 

frugum  hominumque  fertilis  fuit,  ut  abundans  mul- 

titudo  vix  regi  videretur  posse.     Hic  magno  natu 

ipse  jam,  exonerare  praegravante  turba  regnura  cu- 

piens,  Bellovesum  ac  Sigovesum,  sororis  filios,  in- 

pigros  juvenes,  missurum  se  esse,  in  quas  Dii  de- 

dissent  auguriis  sedes,  ostendit.     Quantum  ipsi  vel- 

lent  numerum  hominum,  excirent,  ne  qua  gens  ar- 

cere   advenientes    posset.     Tum    Sigoveso    sortibus 

dati  Hercynii  saltus  :  Belloveso  haud  paullo  I<etio- 


38a  T.  Livii  ^ 

U.  C.  364.  rem  in  Italiam  viam  Dii  dabant.  Is,  quod  ejus  ex 
*  ■  ^^'populis  abundabat,  Bituriges,  Arvernos,  Senones, 
^duos,  Ambarros,  Carnutes,  Aulercos,  excivit.  Pro- 
fectus  ingentibus  peditum  equitumque  copiis,  in  Tri- 
castinos  venit.  Alpes  inde  obpositae  erant ;  quas 
inexsuperabiles  visas  haud  equidem  miror,  nuUa 
dum  via  (quod  quidem  continens  memoria  sit,  nisi 
de  Hercule  fabulis  credere  libet)  superatas.  Ibi 
quum  vekit  septos  montium  altitudo  teneret  Gallos, 
circumspectarentque,  quanam  per  juncta  coelo  juga 
in  alium  orbem  terrarum  transirent,  religio  etiam 
tenuit,  quod  adlatum  est,  advenas  quierentes  agrum 
ab  Salyum  gente  obpugnari.  Massilienses  erant  hi, 
navibus  a  Phocaea  profecti.  Id  Galli  fortunae  suae 
omen  rati  adjuvere,  ut,  quem  primum  in  terram 
egressi  occupaverant,  locum  patentibus  silvis  com- 
munirent :  ipsi  per  Taurinos  saltusque  invios  Alpes 
transcenderunt  :  fusisque  acie  Tuscis  haud  procul 
Ticino  flumine,  quum,  in  quo  consederant,  agrum 
Insubrium  adpellari  audissent,  cognomine  Insubri- 
bus  pago  iEduorum :  ibi,  omen  sequentes  loci,  con- 
didere  urbem  :  Mediolanum  adpellarunt. 

XXXV.  Alia  subinde  manus  Cenomanorum,  Eli- 
tovio  duce  vestigia  priorum  secuta,  eodem  saltu,  fa- 
vente  Belloveso,  quum  transcendisset  Alpes,  ubi 
nunc  Brixia  ac  Verona  urbes  sunt,  (iocos  tenuere 
Libui)  considunt :  post  hos  Salluvii,  prope  auti- 
quam  gentem  Laevos  Ligures,  incolentes  circa  Ti- 
cinum  amnem.  Penino  deinde  Boii  Lingonesque 
transgressi,  quum  jam  inter  Padum  atque  Alpes 
omnia  tenerentur,  Pado  ratibus  trajecto,  non  Etrus- 
cos  modo,  sed  etiani  Unibros,  agro  pellunt :  intra 
Apcnninum  tamen  scsq  teuuerc.     Tum  Scnoaes,  re- 


LIBER  V.    CAP.  XXXVI.  383 

centissirai  advenarura,  ab  Utente  flumine  usque  adU.C.  364. 
.^srm  fines  habuere.     Hanc  genteni  Clusiura,  Ro-    "      ^**' 
mamque  inde,  venisse  comperio  :   id  parum  certura 
est,  solarane,   an  ab  oranibus  Cisalpinorum  Gallo- 

rum  populis  adjutara.     Clusini,  novo  bello  exterriti,  Clusini  a 

k.,     1'.  r  1         •  ...    Gallis  ob- 

itudmem,  quum  rormas  horainura  in^isi-  ■ 

tatas  cernerent  et  genus  arraorum,  audirentque,  sae- 

pe  ab  iis,  cis  Padum  ultraque,  legiones  Etruscorum 

fusas,  quamquam  advcrsus  Romanos  nulhim  eis  jus 

societatis  amicitiaeve  erat,  nisi  quod  Veientes  con- 

sanguineos  adversus  popukim  Romanum  non  defen- 

dissent,  legatos  Romani,  qui  auxihura  ab  senatu  pe- Le^atos  a 

terent,  misere.     De  auxiho  nihil  innetratum  :  legati    P!|?^'^'* 
'  '  »       ad  Gallos 

tres  M.  Fabii  Anibusti  fihi  missi,  qui  senatus  popu-inpetrant. 
lique  Romani  nomine  agerent  cura  Galhs,  ne,  a 
quibus  nullam  injuriam  accepissent,  socios  populi 
Romani  atque  amicos  obpugnarent.  Romanis  eos 
bello  quoque  si  res  cogat,  tuendos  esse  :  sed  me- 
lius  visura,  belhmi  ipsum  amoveri,  si  posset ;  et 
Gallos,  novam  gentem,  pace  podus  cognosci,  quam 
armis. 

XXXVI.  IVIitis  legatio,  ni  praeferoces  legatos, 
Gallisque  magis  quara  Romanis  similes,  habuisset : 
quibus,  postquam  nmndata  ediderunt  in  concilio 
Galiorum,  datur  responsum  :  Etsi  nflvum  nomen  au- 
diant  Rotnanorum,  tamen  credere  viros  fortes  esse, 
quorum  auxiUum  a  Clusinis  in  re  trepkla  sit  inplora- 
tum :  et,  quoniam  legatione  adversus  se  maluerint, 
quam  armis,  tueri  socios,  ne  se  quidem  pacem,  quam 
illi  adferant,  adspernari,  si  Gullis  egentihus  agro, 
quem  latius  possideant,  quam  col  nt,  Clusini,  partem 
finium  concedant :  nliter  pacem  inpetrari  non  posse. 
Et  responsum  coram  Roma^iis  accipere  velle :  et,  si 


384  T.  LIYH 

V.C.  96i.negetur  ager,  coram  iisdem  Romanis  dimicdlurost  ut 

'  nunciare  domum  possent,  quantum  Galli  virtute  cete- 

ros  mortales  preBstarent.     Quodnam  idjus  esset,  agrum 

a  possessoribus  petere,  aut  minari  arma  ?  Roraanis 

quierentibus,    et,   cjuid  in  Etruria  rei  Gallis  esset  ? 

quum  illi  se  in  armis  jus  ferre,  et  omniafortium  viro- 

rum  esse,  ferociter  dicerent,  accensis  utrimque  ani- 

mis  ad  arraa  discurritur,  et  prceliura  conseritur.  Ibi, 

Legati  con-jam  urgentibus  Romanam  urbera  fatis,  legati  con- 

tra  Gallos  .  .  .       ^  •  1     1 

arma  ca-      tra  jus  gentium  arma  capiunt  :   nec  id  clam  esse  po- 

piunt.  tuit,  quum  ante  signa  Etruscorum  tres  nobilissimi 

fortissiraique  Romauae  juventutis  pugnarent :    tan- 

tum  eminebat  peregrina  virtus.     Quin  etiam  Q.  Fa- 

bius,  evectus  extra  aciem  equo,  ducem  Gallorum, 

ferociter  in  ipsa  signa  Etruscorum  incursantem,  per 

latus  transfixum  hasta,  occidit :   spoliaque  ejus  le- 

gentem  Galli  agnovere,  perque  totam  aciem,  Roma- 

num  legatum  esse,  signum  datum  est.     Omissa  inde 

in  Clusinos  ira,  receptui  canunt,  minantes  Roma- 

nis.     Erant,  qui  extemplo  Roraam  eundum  cense- 

rent :   vicere    seniores,  ut  legati  prius   mitterentur 

questum  injurias  postulatumque,  ut  pro  jure  gen- 

Galli  postu- tium   violato    Fabii    dederentur.     Legati  Gallorum 

^"  Rom"    qu"™  ^^»  sicut  erant  raandata,  exposuissent,  senatui 

sibi  dedan-  nec  factura  placebat  Fabiorum,  et  jus  postulare  bar- 

"''  bari  videbantur  :   sed,  ne  id,  quod  placebat,  decer- 

neret  in  tantae   nobilitatis  viris,  ambitio   obstabat. 

Itaque,  ne  penes  ipsos  culpa  esset  cladis  forte  Gal- 

lico  bello  acceptae,  cognitionem  de  postulatis  Gal- 

lorum  ad  populum  rejiciunt :   ubi  tanto  plus  gratia 

Eluditur      atque  opes  valuere,  ut,  quorum  de  poena  agebatur, 

eorum  pos-tribuni  militum  consulari  potestate  in  insequentem 

tulatiO.  r^  r  11 

anuum  crearentur.     Quo  iacto,  uaud   sccus  quam 


tlBER  V.   CAP.  XXXVII.  3S5 

Tligmim   erat,   infensi   Galli   belluni   propalara   mi-  U.  C.  365. 

nantes,  ad  suos  redeunt.     Tribuni  militum  cum  tri-  ^  '    ' 

bus  Fabiis  creati  Q.  Sulpicius  Longus,  Q.  Servilius 

quartum,  Ser.  Coraelius  Maluginensis, 

XXXVII.  Quum  tanta  moles  mali  instaret,  (adeo 

obcaecat  animos  fortuna,  ubi  vim  suam  ingruentem 

refringi  non  vult)  civitas,  quae  adversus  Fidenatera 

ac  Veientem  hostem  aliosque  finitimos  populos,  ul- 

tima  experiens  auxilia,  dictatorem  multis  tempesta- 

tibus   dixisset ;   ea  tunc,   invisitato  atque  inandito 

hoste  ab  Oceano  terrarumque  ultimis  oris  bellum  Negligen- 

ciente,  nihil  extraordinarii  imperii  aut  auxilii  quae- '^'^P^'^^''^' 

\  ^         bellum  in 

sivit.     Tribuni,  quorum  temeritate  bellum  contrac-  Gallos. 

tum   erat,   summae   rerum   prsecrant :    delectumque 

nihilo   adcuratiorem,  quara  ad  media  bella  haberi 

solitus  erat,  (extenuantes  etiam  famam  belli)  habe- 

bant.     Interim  Galli,  postquam  accepere,  ultro  ho- 

norem  habitum  violatoribus  juris  humani,  elusam- 

que  legationem  suam  esse,  flagrantes  ira,  cujus  in- 

potens  est  gens,  confestim  signis  convulsis,  citato 

agmine  iter  ingrediuntur,     Ad  quorum  praetereun-  Romam 

tium  raptim  tumultum  qunm  exterritae  urbes  ad  ar-  tp^dun?"' 

ma  concurrerent,  fugaque  agrestium  fieret,  Romam 

se  ire,   magno  clamore   significabant ;    quacumque 

ibant,  equis  virisque  longe  ac  late  fuso  agmine  in- 

mensum   obtinentes    loci,     Sed,    antecedente   fama 

nunciisque  Clusinorum,  deinceps  inde  aliorum  po- 

pulovum,  plurimum   terroris  Romam  celeritas  ho- 

stium  tulit :   quippe  quibus,  velut  tumultuario  exer- 

citu  raptim  ducto,  aegre  ad  undecimum  lapidem  ob- 

cursum  est,  qua  flumen  Allia,  Crustuminis  monti- 

bus  praealto  defluens  alveo,  haud  multum  infra  viam 

Tiberino  amui  miscetur.     Jam  omnia  coutra  circa- 

VoL.  I.  S 


386 


T.  LIVII 


U.C.  365 
A.  C.  387 


Vincunt 
Romanos 
ad  AUiam 


Turpis 
Romano- 
rum  fuga. 


que  hostium  plena  erant,  et  nata  in  vanos  tamultus 
gens,  truci  cantu  clamoribusque  variis,  horrendo 
cuncta  compleverant  sono. 

XXXVIII.  Ibi  tribuni  militum,  non  loco  castrLs 
ante  capto,  non  praemunito  vaJJo,  quo  receptus  es- 
set,  non  Deorum  saltem,  si  non  hominum,  memo- 
res,  nec  auspicato,  nec  htato,  instruunt  aciem  de- 
ductam  in  cornua,  ne  circumveniri  multitudine  ho- 
stium  possent  :  nec  tamen  sequari  frontes  poterant, 
quum  extenuando  infirmam  et  vix  cohaerentcm  me- 
diam  aciem  haberent.  Paullum  erat  ab  dextera 
editi  loci,  quem  subsidiariis  repleri  placuitj  eaque 
res,  ut  initium  pavoris  ac  fugzp,  sic  una  salus  fugi- 
entibus  fuit.  Nam  Brennus,  regulus  Gallorum,  in 
paucitate  hostium  artem  maxime  timens,  ratus  ad 
id  captum  superiorem  locum,  ut,  ubi  Galli  cum  aeie 
legionum  recta  fronte  concucurrissent,  subsidia  in 
aversos  transversosque  inpetum  darent,  ad  subsi- 
diarios  signa  convertit :  si  eos  loco  depuUsset,  haud 
dubius,  facilem  in  sequo  campi  tantum  superanti 
multitudini  victoriam  fore :  adeo  non  fortuna  mo- 
do,  sed  ratio  etiam,  cum  barbaris  stabat.  In  altera 
acie  nihil  simile  Romanis,  non  apud  duces,  non 
apud  milites,  erat :  pavor  fugaque  occupaverat  ani- 
Inos,  et  tanta  hominum  obiivio,  \\t  multo  major 
pars  Veios,  in  hostium  urbem,  quum  Tibei"is  arce- 
ret,  quam  recto  itinere  Romam  ad  conjuges  ac  Ube- 
ros  fugcrent.  Parumper  subsidiarios  tutatus  est  lo- 
cus  :  in  rcUqua  acie  simul  est  clamor,  proximis  ab 
latere,  ultimis  ab  tergo,  auditus,  ignotum  hostem 
prius  pene  quam  viderent,  non  modo  non  tentato 
ccrtamJne,  sed  ne  clamore  quidem  reddito,  integri  } 
intactique  fugerunt.     Nec  uUa  caedee  pugnantium 


LIBER  V.   CAP.  XXXIX.  587 

fuit :  terga  caesa  suomet  ipsorum  certamine  in  tur-  U.  C.  865. 
ba  inpedientium  fugam.  Circa  ripam  Tiberis,  quo  '  '  ^'^' 
armis  abjectis  totum  sinistrum  cornu  defugit,  mag- 
na  strages  facta  est :  multosque,  inperitos  nandi  aut 
invalidos,  graves  loricis  aliisque  tegminibus  hausere 
gurgites  :  maxima  tamen  pavs  incolumis  Veios  per- 
fugitj  unde  non  modo  praesidii  quidquam,  sed  ne 
nuncius  quidem  cladis,  Romam  est  missus.  Ab 
dextro  cornu,  quod  procul  a  flumine  et  magis  sub 
monte  steterat,  Romam  omnes  petiere,  et,  ue  clau- 
sis  quidem  portis  urbis,  in  arcem  confugerunt. 

XXXIX.  Gallos  quoque  velut  obstupefactos  mi-  Galli  spo- 
raculum  victoriae  tam  repentinje  tenuit :  et  ipsi  pa-  Romara 
vore  defixi  primum  steterunt,  velut  ignari^  quid  ac-  eunt. 
cidisset :  deinde  insidias  vereri ;  postremo  caesorum 
spolia  legere,  armorumque  cumulos,  ut  mos  eis  est, 
coacervare.     Tum  demum,  postquam  nihil  usquam 
hostile  cernebatur,  viam  ingressi,  haud  multo  ante 
solis  occasum  ad  urbem  Romam  perveniunt :  ubi 
quum  praegressi  equites,  non  portas   clausas,  non  , 
stationem  pro  portis  excubare,  non  armatos  esse  in 
muris,    retulissent;   aliud   priori  simile   miraculimi 
eos  sustinuit ;  noctemque  veriti  et  ignotae  situm  ur- 
bis,  inter  Romam  atque  Anienem  consedere,  explo- 
ratoribus  missis  circa  moenia  aliasque  portas^  quae- 
nam  hostibus  in  perdita  re  consilia  essent.     Ro- 
mani,  quum  pars  major  ex  acie  Veios  petisset^  ne- 
mo  superesse  quemquam  praeter  eos,   qui  Romara 
refugerant,  crederet,  complorati  omnes,  pariter  vivi  Romano- 
mortuique,  totam  prope  urbem  lamentis   inpleve- "^"^  P^^^'^' 
runt.     Privatos    deinde   luctus    stupefecit  pubhcus 
pavor,  postquam  hostes  adesse  nunciatum  est :  mox 
ululatus  cantusque  dissoaos,  vagantibus  circa  mce- 
S2 


388  T.  LIVII 

A  '  n  oo^  "i*  turmatim  barbaiis,  audiebant,  Omne  inde  tem- 
pus  suspensos  ita  tenuit  animos  usque  ad  lucem  al- 
teram,  ut  idemtidem  jam  in  mbem  futurus  videretur 
inpetus  primo  adveutu,  quo  accesserant  ad  urbem  : 
mansm'os  enim  ad  Alliam  fuisse,  nisi  hoc  consilii 
foret.  Deinde  sub  occasum  solis,  quia  haud  mul- 
tum  diei  supererat,  ante  noctem  rati  se  invasuros ; 
tum  in  noctem  dilatum  consilium  esse,  quo  plus  pa- 
voris  inferrent.  Postremo  lux  adpropinquans  ex- 
animare  :  timorique  perpetuo  ipsum  malima  conti- 
nens  fuit,  quum  signa  infesta  portis  sunt  inlata. 
Nequaquam  tamen  ea  nocte,  neque  insequenti  die 
similis  illi,  quae  ad  Alliam  tam  pavide  fugerat,  civi- 
tas  fuit,  Nam  quum  defendi  urbem  posse,  tam 
parva  relicta  manu,  spes  nulla  esset,  placuit,  cmn 
conjugibus  ac  liberis  juventutem  militarem  senatus- 
Capitolium  qyg  robur  in  arcem  Capitoliumque  concedere,  armis- 
juventus  que  et  frumento  conlatis,  ex  loco  inde  munito  Deos 
occupat.  homiuesque  et  Romanum  nomen  defendere,  Flami- 
nem  sacerdotesque  Vestales  sacra  publica  a  csede, 
ab  incendiis  procul  auferre  :  nec  ante  deseri  cultum 
eorum,  quam  non  superessent,  qui  colerent.  Si  arx 
Capitoliumque,  sedcs  Deorum,  si  senatus,  caput 
publici  consilii,  si  militeiris  juventus  superfuerit  in- 
minenti  ruinae  urbis,  facilem  jacturam  esse  senio- 
rum,  relictae  in  urbe  utique  periturae  turbae  :  et,  quo 
id  aequiore  animo  de  plebe  maltitudo  ferret,  senes 
triumphales  consularesque  simul  se  cum  illis  palam 
dicere  obituros  ;  nec  his  corporibus,  quibus  non 
arma  ferre,  non  tueri  patriam  possent,  oncraturos 
inopiam  armatorum. 

XL.  Haec  inter  seniores  morti  destinatos  jactata 
solatia.     Versae  inde  adhortationcs  ad  agmen  juve- 


LIBER  V.    CAP.  XL,  389 

num,  quos  in  Capitolium  atque  in  arcem  proseque-  U.  C-  365, 
bantur,  commendantes  virtuti  eorum  juventaeque"^' ^*  "^^^' 
urbis  per  trecentos  sexaginta  annos  omnibus  bellis 
victricis,  qu?ecumqne  reliqua  esset,  fortunam.  Di- 
gredientibus,  qui  spem  omnem  atque  opem  secum 
ferebant,  ab  iis,  qui  captae  urbis  non  superesse  sta- 
tuerant  exitio  ;  quum  ipsa  res  speciesque  miserabi- 
lis  erat,  tum  muliebris  fletus  et  concursatio  incerta, 
nunc  hos  nunc  illos  sequentium,  rogitantiumque  vi- 
ros  natosque,  cui  se  fato  darent,  nihil,  quod  huma- 
nis  superesset  malis,  relinquebant  :  magna  pars  ta- 
men  earum  in  arcem  suos  prosecutae  sunt,  nec  pro- 
hibente  ullo,  nec  vocante  :  quia,  quod  utile  obses- 
sis  ad  minuendam  inbellem  multitudinem,  id  paium 
humanum  erat.  Alia  maxime  plebis  turba,  quam 
nec  capere  tam  exiguus  collis,  nec  alere  in  tanta  ino- 
pia  frumenti  poterat,  ex  urbe  effusa  velut  agmine 
jam  uno  petiit  Janiculum  :  inde  pars  per  agros  di- 
lapsi,  pai"s  urbes  petunt  finitimas,  sine  uUo  duce  aut 
consensu,  suam  quisque  spem,  sua  consilia,  commu- 
nibus  deploratis,  exsequentes.  Flamen  interim  Qui- 
rinalis  virginesque  Vestales,  omissa  rerum  suarum 
cura,  quae  sacrorum  secum  ferenda,  quce  (quia  vires 
ad  omnia  ferenda  deerant)  relin([uenda  essent,  con- 
sultantes,  quisve  ea  locus  fideli  adsei-vaturus  custo- 
dia  esset;  optimum  ducunt,  condita  in  doliolis  sa- 
cello  proximo  sedibus  flaminis  Quirinalis,  ubi  nunc 
despui  religio  est,  defodere  :  cetera  inter  se  onere 
partito  ferunt  via,  quve  sublicio  ponte  ducit  ad  Ja- 
niculum.  In  eo  clivo  eas  quura  L.  Albinius,  deAlbinii 
plebe  Romana  homo,  conspexisset,  plaastro  conju-  P'^  ^^' 
gem  ac  liberos  vehens  inter  ceteram  turbam,  quiE 
inutilis  bello  m'be  excedebat :  salvo  etiam  tura  dis- 
S3 


39®  T.  iivii 

U.  C.  365.  cvimine  diviuarum  humanarumque  rerum,  inreligio- 
'  sum  ratus,  sacerdotes  publicos  sacraque  populi  Ro- 
mani  pedibus  ire^  ferriquej  se  ac  suos  in  vehiculo 
conspici :  descendere  uxorem  ac  pueros  jussit,  vir- 
gines  sacraque  in  plaustrum  inposuit :  et  Caere,  quo 
iter  sacerdotibus  erat,  pervexit. 

XLI.  Rom»  iuterim,  satis  jam  omnibus,  ut  in 
tali  re,  ad  tuendam  arcem  compositis,  turba  se- 
Jsenes  tnor-niorum,  domos  regressa^  adventum  hostiiim  ob- 
temexspec-g^j^j^^^  ad  mortem  animo  exspectabat :  qui  eorimi 
curules  gesserant  magistratus,  ut  in  fortunae  pris- 
tinse  honorumque  aut  virtutis  insignibus  moreren- 
tur,  quae  augustissima  vestis  est  tensas  ducen* 
tibus  triumphantibusve,  ea  vestiti  medio  aedium 
ebumeis  sellis  sedere.  Sunt,  qui,  M.  Fabio  ponti- 
fice  maximo  praefante  carmen,  devovisse  eos  se  pro 
patria  Quiritibusque  Romanis,  tradant.  Galli,  et 
quia  interposita  nocte  a  contentione  pugnae  remise- 
rant  animos,  et  quod  nec  in  acie  ancipiti  usquam 
certavei'ant  proelio,  nec  tum  inpetu  aut  vi  capiebant 
urbem,  sine  ira,  sine  ardore  animorum  ingressi  pos- 
tero  die  urbem  patente  Collina  porta,  in  forum  per- 
veniunt,  circumferentes  oculos  ad  templa  Deum  ar- 
Galli  diripi- cemque,  solam  belli  speciem  tenentem.  Inde,  mo- 
unt  urbem.  ^jjgQ  relicto  praesidio,  (ne  quis  in  dissipatos  ex  arce 
aut  Capitolio  inpetus  fieret)  dilapsi  ad  praedam  va- 
cuis  obcursu  hominum  viis,  pavs  in  proxima  quae- 
que  tectorum  agminc  ruunt ;  pars  ultima,  velut  ea 
demum  intacta  et  refcrta  praeda,  petunt :  indc  rur- 
sus  ipsa  solitudine  absterriti,  nc  qua  fraus  hostilis 
vagos  exciperet,  in  forum  ac  propinqua  foro  loca 
conglobati  redibant :  ubi  eos,  plcbis  u;dificiis  ob- 
fieratis,  patcntibus  atriis  principum,  major  prope 


LIBER  V.    CAP.  XLII.  39I 

canctatio   tenebat  aperta,  quam  claiisa,  invadendi.  Y*^' '^**' 
Adeo  baud  secus  quam  venerabundi  intuebantur  ia    '    ' 
sdiiim  vestibulis   sedentes    viros,    praeter   ornatum 
habitumque  humano  augustiorem,  majestate  etiam, 
quam  vultus  gravitasque  oris  prae  se  ferebat,  simil- 
limos  Diis.     Ad  eos  velut  simulacra  versi  quum  sta- 
renf,  M.  Papirius  unus  ex  his  dicitur  Gallo,  barbam 
suam,  ut  tum  omnibus  promissa  erat,  permulcenti, 
scipione  eburneo  in  caput  incusso  iram  movisse  ; 
atque  ab  eo  initium  caedis  ortum,  ceteros  in  sedibus 
suis  trucidatos.     Post   principum  caedem  nulli  de- 
inde   mortalium   parci,   diripi   tecta,   exhaustis   in-  ^^^^^^  ^^' 
jici  ignes.  manoaim. 

XLII.  Ceterum,  seu  non  omnibus  dclendse  urbis 
libido  erat,  seu  ita  placuerat  principibus  Gallorum, 
et  ostentari  qusedam  incendia  tciToris  caussa,  si 
compelli  ad  deditionera  caritate  sedium  suarum  ob- 
sessi  possent  ;  et  non  omnia  concremari  tecta,  ut, 
quodcumque  superesset  urbis,  id  pignus  ad  flecten- 
dos  hostium  animos  haberent ;  nequaquam  perinde 
atque  in  capta  urbe  prima  die  aut  passim  aut  late 
vagatus  est  ignis.  Romani,  ex  arce  plenara  ho- 
stium  urbem  cernentes,  vagosque  per  vias  omnes 
cursus,  quum  aUa  atque  alia  parte  nova  aliqua  cla- 
des  oriretur,  non  mentibus  sohim  consipere,  sed  ne 
auribus  quidem  atque  oculis  satis  constare  poterant. 
Quocumque  clamor  hostium,  mulierum  puerorum- 
que  ploratus,  sonitus  flammEe.,  et  fragor  ruentium 
tectorum  avertisset,  paventes  ad  omnia,  animos  ora- 
que  et  oculos  flectebant,  velut  ad  spectaculum  a 
fortuiia  positi  occidentis  patriae,  nec  ullius  rerum 
suarum  relicti,  praeterquam  corporum,  vindices  : 
tanto  ante  alios  miserandi  magis,  qui  umquam  ob- 
S4 


39*  T.  Livii: 

U.  C.  365.  sessi   sunt,   quod  interclusi  a  patria  obsidebanturj 

'^^^•omnia  sua  cernentes   in   bostium   potestate.     Nec 

tranquillior  nox  diem  tam  foede  actum  excepit :  lux 

deinde  noctem  inquietam  insecuta  est :  nec  uUum 

erat  tempus,  quod  a  novae   semper  cladis  alicujus 

spectaculo  cessaret.     Nihil  tamen,  tot  onerati  at- 

que  obruti  malis,  flexerunt  animos^  quin^  etsi  omnia 

flammis  ac  ruinis  aequata  vidissent,  qnamvis  inopem 

parvumque,  qiiem  tenebant,  coUem,  libertati  relic- 

tum,  virtute  defenderent ;   et  jam,  quum  eadem  quo- 

tidie  acciderent,  velut  adsueti  malis,  abalienaverant 

ab  sensu  rerum  suarum  animos  ;  arma  tautum  fer- 

rumque  in  dextris,  velut  solas   reliquias   spei  suae, 

intuentes. 

XLIII.  Galli   quoque,  per  aliquot  dies  in  tecta 

modo  urbis  nequidquam  bello  gesto,  quum  inter  in- 

cendia  ac  ruinas  captae  urbis  nihil  superesse,  praeter 

armatos  hostes,  viderent,  nequidquam  tot  cladibus 

territos,  nec  flexuros  ad  deditionem  animos,  ni  vis 

adhiberetur  j   experiri  ultima,  et  inpctiun  facere  in 

arcem  statuunt.     Prima  luce,  signo  dato  multitudo 

Galli  arcem  omnis  in  foro  instruitur  :  inde,  clamore  sublato  ac 

frustra  ob-  testudine   facta,    subeunt :    adversus   quos  Romani 
pugnant.  ^ 

nihil  teraere  nec  trepide,  ad  omnes  aditus  stationi- 

bus  firmatis,  qua  signa  ferri  videbant,  ea  robore  vi- 

rorum  obposito  scandere  hostem  sinunt :  quo  suc- 

cesserit  magis  in  arduum,  eo  pelli  posse  per  pro- 

clive  facilius  rati.     Medio  fere  clivo  restitere  :   at- 

que  inde  ex  loco  superiore,  qui  prope  sua  sponte  in 

hostem  inferebat,  inpetu  facto,  strage  ac  ruina  fu- 

dere  Gallos :   ut  numciuam  postea  nec  pars,  nec  uni- 

versi  tentaverint  tale  pugnae  genus.     Omissa  itaque 

spe  per  vim  atque  arma  subeundi,  obsidionem  pa- 


LIBER  V.    CAP.  XLIV.  393 

rant  :   cujus  ad  id  tenipus  inmemores,  et,  quod  in  U.  C.  365. 
urbe  fueratj  frumentum   incendiis    urbis    absumse- 
rant,  et  ex  agris  per  ipsos  dies  raptum  onine  Veios 
erat.     Tgitur,  exercitu  diviso,  partim  per  finitimos 
populos  praedari  placuit,  partim  obsideri  arcem  ;   ut 
obsidentibus  fruraentum  populatores  agi"onira  prae-  Populatores 
berent.     Proficiscentes   Gallos   ab   urbe   ad  Roraa-dg^yuj^ 
nam    experiendam  \nrtutem    fortuna   ipsa  Ardeam,  agro. 
ubi  Caraillus  exsulabat,  duxit  :   qui  moestior  ibi  for- 
tuna  publica,  quam  sua,   quum  Diis  hominibusque 
accusandis   senesceret,  indignando  mirandoque  ubi 
illi  viri  essent,  qui  secum  Veios  Faleriosque  cepis- 
sent,  qui  alia  bella  fortius  semper,  quara  felicius, 
gessissent  j  repente  audit,  Gallorura  exercitum  ad- 
ventare,  atque  de  eo  pavidos  Ardeates  consultare  : 
nec  secus  quara  divino  spiritu  tactus,  quum  se  in 
mediara  concionem  intulisset,  abstinere  suetus  ante 
talibus  conciliis  ; 

XLIV.  Ardeates,  iuquit,  veteres  amici,  7iovi  eilam  Ad  eos  ob- 
cives  mei,  quando  et  vestrum  beneficium  ita  tulit,  e^P/"^f.^  °^ 
fortuna  hoc  egit  mea,  nemo  vestrum  conditionis  wjece  Ardeates 
oblitum  me  huc  processisse  putet :  sed  res  ac  periculum^^'^^^^^' 
commune  cogit,  quod  quisque  possit  in  re  trepida  prcE- 
sidii,  in  medium  conferre.     Et  quando  ego  vobis  pro 
tatitis  vestris  in  me  meritis  gratiam  referam,  si  nunc 
cessavero  ?  ctut  ubi  usus  erit  mei  vobis,  si  in  bello  non 
fuerit  ?  Hac  arte  in  patria  sfeti ;   et,  invictus  bello, 
in  pace  ab  ingratis  civibus  pulsus  sum.     Vobis  autem, 
Ardeates,  fortuna  oblata  est,  et  pro  tatitis  pristinis  po-, 
puli  Romani  beneficiis,    quanta  ipsi  meministis,  {}iec 
enim  exprobranda  apud  memores  sunt)  gratice  refei^en- 
d<E,  et  huic  urbi  decus  ingensi  belli  ex  hoste  c^mmuni 
pariendi.     Qua  effuso  agmine  adventat,  gens  est^  cui 
S5 


394  T.  Livii 

U.C.  S65. natura  corpora  animosque  magna  magiSj  quam  firma, 
A.  C.  387.  ^cderit :  eo  in  certamen  omne  plus  terroris,  quam  vi- 
rium,ferunt.  Argumento  sit  clades  Romana  :  paten- 
tem  cepere  urbem  ;  ex  arce  Capitolioque  his  exigua  re- 
sistitur  manu.  Jam  obsidionis  tcedio  victi  abscedunt, 
vagique  per  agros  palantur,  cibo  vinoque  raptim  Jiausto 
repleti.  Ubi  nox  adpetit,  prope  rivos  aquarum,  sine 
munimento,  sine  stationibus  ac  custodiis,  passim  fera- 
rum  ritu  sternuntur,  nunc  ab  secundis  rebus  magis 
etiam  solito  incauti.  Si  vobis  in  animo  est  tueri  moe- 
nia  vestra,  nec  pati  hcec  omnia  Galiutm  fieri,  prima 
vigilia  capite  armu  frequentes ;  me  sequimini  ad  cce- 
dem,  non  ad  pugnam.  Nisi  vinctos  somno,  velut  pecu- 
des,  trucidandos  tradidero,  non  recuso  eumdem  Ardece 
rerum  mearum  exitum,  quem-  Romce  Jwiui. 

XLV.  JEquis  iniquisque  persuasum  erat,  tantum 

bello  virum   neminem  usquam  ea  tempestate  esse. 

Concione    dimissa,    corpora  curant,   intenti,   quam 

mox  signum  daretur;  quo  dato,  primae  silentio  noc- 

tis  ad  portas  Camillo  praesto  fnere.     Egressi,  haud 

Galli  ab       procul  urbe,  sicut  prsedictum  erat,  castra  Gallorum, 

Ardeatibus  Jntnta  neglectaque  ab  omni  parte  nacti,  clamore  in- 

vadunt.     Nusquam  proelium,  omnibus  locis  caedes 

est :    nuda  corpora   et  soluta   somno   trucidantiu* : 

extremos  tamen  pavor  cubilibus  suis  excitos,  quae 

aut  unde  ^as  esset,  ignaros,  in  fugam,  et  quosdam 

in  hostem  ipsum  inprovidos  tulit  :  magna  pars  in 

agrum  Antiatem  delati,  incursione  ab  oppidanis  in 

Tuscorum  palatos   facta,    circumveniimtur.      Similis   in   agro 

strages  in    VgjgQ^i  Tuscorum  facta  strages  est :   qui  urbis^  jam 

cnti.  prope  quadringentesimum  anntnn  vicinse,  obprcssae 

ab  hoste  invisitato  inauditoque,  adeo  nihil  miseriti 

sunt,  ut  in  agrum  Romanum  eo  temporc  incursio- 


LIBKR  V.    CAP.  XLVI.  395 

nes  facerent,  pleniquc  prsdse  Veios  etiam,  prsesi-U.C.  365. 

,.  .  V'  -D  •  ....    A.C.  387. 

aiumque  et  spem  ultimam  Komani  nominis,  xn  ani- 

mo  habuerint  obpugnare.    Viderant  eos  milites  Ro- 

mani,  vagantes   per  agros  et  congregatos  agmine, 

praedam  prae  se  agentes,  et  castra  cernebant  haud 

procul  Veiis    posita :    inde  pnnium   miseratio    sui, 

deinde   indignitas,  atque  ex  ea   ira   animos    cepit, 

EtrKscisne  etiam,  a  qiiibus  belliun  Gallicum  in  se  aver" 

tissent,   ludibrio  esse  clades  suas  ?  Vix   temperavere 

animis,  quin  exteraplo  inpetum  facerent :  compi'es- 

sique  a  Caedicio  centurione,  quem  sibimet  ipsi  prae- 

fecerant,  rem  in  noctem  sustinuere.     Tantum  par 

Camillo  defuit  auctor,  cetera  eodem  ordine  eodem- 

que  fortunae  evcntu  gesta  :   quin  etiam,  ducibus  cap- 

tivis,  qui  ceedi  nocturnae  superfuerant,  ad  aliam  ma- 

num  Tuscorum  ad  Salinas  profecti,  nocte  insequenti 

ex   inproviso   majorem   caedem   edidere,   duplicique 

victoria  ovantes  Veios  redeunt. 

XLVI.  Romae  interim  plerumqiie  obsidio  segnis 

et  utrimque  silentium  esse,  ad  id  tantum  intentis 

Gallis,  ne  quis  hostium  evadere  inter  stationes  pos- 

set :  quum  repente  juvenis   Romanus   admiratione 

in   se  cives    hostesque  convertit.     Sacrificium  erat 

statum  in  Quirinali  colle  genti  Fabiae  :   ad  id  faci- 

endum  C.  Fabius  Dorso,  Grabino  cinctu,  sacra  ma-Fabius 

nibus  gerens,  quum  de  Capitolio  descendisset,  per^°^^*'* 

medias  hostiiun  stationes  egressus,  nihil  ad  vocem 

cujusquam  terroremve  motus,  in  Quirinalem  collem 

pervenit  :  ibique  omnibus  sollemniter  peractis,  ea- 

dem  revertens   similiter  constanti  vultu  graduque, 

satis  •  sperans  propitios  esse  Deos,  quorum  cultum 

ne  mortis  quidem  metu   prohibitus  deseruisset,  in 

Capitolium  ad  suos  rediit,  seu  adtonitis  Gallis  mi- 

S  6 


$g6  T.  Livii 

U.  C.  365.  raculo  audacise,   seu  religione   etiam  motisj   cujus 

A.C.  387.  haudquaquam   negligens    est   gens.      Veiis   iuterim 

veniunt  pa-  non  animi  tantum  in  diesj  sed  etiam  vires,  cresce- 

lantes  Ro-   jj^^j. .    ^^^   Romanis  soliim   eo   convenientibus   ex 
mani. 

agrisj  qui  a  proelio  adverso  aut  clade  captae  urbis 

palati  fuerant,  sed  etiam  ex  Latio  voluntariis  con- 

fluentibus,    ut   in    parte   praedae    essent.     Maturum 

jani  videbatur,  repeti  patriam  eripique  ex  hostium 

manibus  :   sed  corpori  valido  caput  deerat.     Locus 

ipse    admonebat  Camilli,    et   magna   pars    militum 

erat,  qui  ductu  auspicioque  ejiis  res  prospere  gesse- 

rant :    et  Caedicius   negare,    se    commissurum,    cur 

sibi  aut  Deorum  aut  bominum  quisquam  imperium 

finiret  potius,  quam  ipse  memor  ordinis  sui  posce- 

Arcessunt    ret   imperatorem,     Consensu   omnium   placiiit,  ab 

ami  um.  ^j-jga^  Camillum  adciri  :   sed  antea  consulto  senatu, 

qui  Romse  esset :   adeo  regebat  omnia  pudor,  dis- 

criminaque   rerum  prope    perditis  rebus  servabant. 

Ingenti  periculo  transeundum  per  hostium  custodias 

erat :  ad  eam  rem  Pontius  Cominrus,  inpiger  juve- 

niSj  operam  poUicitus,  incubans  cortiri,  secundo  Ti- 

beri  ad  urbem  defertm- :   inde,  qua  proximum  fuit  a 

ripa,  per  praeruptum,  eoque  lieglectum  hostiura  cu- 

stodiae,  saxum  in  Capitolium  evadit  :   et,  ad  magi- 

stratus  ductus,  mandata  exercitus  edit.    Accepto  in- 

de  senatus  decreto,  ut  et,  comitiis  curiatis  revoca- 

Camillus     tus   de   exsilio,  lussu  populi  Camillus  dictator  ex- 

dictatordi-  .         ,      ,.         .  •,.  ,    i 

citur.  templo  diceretur,  nuhtcsque  habercut  miperatorem, 

quem  vellent,  eadem  degressus  nuncins  Veios  con- 

tendit  :  missique  Ardeam  legati  ad  Camillum,  Vei- 

os  eum  perduxere  :   seu  (quod  magis  credcrc  libet, 

nou  prius  profcctum  ab  Ardea,  quam  compcrit  lc- 

gem  latam  ;  quod  nec  injussu  populi  mutai'i  finibus 


LIBfiR  V.   CAP.  XLVII.  397 

posset,  nec,  nisi  dictator  dictus,  auspicia  in  exer-  U.  C.  365. 

citu  liabcre,)   lex  curiata  lata  est,  dictatorque  ab-    '    '      '* 

sens  dictus. 

XXiVII    Dum  haec  Veiis  agebantur,  interim  arx  Capitohi 

Romse  Capitoliumque  in  ingenn  periculo  fuit:  nam- 

que  Galli,  seu  vestigio  notato  humano,  qua  nuncius 

a  Veiis  perveuerat,  seu  sua  sponte  auimadverso  ad 

Cartnentis  saxorum  adsceusu  asquo,  nocte  sublustri, 

quum   primo  inermem,  qui   tentaret  viam,    praemi- 

sissent,  trader.tes  inde  arma,  ubi  quid  iniqui  esset, 

alterni  innisi,  sublevantesque  in  vicem  et  trahentes 

alii  alios,  prout  postularet  locus  ;   tanto  sllentio  in 

summum  evasere,  ut  non  castodes  sohim  fallerent, 

sed  ne  canes  quidem,  sollicitum  animal  ad  noctur- 

nos    strepitus,    excitarent.     Anseres    non    fefellere,  Anseres. 

quibus  sacris  Junoni  in  summa  inopia  cibi  tamen 

abstinebatur  :   quae  res  sahiti  fuit.     Namque  clan- 

gore  eorum  alarumque  crepitu  excitus  M.  Manlius,  M-  Manlil 

.   ^  .        .  ,    ^  •    1    11  •       virtus. 

qui  tnennio  ante  consul  luerat,  vir  bello  egregiiis, 

armis  adreptis,  simul  ad  arma  ceteros  ciens,  vadit  3 

et,  dum  ceteri  trepidant,  Gallum,  qui  jam  in  sum- 

mo  constiterat,  umbone  ictum  deturbat.     Cujus  ca- 

sus  prolapsi  quum  proximos  sterneret,  trepidantes 

alios,   armis(}ue   omissis   saxa,    quibus   adhserebant, 

manibus   amplexos,    trucidat  :  jamque   et  alii    con- 

gregati  teUs  missiiibusque  saxis  proturbare  hosteSj 

ruinaque   tota   prolapsa   acies   in   praeceps   deferri. 

Sedato  deinde  tumultUj  reliquum  noctis   (quantum 

in  turbatis  mentibus  noterat,  quum  praeteritum  quo- 

que  periculum  sollicitaret)  quieti  datimi  est.     Luce 

orta,  vocatis  classico  ad  concilium  militibus  ad  tri- 

bunos,  quura  et  recte  et  perperam  facto  pretium  de- 

beretur  3  Manlius  pri.mum  ob  virtutem  laudatus  do-» 


398  T.  LIVII 

U.  C.  065.  natusque,  tion  ab  tribiinis  solum  militum,  sed  con- 

sensu  etiam  militari :  cui  univcrsi  selibras  farris  et 

quartarlos  vini  ad   aedes   ejus,  quae   in   arce  erant, 

contulerunt :   rem  dictu  parvam^  ceterum  inopia  fe- 

cerat  eam  argumentum  ingens  caritatis,  quum,  se 

quisque  victu  suo  fraudans^  detractum  corpori  at- 

que  usibus  necessariis  ad  honorem  unius  viri  con- 

ferret.     Tum  vigiles   ejus  loci,   qua  fefellerat    ad- 

scendens  hostis,  citati  :  et   quum   in   omnes  more 

militari  se  animadversurum    Q.  Sulpicius  tribunus 

militum  pronunciasset ;   consentiente  clamore  mili- 

tum,  in  unum  vigilem  conjicientium  culpam,  deter- 

ritus,  a  ceteris  abstinuit :  reum  haud  dubium  ejus 

noxai,  adprobantibus  cunctis^  de  saxo  dejecit.     In- 

de  intentiorcs  utrimque  custodia;  esse^  et  apud  Gal- 

los,  quia  vulgatum  erat,  inter  Veios  Romamque  nun- 

cios  commearc ;   et  apud  Romanos,  ab  nocturni  pe- 

riculi  mcmoria. 

Fames  ct        XLVIII.  Sed  ante  omnia  obsidionis  bellique  ma- 
pestilentia.  ,      -  .  ,  1  ^  n 

la  fames  utnmque  exercitum  urgebat :  Orallos  pe- 

stilentia  etiam,  quum   loco  jacente   inter  tiunulos 

castra  habentes,  tum  ab  incendiis  torrido  et  vapo- 

ris  pleno,  cineremque,  non  pulverem  modo,  ferente, 

quum  quid  venti  motum  esset :  quorum  intoleran- 

tissima  gens,  humorique  ac  frigori  adsueta,  quum 

aestu  et  angore  vexata,  vulgatis  vehit  in  pecua  mor- 

bis  moreretur,  jam  pigritia  singulos  sepeliendi  pro- 

miscue  acervatos  cumulos  hominura  urebant :  bus- 

torunique  indc  Gallicorum  nomine  insiguem  locum 

fecere.     Induciae    deinde   cum  Romanis   factje,    et 

conloquia  permissu  imperatorum  habita  :  in  quibus 

quum  idemtidem  Galli  famem  objicercnt,  caquc  ne- 

cessitate  ad  deditionem  vocarent,  dicitur  avertenda 


LIBER  V.    CAP.  XLIX.  399 

ejus  opinionis  caussa  multis  locis  panis  de  Capito- U.C.  365. 
lio  jfictatus  esse  in  hostium  stationes.  Sed  jam  ne- 
que  dissimulari,  neque  ferri  ultra  fames  poterat. 
Itaque^  dum  dictator  delectum  per  se  Ardese  habet, 
magistrum  equitum  L.  Valerium  a  Veiis  abducere 
exercitum  jubet,  parat,  instruitque,  quibus  haud  in- 
par  adoriatur  hostes  :  interim  Capitolinus  exerci- 
tus,  stationibus  vigiliisque  fessus,  superatls  tamen 
humanis  omuibus  malis,  quum  famem  unam  natura 
vinci  non  sineret,  diem  de  die  prospectans,  ecquod 
auxilium  ab  dictatore  adpareret ;  postremo  spe  quo- 
que  jam,  non  solum  cibo,  deficiente,  et,  quura  sta- 
tiones  procederent,  prope  obruentibus  infirmum  cor- 
pus  armis,  vel  dedi,  vel  redimi  se,  quaciunque  pac- 
tione  possent,  jussit ;  jactantibus  non  obscure  Gal- 
lis,  haud  magna  mercede  se  adduci  posse,  ut  obsi- 
dionem  relinquant.  Tum  senatus  habitus,  tribu-  1'aciscun- 
nisque  militum  negotium  datum,  ut  paciscerentur.  jjj^^m^jQjj. 
Inde  inter  Q.  Sulpicium  tribunum  militum  et  Bren-lis. 
num  regulura  Gallorum  conloquio  transacta  res  est, 
et  mille  pondo  auri  pretiura  populi  gentibus  mox 
imperatuvi  factiun.  Rei,  foedissimae  per  se,  adjecta 
indignitas  est  :  pondera  ab  Gallis  adlata  iniqua^  et, 
tribuno  recusante,  additus  ab  insolente  Gallo  pon- 
deri  gladius  :  auditaque  intoleranda  Romanis  vox, 
F«  victls  esse. 

XLIX.  Sed  Diique  et  homlnes  prohibuere  re- Dictatoris 
demtos  vivere  Romanos  :  nam  forte  quadara,  prius  '^'^^'^"^"s* 
quam  infanda  merces  perficeretur,  per  altercationem 
nondum  orani  auro  adpenso,  dictator  intervenit ; 
auferrique  aurum  de  medio,  et  Gallos  submoveri  ju- 
bet.  Quum  illi  reniteutes  pactos  dicerent  sesej  ne- 
gat  eam  pactionem  ratam  esse,  quae,  postquam  ipse 


400  T.  LIVII 

U.C.  365.  dictator  creatns  essetj  injussu  suo  ab  inferioris  ju- 
"^  '"^^''•ris  magistratu  facta  esset  :  denunciatque  Gallis,  ut 
se  ad  prwlium  expediant.  Suos  in  acervum  conji- 
cere  sarcinaSj  et  arma  aptare,  ferroque,  non  auro, 
recuperare  patriam  iubet,  in  conspectu  habentes  fa- 
na  Deum,  et  coajuges,  et  liberos,  et  solum  patriae 
deforme  belli  malis,  et  omnia,  quae  defendi  repeti- 
que  et  ulcisci  fas  sit.  Instruit  deinde  aciem,  ut  loci 
natura  patiebatur,  in  semirutae  solo  urbis,  et  natura 
inaequali  3  et  omnia,  quae  arte  belli  secunda  suis 
Vincit  Gal-  eligi  pr<epararive  poterant,  providit.  Galli,  nova 
re  trepidi,  arma  capinnt,  iraque  magis,  quam  con- 
silio,  in  Romauos  incurrunt.  Jam  verterat  fortu- 
na,  jam  Deorum  opes  bumanaque  consilia  rem  Ro- 
manam  adjuvabant :  igitur  primo  concursu  haud 
majore  momento  fusi  Galli  sunt,  quam  ad  Alliam 
vicerant.  Justiore  altero  deinde  protslio  ad  octa- 
vum  lapidem  Gabina  via,  quo  se  ex  fuga  contule- 
rant,  ejusdem  ductu  auspicioque  Camilli  vincuntur. 
Ibi  caedes  omnia  obtinuit  :  castra  capiuntur,  et  ne 
nuncius  quidem  cladis  relictus.  Dictator,  recupe- 
rata  cx  hostibus  patria,  triumpbans  iii  urbem  redit : 
interque  jocos  militares,  quos  inconditos  jaciunt, 
RomuUis  ac  parens  patri<e  conditorque  alter  urbis 
haud  vanis  laudibus  adpellatur.  Servatam  deinde 
bello  patiiam  iterum  in  pace  haud  dubie  servavit, 
quum  prohibuit  migrari  Veios,  et  tribunis  rem  in- 
tentius  agentibus  post  incensam  urbem,  et  per  se 
inclinata  magis  plebe  ad  id  consilium :  eaque  caussa 
fuit  non  abdicandae  post  triumphum  dictaturae,  se- 
natu  obsecrante,  ne  rempublicam  in  inccrto  relin- 
queret  statu. 

L.  Omnium  primum,  ut  crat  diligentissimus  reli- 


LIBER  V.    CAP.  LI.  4OI 

gionum  cultorj  quae   ad   Deos   inmortales  pertine-  U.  C.  365. 
bantj  retulii  5  et  senatusconsultum  facit,  Fa7ia  om-  Senatus-  * 

nia,  quod  ea  hostis  possedisset,  restitucrenUtr ,  termi-  consultum 

,.,    .  de  rebas  ad 
narentur,  expiarentnrque,  expiatioque  eorum  in  «'"■«  religionem 

per  duumviros  qucereretur.     Cum  Casretihus  hospitiim  spectanti- 

publice  Jieret,  quod  sacra  populi  Romani  ac  sacerdotes 

recepissent,  bene/icioque  ejus  popidi  non  intermissu£  ho- 

nos  Deum  inmortalium  essct :  ludi  Capitolini  Jierent, 

quod  Jupiter  optimus  maximm  suam  sedem  atque  ar- 

cem  populi  Romani  in  re  trepida  tutatus  esset :  colle- 

giumque  ad  eam  rem  M.  Furius  dictator  constitueret 

ex  iis,  qui  in  Capitolio  atque  arce  habitarent.     Expi- 

andae  etiam  vocis  nocturn<e,  quee  nuncia  cladis  ante 

bellum  Gallicum  audita  neglectaque  esset,  mentio 

inlata,  jussumque  templum  in  Nova  via  Aio  Locu- 

tio  fieri.     Aurum,  quod  GaUis  ereptum  erat,  quod- 

que  ex  aliis  templis   inter    trepidationem   in   Jovis 

cellam  conlatum,  quum,  in  quae  referri  oporteret, 

confusa  memoria  esset,  sacrum  omne  judicatum,  et 

sub  Jovis  sella  poni  jussum.     Jam  ante  in  eo  reli- 

gio  civitatis  adparuerat,  quod,  quum  in  publico  de- 

esset  aurum,  ex  quo  summa  pactae  mercedis  Gallis 

confieret,  a  matronis  conlatum  acceperant,  ut  sacro 

auro  abstineretur.     Matronis    gratiae  actae,  honos- 

que  additus,  ut  earum,  sicut  virorum,  post  mortem 

sollemnis  laudatio  esset.     lis  peractis,  quae  ad  Deos 

pertinebant,  quaeque  per  senatum  agi  poterantj  tum  Rursus  mo- 

demum,  agitantibus  tribunis  plebem  adsiduis  con- ^^'"'^^?"^ 

cionibus,  ut,  relictis  ruinis,  in  urbem  paratam  Veios  grandi 

transmigrarent,  in  concionem,  universo  senatu  pro-    ^^°^' 

sequente,  escendit,  atque  ita  verba  fecit  : 

LI.  Adeo  mihi  acerhce  sunt,  Quirites,  contentiones  c^mlWns. 

cum  tribunis  plebis,  ut  nec  tristissimi  exsilii  solatiuin'^^^^^'^^^' 


403^  T.  LIVII 

U.  C.  365.  aliud  habuerim,  quoad  Ardece  vixi,  quam  quod  procul 
'  '  ''  ab  his  certaminibus  eram  :  et  ob  eadem  hcec,  non,  si 
me  senatusconsulto  populique  jussu  revocaretis,  reditu- 
rtts  umquam  fuerim.  Nec  nunc  me,  ut  redirem,  mea 
voluntas  mutata,  sed  vestra  fortuna  perpulit :  quippe, 
vt  in  sua  sede  maneret  patria,  id  agebatur ;  non  ut  ego 
utique  in  patria  essem :  et  nunc  quiescerem  ac  tacerem 
libenter,  nisi  hac  quoqiie  pro  patfia  dimicatio  esset : 
cui  deesse,  quoad  vita  subpetat,  aliis  turpe,  Camillo 
etiam  nefas  est.  Quid  enim  repetiimus?  qvid  obses- 
sayn  ex  hnstium  manihus  eripuimns,  si  recuperatam  ipsi 
deserimus  9  et  quum,  victoribus  Gallis,  capta  tota  ur- 
be,  CapitoUum  tamen  atque  arcem  Diique  et  homines 
Romani  tenuerint,  hahitavcrint ;  victoribus  Bomanis, 
recuperata  urbe,  arx  quoque  et  Capitolium  deseretur  ? 
et  plus  vastitatis  huic  urbi  secunda  nostra  fortuna  fa- 
ciet,  quam  adversa  fecit  ?  Equidew,  si  nobis  cum  urbe 
sUnul  positce  traditceque  per  manus  religiones  nullce  es- 
sent,  tamen  tam  evidens  numen  hac  tempestate  rebus 
adfuit  Romanis,  ut  omnem  negligentiam  divini  cultus 
exemtam  hominibus  putem.  Intuemini  enim  horum 
deinceps  annorvm  vel  secundas  res,  vel  adversas :  in- 
venietis  omnia  prospere  evenisse  sequentihus  Deos,  ad- 
versa  spernentihus.  Jam  omnium  primum  Veiens  hel- 
lum  (per  quot  annos,  quanto  lahore  gestum!)  non  ante 
cepit  fnem,  quam  monitu  Deomm  aqua  ex  lacu  Al~ 
bano  emissa  est.  Quid  hcec  tandem  urbis  nostrce  cla- 
des  nova  ?  num  ante  exorta  est,  quam  spreta  vox  calo 
emtssa.  de  adventu  Gallorum  ?  quam  gentium  jus  ab 
legatis  nostris  violatum  ?  nuam  a  nobis,  quum  vindi- 
cari  deberet,  eadem  negligentia  Deorum  prcetermis- 
Bum  ?  Igitur  victi  captique  ac  redemti  tantum  pcena- 
rum  Diis  hominibusque  dedimus,  ut  terrarum  orbi  do- 


LIBER  V.    CAP.  LIl.  403 

cumento  essemiis.     Adv€rs<E  deinde  res  admonueruntlJ.C.  S65. 

A  C   387 
religionum.     Confugimus  in  Capitolium  ad  Deos,  ad    '    ' 

sedem  Jovis  optimi  maximi :  sacra  in  ruina  rerum  nos- 

trarum  alia  tcrr<B  celavimiis,  alia,  avecfa  in  finitimas 

urbes,  amovimxis  ub  hoslium  oculis.     Deorum  cultum, 

deserti  ab  Diis  kominibusquc,  tamen  non  intermisimus. 

Reddidere  igitur  patriam,  et  victorium,  et  antiquum 

helli  decus  amissum :  et  in  hostes,  qui  cceci  avaritia  in 

pondere  aurifoedus  ac  fidem  fefeUerunt,  verterunt  ter- 

rorem  fugamque  et  ccEdem. 

LII.  Heec  cidti  neglectique  numinis   tanta  monu- 

menta  m  rebus  humanis  cernentes,  ecquid  sentitis,  Qiii- 

rites,  quantum  vivdum  e  naufragiis  prioris  culpcB  cla- 

disque   emergentes  paremus  nefas  ?  Urbem  auspicato 

inauguratoque  conditam  habemus :  nullus  locus  in  ea 

non  religionum  Deorumque  est  plenus :  sacrificiis  sol- 

lemnibus  non  dies  magis  stati,  quam  loca  sunt,  in  qui- 

busfiant.    Hos  omnes  Deos,  publicos  privatosque,  Qui- 

rites,  deserturi  estis  ?  Quam  par  vestrum  factum  estj 

quod  in  obsidione  nuper  in  egregio  adolescente  C.  Fa-    - 

bio,  non  minore  hostium  admiratione,   quam  vestra, 

conspectum  est ;  qxmm  inter  Gallica  tela  degressus  ex 

arce  sollemne  Fabice  gentis  in  colle  Quirinali  obiit  ?  An 

gentiUcia  sacra  ne  in  bello  quidem  intermitti,  publica 

sacra  et  Romanos  Deos  etiam  in  pace  deseri  placet  ? 

et  pontifices  fiaminesque  negUgentiores  publicarum  re- 

ligionum  esse,  quam  privatus  in  sollemni  gentis  fuerit  ? 

Forsitan  aliquis  dicat,  aut  Veiis  ea  nos  facturos,  aut 

huc  inde  missuros  sacerdotes  nostros,  qui  faciant:  quo- 

rum  neutrum  fieri  salvis  ceremoniis  potest :  et  ne  om- 

nia  generatim  sacra  omnesque  percenseam  Deos ;   in 

Jovis  epulo  num  alibi,  quam  in  Capitolio,  pulvinar  sus- 

cipi  potest  ?  Quid  dc  ceternis  Vestce  ignibus  signoqucj 


404  T.  Livri 

U.C.  365.  quod  imperii  pignus  custodia  ejus  templi  teneiur,  lo- 
'  quar  ?  quid  de  ancilibus  vestris,  Mars  Gradive,  tuque 
Quirine  pater  ?  hcec  omnia  in  profano  deseri  placet 
sacra,  cequalia  urbi,  qucedam  vetustiora  origine  urbis  ? 
Et  videte,  quid  inter  nos  ac  majores  intersit :  illi  sacra 
qucedam  in  monte  Albano  Lavinioque  nobis  facienda 
tradiderunt.  An  ex  hostium  urbibus  Romam  ad  nos 
transferri  sacrn  religiosum  fuit:  hinc  sine  piaculo  in  ho- 
stium  urhem  Feios  transferemus  ?  Recordamini,  agite- 
dum,  quoties  sacra  instaurentur,  quia  aliquid  ex  pa- 
trio  ritu  negligentia  casuve  prcEtermissum  est.  Modo 
qucE  res,  post  prodigium  Albani  lacus,  nisi  instauratio 
saa-orutn  auspiciorumque  renomtio,  adfectce  Feienti  bel- 
lo  reipubliccE  remediofuit?  At  etiam,  tamquam  veterum 
religionum  memores,  et  peregrinos  Deos  transtulimu& 
Romam,  et  instituimus  novos.  Juno  Regina,  trans- 
vecta  a  Feiis,  nuper  in  Aventino  quam  insigni  ob  ex- 
cellens  matronarum  studium  celebrique  dedicata  est 
die  ?  Aio  Locutio  templum,  propter  ccelestem  vocem 
exauditum  in  Nova  via,  jussimus  Jieri :  Capitolinos  lu- 
dos  sollemnibus  cdiis  addidin^us ;  coUegiumque  ad  id 
novum,  auctore  senatu,  condidimus.  Quid  horum  opus 
fuit  suscipi,  si  una  cum  Gcdlis  urbem  Romanam  re- 
licturi  fuimus  ?  si  non  voluntate  mansimus  in  Capito- 
lio  per  tot  menses  obsidionis  ?  si  ab  hostibus  metu  re- 
tentisumus?  De  sacris  loquimur  et  de  templis :  quid 
tandem  de  sacerdotibus  ?  Noime  in  mentem  venit, 
quantum  piaculi  committatur  ?  Festalibus  nempe  una 
illa  sedes  est,  ex  cjua  eas  nihil  umquam,  prceterquam 
urhs  cajAa,  tnovit.  Flaniini  Diaii  noctem  unam  ma- 
nere  extra  urbem  nefas  est.  Hos  Feientes  pro  Roma- 
nis  facturi  estis  sacerdotes,  et  Festales  tuce  te  deserent, 
Vesta  ?  et  Jlamen  peregre  hahitando  in  singulas  noctts 


I 


LIBER  V.    CAP.  LIII.  405 

tantum  sibi  reique  publicce  piaculi  contrahet  ?  Quid  U.  C.  865. 
alia,  qucE  auspicato  agimus  omnia  fere  intra  pomoe- 
rium,  cui  oblivioni,  aut  cui  negligentice  damus?  Comi' 
tia  curiata,  quce  rem  militarem  continent ;  comitia 
centuriata,  quibus  consules  tribunosque  militares  crea- 
tis,  ubi  auspicato,  nisi  ubi  adsolent,Jieri  possunt?  Veios- 
ne  hcEc  transferemus  ?  an  comitiorum  caussa  populus 
tanto  incommodo  in  desertam  hanc  ab  Diis  hominibus- 
que  urbem  conveniet  ? 

LIII.  Sed  res  ipsa  cogit  vastam  incendiis  ruinisque 
relinquere  urbem,  et  ad  integra  omnia  Feios  migrare, 
nec  hic  CEdificando  inopem  plebem  vexare.  Hanc  au- 
tem  jactari  magis  caussam,  quam  veram  esse,  ut  ego 
non  dicam,  adparere  vobis,  Quirites,  puto ;  qui  me- 
ministis,  ante  Gallorum  adventum,  salvis  tectis  publi- 
cis  privatisque,  stante  incolumi  urbe,  hanc  eamdem 
rem  actam  esse,  ut  Veios  transmigraremus,  Et  vi- 
dete,  quantum  inter  meam  sententiam  vestramque  in- 
tersit,  trdyuni.  Vos,  etiamsi  tunc  faciendum  non  fu- 
erit,  nunc  utique  faciendum  putatis  :  ego  contra,  (nec 
id  mirati  sitis  prius,  quam,  quale  sit,  audieriti-s)  eti- 
amsi  tunc  migrandum  fuisset,  incolumi  tota  urbe,  nunc 
has  ruinas  relinquendas  non  censerem.  Quippe  tum 
caussa  nobis  in  urbem  captam  migrandi  victoria  esset, 
gloriosa  nobis  ac  posteris  nostris ;  nunc  h<Ec  migratio 
nobis  misera  ac  turpis,  Gallis  gloriosa  est :  non  enim 
reliquisse  victores,  sed  amisisse  victi,  patriam  videbi- 
mur :  hoc  ad  Alliam  fuga,  hoc  capta  urbs,  hoc  cir- 
cumsessum  Capitolium  necessitatis  inposuisse,  ut  desere- 
remus  penates  nostros,  exsiliumque  ac  fugam  nobis  ev 
€0  loco  conscisceremus,  quem  tueri  non  possemus :  et 
Galli  evertere  potuerunt  Romam,  qvam  Romani  re- 
stituere  non  videbuntur  potuisse  ?  Quid  restatj  nisi  ut. 


4o6  T.  LIVII 

U.  C.  365.  si  jam  novis  copiis  veniant,  {constat  enim  vix  credibi' 
'  ^^^'  lem  multitudinem  esse)  ct  habitare  in  capta  ab  se,  de- 
serta  a  vobis,  hac  urbe  velint,  sinatis  ?  Quid  ?  si  non 
GaUi  hoc,  sed  veteres  hostes  vestri,  JEqui  Volscive,  fa- 
ciant,  ut  conmigrent  Romam,  velitisne  illos  Romanos, 
vos  Veientes  esse  ?  an  malitls  hanc  solitudinem  ve- 
stram,  quam  urbem  hostium,  esse?  non  equidcm  video, 
quid  magis  nefas  sit.  Hcec  scelera,  quia  piget  cedifi- 
care,  hcec  dedecora  pati  parati  estis?  Si  tota  urbe  nul- 
lum  melius  ampUusve  tectum  fieri  possit,  quam  casa 
illa  conditoris  est  nostri,  non  in  casis,  ritu  pastorum 
agrestiumque,  habitare  est  scUitts  inter  sacra  penates- 
que  vestros,  quam  exsulatum  publice  ire  ?  Majores  nos- 
tri,  convence  pastoresque,  quum  in  his  locis  nihil,  prtz- 
ter  silvas  paludesque,  esset,  novam  urbem  tam  brevi 
{Edijicarunt :  nos,  Capitolio,  arce  incolv.mi,  stantibus 
templis  Deorum,  cedificare  incensa  piget?  et,  quod 
singuli  facturi  fuimus,  si  eedes  nostrce  defiagrassent, 
hoc  in  publico  incendio  universi  recusamus  facere  ? 

LIV.  Quid  tandem  ?  si  fraude,  si  qosu  Veiis  incen- 
dium  ortum  sit,  ventoque  {nt  fieri  potest)  difi^usaflam- 
ma  magnam  partem  urbis  absumat ;  Fidenas  inde,  aut 
Gabios,  aliamve  quam  nrbem  qucesituri  sumus,  quo 
transmigremus  ?  Adeo  nihil  tenet  solum  patria,  Jiec 
h(EC  terra,  quam  matrem  adpeliamus ;  sed  in  super- 
ficie  tignisque  caritas  nobis  patrice  pendet  ?  Equidem, 
fatebor  vobis,  etsi  minus  injurice  vestrce,  quam  mece  ca- 
lamitatis,  meminisse  juvat,  quum  abessem,  quotiescum- 
que  patria  in  mentem  veniret,  hac  omnia  obcurrebant, 
colles,  campique,  ct  Tiberis,  et  adsueta  oculis  regio,  et 
hoc  ccelum,  sub  quo  natus  educatusque  essem :  qu<B  vos, 
Quirites,  nunc  moveant  potius  caritate  sun,  ut  manea- 
tis  in  sede  vestra,  quam  postea,  quum  reliqueritis  ea. 


LIBER  V.   CAP.  LV.  407 

macerent  desiderio.     Non  sine  caussa  Dii  hominesqueU.C.  36s, 
hunc  iirbi  condenda  locum  elegerunt,  saliiberrimos  col-  ^®^* 

les,JIumen  opportunum,  quo  ex  mediterraneis  locisfru- 
ges  devehcmtur,  quo  maritimi  commeatus  accipiantur ; 
mare  vicinum  ad  commoditatcs,  nec  expositum  nimia 
propinquitate  ad  pericula  classium  extemarum ;  re- 
gionum  Italice  medium,  ad  incrementum  urbis  natum 
unice  locum.  Argumento  est  ipsa  magnitudo  tam  no- 
V(B  urbis  :  trecentesimics  sexagesimus  quintus  annus  ur- 
bis,  Quirites,  agitur :  inter  tot  veterrimos  populos  tam- 
diu  bella  geritis ;  quum  interea,  ne  sifigulas  loquar  ur- 
bes,  no}i  conjuncti  cum  ^quis  Volsci,  tot  tam  valida 
oppida,  non  universa  Etruria,  tantum  terra  marique 
pollens,  atque  inter  duo  maria  latitudinem  obtinens 
Italice,  bello  vobis  par  est.  Quod  quum  ita  sit,  quce 
{^nalum)  ratio  est,  expertis  alia  experiri,  quum  jam,  ut 
virtus  vestra  transire  alio  possit,  fortuna  certe  loci  hu- 
jus  transferri  non  possit  ?  Hic  Capitolium  est,  ubi 
quondam  capite  humano  invento  responsum  est,  eo  loco 
caput  reium  summamque  imperii  fore :  hic,  quum  au- 
gurato  Uberaretur  Capitolium,  Juventas  Terminusque 
maximo  gaudio  patrum  nostrorum  moveri  se  non  passi: 
hic  Vestce  ignes,  hic  ancilia  coelo  demissa,  hic  omnes 
propitii  manentibus  vobis  Dii. 

L/V.  Movisse  eos  Camillus  qiium  alia  oratione, 
tum  ea,  quae  ad  religiones  pertinebat,  maxime  dici- 
tur :  sed  rem  dubiam  decrevit  vox  opportuna  emis- 
sa ;  quod,  quum  senatus  post  paullo  de  his  rebus  in 
curia  Hostilia  haberetur,  cohortesque,  ex  praesidiis 
revertentesj  forte  agmine  forum  transirent,  centurio 
in  comitio  exclamavit :  Signifer,  statue  signum :  hic 
vianebimus  optime  :  qua  voce  audita,  et  senatus,  ac- 
cipere  se  omen,  ex  curia  egi*essus,  conclamavit,  et 


4q8  t.  livii 

V.  C  065.  plebs  circumfusa  adprobavit.  Antiquata  deinde  le- 
Y"^'  y  ge,  promiscue  urbs  aedlficari  coepta.  Tegula  pub- 
urbis.  lice  prgebita  est  :   saxi  materiaeque  caedendae,  unde 

quisque  vellet,  jus  factum :  praedibus  acceptis,  eo 
anno  aedificia  perfecturos.  Festinatio  curam  exemit 
vicos  dirigendi,  dum,  omisso  sui  alienique  discri- 
mine,  in  vacuo  aedificant.  Ea  est  caussa,  ut  veteres 
cloacae,  primo  per  publicum  ductae,  nuuc  privata 
passim  subeant  tecta  ;  formaque  urbis  sit  occupatae 
magis,  quam  divisae,  similis. 


EPITOME  LIBRI  VI. 


'jDES  adversi(s  Vohcos  et  JEquos  et  Prcenestinos 
prospere  gestas  continet.  Quatuor  tribus  addita 
■sunt,  Stdlatina,  Sabatina,  Tromentina,  Arniensis.  M. 
Manlins,  qui  CapitoUum  a  Gallis  defenderat,  quum  ob' 
^trictos  cere  alieno  liberaret,  nexos  exsolveret,  crimine 
adfectati  regni  damnatus,  de  saxu  Tarpeio  dejectus  cst : 
in  cujus  notam  senatusconsjtltum  factum  est,  lie  cui  de 
Manlia  gente  Marco  cognomen  esset,  C.  Licinius  ct 
L.  Sextias  tribvni  plebis  legem  promulgarunt,  ut  con- 
sules  etiam  ex  plebe  fierent,  qui  ex  Patribus  creaban- 
tur:  eamque  legem  cum  magna  contentione,  repugnan- 
tibus  Patribus,  quum  iidem  tribu7ii  plebis  per  quiti' 
queniiium  soli  viagistratus  fuissent,  pertulerunt ;  et 
primus  ex  plebe  consul  L.  Sextius  creatus  est.  Lata 
est  et  altera  lex,  ne  cui  plus  quingentis  jugeribus  agri 
licertt  possidere. 


YuL.L 


T.   LIVII    PATAVINI 

LIBER  VI. 


U  C.  065.    {^^^''^^^  ^^  condita  urbe  Roma  ad  captam  eamdciB 

A.  C.  38/.    ^^  uibem  Romaui  sub  regibus  primum,  consuli- 

Clarior  jam  ^us  deinde  ac  dictatoribus,  decemvirisque  ac  tribu- 

certiorque    nis  consularibus  gessere,  foris  bella,  domi  seditio- 
historiaRo-  .  ,.,    .  .  ^     ,  . 

mana.         ^^^^>  qunique  libris  exposui  ;   res  quum  vetustate  ni- 

mia  obscuras,  velut  quse  magno  ex  iutervallo  loci 

jix  cernuntur  ;   tum  quod  parvie  et  rar»  per  eadera 

tempora  literze  fuere,  una  custodia  fidelis  memoriee 

rerum  gcstarum  :   et  quod,  etiamsi  quae  in  comraen- 

tariis  pontificum  aliisque  publicis  privatisque  erant 

monumentis,  incensa  urbe  pleraeque  interiere.     Cla- 

riora  deinceps  ccrtioraque  ab  secunda  origine,  velut 

ab  stirpibus  laetius  feraciusque  reuatie  urbis,  gesta 

domi  militiaeque  exponentur.     Ceterum  quo  primo 

aduiiniculo  erecta  erat,  eodem  innisa  M.  Furio  prin- 

cipe  stetit :   neque  eum  abdicare  se  dictatura,  nisi 

anno  circumacto,  passi  sunt.     Comitia  in  insequen- 

tem  annum  tribunos  babere,  quorum  in  magistratu 

capta  urbs  esset,  non  placuit :   res  ad  intcrrcgnura 

rediit.     Quum  civitas   in   opere  ac   labore  adsiduo 

Ql.  Fabius    reficiendse  urbis  teneretur,  interim  Q.  Fabio,  simul 

accusatus,   p,.iinum  magistratu  abiit,  ab  C.  Marcio  tribuno  plc- 
■lontur.      I  <=• 

bis  dicta  dies  est,  quod  lcgatus  in  Gallos,  ad  quos 

wissiis  erat  orator,  contra  jus  gcntium  puguasset : 


LIBER   VI.    CAP.  II.  411 

cui  judicio  eum  mors,  adeo  opportuna,  ut  volunta-  U.  C.  36«. 
riam  magna  pars  crederet,  subtraxit.  Intcrregnum  ^*  ^*  * 
initum.  P.  Cornelius  Scipio  interrex,  et  post  eum 
M.  Furius  Caraillus  itcrum.  Is  tribunos  militum 
consuiari  potestate  creat,  L.  Valerium  Publicolara 
iterum,  P.  Virginium,  P.  Cornelium,  A.  Manlium, 
L.  .3imilium,  L.  Postumium.  Hi  ex  interregn» 
quum  extemplo  magistratum  inissent,  nulla  de  re 
prius,  quam  de  religionibus,  senatum  consuluerc. 
In  primis  foedera  ac  leges  (erant  autem  eae  duode- 
cim  tabulae  et  quiedam  regiae  leges)  conquiri,  qu« 
comparerent,  jusserunt :  alia  ex  ets  edita  etiam  in 
Tulgus  :  quae  autem  ad  sacra  pertinebant,  a  ponti- 
ficibus  maxime,  ut  religionc  obstrictos  haberent 
nmltitudinis  animos,  snbpressa.  Tum  de  diebu» 
rcligiosis  agitari  coeptum,  diemque  ante  diem  xt 
Kaiendas  Sextiles,  duplici  clade  insignem,  ((]uo  die 
ad  Cremeram  Fabii  caesi,  quo  dciiide  ad  AUiam 
cum  exitio  urbis  foede  pugnatum)  a  posterioie  ciadc 
Alliensem  adpellarunt,  insigneratiue  rci  nulli  pub- 
lice  privatimque  agendae  fecerunt.  Quidain,  quod 
postridie  Idus  Quinctiles  non  litassct  Siilpicius  tri- 
bunus  militum,  neque  inventa  pace  Deum  post  diem 
tertimn  objectus  hosti  exercitus  Romanus  essct, 
etiam  postridie  Idus  rebus  divinis  supersederi  jus- 
8um  :  inde,  ut  postridie  Kalendas  quoque  ac  Nonas 
eadem  religio  esset,  traditum,  putant. 

II.  Nec  diu  licuit  quietis  consilia  erigendae  ex 
tam  gravi  casu  reipublicas  secum  agitare.  Hinc 
Vokci,  veteres  hostes,  ad  exstingucndum  nomen 
Romanum  arma  ceperant,  hinc  Etruriae  priucipum 
ex  omnibus  populis  conj  urationem  de  bello,  ad  fa- 
«um  Voltumnae  factam,  mercatores  adferebant :  n«- 
T2 


^12,  T.  Livir 

U.  C.  366.  vus  quoque  terror  accesserat  defectione  La^^znoi^uni 

A'  C    386 

'  Hcrnicorumquc,  qui,  post  pugnam  ad  lacum  Regil- 
lum  factam,  per  annos  prope  centum  numquam  am- 
bigua  fide  in  amicitiara  populi  Romani  fuerant. 
Itaquc  quum  tanti  imdique  terrores  circumstarent, 
adpareretque  omnibus,  non  odio  solum  apud  ho- 
Rtes,  sed  contemtu  ctiam  inter  socios  nomen  Roraa- 
num  laborare ;  placuit  eisdem  auspiciis  defendi  rem- 
publicara,  quibus  recuperata  esset,  dictatoremque 
ramillus  dici  M.  Furium  Cannllum.  Is  dictator  C.  Servi- 
cutor  «ji^jjj  Ahalam  magistrum  equitum  dixit  :  justitioque 
indicto,  delectum  juniorum  habuit,  ita  ut  seniores 
ouoquc,  quibus  aliquid  roboris  superesset,  in  verba 
sna  juratos  ccnturiaret.  Excrcitum  conscriptum 
armatumque  trifariam  divisit:  partem  unam  in  agro 
Veiente  Etruri<B  obposuit :  alteram  ante  urbcm  cas- 
tra  locarc  jussit :  tribunus  militum  his  A.  Manliu*, 
iUis,  qui  adversus  Etruscos  mittcbantur,  I/.  iEmi- 
lius  praepositus  :  tertiam  partem  ipse  ad  Volscos 
Volscoram  dirxit,  nec  procul  ab  Lanuvio  (ad  McEcium  is  h)- 
«as  racapi  .  ^^^^  djcitur)  castra  obpugnare  est  adortus.  Quibus, 
ab  contcmtu  ((piod  prope  omnem  dcletam  a  Gallis 
Romanam  juventuteni  crederent)  ad  bellum  profcc- 
tis,  tantum  Camilhis  auditus  imperator  terroris  in- 
tulerat,  ut  vallo  se  ipsi,  vallum  congestis  arboribus 
sepirent,  ne  qua  intrare  ad  munimenta  hostis  pos- 
set,  Quod  ubi  animadvertit  Camillus,  ignem  in 
objectam  sepem  conjici  jussit :  et  forte  crat  vis 
magna  venti  versa  in  hostem  :  itaque  non  aperuit 
solum  incendio  viam,  sed,  flammis  in  castra  tcnden- 
tibus,  vapore  etiam  ac  fumo  crepituque  viridis  ma- 
tcriaj  flagrantis,  ita  consternavit  hostes  ;  ut  niinor 
«loles  supcrantibus  vallum  in  castra  Volscorum  Ro- 


LIBER  VI.    CAP.  III.  ifl^ 

jtianis  fiierit,  quam  transcendentibus  sepcm  inccn- u.C  366. 
«lio  absumtam  fuerat.  Fusis  hostibus  ca;sisquc,  ^*  ^'  ^®^' 
quum  castra  inpetu  cepisset  dictator,  prsdam  mi- 
liti  dcdit,  qiio  minus  speratam,  minime  largitore 
duce,  eo  militi  gratiorem  :  persccutus  deinde  fugi- 
entes,  quum  omnem  Volscum  agrum  depopulatus 
esset,  ad  deditionem  Volscos  septuagesimo  demum 
anno  subegit.  Victor  ex  A^olscis  in  ^quos  truns- 
iit,  et  ipsos  bellum  molientes :  exercitum  eorum  ad 
Bolas  obprcssit  j  nec  castra  modo,  sed  urbem  etiam 
adgressus,  inpetu  primo  cepit. 

III.  Quum  in  ea  parte,  in  qua  caput  rei  Roma*  * 
nae  Camillus  crat,  ea  fortuna  esset,  aliam  in  partem 
terror  ingens  ingruerat.  Etruria  prope  omnis  ar-  Sutrium  a 
mata  Sutrium,  socios  populi  Romani,  obsidebat :  .u^^!ec*ipft' 
quorum  legati,  opem  rebus  adfectis  orantes,  quum 
senatum  adissent,  decretum  tulere,  ut  dictator  pri^ 
rao  quoque  tempore  auxilium  Sutrinis  ferret,  Cu- 
jus  spei  moram  quum  pati  fortuna  obsessorum  non 
potuisset,  confectaque  paucitas  oppidanorum,  opcre, 
vigiliis,  vulneribus,  quie  sempcr  eosdem  urgebant, 
,  per  pactioTiem  urbe  hostibus  tradita,  inermes  cuni 
singulis  cmissi  vestimentis,  miserabili  agmine  pe- 
nates  relinquerent ;  eo  forte  teriipore  Camillus  cum 
exercitu  Romano  intervenit  :  cui  quum  se  mcesta 
turba  ad  pcdes  provolvisset,  principumque  oratio- 
nem,  nccessitate  ultima  expressam,  fletus  mulierum 
ac  pucrorum,  qui  exsilii  comites  trahebantur,  exce- 
pisset  5  parccre  lamentis  Sutrinos  jussit  :  Etruscis 
se  luctum  lacrimasque  ferre.  Sarcinas  iiule  dcponi^ 
S.utrinosque  ibi  considere,  modico  priesidio  relicto, 
arnia  secum  militem  ferre  jubet.  Ita  cxpcdito  ex- 
ercicu  profectus  ad  Sutrium,  id  quod  rcbatur,  so-^ 
T3 


4*4  T'  LITIl 

V'^' •'^'^"  luta  omnia  rebiis   (ut  fit)  secundis  inrcnit  :   nullaiu 
A.  C.  386.  ^       . 

stationem  ante    nirenia,  patentes  portas,  rictorem 

Tagiim  prsedam  ex  hostium  tectis  cgerentem.     Ite- 

runi  igitur  eodem  die  Sutrium  capitur  :  victores  E- 

trusci  passim  trucidantur  ab  novo  boste,  neque  sc 

conglobandi,  coeundiijue  in  nnum,  aut  arma  capi- 

tndi  datur  spatium  :  ([uum  pro  se  quisque  tenderent 

ad  portas,  si  qua  forte  se  in  agros  ejicere  possent, 

vlausas  (id  enim  primum  dictator  imperaverat)  por- 

tas   inveniunt.     Inde  alii  arma    capere,    alii,    quos 

forte  armatos  tumultus  occupaverat,  convocare  su- 

«s,  ut  proeliura  inirent :   quod  accensum  ab  despera- 

tione  hostium  fuisset ;  ni  pracones,  per  m'bem  di- 

missi,   poni   arma,  et  parci  inermi  jussissent,  nec 

praeter   armatos   quemquam    violari.     Tum   etiam, 

quibus  animi  in  spe  ultima  obstinati  ad  decertan- 

dum  fuerant,  postquam  data  spes  vitae  est,  jactar» 

passim  arma,  inermesque,  quod  tutius  fortuna  fe- 

ccrat,  se  hosti  obferre.     Magna  multitudo  in  custo- 

dias  divisa :   oppidum  ante  noctem  redditum  Sutri- 

nis    inviolatum    integrumque  ab   omni    clade  beUi, 

quia  non  vi  captum^  sed  traditum  per  conditiones 

fuerat. 

Triumphat.      IV.  CamiHus  in  urbem  triumphans  rediit,  trium 

simul  bellorum  victor.     Longe  phnimos  captivos  ex 

Etruscis  ante  currum  duxit :   quibus  sub  hasta  ve- 

numdatis,  tantum  ieris  rcdactum  est,  ut,  pretio  pro 

auro  matronis   persohito,    ex    co,    quod   supererat, 

tres  paterae  aureae  factae  sint  :   quas,  cum  titulo  no- 

minis  Camilli,  ante  Capitolium  incensum  in  Jovis 

cella  constat  ante  pedes  Junonis  positas  fuisse,    Eo 

anno  in  civitatem  accepti,  qui  Veientium  Capena- 

tiuuique  ac  1'aliscorum  per  ea  bcllu  transfugerunt 


LIBER  VI.    CAP.  IV.  415 

ad  Romanos,  agerque  iis.  novis  civibus  adsignatus  : 
revocati  quoque  in  urbem  senatusconsulto  a  Veiis, 
qui  aedificandi  Romae  pigritia,  occupatis  ibi  vacuis 
tectis,  Veios  se  contulerant :  et  primo  fremitus  fuit 
adspcrnantium  imperium :  dies  dcinde  praestituta 
capitalisque  poena,  qui  non  remigrasset  Romam,  ex 
ferocibus  universis  singulos,  metu  suo  quemque, 
obedicntes  fecit.  Et  Roma  quum  frequentia  cres- 
cere,  tum  tota  simul  exsurgere  aedificiis,  et  repub- 
lica  inpensas  adjuvante,  et  aedilibus  velut  publicum 
exigentibus  opus,  et  ipsis  privatis  (admonebat  enim 
desiderium  usus)  festinantibus  ad  effectum  operis  : 
intraque  annum  nova  urbs  stetit,  Exitu  anni  co- 
mitia  tribunorum  militum  consulari  potestate  habi- 
ta  :  creati  T,  Quinctius  Cincinnatus,  Q.  Servilius  U.C.  367. 
Fidenas  quintum,  L.  Julius  lulus,  L.  Aquillius  Cor- 
Tus,  L.  Lucretius  Tricipitinus,  Ser.  Suipicius  Rufus. 
Exercitum  alterum  in  .«Equos,  non  ad  bellunij  (vic- 
tos  namque  se  fatebantur)  sed  ab  odio  ad  pervas- 
tandos  fines,  ne  quid  ad  nova  consilia  relinquerent 
virium,  duxere :  alterum  in  agrum  Tarquiniensem.  - 
'  Ibi  oppida  Etruscorum  Cortuosa  et  Contenebra  vi 
capta  dirutaque.  Ad  Cortuosam  nihil  certaminis 
fuit :  inproviso  adorti,  primo  clamore  atque  inpetu 
cepere  :  direptum  oppidum  atque  incensum  est. 
Contenebra  paucos  dies  obpugnatlonem  sustinuit ; 
laborque  continuus,  non  die  non  nocte  remissus, 
subegit  eos  :  quum  in  sex  partes  divisus  exercitus 
Bomanus  senis  horis  in  orbem  succederet  proelio, 
oppidanos  eosdem  integro  semper  certamini  pauci- 
tas  fessos  objiceret ;  cessere  tandeni,  locusque  inva- 
dendJ  urbem  Romauis  datus  est.  l*ublicari  prse- 
T4 


4l6  T.  LIVII 

«lam  tribunis  placebat  :  sed  iraperium,  fjuain  con- 
«iliumj  segnius  fuit  :  dum  cunctantur^  jam  mili- 
tum  praeda  erat;  ncc,  nisi  per  invidiam,  adirai  pote- 
rat.  Eodem  anno,  ne  privatis  tantum  operibus 
Capitolii  cresceret  urbs,  Capitolium  quoque  saxo  quadrato 
'  substructum  est :  opus  vel  in  hac  magriiiicentia  ur- 
bis  conspiciendum. 

V.  Jam  et  tribuni  plebis,  civitate  aedificando  oc- 
cupata,  conciones  suas  frequentare  legibus  agrariis 
conabantur  :  osteiitabatur  in  spem  Pomptinus  agcr, 
Tfib.  pL  *"iii  primum,  post  adcisas  a  Camillo  Volscorum  res, 
molitiones.  possessionis  haud  ambiguse.  Criminabantur,  multo 
eum  infestiorem  agrum  ab  nohilitate  esse,  quam  a  Vvl- 
scis  fuerit ;  ah  illis  enim  tantum,  quoad  vires  et  arma 
hahuenint,  incursiones  eo  factas:  nohiles  homines  in 
possessionem  agri  piihlici  grassari :  nec,  nisi,  antequaiU 
omnia  prcecipiant,  divisus  sit,  locum  ihi  plehi  fore, 
Haud  magno  opere  plebem  moverarit,  et  infrequen- 
tem  in  foro  propter  sedificandi  curam,  et  eodem  ex- 
haustam  inpensis,  coque  agri  inmemorem,  ad  quem 
ihstruendum  vires  non  essent.  In  civitate  plena  re- 
ligionum,  tum  etiam  ab  recenti  clade  superstitiosis 
principibus,  ut  renovarentur  auspicia,  res  ad  inter- 
regnum  rediit :  interreges  deinceps  M.  Manlius  Ca- 
pitolinus,  Ser.  Sulpicius  Camerinus,  L.  Valerius  Po- 
titus.  Hic  demmri  tribunorum  militum  consulari 
U.  C.  368.  potestate  coniitia  habuit.  L.  Papiriinn,  C.  Corne- 
A.  C.  3B4.  jjyjj,^  C.  Sergium,  L.  yEniilium  iterum,  L.  Mene- 
nium,  L.  Valerium  Publicolani  tertium  creat  :  hi 
ex  interregno  niagislratum  occepere.  Eo  anno  a?- 
des  Marti>,  Gallico  bcUo  vota,  dcdicata  est  a  T. 
Quinctio  duumviro  sacris  facimHlis.   Tribus  quatuor 


LIBER  VI.    CAP.  VI.  4^7 

cx  novis    civibus    additae,    Stellatina,   Tromcntina, 

Sabatina,    Arniensis  :     Cieque   viginti   quinque   tri- 

buuui  nunierum  explevere. 

VI.  De  agro  Pomptino  ab  L.  Sicinio  tribuno  ple- 

bis  actum  ad  frcquentiorem  jam  popuUnn,  mobilio- 

remque  ad   cupiditatem  agri,  quam  fuerat.     Et  de 

Latino  Hernicoque  bello   mentio  facta  in   senatu, 

majoris  belli  cura,  quod  Etruria  in  armis  crat,  di- 

lata  est.     Res  ad  Camillum  tribunum  militum  con-  U.  C.  069. 

A  C    383. 
sulari  potestate  rediit  :   collegae  additi  quinque,  Ser. 

Cornelius  jNIaluginensis,  Q.  Servilius  Fidenas  sex- 

tum,   L.  Quinctius  Cincinnatus,   L.  Horatius  Pul- 

villus,  P.  Valerius.    Principio  anni  aversae  cura;  ho- 

minum  sunt  a  bello  Etrusco,  quod  fugientium  ex 

agro  Pomptino   agmen   repente  inlatum  in  urbem 

adtulit,  Antiatcs  in   armis  esse,  Latinorumque  po-^Antiates 

pulos  juvcntutem  submisisse  ad  id  bellum  ;  eo  ab->  * 

nuentes  publicum  fuisse  consilium,  quod  non  pro- 

hibitos  tantummodo  voluntarios  dicerent  militare, 

ubi   vellent.     Desierant  jam  uUa  contemni  bella  : 

itaque  senatus  Diis  agere  gratias,  quod  Camillus  in  Camillo  re- 

•ii  ^T^i  •  !•         1  e:imen  om- 

magistratu  esset  :   dictatorem  quippe  dicendum  eum  "  j  j^  „, 

fuisse,  si  privatus  esset :   et  collegae  fateri,  rcgimen  rum  colle- 

omnium  rerum,   ubi  quid  bellici  terroris  ingruat,  j/i S^^P^'''"' * 

riro  uno  esse  :  sibique  destinatum  in  animo  esse,  Ca- 

ntillo  suhmittere  imperium :  nec  quidquam  de  majes- 

tate  sua  detractum  credere,   quod  majestati  ejus  viri 

conc(&iissent.    Conlaudatis  ab  senatu  tribunis,  et  ipse 

Camillus,    confusus    animo,    gratias    egit.      Ingensy  • 

inde  ait,  onus  a  populo  Romano  sibi,  qui  se  dictato- 

remjam  quartum  creasset,  magnum  a  senatu  talibus  de. 

se  judiciis  ejus  ordinis,  maximum  tam  honoratorum 

collegarum  obsequio  injungi.     Itaque  si  quld  laboris 

T5 


4^8  T.  LIVII 

V.  C.  369.  vigiliarumque  adjici  possit,  certantem  secitm  ipsum  ad- 
'  nisnrum,  ut  tanto  de  se  consensu  civitatis  opinionem, 
quce  vmxlma  sit,  etiam  co7i^tantem  efficiat.     Quod  ad 
bellum   atque   Antiates  adtineat,   plus  ibi  minarum, 
quam  periculi,   esse :    se  tamen,  ut  nihil  timendi,  sic 
nihil  contemnendi  auctorem  esse.     Circumsederi  urbem 
Romanam  ab  irividia  et  odio  Jinitimorum :    itaque  et 
ducibus  pluribus  et  exercitihus  administrandam  rcm- 
publicam  esse.      Te,  inquit,  P.  Valeri,  socium  imperii 
consiliique,  legiones  meciim  adversus  Antiatem  hostem 
ducere  placet :  te,  Q.  Servili,  altero  exercitu  instructo 
paratoque,  in  urbe  castra  habere ;  intentum  sive  Etru- 
ria  se  interim,  ut  mtper,  sive  nova  hac  cura,  Latini 
ctque  Hernici,  moverint.     Pro  certo  habeo,  ita  reni 
gesturum,  ut  patre,  avo,  teque  ipso  ac  sex  tribunatibus 
dignum  est.    Tertius  exercitus  ex  caussariis  seniorihus- 
9«c  a  L.  Quinctio  scrihatur,  qui  urbi  mcenibusque  pra- 
sidio  sit.     L.  Horatius  arma,  tela,  frumentum,  quce- 
que  belli  alia  tempora  poscent,  provideat.     Te,  Ser. 
Corneli,  prcesidem  hujus  publici  consilii,  custodem  reli- 
gionum,  comitiorum,  legum,  rerum  ommum  urbana- 
rum,  collegce  facimus.    Cunctis  in  partes  muneris  sui 
benigne  pollicentibus  operam,  Valerius,  socius  im- 
perii  lectus,  adjecit ;    M.  Furium  sibi  pro  dictatore, 
seque  ei  pro  magistro  equitum  futurum.  Proinde,  quam 
opinionem  de  unico  imperatore,  earii  spem  de  bello  ha- 
beretit.     Se  vero  bene  sperare,  Patres,  et  de  bello,  et 
de  pace  universaque  republica,   erecti   gaudio,    fre- 
munt :    nec  dictatore  ximquam   opus  fore  reipuhlicee, 
si  tales  viros  in  magistratu  habeat,   tam   concordibus 
junctos  animis,  parere  atque  imperare  juxta  paratos, 
laudemque  conferentes  potius  in  niedii(m,  quam  ex  com- 
muni  ad  se  trahcntes. 


LIBER  VI.    CAP.  VII.  419 

VII.  Justitio  indicto,  delectuque  habito,  Furius  u.  C.  369. 
ac  Valerius  ad  Satricum  profecti :  quo  non  Volsco-^'  ^*  ^^*' 
runi  niodo  juventutem  Antiates  ex  nova  subole  lec- 

tam,  sed  ingentem  Latinorum  Hernicorumque  con- 

civerant  ex  integerrimis  diutina  pace  populis  :  ita- 

que  novus  hostis  vetcri  adjunctus  commovit  animos 

militis   Romani.     Quod  ubi   aciem  jam  instruenti 

Camillo  centuriones  renunciaverunt,   turhatas  mili- 

tiim  mentes  esse,  segniter  arma  capta,  cunctabundosqiie 

et  resistentes  egressos  castris  esse ;  quin  voces  quoque 

auditas,  cum  centenis  hostibus  singulos  pugnaturos ;  et 

(egre  inennem  tantam  multitudinem,  nedum  armatam, 

sustineri  posse ;  in  equum  insilit,  et,  ante  signa  ob- 

versus  in  aciem,  ordines  interequitans,  Qu(e  tristitia,  Oratio  Ca- 

tnilites,  hcec,  quce  insolita  cunctatio  est  ?  Hostem,  an  miiites, 

me,  an  vos  ignoratis?  Hostis  est  quid  aliud,  quam  per~ 

petua  materia  virtutis  gloriceque  vestrce  ?  Vos  contra, 

me  duce,  {ut  Falerios  Veiosque  captos,  et  in  capta  pa- 

tria  GaUorum  legiones  ccesas  taceam)  modo  trigemince 

virtorice  tripliccm   triumphum  ex   his  ipsis   Volscis,  et 

^quis,  et  ex  Etruria  egistis.    An  me,  quod  non  dictor' 

tor  vobis,  sed  tribunus,  signum  dedi,  non  agnoscitis  du- 

cem  ?  neque  ego  mcuvima  imperia  in  vos  desidero  ;  et 

vos  in  me  nihil,  prceter  me  ipsum,  intueri  decet :  neque 

enim  dictatura  mihi  umquam  animos  fecit,  utneexsi- 

Uum  qiiidem  adcmit.     lidem  igitur  omnes  sumus :  et, 

qimm  eadem  omnia  in  hoc  bellum  adferamus,  qua  in 

priora  adtuUmus,  eumdem  eventum  belli  exspectemus. 

Simul  con-currcritis,  quod  quisque  didicit  ac  consuevit, 

faciet.     Vvs  vincetis,  illi  fugient. 

VIII.  Dato  deinde  signo,  ex  equo  desilit,  et  pro-  Vincit 
ximum  signiferum,  nianu  adreptum,  secum  iu  hos-  "' 
tem  rupit  3   infer,  miles,  clamitans,  signum:  quod  ubi 

TC 


420  T.  LIVII 

t5.  C.  .569.  videre  ipsum  Camillum,  jam  ad  munera  coi-poris  sc- 
"  *  ■  'necta  iiivalidum,  vadentem  in  liostes,  procurrunt 
pariter  omnes,  clamore  sublato,  Sequere  wipernto- 
rem,  pro  se  quisque  clamantcs.  Emissum  ctiam  sig- 
mmi  Camilli  jussu  in  hostium  aciem  ferunt  j  idquc 
ut  repeteretur,  concitatos  antesignanos.  Ibi  primum 
pulsum  Antiatem,  terroremque  non  in  primam  tan- 
tum  aciem,  sed  etiam  ad  subsidiarios  perlatum  :  nec 
yis  tantum  militum  movebat,  excitata  praesentia 
ducis,  sed  quod  Volscorum  animis  nihil  terribilius 
trat,  quam  ipsius  Camilli  forte  oblata  spccies.  Ita, 
quocumque  se  intulisset,  victoriam  secum  haud  du- 
biam  trahebat :  maxime  id  evidens  fuit,  quum,  in 
Jifcvum  cornii,  propc  jam  pulsum,  adrepto  repcnte 
ti[\\o  cum  scuto  pcdcstri,  abvectus,  conspectu  suo 
proeliura  rcstituit,  ostentans  vincentem  ceteram  aci- 
em.  Jam  inclinata  res  erat,  sed  turba  hostiura  ct 
fuga  inpediebatur,  et  longa  caede  conficienda  mul- 
litudo  tanta  fesso  militi  erat  :  quum  repente  ingen- 
tibus  procellis  fusus  imber  certam  magis  victoriam, 
quam  proelium,  diremit.  Signo  deinde  rcceptiii  da- 
to,  nox  insecuta,  quietis  Romanis,  pcrfecit  belhmi. 
Latini  namque  et  Hernici,  relictis  Volscis,  domos 
profccti  sunt,  malis  consiliis  parcs  adepti  evcntus. 
Volsci,  ubi  se  dcscrtos  ab  eis  videre,  quorum  fiducia 
rebellaverant,  relictis  castris,  moenibus  Satrici  se 
includunt.  Quos  primo  Camillus  vallo  circumdarc, 
et  aggcre  atque  operibus  obpugnare  est  adortus  : 
quse  postquara  nulla  eruptione  inpediri  videt ;  mi- 
nus  esse  animi  ratus  in  hoste,  quam  ut  in  eo  tam 
lentae  spei  victoriam  exspectaret,  cohortatus  railitcs, 
ne,  tamquam  Veios  obpugnantes,  in  opcrc  longin- 
<juo  scse  tererent^  victoriam  in  manibus  esscj  in- 


LIEER  VI.    CAP.  IX.  421- 

senti  militum  alacritate  moenia  undique  adejressus,  U.  C.  36q. 
scalis   oppidum  cepit.     Volsci  abjectis   armis   scse    *    ' 
dediderunt. 

IX.  Ceterum  animus  ducis  rei  majorij  Antio^  in- 
minebat :  id  caput  Volscorum,  eam  fuisse  originem 
proximi  belli.  Sed  quia  nisi  magno  adparatu,  tor- 
mentis  machinisque,  tam  valida  urbs  capi  non  pote- 
rat ;  relicto  ad  exercitum  collega,  Romam  est  pro- 
fectus,  ut  senatum  ad  excidendum  Antium  hortare- 
tur.  Intcr  scrmonem  ejus  (credoj  rem  Antiatem 
diutm-niorem  manere^  Diis  cordi  fuisse)  legati  ab 
Nepete  ac  Sutrio,  auxilium  adversus  Etruscos  pe- 
tentes,  veniunt,  brevem  occasionem  esse  ferendi 
auxilii  memorantes  :  eo  vim  Camilli  ab  Antio  for- 
tuna  avcrtit.  Namque  quum  ea  loca  obposita  Etru-Bellum 
riiB,  et  veUit  claustya  inde  portaeque  essent  ;  et  illis  •  s„tfiv.m 
occupandi  ea,  quum  qiiid  novi  molirentur,  et  Ro-  obsidenti- 
manis  recuperandi  tuendique  cura  erat.  Igitur  scna-  ^^' 
tui  cum  Camillo  agi  placuit,  ut,  omisso  Antio,  bel- 
lum  Etruscum  susciperet.  Legiones  urbana;,  quibus 
Quinctius  prjefuerat,  ei  decernuntur  :  quamquam 
expertum  exercitura  adsuetumque  imperio,  qui  in 
Volscis  erat,  mallet,  nihil  recusavit ;  Valerium  tan- 
tummodo  imperii  socium  depoposcit.  Quinctius 
Horatiusque  successores  Valerio  in  Voiscis  missi. 
Profecti  ab  urbe  Sutrium  Furius  et  Valerius  partem 
oppidi  jam  captam  ab  Etruscis  invenere ;  ex  parte 
altcra,  interseptis  itineribus,  aegre  oppidanos  vim 
hostium  ab  se  arcentcs.  Quura  Roraani  auxilii  ad- 
ventus,  tum  Camilli  nomen  celeberrimura  apud  ho- 
stes  sociosque,  et  in  praesentia  rem  inclinatam  susti- 
nuit,  et  spatium  ad  opem  ferendam  dedit.  Itaque 
diviso  exercitu>  Camillus  coUcgam^  eam  in  parteia 


422  T.  LIVIl 

U.C.  369.  circumductis  copiis,  quam  hostes  tenebantj  moenia 
•  ■  '^^'^•ailgredi  jubet,  non  tanta  spe  scalis  capi  urbem  pos- 
se,  quam  ut,  aversis  eo  hostibus,  et  oppidanis  jam 
pugnando  fessis  laxaretur  labor,  et  ipse  spatium  in- 
trandi  sine  certamine  moenia  haberet.  Quod  (junm 
simul  utrimquc  tactum  esset,  ancepsque  terror  E- 
truscos  circunistaret,  et  moenia  summa  vi  obpug- 
nari,  et  intra  moenia  esse  hostem  viderent ;  porta 
se,  quae  una  forte  non  obsidebatur,  trepidi  uno  ag- 
mine  ejecere.  Magna  csedes  fugientium  ct  in  urbe 
et  per  agros  est  facta  :  phires  a  Furianis  intra  moe- 
nia  caesi  :  Valeriani  expeditiores  ad  persequendos 
fuere  ;  nec  ante  noctem,  quae  conspectum  ademit, 
finem  csedendi  fecere.  Sutrio  recepto  restitutoque 
sociis,  Nepete  exercitus  ductus,  quod  per  deditio- 
nem  acceptum  jam  totum  Etrusci  habebant. 

X.  Videbatur  phis  in  ea  urbe  recipienda  laboris 
fore ;  non  in  eo  solum,  quod  tota  hostium  erat,  sed 
Nepcte  re-  etiam  qnod,  parte  Nepesinorum  prodente  civitatem, 
cipitur.  facta  erat  dcditio.  Mitti  tamen  ad  principcs  eorum 
placnit,  ut  secernerent  se  ab  Etruscis,  lidenique, 
quam  inplorassent  ab  Romanis,  ipsi  prsestarent. 
Unde  quum  responsum  adlatum  esset,  nihil  sike  pO' 
testatis  esse,  Etruscos  inania  cmtodiasque  portarum  te- 
iiere ;  primo  populationibus  agri  terror  est  oppida- 
r»is  admotus :  deinde,  postquam  deditionis,  quam 
societatis,  fidcs  sanctior  erat,  fascibus  sarmentorum 
ex  ixgro  conlatis,  ductus  ad  riEioenia  cxercitus,  com- 
pletisque  fossis  scalcc  admotae,  et  clamore  prinio  in- 
petuque  oppidum  capitur.  Nepesinis  inde  edictum, 
ut  arma  ponant ;  parcique  jussum  inermi.  Etrusci 
pariter  armati  atque  inermcs  caesi.  Nepesinorum 
quoquc  auctores  deditionis  securi  percussi :   innoxise 


LIBER  VI.    CAP.  XI.  423 

multitudini  redditae  res,  oppidumque  cum  praesidio 
relictum.  Ita,  duabus  sociis  urbibus  ex  hoste  re- 
ceptis,  victorem  exercitum  tribuni  cum  magna  glo- 

ria  Romam  reduxerunt,     Eodem  anno  ab  Latinis  A  Latinis 

H.   .  .^  .  Hernicis- 

ernicisque  res  repetitae,  qucesitumquc,  cur  per  eos  ^.^^^  ^g^ 

annos  militem  ex  instituto  non  dedissent  ?  Respon-  repetitaj. 

sum  frequenti  utriusque  gentis  concilio  est,  nec  cul- 

pam  in  eo  publicam,  nec  consilium  fnisse,  quod  su<b 

juventutis  aliqui  apud  Volscos  militaverint :  eos  tamen 

ipsos  pravi  consilii  pvenam  habere,  nec  quemquam  ex 

his  reducem  esse.     Militis  autem  non  dati  caussam, 

terrorem  adsiduum  a  Folscis  fuisse,  quam  pestem  ad- 

h(crentem  lateri  suo  tot  super  alia  aliis  bellis  exhau- 

riri  nequisse.     Quae  relata  Patribus  magis  tempus, 

quam  caussam,  non  visa  belli  habere, 

XI.  Insequenti  anno,  A.  Manlio,  P.  Cornelio,  T.  U.  C.  370. 

A   C, 383 
et  L.  Quinctiis  Capitolinis,  L.  Papirio  Cursore  ite- 

rum,  C.  Sergio  iterum  tribunis  consulari  potestate, 

grave   belluni   foris,    gravior   domi  seditio   exorta :  Bellum 

belhim  a  Volscis,  adjuncta  Latinorum  atque  Ilerni-    '^  scum. 

corum  dcfectione ;   seditio,  unde  minime  timeri  po- 

tuit,  a  patrici;e  gcntis  viro  et  inclitae  famae,  M.  Man-  M.  Manlii 

n/-,      ..    1-  ...  .     .  ,.  .       pravae  mo- 

o  Capitolnio  :    qui  nuiiius  anmn,  quura  alios  P''iri- litiones 

cipes  sperneret,  uni  invideret,  eximio  simul  honori- 

bus  atque  virtutibus,  M.  Furio;  aegre  ferebat,  solum 

eum  in  magistratibus,  solum  apud  exercitus  esse ;   tan- 

tum  jam  eminere,  ut  iisdem  auspiciis  crSatos,  non  pro 

collegis,  sed  pro  ministris  habeat ;    quum  interim,  si 

quis  vere  (pstimare  velit,  a  M.  Furio  recuperari  patria 

€x  obsidione  hostium  non  potueril,  nisi  a  se  prius  Ca- 

pitolium  atque  arx  servata  esset :  et  ille,  inter  aurum 

accipiendum  et  spem  pacis  solutis  animis,  Gallos  ad- 

gressus  sit;  ipse  armatos  capientesque  arcem  depulerit: 


424  T.  LIVII 

V.C.  370.  illius  gloria'  pars  virilis  apiid  omnes  milites  sit,  qui 
•  ^^'^simid  vicerint ;  suce  victoricc  veminem  ovniium  morta- 
lium  socium  esse.  Ilis  opinionibus  inflato  animo, 
ad  hoc  vitio  quoque  ingenii  vehemens  et  inpotens, 
postqnam  inter  Patres  non,  quantum  sequura  ccnse- 
bat,  excellere  suas  opcs  animadvertit ;  primum  om- 
nium  ex  Patribus  popularis  factus,  cum  plebeiis  ma- 
gistratibus  consiha  communicare ;  criniinando  Pa- 
tres,  adliciendo  ad  se  plebem,  jam  aura,  non  consi-. 
lio,  ferri,  famaeque  magna;  malle,  quam  bonae  esse  : 
ct,  non  contentus  agrariis  legibus,  quae  materia 
semper  tribunis  plebi  seditiouum  fuisset,  fidem  mo- 
liri  coepit :  acriores  quippe  ceris  alieni  stimulos  esse, 
qui  non  egestatem  modo  atque  ignominiam  minentur, 
sed  nervo  ac  vincuUs  corpus  liberum  territent :  et  erat 
seris  alieni  magna  vis,  re  damnosissima  etiam  diviti- 
bus,  aidificando  contracta.  BeUum  itaque  Volscum, 
grave  per  se,  oneratum  Latinorum  at([ue  Hcrnico- 
rum  defectione,  in  speciem  caussa;  jactatum,  ut  ma- 
jor  potestas  qusereretur.     Sed  nova  consilia  Manlil 

A.  Corne-    niagis  compulere  scnatum  ad  dictatorem  creandum. 

Jius  Cossus  Crcatus    A.  Cornelius    Cossus    magistrum   ecuiitum 
dictator.        ,.   .    r^,  ^   .       •        ^     •     i- 

dixit  1 .  (Jumctium  Capitohnum, 

XII.  Dictator,  etsi  majorem  dimicationem  pro- 

positam  donii,  quam  foris,   cerucbat ;    tamen,  seu 

quia  celeritate  ad  beUum  opus  erat,  seu  victoria  tri- 

umphoque  dictaturae  ipsi  vires  se  additurum  ratus, 

delectu  habito  in  agrum  Pomptinum,  quo  a  Volscis 

exercitum  indictum  audierat,  pergit.     Non  dubito, 

prseter  satietatem,  tot  jam  hbris  adsidua  beUa  cum 

Volscis  gesta  legentibus  iUud  quoque  subcursurum, 

(quod  mihi  percenscnti  propiorcs  temporibus  harum 

rerum  auctores  miraculo  fuitj    unde   toties   victis 


LIBER  VI.   CAP.  XII.  425 

Volscis  et  ^qiiis  siibfecerint  milites  :  quod  quumu.C.  370. 
ab   antiqnis   tacitum   praetermissumque  sit ;    cujus  ^'  ^*  ^^^' 
tanc!cm  cgo  rei  praeter  opinionem,  quae  sua  cuique^P^^  Vol- 
conjectanti  csse  potest,  auctor  sim?  Simile  veri  est,quis  toties 
aut  intervallis  bellorum^  sicut  nunc  in  delectibus  fit  victis  sub- 
Romanis,  alia  atque  alia  subole  juniorum  ad  bella  jniiitcj, 
instauranda  toties  iisos   esse :    aut  non  ex  iisdem 
semper  populis  exercitus   scriptos,  quamquam  ea- 
dem  semper  gens  bellum  intulerit :  aut  innumera- 
bilem  multitudinem  liberorum  capitum  in  eis  fuisse 
lociSj  quae  nvnic,  vix  seminario  exiguo  militum  re- 
licto,  servitia  Romana  ab  solitudine  vindicant.    In- 
gens  certe,    (quod  inter  oranes  auctores  convenit) 
quamquam  nuper  Camilli  ductu  atque  auspicio  ad- 
cisae  res  erant,  Volscorum  exercitus  fuit :   ad  boc 
Latini  Hernicique  accesserant,  et  Circeiensium  qui- 
dam,  et  coloni  etiam  a  Velitris  Romani.     Dictator' 
castris  eo  die  positis,  postero  cum  auspicato  pro- 
disset,  hostiaque  caesa  pacem  Deum  adorasset,  lae- 
tus  ad  milites,  jam  arma  ad  propositum  pugnse  sig- 
num,  sicut  edictum  erat,   luce  primum  capientes; 
processit  :   Nostra  victoria  est,  milites,  inquit,  si  ^jncZDictatoris 
Dii  vatesque  eorum  in  futurum  vident :  itaque,  nt  de-  ^^n^^^^ 
cet  certcE  spei  plenos,  et  cum  inparibus  manus  conser- 
turos,  pilis  ante  pedes  positis,  gladiis  tantum  dcxtras 
armernus :  ne  procurri  quidem  ah  acie  velim,  scd  ob' 
tiisos  vos  stabili  gradu  inpetum  hostium  excipere.     Uhi 
illi  vana  injecerint  missHia,  et  effusi  stantihus  vobis  se 
intulerint,  tum  micent  gladii,  et  veniat  in  mentem  uni- 
cuique,  Deos  esse,  qui  Romanum  adjuvent ;  Deos,  qui 
secitndis  avibus  in  prcclium  miserint.     Tu,  T.  Quincti, 
equitem  intentus  ad  primum  initium  moti  certaminis 
feneas:  nbi  licerere  jam  aciem  conlato  pede  videris,  tum 


SCJ. 


426  T.  LIVII 

U.C.  370.  terrorem  equestrem  occupatis  alio  pafore  infer .-  infec' 
'  tusque  ordines  pugnantium  dissipa.  Sic  eques,  sic 
pedes,  iit  prseceperatj  pugnant  ;  nec  dux  iGgiones, 
nec  forti'.na  fcfellit  ducem. 

Victi  Vol-  XIII.  Multitudo  hostium,  nuUi  rei,  praeterquam 
numeroj  freta,  et  oculis  utramque  metiens  aciera, 
temere  proelium  iniit,  temere  omisit  :  clamore  tan- 
tum  missilibusque  telis  et  primo  pugnae  inpetu  fe- 
rox,  gladios  et  coulatum  pedem  et  vultum  hostis, 
ardore  animi  micautpm,  ferrc  non  potuit.  Inpulsa 
frons  prlma,  et  trepidatio  subsidiis  inlata,  et  suum 
terrorem  intulit  eques :  rupti  inde  multis  locis  or- 
dines,  motaque  omnia,  et  fluctuanti  similis  acies 
erat  :  deinde,  postquam,  cadentibus  primis,  jam  ad 
se  quisque  perventuram  c^edem  cernebat,  terga  ver- 
tunt.  Instaxe  Romanus  ;  et,  donec  armati  confcr- 
tique  abibant,  peditum  labor  in  persequendo  fuit : 
postquam  jactari  arraa  passim,  fugaque  per  agros 
spargi  aciem  hostium  animadversum  estj  tum  equi- 
tum  turmae  emissae,  dato  signo,  ne,  in  singuloi*ura 
morando  caede,  spatium  ad  evadendmn  interim  mul- 
titudini  darent  :  satis  essc,  missilibus  ac  terrore  in- 
pedire  cursum,  obequitandoque  agmen  teneri,  dum 
adsequi  pedes  et  justa  caede  conficcre  hostem  posset. 
Fugie  sequendique  non  ante  nocteni  finis  fuit :  capta 
quoque  ac  dircpta  eodem  die  castra  Volscorum, 
praedaque  omnis,  praeter  libera  corpora,  militi  con- 
cessa  est.  Pars  maxima  captivorum  ex  Latiuis  at- 
que  Hcrnicis  fuit  :  nec  hominum  de  plcbc,  ut  credi 
posset  mcrcede  militasse,  sed  principcs  quidani  ju- 
vcntutis  inventi,  manifesta  fides,  pul)lica  ope  VnU 
gcos  hostes  adjutos.  Circciensium  (luoijue  quidaui 
cogniti,  et  coloui  a  Vclitris :    llomauiquc   ouuie-s 


LIBER  VI.    CAP.  XIV.  ^.ij 

wiissi  percunctantibus  primoribus  Patrum  eadem,  U.  C.  570. 
quae  dictatori,  defectionem  sui  quisque  populi,  haud  '  '  '**"' 
porplexe  indicavere. 

XIV.  Dictator  excrcitum  in  stativis  tenebat,  mi- 
nime  dubius,  bellum  cum  his  populis  Patrcs  jussu- 
ros  ;  quum  major  domi  exorta  moies  coegit  adciri 
Roraam  eum,  gliscente  in  dies  seditione,  quam  so-  Manliana 
lito  magis  metuendara  auctor  faciebat :  non  enim*^  ' '°* 
jam  orationes  modo  M.  Manlii,  sed  facta,  popularia 
in  speciem,  tumultuosa  eadem,  qua  mente  fierent, 
intuenda  erant.  Centurionem,  nobilem  militaribus 
factis,  judicatum  pecuniae  quum  duci  vidisset,  me- 
dio  foro  cum  caterva  sua  adcurrir,  et  manum  inje- 
cit :  vociferatusque  de  superbia  Patrum,  ac  crude- 
litate  foeneratorum,  et  miseriis  plebis,  virtutibu» 
ejus  viri  fortunaque ;  Tum  vero  ego,  inquit,  nequid-' 
quam  hac  dextra  Capitolhan  arcemque  servaverim,  si 
civem  commilitonemque  meum,  tamquam  Gallis  vic' 
toribus  captum,  in  servitutem  ac  vincula  duci  videam. 
Inde  rem  creditori  palam  populo  solvit,  Ubraque  et 
sere  liberatum  emittit,  Deos  atque  homines  obte- 
stantem,  ut  M.  Manlio,  liberatori  suo,  parenti  plebis 
Momance,  gratiam  referant.  Acceptus  extemplo  in 
tumultuosam  turbam  et  ipse  tumukura  augebat,  ci- 
catrices  acceptas  Veienti,  Gallico,  aliisque  deinceps 
bellis  ostentans.  -Se  militantem,  se  restituentem  ever- 
sos  penates,  multiplici  jam  sorte  exsoluta,  mergentibus 
semper  sortem  usuris,  ohrutum  fcenore  esse  :  videre  lii- 
cem,forum,  civium  ora,  M.  Manlii  opera  :  omnia  pa- 
rentum  beneficia  ab  illo  se  hahere  :  illi  devovere  cor- 
poris  vitceque  ac  sanguinis  qtiod  supersit :  quodcumque 
sibi  cum  patria,  penatihus  publicis  ac  privatis  juris 
fuerit,  id  cum  vno  homine  esse.     His  vocibus  instinc- 


428  T.  LIVll 

U.C.  370.  ta  plebes  fimim   iam   unius   hominis    esset,  acidita 

A  C    382  .      . 

'alia  commotioris  ad  orania  turbanda  consilii  res. 
Fundum  in  Veienti,  caput  patrimonii,  subjecit  pr?e- 
coni :  Ne  quem  vestrum,  inquit,  Quirites,  donec  quid- 
<juam  i?i  re  mea  supererit,  judicatum  addictumve  duci 
patiar.  Id  vero  ita  accendit  animos,  ut  per  omne 
fas  ac  nefas  secuturi  vindicem  libertatis  viderentur. 
Ad  hoc  domi,  concionantis  in  modum,  sermones 
pleni  criminum  in  Patres  :  inter  quos,  quum  omisso 
discrimine,  vera  an  vana  jaceret,  thesauros  Gallici 
Guri  occultari  a  Patrihus  jecit :  nec  jam  possidendis 
publicis  agris  contentos  esse,  nisi  pecuniam  quoque  pub- 
Ucam  avertant :  ea  res  si  palam  Jiat,  exsolvi  plehem 
are  alieno  posse.  Quae  ubi  objecta  spes  est,  enim- 
vero  indignum  facinus  videri,  quum  couferendum 
ad  redimendam  civitatem  a  Gallis  aurum  fuerit,  tri- 
buto  conlationem  factam  :  idem  aurum,  ex  hosti- 
bus  captum,  in  paucorum  praedam  cessisse.  Itaque 
exsequebautur  quaerendo,  ubi  tantae  rei  furtum  oc- 
cultaretur  ;  difterenteque,  ct  tempore  suo  se  indica- 
turum  dicente,  ceteris  omissis,  eo  versae  erant  om- 
nium  curae  :  adparebatque,  nec  veri  indicii  gratiam. 
mediam,  nec  falsi  obfensionem  fore. 
Dictator  in  XV.  Ita  suspensis  rebus  dictator,  adcitus  ab  ex- 
citus.  ercitu,  in  nrbcm  venit  :    postero  die  senatu  hal)ito, 

qvium,  satis  periclitatus  voluntatcs  hominum,  dis- 
cedere  senatum  ab  se  vetuisset,  stipatus  ea  multitu- 
Manlium  dine,  sella  in  comitio  posita,  viatorcm  ad  ]M.  Man- 
lium  misit :  qni,  dictatoris  jussu  vocatus,  quum  sig- 
num  suis  dedisset,  adesse  ccrtamcn,  agmine  ingcnti 
ad  tribunal  venit.  Hinc  senatus,  liinc  plebs,  suum 
quisquc  iutucntes  ducem,  velut  in  acic  constiteranf. 
Tum  dictator,  silentio  tacto^   Utinam,  inquit^  mihi 


Kocat. 


LIBER  VI.    CAP.  Xr.  42^ 

Patrihusque  Romanis  ita  de  ceteris  rebus  cum  plebe  U.  C.  37». 
coHvcniat,  quemadmodum,  quod  ad  te  adtinet  eamque  '  *'  '' 
rem,  quam  de  te  sum  qucesiturus,  conventurum  satis 
conjido.  Spem  fac.tam  a  te  civitati  video,  fide  inco' 
lumi,  ex  thesauris  Gallicis,  quos  piimores  Patrum  oc- 
cultent,  creditum  solvi  posse.  Cui  ego  rei  tantum  ab- 
est  ut  inpedimento  sim,  ut  contra  te,  M.  Manli,  ad" 
horter,  liberes  fcenore  plebem  Romr/nam  :  et  istos,  i»- 
cubantes  publicis  thesauris,  ex  prceda  clandestina  evol' 
■vas.  Quod  7iisi  facis,  sive  quod  et  ipse  in  parte  prce- 
(ke  sis,  sive  quia  vanum  indicium  est,  in  vincula  te 
duci  jubebo,  nec  diutius  patiar,  a  te  multitudinem  fal- 
hici  spe  concitari.  Ad  ea  Manlius,  nec  se  fefellisse, 
ait,  no7i  adversus  Tolscos  toties  hostes,  quofies  Patri- 
bus  expediat,  nec  adversus  Latinos  Hernicosque,  quos 
falsis  cri7>iinibus  iTi  ar)7ia  agant,  sed  adversus  se  ac 
plebem  Ro7nana7n,  dictatore77i  creatum  esse.  Ja77if 
oinisso  bello,  quod  simulatinn  sit,  i?i  se  inpetum  fieri ; 
jam  dictatorem  profiteri  patroci7iium  fcc7iC7'atoru7n  ad' 
C€7-sus  plebein  :  jain  sibi  ex  favore  inultitudinis  critne^t 
€t  perniciei7i  quari.  Obfe^idit,  inquit,  te,  A.  Cor7xeIi, 
vosque,  Patres  co)isc7-ipti,  circumfnsa  turba  lateri 
77ieo  ?  Qui7i  €a7n  diducitis  a  7ne  singuli  vestris  bene- 
ficiis,  i7itercedendo,  eximoido  de  nervo  cives  vestros, 
prohibendo  judicatos  addictusque  duci,  ex  eo,  quod  ad- 
fiuit  opihus  vestris,  sustinendo  necessitates  aliorum  ? 
Sed  quid  ego  vos,  de  vestro  inpendatis,  ho7-tor?  Sor- 
tcm  alia7n  ferte :  de  capite  deducite,  quod  usuris  per-' 
7iU)7ieratu77i  est :  ja77i  nihilo  mea  tu7'ba,  quam  ullius, 
co7i$pectior  erit.  At  enim,  quicl  ita  solus  ego  civium 
cura77i  ago  ?  nihilo  magis,  quod  respondea77i,  habeo, 
quam  si  quaras,  quid  ita  solus  CapitoUu77i  arcemque 
servaveri7n.     Et  tum  u7iiversis,  qua)n  potui,  opem  tuli, 


45^  T.  LIVIl 

U.  C.  370  et  nunc  singnlis  feram.     Nam  quod  ad  thesauros  Gal- 

A   C    382 

•  '  'licos  adtinet,  rem,  suapte  natura  facilem,  difficilem 
interrogatio  facit :  our  enim  quaritis,  quod  scitis?  cur, 
quod  in  sinu  vestro  est,  excuti  jubetis  potius,  quam  po^ 
natis,  nisi  aliqua  fraus  subest  ?  Quo  magis  argui  prce- 
itigias  jubetis  vestras,  eo  plus  vereor,  ne  abstuleritis 
observantibus  etiam  oculos.  Itaquc  non  ego,  vobis  ut 
indicem  prcedas  vestras,  sed  vos  id  cogendi  estis,  ut  in 
medium  proferatis. 

XVI.  Quum  mittere  ambages  dictator  juberet,  et 
aut  peragere  verum  indicium  cogeret,  aut  fateri  fa- 
cinus  insimulati  falso  crimine  senatus,  oblataeque 
vani  furti  invidiae  j  negantem,  arbitrio  inimicorum 
se  locuturnm,  in  vincula  duci  jussit.  Adreptus  a 
viatore,  Jupiter,  inquit,  optime  maxime,  Junoque  Re- 
gina,  ac  Minerva,  ceterique  Dii  Deceque,  qui  Capito- 
lium  arcemque  incolitis,  siccine  vcstrum  miUteyn  ac 
*■  prasidem  sinitis  vexari  ab  inimicis  ?  Hcec  dextra,  qua 

Gallos  fudi  a  delubris  vestris,  jam  in  vincuUs  et  cate- 
nis  erit  ?  Nullius  nec  oculi  ncc  aures  indignitatem 
ferebant :  sed  invicta  sibi  qudedam  paticntissima 
jnsti  imperii  civitas  fecerat  :  nec  adversus  dictato- 
riam  vim  aut  tribuni  plebis,  aut  ipsa  plebs,  adtol- 
Manlius  in  [ere  oculos  aut  hiscere  audebant.  Conjecto  in  car- 
missus.  cerem  Manlio,  satis  constat,  magnam  partem  plebig 
vestem  mutasse,  multos  mortales  capillum  ac  bar- 
bam  promisisse,  obversatamque  vestibulo  carceris 
moestam  turbam.  Dictator  de  Volscis  triunipUa- 
vit  :  invidiaeque  niagis  triuniphus,  quam  gloriae, 
fuit,  Quippe  domi,  non  militiae,  partum  eum  ;  ac* 
tumque  dc  cive,  non  de  hoste,  fremebant :  unum 
defuisse  tantum  superbi*,  quod  non  M.  Manlius 
iinte  currum  sit  ductut.     Jamque  baud  prucui  se- 


LIBER  VI.    CAP.  XVIf.  43I 

ditlone  res  erat :   cujus  leniendae  caussa,  postuiante  U.  C.  37». 

nullo,  largitor  voluutarius  repente  senatus  factus, 

Satricum  coloniam  duo  millia  civium  Romauorum 

deduci  jussit :  bina  jugera  et  semisses  agri  adsig- 

nati,     Quod  quum  et  parvum  et  paucis  datum,  et 

mercedem  esse  prodendi  M.  Manlii   interpretaren- 

tur  j    remedio  irritatur  seditio  :    et  jam  magis  in- 

signis  et  sordibus  et  facie  reorum  turba  Manliana 

erat,  amotusque   post  triuraphum  abdicatione  dic- 

taturae  tcrror  et  linguam  et  animos  liberaverat  ho- 

minum. 

XVII.  Audiebantur  itaque  propalam  voces  expro-  Querelae  ad 
.  .  ,  .      ,.    .  ,    ,  /.  .    multitudi- 

brantium  multitudmi,  gwoa  dejensores  suos  sempei'  Wnemdepro- 

prcecipifem  locum  fuvore  tollat,  deinde  in  ipso  (fiscri- di'oManlio, 

viine  periculi  destituat.    Sic  Sp.  Cassium,  in  agros  plc' 

bem  vocantem,  sic  Sp.  Mcelium,  ab  ore  civium  famem 

suis  inpensis  propulsantem,   obpressos ;  sic  M.  Manli' 

nm,  mersam  et  obrutamfcenore  partem  civitatis  in  liber'  * 

tatem  ac  lucem  extrahentem,  proditum  inimicis.     Sa- 

ginare  plebem  populares  suos,  ut  jugulentur.    Hoccine 

patiendum  fuisse,  si  ad  nutum  dictatoris  non  respon- 

derit  vir  consularis  ?  Fingerent  nientitum  ante,  atque 

ideo  non  habuisse,  quod  tum  responderet :  cui  servo 

uniquam  mendacii  pcenam  vincula  fuisse  ?  Non  obser- 

vatam  esse  memoriam  noctis  ilUus,  qiue  pene  ultima 

atque  csterna  nomini  Romano  fuerit  ?  non  speciem  ag- 

minis   Gcdlorum,   per    Tarpeiam  rupem  scandentis? 

non  ipsius  M.  Manlii,  qualem  eum  armatum,  pleniim 

sudoris  ac  sanguinis,  ipso  pene  Jove  erepto  ex  hostium 

vianibus,  vidissent?  Selibrisne  farris  gratiam  s&rva- 

tori-  patrice  relatam  ?  et  quem  prope  ccelcstem,  c»g7io- 

mine  certe  CapitoUno  Jovi  parem,  fecerint,  eum  pati 

9iacfum  in  carcere,  in  tenebris,  obnoxiam  carnijicis  ar- 


432  T.  LIVU 

bitrio   ducere   animam  9  Adeo  in  imo  omnibus  satis 
auriliifuisse,  nullam  opem  in  tam  multis  uni  esse?  Jam 
ne  nocte  quidem  turba  ex  eo  loco  dilabebatur,  re- 
fracturosque  carcerem  rainabantur :   quum  remisso, 
iJanlius  e    id  quod  erepturi  erant,  ex  senatusconsulto  Manlius 
oducjtur      vinculis  liberatur :  quo  facto  non  seditio  finita,  scd 
dox  sedltioni  datus  est.     Per  eosdem  dies  Latinis 
et  Hernicis,  simul  colonis  Circeiensibus  et  a  Veli- 
tris,  purgantibus  se  Volsci  crimine  belli,  captiTos- 
que  repetentibus,  ut  suis  legibus  in  eos  animadyer- 
terent,  tristia  responsa    rcddita ;    tristiora   colonis, 
;  quod   cives   Romani   patriae   obpugnandje   nefanda 

consilia  inissent.  Non  negatum  itaque  tantum  de 
captivis  ;  sed,  in  quo  ab  sociis  tamen  temperave- 
rant,  denunciatum  senatus  verbis,  facessercnt  pro- 
pere  ex  urbe,  ab  ore  atque  oculis  populi  Romani, 
ne  nihil  eos  legationis  jus,  extenio  nou  civi  compa- 
ratum,  tej^eret. 

X^'III.  Recrudescente  Manliana  seditione,  sub 
exitu  anni  comitia  habita,  creatique  tribuni  mili- 
tum  consulari  potestate  ex  Patribus  Ser.  Coi'nelius 
U.C.  .37i.Maluginen«is  tertium,  P.  Valerius  Potitus  iterum, 
M.  Furius  Camillus,  Ser.  Sulpiclus  Rufus  iterum, 
C.  Papirius  Crassus,  T.  Quinctius  Cincinnatus  se- 
cundum.  Cujus  principio  anni  et  Patribus  et  plebi 
peropportune  externa  pax  data :  plebi,  quod  nou 
avocHta  delcctu  spem  cepit,  dum  tam  potentem  ha- 
beret  duccm,  fcEuoris  expugnandi  ;  Patribus,  ne 
quo  externo  terrore  avocarcntur  animi  ab  sanandis 
domesticis  malis.  Igitur,  quum  pars  utraque  acrior 
aliquanto  coorta  esset,  in  propinquum  certamcn 
aderat  et  Manlius  :  advocata  domum  plcbc,  cum 
principibus    novandarum  rerum    interdiu   noctuque 


LIBER  VI.    CAP.  XVIII.  435 

eonsilia  agitat,  plenior  aliquanto  animoriim  irarum- y  „ 

que,   quam   antea  fuerat.     Iram    accenderat  igno- A.  C.  38i. 

minia  recens  in  animo  ad  contumeliam  inexperto  : 

■piritus  dabat,  quod  nec  ausus  esset  idem  in  se  dic- 

tator,  quod  in  Sp.  Maelio  Cincinnatus  Quinctius  fe- 

cisset ;   et  vinculorura  suorum  invidiam  non  dicta- 

tor  modo  abdicando  dictaturaui  fugisset,  sed  ne  se- 

natus  quidem   sustinere  potuisset.     His    simul    in- 

fiatus  exacerbatusque  jam  per  sc  accensos  incitabat 

plebis    animos  :    Quonsque    tandem    ignorahitis   fires  Oratio  sedi». 

x>esiras,  auas  natura  ne  helluas  quidein  i^norare  vo-  J'?*^  Mau- 

lii. 
luit?  numerate  saltem,  quot  ipsi  sifis,  quot  adversa- 

rios  haheitis.     Si   singuli  singulos  adgressuri  essetis, 

tamen  cc7'ius  crederem  vos  pro  lihertate,  quam  illos 

pro  dominatione,  certaturos.     Quot  enim  clientcs  cir- 

ca  singulos  faisfis  patronos,  tot  nunc  adversus  unum 

hostem  eritis.     Ostendite  modo  hellum ;  pacem  habe- 

bitis.     Videant  vos  paratos  ad  vim  ;  jus  ipsi  remit- 

tent.     Audendum  est  aliquid  universis,  aut  omnia  sin- 

gulis  p  liienda.     Quousque  me  circumspeciahitis  F  Ego , 

quidem  nuili  vcstrum  deero  :  ncfortiina  mea  desit,  vi- 

dete.     Ipse  vindex  vester,  uhi  visum  inimicis  esf,  nul- 

lus  repente  fui :  et  vidistis  in   vlncula   duci   universi 

eum,  qui  a  singulis  vohis  vincula  depuleram.      Quid 

tperetn,  si  plus  iii  vie  audeant  inimici?  an  exitum  Cas- 

sii  Mcfliique  e.vspertem?  Bene  facitis,  quod  abomina' 

viini :  Dii  prohibehunt  hccc :   sed  numquam  propter 

me  de  coelo  descendent.      Vobis  dent  mentem,  oportet, 

ut  prohibeatis :  sicut  mihi  dedenint  armato  togatoque, 

iit  vos  a  barbaris  hostihus,  a  superhis  defcnderem  civi- 

bus.     Tam  parvus  animus  tanti  populi  est,  ut  scmper 

vobis  auxilium  adversus  inimicos  satis  sif  ?  nec  ullum 

nisi  quatenus  imperari  vobis  sinatis,  certamen  adversus 

VOL.  I.  U 


434  T.  Livii 

U.C.  &n-Patres  noritis  ?  Nec  hoc  natura  insitum  vohis  est,  sed 

A    C. 381 

'  nsu  possidemini.     Cur  enim  adversus  externos  tantum 

animorum  geritis,  iit  imperare  illis  ceqnum  censeatis  ? 

quia  consucstis  cum  eis  pro  imperio  certare,  adversus 

hos  tcntare  magis,  quam  tueri,   libertatem.     Tamen 

qualescumque  duces  habuistis,  qualescumque  ipsi  fuis- 

tis,  omnia   adliuc,  quantacumfjue  petistis,  obtinuistis 

geu  vi,  scu  fortuna  vestra :  tempus  est,  etiam  majora 

eonari.     Experimini  viodo  et  vestram  felicitatem,  et 

me  (ut  spero)  feliciter  expertum  :  minore  negotio,  qui 

impcret  Pafribus,  inponetis,  quam,  qui  resisterent  im- 

perantibus,  inposuistis.     Solo  (equandce  sunt  dictatura 

consulatusque,  ut  caput  adtollere  Romana  plebes  pbs- 

^it.     Proinde  adeste,  prohibete  jus  de  pecuniis  dici : 

ego  me  patronum  projiteur  plehis,  quod  mild  cura  mea 

et  Jides  nomen  induit.      Vos  si  quo  iusigni  magis  im- 

perii  honorisve  nominc  vestrum  adpcUahitis  ducem,  eo 

utemini  potentiore  ad  ohiinenda  ea,  qwe  vultis.     Inde 

de   regno   agcndi    ortuni    initium   dicitiir :    sed   ncc 

cum  quibus,  nec  qucm   ad  finem  consilia  pervenc- 

rint,  sat  planum  traditur. 

Scnatus  de       XIX.  At  in  parte  altcra  scnatus  dc  secessionc,  in 

coercendo    domum  privatam,  plcbis,  foi*te  etiam  in  arce  posi- 
Manlioagi-  \       .  /  .  .  / 

tat.  tam,   et  inminenti   mole  libcrtati,   agitat.     Magna 

pars  vocifcrantur,  Servdio  Ahala  opus  esse,  qui  non 

in  vincula  duci  jubendo  irritet  publicum  hostem,  scd 

linius  jactura  chvis  fniat  intestinum  bellum.     Dccur- 

ritur    ad    leniorcm   verbis    scntentiam,    vira    tamcn 

camdem  babentem,  Ut  videanf  magistratus,  ne  quid 

ex  perniciosis  consiliis  M.  Manlii  respuhlica  dctrimenti 

capiat.     Tum  tribuni  consulari    potcstate,  tribuni- 

que  plebi  (nam  et,  quia  eumdcni  ct  suk  potestatis, 

queni  libertatis  omniuin,  fincm  ccrncbant,  Patruia 


LIBER  VI.    CAP.  XX.  43^ 

auctorltati  se  dediderant)  hi  tum  oranes,  qnid  opusU.  C.  871. 
facto  sit,  consultant.  Quuni  pr<Eter  vim  et  czedera 
nihil  cuiquam  obcurreret,  eam  autem  ingentis  di- 
micationis  fore  adpareret ;  tum  M.  Maenius  et  Q, 
Publilius  tribuni  plebis,  Quid  Patrum  et  plebis  cer- 
tamen  facivws,  quod  civitatis  esse  adversus  unum  pes- 
tiferum  civem  debet  ?  Quid  cum  plebe  adgredimur 
•wm,  quem  per  ipsam  plebem  tutius  adgredi  est,  ut 
suis  ipse  oneratus  viribus  ruat  P  Diem  dicere  ei  nobis 
bi  animo  est :  nildl  minus  populare  quam  regnum  est. 
Simul  multitudo  illa  non  secum  certari  viderint,  et  ex 
cdvocatis  judices  facti  erunt,  et  accusatores  de  plebe, 
patricium  reum  intuebuntur,  et  regni  crimen  in  medio; 
nulli  magis,  quam  lihertati,  favebunt,  sucp. 

XX.    Adprobantibus    cunctis,    diem    Manlio    di- Manlio  dies 

j      1  •       ^   r     i  •  i        I  u    dicitur  a  tr. 

cunt  :   quod  ubi  cst  ractum,  primo  commota  plebSpj 

cst,   utiqne    postquara   sordidatum   reum  viderunt ; 

tiec  cnm  eo  non  modo  Patrum  quemquam,  sed  ne 

cognatos  quidem   aut  adfines,  postremo  ne  fratrct 

quidem  A.  et  T.  Manlios  :   quod  ad  eum  diem  num-  , 

quam   usu  venisset,  ut  in  tanto  discrimiue  non  et 

proximi  vestem  mutarent.     Ap.  Claudio  iu  viucula 

ducto,  C.  Claadium  inimicum  Claudlamque  omnem 

gcntem  sordidatam  fuisse  :   consensu  obprimi  popu- 

larem  virum,  quod  primus  a  Patribus  ad  plebem  de- 

fecisset.     Quum  dies  venit,  quae,  prietcr  coetus  mul- 

titudinis  seditiosasque  voces,  et  largitionem  et  fal- 

lax  indicium,  pertinentia  proprie  ad  regni  crimen 

ab  accusatoribus  objecta  sint  rco,  apud   neminem 

auctorem  invenio:    nec  dubito  haud    parva  fuisse, 

quum  damnandi  mora  plebi  non  in  caussa,  sed  in 

loco,  fuerit.     Illud  notandum  videtur,  ut  sciant  ho- 

uines,  quae  et  quanta  decora  foida  cupiditas  regui 

U2 


43^  "^'  Livir 

U.C.  371-non  ingrata  solum,  sed  invisa  etiara,  reddiderit, 
■  ■^^'Homines  piope  quadringentos  produxisse  dicitur, 
quibus  sine  foenore  expensas  pecunias  tulisset,  quo- 
rum  bona  venire,  quos  duci  addictos  probibuisset. 
Ad  heec,  decora  quoque  belli  non  commemorasse 
tantum,  sed  protulisse  etiam  conspicienda ;  spolia 
hostium  caesorum  ad  triginta,  dona  iraperatorum 
ad  quadraginta  :  in  quibus  insignes  duas  murales 
coronas,  civicas  octo.  Ad  haec  servatos  ex  hostibui 
cives  produxisse  ;  intcr  quos  C.  Servilium  magis- 
trum  cquitum  absentcm  nominatum  :  et  quum  ea 
qnoque,  qiiae  bello  gesta  essent,  pro  fastigio  rerum 
oratione  etiam  magnifica,  facta  dictis  sequando,  me- 
morassct,  nudassc  pectus  insigne  cicatricibus  bello 
acceptis  ;  et  idemtidera,  Capitolium  spectans,  Jo- 
Tem  Deosque  alios  devocasse  ad  auxilium  fortu- 
narum  suarum  :  precatuscjue  esse,  ut,  quam  men- 
tem  sibi  Capitolinam  arcera  protegenti  ad  salutem 
populi  RoQiani  dedissent,  eam  populo  Romano  in 
suo  discrimine  darent  :  ct  orasse  singulos  imiver- 
sosque,  ut  Capitolium  atque  arcem  intuentcs,  ut  ad 
Deos  inmortiiles  versi,  de  se  judicarent.  lu  Cam- 
po  ^lartio  quum  ccnturiatira  populus  citarctur,  et 
reuSj  ad  Capitoliuni  manus  tendens,  ab  horainibus 
ad  Deos  preces  avertisset ;  adparuit  tribunis,  nisi 
oculos  quoque  horainmn  liberasseut  ab  tanti  rac- 
mnria  decoris,  numquara  fore  in  praeoccupatis  bc- 
neficio  animis  vcro  criraini  locum.  Ita  prodicta 
die,  in  Pffitclinuui  lucura  cxtra  portam  Xoraeuta- 
nam,    unde    couspcctus    in  Capitoliura    non    essct, 

Damnatur.  concilium  populi  iudictum  est :  ibi  crimen  valuit,  et 
obstinatis  animis  triste  judicium,  invisuraque  etiam 
judicibus,  factum.     Sunt  qui  per  duumviros,  qui  de 


LTBER  VI.    CAP.  XXI.  437 

perjuellione  anquirerentj  creatos,  auctores  sint  dani- 
Hatura  :  tribuni  de  saxo  Tarpeio  dejecerunt :  lo- 
rus([ue  idem  in  uno  horaine  et  eximise  gloriae  mo- 
numentura  et  pcenaa  ultimiE  fuit.  Adjectae  mortuo 
notae  sunt :  publica  una ;  quod,  quum  domus  ejus 
fuisset,  ubi  nunc  sedes  atque  officina  Monetae  est, 
latum  ad  populum  est,  ne  quis  patricius  in  arce  aut 
Capitolio  habitaret :  gentiiicia  altera  ;  quod  gentis 
Manlise  decreto  cautum  est,  ne  quis  deinde  M. 
Manlius  vocaretur.  Hunc  exitum  habuit  vir,  nisi 
in  libera  civitate  natus  esset,  memorabilis.  Po- 
pulum  brevi,  postquam  periculum  ab  eo  nullum 
erat,  per  se  ipsas  recordantem  virtutes,  desiderium 
ejus  tenuit :  pcstilentia  etiam  brevi  consecuta,  nul- 
lis  obcurrentibus  tantae  cladis  caussis,  ex  Man- 
liano  supplicio  magnae  parti  videri  orta  :  violatum 
Capitolium  esse  sanguine  servatoris  :  uec  Diis  cor- 
di  fuisse  poenam  ejus  oblatam  prope  oculis  suis, 
a  quo  sua  templa  erepta  e  manibus  hostium  es- 
sent. 

XXI.  Pestilentiam   inopia  fi-ugum,  et  vulgatamU.  C.  372. 
utriusque   mali  famam  anno  insequente   multiplex    *    •  ^^*'* 
bellum  excepit,  L.  Valerio  quartum,  A.  Manlio  ter- 
tium,  Ser.  Sulpicio  tertium,  L.  Lucretio,  L.  ^mi- 
lio  tertium,  M.  Trebonio,  tribunis  militum  consulari 
potestate.     Hostes  novi,  pr£eter  Volscos  velut  sorte 
quadam  prope  in  seternum  exercendo  Romano  mi- 
liti  datos,   Circeiosque  et  Velitras  colonias  jamdiu 
molientes  defectionem,  et  suspectum  Latium,  La-  Novi  hostes 
nuvini  etiam,  quae   fidelissima  urbs  fuerat,    subito 
exofti.     Id  Patres  rati  contemtu  accidere,  quod  Ve- 
liternis  civibus  suis  tamdiu  inpunita  defectio  esset, 
dccreverunt,  ut  primo  quoque  tempore  ad  populupa. 
U3 


438  T.  LIVII 

ferrctur  de  bcllo  eis  indicendo  :  ad  quam  militiarn 
quo  paratior  plebes  esset,  quinqueviros  1'omptino 
agro  dividendo,  et  triumviros  Nepete  coloniie  de- 
ducendae  crcaverunt.  Tum,  ut  bellum  jubercnt,  la- 
tum  ad  popuUmi  cst  :  et,  nequldquam  dissuadenti- 
bus  tribunis  plebis,  omncs  tribus  bellum  jusserunt. 
Adparatum  eo  anno  bellum  est ;  exercitus  proptei' 
pestilentiam  non  eductus  :  eaque  cunctatio  colonis 
jpatium  deucrat  deprccandi  senatum  ;  et  magna 
hominum  pars  eo,  ut  legatio  supplex  Romam  mit- 
teretur,  inclinabat :  ni  privato  (nt  fit)  periculo  pub- 
licum  inplicitum  esset,  auctoresque  defectionis  ab 
Romanis,  metu  ne,  soli  crimini  subjecti,  piacula 
irje  Romanorum  dederentur,  avertissent  colonias  a 
consiliis  pacis.  Neque  in  senatu  solum  per  eos  le- 
gatio  inpedita  est,  scd  magna  pars  plebis  incitata, 
«t  praedatum  in  agrum  Romanum  exirent :  haec 
nova  injuria  exturbavit  omnem  spera  pacis.  De 
Praenestinorum  quoque  defectione  eo  anno  primum 
fama  exorta :  arguentibusque  eos  Tusculanis,  et 
Gabinis,  et  Lavicanis,  quorum  in  fines  incursatum 
erat,  ita  placide  ab  senatu  responsum  est,  ut  mi- 
nus  crcdi  de  criminibus,  quia  nollent  ea  vera  essCj 
adpareret. 
U.  C.  .1/3.  XXII.  Jnsequenti  anno  Sp.  et  L.  Papirii,  novi 
''^^^"  tribuni  militum  consulari  potestatc,  Velitras  legio- 
nes  duxere  ;  quatuor  coilegis  Ser.  Cornelio  Malu- 
gineuse  quartum,  Q.  Servilio,  Scr.  Sulpicio,  L.  J£i~ 
milio  quartum,  tribunis  ad  prjesidium  urbis,  et  si 
qui  ex  Etruria  novi  motus  nunciarentiu'.  (omnia 
euim  inde  suspecta  erant)  relic  is,  Ad  Velitras  ad- 
versus  majora  pcne  au.xilia  Prsnestinormn,  quam 
ipsam  tolonorum  multitudincm,  secundo  proelio  pug- 


LIBER  VI.    CAP.  XXII.  439 

natum  est  j   ita  ut  propinquitas  urbis  hosti  et  caus- 

sa  maturioris  fugae,  et  unum  ex  fuga  receptaculura 

csset.       Oppidi    obpugnatione    tribuni    abstinuere  3 

quia  et  anceps  erat,  nec  in  perniciem  coloniae  pug- 

nandum   censebant.     Literae    Romam    ad    senatum 

rum  victorios  nunciis,  acriores  in  Prccnestinum,  quam 

in  Veliternum  hostem,  missce.     Itaque  ex  senatus- 

consulto  populique  jussn  bellum  Praenestinis  indic- 

tum  :   qui,  conjuncti  Volscis,  anno  insequente  Sa- 

tricum,  coloniam  populi  Romani  pertinaciter  a  co- 

lonis  defcnsam,  vi  expugnarunt,  foedeque  in  captis 

•cxercuere    victoriam.     Eam    rera    a?gre    passi    Ro-U.  C.  374. 

mani,    M.   Furium    CamiUum    septimum    tribunum    •    *    '   * 

militum  creavere  :   additi  collegae  A.  et  L.  Postumii 

Regillenses,  ac  L.  Furius,  cum  L.  Lucretio  et  M. 

Fabio  Ambusto.     Volscum  bellum  M.  Furio  extra^^''""^ 

,.  1  ,.  .,       .  T    Volscum. 

•ordmem   decretum  :   adjutor   ex   tribunis    sorte  L, 

Furius  datur  ;   non  tam  e  republica,  quam  ut  col- 

legae  materia  ad  omnem  laudem  esset ;   et  publice, 

quod   rem  temeritate  ejus  prolapsam  restituit ;    et 

privatira,  quod  ex  errore  gratiam  potius  ejus  sibi, ' 

quam    suam    gloriam,    petiit,     Exactae  jam    setatis 

Camillus  erat,  comitiisque  jurare  parato    in  verba 

excusandae  valetudini   solita  consensus    populi  re- 

stiterat :    sed  vegetum  ingcnium  in  vivido  pectore 

vigebat,  virebatque  integris  sensibus,  et  civiles  jara 

res   haud    magnopere   obeuntem   bella   excitabant. 

Quatuor  legionibus  quaternum  millium  scriptis,  ex- 

ercitu  indicto  ad    portam  Esquilinam  in  posterum 

diem,   ad   Satricum  profcctus.     Ibi  eum  expugna- 

tores.  coloniae  haudquaquam  perculsi,  fidentes  milir 

tum  numero,  quo  aliquantum  priestabant,  opperie- 

tfantur  :  postquam  adpropinquare  Romanos  sense- 

U4 


44^  T.  LIVIl 

U.  C.  374.  ruiit,  extcmplo  in  aciem  procedunt,  nihil  dilatnri, 
'  'quin  pcricuhim  summae  rerum  facerent  :   ita  pauci- 
tati    hostium  nihil  artcs  iinperatoris  miicij   quibus 
solis  confiderent,  profiituras  esse. 

XXIII.  Idem  ardor  et  in  Romano  exercitu  erat, 
et  in  altero  duce  :  nec  prasscntis  dimicationis  for- 
tunam  ulla  res,  prceterquam  unius  yiri  consilium  at- 
•que  impcrium,  morabatur  :  qui  occasionera  juvan- 
■darum  ratione  virium  trahendo  bcllo  quaerebat.  Eo 
magis  hostis  instare  ;  nec  jam  pro  castris  tantum 
suis  explicare  aciem,  scd  procedere  in  medium  cam- 
pi,  et  vallo  prope  hostium  signa  inferendo,  super- 
bam  fiduciam  virium  ostentare.  Id  segre  patifcba- 
tur  Romanus  miles ;  multo  aegrius  alter  ex  tribuni» 
L.  Furii  te-  i^ilitum  L.  Furius,  ferox  quum  setate  et  ingenio, 
meritas.  tum  multitudinis,  ex  incertissimo  sumentis  animos, 
spe  inflatus.  Hic  per  se  jam  milites  incitatos  in- 
super  instigabat  elevando,  qua  una  poterat,  aetate 
auctoritatem  collegce  :  Juvenibns  bella  data,  dicti- 
tans,  et  cum  corporibus  vigere  et  dcjtorescere  animos ; 
cunctatorem  ex  acerrimo  bellatore  factum  ;  et,  qui  ad- 
veniens  castra  urbesque  primo  inpetu  rapere  sit  solitus, 
eum  residem  intra  vallum  tempus  terere :  quid  ac- 
ccssurum  suis,  decessurumve  hostium  viribus  sperau' 
tem  ?  quam  occasionem,  quod  tempus,  quem  insidiis 
instruendis  locum  9  frigere  ac  torpere  senis  consilia. 
.  Std  Camillo  quum  vitcB  satis,  fum  glorice  esse :  quid 
adtinere,  cum  mortidi  corpore  uno,  civitatis,  quam  in- 
mortalem  esse  deceat,  pati  consenescere  vires  ?  His 
sermonibus  tota  in  se  averterat  castra :  et,  quum 
omnibus  locis  posceretur  pugna,  Sustincre,  inquit, 
M.  Furi,  non  possumus  inpetum  militum :  et  hostis, 
cujus  anunos  cunctundo  auximus,  jam  minime  iole- 


LIBER  VI.    CAP.^XIV.  44I 

randa  superbia  insultat.     Cede  nnus  omnihus,  et  pa-U.  C.  07<. 

tere  te  vbtci  consiUo,  ut  maturius  hello  vincas.     Ad    •    •    '  * 

ea  Camillus  :   Qua  hella  suo  unius  auspicio  gesta  ad  Camilli 

,.  ,  .       .  moderatio. 

eam  diem  essent,  negare  in  eis  ueqiie  se,  neque  popu' 

lum  Romanum,  aut  consilii  sui,  aut  fortunce  pamitu- 

isse :  nunc  scire,  se  collegani  habere  jure  imperioqus 

parem,  vigore  (etatis  prcestatitcm.     Itaque  se,  quod  ad 

exercitum  adtineat,  regere  consuesse,  non  regi :  colle- 

gce  imperium  se  non  posse  inpedire.     Diis  bene  juvan- 

tibus  ageret,  quod  e  republica  duceret.     ^tati  suce  se 

veniam  etiam  petere,  ne  in  prima  acie  esset :  qucc  senis 

munia  in  bello  sint,  iis  se  non  defuturum.     Id  a  Diis 

inmortalihus  precari,  ne  qui  casus  suum  consilium  lau- 

dahile  efficiat.     Nec  ab  homiiiibus  salutaris  senteri- 

tia,  nec  a  Diis  tam  pise  preces  auditae  sunt :   pri- 

mam  aciem  auctor  pugnge  instruit,  subsidia  Camil-  Pugna  cum 

lus  firmat,  validanique  stationem  pro  castris  obpo-    ^  ^^'^' 

nit :    ipse  edito  loco   spectator   intentus  in  eventu 

alieni  consilii  constitit, 

XXIV.    Simul   primo  concursu  concrepuere  ar- 

ma,  hostis  dolo,  non  metu,  pedem  retulit  :  lenis  ab 

tergo    ciivus    erat    inter  aciera  et  castra  :    et   quod 

muhitudo  subpeditabat,  aliquot  validas  cohortes  in 

castris  armatas  instructasque  reliquerant,  quse  inter 

commissum  jam  certamen,  ubi  vallo  adpropinquas- 

set  hostis,  erumperent.     llomanus,   cedentem  hos-  Primo  Ro- 

tem  efiuse  sequendo  in  locum  iniquum  pertractus,  ^Q^pgrj" 

opportunus   huic    eruptioni  fuit  :  versus    itaque  in 

victorem  tcrror,  et  novo  hoste,  et  supina  valle  Ro- 

manam  inclinavit  aciem,     Instant  Volsci  recentes, 

qui  e    castris   inpetum   fecerant  ;    integrant    et   illi 

pugnani,  tiui  simulata  cesserant  fuga.     Jara  non  re- 

cipiebat  se  Romanus  miles  ;  sed,  inraemor  recentis 

U5 


443  T.  LIVII 

U.C  3/4.  ferocise  veterisque  decoris,  terga  passim  dabat,  at- 

'    "    '  '  que  eflFuso  cui'su  castra  repetebat :  quum  CamiUus, 

subjectus  a    circumstantibus    in  equum,  ct    raptim 

subsidiis  obpositis,  Hcec  est,  inquit,  milites,  pugna, 

qiiam  poposcistis  ?   Quis  homo,  quis  Deus  est,  quem 

accusare  possitis  ?  vestra  illa  temeritas,  vestra  igna- 

via  hcec  est.     Secuti  alium  ducem,  sequimini  nunc  Ca- 

niilhnn  ;    et,  quod  ductu   meo   soletis,  vincite.     Quid 

vallum  et  castra  spectatis  ?  neminem  vestrum  illa,  nlsi 

victorem,  receptura  sunt.     Pudor  primo  tenuit  eiTu- 

8os  :   inde,  ut  circumagi  signa,  obvertique  aciem  vi- 

derunt  in  hostem,  et  dux,  prsterquam  quod  tot  in- 

sii;r.is  triumpbis,  etiam  aetate  venerabilis,  inter  pri- 

ma  signa  (ubi    plurimus  labor  periculumque  erat) 

se  obfercbat,  increpare  singuli  se  quisque  et  alios, 

et  adhortatio  in  vicem  totam  alacri  clamore  perva- 

sit  aclcni.     Neque  alter  tribunus  rci   def-.ut  :    sed, 

rcissus  a  collega  rcstitueute  peditum  acicm  ad  equi- 

tes,  non  castiga'".do,  (ad  quam  rem  leviorem  aucto- 

rem  eum  culpse    societas   fecerat)   sed,  ab  iraperio 

totus  ad  preces  versus,  orare  singulos  universosque, 

ut  se,  reum  fortunce  ejus  diei,  crimine  eximerent.    Ah- 

nuente  ac  prohibente  colhga,  temerltatis  me  omnium 

potius  sociujn,  quam  unius  prvdentice,  dedi.     Camillus 

in  utraque  vestra   fortnna  suam  gloriam  videt :  ego, 

ni   restituitur  pugna,   {quod  miserrimum    est)  fortu- 

nam   cum   omnibus,  infamiam  solus  scntiant.     Opti- 

mum  visum  est,  in  fluctuantem  aciem  tradi  equos, 

et  pedestri  pugna  invadere  hostem.     Eunt  insigncs 

armis  animisquc,  qua  premi  parte  maxime  pcditum 

copias  vident  :  nihil,  neque  apud  duces,  neque  apud 

milites,  remittitur  a  summo  certamine  animi.     Sen- 

Victi  Voi-    ^i^   (,j.gQ  cvcntus  virtutls   eni?ae    opem :    et  VoUci, 
tci. 


LIBER  VI.    CAP.  XXV.  443 

«jua  modo   simulato   metu   cesserant,    ea   in  vcram  U.  C.  074. 

fugam  eftusi,  magna  pars  et  in  ipso  certamine,  et    •*  *'''*• 

post    in    fiiga    caesi  :    ctteri    in    castris,  quae    capta 

eodem  inpetu  sunt,  plures  tamen  capti,  quam  oc- 

cisi. 

XXV.  Ubi  in  recensendis  captivis  quum  Tuscu- 

lani  aliquot  noscitarentur,  secreti  ab  aliis  ad  tribu- 

nos   adducuntur,  percunctantibiisque  fassi^  publico 

consilio  se  militasse  :    cujus  tara  vicini  belli  metu 

Camillus  motus,  extemplo  se  Romaiu  captlvos  ductu- 

rum,  ait,  7ie  Patres  ignari  sint,  Tusculanos  ab  socie- 

tafe  descisse :  casfris  exercituique  interim,  si  videatur, 

prcrsit  collega.     Documento  unus  dies  fuerat,  ne  sua 

consilia  melioribus  praeferret  :   ncc  tanien  aut  ipsi, 

aut  in  exercitu  cuiquam   satis    placato  animo  Ca- 

millus  laturus  culpam  ejus  videbatur,  qua  data  iu 

tam   pra.'cipitcra  casum   respublica  esset  3   et  quum 

in    exercitu,    tum    Romae    constaus    omnium    fama 

erat,  quum  varia  fortuna  in  Volscis  gesta  res  esset, 

advers«  pugnae  fugseque  in  L.  Furio  culpam,  secun- 

dae  decus  omne  pencs  M.  Furium  esse.     Inti'oduc- 

tis  in    senatum  captivis,  quum  bello  persequendos 

Tusculanos  Patres  censuissent,   Camilloque  id  bel- 

lum  mandassent  ;   adjutorem  sibi  ad  eam  rem  unumBellum 

petit  :    permissoque,  ut    ex  collegis    optaret,  quem    '^*^^'^""' 

vellet,   contra    speni    omnium  L.  Furium   optavit  : 

qua  moderatione  animi  quum  collfgae  levavit  infa- 

.  miam,   tum    sibi   gloriam    ingentem    peperit.     Nec 

fuit    cum  Tusculanis  bellum  :    pace   constanti   vim  A  Tuscu- 

Romanam    arcuerunt,    quam    armis    nou    poterant.  '^"'^  P^*^.® 
'  _  ^  constanti 

lutrantibus  fines  Romanis,  non  demigratum  ex  pro-  propulsa- 
pinquis  itineris  locis,  non  cultus  agrorum  intermis-*^"'^' 
sus  :    patentibus    portis    nrbis,  togati    obviam   fre- 
U6 


^y\y\  T.   LIVII 

UC.  .374.quentes  imperatoribus  processerc :  comineatus  cx- 
''"^'ercitui  coniiter  iii  castra  ex  urbe  et  ex  agins  deve- 
liitur.  Camillus,  castris  ante  portas  positis,  ea- 
demne  forma  pacis,  quze  in  agris  ostentaretur,  etiam 
intra  moenia  esset,  scire  cupiens  ;  ingressus  urbem, 
ubi  patentes  januas,  et  tabernis  apertis  proposita 
omnia  in  medio  vidit,  intentosque  opifices  suo 
quemque  operi,  et  ludos  literarura  strepere  discen- 
tium  vocibus,  ac  repletas  semitas,  inter  vulgus  ali- 
ud,  puerorum  et  mulierum  huc  atque  illuc  euntium, 
qua  quemque  suorum  usuum  causste  ferrent ;  nihil 
usquam,  non  pavidis  modo,  sed  ne  mirantibus  qui- 
dem  simile  ;  circumspiciebat  omnia,  inquirens  ocu- 
lis,  ubinam  bellum  fuisset :  adeo  nec  amotas  rei  us- 
quam,  nec  oblatae  ad  tempus  vestigium  uUum  erat : 
sed  ita  omnia  constanti  tranquilla  pace,  ut  eo  vix 
fama  belli  perlata  videri  posset. 

XXVI.  Victus  igitur  patientia  bostium,  senatum 
eorum  vocari  jussit.  Soli  adhuc,  inquit,  Tusculani, 
rera  arma  verasque  vires,  quibus  ab  ira  Ttomanorum 
vestra  tutaremini,  invenistis.  Ite  Romam  ad  senatum .'- 
(estimabunt  Patres,  utrum  plus  ante  ■pceno',  an  nunc 
venicE  meriti  sitis :  non  prcecipiam  gratiam  publici  bc- 
neficii :  deprecandi  potestatem  a  me  habueritis  ,•  pre- 
cibus  eventum  vestris  senatus,  qucm  videhitur,  dabit. 
Postquam  Romam  Tusculani  venerunt,  senatusque 
paullo  ante  fidelium  sociorura  mosstus  in  vestibulo 
curise  est  conspectusj  moti  extemplo  Patres,  vocari 
eos  jam  tum  liospitaliter  magis,  quam  hostilitcr, 
jusserc.  Dictator  Tusculanus  ita  verba  fecit :  Qui- 
hus  bellum  indixistis,  intulistisque,  Patres  conscripti, 
sicut  nunc  videtis  nos  stantes  in  vestibulo  curitE  vestrce, 
ita  armuti  paratique  obviam  imperatoribus  legionibus- 


LIBER  VI.    CAP.  XXVII.  445 

que  vestris  processimus.     Hic  noster,  hic  pltbis  nostrce 

habitus  fuit,  eritque  semper,  nisi  si  quando  a  vobis, 

proque  vobis,  arma  acceperimus.      Gratias  agimus  et 

ducibus  vestris  et  exercitibus,  quod  oculis  magis,  quam 

auribus,  crediderunt ;  et,  nbi  nihil  hostile  erat,  ne  ipsi 

quidem  fecerunt.     Pacem,  quam  nos  prcestitimus,  eam 

a  vobis  petimus :  bellum  eo,  sicubi  est,  avcrtatis,  pre- 

camur.     In  nos  quid  arma  polleant  vestra,  si  patien- 

do  experiundum  est,  inermes  experiemur.     Hcec  mens 

nostra  est ;  Dii  inmortales  faciant,  tam  felix,  quam 

pia.     Quod  ad  crimina  adtinet,  quibus  moti  bellum 

indixistis ;  etsi  revicta  rebus  verbis  confutare  nihil  ad- 

tinet ;  tamen,  etiamsi  vera  sint,  vel  fateri  nobis  ea, 

quum  tam  evidenter  poenituerit,  tutum  censemus.   Pec- 

cetur  in  vos,  dum  digni  sitis,  quibus  ita  satbfiat.  Tan- 

tum  fere  verborum  ab  Tusculanis  factum.     Pacem 

in  praeseiitia,  nec  ita  multo  post  civitatem  etiam, 

inpetraverunt.     Ab  Tusculo  legiones  reductie. 

XXVII.   Camillus  consilio  et  virt.ite  in  Volsco 

bello,  felicitate  in  Tusculana  expeditio;;»,  utrobique 

singulari    adversus   coHegam   patientia   et    modera- 

tione   insignis,    magistratu    abiit ;    cr;atis    tribunis 

militaribus  in  insequentem  anuum,  L.  et  P.  Vale- U.  C.  375. 

riis,  Lucio  quintum,  Publio  tertium,  et  C.  Sergio^*  ^- ^^^* 

tertium,  L.  Meneuio  secimdum,  Sp.  Papirio,  Ser. 

Coraeiio  Maluginense.  Censoribus  quoque  eguit  an-  Maximum 

nus,  maxime  propter  incertam  famam  aeris  alieni ;  ^^  ^  lenuna 

'  t      r  ...    "^omae. 

adgravautibus  suramam  etiam  invidi^e  ejus  tribunis 

plebis,  quum  ab  iis  elevaretur,  quibus  fide  magis, 

quam  fortuna,  debentium  laborare  creditum  videri 

expediebat.     Creati  ccnsorcs  C.  Sulnicius  Caraeri- 

nus,  Sp.  Postumius  Regillensis  :   coeptaque  jam  res  - 

morte  Postumii,  quia  collegam  subfici  censori  reli- 


44^  T.  Livn 

U.C.  375»'^  erat,  iutcrpellata  est.     Igitur    quum    Sulpiciu^ 

A.  C.  377abdicasset  se  magistratu,  censores  alii,  vitio  creati, 

non    gesserunt   magistratum  :    tertios  creari  (velut 

Diis    non  accipientibus  in  eum  annum  censuram) 

Tribb.  pl.  religiosiun    fuit.     Eam    vero    ludificationem    plebis 

seditiosa    tribvmi  ferendam  negabant.     Fuaere  senatum  testes, 
oratio.  . 

tahiilas  pnblicas,  censtis  cigiisque,  quia  noimt  conspici 

summam   ceris  alieni,  qu(B   indicatura  sit,   demersam 

partem  a  parte  ciiitatis :  quum  interim  obepratam  ple- 

bem  objectari  aliis  atque  aliis  hostibus.     Passim  jam 

sine  ullo  discrimine  bella  quceri :  ab  Antio  Satricum, 

ab  Satrico   Velitras,  inde   Tusculum   legiones    ductas. 

Latinis,  Hernicis,  Pranestinis  jam    intentari   arma ; 

civium  magis  quam  hostium.  odio ;  ut  in  armis  terant 

plehem,  nec  respirare  in  urhe,  aut  per  otium  lihertatis 

meminisse  sinant,  aut  consistere  in  concione,  uhi  ali- 

quando  audiant  vocem  trihuniciam,  de  levando  fanore 

etjine  aliarum  injuriarum  agentem.  Quod  si  sit  animus 

pJehi  memor  pntrum  lihertatis,  se  nec  addici  quem' 

quam  civem  Romanum  ob  credtum  pecuniam  passu- 

ros,  neque  delectum  haberi ;  donec,  inspecto  icre  alie- 

no,  initaque  ratione  minuendi  ejns,  sciat  unusquisque, 

quid  sui,  quid  aiieni  sit :  supersit  sibi  Liberum  corpus, 

an  id  qiioque  nervo  debeatur.     INIerces  seditionis  pro- 

posita  confestim  seditionera  excitavit  :   nam  et  ad- 

Bellum      dicebantur  multi,  et  ad  Pr^enestini  famam  belli  no- 

raenest!-  ^,^^    legiones    scribendas    Patres    censuerant  :    quae 
num.  °     _  .....  . 

utraque  simul  auxilio  tribunicio  et  consensu  plebis 

inpediri  ccepta.     Nam  neque  duci  addictos  tribuni 

sinebant,  neque    juniorcs    nomina    dabant.     Quuni 

Patribus  minor  pnesens  cura  creditie  pecunice  juris 

exsequendi,  <jHam   delectus,    csset  ;    quippc  jam   a 

PrjEncste  profcctos  hostes  in  agro  Gabino  conse- 


LIBER  VI.    CAP.  XXVIII.  447 

illsse  nuiiciabatur  ;  interim  tribunos  plebis  fama  ea  V'  S.'  ^^^' 
'  ^  A.  C.  377. 

ipsa  irritaverat  magis  ad  susceptum  certamen,  quam 

deterruerat  :  neque  aliud  ad  seditionem  exstinguen- 

dam  in  urbe,  quam  prope  inlatum  moenibus   ipsis 

bellum,  valuit. 

XXVIII.  Nam  quum  esset  Prjenestinis  nuncia- 

tum,  nullum  exercitum  conscriptum  Romae,  nullum 

ducem  certum  esse,  Patres  ac  plebem  in  semetipsos 

versos  ;   occasionem  rati  duces  eorum,  raptim  ag- 

mine   acto,   pervastatis   protinus   agris,   ad   portam 

Collinam  signa  intulere.     Ingens  in  uibe  trepidatio 

fuit  :   conclamatum  ad  arma,  concursumque  in  mu- 

ros  atque  portas  est :   tandenique,  ab  seditione  ad 

bellum    versi,    dictatorem  T.  Quinctium  Cincinna-  T.  Quinc- 

tum  creavere.     Is  raagistrum  equitum  A.  Sempro-  *'"*  Q'cta- 

nium    Atratinum    dixit.       Quod    ubi    auditum    est, 

(tantus  ejus  magistratus  terror  erat)  simul  hostes 

a  moenibus  recessere,  et  juniores  Romani  ad  edic- 

tum    sine  i-etractatione  convenere.     Dum  conscri- 

bitur  RomiE  exercitus,  castra  interim  hostium  haud 

procul  AUia  flumine  posita  :   inde  agrara  late  popu- 

lantes,  fatalera  se  urbi  Romanee  locuia  ccpisse,  inter 

se  jactabant  ;  similem  pavorem  iiicle  ac  fugam  fore, 

ac  bello  Gallico  fiierit.     Etetiim,  si  diem,  contactum 

religione,  insignetnqve  nomine  ejus  loci,  timcant  Ro- 

mani,  quanto  magis  AUiensi  die  AlUam  ipsam,  momi- 

mentum  tantce  cladis,  reformidatiiros  ?   Species  pro- 

fecto  his  ibi  truces  Gallorum  sonumque  vods  in  oculis 

atque  in  auribus  fore.     Has  inanium  rerum  inanes 

ipsas    volventes  cogitationes,  fortunoe    loci   delega- 

vtrant  spes  suas.     Ronaai  contra,    Ubicumque  es- 

set  Latinvs   hostis,  satis  s:ire,    enm   esse,  quem,   cd 

Regillum  lacum  devictum,  centum  annorum  pace  cb-. 


448  T.  LIVII 

V.C.  375.  noxia   tenuerint.     Lociim,  msignem   mcmoria  cladis, 

A    C    37" 

'  ■  irritaturum  se  potius  ad  delendam  memoriam  dedecoris, 
quamiit  timorem  faciat,  ne  qua  terra  sit  nefasta  vic- 
toricE  succ.  Quin  ipsi  sibi  Galli  si  obferantur  illo  loco, 
se  ita  pugnaturos,  iit  Romce  pugnaverint  in  repetenda 
patria,  nt  postero  die  ad  Gabios ;  tunc,  quum  effece- 
rint,  ne  quis  hostis,  qui  mcenia  Romana  intrasset,  nun~ 
cium  secundce  adversceque  fortuna  domum  perferret. 

XXIX.  His  utrimque  animis  ad  Alliam  ventum 
est.  Dictator  Romanus,  postqnam  in  conspectu 
hostcs  erant  instructi  intentique,  Videsne  tu,  inquit, 
A.  Semproni,  loci  fortuna  illos  fretos  ad  Alliam  con- 
stitisse  ?  nec  illis  Dii  inmortales  certioris  quidqnam 
Jiducia:,  majorisve  quod  sit  auxilii,  dederint.  At  tu, 
fretus  armis  unimisque,  concitatis  enuis  invade  mediam 
aciem :  ego  cum  legionibus  in  turbatos  trepidantesque 
inferam  signa.  Adeste,  Dii  testes  fcederis,  et  expetite 
pcenas,  debitas  simul  vobis  violatis,  nobisque  per  ves- 
trum  numen  deceptis.  Non  equitem,  non  peditem 
Vincuntur  sustinuere  Prsenestini  :  prinio  inpetu  ac  claraore 
Praenesuni.  f\issipati  ordincs  sunt.  Dein,  postquam  nullo  loco 
constabat  acies,  terga  vertuntj  constcniatique,  ct 
prccter  castva  etiam  sua  pavore  pralati,  non  prius 
se  ab  effuso  cursu  sistunt,  quara  in  conspectu  Prae- 
neste  fuit.  Ibi  ex  fuga  dissipati,  locum,  quem  tu- 
multuario  opere  communirent,  capiunt :  ne,  si  in- 
tra  nioenia  se  recepissent,  extemplo  ureretur  ager, 
depopulatisque  omnibus  obsidio  urbi  inferretur. 
Sed,  postquam,  direptis  ad  Alliara  castris,  victor 
Romanus  aderat,  id  quoque  munimentum  relictura  : 
et,  vix  mnenia  tuta  rati,  oppido  se  Pneneste  inclu- 
dunt.  Octo  praeterea  oppida  erant  sub  ditione  Prae- 
nestinorum  :    ad  ea  circumlutum  bellum  :    deinccps- 


LIBF.R  VI.    CAP.  XXX.  449 

quc,  haud  magno  certamine  captis,  Velitras  exercitus 
ductns.  Eae  quoque  expugnatse  :  tum  ad  caput  belli 
Pnencste  ventiun.  Id  non  vi,  sed  per  deditionem, 
receptum  est.  T.  Quinctius,  scmcl  acie  vicLor,  bi- 
nis  castris  hostium,  novcm  oppidis  vi  captis,  Prae- 
tieste  in  deditionem  acccpto,  Romam  revertit :  tri- 
iimphansque  signum,  Prieneste  devectum,  Jovis  Im-  Jupiter  Im- 
peratoris  in  Capitolium  tulit,  Dedicatum  est  in-^"* 
ter  cellam  Jovis  ac  Minerv^e ;  tabulaque  sub  eo 
fixa,  monumentum  rerum  gestarum,  his  ferme  in- 
cisa  literis  fuit :  Jupiter  atque  Divi  omnes  hoc  de- 
derunt,  ut  T.  Quinctius  dictator  oppida  novem  cape- 
ret.  Die  vicesimo,  quam  creatus  erat,  dictatura  se 
abdicavit. 

XXX.  Comitia  inde  habita  tribunorum  militum 
consulari  potestate  5  quibus  aequatus  patriciorum 
plebeiorumque  numerus,  Ex  Patribus  creati  P.  etu.  C.  376. 
C.  Manlii,  cum  L.  JuUo  :  plebes  C.  Sextilium,  M.^^^-C-^y^* 
Albinium,  L.  Antistium  dedit.  Manliis,  quod  ge- 
nere  plebeios,  gratia  Julium  anteibant,  Volsci  pro- 
vincia,  sine  sorte,  sine  comparatione,  extra  ordinem 
data  :  cujus  et  ipsos  postmodo  et  Patres,  qui  dede- 
rant,  poenituit.  Inexplorato  pabulatum  cohortes 
raisere :  quibus  vekit  circuraventis,  quum  id  falso 
nunciatum  esset,  dum,  praesidio  ut  essent,  citati  fe- 
runtur,  ae  auctore  quidem  adservato,  qui  eos,  hos- 
tis  Latinus  pro  milite  Romano,  frustratus  erat,  ipsi 
in  insidias  praecipitavere,  Ibi  dum  iniquo  loco  sola 
virtute  militum  restantes  caeduntur,  c?eduntque,  cas- 
tra  interim  Romana,  jacentia  in  campo,  ab  altera 
parte-hostes  invasere.  Ab  ducibus  utrobique  pro- 
dit^e  tcmeritate  atque  inscitia  res  :  quidquid  super- 
fuit  fortunae  popidi  Romani,  id  miiitum  etiam  sine 


450  r-  Livrt 

rectore  stnbilis  virt\is  tutata  est.     Qiiae  ubi  Romatn 

snnt  relata,  primum  flictatorem  dici  placebat  :   de- 

inde,  postquara  quiet^  res  cx  A^^olscis  adfcrebantur, 

et  adparuit,  nescire  cos  victoria  et  tempore  uti,  re- 

Tocati    etiam    inde   excrcitus    ac    duces  :    otiumque 

inde,   quantum  a  Volscis,   fuit :   id   modo   extrem» 

anno  tumultuatum,  quod  Praenestini  concitatis  La- 

tinorum  populis  rebellarunt.     Eodem  anno  Setiam, 

ipsis  querentibus  pcnuriam    hominum,  novi  coloni 

adscripti.     Rebusque  haud  pro-r-peris  bello,  domes- 

tica  quies,  quam  tribunorum  militum  ex  plebe  gra- 

tia  majestasque  inter  suos  obtinuit,  solatium  fuit. 

U.  C.  377.      XXXI.  Insequentis   anni  principia  statira   sedl- 

'  tione  ingenti  arsere,  tribunis  militum  consulari  po- 

testate  Sp.  Furio,  Q.  Servilio  secundum,  C.  LiciniOj 

P.  ClcElio,  M.  Horatio,  L.  Geganio.     Erat  autem 

Seditiones    et  materia  et  caussa  seditionis  aes  alienum  :   cujus 

ob  aes  alic-  noscendi    gratia    Sp.  Servilius  Priscus,   Q.  Cloelius 

Siculus  censores  facti,  ne  rera  agerent,  bello  inpe- 

diti  sunt :    nanique  trepidi  nuncii  primo,  fuga  de- 

inde  ex  agris  legiones  Volscorum   ingressas    fines^ 

popularique  passim  Romanum  agrum,  adtidere.     la 

qua  trepidatione  tantum  afuit,  ut  civilia  certamina 

terror   externus  cohiberet,  ut  contra  eo  violentior 

potestas  tribunicia  inpediendo  delectui  esset  :   do- 

nec  conditiones  inpositae  Patribus,  ne  quis,  quoad 

bellatum  esset,  tributum  daret,  aut  jus  dc  pecunia 

credita  diceret.     Eo  laxamento  plcbi  sumto,  mora 

delectui  non  est  facta.     Legionibus  novis  scriptis, 

Volscorum  placuit,  duos  exercitus  in  agrum  Volscum  legioni- 

agri  devas-  ^      lUvisis  duci.     Sp.  Furius,  M.  Horatius  dextror- 
tantur.  '^ 

sus  maritimam  oram  atque  Antium,  Q.  Servilius  et 

L.  Gcganius    Iveva   ad    montcs    Ecctram    pcrgunt. 


LIBER  VI.    CAP.  XXXII.  45I 

Neutra  parte  hostis  obvius  fuit.  Populatio  itaque 
non  illi  vagre  similis,  qusun  Volscus  latrocinii  more, 
discordia  hostiuui  fretus,  et  virtutem  metuens,  per 
trcpidationem  raptim  feccrat ;  sed  ab  justo  exercitu 
justa  ira  facta,  spatio  quoque  temporis  gravior. 
Quippe  a  Volscis,  timentibus,  ne  interim  exercitus 
ab  Roma  exiret,  incursiones  in  extrema  finium  fac- 
tae  erant :  llomano  contra  etiam  in  hostico  moran- 
di  caussa  erat,  ut  hostem  ad  certamen  eliceret.  Ita- 
que,  omnibus  passim  tectis  agrorum,  vicisque  etiam 
quibusdam  exustis,  non  arbore  frugifera,  non  satis 
in  spem  frugum  relictis,  omni,  quae  extra  mcenia 
fuit,  hominum  pecudamque  praeda  abacta,  Romam 
utriraque  exercitus  reducti. 

XXXII.  Parvo  intei-vallo  ad  respirandum  de- 
bitoribus  dato,  postquam  quietae  res  ab  hostibus 
erant,  celebrari  de  integro  jurisdictio  ;  et  tantum 
abesse  spes  veteris  levandi  foenoris,  ut  tributo  no- 
vum  foenus  contraheretur  in  murum,  a  censoribus 
locatum  saxo  quadrato  faciundum  :  cui  subcumbere 
oneri  coacta  plebes ;  quia,  quem  delectum  inpcdi- 
rent,  non  habebant  tribuni  plebis,  Tribunos  etiam 
militares  patricios  omnes,  coacta  principum  opibus, 
fecit,  L.  ^milium,  P.  Valeriiun  quartum,  C.  Vetu-U.  C.  37». 
rium,  Ser.  Sulpicium,  L.  et  C.  Quinctios  Cincinna- 
tos.  lisdeni  opibus  obtinuere,  ut  adversus  Latinos 
Volscosque,  qui  conjunctis  legionibus  ad  Satricum 
castra  habebant,  nuUo  inpediente  omnibus  juniori- 
bus  sacramento  adactis,  tres  exercitus  scriberent : 
unum  ad  praesidium  urbis  ;  alterum,  qui,  si  qui  ali- 
bi  motus  exstitisset,  ad  subita  beili  mitti  posset ; 
tertlum  longe  validissimum  P.  Valerius  et  L.  ^mi- 
lius  ad,  Satricum  duxere  :   ubi  quum  aciem  instrue- 


A.  C.  a74. 


45*  T.  LIVII 

U.  C.  378,tain  hostinm  loco  iequo  invenissent,  cxtemplo  pu^- 
Volsci  et  "**"•"  •  ^^>  "*  nontlum  satis  claram  victoriam,  sic 
Latini  fu-  prosperae  spei  pugnam  imber  ingentibns  procellis 
fusns  diremit,  Postero  die  iterata  pugna  :  et  ali- 
quamdiu  asqua  virtutc  fortunaque  Latinae  maxime 
legiones,  longa  societate  militiam  Romanam  edoc- 
tre,  restabant  :  eques  inmissus  ordines  turbavit ; 
turbatis  signa  peditum  inlata  :  quantumque  Roma- 
na  se  invexit  acies,  tantum  hostes  gradu  demoti  : 
et  ut  semel  inclinavit  pugna,  jam  intolerabilis  Ro- 
mana  vis  erat.  Fusi  hostes  quum  Satricum,  quod 
duo  millia  inde  abcrat,  non  castra,  peterent,  ab 
equitatu  maxime  caesi  :  castra  capta  direpta(jue. 
Ab  Satrico  nocte,  quse  proelio  proxima  fuit,  fugae 
simili  agmine  petunt  Antium  :  et  quum  Romanu» 
exercitus  prope  vestigiis  sequeretur,  plus  taraen  ti- 
mor,  quam  ira,  celeritatis  habuit,  Prius  itaqua 
moenia  intravere  hostes,  quam  Romanus  extrema 
agminis  carpere  aut  niorari  posset  :  iude  aliquot 
dies  vastando  agro  absumti,  nec  Romanis  satis  in« 
structis  adparatu  bellico  ad  moenia  adgredienda^  nec 
illis  ad  subevmdum  pugnae  casum. 

XXXIII,  Scditio  tum  iuter  Antiates  Latinosque 
coorta :  quum  Antiates,  victi  malis  subactique  bel- 
lo,  in  quo  et  nati  erant,  et  cqnsenuerant,  deditio- 
nem  spectarent ;  Latinos  ex  diutina  pace  nova  de- 
fectio  recentibus  adhuc  animis  ferociores  ad  perse- 
verandum  in  bello  faceret :  finis  ccrtaminis  fuit, 
postquam  utrisque  adparuit,  nihil  per  alteros  stare, 
quo  minus  incepta  persequerentur,  Latini  pro- 
fccti  a  societate  pacis,  ut  rcbantur,  inhoncstje  sese 
vindicaverunt.  Antiates,  incommodis  arbitris  sa- 
lutarium  consiliorum  rcmotis,  urbcm  agrosque  Ro- 


LIBER  VI.    CAP.  XXXIII.  453 

manis  dedunt.     Ira  et  rabies  Latinorum,  quia  necU.  C.  378. 
Romanos  bello  laedere,  nec  Volscos  in  armis  reti-      ^^*  374» 
nere  potuerant,  eo  erupit,  ut  Satricum  urbem,  quae 
receptaculum   primum   eis    adversee    pugnae    fuerat, 
igni  concremarent :    nec  aliud   tectum  ejus   supcr- 
fuit  urbis,   (quum  faces    pariter  sacris  profanisque 
injicerent)   quam   matris   Matutae  templum.     Inde 
€08  nec  sua  religio,  nec  verecundia  Deum  arcuisse 
dicitur,  sed  vox  horrenda,  edita  templo  cum  tristi- 
bus  minis,  ni  nefandos  ignes  procul  delubris  amo- 
visscnt.     Incensos  ea  rabie  inpetus  Tusculum  tulit,  Tusculum 
ob  irara,  quod,  deserto  communi  concilio  Latino-  captum. 
rum,  non  in  socictatem  modo  Romanam,  scd  etiam 
in  civitatem,  se  dedissent.     Patentibus  portis  quum 
inproviso  incidissent,  primo  clamore  oppidum  prae- 
tcv  arcem  captum  est :   in  arcem  oppidani  refugere 
cum  conjugibus  ac  liberis,  nunciosque  Romam,  qui 
certiorem   de   suo   casu    senatum    facerent,    misere. 
Haud   segnius,  quam   fide  populi   Romani   dignum 
fuit,  exercitus  Tusculum  ductus.     L.  Quinctius  et 
Ser.  Sulpicius  tribuni  militum  duxere :   clausas  por- 
tas   Tusculi,   Latinosque   simul   obsidentium    atquc 
obscssorum  animo  hinc  ma-nia  Tusculi  tueri  vident, 
illinc    arccm    obpugnare  5    terrere    una    ac    pavere. 
Adventus  Romanorum  mutavcrat  utriusque    partis  A  Roman» 
animos.     Tiisculanos  ex  ingenti  metu  in  summam  '^^'^^P'^'"' 
alacritatem,  Latinos  ex  prope  certa  fiducia  mox  ca- 
piendae  arcis,  quoniam  oppido   potirentur^   in  exi- 
guam  de  se  ipsis  spem  verterat.     Tollitur  ex  arce 
clamor  ab  Tusculanis  :   excipitiir  aliquanto  majore 
ab  exercitu  Romano.      Utrimque  urgentur  Latini : 
nec  inpetus  Tuscuianorum^  decurrentium  ex   supe- 
riore  loco,  sustinent :  nec  Romanosj  subeuntes  mce- 


45'4  T.  Livii 

U.C.  378.  nia  moHentesque  obices  portarum,  arcere  possunt. 
"^•Scalis  prius  moenia  capta ;  inde  eftracta  clanstra 
pdrtarum :  et  quum  anceps  hostis  et  a  fronte  et  a 
tergo  urgerct ;  nec  ad  pugnam  ulla  vis,  nec  ad  fu- 
gara  loci  quidquam  supcresset;  in  medio  csesi  ad 
unum  omnes.  Recupcrato  ab  hostibus  Tusculo, 
exercitus  Romam  est  reductus. 

XXXIV.  Quanto  magis  prosperis  eo  anno  bellis 
tranquilla  omnia  foris  erant,  tanto  in  urbe  vis  Pa- 
trum  in  dies   miseriaeque  plebis  crcscebant  ;  quum 
eo  ipso,  quod  necesse  erat  solvi,  facultas  solvendi 
iupediretur.     Itaque,    quum  jam   ex  re   nihil    dari 
posset,  fama  et  corpore,  judicati  atque  addicti,  cre- 
ditoribus  satisfaciebant,  poenaque  in  vicem  fidei  ces- 
serat.      Adeo    ergo   obnoxios    submiserant   animos 
iion  infimi  sohmi,   sed  principes   etiam   pkbis,   ut 
non   modo   ad  tribunatum   miUtum   inter  patricios 
petendum,  quod  tanta  vi,   ut  liceret,  tetenderant ; 
«ed  ne  ad  plebeios  quidem  magistratus  capessendos 
petcndosque  ulU  viro  acri  experientique  animus  cs- 
set  :    possessionemque   honoris,    usurpati   modo   a 
plebe  per  paucos  annos,  recuperasse  in  pcrpctuum 
Patres  viderentm-,     Ne  id  nimis  laetum  parti  akeri 
esset,  parva  (ut  plerumque  solet)  rem  ingentem  mo- 
Fabiamm    liundi    caussa    intervenit.     M.  Fabii  Ambusti,   po- 
Bororum      tcntis  viri,  quum  inter  sui  corporis  homines,  tum 
etiam  ad  plebem,  quod  haudquaquam  inter  id  genus 
contemtor   ejus    habebatur,   fiUae  duae   nuptae,   Ser. 
Sulpicio  major,  minor  C.  Licinio  Stoioni  erat,  in- 
lustri  quidem,  viro  tamen  plebeio  :   eaque  ipsa  adfi- 
nitas  haud  spreta  gratiam  Fabio  ad  vulgum  qutesi- 
erat,     Forte  ita  incidit,  ut,  in  Ser,  Sidpicii  tribuni 
miUtum  domo  sororcs  Fabiae  quum  iuter  se  (ut  fit) 


J 


LIEER  VI.    CAP.  XXXV.  455 

Sfrmonibus  teuipus  teicront,  lictor  Sulpicii,  quum 

is  de  foro  se  domuni  reciperet,  forcm  (ut  mos  est) 

virga  pircuteret  :   quum  ad  id,  moris  ejns  insueta, 

expavisset    minor  Fabia,  risui   sorori  fuit,  miranti 

ignorare  id   sororem.     Ceterum   is    risus    stimulos 

parvis  mobili  rebus  animo  muliebri  subdidit  :   fre- 

quentia  quoque  prosequentium  rogantiumque,  nuni' 

quid  vellet  ?  credo  fortunatum  matrimonium  ei  so- 

roris   visum ;    suique    ipsam    malo   arbitrio,    quo   a 

proximis  quisque  minime   anteiri  vult,   poenituisse. 

Confusam  eam  ex  recenti  morsu  animi  quum  pater 

forte  vidisset,  percunctatus,  satin'  salva  ?  avcrten- 

tem  caussam  doloris  (quippe  nec  satis  piam  adver- 

sus  sororem,  nec  admodum  in  virum  bonorificam) 

elicuit  comiter   sciscitando,  ut  fateretur,  eam  esse 

caussam  doloris,  quod  juncta  inpari  esset,  nupta  in 

domo,  quam  nec  honos  nec  gratia  intrare  posset. 

Gonsolans    inde    filiam  Ambustns    bonum    animum 

babere  jussit  :    eosdem  prope   diem   domi   visuram 

honores,  quos  apud  sororem  videat.     Inde  consilia 

inire  cum  genero  coepit,  adhibito  L.  Sextio,  strenuo 

adolescente,  et  cujus  spci  niliil  prifitcr  genus  patri- 

cium  deesset. 

■XXXV.    Occasio  videbatur    rerum    novandarumU.  C.  379. 

A.  C.  373. 
propter   ingcntem  vim    seris   alieni  j   cujus   levamen 

mali  plebes,  nisi  suis  in  summo  imperio  locatis,  nul- 

lum  speraret.     Adcingendum  ad  eam  cogitationem 

esse  :    conando  agendoque  jam  eo  gradum  fecisse 

plebeios,    unde,  si    porro   adnitantur,   pervenire   ad 

eumma,  et  Patribus  aequari,  tam  bonore,  quam  vir- 

tute,  posscnt.     In    pruesentia    tribunos    plebis  fieri 

placult,  quo  in  magistratu  sibiract  ipsi  vium  ad  ce- 


45^  '*•  Livii 

U.C.  379.  teros  honores  aperlrent  :   creatique  tribuni  C.  Lici- 

A.  c.  .37iJ.  jjjyg  g^  L  Sextius  promulgavere  legcs  omues  adver- 

sus    opes   patriciorum,    et    pro    commodis    plebis  : 

Lex  de  aere  unam  de  aere  alieno,  ut,  deducto  eo  de  capite,  quod 

alieno.         usuris  pernumeratum  esset,  id,  quod  superesset,  tri- 

ennio  ^equis  portionibus  persolveretur  :  alteram  de 

De  modo     modo  agrorum,  ne  quis  plus  quingenta  jugera  agri 

zgrorum.     possideret :  tertiam,  ne  tribunorum  militum  comi- 

Dcconsula-tia  fierent,  consulumque  utique  alter  ex  plebe  crca- 

^       '  '  retur  :   cuncta  ingentia,  et  quae  sine  certamine  ma- 

ximo  obtineri  non  possent.     Omnium  igitur  simul 

rerum,  quarum  inmodica  cupido  inter  mortales  est, 

agri,  pecuniae,  bonorum,  discrimine  proposito,  con- 

territi  Patres,  quum  trepidassent,  publicis  privatis- 

que  consiliis   nuUo  remedio  alio,  praeter  expertam 

multis  jam   ante  certaminibus   intercessionem,   in- 

ventOj  collcgas  adversus  tribimicias  rogationes  com- 

paraverunt :  qui,   ubi  tribus   ad   suffragium  ineun- 

dum  citari  a  Liciuio  Sextioque  vidcrunt,  stipati  Pa- 

trum   prsesidiis,   nec   recitari   rogationes,    nec   sol- 

lemne   quidquam   aliud   ad   sciscendum    plebi    ficri 

passi  sunt.     Janique  IVustra  saepe  concilio  advoca- 

to,   quum   pro  antiquatis   rogationes   essent  j   Bcne 

habet,  incpiit   Sextius :  quandoqiddem  tantum  inter- 

cessionem  jiollere  placet,  isto  ipso  telo  tutabimur  ple- 

hem.     Agiteihtm,  cumitia  indicite,  Patres,  tribunis  mi- 

litum  creandis :  faxo,  ne  juvet  vox  ista,  Veto,  qua 

nuuc   concineutes   coUegas  nostros   tam   lceti    auditis. 

Haud  irritae  cecidere  minae :   comitia,   praeter  aedi- 

lium  tribunorumque  piebis,  nuUa  sunt  habita.     Li- 

Nulli  cu-     C"^i"^  Sextiusque,  tribuni  plebis  rcfccti,  nuilos  cu- 

rules  ma-    rulcs  magistratus  creari  passi  sunt :  eaque  solitudo 

gistratus 


LIBKR  VI.    CAP.  XXXVI.  457 

■ttiagistratuum,  et  plebe  reficiente  duos  tribunos,  et  per  quin- 
^iis    comitia   tribunorum    militum   toUentibus,    per  ^ 
<juinquennium  urbem  tenuit. 

XXXVI.  Alia  bella  opportune  quievere :  Veli- 
terni  coloni,  gcstientes  otio,  quod  nullus  exercitus 
Romanus  esset,  et  agrutn  Romanum  aliquoties  in- 
cursavere,  et  Tusculum  obpugnare  adorti  sunt :  ea- 
que  res,  Tusculanis  veteribus  sociis,  novis  civibus, 
opem  orantibus,  verecundia  maxime  non  Patres 
modo,  sed  etiam  plebem,  mo^nt.  Remittentibus 
tribunis  plebis,  comitia  per  interregem  sunt  habi- 
taj  creatique  tribuni  militum  L.  Furius,  A.  Man- U.  C  395. 
lius,  Ser.  Sulpicius,  Ser.  Cornelius,  P.  et  C.  Vaie-  ^-  ^-  '®'' 
rii,  haudquaquam  tam  obedientem  in  delectu,  quam 
in  comitiis,  plebem  habuere :  ingentique  conten- 
tione  exercitu  scripto  profecti,  non  ab  Tusculo  mo- 
do  submovere  hostem,  sed  intra  suamet  ipsum  moe- 
nia  compulere :  obsidebanturque  haud  paullo  vi  ma- 
jore  Velitrae,  quam  Tuscuhim  obsessum  fuerat :  nec  Velitrae  ob- 
tamen  ab  eis,  a  quibus  obsideri  coeptae  erant,  ex-^^^^^* 
pugnari  potuere.  .  Ante  novi  creati  sunt  tribuni  mi- 
litum  :  Q.  Servilius,  C.  Veturius,  A.  et  M.  Corne- U.  C.  386. 
lii,  Q.  Quinctius,  M.  Fabius  :  nihil  ne  ab  his  qui- 
dem  tribunis  ad  Velitras  memorabile  factum.  In 
raajore  discrimine  domi  res  vertebantur  :  nam  prae- 
ter  Sextium  Liciniumque  latores  legum,  jam  octa- 
vum  4:ribunos  plebis  refectos,  Fabius  quoque  tribu- 
nus  militum,  Stolonis  socer,  quarum  legum  auctor 
fuerat,  earum  suasorem  se  liaud  dubium  ferebat : 
et,  quum  octo  ex  coUegio  tribunorum  plebis  primo 
ifltercessores  legum  fuissent,  quinque  soli  erant :  et 
(iit  ferme  soleut,  qui  a  suis  desciscunt)  capti,  et 
stupentes  animi,  vocibus  alienis  id  modo,  quod  do- 

VoL.  L  X 


45'  T.  LIVIl 

U.C.  386.mi  praeceptum  erat,  intercessioni  suse  praeteude- 
*  bant :  Velitris  in  exercitu  plebis  magnam  partem  ah- 
esse:  in  adventum  miiUum  comitia  differri  debere,  ut 
universa  plebes  de  suis  commodis  suffragium  ferret. 
Sextius  Liciniusque,  cum  parte  collegarimi,  et  uno 
cx  tribunis  militum  Fabio,  artifices  ja,m  tot  an- 
norum  usu  tractandi  animos  nlebis,  primores  Pa- 
trum  productos  interrogando  de  singulis,  quee  fere- 
bantur  ad  popuhim,  fatigabant  :  Auderentne  pos" 
tulwre,  ut,  quum  bina  jugera  agri  plebi  dividerentur, 
Tr.  p1.  ora-  ipsis  plus  quingenta  jugera  hnbere  liceret  9  Ut  singuli 
bus  suis,  P^ope  trecentorum  civium  possiderent  agros,  plebeio 
homini  vix  ad  tectum  necessarium,  aut  locum  sepul- 
turce,  suus  pateret  ager  ?  An  placeret,fcenore  circuni' 
ventam  plebem  potius,  quam  sorte  creditum  solvat, 
corpus  in  nervum  ac  supplicia  dare :  et  gregatim  quo' 
iidie  de  foro  addictos  duci,  et  repleri  vinctis  nobiles 
domos  P  et,  ubicumque  patricius  habitet,  ibi  carcerem 
privatum  esse  ? 

XXXVII.  Haec  indigna  miserandaque  auditu 
quum  apud  timentes  sibimet  ipsos,  majore  audien- 
tium  indignatione,  quam  sua,  increpuissent  :  atqui 
nec  agros  occupandi  modum,  nec  fcenore  trucidandi 
plebem  alium  Patribus  umquam  fore,  ad6rmabant, 
nisi  alterum  ex  plebe  consulem,  custodem  suce  liberta' 
iis,  plebes  fecisset.  Contemni  jam  tribunos  plebis, 
quippe  quae  potestas  jam  suam  ipsa  vim  frangat  inter- 
cedendo.  Non  posse  ceqvo  jurc  agi,  ubi  imperinm  pe- 
nes  illos,  penes  se  auxilium  tantum  sit :  nisi  imperio 
communicato,  numquam  plebem  in  parte  pari  reipub- 
licee  fore :  nec  esse,  quod  quisqnam  satis  putet,  si  ple- 
beiorum  ratio  comitiis  consularibus  liabeatur :  nisi  al- 
terum  consulem  utique  ex  pkbe  fieri  necesse  sit,  nemi- 


LIBER  VI.   CAP.  XXXVII.  459 

nemfore.     Anjam  memoria  exisse,  quum  tribunos  mi-  U.  C.  386. 

...  j  .       ,        .     A.  C. 366. 

litum   idcirco  potius,   quam  consules,  creari  placuis- 

set,  ut  et  plebeiis  pateret  summus  honos,  quatuor  et 

quadraginta   annis  neminem   ex  plebe  tribunum  mi- 

litum  creatum  esse  ?  Qui  crederent,   duobusne  in  lo- 

cis  sua  voluntate  inpartituros  plebi  honorem,  qui  octo- 

na  loca  tribunis  militum  creandis  occupare  soliti  sint  ? 

et  ad  consulatum  viam  Jieri  passuros,  qui  tribunatum 

septum   tam   diu   habuerintP  Lege   obtinendum   esse, 

quod  comitiis  per  gratiam  nequeat ;  et  seponendum 

extra  certamen  alterum  consulatum,  ad  quem  plebi  sit 

aditus :  quoniam  in  certamine  relictus  prcemium  sem- 

per  potentioris  futurus  sit.     Nec  jam  posse  dici  id, 

quod  antea  jactare  soliti  sint,  non  esse  in  plebeiis  ido- 

neos  viros  ad  curules  magistratus.     Numquid  enim  so- 

cordius  aut  segnius  rempublicam  administrari  post  P. 

Licinii  Calvi  tribunatum,  qui  primus  ex  plebe  creatus 

sit,  quam  per  eos  annos  gesta  sit,  quibus  prceter  patri- 

cios  7iemo  tribunus  militum  fuerit  ?  quin  contra  patri- 

cios  aliquot  damnatos  post  tribunatum,  neminem  ple- 

heium.      Qucestores   quoque,   sicut    tribunos    militumy 

paucis  ante  annis  ex  plebe  cceptos  creari :  nec  ullius 

eorum  populum   Romanum  poenituisse.      Consulatum 

superesse  plebeiis :  eam  esse  arcem  libertatis,  id  colu- 

men :  si  eo  perventum  sit,   tum  populum  Romanum 

vere  exactos  ex  urbe  reges,  et  stabilem  libertatem  suam 

existimaturum.     Quippe  ex  illa  die  in  plebcm  ventura 

omnia,  quibus  patricii  excellant,  imperium  atque  ho- 

norem,  gloriam  belli,  genus,  nobilitatem,  magna  ipsis 

fruenda,  majora  liberis  relinquenda.     Hujus  generis 

orationes  nbi  accipi  viderej  novam  rogationem  pro- 

mulgant,  ut  pro  duumviris  sacris  faciundis  decem- 

viri  creentur  j  ita  ut  pars  ex  plebe,  pars  ex  Patri» 

X2 


4^0  T.  LIVII 

bus   fiat :  omniumque   earum   rogationum   comltia 

in  adventum  ejus  exercitus  differunt,  qui  Velitras  ob- 

«idebat. 

XXXVIII.    Prius  circumactus  est  annus,  quam 

a  Velitris  reducerentur  legiones  :   ita  suspensa  de 

legibus  res  ad  novos  tribunos  militum  dilata  :  nam 

plebis   tribunos   eosdem,  duos  utique,  qnia   legum 

XJ.  C.  387.1atores   erant,  plebes   reficiebat.     Tribuni    militum 

•    •  '^'^^'  creati  T.  Quinctius,  Ser.  Cornelius,  Ser.  Sulpicius, 

Sp.  Servilins,  L.  Papirius,  L.  Veturius.     Principio 

«tatim  anni    ad  \iltimam  dimicationem  de   legibus 

ventum :   et,  quum  tribus  vocai-entar,  nec  interces- 

sio  coUegarum  latoribus  obstaret,  trepidi  Patres  ad 

duo  ultima    auxilia,  summum  imperium  summum- 

Dictator       que  ad  civem,  decurrunt.     Dictatorem  dici  placet  : 

^^'^Tl^^^^IV^'  dicitur  M.  Furius  Camillus,  qui  magistrum  equitum 

L.  Jimilium  cooptat.     Legum  quoque  latores  ad- 

versus    tantnra    adparatum    adversariorum    et    ipsi 

caussam   plebis  ingentibus  animis  armant :    conci- 

lioque  plebis  indicto,  tribus  ad  suffragium  vocant. 

Quum  dictator,  stipatus  agmine   patriciorum,  ple- 

nus  irae  minanimque  consedisset,  atque  ageretur  res 

solito  primum  certamine  inter  se  tribunoruni  plebi, 

ferentium  legem  intercedentiumque,  et,  quanto  jure 

potcntior  intercessio  erat,  tantum  vinceretur  favore 

Ccrtatnen    legum  ipsarum  latorumque,  et,  Uti  rogas,  primae  tri- 

inter  dicta-  ^^^  tlicerent ;   tum  Camillus,  Quandoquidem,  inquit, 

toremcttri-  ' 

-bunos.         Quirites,  jam  vos  tribunicia,  libido,  non  potestas,  re- 

git,  et  intercessionem,  secessione  quoridam  plebis  par- 

tam,  vobis  eadem  vi  facitis  irritam,  qua  peperistis ; 

non  reipubliccB  magis  universce,  quam  vestra  caussa, 

dictator  intercessioni  adero,  eversumque  vestrum  auxi- 

lium  imperio   tutabor.     Itaque,  si  C.  Licinius  et  L. 


tlBER  VI.    CAP.  XXXIX.  461 

Sextius  intercessioni  collemrum  cedunt :   nihil  pairi-U.  C.  387. 

.,.         ,   ,.  .        ,  A.C.  365s 

cium  magistratum  mseram  concuio  pleois :  si  aaver- 
sus  intercessionem,  tamquam  captce  civitati  leges  inpo- 
nere  tendent,  vim  tribuniciam  a  se  ipsa  dissolvi  non 
patiar.  Adversus  ea  quum  contemtim  tribuni  ple- 
bis  rem  nihilo  segnius  peragerent,  tum  percitus  ira 
Camillus  lictoi"es,  qui  de  medio  plebem  emoverent, 
misit :  et  addidit  minas>  si  pergerent,  sacramento 
omnes  juniores  adacturum,  exercitumque  extemplo 
ex  urbe  educturum.  Terrorem  ingentem  incusse- 
rat  plebi ;  ducibus  plebis  accendit  magis  certamine 
animos,  quam  minuit :  sed,  re  neutro  inclinata,  ma- 
gistratu  se  abdicavit ;  seu  quia  vitio  creatus  erat, 
ut  scripsere  quidam  :  seu  quia  tribuni  plebis  tule- 
runt  ad  plebem,  idque  plebs  scivit,  ut,  si  M.  Furius 
pro  dictatore  quid  egisset,  qiiingentum  millium  ei 
multa  esset.  Sed  aiuspiciis  magis,  quam  novi  ex- 
empli  rogatione,  deterritum  ut  potius  credam,  quum 
ipsius  viri  facit  ingenium,  tum  quod  et  subfectus  est 
cxtemplo  P.  Manlius  dictator :  quem  quid  creari  P;  Manlius 
adtinebat  ad  id  certamen,  quo  M.  Furius  victus  es- 
set  ?  et  quod  eumdem  M.  Furium  dictatorem  inse- 
quens  annus  habuit,  haud  sine  pudore  certe  fractum 
priore  anno  in  se  imperium  repetiturum  :  simul 
quod  eo  tempore,  quo  promulgatum  de  multa  ejus 
traditur,  aut  et  huic  rogationi,  qua  se  in  ordinem 
cogi  videbat,  obsistere  potuit ;  aut  ne  illas  quidem, 
propter  quas  et  haec  lata  erat,  inpedire  :  etj  quoad 
usque  ad  memoriam  nostram  tribuniciis  consulari- 
busque  certatura  viribus  est,  dictaturse  semper  al- 
tius  fastigium  fuit, 

XXXIX.    Inter   priorem  dictaturam   abdicatam 
aovamque  a  Manlio  initam,  ab  tribunis  velut  per 
X3 


462  T.  LIVII 

U.  C.  387.inteiTegnuni  concilio  plebis  habito,  adparuit,  qu.Te 

■  ■    ■    ^^'  ex   promulgatis  plebi^   quae   latoribus  gratiora  es- 

sent :  nam  de  foenore  atqne  agro  rogationes  jube- 

bant,  de  plebeio  consulatu  antiquabant :  et  perfecta 

utraque  res  esset,  ni  tribuni  se  in  omnia  simvil  con- 

sulere  plebem  dixissent.     P,  Manlius  deinde  dicta- 

C.  Licinius  tor  rem  in  caussam  plebis   inclinavit,  C.  Licinio, 

pnmus  ma-      ■  ^j-ibunus  militum  fuerat,  magistro  equitum  de 

gister  equi-  »  '         t>  ^ 

tum  de  ple- plebe  dicto.     Id  aegre  Patres  passos  accipio  j  dic- 

^*  tatorem  propinqua  cognatione  Licinii  se  apud  Pa- 

tres    excusare   solitum,   simul   negantera,    magistri 

equitum  majus,  quam  tribuni  consularis,  imperium 

Sextii  et  Li-  esse.     Licinius  Sextiusque,  quum  tribunorum  plebi 

pl  oratio  de  creandorum  indicta  comitia  essent,  ita  se  gerere,  ut 

conjunctim  negando  jam  sibi  velle  continuari  honorem,  acer- 

eadonibus"  ^^^^  accenderent  ad  id,  quod  dissimulando  pete- 

8uis.  bant,  plebem.     Nonum  se  annum  jam  velut  in  aciem 

adversus  optimates  viaximo  privaiim  periculo,  nullo 

publice  emolumento  stare :   consenuisse  jam  secum  et 

rogationes  promulgatas,  et  vim  omnem  tribunicia  po- 

testatis.     Primo  intercessione  collegarum  in  leges  suas 

pugnatum  esse  :  deinde  ablegatione  juventutis  ad  Veli- 

ternum  belbim  :  postremo  dictatorium  fulmen  in  se  in- 

tentatum.  Jam  nec  collegas,  nec  bellum,  nec  dictatorem 

obstare ;  quippe  qui  etiam  omen  plebeio  consuli,  ma- 

gistro   equitum  ex  plebe  diccndo,  dederit :  se  ipsam 

plebem  et  commoda  morari  sua.     Liberam  vrbem  ac 

forum  a  creditoribus,  liberos  agros  ab  injustis  posses- 

soribus  extemplo,  si  velit,  habere  posse.     Quce  munera 

quando  tandem  satis  grato  animo  <jcstimaturos,  si,  iw- 

ter  accipiendas  de  suis  commodis  rogationes,  spem  ho- 

noris  latoribus  earum  incidant  ?  non  esse  modestia  po- 

puli  Romani  id  postulare,  ut  ipse  fenore  levetur,  et 


LIBER  VI.    CAP.  XL.  465- 

iit  agrum  injuria  possessum  a  potentibus  inducatur  j\j,c.  aej. 
per  quos  ea  consecutus  sit,  senes  tribunicios  non  sine^'^'^^^' 
honorc  tanttim,  sed  etiam  sine  spe  honoris,  reUnquat. 
Proinde  ipsi  primum  statuerent  apud  animos,  quid 
vellent  .•  deinde  comitiis  tribuniciis  declararent  volun- 
tatem.  Si  conjunctim  ferri  ah  se  prumulgatas  rogatio- 
nes  vellent,  esse,  quod  eosdem  rejicerent  tribunos  ple- 
bis :  perlaturos  enim,  qtice  promulgaverint :  sin,  quod 
cidque  privatini  opus  sif,  id  modo  accipi  velint ;  opns 
esse  nihil  invidiosa  continuatione  honoris;  nec  se  tri- 
hunatum,  nec  illos  ea,  qucE  promulgata  sint,  hahitu- 
ros. 

XL.  Adversus  tam  obstinatam  orationem  tribu- 
nprum  quum,  prse  indignitate  rerum,  stupor  silenti- 
umque  inde  ceteros  Patrum  deiixissetj  Ap.  Claudius  Adversua 
Crassus,  nepos  decemviri,  dicitur  odio  magis  ira-  q^„ j^{ 
que,  quam  spe,  ad  dissuadendum  processisse,  et  lo-  oratio. 
cutus  in  hanc  fere  sententiam  esse  :  Neque  novum, 
neque  inopinatum  mihi  sit,  Quirites,  si,  quod  unumfa' 
milice  nostrce  semper  objectum  est  ab  seditiosis  tribunis, 
id  nunc  ego  quoque  audiam  :  Claudice  genti  jam  inde 
ah  initio  nil  antiquius  in  republica  Patrum  majestate 
fuisse ;  semper  plebis  commodis  advcrsatos  esse.  Quo- 
rum  alterum  neque  nego,  neque  inficias  eo,  nos,  ex  quo 
adsciti  sumus  simul  in  civitatem  et  Patres,  enixe  ope- 
ram  dedisse,  ut  per  nos  aucta  potius,  quam  inminuta, 
majestas  earum  gentium,  inter  quas  nos  esse  voluistis, 
dicivere  posset.  Illud  alterum pro  me  majoribusque  meis 
contendere  ausim,  Quirites,  (nisi,  qitce  pro  universa  re- 
publica  fiant,  ea  plebi,  tamquam  aliam  incolenti  ur- 
bem,'  adversa  quis  putet)  nihil  nos,  neque  privatos,  ne- 
que  in.  magistratibus,  quod  incommodum  plebi  esset, 
scieyites  fecisse :  nec  ullum  factum  dictumve  nostrum 
X4 


4<J4  T.  tivii 

U.  C.  087.  con^ra  utilitatetn  vestram  (etsi  qiuedam  contra  voluti' 
'  tatem  fuerint)  vere  referri  posse.  An  hoc,  si  Claudice 
famiiKp  non  sim,  nec  ex  patricio  sanguine  ortus,  sed 
unus  Quiritium  quilibet,  qui  modo  me  duohus  ingenuis 
ortum,  et  vivere  in  libera  civitate  sciam,  reticere  pos- 
sim  ?  L.  illum  Sextium  et  C.  Ltcinium,  perpetuos  («i 
Diis  placet)  tribunos,  tantum  licentuB  novem  annis, 
quibus  regnant,  sumsisse,  ut  vohis  negent  potestatem 
liberam  suffragii,  non  in  comitiis,  non  in  legibus  ju- 
hendis,  se  permissuros  esse  9  Sub  conditione,  inquit, 
nos  reficietis  decimum  tribunos,  Quid  est  aliud  dicere, 
quod  petunt  alii,  nos  adeo  fastidimus,  ut  sine  mercede 
magna  non  accipiamus,  Sed  quce  tandem  ista  merces 
€st,  qua  vos  semper  tribunos  plebis  habeamus  9  ut  ro~ 
gationes,  inquit,  nostras,  seu  placent,  seu  displicent, 
teu  utiles,  seu  inutiles  sunt,  omnes  conjunctim  accipia- 
tis.  Obsecro  vos,  Tarquinii  tribuni  plebis,  putate  me 
ex  media  concione  urmm  civem  subclamare :  Bona  ve- 
ma  vestra  liceat  ex  his  rogationibus  legere,  quas  salu" 
bres  nobis  censemus  esse  ;  antiquare  alias.  Non,  inquit, 
licebit.  Tu  defoenore  atque  agris,  quod  ad  vos  omnes 
pertinet,  jubeas ;  et  hoc  portenti  non  fiat  in  urbe  Ro' 
mana,  uti  L.  Sextium  atque  hunc  C.  Lieinium  consu' 
les,  quod  indignaris,  quod  abominaris,  videas  ?  Aut 
omnia  accipe  :  aut  nihil  fero.  Ut  si  quis  ei,  quem  ur^ 
geat  fames,  venenum  ponat  cum  cibo  ;  et  aut  abstinere 
eo,  quod  vitale  sit,  jubeat,  aut  mortiferum  vitali  ad- 
misceat.  Ergo,  si  esset  libera  hac  civitas,  non  tibi 
frequentes  subclamassent  ?  Abi  hinc  cum  tribunatibus 
ac  rogationibus  tuis :  quid  ?  si  tu  non  tuleris,  quod 
commodum  est  populo  accipere,  nemo  erit,  qui  ferat 
illud  ?  Si  quis  patricius,  si  quis  (quod  illi  volunt  in- 
vidiosius  esse)   Claudius  diceret,  Aut  omnia  accipite. 


LIBER  VI.    CAP.  XLI.  46^ 

nut  nihil  fero  :  quis  vestrum,  Quirites,  ferret  ?  Num-  U.  C.  38?. 

.•  .     '  4.  /.*•   oA.  C.  065. 

quamne  vos  res  potius,  quam   auctores,   spectabitis  / 

sed  omnia  semper,  qua  magislratiis  ille  dicet,  secundis 

auribus,  quce  ab  nostrum  quo  dicentur,  adversis  acci- 

pietis  ?    At  hercule  sermo  est  minime  civilis.     Quid  ? 

Rogatio  qualis  est,  quam  a  vobis  antiqiiatam  indignan- 

tur  ?  sermoni,   Quirites,  simdlima.     ConsuUs,  inquit, 

Togo,  ne  vobis,  quos  velitis,  facere  Uceat.     An  aliter 

rogat,  qui  utique  alterum  er  plehejieri  consulemjubet ; 

nec  duos  patricios  creandi  potestatem  vobis  permittit  ? 

Si  hodie  bella  sint,  quale  Etruscum-  fuit,  quum  Por- 

sena  Janiculum  insedit ;  quale  Gallicum  modo,  quum 

prcEter   Capitolium   atque  arcem  omnia  h<EC  hostium 

erant,  et  consulatum  cum  hoc  M.  Furio  et  quolibet  alio 

ex  Patribus  L.  ille  Sejctius  peteret ;  possetisne  ferre,. 

Sextium  haud  pro  dubio  consulem  esse,  Camillum  de 

repulsa  dimicare  ?    Hoccine  est  in  commune  honores- 

vocare,  ut  diios  plebeios  fieri  consules  liceat,  duos  pa~ 

tricios  non  liceat?  et  alterum  ex  plebe  creari  necesse 

sit,  utrumqiie  ex  Patribus  prceterire  liceat  ?  Qucenam' 

ista  societas,  qucenam  consortio  est?    Parum  est,  si, 

cujus  pars  tua  nulla  adhuc  fuit,  in  partem  ejus  venis,. 

nisi  paitem  petendo  totum  traxeris ?    Timeo,  inquit, 

ne,  si  duos  licebit  creari  patricios,   neminem  creetis 

plebeium.     Quid  est  dicere  aliud,  quia  indignos  vestra 

voluntate  creaturi  non  estis,  necessitatem  vohis  creandi,. 

quos  non  vultis,  inponam  ?  Quid  sequitur,  nisi  ut  ne 

beneficium  quidem  debeat  populo,  si  cum  duobus  pa- 

triciis  unus  petierit  plebeius,  et  lege  se,  non  suffragio,. 

ereatum  dicat? 

XLL  Quomodo  extorqueant,  non  quomodo  petant 

honores,  qucerunt :  et  ita  maxima  sunt  adepturi,  ut 

ruhil  ne  pro  minimis  quidem  debeant ;  et  occasionibus 

X5 


4^5  T.  LIVIl 

U.  C.  5B7.  potim,  qiiam  virtute,  petere  honores  malunt.  Est  ali" 
'  quis,  c[ui  se  inspici,  eestimari  fastidiat;  qui  certos  sibi 
7tni  honores  inter  dimicantes  competitores  cequum  cen' 
seat  esse ;  qui  se  arbitrio  vestro  eximat ;  qui  vestra 
necessaria  sujfragia  pro  voluntariis,  et  serva  pro  liberi* 
faciat,  Omitto  Licinium  Sextiumque,  quorum  annos 
in  perpetua  potestate,  tamquam  regum  in  Capitolio, 
numeratis :  quis  est  hodie  in  civitate  tam  humilis,  cui 
71071  via  ad  consulatum  facilior  per  istius  legis  occasio- 
nem,  quam  nobis  ac  tiberis  nostris,fiatP  si  quidem  nos, 
ne  quum  volueritis  quidem,  creare  interdum  poteritis  ; 
istos,  etiam  si  nohieritis,  necesse  sit.  De  indignitate 
sotis  dictum  est:  (etenim  dignitas  ad  homines  pertinet) 
quid  de  religionibus  atque  auspiciis,  quce  propria  Deo- 
rum  inmortalium  contemtio  atque  injuria  est,  loquar  ? 
Auspiciis  hanc  urbem  conditam  esse,  auspiciis  bello  ac 
pace,  domi  militieEque,  omrna  geri,  quis  est,  qui  igno- 
ret  ?  Penes  quos  igitur  sunt  auspicia  more  majorum  ? 
nempe,  penes  Patres :  nam  plebeius  quidem  magistra- 
tus  nullus  auspicato  creatur.  Nobis  adeo  propria  sjint 
auspicia,  ut  non  solum,  quos  populus  creat  patricios 
magistratus,  rion  aliter,  quam  auspicato,  creet ;  sed 
nos  qnoque  ipsi  sine  suffragio  popnli  auspicato  inter- 
regem  prodamus,  et  privatim  auspicia  habeamus,  quce 
isti  ne  f«  magistratibus  quidem  habent.  Quid  igitur 
aliud,  quam  tollit  ex  civitate  auspicia,  qui,  plebeios 
consules  creando,  a  Patribus,  qtii  soU  ea  habere  pos- 
nint,  aufert  ?  Eludant  nunc  licet  religiones.  Quid 
enim  est,  si  pulli  non  pascentur  ?  si  ex  cavea  tardius 
exierint  ?  si  occinuerit  avis  ?  Parva  sunt  kac:  sed 
parva  ista  non  contemnendo  majores  nostri  maximam 
hanc  rem  fecerunt.  Nunc  nos,  tomquam  jam  nihil 
pace  Deorttm  opus  sit,  omnes  ceremonias  polluimus 


LIBER  VI.    CAP.  XLII.  46^ 

Vulgo  ergo  pontijices,  augures,  sacrificuU  reges  creen- 
tiiT :  aiiUbet  apicem  dialem,  dummodo  homo  sit,  inpo- 
yiamus  :  tradamns  ancilia,  pcnetralia,  Deos,  Deorum- 
que  curam,  quibus  nefas  est :  7wn  leges  auspicato  fe- 
rantur,  non  magistratus  creentur  .•  nec  centuriafis  nec 
curiatis  comitiis  Patres  auctores  fiant.  Sextius  et  Li- 
cinius,  tamquam  Romuhis  ac  Tatius,  in  iirbe  Romana 
regnent,  quia  pecunias  aiienas,  quia  agros  dono  dant. 
Tanta  dulcedo  est  ex  alienis  fortunis  prcedandi :  nec 
in  mentem  venit,  altera  lege  solitudines  vastas  in  agris 
fieri  pellendo  finibus  dominos  :  ultera  fidem  abrogari, 
cutn  qua  omnis  humana  societas  tollitur.  Omnium  re- 
rum  caussa  vobis  antiquandas  censeo  istas  rogationes. 
Quod  faxitis,  Deos  velim  fortunare. 

XLII.  Oratio  Appii  ad  id  modo  valuit^  ut  tem- 
pus  rogationum  jubendarum  proferretur.     Refecti 
decimum  iidem  tribuni,  Sextius  et  Licinius,  de  de-  Decemviri 
cemviris  sacrorum  ex  parte  de  plebe  creandis  legem  s^'^''°^^'" 
pertulere  :   creati  quinque  Patrum,  quinque  plebis  :  et  ex  Pa- 
graduque  eo  jam  via  facta  ad  consulatum  videbatur.^"  "^" 
Hac  victoria  contenta  plfebes  cessit  Patribus,  ut,  in 
przesentia  consulum  mentione  omissa,  tribuni  mili- 
tum  crearentiir  :    creati  A.  et  M.  Cornelii  iterum,  u.  C.  388. 
M.  Geganius,  P.  Manlius,  L.  Veturius,  P.  Valerius  ^-  ^"  ^^*- 
sextum.    Quum  prseter  VelJtrai'um  obsidionem,  tar- 
di  magis  rem  exitus,  quam  dubii,  quietae  externae 
res  Romanis  essent ;  fama  repens  belli  Gallici  ad- CamillusV. 
lata,  perpulit  civitatem,  ut  M.  Furius  dictator  quin- 1^''^^^-°'^- 
tum  diceretur :   is  T.  Quinctium  Pennum  magistrum 
equitum  dixit.     Bellatum  cum  Gallis  eo  anno  circaBellum 
Anienem  flumen,  auctor  est  Claudius  5   inclitamque  Galhcum. 
jn  ponte  pugnam,  qua  T.  Manlius  Gallum,  cum  «uo 
provoeatus  manus  conseruit,  in  conspectu  duorum 
X  6 


468  T.  Livii 

U.  C.  388.  exercituum  eaesum  torque  spoliavit,  tum  pugnatara, 

'    '       *  Pluribus  auctoribus  magis  adducor,  ut  credam,  de- 

cem  haud  minus  post  annos  ea  acta :  lioc  autem 

anno  in  Albano  agro  cum  Gallis,  dictatore  M.  Fu- 

rio,  signa  coUata.     Nec  dubia,  nec  difficilis  Roma- 

nis   (quamquam  ingentem  Galli  terrorem  memoria 

pristinae  cladis  adtulerant)  victoria  fuit  :  multa  mil- 

lia  barbarorum  in  acie,  multa  captis  castris  caesa  : 

palati  alii  Apuliam  maxime  petentes,  quum  fuga  sc 

l  onginqua,  tum  quod  passim  eos  simid  pavor  terror- 

que  distiderant,  ab  hoste  sese  tutati  sunt.    Dicta- 

ori,  consensu  Patrum  plebisque,  triuraphus  decre- 

tus.     Vixdum  perfunctum  eum  bello  atrocior  domi 

seditio  excepit :   et  per  ingentia  certamina  dictator 

Ro  a  tiones  senatusque  victus,  ut  rogationes  tribuniciae  acoipe- 

tribunorum  j-emtyj  .   q^  comitia  consulum  adversa  nobilitate  ha- 
accep  tae. 

bita,  quibus  L.  Sextius  de  plebe  primus  consul  fac- 

us.  Et  ne  is  quidem  finis  certaminum  fuit  :  quia 
patricii  se  auctores  futuros  negabant,  prope  seces- 

ionem  plebis  res  terribiiesque  aUas  miuas  civilium 
certaminum  venit :  quum  tamen  per  dictatorem 
conditionibus  sedatae  discordiae  sunt,  concessumque 
ab  nobilitate  plebi  de  consule  plebeio  3  a  plebe  uo- 
bilitati  de  praetore  uno,  qui  jus  in  urbe  diceret,  ex 
Patribus  creando.  Ita  ab  diutina  ira  tandem  in  con- 
cordiam  redactis  ordinibus,  quum  dignam  eam  rem 
senatus  censeret  esse,  meritoque  id,  si  quando  um- 
quam  alias,  Deum  inmortalium  caussa  libenter  fac- 
turos  fore,  ut  ludi  maximi  ficrent,  et  dies  unus  ad 
triduum  adjiceretur;  recusantibus  id  munus  aedili- 
bus  plebis,  conclamatum  a  patriciis  est  juvenibus, 
se  id  honoris  Deum  inmortalium  caussa  libenter 
actiiroSj  ut  aediles  fierent,     Quibus  quum  ab  uni- 


LIBER  VI.    CAP.  XLII.  469 

versis  gratiae  actae  essent,  factum  senatusconsultum,  U.C,  38». 
ut  duo  viros  aediles  ex  Patribus  dictator  populum    *    * 
rogaret :   Patres  auctores  omnibus  ejus  anni  comi- 
tils  fierent. 


EPITOME   LIBRI  VII. 


T)^0  novi  magistratus  adjecti  siint,  prietura  et  cu- 
rulls  (idilitas.  Pestilentia  civitas  laboravit,  eatn- 
que  insignem  fecit  mors  Furii  Camilli:  cujus  remedium 
etjiws  quum  per  novas  religiones  queereretur ,  ludi  sce- 
nici  tunc  primum  facti  sunt.  Quum  dies  L.  Manlio 
dicta  esset  a  M.  Pomponio  tribuno  plebis  propter  de- 
lectum  acerbe  actum,  et  T.  Manlium  filium  rus  rele- 
gntum  sine  ullo  crimlne ;  adolescens  ipse,  cujus  relega- 
tiu  patri  objiciehatur ,  venit  in  cubiculum  tribuni,  stric- 
toque  gladio  coegit  eum  in  verba  sua  jurare,  non  per- 
severaturum  se  in  accusatione.  Quum  telluris  hiatis 
tota  ad  ultimum  territa  patria  foret,  tunc  omnia  pre- 
ticsa  missa  sunt  in  prcealtam  voraginem  urbis  Roma- 
nee :  in  eam  Curtius  armatus,  sedens  equo,  se  prcecipi- 
tavit,  eaque  expleta  est.  T.  Manlius  adolescens,  qui 
patrem  a  tribunicia  vexatione  vindicaverat ,  contra 
Gallum,  provocantem  aliquem  ex  militibus  Romanis, 
in  singulare  certamen  descendit,  eique  occiso  torquem 
aureum  detraxiti  quem  ipse  postea  tulit,  et  ex  ee  Tor- 
quatus  est  nuncupatus.  Duce  tribus  additce,  Pomptina 
et  Publilia.  Licinius  Stolo  lege  ab  ipso  lata  damna- 
ius  est,  quud  plus  quingffutis  jugerihus  agri  possideret. 
M.  Valerius  tribunus  milltum  Gallum,  a  quo  provo- 
catus  erat,  insidente  galea  corvo,  et  unguibus  rostroque 
hostem  infestante,  occidit,  et  ex  eo  Corvi  nomen  acce- 
pit;  consulque  proximo  anno,  quum  annos  viginti  tres 


EPITOME    LIBHI    VII.  47I 

haheret,  oh  virtuteni  creatits  est.     Amicitia  cum  Kar' 

thaginiemihus  juncta.     Campani,  quum  urgercntur  a 

Samnitihus  bello,  auxilio  adversus  eos  a  senatu  petito, 

quum   id  non  inpetrarent,  vrhem  atque  agros  populo 

Romano  d.ediderunt :  ob  qunm  caussam  ea,  quce  populi 

Romani  facta  essent,  defendi  bello  adversus  Samnites 

placuit.    Qitum  ah  A.  Cornelio  consule  exercitus  in  ini' 

quum  locum  deductus  in  magno  discrimine  esset,  P. 

Decii  Muris  tribuni  militum  opera  servatus  est :  qui, 

occupato  colle  super  id  jugum,  in  quo  Samnites  conse- 

derant,   occasionem   consuU  in  cequiorem   locum   eva~ 

dendi   dedit  :    ipse   ab    hostihus    circumsessus   erupit. 

Quum  milites  Romani,  qui  Capuce  in  prcesidio  erant 

relicti,  de  ea  occupanda  itrhe  conspirassent,  et,  detecto 

consilio,  metu  suppUcii  a  populo  Romano  defecissent } 

per  M.  Valerium  Corvum  dictatorcm,  qui  consilio  suo 

eos  a  furore  revocaveiat,  patricE  restituti  sunt. '  Res 

prcEterea  ccntra  Hernicos,  et   Gallos,  et   Tihurtes,  et 

Privemates,  et  Tarquinienses,  et  Samnites,  et  Volscoi 

prospere  gestas  continet. 


T.  LIVII  PATAYINI 

LIBER  VII. 


U.C.  389.       A    NNUS  liic  erit  insignis  novi  hominis  consu- 

'    •  ^     •   S\.  latu,  insignis  novis  duobus  magistratibus,  prae- 

tura  et  curuli  aedilitate.     Hos  sibi  patricii  quaesi- 

vere  honores  pro  concesso  plebi  altero  consulatu. 

Primus  de   piebes    consulatum    L.  Sextio,    cujus    lege    partus 

sui.         *  erat,  dedit:   Patres  preeturam  Sp.  Furio  M.  filio  Ca- 

Pratorct     millo;    aedilitatem  Cn.  Quinctio   Capitolino    et   P. 

aediles  cu-    Cornelio    Scipioni,    suarum    gentium    viris,    gratia 

mura^crea-  campestri  ceperunt.     L.  Sextio  collega  ex  Patribus 

*'•  datus  L.  -lEmilius  Mamercinus.     Principio  anni  et 

de  Gallis,  quos  primo  palatos  per  Apuliam  congre- 

gari  jam  fama  erat,  et  de  Hcrnicorum  defectione 

agitata  mentio.     Quum  de  industria  omnia,  ne  quid 

per  plebeium  consulem  ageretur,  profcrrentur,  si- 

lentium    omnium    rerum    ac  justitio    simile    otium 

fuit :    nisi  quod  non    patientibus   tacitum  tribunis, 

quod   pro  consule  uno  plebeio  tres    patricios   ma- 

gistratus,    curulibus    sellis     praetcxtatos    tamquam 

consules  sedentes,  nobilitas  sibi   sumsisset,  prseto- 

rem  quidem  etiam  jura  reddentcm,  et  coUegam  con- 

sulibus,  atque  iisdem  auspiciis  creatum,  verecundia 

inde  inposita  est  seuatui  ex  Patribus  jubendi  «diles 

curules  creari :   primo^  ut  alteruis  auuis  ex  plebe 


LIBER  VII.    CAP.  II.  473 

fierent,  conrenerat :  postca  promiscuum  fuit.     In-  U.  C.  390. 
de,  L.  Genucio  et  Q.  Servilio  consulibus,  et  ab  se-    •      ^^^' 
(litione  et  a  bello  quietis  rebus,  ne  quando  a  metu 
ac  periculis  vacarent,  pestilentia  ingens  orta.     Cen-  Pestilei.tia. 
sorem,  aedilem  curulera,  tres  tribiinos  plebis  mor- 
tuos  ferunt,  pro    portione    et    ex    multitudine    alia 
inulta  funera  fuisse  :   maximeque  eam  pestilentiam 
insignem  mors  quam  matura,  tam  acerba,  M.  Fuiii 
fecit.     Fuit  enim  vere  vir  unicus  in  omni  fortuna  :  Camilli 
princeps  pace  belloque  prius,  quam  exsulatum  iret ; 
clarior  in  exsilio  vel  desiderio  civitatis,  quae  capta 
absentis  inploravit  opem,  vel  felicitate,  qua  resti- 
tutus   in    patriam    secum    patriam    ipsam    restituit. 
Par  deinde  per  quinque  et  viginti  annos  (tot  enim 
postea  vixit)  titulo  tantae  gloriae  fuit,  dignusque  ha- 
bitus,  quem  secundum  a  Romulo  conditorem  urbis 
Romanae  ferrent. 

II.  Et  hoc  et  insequenti  anno,  C.  Sulpicio  Pe-  U.  C.  391. 
ticOj  C.  Licinio  Stolone,  consulibus,  pestilentia 
fuit :  eo  nihil  dignum  memoria  actum,  nisi  quod 
pacis  Deum  exposcendae  caussa  tertio  tum  post  con- 
ditam  urbem  lectisternium  fuit :  et  quum  vis  morbi 
nec  humanis  consiliis  nec  ope  divina  levaretur,  vic- 
tis  superstitione  animis,  ludi  quoque  scenici,  nova  Ludi  sceni- 
res  bellicoso  populo,  (nam  circi  modo  spectaculum  *^' P"™'* 
fuerat)  inter  alia  coelestis  irae  placamina  instituti  di- 
cuntur.  Ceterum  parva  quoque  (ut  ferme  principia 
omnia)  et  ea  ipsa  peregrina  res  fuit.  Sine  carmine 
ullo,  sine  imitandorum  carminum  actu,  ludiones  ex 
Etruria  adciti,  ad  tibicinis  modos  saltantes,  haud 
indecoros  motus  more  Tusco  dabant  :  imitari  de- 
inde  eos  juventus,  simul  inconditis  inter  se  jocula- 
ria  fundentes  versibus,  coepere  j  nec  absoni  a  yocc 


474  '^'  Livii 

U. C.  39].motiis  eiant.  Accepta  itaque  res  saepiusque  usur- 
A.  C.  36i.pg^j^  excitata  :  vernaculis  artificibus,  quia  hister 
Tusco  verbo  ludio  vocabatur,  nomen  histrionibus 
inditum  :  qui  non,  sicut  ante,  Fescennino  venu  si- 
milem  incompositum  temere  ac  rudem  alternis  ja- 
ciebant ;  sed  inpletas  modis  saturas,  descripto  jam 
ad  tibicinem  cantu,  motuque  congruenti  perage- 
bant.  Livius  post  aliquot  annos,  qul  ab  saturis  au- 
sus  est  primus  argumento  fabulam  serere,  (idem 
scilicet,  id  quod  omnes  tum  erant,  suorum  cai"mi- 
num  actor)  dicitur,  quum  saepius  rcvocatus  vocem 
obtudisset,  venia  petita  puerum  ad  canendum  ante 
tibicinem  quum  statuisset,  canticum  egisse  aliquan- 
to  magis  vigente  motu,  quia  nihil  vocis  usus  inpe- 
diebat :  inde  ad  manum  cantari  histrionibus  coep- 
tum,  diverbiaque  tantum  ipsorum  voci  relicta.  Post- 
quam  lege  hac  fabularum  ab  risu  ac  soluto  joco  res 
avocabatur,  et  ludus  in  artem  pauUatim  verteratj 
,  juventus,  histrionibus  fabellarum  actu  relicto,  ipsa 

inter  se  more  antiquo  ridicula  intexta  versibus  jac- 
Exodia :  titare  coepit :  quae  inde  exodia  postea  adpellata, 
Atellanse.  consertaqiie  fabellis  potissimum  Atellanis  sunt. 
Quod  genus  ludorum  ab  Oscis  acceptum  tenuit  ju- 
ventus,  nec  ab  histrionibus  pollui  passa  est.  Eo  in- 
stitutum  manet,  ut  actores  Atellanarum  nec  tribu 
moveantur,  et  stipendia,  tamquam  expertes  artis 
ludicrae,  faciant.  Inter  aliarum  parva  principia  re- 
rum,  ludorum  quoque  prima  origo  ponenda  visa 
est :  ut  adpareret,  quam  ab  sano  initio  res  in  hanc 
vix  opulentis  regnis  tolerabilem  insaniam  venerit. 

III.  Nec  taraen  Uidorum  primum  initium,  procu- 
randis  religionibus  datum,  aut  religione  animos,  aut 
corpora  morbis  levavit :   quin  etiam,  quum  medios 


LIBER  VII.    CAP.  III.  475 

fbrte  ludos  circus  Tiberi  superfuso  inrigatus  inpe- 

disset,  i(l  vero,  vdut  aversis  jam  Diis  adspernanti- 

busque    placamina   irie,    terrorem   ingentem   fecit. 

Itaque  Cn.  Genucio,  L.  iEmilio  Mamercino  secun- U.  C.  332. 

dum  consulibus,  quum  piaculorum  magis  conquisi-    *    *  "^  ^** 

tio  animos,  quam  corpora  morbi,  adficerent,  repe- 

titum   ex  seniorum   memoria  dicitur,   pestilentiam 

quondam  clavo  ab  dictatore  fixo  sedatam.    Ea  reli- 

gione  adductus    senatus    dictatorem    clavi   figendi  iVIanlius 

,.   .  .       .         ,.  -r     'ir      1-       T  •  T    dictator 

caussa  dici  jussit :   dictus  Li.  31anlius  Imperiosus,  JL.  ciavum 

Finarium  magistrum  equitum  dixit.     Lex  vetusta  pangU» 

est,  priscis  literis  verbisque  scripta,  ut,  qui  praetor 

maximus  sit,  Idibus  Septembribus  clavum  pangat. 

Fixa  fuit  dextro  lateri  aedis  Jovis  optimi  maximi,  ex 

qua   parte   IMinervae   templum    est.     Eum   clavum,  Cla\-us  an- 

quia  rarae  per  ea  tempora  literae  erant,  notam  nu-  ^'°''*^'"  ^^' 

meri  annorum  fuisse  ferunt :   eoque  Minervae  tem- 

plo  dicatam  legem,  quia  numerus  Minervae  inven- 

tum  sit.    Volsiniis  quoque  clavos,  indices  numeri 

annorum  fixos  in   templo  Nortije,   Etruscae   Deae, 

comparere,  diligens  talium  monumentorum  auctor 

Cincius  adfirmat.    M.  Horatius  consul  ex  lege  tem- 

plum  Jovis  optimi  maximi  dedicavit  anno  post  re- 

ges  exactos :  a  consulibus  postea  ad  dictatoies,  quia 

majus  imperium  erat,  sollemne  clavi  figendi  transla- 

tum  est,     Intermisso  deinde  more,  digna  etiam  per 

se  visa  res,  proptcr  quam  dictator  crearetur:  qua  de 

caussa   creatus   L.  Manlius,  perinde  ac  reipublicae  Mantius 

gerendae,  ac  non  solvendie  religione,  gratia  creatus  Jl^v  "^'""^ 

esset,  bellum  Hernicum  adfectans,  delectu  acerbo  natur  fru- 

juventutem   agitavit ;    tandemque  omnibus  in  eum^"^* 

tribunis  plebis  coortis,  seu  vi,  scu  verecundia  vic- 

tus,  dictatura  abiit. 


4y6  T.  Livir 

U.  C.  393.      IV.    Neque  eo  minus  principio  insequeatis  arr- 

'    ■         ni,  Q.  Servilio  Ahala,  L.  Genucio  consulibus,  dies 

Manlio  dicitur  a  M.  Pomponio  tribuno  plcbis.     A- 

cerbitas  in  delectu,  non  damno  modo  civium,  sed 

etiam  laceratione  corporum  lata,  partim  virgis  cae- 

sis,  qui  ad    nomiua    non    respoudissent,  partim  in 

Manlio      vincula  ductis,  invisa  erat :   et  ante  omnia  invisvma 

ic    .  jpgyjjj  ingenium  atrox,  cognomenque  Imperiosi  gra- 

ve  liberae  civitati,  ab  ostentatione  saevitias  adscitum; 

quam  non  magis  in  alienis,  quam  in  proximis,  ac 

Acerbitas  sanguine  ipse  suo  exerceret :   criminique  ei  tribunus 

cjus  in       inter  cetera  dabat,  quod  f.lmm  juvenem,  nullius  probri 

compertum,  extorrem  urbe,  domo,  penatibus,  foro,  luce, 

congressu  cequalium  prohibitum,  in  opus  servile,  prope 

in  carcerem  atque  in  ergastulum,  dederit :  ubi  summo 

loco  natus  dictatorius  juvenis  quotidiana  miseria  disce- 

ret,  vere  impcrioso  paire  se  natum  esse.     At  quam  oh 

noxam  ?   quia  infacundior  sit,   et   lingua  inpromtus. 

Quod  naturce   damnum  utrum  nutriendum  patri,  (si 

quidquam  in  eo  humani  esset)  an  castigandum  ac  rexa- 

tione  insigne  faciendum  fuisse  P  ne  mutas  quidem  ie- 

stias  minus  alere  ac  fovere,  si  quid  ex  progenie  sua 

parum  prosperum  sit.    At,  Hercule,  L.  Manlium,  ma- 

lum  malo  augere  flii,  et  tarditatem  ingenii   insuper 

premere ;  et,  si  quid  in  eo  exiguum  naturalis  vigoris 

sit,  id  exstinguere  vita  agresti  et  rustico  cultu,  inter 

pecudes  habendo. 

Filii  ejus        V.  Omnium  potius  his  criminationibus,  quam  ip- 
pietas.  ..... 

'^  sms  juvenis,  irritatus  est  animus  :   qum  contra,  se 

quoque    parenti    caussara    invidiae  atquc    criminum 

esse,   legre  passus,   (ut  omnes  Dii  hominesquc  sci- 

rent,  se  parenti  opera  latam,  quam  inimicis   ejus, 

ujalle)   capit  consiliuui,  rudis  quidcm  atque  agrcstis 


LIBER  VII.    CAP.  V.  477 

Hnimi,  et  quamquam  non  civilis  exerapH,  tamen  pie-  U,  C.  39«. 
tate  laudabile.  Inscientibus  cunctis,  cultro  subcinc-  '  *  *'* 
tus,  mane  in  urbem,  atque  a  porta  domum  con- 
festim  ad  M.  Poraponium  tribunum  pergit :  jani- 
tori,  opus  esse  sibi  domino  ejus  convento  extemplo,  ait : 
nunciaret,  T.  Manlium  L.  filium  esse.  Mox  intro- 
ductus,  (etenim  percitum  ira  in  patrem  spcs  erat 
aut  criminis  aliquid  novi,  aut  consilii  ad  rem  agen- 
dam,  deferre)  salute  accepta  redditaque,  esse  ait, 
quce  cum  eo  agere  arbitris  remotis  vellt.  Procul  inde 
omnibus  abire  jussis,  cultrum  stringit :  et,  super  \ec- 
tum  stans  ferro  intento,  nisi,  in  quae  ipse  concepis- 
set  verba,  juraret,  se  patris  ejus  accusandi  caussa  con- 
cilium  plebis  numquam  habitiirum,  se  eum  extemplo 
transfixurum  minatur.  Pavidus  tribunus  (quippe  qui 
ferrum  ante  oculos  micare,  se  solum,  inermem  ;  il- 
lum  praevalidum  juvenem,  et,  qiiod  haud  minus  ti- 
mendum  erat,  stolide  ferocem  viribus  suis  cerneret) 
adjurat,  in  quse  adactus  est  verbaj  et  prae  se  deinde 
tulit,  ea  vi  subactum  se  incepto  destitisse.  Nec 
perinde,  ut  maluisset  plebes,  sibi  suflragii  ferendi 
de  tam  crudeli  et  superbo  reo  potestatem  fieri ;  ita 
aegre  babuit,  filium  id  pro  parente  ausum  :  eoque 
id  laudabilius  erat,  quod  animum  ejus  tanta  acerbi- 
tas  patria  nihil  a  pietate  avertisset.  Itaque  non  pa- 
tri  modo  remissa  caussae  dictio  est,  sed  ipsi  etiam 
adolescenti  ea  res  honori  fuit  :  et  quum  eo  anno 
primum  placuisset,  ti-ibunos  militum  ad  legiones 
suffragio  fieri,  (nam  et  antea,  sicut  nunc,  quos  Ru- 
fulos  vocant,  imperatores  ipsi  faciebant)  secundura 
in  sex  locis  tenuit,  nullis  domi  milititeque  ad  conci- 
liandam  gratiam  meritis  3  ut  qui  rure  et  procul  coetu 
hominum  juventam  egisset. 


U.C,  393. 
A.C.  059. 

Vorago  in 
foro. 


In  eam  se 
M.  Curtius 
inmittit. 


Bellum 
cum  Her- 
nicis. 


478  T.  LIVII 

VI.  Eodem  anno,  seu  motu  terrsej  seu  qua  vi  alia, 
forum  medium  ferme  specu  vasto  conlapsum  in  in- 
mensam  altitudinem  dicitur  :  neque  eam  voraginem 
conjectu  terrze,  quum  pro  se  quisque  gereret,  exple- 
ri  potuisse  prius,  quam  Deum  monitu  quaeri  coep- 
tum,  quo  plurimum  populus  Romanus  posset  ?  Id 
enim  illi  loco  dicandum,  vates  canebant,  si  rem- 
publicam  Romanam  perpetuam  esse  vellent.  Tum 
M.  Curtium,  juvenem  bello  egregium,  castigasse  fe- 
runt  dubitantes,  an  uUum  magis  Romanum  bonum, 
quam  arma  virtusquc,  esset.  Silentio  facto,  templa 
Deorum  inmortalium,  quae  foro  inminent,  Capitoli- 
ximque  intuentem,  et  manus  nunc  in  coelum,  nunc 
in  patentes  terrae  hiatus  ad  Deos  manes  porrigen- 
tem,  se  devovisse  :  equo  deinde,  quam  poterat,  ma- 
xime  exornato  insidentem,  armatum  se  in  specum 
inmisisse,  donaque  ac  fruges  super  eum  a  multitu- 
dine  virorum  ac  mulierum  congestas ;  lacumque 
Curtium,  non  ab  antiquo  illo  T.  Tatii  milite  Curtio 
Metto,  scd  ab  hoc  adpellatum.  Cura  non  deesset, 
si  qua  ad  vcrum  via  inquirentem  ferret :  nunc  fama 
rerum  staudum  est,  ubi  certam  derogat  vetustas  fi- 
dem  :  et  lacus  nomen  ab  hac  receutiore  iusignitius 
fabula  est.  Post  tanti  prodigii  procurationem,  eo- 
dem  anno  de  Hernicis  consultus  senatus,  quum  fe- 
ciales  ad  res  repetendas  nequidquam  misisset,  primo 
quoque  die  ferendum  ad  populum  de  bello  indicen- 
do  Hernicis  censuit ;  populusque  id  beilum  frequens 
jussit.  L.  Genucio  consuli  ea  provincia  sorte  eve- 
nit.  In  exspectatione  civitas  erat,  quod  primus  ille 
de  plebe  consul  bellum  suis  auspiciis  gesturus  esset) 
perinde  ut  eveniret  res,  ita  communicatos  honores 
pro  bene  aut  secus  consulto  hubitura.     Forte  ita 


LIBER  VII.    CAP.  VII.  479 

tulit  casus,  ut  Genucius,  ad  hostes  magno  conatu  U.  C.  393. 

profectus,  in  insidias  praecipitaret  j  legionibus  nec        * ''^^* 

opinato  pavore  fusis,   consul  circumventns  ab   in- 

scils,  quem  interfecissent,  occideretur.     Quod   ubi 

est  Roniam  nunciatum,  nequaquam  tantum  publica 

calamitate  moesti  Patres,  quantum  feroces  infelici 

consulis  plebeii  ductu,  freraunt  omnibus  locis  :  Irent, 

crearent  comules  ex  plebe,   transferrent  auspicia,  quo 

nefas  esset.     Potuisse  Patres  plebiscito  pelli  honoribus 

suis:  7ium  etiam  in  Deos  inniortales  inauspicatam  le- 

gem  valuisse  ?  Vindicasse  ipsos  suum  numen,  sua  aus- 

picia :  quce  ut  primum  contacta  sint  ab  eo,  a  quo  nec 

jus  nec  fas  fuerit,  deletum  cum  duce  exercitum  docu- 

viento  fuisse,  ne  deinde,  turbato  gentium  jure,  comitia 

haberentur.     His  vocibus  curia  et  forum  personat. 

Ap.  Claudium,  quia  dissuaserat  legem,  majore  nuncAppius 

auctoritate  eventum  renrehensi  ab  sc  consilii  incu-  ,.^^"'"s 
*  aictator. 

santem,  dictatorern  consensu  patriciorum  Servilius 

consul  dicit  :   delectusque  et  justitium  indictum. 

VII.    Priusquam   dictator    legionesque    nova;    in 

Hernicos  venirent,  ductu  C.  Sulpicii  legati  res  per 

occasionem  gesta  egregie  est,     In  Hernicos,  morte 

consulis   contemtim  ad  castra  Romana   cum  haud 

dubia  expugnandi  spe  succedentes,  hortante  legato, 

ct   plenis    irae    atque    indignitatis    militum    animis, 

eruptio  est  facta.     Multum  ab  spe  adeundi  valli  res 

Hernicis  afuit  j  adeo  turbatis  inde  ordinibus  absces- 

sere.     Dictatoris  deinde  adventu  novus  veteri  exer- 

citus  jungitur,  et  copiae  duplicantur :    et  pro  con- 

cione  dictator  laudibus  legati  militumque,  quorum 

virtute  castra  defensa  erant,  simul  audientibus  lau- 

des  meritas,  tollit  animos  ;   simul  ceteros  ad  aemu- 

landas  virtutes  acuit.    Neque  segnius  ad  hostes  bel- 


480  T.  LIVII 

XJ.  C.  393.  luni  adparatur,  qui,  et  parti  ante  decoris  memores> 
A.  C.  059.  neque  ignari  auctarum  virium  hostis,  suas  quoque 
vires  augent.  Omne  Heraicum  nomen,  omnis  mi- 
litaris  astas  excitur  :  quadringenariae  octo  cohortes, 
lecta  robora  virorum,  scribuntur.  Hunc  eximium 
florem  juventutis  eo  etiam,  quod,  ut  duplex  accipe- 
rent  stipendium,  decreverant,  spei  animorumque  in- 
plevere.  Inmunes  quoque  operum  militarium  erant, 
ut,  in  unum  pugnae  laborem  reservati,  plus  sibi, 
quam  pro  virili  parte,  adnitendum  scirent,  Extra 
ordinem  etiam  in  acie  locati,  quo  conspectior  virtu» 
esset.  Duum  miliium  planicies  castra  Romana  ab 
Hernicis  dirimebat  :  ibi  pari  ferme  utrimque  spatio 
j^j^gj  in  medio  pugnatum  est.  Primo  stetit  ambigua  spe 
j>ugna.  pugna  :  nequidquam  saepe  conatis  equitibus  Roma- 
nis  inpetu  turbare  hostium  aciem.  Postquam  eques- 
tris  pugna  efiectu,  quam  conatibus,  vanior  erat ; 
consulto  prius  dictatore  equites,  permissu  deinde 
ejus,  relictis  equis,  clamore  ingenti  provolant  ante 
?igna,  et  noram  integiant  pugnam  :  neque  sustineri 
poterant,  ni  extraordinariae  cohortes  pari  corporum 
animorumque  robore  se  objecissent, 

VIII.  Tunc  inter  primores  duorum  populorum 
ires  geritur :  quidquid  hinc  aut  illinc  comraunis  Mars 
belli  anfert,  muitiplex,  quam  pro  numero,  damnum 
cst :  vulgus  aliud  armatorum,  velut  delegata  primo- 
ribus  pugna,  eventum  suum  in  virtute  aliena  ponit : 
multi  utrimque  cadunt,  plures  vulnera  accipiimt. 
Tandem  eqnites  alius  alium  increpantes,  quid  deinde 
restaret,  quaerendo,  si  neqne  ex  equis  pepulissent  hos- 
iem,  negue pedites  quidquani  momenti  facerent ?  quam 
tertiam,  exspectarent  pugnam  9  quid  ante  signa  feroces 
prosiluissent,  et  alicno  pugnarent  loco  ?  His  inter  sc 


LIBER  VII.    CAP.  IX.  481 

vocibiis  concitati,  clamore  renovato,  inferunt  pedem :  U.  C.  393. 

et  primum  gradu  moverunt  liostem,  deinde  pepu-  ^"  ^*  "^^' 

leruntj  postremo  jam  haud  dubie  avertunt :  neque,  Vincuntur 

tam  vires  pares  quse  superaverit  res,  facile  dictu  est, 

nisi  quod  perpetua  fortuna  utriusque  populi  et  ex- 

tollere  animos,  et  minuere  potuit.     Usque  ad  castra 

fugientes  Hernicos   Romanus    sequitur:    castrorum 

obpugnatione,  quia  seruni  erat  diei,  abstinuei"e.  Diu 

non  perlitatum  tenuerat  dictatorem,  ne  ante  meri- 

diem  signum  dare  posset :   eo   in  noctem   tractum 

erat   certamen.     Postero    die   deserta   fuga    castra 

Hernicorum,  et  saucii  relicti  quidam  inventi ;  ag- 

menque  fugientium  ab  signis,  quum  praeter  mcenia 

eorum  infrequentia  conspecta  signa  essent,  fusum, 

ac  per  agros  trepidafuga  palatum  est,    Nec  Romanis 

incruenta  victoria  fuit :  quarta  pars  militiun  amissa  j 

et,  ubi  haud  minus  jacturae  fuit,  aliquot  equites  Ro- 

mani  cecidere. 

IX.  Insequenti  auno,  quum  C.  Sulpicius  et  C.  Li-  U.  C.  394. 

cinius  Calvus  consules  in  Hernicos  exercitum  duxis-    '    •  ^  • 

sent,  neque  inventis  in  agro  hostibus,  Ferentinum 

iu'bem  eorum  vi  cepissent,  revertentibus  iude  eis  Ti-  Bellum 

burtes  portas  clausere.    Ea  ultima  fuit  caussa,  quum  ^j^"^    '  ""^" 

multae  antea  querimoni»  ultro  citroque  jactatse  es- 

sent,  cur,  per  feciales  rebus  repetitis,  bellum  Tiburti 

populo  indiceretur.     Dictatorem  T.  Quinctium  Pen-  T.  Quinc- 

num  eo  anno  fuisse,  satis  coustat,  et  maa:istrum  e-  *'"'  j^^"' 

=•  nus  dicta- 

quitum  Ser.  Cornelium  Maluginensem.  Macer  Li-  tor. 
cinius  comitiorum  habendorum  caussa,  et  ab  Liciuio 
consule_  dictum  scribit,  quia,  collega  comitia  bello 
praeferre  festinante,  ut  continuaret  consulatum,  ob- 
viam  eundiun  pravae  cupiditati  fuerit.  Quaesita  ea 
propriae  famili«  laus  leviorem  auctorem  Licinium 
VoL.  I.  Y 


48j  t.  Livii 

U.  C.  394.  facit :   qiuim  mentionem  ejus  rei  in  vetustiorlbus  an* 

'nalib\is   nnllam   inveniam,    magis,    ut  belli   Gallici 
Bellura  ,.  ,  .^        .     ,. 

Gallicum.  caussa  dictatorem  creatum  arbitrer,  mclmat  animus. 

Eo  certe  anno  Galli  ad  tertium  lapidem  Salaria  via 

trans  pontem  Anienis  castra  habuere.  Dictator,  quum 

tnmultus  Gallici  caussa  justitium  edixisset,  omnes 

jnniores  sacramcnto  adegit,  ingentique  exercitu  ab 

urbe  profectus,  in  citeriore  ripa  Anicnis  castra  po- 

suit.     Pons  in  medio  erat,  neutris  eum  rumpentibus, 

ne  timoris   indiciura    esset.     Proelia  de   occnpando 

ponte  crebra  erant ;  nec,  qui  potirentur,  incertis  vi- 

ribus,  satis  discemi  poterat.  Tum  eximia  corporis 

magnitudine  in  vacuum   pontem  Gallus  processit ; 

et  quantum  maxima  voce  potuit,  Quem  nunc,  inquit, 

Rorna  virum  fortis.simum  habet,  procedat,  agedum,  ad 

pugnam,  ut  nost^r  duorum  eventus  ostendat,  titra  gens 

bello  sU  melioT 

Singulare         X.  Diu  iutcr  priraorcs  ]uvenum  Romanorum  si-»^ 

certamen  -  .  ,      ' 

T.  Manlii     lentium  fuit,  quuin  et  abnuere  certamen  verereHtur, 

cum  Gallo.  g^  prjecipuam  sortcm  periculi  petere  nollent :  tum 

T.  ManlinSj  L.  filius,  qni  patrem  a  vexatione   tri- 

bunicia  vindicaverat,  ex  statione  ad  dictatorem  per- 

git :    Injussu    tuo,    inquit,    imperator,   extra  ordinem 

nuiuquam  pugnaverim,  noti  si  certam  victoriam  videam. 

Si  tu  permittis,  volo  ego  illi  bellu(E  ostendere,  qitando 

adeo  ferox  prasultat  hostium  signis,  me  ex  ea  familia 

ortum,  qute  Gullorum  agmen  ex  rupe  Tarpeia  dejecit. 

Tum  dictator,  Macte  virtute,  inquit,   ac  pietate  in 

patrem,  patriamque,  T.  Manli,  esto.     Pei-ge,  et  nomen 

Romanum  invictum,  juvantibiis  Diis,  prcesta.     Armant 

inde  juvenom  aeqviales  :   pedcstrc  scutuin  capit,  His- 

pano  cingitur  gladio,  ad  propiorem  habili  pugnam. 

Armatum   adornatumque   adversus  Gallura   stolide 


LIBER  VIT.    e\T.  X.  483 

latain,  ct  (quoniam  ul  quoque  luemoria  dignura  an-  U.  C.  3<)4. 
tiquis  visum  est)  linguam  etiam  ab  inrisu  exseren- 
tem,  producunt.     Recipiunt  inde  se  ad  stationem : 
et  duo  in   medio   armatij    spectaculi  magis  more, 
quam  lege  belli,  destituuntur,  nequaquam  visu  ac 
specie  aestimantibus    pares.     Corpus  alteri  magni- 
tudine  eximium,  versicolori  veste  pictisque  et  auro 
caelatis  refulgens  armis  :    media  in  altero  militaris 
statura,  niodicaque  in  armis  habilibus  magis  quam 
decoris  species  :    non  cantus,  non  exsidtatio  armo- 
runique  agitatio  vana,  sed  pectus,  animorum  iraeque 
tacitae  plenum,  omnem  ferociam  in  discrimen  ipsum 
ccrtaminis    distulerat.     Ubi    constitere    inter    duas 
acies,  tot  circa  mortalium  anirais  spe  metuque  pen- 
dentibus,    Gallus,    velut   moles    superne   inminens, 
projecto  Iseva  scuto,  in  advcnientis  arma  hostis  va- 
num  caeslm  cum  ingcnti  sonitu  ensera  dejecit.     Ro- 
manus,  mucrone  subrecto,  quum  scuto  scutum  imum 
perculisset,  totoque  corpore   interior  periculo  vul- 
neris  factus,  insinuasset  se  inter  corpus   armaque, 
uno  alteroque  subinde  ictu  ventrem  atque  inguina 
hauslt,  et  in  spatium  in;i;ens  ruentem  porrexit  hos- 
tem :  jacentis  inde  corpus,  ab  omni  alia  vexatione 
intactum,   uno    torque    spoliavit :   quem    respersum 
cruore  collo  circumdedit  suo.     Defixerat  pavor  cum 
admiratione  Gallos.     Romani,  alacres  ab   statione 
obviam  rniliti  suo  progressi,  gratulantes  laudantes- 
que  ad  dictatorem  perducunt.    Inter  carminum  prope 
modum   incondita   quasdam   militariter  joculantes, 
Torquati    cognomen    auditum ;    celebratum    deinde 
posteris   etiam   familiaequc    honori   fuit.     Dictator 
coronam  auream  addidit  donum,  mirisque  pro  coa-» 
cione  eam  pugnam  laudibus  tulit. 
Y2 


484  T.  nvir 

Galli  in  XI.  Et,  Hercule,  tanti  ea  ad  universi  belli  even- 

Campani-    ^^^  momenti  dimicatio  fuit,   ut  Gallorum  exerci- 

am  trans- 

eunt.  tus  proxima  nocte,  relictis  trepide  castris,  in  Tibur- 

tem  agrum,  atque  inde,  societate  belli  facta,  com- 

meatuque  benijijne  ab  Tiburtibus  adjutus,  mox  in 

tJ.  C.  395.   Campaniam  transierit.    Ea  fuit  caussa,  cur  proximo 
■    '  anno  C.  Poetelius  Balbus  consul,  quum  coUegae  ejus 

M.  Fabio  Ambusto  Hernici  provincia  evenisset,  ad- 
versus  Tiburtes  jussu  populi  exercitum  duceret :  ad 
quorum  auxilium  quum  Galli  ex  Campania  redissent, 
foedae  populationes  in  Lavicano,  Tusculanoque,  et 
Albano  agro,  haud  dubie  Tiburtibus  ducibus,  sunt 
factae.  Et,  quum  adversus  Tiburtem  hostem  duce 
consvde  contenta  respublica  esset,  GalHcus  tumultus 

Q.  Servilius  dictatoi'em  creari  coegit:  creatus  Q.  Servilius  Ahala 
a  or.  rp  Quinctium  magistrum  equitum  dixit ;  et  ex 
auctoritate  Patrum,  si  prospere  id  beUum  cvenisset, 
hxdos  magnos  vovit.  Dictatoi",  ad  continendos  pro- 
prio  bello  Tiburtes  consulari  exercitu  jusso  manere, 
omnes  juniorcs,  nullo  detractante  militiani,  sacra- 

Pugnaatroxmento  adegit.     Pugnatum  haud  procul  porta  CoUi- 

cumCjalUs.^^  est  totius  viribus  urbis,  in  conspectu  parentum 
conjugumque  ac  liberorum  :  quae  magna,  etiam  ab- 
sentibus,  hortamenta  animi,  tum  subjccta  oculis, 
slmul  verecundia  misericordiaque  militem  accende- 
bant.  Magna  utrimque  edita  caede,  avertitur  tandem 
acies  Gallorum :  fuga  Tibur,  sicut  arcem  belli  Gal- 
lici,  petunt :  palati  a  consule  Poetelio  haud  procul 
Tibure  excepti,  egressis  ad  opem  ferendam  Tibur- 
tibus,  simul  cum  his  intra  portas  compelluntur.  E- 
gregie  quum  ab  dictatorc,  tum  ab  consule  res  gesta 
est.  Et  consul  alter  Fabius  proehis  primum  parvis, 
postremo    una   insigni    pugna,    quum   hostes    totis 


LIBER  VII.    CAP.  XII.  485 

Eflorti  copiis  essent,  Hernicos  devincit.     Dictator, 

eonsiilibus   in  senatix   et   apud   populum   magnifice 

conlaudatis,  et  suarum  quoque  rerum  iUis   reraisso 

hnnore,  dictatura  se  abdicavit.     Poetelius  de  Gallis 

Tiburtibusque    geminura    triumphura    egit.     Fabio 

satis  visum,  ut  ovans  urbem  iniret,     luridere  Poete- 

lii  triumphum  Tibui-tes  :    Ubi  enim  eum  secum  acie 

conJlLvisse?   specfatores  puucos  fugce  trepidationtsque 

Gallorum,  extra  portas  egressos,  postquam  in  se  quo- 

que  Jieri  inpetum  viderint,  et  sine  discriminc  obvios 

ccedi,  recepisse  se  intra  urbem.     Eam  rem   triumpho 

dignam  visam  Romanis?  ne  nimis  mirnm  magmimque 

censerent,  tumultum  exciere  in  hostium  portis,  majorem 

ipsos  trepidationem  ante  mcenia  sua  visuros. 

XII.  Itaque  insequenti  anno,  M.  Popillio  La?nate,  U.  C.  396. 

Cn.  Manlio  consulibus,  primo  silentio  noctis  ab  Ti-^*^'  ^^^' 

bure  agmine  infesto  profecti^  ad  urbem  Romam  ve- 

nerunt :  terrorem  repente  ex  somno  excitatis  snbita 

res  et  nocturnus  pavor  priebuit:  ad  hoc  multorum 

inscitia,  qui,  aut  unde,  hostes   advenissent.     Con-, 

clamatum   tamen   celeriter  ad   arma  est,  et  portae 

stationibus,  murique  praesidiis  firraati :   et  ubi  prima 

lux    mediocrem  multitudinem    ante   moenia,   neque 

alium,  quam    Tiburtem,    hostem    ostendit,    duabusTiburtes  ad 

portis  egressi  consules  utrimque  aciem  subeuntium    .°n^*"^°^- 
t  b  T.  nia  vicu. 

jam    muros     adgrediuntur :    adparuitque    occasione 

magis,  quara  virtute,  fretos  venisse  :   adeo  vix  pri- 

mum  inpetura  Romanorum  sustinuere.     Quin  etiam 

bono  fuisse  Romanis  adventura  eorum   constabat, 

orienteraque  jara  seditioneni  intcr  Patres  et  plebem 

metu  tam  propinqui  belli  corapressam.     Alius  ad- 

ventus  hostium  fuit  proximo  bello,  agris,  quam  urbi, 

terribilior,     Populabundi  Tarquinienses   fines    Ro- '^^'^'1^"?'" 
*  ••  ense  bei- 

Y  3  lum. 


483  T.  LIVll 

U.C,  397.nianos,   maxime  qua  ex  parte  Etruriam   adjacent^ 

"     ■ ''^^•peragravcre  :   rebusque    nequiflquam  repetitis,  novj. 

consules  C.  Fabius  et  C.  Plautius  jussu  populi  bel- 

lum  indixere ;   Fabioque  ea  provincia,  Plautio  Hcr- 

nici  evenere.     Gallici  quoque  belli  fama  increbescc- 

bat.     Sed  inter  multos  terrores  solatio  fuit  pax  La- 

tinis  petentibus  data,  et  magna  vis  militum  ab  iis  ex 

fcedere   vetusto,  quod    multis    intermiscrant   annis, 

accepta.     Quo   priesidio   quum   fulta   res   Romana 

esset,  levius  fuit,  quod  Gallos  mox  Praeneste  venisse, 

atque    inde    circa   Pedum  consedisse,    auditum  est. 

Sulpicius   Dictatorcm  dici  C.  Sidpicium  placuit :  consul  ad  id 

dictator.     ^dcitus  C.  Plautius  dixit :  magister  equitum  dictatori 

additus  M.  Valerius.     Hi  robora  militum,  ex  duobus 

consularibus  exercitibus  electa,  adversus  Gallos  dux- 

erunt,     Lentius    id  aliquanto   bellum,   quam   parti 

Bellum      utrique  placebat,  fuit :    quum  primo  Galli   tantum 

Gallicum,  avidi   certaminis   fuissent,  deinde    Romanus    miles, 

ruendo  in  arma  ac  dimicationem,  aliquantum  Galli- 

cam  ferociam  vinceret ;  dictatori  neutiquamplacebat^ 

Dictatoris  quando  nuUa  cogeret  res,  fortunae  secommittere  ad- 

cunctatio,  ygi-gus  hostem,  quem  tempus  deteriorem  in  dies  et 

locus  alienus  faceret,  sine  praeparato  commeatu,  sine 

firmo  munimento  morantem  :   ad  hoc  iis  animis  cor- 

poribusquc^  quorum  omnis  in  inpetu  vis  esset,  parva 

eadem    languesceret    mora,     His    consiliis   dictator 

bellura   trahebat,    gravemque    edixerat   poenam,    si 

Ingrata      ^uis  injussu  in  hostem  pugnasset,     Militos,  aegre  id 

militibus,  patientes,  primo  in  stationibus  vigiliisque  intcr  se 

dictatorem   sermonibus    carpercj    interdum    Patres 

communiter  increpare,  quod  non  jussissent  pcr  con- 

sules  gcri  bcllum,    Electum  esse exlmium  imperatorem, 

unicum  duccm,  qui  7ulnl  agenti  sibi  de  cosh  devolatu^ 


LIBER  VII.    CAP.  XIII.  487 

ram  vi  slnum  victoriam  censeat.  Eaclem  dcinde  hsec  U.  C.  397. 
interdiu  propalam,  ac  ferociora  Lis,  jactare ;  se  in- 
jttssu  imperatoris  aut  climicaturos,  aut  agmine  Romam 
ituros.  Inmiscerique  militibus  centuriones  :  nec  in 
circulis  modo  fremere,  sed  jam  in  principiis  ac  preE- 
torio  iu  unum  sermones  confundi,  atque  in  concionis 
magnitudinem  crescere  tm-ba,  et  vociferari  ex  omni- 
bus  locis,  ut  extemplo  ad  diciatorem  iretur :  verba  pro  e.i- 
ercitu  faceret  Sex.  Tullius,  ut  virtute  ejus  dignum  esset. 
XIII.  Septimum  primum  pilum  jam  Tullius  duce- 
bat  5  neque  erat  in  exercitu,  qui  quidem  pedestria 
stipendia  fecisset,  vir  factis  nobilior  :  is,  priECcdens 
militum  agmefij  ad  tribunal  pergit ;  niirantique  Sul- 
picio  non  turbam  magis^  quam  turbje  principem 
Tulliumj  imperiis  obedientissimum  militem,  Scili-  Sex.  Tullii 
cet,  dictator,  inquit,  condenmatum  se  imiversus  exer-  ^^^^  oratio 
citus  a  te  ignavice  ratus,  et  prope  ignominice  cawssa  militumno-' 
destitutum  sine  armis,  oravit  me,  ut  suam  caussam 
apud  te  agerem.  Equidem,  sicubi  loco  cessum,  si 
ierga  data  hosti,  si  signa  fcede  amissa  objici  nobis  pos^  , 
sent,  tamen  hoc  a  te  impetrari  cEfpmm  censerem,  ut  nos 
virtute  culpam  nostram  conrigere,  et  aholere  flagitii 
memoriam  nova  gloria  patereris.  Etiam  ad  Allium 
fusce  legiones  eamdem,  quam  per  pavorem  amiserant, 
patriam,  profecta  postea  ab  Veiis,  virtute  recuperavere  ; 
nobis,  Deum  benignitate,  felicitate  tua  populique  Ro'- 
mani,  et  res  et  gloria  est  integra.  Quamquam  de  glo' 
ria  vix  dicere  ausim,  si  nos  et  hostes  haud  secus,  quani 
foeminas,  abditos  inira  vullum  omnibus  contumcliis  elu'- 
dunt ;  et  tu  imperator  noster,  quod  cegrius  patimur,  ex~ 
ercitum  tuum  sine  animis,  sine  armis,  sine  mnnibus  judi- 
cas  esse ;  et  prius,  quam  expertus  nos  esses,  de  nobis  ita 
d(:sperastij  ut  te  mancurum  ac  debilium  ducem  judicaTes, 
¥4 


488  T.  LlVll 

U.C.  397- esse.  Quid  enim  alliid  esse  camsce  credemus,  ciir  t'«- 
■  terunus  dux,  fortissimus  bello,  covipressis,  quod  aiunt, 
manibus  sedeas  ?  utcumque  enim  se  habet  res,  te  de 
nostra  virtute  dubitasse  videri,  quam  nos  de  tua,  verius 
est.  Sin  autem  non  tuum  istuc,  sed  publicum  est  con- 
silium,  et  consensus  aliquis  Patrum,  non  Gallicum  bel- 
lum,  nos  ab  urbe,  a  penatibus  nostris  ablegatos  tenet ; 
quceso,  ut  ea,  quce  dicam,  non  a  militibus  imperatori 
dicta  censeas,  sed  a  plebe  Patribus ;  quce,  sicut  vos 
vestra  habeatis  consilia,  sic  se  sua  habifuram  dicat. 
Quis  tandem  succenseat,  milites  nos  esse,  non  servos 
vestros  ?  ad  bellum,  non  in  exsilium,  missos  ?  si  quis 
det  signum,  in  aciem  educat,  ut  viris  ac  Romanis  dig- 
num  sit,  pugnaturos  ?  si  nihil  armis  opus  sit,  otium 
RomcE  potius,  quam  in  castris,  acturos  ?  hcEC  dicta  sint 
Patribus.  Te,  imperator,  milites  tui  oramus,  ut  nobis 
.  pugnandi  copiam  facias :  quum  vincere  cupimus,  tum 
te  duce  vincere ;  tibi  lauream  insignem  deferre ;  tecum 
triumphantes  urbem  inire ;  tuum  sequentes  currum  Jo- 
vis  optimi  maximi  templum  gratantes  ovantesque  adire. 
Orationem  TuUii  excepcrunt  preces  multitudinis ; 
et  undique,  ut  signum  daret,  utcapere  arma  juberet, 
clamabant. 

XIV.  Dictator,  quamquam  rem  bonam  exemplo 
haud  probabili  actam  cernebat,  tamen  tacturum, 
quod  milites  vellent,  se  recepit  5  Tulliumque  secreto, 
quaenam  haec  res  sit,  aut  quo  acta  more,  percunctatur. 
Tullius  magnopere  a  dictatore  petere,  7ie  se  obiitum 
disciplince  militaris,  ne  sui,  neve  imperatoricc  mnjcsta- 
tis,  crederet :  multitudini  concitata;,  qua  ferme  auctO'- 
ribus  similis  esset,  non  suhtraxisse  se  ducem ;  ne  quis 
alius,  quales  mota  creare  muititudo  soieret,  exsisteret. 
Nam  se  quidem  niliil  7ion  arbitrio  imperaturis  actu- 


LIBER  VII.    CAP.  XIV.  489 

rum :  iUi  quoqiie  tamen  videndum  magnopere  esse,  y^U.C.  397. 
exercitum  in  potestate  haheret.  Differri  non  posse  adeo 
concitatos  animos :  ipsos  sibi  locum  ac  tempus  pugnandi 
sumturos,  si  ab  imperatore  non  detur.  Dum  haec  lo- 
quuntur,  jumenta  forte  pascentia  extra  vallum  Gal- 
lo  abigenti  duo  railites  Romani  ademerunt.  In  eos 
saxa  conjecta  a  Gallis  :  deinde  ab  Romaua  statione 
clamor  ortus,  ac  procursum  utrimque  est.  Jamque 
haud  procul  justo  proelio  res  erant,  ni  celeriter  di- 
remtum  certamen  per  centuriones  esset.  Adfirmata 
certe  eo  casu  TuUii  apud  dictatorem  fides  est:  nec 
recipiente  jam  dilationem  re,  in  posterum  diem  edi- 
citur,  acie  pugnaturos.  Dictator  tamen,  ut  qui 
magis  animis,  quam  viribus,  fretus  ad  certamen 
descenderet,  omnia  circumspicere  atque  agitare  coe- 
pit,  ut  aite  aliqua  terrorem  hostibus  incuteret.  So- 
lerti  animo  rem  novam  excogitat,  qua  deinde  multi 
nostri  atque  externi  imperatores,  nostra  quoque 
quidam  aetate,  usi  sunt.  Mulis  strata  detrahi  jubet : 
binisque  tantum  centunculis  rclictis,  agasones,  partim- 
captivis,  partim  aegrorum  armis  ornatos,  inponit.  His 
fere  mille  effectis  centum  admiscet  cquites  :  et  nocte 
super  castra  in  niontes  evadere,  ac  silvis  se  occultare 
jubet :  neque  inde  ante  raoveri^  quam  ab  se  acciperent 
signum.  Ipse,  ubi  inhixit,  in  radicibus  montium 
extendere  aciem  coepit  sedulo,  ut  adversus  montes 
consisteret  hostis.  Instructo  vani  terroris  adparatu^. 
qui  quidem  terror  phis  pene  veris  viribus  profuit> 
primo  credere  duces  Gailorum,  non  descensuros  in 
aequum  Romanos ;  deinde,  ubi  degressos  repente 
viderunt,  et  ipsi  avidi  certaminis  in  prceUum  ruunt : 
priusque  pugna  ccepit,  quam  signum  ab  ducibus 
daretifir. 

Y5 


490  T.  LIVII 

U.  C.  3Q7.        XV.  Acrius  invasere  Galli  dextrum  cornu  :  neque 

A.  C    355.  ...  .  .  . 

«ustineri  potuissent,  ni  forte  eo  loco  dictator  fuisset, 
Prc3elium,      orr.ii-  •       •  •  r^-     •   ' 

quovincun-  Sex.  rulluim  nominc  nicrepans  rogitansque  :  Siccme 

tur  GalU.  ■pxignaturos  inilites  spoponcUsset  ?  ubi  illi  clamores  sint 
arma  poscentium  ?  ubi  mincE  injussu  imperatoris  prm' 
lium  inituros?  en  ipsum  imperatorem  clara  voce  vo- 
care  ad  proelium,  et  ire  armatum  ante  prima  signa  r 
ecquis  sequeretiir  eorutn,  qui  modo  ducturi  fuerint ;  in 
castris  feroces,  in  acie  pavidi  ?  Vera  audiebant :  ita- 
que  tantos  pudor  stiraulos  adraovitj  ut  rucrent  in 
hostium  tela,  alienatis  a  meraoria  periculi  animis. 
Hic  primo  inpetus  prope  vecors  turbavit  hostes  : 
eques  deinde  emissns  turbatos  avertit.  Ipse  dictator, 
postquam  labantem  una  parte  vidit  aciem,  signa  in 
laevum  cornu  confert,  quo  turbam  hostium  congre- 
gari  cernebat  j  et  iis,  qui  in  monte  erant,  signum, 
quod  convenerat,  dedit.  Ubi  inde  quoque  novus 
clamor  ortus,  et  tendere  obliquo  monte  ad  castra 
Gallorum  visi  sunt :  tum  metu,  nc  excluderentur, 
omissa  pugna  est,  cursuque  effuso  ad  castra  fere- 
bantur  :  ubi  qinim  obcurrisset  eis  M.  Valerius,  ma- 
glster  equitum,  (qui,  profligato  dextro  cornu,  obe- 
quitabat  hostium  munimentis)  ad  montes  silvasque 
vertunt  fugam  :  plurimique  ibi  a  fallaci  equitum 
epecie  agasonibus(|ue  excepti  sunt :  et  eorum,  quos 
pavor  pertulerat  in  silvas,  atrox  caedes  post  sedatum 

Sulpicius     proelium  fuit.     Nec  alius  post  M.  Furium,  quam  C. 

triumijhat.  Sulpicius,  justiorem  de  Gallis  egit  triumphum  :  auri 
quoque  cx  GalHcis  spoliis  satis  magnum  pondus, 
saxo  quadrato  septum,  in  Capitolio  sacravit.  Eodem 
anno  et  a  consulibus  vario  eventu  bellatum :  nam 
Hernici  a  C.  Plautio  devicti  subacti([ue  simt.  Fabius 
coUcga  ejus  incautc  atque  inconsulte  advcrsus  Tar- 


LIBER  VII.    CAP.  XVI.  49I 

«julnienses  pugwavit  :   nec  in  acie  tantum  ibi  cladis  U.  C.  097, 

acceptum,  quam  quod  tiecentos  scptem  milites  Ro-  "^^^" 

manos  captos  Tarquinienses  inmolarunt :   qua  foe<li- qumienses  * 

tate  supplicii  aliquanto  ignominia   populi   Romani  res  malc 

insignitior  fuit.    Accessit  ad  eam  cladem  et  vastatio  ^*^^'*' 

Romani  agri,  quam  Privernates,  Veliterni  deinde, 

incursione    repentina  fecerunt.     Eodem    anno  duse 

tribus,  Poniptina  et  Publilia,  additae.     Ludi  votivi, 

quos  M.  Furius  dictator  voverat,  facti  :  et  de  ambitu  Lex  de  am- 

ab  C.  Pcetelio  tribuno  plebis,  auctoribus  Patribus,  ^'^"  '""^ 
^  _         prmium 

tum  primum  ad  populum  latum  est :  eaque  rogatione  lata. 

novorum  maxime  hominum  ambitionem,  qui  nundi- 

nas  et  conciliabula  obire  soliti  erant,  compressam    ' 

credebant, 

XVI.  Haud  seque  laeta  Patribus  insequenti  auno,  U.  C.  398, 

C.  Marcio,  Cn.  Manlio  consulibus,  de  uuciario  fce- 

nore  a  M.  Duilio,  L.  Maenio  tribunis  plebis  rogatio 

est  perlata  :   et  plebs  aliquanto  eam  cupidius  scivit 

accepitque.     Ad  bella  nova,  priore  anno  destiuata, 

Falisci  quoque  hostes  exorti,  duplici  crimine  :   quod 

et  cum  Tarquiniensibus  juventus  eorum  militaverat  j 

et  eos,  qui  Falerios  perfugerant,  quum  male  pugna- 

tum  est,  repetentibus  fecialibus  Romanis  non  red- 

diderant.     Ea  provincia  Cn.  Manlio  obvenit :  Mar- 

cius  exercitum  in  agrum  Privernatem,  integrum  paceBejjyjj, 

longinqua,  induxit :   miiitemque  prsda  inplevit.    Ad  '^^^  Falis- 

copiam  rerum  addidit  munificentiamj  quod,  nihil  in  vernatibus. 

publicum  secemendo,  augenti  rem  privatam  militi 

favit.    Privernates  quum  ante  moenia  suacastris  per-  Privemates 

munitis  consedissent  3  vocatis  ad  concionem  railiti-  ^'^"' 

bus;   Castra  nunc,  inquit,    vobis  honthun,    urbemque 

prcEdiE  do,  si  mihi  polUcemini,  vos  Jortiter  in  acie  ope- 

ram  navaturosj  nec  pradiE  magisj  quam  pugncCj  para- 

YQ 


492  T.  LIVII 

U.  C.  398.  fQg  g55g,     Signnm  poscunt  ingenti  clamore  :   celsique 

et  spe  haud  dubia  feroces  in  proelium  vadunt.     Ibi 

ante  signa  Sex.  Tullius,  de  quo  ante  dictum  est,  ex- 

clamat:    Adspice,    imperator,    inquit,   quemadmodum 

exercitus  tiiHs  tibi  promissa  prcestet :  piloque  posito, 

stricto  gladio  in  hostem  inpetum  facit.     Sequuntur 

Tullium  antesignani  omnes,  primoque  inpetu  aver- 

tere   hostem :    fusum    inde   ad   oppidum  persecuti, 

qnum  jam  scalas  moenibus  admoverent,  in  deditio- 

nem  urbera  acceperunt :  triumphus  de  Privernatibus 

actus.     Ab  altero  consule  nihil  meniorabile  gestum  : 

nisi  quod  legem  novo  excmplo  ad  Sutrium  in  castris 

Lexdevice-tributim  de  vicesima  eorum,  qui  manmnitterentur, 
simamanu-      i-^       n  ^  •  i  i        i  *•      i 

missorum    tuht.     Patres,  quia  ea  lege  haud  parvum  vectigal 

in  castris      inopi  aerario  additum  esset,  auctores  fuerunt.     Ce- 

terum  tribuni  plebis,  non  tam  lege,  quam  exemplo, 

jnoti,    ne    quis    postea   populum    sevocaret,    capite 

sanxerunt :   nihil  enim  non  per  milites,  juratos  in 

consuhs  verba,  quamvis  perniciosum  populo,  si  id 

C.  Licinius  liceret,  ferri  posse.     Eodem  anno  C.  Licinius  Stolo 

d"^  ^a^  s     '■^^-  PopilHo  Laenate  sua  lege  decem  millibus  aeris 

est  damnatus,   quod  inille  jugerum   agri   cum  fiUo 

possideret,    emancipandoque    filium    fraudem    legi 

fecisset. 

U.C.  399.        XVII.  Novi  consules  inde,  M.  Fabius  Ambustus 

A.  c.  35  .   ggcuQ(\i,Q^   et  M.  Popillius  Lienas   secundum,   diio 

bella  habuere.    Facile  alteruni  cum  Tiburtibus,  quod 

L*nas  gessit :   qui,  hoste  in  urbem  compulso,  agros 

Fabius  a      vastavit.     Fahsci  Tarquiniensesque  akerum  consu- 

Faliscts  tu-  igjjj   prima  pusrna  fuderunt :  inde  terror  maxinms 

sus  restitu  t  r  i-    c 

aciem.       -fuit,  quod  sacerdotes  eorum,  facibus  ardentibus  an- 

guibusque  praelatis,   incessu  furiah  niihtem  Roma- 

•num  insueta  turbaveruut   specie :  et  tunc  quidem 


LIBER  VII.    CAP.  XVII.  493 

veliit  lymplmti  et  adtoniti  munimentis  suis  trepido  U.C.  399- 
agniine  inciderunt ;  deinde,  ubi  consul  legatique  ac    '    ' '  ^  ' 
tribuni  pueronun  ritu  vana  miracula  paventes  inri- 
debant  incrcpabantque,  vertit  animos  repente  pu- 
dor ;  et  in  ea  ipsa,  quae  fugerant,  velut  cseci  rue- 
bant.  Discusso  itaque  vano  adparatu  bostium,  quum 
in    ipsos    armatos  se  intulissent,  averterunt  totam 
aciem  :   castrisque  etiam  eo  die  potiti,  praeda  ingenti 
parta,  victores  reveilerunt,   militaribus  jocis  quum 
adparatum  bostium,  tum  suum  increpantes  pavorem. 
Concitatur  deinde  omne  nomen  Etruscum,  et,  Tar-  Etruscum 
quiniensibus  Faliscisque  ducibus,  ad  SaHnas  perve- 
niunt.     Adversus  eum  terrorem  dictator  C.  Marcius  C.  Marcius 
Rutihjs  primus  de  plebe  dictus,  magistrum  equitum  [^jq^  ^ 
item  de  plebe  C.  Plautium  dixit.     Id  vero  Patribus  plebe. 
indignum  videri,  etiam  dictaturam  jam  in  promiscuo 
esse  :  omnique  ope  inpediebant,  ne  quid  dictatori  ad 
id  bellum   decerneretur,    parareturve :   eo  proratius 
cuncta,  ferente  dictatore,  populus  jussit.     Profectus 
ab   urbe,    utraque   parte  Tiberis,   ratibus   exercitu, 
quocum(jue  fama  hostium  ducebat,  trajecto,  muhos 
populatores  agrorum  vagos  palantes  obpressit.     Ca-  Vincit  E- 
stra  quoque,  necopinato  adgressus,  cepit :   et,  octo  ^'^^scos. 
niilUbus  bostium  captis,   ceteris   aut  csesis,  aut  ex 
agro  Romano  fugatis,  sine  auctoritate  Patrum,  po- 
puU  jussu,  triumphavit.     Quia  nec  per  dictatorem 
plebeium,  nec  per  consulem,  comitia  considaria  ha- 
beri  volebant,  et  aker  consul  Fabius  bello  retineba- 
tur,  res  ad  interregnum  redit.     Interreges  deinceps 
Q.  ServiUus  Ahala,  M.  Fabius,  Cn.  ManUus,  C.  Fa- 
bius,"C.  Sulpicius,  L.  ^miUus,  Q.  ServiUus,  M.  Fa- 
bius  Ambustus.     In  secundo  interregno  orta  con- 
tentio  est,  quod  duo  patricii  consules  creabantur : 


494  T.  Livii 

intercedentibusque  tribunis,  interrex  Fabius  aiebat, 
i)i  duodeciin  tabulis  legem  ense,  ut,  quodcumque  pnst' 
remum  populus  jussisset,  id  jus  ratumque  esset ;  jussum 
U.  C  400  populi  et  suffragia  esse.  Quuin  intercedendo  tribuni 
A.  C.  3j2.  jjjy^ji  aiiud^  quam  ut  difFerrent  coraitia,  valuisscnt ; 
duo  patricii  consules  creati  sunt,  C.  Sulpicius  Pe.i- 
cus  tertium,  M.  Valerius  Publicola :  eodemque  die 
magistratum  inierunt. 

XVIII.  Quadringentesimo  anno,  quam  urbs  Ro- 
mana  condita  erat,  quinto  tricesimo,  quam  a  (iallis 
rcciperata,  ablato  post  undccimum  annum  a  pltbe 
Ambo  coss.  consulatu,  patricii  consules  ambo  ex  interrtgno  ma- 
patricu.  gistratum  iniere,  C.  Sulpicius  Peticus  tertium,  M. 
Valerius  Publicola.  Ernpulum  eo  anno  ex  Tiburti- 
bus  haud  memorando  certamine  captura ;  sive  duo- 
rum  consulum  auspicio  bellum  ibi  gestum  est,  ut 
scripsere  quidam  ;  seu  per  idem  tempus  Tarqiiinien- 
sium  quoque  sunt  vastati  agri  ab  Sulpicio  consule, 
quo  Valerius  adversus  Tiburtes  legiones  duxit.  Do- 
mi  majus  certamen  consulibus  cum  plebe  ac  tribunis 
erat.  Fidei  jam  suae,  non  solum  virtutis,  ducebant 
esse,  ut  acceplssent  duo  patricii  consulatum,  ita  am- 
bobus  patriciis  mandare :  quin  aut  toto  cedendum 
esse,  si  plebeius  jam  magistratus  consulatus  fiat,  aut 
totum  possidendum,  quam  possessionem  integram  a 
patribus  accepissent.  Plebes  contra  fremit :  Quid 
8€  vivere,  quid  in  parte  civium  censeii :  si,  quod  duorum 
hominum  virtute,  L.  Sextii  ac  C.  Licinii,  purtum  sit, 
id  obtlnere  universi  non  possint  9  Vel  reges,  vel  decem- 
t)iros,  vel,  si  quod  tristius  sit  imperii  nomen,  patiendum 
esse  potius,  quam  ambos  patricivs  consules  videant,  nec 
in  vicem  pareotur  atque  imperetur ;  sed  pars  altera,  in 
£terno  imperio  locata,  plebem  nusquam  alio  natamf 


LIBER  VII.    CAP.  XIX.  495 

ifuam  ad  serviendum,   piitct.     Non    desunt    tribuni 

auctores  turbarum ;  sed  inter  concitatos  per  se  om- 

nes  vix  duces  eminent.     Aliquoties  frustra  in  cam- 

pum  descensum  quum  esset,  midtique  per  seditiones 

acti  comitiales  dies  j  postremo  victse  perseverantia 

consulum  plebis  eo  dolor  erupit,  ut  tribunos,  actum 

esse  de   libertate   vociferantes,   relinquendumque  non 

campum  jam  solum,  sed  etiam  urbem  captam   afque 

obpressam  regno  patriciorum,  moesta  plebs  sequeretur. 

Consules,  relicti  a  parte  populi,  per  infrequentiam 

comitia  nihilo   segnius  perficiunt  :    creati  consules  U.  C.  401, 

ambo   patricii,    M.    Fabius  Ambnstus    tertium,    T.^^'^"^^^* 

Quinctius.     In  quibusdam  annalibus  pro  T.  Quin- 

ctio  M.  Popillium  considem  invenio. 

XIX.  Duo  bella  eo  anno  prospere  gesta :   cum 

Tiburtibusque    ad   deditionem    pugnatum.     Sassula 

ex  his  nrbs  capta :  ceteraque  oppida  earadem  fortu- 

nam  habuissent,  ni  universa  gens,  positis  armis,  in 

fidem  consulis  venisset.     Triumphatum  de  Tiburti-  Triumphus 

bus  :   alionuin  mitis  victoria  fuit.     In  Tarquinienses  , '^    '  ^^^^" 
1  '  bus :  sup- 

acerbe  s«vitum,  multis  mortalibus  in  acie  caesis  :  ex  plieia  de 
ingenti   captivorum    numero    trecenti  quinquaginta      '1^'"*' 
octo  delecti,  nobilissinms  quisque,  qui  Romam  rait- 
terentur  :   vulgus  aliud  trucidatum.     Nec  popuhis  in 
€OS,  qui  mi>si  Romam  erant,  mitior  fuit :   medio  in 
foro   omnes  virgis  c<esi  ac  securi   percussi :   id  pro 
inmolatis  in  foro  Tarquiniensium   Romanis  poenae 
hostibus  redditum.     Res  bello  bene  gestae,  ut  Sam-  Focdus  cum 
nites  quoque  amicitiara  peterent,  eflecerunt.     Lega-  ^^'"n''»- 
tis  eorum  comiter  ab  senatu  responsum  :   fredere  in 
societatem  accepti.     Non  eademdomi,  quse  militiae, 
fortuna  erat  plebi  Romanae ;  nam  etsi,  unciario  foe- 
nore  facto^  levata  usura  erat,  sorte  ipsa  obruebantur 


496 


T.  LIVII 


inopes,  nexumque  inibant :  eo  nec  patricios   ambo 

consules,  neque  comitiorum  curam,  publicave  studia 

prae  privatis  incommodis  plebs  ad  animum  admitte- 

bat.  Consulatus  uterque  apud  patricios  manet.  Con- 

U.C  402.  suies  creati  C.  Sulpicius  Peticus  quartum,  M.  Vale- 

A.  U  350  ^..^^^  Publicola  iterum.     In  belbim  Etruscum  inten- 

tam  civitatem,  quia  Caeritem  popuhim  misericordia 

consanguinitatis   Tarquiniensibus    adjunctura   fama 

ferebat,  lecjati  Latini  ad  Volscos  convertere,  n\mci- 

antes,  exercitum  conscriptum  armatnmque  jam  suis 

finibus  inniinere :  inde  populabundosin  agrum  Roma- 

num  venturos  esse.    Censuit  igitur  senatus,  neutram 

negHgendara  rem  esse  :  utroque  legiones  scribi,  con- 

sulesque  sortiri  provincias  jussit.     Inclinavit  deinde 

pars  major  cur*   in  Etruscura  belhim ;  postquam 

hteris  Sulpicii  consulis,  cui  Tarquinii  provincia  eve- 

nerat,  cognitum  est,  depopulatum  agrum  circa  Ro- 

nianas  saiinas,  praedaeque  partera  in  Caeritum  fines 

avectam,  et  haud  dubie  juvcntutem  ejus  populi  inter 

prsdatores  fuisse.    Itaque  Valerium  consulem,  Vol- 

scis  obpositum,  castraque  ad  finem  Tusculanum  ha- 

bentera,  revocatum  inde  senatus  dictatorem  dicere 

T.  Manlius  jii^^sit.     T.  Manlium  L.  filiura  dixit.     Is,  quum  sibi 

dictator.       magistrum  equitiun  A.  Cornelium  Cossum  dixisset, 

consulari  exercitu  contentus,  v-x  auctoritate  Patrura 

ac  populi  jussij  C;eritibus  bellura  indixit. 

XX.  Tura  priraura  Caerites,  tamquam  in  verbis 
hostium  vis  raajor  ad  bellum  significandum,  quam 
in  suis  factis,  qui  per  populationem  Romanos  la- 
cessierant,  esset,  verus  belli  terror  invasit :  et,  quam 
non  suarum  virium  ea  dimicatio  esset,  cernebant. 
Poenitebatque  populationis,  et  Tarquinienses  exse- 
crabantur  defectionis  auctores  :  nec  arma,  aut  bel- 


LIBER  Vll.    CAP.  XX.  497 

lum  quisquam  adparare,  sed  pro  se  quisque  legatos  U.C.  402. 

mitti  iubebat  ad  petendam  erroris  veniam.     Leo^ati    '  .'    ,  ' 

•^  \  .  '^       Coeritesbel- 

senatum  quum  adissent,  ab  senatu  rejecti  ad  popu-  lam  dcpre- 

lum,  Deos  rogaverunt,  quorum  sacra  bello  Gallico  ^iintur. 

accepta  rite  procurassent,  ut  Romanos  florentes  ea 

sui  misericordia  caperet,  quae  se  rebus  adfcctis  quon- 

dam  populi  Romani  cepisset  3   conversiqne  ad  delu- 

bra  Vestae,  bospitium  flaminum  Vestaliumque  ab  se 

caste  ac  religiose  cultura  invocabant,     Eane  meritos, 

crederet  quisquam,  hostes  repente  sine  caussa  factos? 

aut,  si  quid  hostiliter  fecissent,  consilio  id  magis,  quam 

furore  lapsos,  fecisse,  ut  sua  vetera  beneficia,  locafa 

prcesertim  apud  tam  gratos,  nov'is  conrumperent  male- 

fciis P  fiorentemque populum  Romanuin  ac  felicissimum 

bello  sibi  desumerent  hostem,  cujus  adfl'icti  amicitiam 

cepissent  ?  ne  adpellarent  consiVium,  quce  vis  ac  neceS' 

sitas  adpellanda  esset.      Transeuntes  agmine  infesto  per 

agrum  suum  Tarqumienses,  quum  prceter  viam  nihil  pS' 

tissent,  traxisse  quosdam  agrestium,  populationis  ejus, 

quee  sibi  crimini  detur,  comites.    Eos,  seu  dedi  placeat, 

dedere  se  paratos  esse ;  seu  supplicio  adfici,   daturos 

pcenas.    Ccere,  sacrarium  populi  Romani,  deversofmm 

sacerdotum,   ac  receptaculum  Romanorum  sacrorum, 

intactum  inv'iolatumaue  crimine  belli,  hospitio  Vesta- 

iium  cultisque  Diis  darent.     Movit  populum  non  tam 

caussa  praesens,  quam  vetus  meritum,  ut  maleficiij  Pacem  in- 

quam  beneficii,  potius    inmemores   essent.     Itaque  P^'''^^"'' 

pax  populo  Caeritl  data,  induclasque  in  centum  an- 

nos  factas  in  senatusconsultum  referri  placuit.     In 

Faliscos,  eodem  noxios  crlmine,  vis  belll  convcrsa 

est :   sed  hostes  nusquam  inventi.     Quum  popula- 

tione  peragrati  fiaes  essent,  ab  obpugnatione  urbium 

temperatum:  legionlbusque  Romam  reductis^  reii- 


1 


498  T.  LlVIl 

\J.  C.  402.  quum  anni  muris  turribusque  reficiendis  consumtnmj 

■  ^  °*  et  aedes  Apollinis  dedicata  est, 
Discordiae  XXI.  Extremo  anno  comitia  consularia  certamert 
tu  plebeio.'-^^*^"^  ^^  plebis  diremitj  tribunis  negantibus  passu- 
ros  comitia  haberi,  ni  secundum  Liciniam  legem  ha- 
berentur  5  dictatore  obstinato  tollere  potius  totum  e 
republica  consulatura,  quam  promiscuum  Patribus 
ac  plebi  facere.  Prolatandis  igitur  comitiis  quura 
dictator  magistratu  abisset,  res  ad  interregnum  re- 
diit.  Infestam  inde  Pati-ibus  plebem  interreges 
quum  accepissent,  ad  undecimum  interregem  sedi- 
tionibus  certatum  est.  Legis  Licinise  patrocinium 
tribuni  jactabant,  Propior  dolor  plebi  fcenoris  in- 
gravescentis  erat :  curaeque  privatae  in  certaminibus 
publicis  erumpebant.  Quorum  teedio  Patres  L^ 
Cornelium  Scipionem  interregem  concordiee  caussa 
observare  legem  Liciniam  comitiis  consularibus  jus- 
U.C.  403.  sere.  P,  Valerio  Publicolae  datus  e  plebe  collega  C, 
' '^'*^'Marcius  Rutilus.  Inclinatis  semel  in  concordiam 
animis,  novi  consules,  fcenebrem  quoque  rem,  quae 
distinere  unanimos  videbatur,  levare  adgressi,  solu» 
tionem  alieni  aeris  in  publicam  curam  verteruntj 
quinqueviris  creatis,  quos  mensarios  ab  dispensatione 
pecuniae  adpcUarunt.  Meriti  eequitate  curaque  sunt, 
ut  per  omnium  annalium  monumenta  celebres  no- 
minibus  essent.  Fuere  autem  C.  Duilius,  P.  Decius 
Mus,  M.  Papiriug,  Q.  Publilius,  ct  Ti.  ^milius  : 
qui  rem,  difficillimam  tractatu^  et  plerumque  parti 
utrique,  semper  certe  alteri,  gravem,  quum  alia  mo- 
deratione,  tum  inpendio  magis  publico,  quam  jactu- 
ra,  sustinuerunt :  tarda  cniui  nomina,  et  inpeditiora 
inertia  debitorum,  quam  facultatibus,  aut  aerarium, 
jaensis  cum  aere  in  foro  pcsitis^  dissolvit,  ut  popula 


1 


LIBER  VII.    CAP.  XXII.  499 

piius   caveretur;   aut   aestimatio   aequis   rerum  pre-U.C. 403. 
tiis  liberavit :  ut  non  modo  sine  injuria,  sed  etiam    '    '   *^' 
sine  querimoniis  partis  utriusquej  exhausta  vis  in- 
gens  aeris  alieni  sit.  Terror  inde  vanus  belli  Etrusci, 
quum  conjurasse  duodecim  populos  fama  esset,  dic- 
tatorem  dici  coegit :  dictus  in  castris  (eo  enim   ad 
cousules  missum  senatusconsultum  est)   C.  Julius^C.  Julius 
Gui  magister  equitum  adjectus  L.  iEmilius.     Cete-   ^'^^^^°'^* 
rum  foris  tranquilla  omnia  fuere. 

XXII.   Tentatum  domi  per  dictatorem,  ut  amboU.  C.  404, 
patricii   consules    crearentur,   rem   ad  interregnum    "    * 
perduxit :  duo  intcrrcges  C.  Sulpicius  et  M.  Fabius 
interpositi  obtinuere,  quod  dictator  frustra  tetende- 
rat,  mitiore  jam  plebe  ob  recens  meritum  levati  aeris 
alieni,  ut  ambo  patricii  consules  crearentur :  creati 
ipse  C.  Sulpicius  Peticus,  qui  prior  interregno  abiit, 
et  T.  Quijictius    Pennus :    quidam   Kaesonem,    alii 
Caium  nomen  Quinctio  adjiciunt.     Ad  bellum  ambo 
profecti,  Faliscum  Quinctius,  Sulpicius  Tarquiniense^ 
nusquam  acie  congresso   boste,   cum  agi'is   magis^ 
quam  cum  bominibusj  urendo  populandoque  gesse- 
runt  bella  :  cujus  lentae  velut  tabis  senio  victa  utrius- 
que  pertinacia  populi  est,  ut  primum  a  consulibus, 
dein  permissu  eorum  ab  senatu  inducias  peterent ;  Induclae 
in   quadraginta   annos    inpetraverunt.     Ita,    posita^"!"T"* 
duorum  bellorum,  quaj  inminebant,  cura,  dum  ali-  bus  et  Fa» 
qua  ab  armis  quies   esset,   quia  solutio  aeris  alieni  ^^'^'^* 
multarum   rerum   mutaverat  dominos,  censum  agi 
placuit :  ceterum  quum  censoribus  creandis  indicta 
comitia  essent,    professus    censuram   se   petere   C. 
Marcius  Rutilus,  qui  primus  dictator  de  plebe  fuerat, 
concordiam  ordinum  turbavit :   quod  videbatur  qui- 
dem  tcmpore  alieno  fecisse  5  quia  ambo  tum  forte 


500 


T.  LTVII 


U.C.  404. 
A.  C.  048. 


C.  Marcius 
priinus  cen- 
sor  de  plebe 


M.  Fabius 
dictator. 


U.C.  405. 
A.  C.  047. 


Bellum 
Gallicum. 


patricii  consiiles  erant,  qui  rationem  ejus  sc  habitu- 
ros  negahant.  Sed  et  ipse  constantia  inceptum  ob- 
tinnit^  et  tribuni,  omni  vi  recnperando  jus  consula- 
ribiis  comitiis  amissuraj  adjuverunt  j  et  quijm  ipsius 
viri  majestas  nullius  honoris  fastigium  non  aequabat, 
tum  per  eimulem,  qui  ad  dictaturara  aperuisset  viam, 
censuram  quoque  in  partem  vocari  plebes  volebat. 
Nec  variatnm  comitiis  est,  quin  cum  Manlio  Cnseo 
censor  Marcius  crcaretur.  Dictatorem  quoque  hic 
annus  habuit  M.  Fabiumj  nullo  terrore  belli,  sed  ne 
Licinia  lex  comitiis  consularibus  observaretur.  Ma- 
gister  equitum  dictatori  additus  Q.  Servilius :  nec 
tamen  dictatura  potentiorem  eum  consensum  Pa- 
trum  consularibus  comitiis  fecit,  quam  censoriis 
fuerat. 

XXIII.  M.  Popillius  Leenas  a  plebe  consul,  a 
Patribus  L.  Cornelius  Scipio  datus.  Fc  '^una  quo- 
que  inltistriorera  plebeium  considem  fecit.  Nam 
qiuim  ingentem  Gallorum  exercitum  in  agro  Latino 
castra  posnisse  nuuciatum  esset ;  Scipione  gravi 
morbo  inplicito,  Gallicum  bellum  Popillio  extra  or- 
dinem  datum.  Is,  inpigre  excrcitu  scripto,  quum 
omnes  cxtra  portam  Capenam  ad  Martis  aedem  con- 
venire  armatos  juniores  jussisset,  signaque  eodem 
qviastores  ex  a>rario  deferre,  quatuor  expletis  legio- 
nibus,  quod  sviperfuit  militum,  P.  Valcrio  Publicolae 
praetori  tradidit ;  auctor  Patribus  scribendi  alterius 
exercitus,  quod  ad  incertos  belli  eventus  subsidium 
reipublicae  essct.  Ipse,  jam  satis  omnibus  instructis 
comparatisque,  ad  hostem  pcrgit :  cujus  ut  prius 
nosceret  vires,  quam  periculo  ultimo  tentaretj  in 
tumulo,  quem  proximum  castris  Gallorum  capere 
potuit,  vallum  ducere  coe.pit.     Gens  fcrox  et  in^vaii 


LIBER  VII.    CAP.  XXIV.  5OI 

avidi  ad  pugnam,  quum,  procul  visis  Roraanorum  U.  C.  405* 
signis,  ut   extemplo    proelium   initura,    explicuisset  ^"  ^*  ^'*''* 
aciem ;   postquam  neque  in  aequum  demitti  agmen 
vidit,  et  quum  loci  altitudine,  tum  vallo  etiam  integi 
Romanos,  perculsos  pavore  rata,  simul  opportunio- 
res,  quod  intvnti  tum  maxime  operi   essent,   truci 
clamore  adgreditur.     Ab  Romanis  nec  opus  inter-  Vincuntur 
missum,  {triarii  erant,  qui  muniebant)  et  ab  liastatis  ^^  ''  f^ 
principibusque,  qui  pro  munitoribus  iutenti  armati- 
que   steterant,    proelium  initum.     Praeter   virtutem 
locus  quoque  superinr  adjuvit,  ut  pila  orania  hastae- 
que  non,  tamquam  ex  aequo  missa,  vana  (quod  ple» 
rumque  fit)  caderent,  sed  oninia  librata  ponderibus 
figerentur ;   oneratique  telis  Galli,  quibus  aut  cor- 
pora  transfixa,   aut  prsegravata  inhaertntibus  gere- 
bant  scuta,  quum  cursu  pene  in  advcrsum  subisseut, 
primo  incerti  restitere  :   dein,  quum  ipsa  cunctatio 
et  his  animos  minuisset,  et  auxisset  hosti,  inpulsi 
retro  ruere  alii  super  alios,  stragemque  iuter  se  caede 
ipsa  fcediorem   dare :   adeo   prpecipiti   turba  obtriti     - 
plures,  quam  ferro  necati. 

XXIV.  Necdum  certa  Romanis  victoria  erat : 
alia  iu  campum  degressis  supererat  moles,  Namque 
multitudo  Gallorum,  sensuni  omnem  talis  damni  ex- 
superans,  velut  nova  rursus  exoriente  acie,  integrura 
militem  adversus  victorem  hostem  ciebat :  stetitaue 
subpresso  inpetu  Romanus ;  et  quia  iterum  fessis 
subeunda  dimicatio  erat,  et  quod  consul,  dum  inter 
primores  incautus  agitat,  laevo  humero  matari  prope 
trajecto,  cesserat  parumper  ex  acie.  Jamquc  omissa 
cunctando  victoria  erat,  quum  consul,  TOlnere  adli- 
gato,  revectus  ad  prima  signa,  Qaid  aias,  milesP 
inquit.  Non  cum  Latino  Sabinoque  hoste  res  est,  quem 


5oa  T.  Livii 

V.  C.  i05.  victum   armis    socium   ex   hoste  facias.     In    belluas 
'  strinximus  ferTum :  hauriendus,  aut  dandus  est  sanguis. 
Propulistis  a  castris,   supina  valle  pracipites  egisiis, 
stratis  corporibus  hostium  superstatis.    Complete  eadent 
strage  campos,  qua  montes  replestis.    Nolite  exspectare, 
dum  stantes  vos  fugiant:  infercnda  sunt  signa,  et  va- 
dendum  in  hostem.     His  adhortationibus  iterum  co» 
©rti  pellunt  loco  primos  manipulos  Gallorum  ;  cunei* 
deinde  in  medium  agmen  perrumpunt.     Inde  barbari 
dissipati,  quibus  nec  certa  imperia^  nec  duces  essent, 
vertunt  inpetum  in  suos ;  fusique  per  campos,   et 
praeiter  castra  etiam  sua  fuga  praelati^  quod  editissi- 
mum  inter  aequales  tumulos  obcurrebat  oculis,  arcem 
Albanam  petunt.     Consul,  non  ultra  castra  insecu- 
tus,  (quia  et  vulnus  degravabat,  et  subjicere  e.xcr- 
citvmi  pugna  fessum  tumidis  ab  hoste  occupatis  no- 
lebat)  prseda  omni  castrorum  militi  data,  victorem 
exercitum,  opulentumque  Gallicis  spoliis,  Romam 
reduxit.     Moram  triumpho  vulnus  consulis  adtulit : 
eademque  caussa  dictatoris  desiderium  senatui  fecit, 
ut   esset,    qui     aegris    consulibus    comitia   haberet, 
Dictator     Dictator  L.  Furius  Camillus  dictus,  addito  magistro 
C.am4l'us^  equitura   P.    Cornelio    Scipione,    reddidit    Patribus 
possessionem  pristinam  consulatus  :   ipse  ob  id  me- 
ritum  ingenti  Patrum  studio  creatus  consul,  collegam 
Ap.  Claudium  Crassum  dixit. 

XXV.  Priusquam  inirent  novi  consules  magistra- 
tnm,  triumphus  a  Popillio  de  Gallis  actus  magno  fa- 
vore  plebis  :  mussantesque  inter  se  rogitabant,  num 
<lU€m  plebeii  consuUs  pamileret  ?  Simul  dictatorem  in- 
crepabant,  qui  lcgis  Liciniae  spret<e  mercedem  consu- 
latum,  privata  cupiditate,  quam  publica  injuria,  foe- 
«liorem^  cepisset,,  ut  se  ij)se  consulcoi  dictator  crearct. 


LIBER  VII.    CAf.  XXV.  ^O^ 

Annus  multis  variisque  motibus  fuit  insignis.     Galli  U.  C.  406. 
ex  Albauis  montibus,  qnia  hiemis  vim  pati  nequive-    '    '       * 
rant,  per  cauipos  maritimaque  loca  vagi  populaban- 
tur.     Mare  infestum  classibus  Graecorum  erat,  ora- 
que  litoris  Antiatis,  Laurensque  tractus,  et  Tiberis 
ostia :  ut  praedones  maritimi,  cum  terrcstribus  con- 
gressi,   ancipiti  semel  proelio  decertarint,  dubiique 
discesserint  in  castra  Galli,  Graeci  retro  ad  naves, 
victos  se,  an  victores,  putarent.     Inter  hos    longe 
maximus  exstitit  terror,  concilia  populorom  Latino- 
rum    ad    lucum    Ferentinae    habita :    responsumque 
haud  ambiguum  imperantibus  milites  Romanis  da- 
t-um,  ahsisterent  iniperare  iis,  qiiorum  auxliio  egerent. 
Latinos  pro  sua  libertute  potius,  quam  pro  alieno  im- 
perio,  laturos  arma.     Inter  duo  simul  belia  externa, 
defectione  etiam  sociorum  senatus  anxius,  quum  cer- 
neret  metu  tenendos,  quos  fides  non  tenuisset,  ex- 
tendere  omnes  imperii  vires  consules  delectuhabendo 
jussit :  civili  quippe  standum  exercitu  esse,  quando 
socialis  coetus  desereret.     Undique,  non  urbana  tan-  Scribuntur 
tum,  sed  etiam  agresti  juventute,    decem   legiones   ^^^"^  ^S'* 
scriptee  dicuntur  quaternum  millium  et  ducenorum 
pcditum,  equitumque  trecenorum.     Quem  nunc  no- 
vum  exercitum,  si  qua  externa  vis  ingruat,  hae  vires 
populi  Romani,  quas  vix  terrarum  capit  orbis^  con- 
tractas  in  unum  haud  facile  efficiant :   adeo  in  quse 
laboramus  sola  crevimus,  divitias,  luxuriamque.    In-  Alter  con- 
ter  cetera  tristia  ejus  anni,  consul  alter  Ap.  Claudius^"  '"^"'"^' 
in  ipso  belli  adparatu  moritur :  redierantque  res  ad 
Camillum ;  cni  unico  consuli,  vel  ob  aliam  dignatio- 
nem  haud  subjiciendam  dictaturae,  vel  ob  omen  fau- 
stum  ad  Gallicum  tumultum  cognominis,  dictatorem  Bellum 
adrogari  haud  satis  decorum   visura  est  Patribus.  Gallicum» 


504  T.  LIVII 

U.  C.  406.  Consul,  duabus  legionibus  urbi  praepositis,  octo  cum 

•  j^  Pinario  praetore  divisis,  memor  patemae  virtutis, 

Gallicum  sibi  bellum  extra  sortem  sumit :  praetorem 

maritimam  oram  tutari,  Graecosque  arcere  iitoribus 

jussit :   et,  quum  in  agrum  Pomptinum  descendisset, 

(quia  neque  in  campis  congredi  nuUa  cogente  re  vo- 

lebat,  et  prohibendo  populationibus,  quos  rapto  vi- 

vere  necessitas   cogeret^  satis  domari  credebat  ho- 

stem)  locum  idoneum  stativis  delegit. 

XXVI.  Ubi  quum  stationibus  quieti  tempus  tere- 

rent,  Gallus  processit,  magnitudine  atque  armis  in- 

signis :   quatiensque  scutum  hasta,  quum  silentium 

fecisset,  provocat  per  interpretem  unum  ex  Romanis, 

M.  Valerii   qui  secum  ferro  decernat.     M.  erat  Valerius  tribu- 
cum  Gallo  ...  ,   ,  .,,.,.. 

singulare     "^s  miiitum,  adolescens,  qui  haud  mdigniorem  eo 

ccrtamen.  decore  se,  quam  T.  ManHum,  ratus,  prius  sciscitatus 
consulis  vohmtatem,  in  medium  armatus  processit. 
Minus  insigne  certamen  humanum  numine  interpo- 
sito  Deorum  factum :  namque  conserenti  jam  ma- 

Corvus,  num  Romano  corvus  repente  in  galea  consedit,  in 
hostem  versus  :  quod  primo,  ut  augurium  coelo  mis- 
sum,  Isetus  accepit  tribunus :  precatus  deindc,  Si 
dims,  si  diva  esset,  qiii  sibi  pmpetem  misisset,  voleiis 
propitius  adesset.  Dictu  mirabile,  tenuit  non  solum 
ales  captara  semel  sedem,  sed,  quotiescumque  certa- 
men  initum  est,  levans  se  alis,  os  oculosque  hostis 
rostro  et  unguibus  adpetiit :  donec  territum  prodigii 
talis  visu,  oculisque  simul  ac  mente  turbatum,  Va- 
lerius  obtruncat :  corvus  e  conspectu  elatus  orioiitem 
petit.  Hactenus  quietae  utrimque  stationes  fuere : 
postquam  spoliare  corpus  caesi  hostis  tribunus  coepit, 
nec  Galli  se  statione  tenuerunt,  et  Romanorum  cur- 
8US  ad  victorem  etiam  ocior  fuit.     Ibi,  circa  jacentis 


LIRER   VII.    CAP.  XXVI.  505 

Galli  corpus  contracto  certamine,  pugna  atro\  con-L'.  C.  4o6. 

citatur.     Jam  non  manipulis  proxiinarum  stationum,  ^  '    •  ■^*  • 

sed  legionibus  utrim([ue  eftusis  res  geritur.     Camil- Prceiiaci 

lus  Izetum  miiitem  victoria  tribuni,  Izetum  tam  prae-  c^^nimim- 

.  tur,  quo 

sentibus  ac  secundis  Diis,  ire   in   proelium  jubet :  Galli  victl. 

ostentansque  insignem  spoliis  tribunum,  Hunc  imi- 

tare,  mlles,  aiebat  j  et  circa  jacentcm   clucem  stcrne 

Gallorum  catervas.    Dii  bomiuesquc  iili  adfuere  pug- 

nae  ;  depugnatumque  haudquaquam  certamine  ambi- 

guo  cumGallis  est :   adeo  duorum  milicum  eventum, 

inter  quos  pugnatum  erat,  uti-aque  acies  animis  per- 

ceperat.     Inter  primos,  quorum  concQrsus  alios  ex- 

civerat,  atrox  proelium  fuit :   alia  multitudo,  prius- 

quam  ad  conjcctum  teli  veniret,  tergavertit.    Primo 

pcr  Volscos  Falernumque  agrum  dissipati  sunt :  iude 

Apuliam  ac  mare  inferum  petierunt.     Cousid,  con- 

cione   advocata,   laudatum   tribunum   decem  bubus 

aureaque  corona  donat :   ip-.e,  jussus  ab  senatu  bel- 

lum  maritimum  curare,  cum  prietore  junxit  c.astra: 

ibi,  quia  res  trahi  segnitia  Gra;corum  non  coniiuit- 

tcntium  se  in  aciem  videbantur,  dictatorem  comitio- 

rum  caussa  T.  Manlium  Torquatum  ex  auctoritate  T.  Manlius 

seuatus  dixit.     Dictator,  magistro  cquitum  A.  Cor-    ^^'^'"'^' 

nelio  Cosso  dicto,  comitia  consularia  habuit,  aemu- 

lumque  decoris  sui  absentem  M.  Valerium  Corvum  ^-  ^-  '*^'- 

(id  enim  illi  deinde  cognominis  fuit)  summo  favore 

populi,  tres  et  viginti  natuin  annos,  cousulcm  re~ 

nunciavit :    collega   Corvo    de    plebe    M.    Popillius 

Laenas    quartum    consul  futurus    datus    cst.     Cum 

Graecis  9.  Camillo  nulla  memorabiiis  gesta  res  :  nec 

illi  terra,  nec  Romanus  mari  bellator  erat.     Postre- 

mo,  quum  htoribus  arcerentur,  aqua  etiam  pra;ter 

•cetera  necessai-ia  usui  deficieute,  Italiam  reliquere. 

VOL.  I.  Z 


50(5  T.  LIVII 

U.  C.  407-   Cvijus  populi  ca,  cujusque  gentis  classis  fuerit,  nihil 

■    ''^*   certi  est :  maxime  Sicilite  fuisse  tyrannos  crcdide- 

rini  :   nam  nlterior  Griccia,  ea  tempestate  intestino 

fessa  bello,  jam  Macedonum  opes  horrebat, 

,  XXVII.  Exercitibus  dimissis,  quum  et  foris  pax 

et  doml  concordia  ordinum  otium  esset,  ne  nimis 

laetiR  res  essent,  pcstilentia  civitatem  adorta  coegit 

senatum   imperare  decemviris,  ut  libros  Sibyllinos 

inspiccrent;    eorumque   monitu    lectisterniura    fuit. 

Eodem  anno    Satricum    ab  Antiatibus  colonia  de- 

ducta,  restitutaque  urbs,  quam  Latini  diruerant :  et 

Foeduscumcum  Kartbaginiensibus  legatis  Romte  fa^dus  ictum, 

enTibus^'"'"  H""''^   amicitiani  ac  societatem  petentes  venissent. 

U.C.  408.    Idem  otium  domi  forisquc  mansit  T.  Manlio  Tor- 

A,  C.  344.   quato,  C.  Plautio  consulibus  :  semuuciarium  tantura 

ex  unciario  foenus  factum,  et  in  pensioncs   a;quas 

triennii,  ita   ut  quarta  priesens  esset,  solutio  aeris 

alicni  dispensata  est :   et  sic  quoque  parte  plebis  ad- 

fecta,    fidcs    tamen    publica    privatis    difficultatibus 

potior  ad  curaai  scnatui  fuit.     Levatie  maxime  res, 

quia  tributo  ac  delectu  supersessum.     Tertio  anno 

V.  C.  409.  post  Satricum    restitutum   a    Volscis,    M.  Valerius 

A.  C  043.   (^(jj.yux^  sccundum  consul  cum  C.  Pretelio  factus, 

qnum  ex  Latio  nunciatum  esset,  legatos  ab  Antio 

circumire  populos  Latinorum  ad  coucitandum  bel- 

BcUum        l"t"  ;   priusquam  plus  hostiura   ficrct,  Volscis  arma 

cum  Vol-     inferre  jussus,  ad  Satricum  cxercitu  inlesto  pergit : 

SCIS.  ..  ...  xrl*  j.'  ' 

quo  quum  Antiates  auiquc  Volsci  pr?eparatis  jam 
ante,  si  quid  ab  Itoma  moveretur,  copiis  obcurris- 
sent,  nulia  m.ora  intcr  iufcnsos  diutino  odio  dimi- 
candi  facta  e.st.  V^olsci,  ferocior  ad  rcbellandum, 
quam  ad  bellandum,  gens,  certaminc  victi,  fuga  cf- 
fusa  Satrici  mocnia  petuut :  et,  nc  in  muris  quidcm 


i 


LIBER  Vn.    CAP.  XXVIII.  507 

satis  firraa  spc,  quuin  corona  militum  cincCii  jam  .j 

scalis  capcretur   urbs,  ad  quatuor   raillia  militum,  11 

przeter  multitudinem  inbellcm,  sese  dedidcre.     Op- 

pidum  dirutum    atque    incensum :    ab    ae.de    tantum 

Matris   Matutae   abstinucre    ignem.     Pr;eda   omni* 

miiiti  data.     Extra  praidam  quatuor  millia  dedito- 

rum  habita:   eos  vinctos  consul  ante  currum  trium- 

phans  egit :  venditis  deinde   magnam  pecuniam  in 

aerarium  redeglt,     Sunt,  qui  hanc  mahltudinem  cap- 

tivam  scrvorum  fuisse  scribant :   idque  magis  verisi- 

inile  est,  quaui  dcditos  veniisse. 

XXVIII.  Hos  consules    secutl  sunt   M.  FabiusU.  C.  4it. 
Dorso,  Ser.  Sulpicius  Camcrinus.   Auruncum  inde    *    '    "^^' 
belhim  ab  rcpentina  populatione  ca^ptum  :  metuque, 
ne  id  factum  populi  unius,  consihum  omnis  nominis 
Latini  esset,  dictator  velut  advcrsus  armatum  jam 
Latium  L.  Furius  crcatus,  magistrum  equitum  Cn.  Dictator  1. 
ManUum   Capitolinum  dixit :   et  quum,    (quod  pcr        '"^^* 
magnos  tumultus  fieri  solitum  erat)  justitio  indicto, 
dclectus  sine  vacationibus  habitus  csset ;   logiones,     ' 
quantum  maturari  potuit,   in  Auruncos  ducta; :   ibi 
pra;donum    magis,    quam    hostium,    aninii     invcnti, 
Prima  itaque  acie  debellatuni  cst.     Dictator  tamen, 
quia  ct  ultro  bellum  intuierant,  et  sine  detractatlone 
se  certamini  obfcrebant,  Deorum  quoque  opes  ad- 
hibendas  ratus,  inter  ipsam  dimicationem  aedem  Ju-  juno  vjo. 
noni   Monetae   vovit :    cujus    damnatus    voti   quum"^*** 
victor  Romam  revertissct,    dictatura   se    abdicavit. 
Senatus  duumviros  ad  eam  aedcm  pro  ampUtudine 
populi  Jlomani    faciendam    creari  jussit:   locus    in 
arce  dcstinatus,  quae  area  aidium  M.  Manhi  Capito- 
lini  fuerat,     Consules,  dictatoris  exercitu  ad  bellum 
Volscum  usi,  Soram  ex  hostibus,  incautos  adorti, 
Z  2 


508  T.  LIVII 

U.C.  411.  ceperunt.  Anno  post,  quam  vota  erat,  sedes  Mo- 
A.  C.  «41.  jjg^jjj  dedicatur,  C.  Marcio  Rutilo  tertium,  T.  Man- 
lio  Torquato  secundum  consulibus.  Prodigium  ex- 
teniplo  dedicationem  secutum,  simile  vetusto  montis 
Albani  prodigio  :  namque  ct  lapidibus  pluit,  et  nox 
iuterdiu  visa  intendi :  librisque  inspectis,  qunm  plena 
religione  civitas  esset,  senatui  placuit,  dictatorera 
fieriarum  constituendarum  caussa  dici.  Dictus  P. 
Valerius  Publicola  :  magister  cquitum  ei  Q.  Fabius 
Ambustus  datus  est.  Non  tribus  tantum  supplica- 
tum  ire  placuit,  sed  finitiraos  etiam  populos  ;  ordo- 
que  iis,  quo  quisque  die  supplicarent,  statutus.  Ju- 
dicia  eo  anno  popidi  tristia  in  foencratorcs  facta, 
quibus  ab  «dilibus  dicta  dies  essct,  traduntiir.  Et 
rcs,  haud  ulia  insigni  ad  nicnioriam  caussa,  ad  in- 
terregnum  rcdiit.  Ex  intcrregno,  ut  id  actum  vi- 
U.  C.  4ia.deri  posset,  ambo  patricii  consules  creati  sunt,  M. 
,\.  C.  340.  Valerius  Corvus  tcrtium,  A.  Comelius  Cossus. 

XXIX.  Majora  jam  Iiinc  bella,  et  viribus  hostium, 
et  longinquitate  vel  regionum,  xc\  tempnrum  spatio, 
quibus  bcllatum  est,  dicentur:  namquc  eo  anno  ad- 
versus  Samnites,  gentcm  opibus  armisque  validam, 
mota  arma.  Sanmitium  bellum,  ancipiti  Marte  ges- 
tum,  Pyrrhus  hostis,  Pyrrhum  Poeni  secuti.  Quanta 
rerura  moles  ?  quoties  in  extrema  periculorum  ven- 
tum,  ut  in  hanc  magnitudinem,  quie  vix  sustinctur, 
Sdmnitici  erigi  iniperium  posset?  Belli  autem  caussacum  Sam- 
belli  origo.  nitibus,  llomanis,  quum  societate  araicitiaque  juncti 
e^sent,  extrinsecus  venit ;  non  orta  inter  ipsos  est. 
Samnites  Sidicinis  injusta  arma,  quia  viribus  plus 
poterant,  quum  intulis  ent,  coacti  inopes  ad  opu- 
lentiorum  auxilium  confugere,  Campanis  sese  con- 
jungunt.     Campani  magis  nomen  ad  praj-^idium  so- 


LIBER   VII.    CAP.  XXX.  509 

cjorum,  quam  vires,  quura  adtulisseat,  flucntes  luxu  u.  C-  412. 
ab  duratis  usu  armoruin  in  Sidlcino  palsi  agro,  in  "^^^' 

se  deinde  molcm  omnem  belli  verterunt :  namque 
Samnites,  omissis  Sidicinis,  ipsam  arcem  finitimo- 
rum  Canipanos  adorti,  unde  aeque  facilis  victoria, 
pra;dce  atque  gloriae  plus  esset,  Tifata,  inminentes 
CapuoB  colles,  quum  praesidio  Srmo  occupassent,  de- 
scendunt  inde  quadrato  agmine  in  planiciem,  quas 
Capuam  Tifataque  intcrjacet :  ibi  rursus  acie  dimi- 
catum :  adversoqae  prcelio  Campani  intra  moenia 
compulsi,  quum,  robore  juventutis  suaj  adciso,  nuUa 
propinqua  spes  esset^  coacti  sunt  ab  Romanis  petcre 
auxilium. 

XXX.  Legati,  introducti  in  senatum  maxime  in  Campani  a 
hanc  sententiam  locuti  sunt :  Populus  nos  Campanus  j^ano  auxi- 
legatos  ad  vos,  Patres  ajnscripti,  misit ;  amicitiam  i)iliumpe- 
perpetuum,  aiixdiiim  prmens  a  vohis  petitum :  quam 
si  secundis  rebus  nostris  petissemus,  sicutccepta  celerius, 
ita  injirmiore  vinculo  contracta  esset :  tunc  enim,  ut 
qui  ex  (pquo  nos  venisse  in  amicitiam  meminissemus, 
amici  forsitan  pariter  ac  nunc,  snbjecti  atque  obnoxii 
vobis  minus  essemus :  nunc,  misericordia  vestra  concili- 
ati,  auxilioque  in  dubiis  rebus  defensi,  benejicium  quo- 
que  acceptum  colamus,  oportet ;  ne  ingrati  atque  omni 
ope  divina  humanaque  indigtii  videamur.  Neque, 
Hercule,  quod  Sattinites  priores  amici  sociique  vohis 
facti  sunt,  ad  id  valere  arbitror,  ne  nos  in  amicitiam 
accipiamur :  sed  ut  vetustate  etgradu  honoris  nos  prcE' 
stent :  neque  enim  fcedere  Samnitium,  ne  quu  nova 
jungeretis  fatdera,  cautum  est.  Fuit  quidtm  apud  vos 
semper  'satis  justa  caussa  amicitiie,  velle  euni  vobis  ami- 
cum  esse,  qui  vos  adpeteret.  Campani,  efsi  fortuna 
prasens  magni/ice  loqui  prohihet,  non  urbis  ampHtiidi^ 
Z3 


510 


T.  Livir 


U.  C.  4ii.'ne,  ncn  agri  ulertate,  ttlli  populo  praterquam  vobis  ce^ 
'  "^^  '  dentcs,  haud  parva  (ttt  arbitror)  accessio  bonis  rebus 
testris  in  amiciiiam  venimus  vestram.  ^quis  P'ohcis~ 
que,  aternis  hostibjts  hiijits  urbis,  quandocumque  se  mo- 
verint,  ah  tergo  erimus:  et,  quod  vos  pro  salute  nostra 
priores  feceritis,  id  nos  pro  imperio  vestro  et  gloria 
semper  faciemus.  Subactis  iis  gentibus,  quee  inter  nos 
vosque  sunt,  quod  prope  dieni  futurum  spondet  et  vir- 
tus  ct  fortuna  vestra,  continens  imperium  usque  ud  no$ 
habebitis.  Acerbum  ac  miserum  €st,  quod  fateri  nos 
fortuna  nostra  cogit.  Eo  ventum  est,  Patres  conscrip- 
ti,  ut  aut  amicorum,  aut  inimicorum  Campani  simus. 
>Si  defenditis,  vestri :  si  deseritis,  Samnitium  erimus. 
Capuam  ergo  et  Campaniam  omnem  vestris  an  Sani- 
nitium  viribus  accedere  malitis,  deliberate.  Omnibus 
quidem,  Romani,  vestram  misericordiam,  vestrumque 
auxilium  cequum  est  patere ;  iis  tamen  maxime,  qui, 
eam  inplorantibus  aliis  auxilium  dum  supra  vires  suas 
prastant,  omnes  ipsi  in  hanc  necessitatem  venerunt : 
quamquam  pugnavimus  verbo  pro  Sidicinis,  re  pro  no- 
bis,  quum  videremus  finitimum  populum  nefario  latro- 
cinio  Samnitium  pcti ;  et,  ubi  conflagrassent  Sidicini, 
ad  nos  trajecturum  illud  inccndium  esse.  Nec  enint 
nunc,  quia  dolent  injuriam  acceptam  Samnites,  sed 
quia  gaudent  oblatam  sihi  esse  caiissam,  obpugnatum 
iios  vcniunt.  An,  si  iiltio  irce  h(pc,  et  non  occasio  cu- 
piditatis  explendo'  esset,  parum  fuit,  quod  semel  in 
Sidicino  agro,  itcrum  in  Campania  ipsa  legiones  nos- 
tras  cecidere?  Qucc  est  ista  tam  infesta  ira,  quam 
per  duas  aciesfusus  sunguis  cxplcrcnon  potucrit?  Ad- 
de  huc  populationem  agrorum,  prcedas  hojjiinum  atque 
Pecudum  actas,  inccndia  villarum  ac  ruina.t,  omnia 
fprro  igmque  vastata.     Hiscine  ira  expleri  non  pqtuit  "^ 


LIEER  VII.    CAP.  XXXI.  ^II 

Scd  cupiditas  explenda  est:  ca  ad  obpugnandam  Ca-U. C.  4J2. 

.  ,   ,  .  ,   ,         •  .    •      .A.C.  540. 

puam  rapit :  aut  deure  urbeui  pulcncrrimam ,  aut  ipsi 
possidere  volunt.  Sed  vos  potius,  Romani,  benejicio 
vestro  occupate  eam,  quam  ilJos  habere  per  maleficium 
sinatis.  Non  loquor  apud  reciisantem  justa  bella  po- 
pulum;  sed  tamen,  si  ostenderitis  auxilia  vistra,  ne 
bello  quidem  arbitror  vobis  opus  fore.  Usque  ad  nos 
contemtits  Samnitium  pervenif,  supra  non  escuidit.  I- 
taque  lunbra  vestri  auxHU,  Romani,  tegi  possumus : 
quidquid  deinde  habuerimus,  quidquid  ipsi  fuerimus, 
vestrum  id  omne  existimaturi.  Vobis  arabitur  ager 
Campanus,  vobis  Capua  nrbs  frequentabitur ,-  condito-' 
rum,  parentum,  Deorum  inmorialium  numero  nobis 
eritis.  Nulla  colonia  vestra  erit,  quae  nos  obsequio 
erga  vos  Jideque  superet.  Adnuite,  Patres  conscripti, 
nutum  numenque  vestrum  invictum  Campanis,  et  jubete 
sperare,  incolumem  Capuam  futuram.  Qua  frequentia 
omnium  generum  ntultitudinis  prosequente  creditis  nos 
illinc  profectos  ?  qiiam  omnia  votorum  lacrhnarumque 
plena  reUquisse  ?  in  qua  nunc  exspectatione  senatum 
populumque  Campanum,  conjuges,  liberosque  nostros 
esse?  Sta7-e  omnem  multitudinem  ad  portas,  viam 
hinc  ferentem  prospectantes,  certum  habeo,  quid  illis 
nos,  Putres  conscripti,  sollicitis  ac  pendentibus  animi  re- 
nunciare  jubeatis.  Alterum  respoiisum  salutem,  victo- 
riam,  lucem,  ac  libertatem ;  alterum  ominari  horreo, 
queeferat.  Proinde  ut  aut  de  vestris  futuris  sociis  at- 
que  amicis,  aut  7iusquam  tiUis  futuris  nohis,  consuUtc. 

XXXI.  Submotis  deinde  legatis,  qiium  consultu-i 
senatus  csset,  etsi  magnae  parti  urbs  maxiraa  opulcn- 
tissiraSque  Italiae,  uberrimus  ager  marique  propin- 
quus  ad  varietates  annonee  horreum  populi  Romani 
forc  videbatur;  tamen  tanta  utilicate  tides  antiquior 
Z  4 


313  T.  LlVll 

U.  C.  412.  fuit    responditque  ita  cx  auctoritate  senatus  consul: 

A.C.  340.         .  . 

Ncatur     ^v^iHo  vcs,   Cnmpani,  dignos  ccnset  senatus :  sed  ittt 

aiivilinm    vobiscitm  amcitmm  instUui  par  est,   ?ie  qua  vetustior 

'  '  amicitia  ac  societas  violetur.     Samnites  rwbiscum  fce- 

dere  juncti  sunt :  ifaque  arma,  Deos  prius,  quam  ho- 

mines,   violatiira,   adversus   Sanmites   volis  negarnus. 

Legatos,  sicut  fas  jusque  e^t,  ad  socios  atque  amicos 

precalum  mittemus,  ne  qua  vobis  visfiat.     Ad  ea  prin- 

ceps  legationis,  (sic  enim  dorao  maudatum  adtulc- 

rant)   Quandoquidem,  inqnit,  nostrci  tueri  adversus  vim 

atque  injuriam  justa  vi  non  vultis,  vestra  ccrte  defende-' 

tis.     Itaque  populum  Campanum,  urbemque  Capuam, 

agros,   delubra   Deum,    divina  humanaque  omnia  in 

vestram,  Pcttres  conscripti,  popuUque  Roniani  ditioneni 

dedimus ;   quidquid   deinde  patiemur,    dediticii  vestri 

passuri.     Sub  haec  dicta  omnes,  manus  ad  consules 

tendentes,  pleni  lacrimarum  in  vestibulo  curiae  pro- 

cubuerunt.     Commoti   Patres  vice  fortunanim  hu- 

manarum,  si  ille  praepotens  opibus  populus,  luxuria 

saperbiaque  clarus,  a  quo  paullo  ante  auxilium  fini- 

timi  petissent,  adeo  infractos  gereret  animos,  ut  se 

ipse  suaque  omnia  potestatis    alienae  faccret :  tum 

jam  fides  agi  visa,  deditos  non  prodi,  ncc  facturum 

Acc'pitur     Eequa  Samnitium  populum  censebant,  si  agrum  ur- 

jllorum  de-  i^cmque,  pcr  deditionem  factum  popidi  Romani,  ob- 

Legatio        pugaarent.     Legatos  itaque  extemplo  mitti  ad  Sam- 

Roiiuma  ad  ^-^^^^  placuit :   data  mandAta,  ut  prcces  Campanorim, 

responsum  scnntus  amicitiw  Samnitium  mrmor,  deditio- 

nem  postremo  factam,  Samnitibus  erponerent.     Pete- 

rent  pro  societate  amicitiaqne,  ut  dediticiis  suis  parce- 

rent  •  neiiue  in  e.um  agrum,  qui  populi  Romani  factusi 

csset,  hostilia  arma  inferrent.     Si  lcniter  agendo  pa- 

rtau  projiccrent,  dcnunciarent  SamnitibuSj  popidi  /i'"' 


LIBER  VII.    CAP.  XXXII.  $1^ 

mani  senatusque  verbis,  ut  Capua   urbe  CampanoqueU.C.  ii-i. 

o^ro  ahsllnerent.     Haic  legatis  agcntibus  in  concilio 

Samnitium  adco  est  ferociter  responsum,  ut  non  so- 

lum  gesturos  se  esse  (licerent  icl  bellum,  secl  nia- 

gislratus  eorum  e  curia    egressi,  stantibus    legatis, 

prififectos    cohortium    vocarent ;    iisque    clara   voce 

iniperarent,  ut  prieclatum  in  agrum  Campanum  ex- 

templo  proiiciscercntur. 

XXXII.   Hac  legatione  Romam   relata,    po^^itis 

omniurn  aliarum  rerum  curis,  Patres,  fecialibus  ad 

res  rcpetendas  missis,  bcUoque,  cjuia  non  redderen- 

tur,  sollcmni  move  indicto,  decrcverunt,  ut  primo 

quoque  tempore  de  ea  re  ad  populum  ferretur  :   jus- 

suque  populi  consules  ambo  cum  duobus  ab  urbe  ex- 

ercitibus  profecti,  Valerius  in  Campaniam,  Corne-B^"uni 
!•        •      o  •  -11         1  r^  I  •         ,cum  Sam- 

iuis  m  bamnnim,  ille  aa  montem  uaurum,  hic  adjiitjbus. 

Saticulam  castra  ponunt.    Priori  Valerio  Samnitium 

lcgiones  (eo  namque  omnem  belli  molem  inclioatu- 

rara  censebant)  obcurrunt :   simul  in  Campanos  sti- 

mulabat  ira,  tam  promtos  nnnc  ad  ferenda,  nunc  ad 

arcessenda  adversus  se  auxilia.     Ut  vero  castra  Ro-  . 

mana  viderunt,  ferociter  pro  se  cpiisque  signum  duces 

poscere,  adfirmare,  eadem  fortuna  Roroaniun  Cara- 

pano  laturum  opem,  cpia  Campanus  Sidicino  tulerit, 

Valerius,  levibus-^  certaminibus,  tentandi  liostis  caus-- 

sa,  haud  ita  multos   moratiis   dies^   signum   pugnae^ 

proposuit,  paucis  suos  adhortatus  :   Ne  novam  bellum  Consul  Ro- 

eos  novusiiue  hostis  terreret :  quidquul  ab  urbe  lonzius'^]^^^^^^^^'' 
'  '        '  ''        ad  proelmm 

proferrent  arma,  magis  magisque  in  inhelles  gentes  eo*  hortatur. 
prodire.     Ne   Sidicinorum    Campanorumque   cladibu» 
Samtiitium  ccstimarent  virtutem :   qualescumque  inter 
se   certaverint,   necesse  fuisse  alteram  partem   vinci. 
Cojnpanos  quidem  haud  dubie  magis  nimio  hau  Jluen-^ 


{ 


514  "T.  LIVII 

D.C.  412.  fiiit^  rebiis  mollitiaque  sua,  quam  vi  hostium,  vici  : 
'    ■    '^  ■  cssc.     Qidd  autem  esse  duo  prospera  in  tot  secuUs  lel- 
la  Samnltium  adveisus  tot  decora  populi  Romani,  qui 
triumphos  perie  plvres,  quam  annos  ab  urhe  condita, 
vumeret?  qui  omnia  circa  se,  Sabinos,  Etniriam,  La^ 
tinos,    Jlernicos,  /Equos,    Volscos,  Auruneos,   domita 
armis  haheat  ?  qui  Gallos,  tot  prccliis  casos,  postremo 
in  mare  ac  novesfuga  compulerit?     Quum  gloria  bel- 
li  ac  virtute  sua  quemque  fretos  ire  in  aciem  debere, 
tum  etiam    intucri,    cujus  ductu  auspicioque    ineunda 
pugna  sit :  ulrum  qui  audiendus  duntuxat  magni/icus 
adhdrtator  sit,  verhis  tuntum  ferox,  opcrum  militariuvi 
i.vpers ;  on  qui  et  ipse  tela  tructare,  procedere  ante 
signa,  versari  media  in  mole  pugnce  sciat.     Factu  mea, 
non  dicta,  vos,  milites,  inqtiit,  sequi  volo ;  nec  disci- 
plinam  modo,  sedevemplum  f>.iiam,  a  me  petcre.     Non 
factionibus  tnodo  nec  per  coitiones  usitatas  nobilibus,  sed 
hac  dextra,  mihi  tres  consulatus  summamque  laudein 
peperi.     Fuit,  quum  hoc  dici  poterat :  Patricius  enim 
tras,  et  a  liberatoribus  patruE  ortus:  et,  eodtm  aiuuo 
familia  Ista  considatuvi,  quo  urbs  hiec  consuhm,  hahuit. 
Nuncjam  nobis  Patrihus  vohisquc  plebeiis  prom'i£CUUs 
consulatus  patet ;  uec  generis,  ut  antc,  sed  virtutis  esi 
pramium  :  proinde  summum  qiwdque  t^pectaie,  militesy 
decus.     Nou,  si  mihi  novum  hoc  Corvi  cogno)nen  Diis 
auct07'ihus  hojuines  dtdistis,  Publicolarum  vetustumfa- 
militv  nostrcE  cognomen  memoria  excessit.     Sonper  ego 
plebem  Romanam  miUtuv  domique,  privatus,  in  ynagis- 
trcttibus  parvis   magnisque,  (pque  tribunus  ac  co72sitl, 
(odem  tenore  per  omnes  deinceps  consulatus,  colo  atque 
colui.     Nunc,  quod  instat,  Diis  bene  juvantibus,  no- 
jsum  atque  integrum  de  S»mnitibus  triumphum  mecum 
fetite. 


LIBEK  Vll.    CAP.  XXXIII.  515 

XXXIII.   Xon  alias  militi  familiaiior  dux  fuit,  U.  C.  4ia, 

•        •  ■     c  •!•  1.         1  .  •     A.C.  340. 

omnia   intcr    lunmos    miutum  haud  gravate   muma  yaigriu? 

obeundo.     In  ludo  prieterea  militari,  quum  velocita-  Corvus  fa- 

....  .    .  ,  X       •       •  4.  mUiaris 

tis  vinumque  inter  se  fequaies  certamma  meunt,  co-  j^jjjy  ^^^, 

niiter  facilis  vincere  ac  vinci  vultu  codem  ;  nec  quem- 

quam  adspernari  parem,  qui  se  obferret ;  factis  be- 

niguus  pro  re,  dictis  haiid  minus  libertatis  alienae, 

quam  suaj  dignitatis,  memor  :   et  quo  nihil  popula- 

rius  est,  quibus  artibus  petierat  magistratus,  iisdem 

gcrebat.     Itaque  universus  cxercitus,  incredibili  ala-  Pralium 

.     ,        1,  •  1      •  ^  •  cum  Sam- 

critate  adhortationem  prosecutus  ducis,  castris  egre-  nitibus 

ditur.     Prcelium,  ut  quod  maxime  umquam,  pari  spe,  atrox. 

utrimq^.e  ?equis  viribus,  cum  fiducia  sui,  sine  con- 

temtu  hosiium,  commissum  est.     Samnitibus  fero- 

ciam  augebant  novie  res  gestae  et  paucos  ante  dies 

geminata  victoria  ;  Ilomanis  coutra  quadringento- 

rum  annorum  decora,  et  conditiE  urbi  sequalis  victo- 

ria :   utrisque  tamen  novus    hostis    curara    addebat. 

Pugna  indicio  fuit,  quos  gesscrint  animoi :   namque 

ita  conflixerunt,  ut  alifpiamdiu  in  neutram  partem 

indinarent  acies.     Tum  consul,  trepidationcui  inji- 

ciendam  ratus,  quando  vi  pelli  non  potcrant,  ec-uiti- 

bus  inmissis  turbare  prima  signa  hostium  conatur : 

quos  nbi  nequidquam  tumuhuantes  in  spatio  exiguo 

volvere  turmas  vidit,  ncc   posse  apcrire    in    hostcs 

viam,  revectus  ad  antesignanos  legionum,  quum  de- 

sihiisset    ex   c({uo,   Nostritm,  inquit,  peditum    illud, 

militcs,  tst  opus :  agiiedum,  ut    me  videritis,  quacum- 

que  incessero  in  aciem  hostium,  ferro  i-iani  facientem, 

sic  pro  se  quisque  obvios  sternife.     Illa  omnia,  qua 

nunc  erectce  micant  hastcv,  patefacta  strage  vasta  cer- 

netis.     Haec   dicta   dederat,  quum   equites   consuUs 

jussu  discurrunt  in  cornua,  legionibus   in   mediara 

Z  G 


^i6  T.  Livir 

U.  C.  4i2.aeicm  aperlunt  vlara.     Primas  omnium  consut  in- 

■^^^•vadit  hostcm  ;   et,  cum  quo  forte  contullt  gi-aclum> 

obtrimcat.     Hoc  spectaculo  acceusi  dextra  I<£vaque, 

ante  se  quisque,  memorandum  prcelium  cient.  Stant 

obnisi  Samnites,  qiiamquam  plura  accipiunt,  quam 

infcrunt,  vulnera.    Aliquamdiu  jam  pugnatum  erat : 

atrox  Ci-edes  circa  signa  Samnitium,  fuga  ab  nuUa- 

dum  parte  crat :  adeo  morte  sola  vinci  destinavcrant 

animis.     Itacjue  Romani,  quum  et  fluere  jam  lassi- 

tudine  vires  sentirent,  et  diei  haud  multum  supcr- 

esset,  accensi  ira  concitant  se  in  hostem.    Tura  pri- 

mum  referri  pedem  atque  inclinari  rem  in  fugam 

Vincuntur  adparuit  ;  tum  capi,  occidi  Samnis  :  nec  superfuis* 

wamnites  in  ^^^^  multi,  ni  nox  victoriam  magis,  quam  proelium; 

diremlsset.     Et  Romani  fatcbantur,  numquam  cum 

pertinaciore  hoste  conflictum  :   et  Samnitcs,  quura 

<piairerctur,  quiEnam  prima  caussa  tam  obstinatos 

movissct   in  fiigam?    ocidos  sibi  Romanorum  ardcre 

risos,  aiebant,  vesanosqne  vmUus  et  furentia  ora  :  inde 

plus,  qucim  ex  alia  ulla  rc,  terrcris  ortum  :  qucra  ter- 

rorcm  non  pugnae  soluni  eventu,  sed  nocturna  pro- 

fectione,  coufcssi  sunt.     Postero  die  vacuis  hostiuu> 

castris  Romanus  potitur :   quo  se  omnls  Canipano- 

rum  multitudo  gratulabunda  efladit. 

Cornelii  XXXIV.    Ceterum  hoc    gaudium   magna   prope 

consulis  m  ^^^^^  j^  SamHia  foedatum  est:  nam  ab  Saticula  pro^ 
j.minio  pe-  ' 

Ticulunn,      fcctus  Cornelius  consul  cxercitum  incautc  in  saltuni; 

cava  valle  pervi«m,  circaque  insessum  ab  hoste,  iu-. 

duxit  :   nec  prius,  quara  recipi  tuto  signa  non  pote^ 

rant,  inminentem  capiti  hortcm  vidit.     Dum  id  mo- 

rae  Samnitibus  tst,  quoad  totum  in  vallcm  intimam 

demitterent   agmen,    P.   Decius   trlbunus    militum 

conspicit  unum  editum  in  saltu  coUem,  inmiuenteut 


MBEIl  VII.    CAP.  XXXIV.  ^lj 

hostium  castris,  aclitii  anhium  inpedito  agmini^  ex-rU.C.  4ia. 
peditis  haud  difficilem.  Itaqiie  consuli  territo  ani- 
mi,  Videsne  tu,  inquit,  A.  Corncli,  cacumen  illud  su~ 
pra  hostem  ?  Arx  illa  est  spei  salutisque  nostrcr,  si 
eam,  quani  cieci  reliqucre  Samnites,  inpigre  capimus. 
Ne  tu  mi]ii  plus,  quani  iinius  legionis  prhicipes  hasta-' 
tosque,  dederis :  cum  quibus  ubi  evasero  in  summiim; 
perge  hinc  omni  liber  metu,  teque  et  exercltum  scrva  .* 
neque  enim  vwveri  hostis,  subjectus  nobis  ad  omne^ 
ictus,  sine  sua  pcrnicie  poterit.  Nos  deinde  aut  for-^ 
tuna  populi  Romani,  aut  nostra  virtus  expediet.  Con- 
laudatus  ab  consule,  acccpto  praesidio,  vadit  occul- 
tus  pcr  saltum  ;  nec  prius  ab  hoste  est  visus,  quanr 
loco,  quem  petebat,  adpropinquavit.  Inde  admira- 
tione  paventibus  cunctis,  quum  omnium  ia  se  ver- 
tisset  oculos,  et  spatium  consuli  dedit  ad  subduccn-: 
dum  agmen  in  a^quiorem  locum,  et  ipse  in  SLjmmo- 
constitit  vertice.  Samnites,  dum  huc  illuc  signa 
vertimt,  utriusque  rei  amissa  occasione,  neque  hx-, 
sequi  consulem,  nisi  per  eamtlera  vallem,  in  qua 
paullo  ante  subjectum  eum  telis  suis  habuerant, 
possunt ;  nec  erigcre  agmen  in  captmn  super  se  ab; 
Declo  tumuUim.  Sed  quum  ira  in  hos  magis,  qui 
fortunam  gerenda?  rei  eripuerant,  tum  propinquitas 
loci  atque  ipsa  paucitas  incitat:  et  nunc  circumdare. 
undique  coUem  arm.atis  volunt,  ut  a  consule  Decium 
intercludant ;  nunc  viam  patelacere,  ut  degres?os 
in  vallem  adoriantur  :  iucertos  quid  agerent,  nox 
obpressit.  Decium  primum  spes  tenuit,  cum  sub-, 
euutibus  in  adversum  collem  ex  superiore  loco  se 
pugnaturum  :  deiude  admiratio  incessit,  quod  nec 
pugnam  inirent,  nec,  si  ab  eo  consilio  iniquitate. 
U)ci  deterrereutur^  opere  se  valloque  circuiudareut.. 


5^8  T.  HVII 

V.C.  412.  Tum  centurionibus  ad  se  vocatis,  Qucenam  illa  insci- 
'  ^^°'  tia  belli  ac  pigritia  est  r*  aut  quonam  modo  isti  ex  Si- 
dicinis  Campanisque  victoriam  pepererunt  ?  Huc  utque 
illuc  signa  moveri,  ac  modo  in  unum  conferri,  modo 
educi  videtis :  opus  qxddeni  incipit  nemo,  quum  jani 
circuwdati  vallo  potuerimus  esse.  Tum  vero  nos  si~ 
miles  istoruni  simus,  si  diiitius  hic  morcmur,  quum 
commodum  sit.  Agitedum,  ite  mecum  ;  ut,  dum  lucis 
aliquid  superest,  quibus  locis  pra:sidia  ponant,  qua  pa- 
teat  hinc  exitus,  exploremus.  Hiec  omnia  sagulo 
gregali  amictus,  ceuturionibiis  item  rnanipulariura 
militum  habitu  ductis,  ne  ducem  circumire  hostes 
notareut,  perhistravit. 

XXXV.  Vigiliis  dcinde  dispositis,  ceteris  omni- 
bus  tesseram  dari  jubet  :  ubi  secundcc  vigiluE  buccina 
datum  signum  esset,  armati  cum  silentio  ad  se  conve- 
CratioDe-  nirent.  Quo  ubi,  sicut  edictum  erat,  taciti  conve- 
j-j  "^'"  nerunt,  Hoc  sikncium,  mdites,  iniiuit,  cmisso  militari 
adsensu,  in  me  audtendo  servandum  est :  ubi  senten- 
tiam  ineam  vobis  pcregero,  ium,  quihus  eadem  place- 
bunt,  in  dcxtram  partem  taciti  transihitis  :  qucc  pars 
major  trlt,  eo  stabilur  consilio.  Nunc,  qua'  mente  <gi- 
tem,  audite.  Non  fuga  delatos,  nec  intrtia  rcUctos 
hic  vos  circumvenit  hostis ':  virtute  cepistis  locum  ,•  vir- 
tute  hinc,  oportet,  evadatis.  Veiiiendo  huc  exercitztm 
egregium  populi  Itomani  servastis ;  erumpendo  hinc 
vosmet  ipsos  servate  :  digni  estis,  qui  pauci  pluribus 
opem  tulcritis,  ipsi  nullius  anxilio  cgueritis.  Cum  eo 
hoste  res  est,  qiii  hesterno  die  delendi  omnis  exercitus 
fortuna  per  socordiam  usns  7wn  sit ;  hunc  tam  opportu- 
num  colleni  ijiniincntem  capiti  suo  non  ante  viderit, 
<juam  captum  a  nobis ;  nos  tam  pauccs  tot  ipsi  millibus 
hominum  ncc  adscensu  arcuerint ;  ncc  tenentes  locumj 


LIBER  VII.    CAP.  XXXVl.  519 

qttum  dici  tantum  superesset,  vailo  drciimdcdcrint.V.C.  m. 
Quem  vidintcm  ac  vigllantem  sic  eluseritis,  snpitum, 
cportet,  fallatis ;  immo  nccesse  est.  In  eo  enim  loco 
rcs  sunt  7iostr(V,  ut  vobis  ego  magis  necessitatis  vcstrcs 
indcx,  (juam  consiid  auctor,  sim  :  neque  enim,  manea' 
tis,  an  abeatis  hinc,  delibcrari  potcst ;  quum,  prceter 
armu  ct  animos  armorum  memores,  nihil  vobis  fortuna 
reliqui  fecerit,  fameque  et  siti  moriendum  sit,  si  plu%, 
quam  viros  ac  Romatios  decet,ferrvm  timeamus.  Ergo 
una  est  salus  erumpere  hinc  atque  abire  •  id  aut  iiiter- 
diu  aut  nocte  faciamiis,  oportet.  Ecce  autem  aliud 
viinus  dubium  :  quippe  si  lux  exspectetur,  qu(E  spes  cst, 
non  valio  perpetuo  fossaque  nos  septurum  hostem  9  qui 
nunc  corporibus  suis  :>ubjectis  undique  ciiuerit,  ut  vi- 
detis,  collem.  Atqui,  si  nox  opportuna  est  eruptioni, 
sicut  est,  hirc  profecio  noctis  aptissiinxt  hora  cst.  Signo 
secundce  vigilice  convenistis,  quod  tempus  mcrtales  som- 
no  altissimo  premit  :  per  corpora  sopita  vadelis  j  vcl 
silentio  incautos  fallentes,  vel  sentienfibus  clamure  subi- 
to  pavorem  injecturi.  Me  mado  scquimint,  quem  secuti 
esiis  :  ego  eamdem,  quce  duxit  huc,  sequar  fortunam. 
Quibus  hcec  salutaria  videntur,  agitedum,  in  dcxtram 
partem  pedibus  transite. 

XXXVI.  Omnes  transieriint,  vadentemque  pcr 
iutermi--i?a  custodiis  loca  Decium  secnti  sunt.  Jam 
evaserant  meclia  castra,  quum  supcrscandens  vigi- 
l.im  strata  sorano  corpora  miles  obfenso  scuto  prae- 
buit  sonitum  :  quo  excitatus  vigil  quum  proximiim 
movisset,  erecticjue  alios  concitarent,  ignaii  cives 
an  hostes  essent,  pnesidrura  erumperct,  an  consul 
castra  cepisset  :  Decius,  quura  non  fallerent,  cla- 
Ecorem  tollere  jussis  militibus,  torpidos  somno  in- 
super  pavore  exanimat;  quo  pnepeiliti^  nec  ai-ma 


S-O  T.  LIVII 

U.C.  412.  inpigre  capeie,  iicc  obsistcrc,  iiec  iusequi  poterant, 

A.  C.  340.  Jnter  trepidationem  tuniultiuiniue  Samnitium,  pr<E- 

sidium  Romanum,  obviis  custoilibus  ca-sis,  ad  castra 

consnlis   pervadit.      Aliquantura   supererat   noctis, 

jamque    in    tuto    videbantur    esse ;     quum    Decius, 

Decius  ad    Macti  liriute,  inquit,  mllites  Romani,  este :  vestrum 
exercitum    .,  ,.,  .     ,      ,.i        /.  /-,    ,      , 

incolumis    **^  ''^  reauum  oinnui  secula  laudibus  jerent.     bed  ad 

redit.  conspiciendam  tantam  virtutem  luce  ac  die  opus  est ; 

nec  vos  digni  estis,  quos  cum  tanta  gloria  in  castra  re- 
ducei  silentium  ac  nqx  tegat :  hic  liicem  qiiieti  oppe- 
riamur.  Dictis  obtemperatum  :  atque  iibi  primum 
inluxit,  praemisso  nuncio  ad  consulera  in  castra,  in- 
genti  gaudio  concitantur  :  et,  tessera  data,  incolu- 
mes  rcvcrti,  qui  sua  corpora  pro  salute  omniura 
haud  dubio  periculo  objecissent,  pro  se  quisque  ob- 
viam  effusi  laudant,  gratulantur,  singulos  universos- 
que  servatores  suos  vocant ;  Diis  laudes  gratesque 
agunt,  Decium  in  coelum  ferunt.  Hic  Decii  castren- 
sis  triumphus  fuit,  incedentis  pcr  media  castra  cum 
armato  praesidio,  conjectls  in  eura  oranium  oculis, 
et  omni  honorc  tribunum  consuli  aequantibus.  Ubi 
ad  praetorium  ventum  est,  consul  classico  ad  con-^ 
cionem  convocat :  orsusque  meritas  Decii  laudes,. 
interfante  ipso  Decio,  distulit  concionem  :  qui  auc- 
tor  omnia  posthabendi,  dum  occasio  in  manibus 
essct,  perpulit  consulem,  ut  hostes,  et  nocturno  pa- 
vore  adtouitos,  et  circa  collem  castcUatim  dissipa- 

Vincuntur  tcs,  adgrcderetur  :  credere  etiam  aliquos,  ad  se  se- 
amnitts.  jjy^,^j,.jjj  cmissos,  per  SiUuun  vagari.  Jussai  legio- 
nes  arma  capere  :  egress*quc  castris,  quum  per  ex- 
ploratorcs  notior  jam  saltus  e-sct,  via  pateuliorc  ad 
hostem  ducuntur  :  qucra  incautum  inproviso  ador- 
tae,  quum  palati  passim  Saranitium  militcs,  plcricj^ua 


LIBER  VII.   CAP.  XXXVII.  ^21 

inermc?;,  nec  coire  in  unum,  nec  arma  capcrej  necU.  C.  412. 
rccipere  intra  vallura  se  possent,  paventem  primum  ^'  ^'  ^^^' 
in  castra  compellunt  :  deinde  castra  ipsa,  turbatis 
stationibus,  capiunt.  Perfertur  circa  collem  cla- 
mor  :  fugatqiTC  ex  suis  queraque  praesidiis  :  ita 
magna  pars  absenti  hosti  cessit :  quos  intra  vallum 
cgerat  pavor,  (fnere  autem  ad  triginta  niillia)  om- 
nes  caesi ;  castra  direpta. 

XXXVII.  Ita  rebus  gcstis,  consul,  advocata  con- 
cione,  P.  Dccii  non  coeptas  solum  ante,  sed  cumu-Decius 
latas  nova  virtute  laudes  peragit  :   et  praeter  milita-   "^"^  ^^' 
ria  alia  dona,  aurea  corona  eum  et  centum  bubus, 
eximioque  uno  albo  opimo  auratis  cornibus,  donat. 
Milites,  qui  in  prgesidio  simul  fuerant,  duplici  fru- 
mento  in  perpetuum,  in   praesentia  singulis  bubus 
binisque  privis  tunicis  donati.     Secundum  consulis 
donationem  legiones  gramineam  coronam  obsidio- 
nalern,   clamore   donum  adprobantes,  Decio  inpo- 
nunt:  altera  corona,  ejusdem  honoris  index,  a  prae- 
sidio  suo  inposita   est.     His   decoratus  insignibus 
bovem   eximium   Marti    inmolavit ;    centum  boves 
militibus  dono  dedit,  qui  secum  in  expeditione  fue- 
rant :  iisdem  militibus  legiones  libras  farris  et  sex- . 
tarios  vinl  contnlernnt  •   nvnni"-iquc  ca  lugenti  alacri- 
tate  per  clamorem  militarem,  indicem  omnium  ad- 
sensu<:,    gerebantur.     Tertia   pugna   ad  SuessuIamTertia  pu- 
comraissa  est  :   qua  fugatus  a  M.  Valerio  Saniniti-  ^"^  '^^^^ 
um  exercitus,  omni  robore  juventutis  domo  adcito,  'bus. 
certaraine    ultimo    fortunam    experiri    statuit.      Ab 
Suessula  nuncii  trepidi  Capuani,  inde  equites  citati 
ad  Valerium  consulem,  opem  oratura,  veniunt.  Con- 
fcstim  signa  mota :   relictisque  inpedimeatis  castro- 
rum  valido  pnesldio,   raptim    agitur   agmen  :    ueo 


522  T.  LlVIl 

U.  C.  412.  procul  ab  hoste  locum  perexiguum  (ut  quibu3,  pra;- 
'  '  ''^'ter  equos,  ceterorum  jumentorum  cslonumque  tur- 
ba  abesstt)  castris  cepit.  Samnitium  exercitus,  velut 
haud  ulla  mora  pugnae  futura  essct,  aciem  instruit : 
deincle,  postquam  nemo  obvius  ibat,  infestis  signis 
ad  castra  hostium  succedit :  ibi  ut  miiitem  in  vallo 
TJdit,  missique  ab  omni  parte  exploratum,  quam  in 
exiguum  orbem  contracta  castra  essent,  paucitatem 
inde  hostium  conligentes,  retulerunt ;  freraere  om- 
nis  acies,  coraplendas  esse  fossas  scindendimique  val- 
lura,  et  in  castra  inrumpendum  :  transactumque  ea 
temeritate  beUum  foret,  ni  duces  continuissent  in- 
petum  militum.  Ccterum,  quia  mukitudo  sua  com- 
meatibus  gravis,  et  prius  sedendo  ad  Suessulam,  et 
tum  certaminis  mora,  haud  procul  ab  rerum  om- 
nium  inopia  esset ;  placuit,  dura  inclusus  paveret 
hostis,  frumentatum  per  agros  militem  duci :  inte- 
rim  et  Romano,  qui  expeditus,  quantum  humeris 
inter  arma  geri  posset  frumenti,  secum  adtulisset, 
defutura  omnia.  Consul  palatos  per  agi-os  quura 
vidisset  hostes,  stationes  infrequentes  relictas,  pau- 
cis  milites  adhortatus,  ad  castra  obpugnanda  ducit : 
«jujp  quum  primo  clamore  atque  inpetu  cepisset, 
^  pluribus  hostlum  in  tcniuiiia  onie,  «niam  in  portis 

valioque,  caesis,  signa  captiva  in  unum  locum  con- 
ferri  jus.sdt ;  relictisque  duabus  legionibus  custodiae 
et  praesidii  caussa,  gravi  edicto  raonitis,  \it,  donec 
ipse  revertisset,  prjeda  abstinercnt ;  profcctus  ag- 
minc  iustructo,  quura  prseraissus  eques  vclut  inda- 
gine  dissipatos  Samnites  agcret,  caedera  ingentem 
fecit:  nam  neque  quo  signo  coirent  inter  se,  neque, 
utrum  castra  petcrent,  an  longiorem  intenderent  fu- 
gam,  tcrritis  coastare  poterat,     Tantunique  fug» 


LIBER  VII.    CAP.  XXXVIII.  523 

ac  formidinh  fuit,  ut  ad  quadraginta  millia  scuto-U.  C.  412. 

,      .  .,..      .  A.  C.  340- 

ruro,  nequaquam  tot  caesis,  et  signa  militana  cum 

iis,  quas  in  castris  capta  erant,  ad  centum  scptua- 

ginta  ad  consulera  deferrentur.    Tum  in  castra  hos- 

tium  reditum  :  ibique  omnis  praeda  railiti  data. 

XXXVIII.    Hujus  certaminis  fortuna  et  Falis- Karthagi- 

cos,  quum  in  induciis  essent,  fcBdus  petere  ab  sena-""^P-"  '^* 

tu  roegit ;   et  Latinos^  jam  exercitibus  compai-atis, 

ab  Romano  iu  Pelignum  vertit  bellum,     Ncque  itaConsules 

rei  Kestse  fama  Italia;  se  finibus  tenuit :  sed  Kartha-   ,  „  » 
t>  pnant. 

ginienses  quoque  legatos  gratulatum  Romam   mi- 

sere  cimi  coronae  au,  cae  dono,  quae  in  Capitolio  in 

Jo\ns  cella  poneretur :  fuit  pondo  viginti  quinque. 

Consules    ambo    de    Samnitibus   triampharuntj  se- 

quente  Decio  insigni  cum  laude  donisque :    quum 

incondito  militari  joco  haud  minus  tr-buui  celebre 

nomen,  quam  consulum,   esset.     Campanorum  de- 

inde  Suessanorumquc  auditiE  legationes :  precanti- 

busque  datum,  nt  praesidium  eo  in  hiberna  raittere- 

tur,  quo  Samnitium  excursiones  arcerentur.     Jam  Rom.  mi- 

tum  minime  salubris  militari  disciplina^  Capua  in- ^'^^.^  ^^^^^ 

strumento  omr.ium  voluptatium  delenitos  militum  Capua  con- 

animos    avertit    a   memoria   patriae  :     inibanturque  ^' '^' 

COnsilia  in  hibernis   eoflcm  scelerc  adimeudas  Cam- 

panis  Capuae,  per  quod  illi  eam  antiquis  cultoribus 

ademissent :  neqiie  inmerito  suum  ipsoriim  exemphim 

in  eos  rei^surum.     Cur  aiitem  potiiis  Campani  agrum 

JtalicE  uberrimum,  dignam  agro  urbcm,  qiii  nec  se  nec 

ma  tutari  possinf,  qnam  victor  exercitus  haberet,  qui 

suo  sudore  ac  sanguine  inde  Samnites  depulisset  ?  Ai\ 

cequuih  esse,  dediticios  suos  illa  fertilitate  atque  amce^ 

nitatc  perfrui ;  se,  miHfandofessos,  in  pesfilente  atque 

iirido  circa  urlem  solo  luctari,  aut  in  in-be  insidentcnk 


524  T.  LIVII 

tabem  crescentis  in  dies  foenoris  pati  ?   tltsc  agitata 

occultis  conjurationibas,  necdum  vulgata  in  omnes 

U.  C.  413.  consilia^  invenit  novus  consul  C  Marcius  Rutilus, 
A.  C.  339.         r-  .  ^  .      .  .    /^    o        i- 

cm  Lampania  sorte  provmcia  evcnerat,  Q.  berviho 

coliega  acl  urbem  relicto.     Itaque  quum  omnia  ea> 

sicut  gesta  erant,  per  tribunns  compcrta  habcret,  et 

aetate  et  usu  doctus  (quippe  qui  jam  quartum  con- 

sul  essetj  dictatorque  et  censor  fuisset)  optimum  ra- 

tus,  diffi-rendo  spem,  quandocumque  vellent,  consi- 

lii  exsequendi,  militarem  inpctum  frnstrari  ■.  rumo- 

rem  dissipat,  in  iisdem  oppidis  ct  anno  post  praesi- 

dia  hibernatura  :   divisa  enim  erant  per  Campaniae 

urbesj  manaverantque  a  Capua  consilia  in  exerci- 

tum  omnem.     Eo  laxamento  cogitationibus  datOj,- 

quievit  in  praesentia  seditio. 

Arte  clu-        XXXIX.  Consul,  educto  in  sestlra  rnilite,  dum' 

quietos  Samnites  habebat,  exercitum  purgare  mis- 

sionibus    turbulentorum    hominum   instituit,    aliis 

emcrita  dicendo  stipendia  esse,  alios  gravcs  jam  «- 

tate,  aut  viribus  parum  validos :    quidam  in  com- 

meatus   mittebantur,  singvdi  primo,  deinde  et  co- 

hortes  quaedam,  ciuia  procul  ab  domo  ac  rebus  suis 

hibernassent.   Per  speciem  etiam  militarium  usuum, . 

quum    alil    alio   iiiattn-ntui,    luMgiirt.    |ja.is    ableyati  :  ■ 

quam  multitudinem  consul  alter  Romae  praetorquc, 
alias  ex  aliis  fingendo  moras,  retinebat.  Et  primo 
quideni,  ignari  ludificationis,  minime  inviti  domos 
revisebant.  Postquam  neque  rcverti  ad  sigua  pri- 
mos,  nec  ferme  alium,  quam  qui  in  Canipania  hi- 
bernassent,  praecipucquc  ex  iis  seditionis  auctores 
mitti  viderunt  j  prinuun  admiratio,  deinde  haud  du- 
bius  tinior  incessit  animos,  consilia  sua  cmanasse  ; 
JQm  qycistiones,  jam  indicia,  jam  occult<^  singidornni 


duntur. 


LIBER  VII.    CAP.  XXXIX.  525 

suppUcid,  inpotensque  et  crudde  considmn  ac  Patrum  u.C.  413. 

in  se  regnum  pnssuros.     Hkc,  qui  in  castris  crant,  ^-  ^*  •'^^* 

occultis    sermonibus    serunt,    nervos    conjurationis 

ejectos  arte  consulis  cernentes.     Cohors  una,  quura 

haud  procul  Anxure  essct,  ad  Lautulas  saltu  an- 

gusto  inter  niai'e  ac  montes  consedit,  ad  excipien- 

dos,  quos  consul  aliis  atque  aliis   (ut  ante  dictum 

est)  caussis  mittebat.   Jam  valida  admodum  numero  Sediosorum 

manus  erat  j   nec  quidquam  ad  justi  exercitus  fo'"- ronlidtur. 

mam,    praeter   ducem,   deerat :    incompositi  itaque 

prsedantcs   in  agrum  Albanum   perveniunt,   et  sub 

jugo   Albae   long;e   castra  vallo  cingunt.     Perfecto 

inde  opere,  rcliquum  diei  de  imperatore  sumendo 

sententiis  decertant,  iiuUi  ex  praescntibus  satis  fi- 

<lentes.     Quem  autem  ah  Roma  posse  exciriP  quem 

Patrum  auf  plebis  esse,  qui  aut  se  tanto  periculo  sciens 

ohferat,  aut  cui  ex  injurla  insanientis  exercitus  caussa 

recte  committatur  P  Postcro  die,  quum  eadem  deli- 

bcratio  tcneret,  ex  praedatoribus  vagis  quidam  com- 

pcrtum   adtulerunt,    T.    Quinctiuni   in    Tusculano   - 

agrum  colerc,  urbis  honorumque  inmeniorem,    Pa- 

triciae  hic  \ir  gentis  erat :   cui  quum  militiae,  magna 

cuni  gloria  actie,  fiuem  pcs  alter  cx  vulnere  claudus 

fecisset,  ruri  agcre  vitam  procul  ambitione  ac  foro 

constituit.     Nomine  audito,  extemplo  agnovere  vi-  Eligunt 

rum  :   et,  (luod  bcne  verterct,  adciri  iusserunt.     Sed^"':^'^ 
\  •'  Quinc- 

parum  spei  erat,  voluntate  quidquam  facturum  :  tium. 
vim  adhiberi  ac  metum  placuit.  Itaque  silentio 
noctis  quum  tectum  villae,  qui  ad  id  missi  erant,  in- 
trassent ;  somno  gravem  Quinctium  obpressum,.  ni- 
hil  medium,  aut  imperium  atque  honorem,  aut,  ubi 
rcstitaret,  mortem,  ni  sequeretur,  denunciantes,  in 
■castra  pertraxerunt.    Imperator  extemplo  adveniens 


5%6  T.  LlVii 

U.  C.  413.  adpellatus  :     insigulaque   honoris    extcrrito   subitai: 

A.  C.839.  j.g^  niiraculo  deferunt,  et  ad  urbein  duccre  jubent. 

Suo  magis  inde  inpetu,  quain  consilio  ducis,  convul- 

sis  signis,  infesto  agmine  ad  lapidem  octavum  viae, 

quae  nunc  Appia  est,  perveniunt :  issentque  confes- 

tim   ad   urbem,  ni  venire  contra  exercitum  dicta- 

Valerius     toremque  adversus  se  M.  Valerium  Corvum  dictum 

di^^      audissent,  et  magistrum  equitum  L.  .^milium  Ma» 

mercinura. 

XL.  Ubi  primum  in  conspectum  ventum  est,  ar- 
ma  signaque  agnovere  j  extemplo  omnibus  mcmo- 
ria  patriye  iras  permulsit.  Nondum  erant  tam  for- 
tes  ad  sanguinem  civilem,  nec,  prieter  externa,  no- 
Verant  bella :  ultimaque  rabies  secessio  ab  suis  ha- 
"bebatur :  itaque  jam  duces,  jam  milites  utrimquc, 
congressus  quairere  ad  conloquia.  Quinctius,  qucm 
armorum  etiam  pro  patria  satietas  teneret,  nedum 
adversus  patriam ;  Corvus,  omnes  caritate  cives, 
pr.Ecipue  milites,  et  antc  alios  suum  exercitum, 
complexu?!,  ad  conloquium  processit.  Cognito  ei 
.extemplo  haud  niinor  ab  adversariis  verecundia, 
Dictatoris  quam  ab  suis  silentium,  datum  :  Deos,  inquit,  in- 
a.  se  '"°"  „jo;./a/^,9  miUfes,  vestros  pnbiicos,  meosnue,  ab  itrbe 
projiciscens  ita  udoravi,  veniamque  supplex  poposci, 
ut  mihi  de  vobis  concorcVuc  partce  gloriam,  non  fic/o- 
riam,  darent.  Satis  fuit  eritque,  nndc  belli  decus  pa- 
riatur :  hinc  pax  petenda  est.  Quod  Dcos  inmortales 
inter  nuncupanda  vota  expoposci,  ejus  me  compotem 
i-oti  vos  facere  potcstis ;  si  meniinisse  vultis,  jion  vos  in 
Samnio,  nec  in  Folseus,  sed  in  Romano  solo  castra  ha- 
bere :  si  illos  coUes,  quos  ccrnitis,  patricc  vestree  esse, 
si  hunc  exercitum  civium  vestrorum  :  si  me  consulem 
vestrum,  cvjus  ductu  auspicioque  priore  anno  bis  legio- 


LIBUR  VII.    CAP.  XL.  52^ 

nes  Samnitium  fudistis,  bis  castra  vi  cepistis.  Ego  sum  U.  C,  4i3» 
M.  V  derius  Corvus,  7nilites,  cujiis  vgs  noliUtatem  6e-  '  ' 
ne/iciis  erga  vos,  non  injurm,  sensistis ;  7iullius  siiper- 
bce  in  vos  legis,  Jiidlius  crudclis  senatusconsulti  auctor; 
in  ommhus  meis  imperiis  in  me  severior,  quam  in  vos. 
Ac  si  cui  genus,  si  cui  sua  virtus,  si  cui  etiam  ma^ 
jesfas,  si  cui  honores  siibdere  spiritus  potuerunt ;  iis 
erum  natus,  id  specimen  mei  dederam,  ea  cetate  cou' 
sulatum  adcptus  cram,  nt  potuerim,  tres  et  viginti 
annos  natus,  consnl  Patribus  quoque  ferox  esse,  non 
solum  plebi.  Quod  meum  factum  dictumvc  consulis 
gravius,  quam  tribuni,  audistis  ?  eodem  tenore  duo  z«- 
scquentes  consulatus  gessi;  codem  hcec  imperiosa  dicta» 
tura  geretur :  ut  neque  in  hos  meos  et  patricE  mece  mi- 
litcs  mitior,  quam  in  vos,  horreo  dicere,  hostes.  Ergo 
vos  prius  in  me  stiinxeritis  ferrum,  quam  in  vos  ego : 
istinc  signa  canent,  istinc  clamor  prius  incipiet  atque 
inpetus,  si  dimicandum  est.  Inducite  in  animum,  quod 
non  induxeruut  patres  avique  vestri ;  non  illi,  qui  in 
Sacrtim  montem  secesserunt ;  no)i  hi,  qui  postea  Aven^ 
tinum  insederunt.  Exspectate,  dum  vobis  singulis^  ttt 
ollm  Coriolano,  matres  conjugesque  crinibus  passis  ob' 
vice  ab  urbe  veniant.  Tum  Volscorum  legiones,  quia 
Romanum  habebant  ducem,  quieverunt ;  vos,  Romanus 
exercitus,  ne  destiteritis  inpio  bello  ?  T.  Quincti,  quo- 
cumque  istic  loco,  seu  volens,  seu  invitus,  constitisti,  si 
dimicandum  erit,  tum  tu  iji  novissimos  te  recipito  :  fw 
geris  etiam  honestius,  tergumque  civi  dederis,  quam 
pugnaveris  contra  patriam.  Nunc  ad  pacificandum 
bene  atque  honeste  inter  primos  stabis,  et  conloquii 
hiijus  salutaris  interpres  fueris.  Posfulate  ccqua,  et 
ferte :  quamquam  vel  iniquis  standum  est  potius,  quam 
inpias   infer   7ios   co7iseramtts  7nanus.     T.  Quinctius 


528 


T.  LIVII 


TJ.  C.  413.  plenus  lacrlmaram,  ad  suos  versus,  M e  quoque,  ia- 
'  ""^^*  quit,  niilites,  si  quis  usus  mei  est,  meliorem  pacis, 
tiiis  suos  9«affi  belli,  habetis  ducem.  Non  enim  illa  viodo  Vol- 
ad  pacem  ^ctts  aut  Samnis,  scd  Romanus,  verba  fecit ;  vester 
hortatur.  7         ^       •  *  •>  ., 

consv.l,  vester  imperator,  milites :  cujus  auspicia  pro 

vobis  e.vperti  nolite  adversus  vos  velle  experiri.  Qui 
j)Ugnarent  vobiscum  infestius,  et  alios  duces  senatus 
habuit :  qui  maxime  vobis,  suis  militibus,  parceret,  cui 
plurimum  vos  imperatori  vestro  crederetis,  eum  clegit. 
'Pacem,  etiam  qui  vincere  possunt,  volunt :  quid  nos 
velle  oportet  ?  quin,  omissis  ira  et  spe,  fallacibus  auc- 
toribus,  nos  ipsos  nostraque  omnia  cognitce  permitti- 
vius  fidei. 
Seditio  XLI.  Adprobantibus  clamore  cunctis,  T,  Quinc- 

composita.  ^jy^^  ^^^^  si^a  progressus,  in  potestate  dictatoris 
milites  fore  dixit:  oravit,  ut  caussam  miserorum  ci- 
vluni  susciperet  :  susceptamque  eadem  fide,  tjua 
rcmpublicam  administrare  solitus  esset,  tucretur. 
Sibi  se  privatim  nihil  cavere  :  nolle  alibi,  quam  in  in- 
nocentia,  spem  habere.  Militibus  cavendum,  quod  apud 
Paires  scmel  plebi,  iterum  legionibus  cautum  sit,  ne 
fraudi  secessio  esset.  Quinctio  conlaudato,  cetcris 
bonum  aniraum  habere  jussis,  dictator,  equo  citato 
ad  urbem  revectus,  auctoribus  Patribus,  tulit  ad 
populum  in  luco  Petelino,  ne  cui  militum  fraudi  se- 
cessio  esset.  Oravit  etiam  bona  venia  Quirites,  ne 
quis  eam  rem  joco  seriove  cuiquam  exprobraret. 
Lcx  quoquc  sacrata  militaris  lata  est,  ne  cujus  mi- 
litis  scripti  nonien,  nisi  ipso  volente,  deleretui' :  ad- 
ditumque  legi,  ne  quis,  ubi  ti-ibunus  militum  fuissct, 
postea  ordinum  ductor  csset.  Id  propter  P.  Salo- 
•nium  postulatum  est  ab  conjuratis  ;  ([iii  alternis 
prope  annis  et  tribuniis  militum,  et  primus  centuriu 


LIBER  VII.    CAP.  XLII.  529 

erat,  quem  nunc  piimipili  adpellant,  Huic  infensiU. C.  413. 
milites  erantj  quod  semper  adversatus  novis  consi-  "  '  ^^^' 
liis  fuisset,  et  ne  particeps  eorum  esset,  qui  ab  Lau- 
tulis  fugissent.  Itaque  quum  hoc  unum  propter 
Salonium  ab  senatu  non  inpetraretur  5  tum  Salo- 
nius,  obtestatus  Patres  conscriptos,  ne  suum  hono- 
rem  phiris,  quam  concordiam  civitatis,  aestimarent, 
perpuht,  ut  id  quoque  ferretur,  ^que  inpotens 
postulatum  fuit,  ut  de  stipendio  equitum  (merebant 
autem  trlplex  ea  tempestate)  aera  demerentur,  quod 
adversati  conjurationi  fuissent, 

XLII.  Praeter  haec  invenio  apud  quosdam,  L.  Ge= 
nucium,  tribunum  plebis,  tuUsse  ad  populum,  ne 
fcenerare  hceret  :   item  ahis  plebiscitis  cautum,  ne 
quis  eumdem  magistratum  intra  decem  annos  ca- 
peret;  neu  duos  magistratus  uno  anno  gereretj  uti- 
que  hceret  consules  ambos  plebeios  creari :  quae  si 
omnia  concessa  sunt  plebi,  adparet,  baud  parvas  vi- 
res  defectionem  habuisse.    Ahis  annahbus  proditum 
est,    neque  dictatorem   Valerium   dictum,   sed   per 
consules  omuem  rem  actam  :   neque,  antequam  Ro- 
mam  veniretur,  sed  Romae,  eam  multitudinem  con- 
juratorum  ad  arma  consternatam  esse ;   nec  in  T. 
Quinctii  villam,  sed  in  aedes  C.  Manhi,  nocte  inpe- 
tum  factum,  eiunque  a  conjiiratis  comprehensum, 
ut  dux  fieret :  inde  ad  quartum  lapidem  profectos 
ioco  munito  consedisse  :  nec  ab  ducibus  mentionem 
concordiae  ortam ;   sed  repeute,  quum  in  aciem  ar- 
mati  exercitus  processissent,  salutationem  factam  : 
et  permixtos  dextras  jungere,  ac  complecti  inter  se 
lacrimantes   milites  ccepisse,   coactosque   consules, 
quum  viderent  aversos  a  dimicatione  mihtnm  ani- 
mos,  retuhsse  ad  Patres  de  concordia  reconcihanda; 
VoL.  I.  A  a 


530 


T.  LIVII 


U.C.  4i3.ad.eo  nihil,  praeterquam  seditionem  fuisse,  camquc 

A.C.  3U9.  -^         •   *  *•  *  ?  . 

compositam,  inter  antiquos  rerum  auctores  constat. 

Et  hujus  fama  seditionis,  et  susceptum  cum  Samni- 

tibus    grave  bellum,   ahc^uot   populos   ab    Romana 

societate  avertit:  et,  praeter  Latinorum  infidura  jam 

diu  foedus,  Privernates  etiam  Norbam  atque  Setiam, 

finitimas  colonias  Romanas,  incursione  subita  de- 

populati  sunt. 


EPITOME   LIBRI  VIII. 


T  ATINI  cum  Campanis  defecerunt,  et,  mlssis  lega' 
■^^  tis  ad  senatum,  conditionem  tulerunt,  ut,  si  pacem 
kabere  vellent,  alterum  ex  Latinis  consulem  facerent. 
Qua  legatione  perlata,  prator  eorum  Annius  de  Capi' 
tolio  ita  prolapsus  est,  ut  exanimaretur.  T.  Manlius 
consul  filium,  quod  contra  edictum  adversus  Latinos, 
quamvis  prospere,  pugnasset,  securi  percussit.  Labo' 
rantibus  in  acie  Romanis,  P.  Decius,  tunc  consul  cum 
Manlio,  devovit  se  pro  exercitu :  et,  concitato  equo 
quum  in  medios  hostes  se  intulisset,  interfectus  morte 
sua  Romanis  victoriam  restituit.  Latini  in  deditiO' 
nem  venerunt.  T.  Manlio  in  urbem  reverso  nemo  ex 
juventute  obviam  processit.  Minucia  virgo  Vestalis' 
incesti  damnata  est.  Ausonihus  victis,  in  oppidum  ex 
i^s  captum  Cales  colonia  deducta  est.  Iteni  Fregellce 
colonia  deductde  sunt.  Veneficium  complurium  matro- 
narum  deprehensum  est :  quarum  plurima;  statim  epo^ 
tis  medicaminibus  perierunt.  Lex  de  veneficio  tunc 
primum  constituta  est.  Privernatibus,  quum  rebellas- 
sent,  victis  civitas  data  est.  Palcepolitani,  bello  et  ob- 
sidione  victi,  in  deditionem  venerunt.  P.  Pubtilio,  qui 
eos  obsederat,  primo  et  imperium  prolatum,  et  pro  con- 
sule  decretus  triumphus.  Plebs  nexu  liberata  est  prop- 
ter  L.  Papirii  creditoris  libidinem,  qui  C.  Publilio  de- 
bitori  suo  stuprum  inferre  volnerat.  Quum  L.  Papi- 
riu$  dictator  reversus  in  urbem  ab  exercitu  esset  propter 
A  a2 


532  EPITOME    LIBRI    VIII. 

auspicia  repetenda,  Q.  Fabius  magister  equitum,  occa- 
sione  rei  bene  gerendae  invitatus,  contra  edictum  ejus 
prospere  adversus  Samnites  pugnavit.  Ob  eam  caus- 
sam  quum  dictator  de  magistro  equitum  suppUcium 
sumturus  videretur,  Fabius  Romam  profugit :  et,  quum 
caussa  parum  proficeret,  populi  precibus  donatus  est. 
Res  praterea  contra  Samnites  prospere  gestas  con- 
tinet. 


T.    LIVII    PATAYIKI 

LIBER  VIII. 


JAM  consules  erant  C,  Plautius  secundum,   L.  u.  C.  4i4. 
^niilius  Mamercinus  ;  quum  Setini  Norbani-  ^-  ^*  ^^^^' 
quc  Romam,  nuncii  defectionis  Privernatium,  cum 
querimoniis    acceptae    cladis    venerunt.     Volscorum 
item  exercitum,  duce  Antiati  popido,  consedisse  ad 
Satricum,  adlatum  est :  utrumque  bellum  Plautio  sorte  Bella  cum 
evenit.   Prius  ad  Privernum  profectus  extemplo  acie  tJbusTt^' 
confiixit :  haud  magno  ceilamine  devicti  hostes  :  op-  Volscis. 
pidum  captum  redditumque  Privematibus,  praesidio 
valido    inposito:    agri   partes    duae    ademtae.     Inde 
victor  exercitus   Satricum   contra  Antiates  ductus. 
Ibi  magna  utrimque  caede  atrox  proelium  fuit :  et 
quum  tempestas  eos,  neutro  inclinata  spe,  dimicantes 
diremisset,  Romani,  nihil  eo  certamine  tam  ambiguo 
fessi,  in  posterum  diem  prcelium  parant.     Volscis, 
recensentibus  quos  viros  in  acie  amisissent,  haudqua- 
quam  idem   animus  ad  iterandum   pericuhim  fuit : 
nocte  pro  victis  Antium  agmine  trepido,  sauciis  ac 
parte  inpedimentorum  reUcta,  abierunt.     Armorum 
magna  vis  tum  inter  czesa  corpora  hostium,  tum  in 
castris  inventa  est.     Ea  Luce  matri  dare  se,  consul  Lua  inatcr. 
dixit  •   finesque  hostium  usque  ad  oram  maritimam 
est  depopulatus.     Alteri  consuU  ..SilrmiHo,  ingresso 
SabeUum  agrum,  non  castra  Samnitium,  non  lcgi- 
A  a3 


534  T.  Livii 

U.C.  414.  ones    usquam   obpositae :    ferro   ignique   vastantem 

*agros   legati   Samnitiuni   pacem   orantes  adeunt,   a 

quo  rejecti  ad  senatum,  potestate  facta  dicendi,  po- 

sitis  ferocibus  animis,  pacem  sibi  ab  Romanis,  bel- 

lique  jus    adversus    Sidicinos   petierunt :   quce  se  eo 

justius  petcre,  quod  et  in  amicitiam  populi  Romani  se- 

eundis  suis  rebus,  non  adversis,  ut  Campani,  venissent : 

et  adversus  Sidicinos  sumerent  arma,  suos  semper  hostes, 

populi  Romani  numquam  amicos:  qui  nec,  ut  Samnites, 

in  pace  amicitiam,  nec,  ut  Campani,  auxilium  in  bel- 

lo  petissent,  nec  in  Jide  populi  Romani,  nec  in  ditione 

essent. 

FcEdus  II _  Quum  de  postulatis  Samnitium  Ti.  ^milius 

cum  Sam-  , ,      ,  ,  .     /. 

nitibus.     prfetor  senatum  consuluisset,  reddendumque  his  foe- 

dus  Patres  censuissent,  prsetorSamnitibus  respondit : 

Nec  quo  minus  perpetua  cum  eis  aynicitia  esset,  per 

populum  Romanum  stefisse  .-  nec  contradici,  quin,  quo- 

niam  ipsos  helli  culpa  sua  contracti  tcedium  ceperit, 

amicitia  de  integro  reconcilietur.     Quod  ad  Sidicinos 

adtineat,   nihil  intercedi,  quo  minus  Samniti  populo 

pacis   bellique  liberum  arbitrium  sit.     Foedere  icto, 

quum  domum  revertissent,  extemplo  inde  exercitus 

Romanus  deductus,  anuuo  stipendio  et  trium  men- 

sium  frumento  accepto  3   quod  pepigei-at  consul,  ut 

tempus  induciis  daret,  quoad  legati  redissent.    Sam- 

nites,  copiis  iisdem,  quibus  usi  adversus  Romanum 

bellum  fuerant,  contra  Sidiciuos  profecti,  haud  in 

dubia   spe  erant    mature  lu-bis   hostium    potiund<e. 

Tum  ab  Sidiciuis  deditio  prius  ad  Romanos  coepta 

fieri  est :   dein,  postquam  Patres  ut  seram  eam  ul- 

timaque   tandem    necessitate   expressam    adsperna- 

bantur,  ad  Latinos  jam  sua  sponte  in  arma  motos 

facta  est :  ne  Campani  quidem  (adeo  injuriae  Sam-.. 


LIBER  VIII.    CAP.  III.  535 

nltium,  quam  beneficii  Romanorum,  memoria  prse-  U.  C.  4i4, 

Senttor  erat)  his  se  armis  abstinuere.     Ex  his  tot    '    ' 

populis   unus   ingens   exercitus,   duce   Latino    fines  Latini  vas- 

Samnitium    ingressus,    plus    populationibuSj    ^"''^"*  {f"^'aKros^ 

proeliis,    cladiam   fecit :    et,    quamquam    superiores 

certaminibus  Latini  erant,  haud  inviti,  ne  saepius 

dimicandum  foret,  agro  hostium  excessere.     Id  spa- 

tium  Samnitibus  datum  est  Romam  legatos  mitten- 

di :   qui  quum  adissent  senatum^  conquesti  eadem  se 

foederatos  pati,  qu?e  hostes  essent  passi,  precibus  in- 

fimis  petiere,  ut   satis    ducerent    Romani   victoriam,  Id  querun- 
r,         ■  -1  ^  c<-  T  ■  7     i         •    tur  Samni- 

quam  Sammtihus  ex  tampano  biaicmoque  lioste  eri-  ^gg  ^„^^ 

puissent:  ne  vinci  etiam  se  ab  ignavissimis  populis  si- ^o^^^^^' 

nerent.     Latinos  Campanosque,  si  sub  ditione  populi 

Romani  essent,  pro  imperio  arcerent  Samniti  agro ; 

si)i  imperium  abnuerent,  armis  coercerent.     Adversus 

haec  responsum  anceps  datum,  quia  fateri  pigebat,  Responsum 
T      •  •  •       1  Romano- 

m  potestate  sua  Latmos  jam  non  esse,  timebantque,  ^^^  ^q. 

ne  arguendo  abalienarent :   Campanorum  aliam  con-  ceps. 

ditionem  esse,  qid  non  fcedere,  sed  per  deditionem,  in 

Jidem  venissent :  itaque  Campanos,  scu  velint,  seu  no- 

lint,  quieturos :  in  fcedere  Latino  nihil  esse,  quo  bel- 

lare,  cum  quibus  ipsi  velint,  prohibeantur. 

III.    Quod    responsum    sicut    dubios    SamniteSj 

quidnam    facturum    Romanum    censerent,    dimisit, 

ita  Campanos  metu  abalienavit :  Latinos,  veUit  ni- 

hil  jam  non  concedentibus  Romanis,  ferociores  fecit,  Latini  oc- 

Itaque,  per  speciem  adversus  Samnites  belli  parandi  f^      ^^' 

.     .     .  .      .        liuntur 

crebra  conc  lia  indicentes,  omnibus  consultationibus  bellum  in 

inter  se  principes  occulte  Romanum  coquebant  bel-  '^""^- 

lum :   huic   quoque   adversus    servatores  suos   bello 

Campanus    aderat,     Sed    quamquam   omnia  de   in- 

dustria  celabantur,  priusque,  quam  moverentur  Ro- 

Aa4 


536  T.  LIVII 

maTii^  toUi  ab  tergo  Samnitem  hostem  volebant ; 
tamen  per  quosdam,  privatis  hospitiis  necessitudini- 
busque  conjunctoSj  inclicia  conjurationis  ejus  Ro- 
mam  emanarunt :  jussisque  ante  tempus  consulibus 
abdicare  se  magistratu,  quo  maturius  novi  consules 
adversus  tantam  molem  belli  crearentur,  religio  in- 
cessit,  ab  eis,  quorum  inminutum  imperium  esset, 
comitia  haberi.  Itaque  interregnum  initum :  duo 
U.  C.  4i5.interreges  fuerunt,  M.  Valerius  ac  M.  Fabius.  Cre- 
337.^^  consules,  T.  Manlius  Torquatus  teitium,  P.  De- 
cius  Mus.  Eo  anno  Alexandrum,  Epiri  regem,  in 
Italiam  classem  adpulisse  constat :  quod  bellum,  si 
prima  satis  prospera  fuissent,  haud  dubie  ad  Roma- 
nos  pervenisset.  Eadem  aetas  rerum  Magni  Alex- 
andri  est :  quem,  sorore  hujus  ortumj  in  alio  tractu 
orbis,  invictum  bellis  juvenem,  fortuna  morbo  ex- 
stinxit.  Ceterum  Romani,  etsi  defectio  sociorum 
nomiuisque  Latini  haud  dubia  erat>  tamen,  tam- 
quam  de  Samnitibus,  non  de  se,  curam  agerent,  de- 
Decem        cera  principes  Latinorum  Romam  evocaverunt,  qui- 

pnncipes     -^^^  imperarent,  quae  vellent.     Praetores  tum  duos 

Latinorum  r  '   -i 

Romam  e-  Latium  habebat,  L.  Annium  Setinum  et  L.  Numi- 

vocau.  sium  Circeiensem,  ambo  ex  coloniis  Romanis :  per 
quos,  prseter  Sig^iam  Velitrasque,  et  ipsas  colonias 
Romanas,  Volsci  etiam  exciti  ad  arma  erant :  eos 
nominatim  evocari  placuit.  Haud  cuiquam  dubium 
erat,  super  qua  re  adcircntur  :  itaque,  concilio  prius 
habito,  prsetores,  quam  Romam  proficiscerentur, 
evocatos  se  ab  senatu  docent  Romano,  et  quae 
actum  iri  secatii  credant,  quidnam  ad  ea  responderi 
placeat,  referunt. 

IV.    Quum   aliud    alii    censercnt,    tum   Annius  : 
Quamquam  ipse  ego  retuli,  quid  responJeri  placeret, 


LIBER  VIII.    CAP.  IV.  537 

tamen  magis  ad  summam  rerum  nostranim  pertinereU.C.  ub. 
arbitror,  quid  agendum  nobis,  quam  quid  loquendum 
sit:  facile  erit,  explicatis  consiliis,  adcommodare  rebus 
verba.  Nam,  si  etiam  nunc  sub  umbra  foederis,  cequi 
servitutem  pati  possumus,  quid  abest,  quin,  proditis  Si' 
dici7iis,  non  Romanorum  solum,  sed  Samnitium  quoque 
dicto  pareamus,  respondeamusque  Romanis,  nos,  ubi 
innuerint,  posituros  arma  9  Sin  autem  tandem  liber- 
tatis  desiderium  remordet  animos,  si  fcedus  est,  si  so- 
cietas  eequatio  juris  est,  si  consanguineos  nos  Roma- 
norum  esse,  quod  olim  pudebat,  nunc  gloriari  licet, 
si  socialis  illis  exercitus  is  est,  quo  adjuncto  dupli- 
cent  vires  suas,  quem  secernere  ab  se  consules  bellis 
propriis  ponendis  sumendisque  nolint ;  cur  non  omnia 
ccquantur  ?  cur  nou  alter  ab  Latinis  consul  datur  ?  ubi 
pars  virium,  ibi  ct  imperii  pars  est  ?  Est  quidem 
nobis  hoc  per  se  hcind  nimis  amplum,  quippe  con- 
cedentibus,  Romam  caput  Latio  esse :  sed,  ut  am- 
plnm  videri  posset,  diuturtia  patientia  fecimus.  Atqui, 
si  quando  umquam  consociandi  impcrii,  usurpandce  li- 
bertatis  tempiis  optastis,  en  hoc  tempusadest,  et  virtuie 
vestra,  et  Deum  benignitate  vobis  datum.  Tentastis 
patientiam  ncgando  militem :  quis  dubitat  exarsisse 
eos,  quum  plus  ducentorum  annorum  morem  solveremus  ? 
pertulerunt  tamen  hunc  dolorem.  Bellum  nostro  no- 
mine  cum  Pelignis  gessimus  :  qui  ne  nostrorum  quidem 
finium  nobis  per  nos  tuendonim  jus  antea  dabant,  nihil 
intercesserunt.  Sidicinos  in  fdem  receptos,  Campanos 
ab  se  ad  nos  descisse,  exercitus  nos  parare  adtersus 
Samnites  fosderatos  suos  audierunt,  nec  moverunt  se  ab 
urbe.  Unde  hcec  illis  tanta  modestia,  nisi  a  conscientia  - 
virium  et  nostrarum  et  suarum  ?  Idoneos  auctores  ha- 
beo,  querentibus  de  nobis  Samnitibus  ita  responsum  ah 
Aa5 


538  T.  Livii 

U.C.  4i5.5enaf^  Romano  esse,  iitfacile  adpareret,  ne  ipsos  qui- 
'  dem  jam  postulare,  ut  Latium  sub  Romano  imperio 
sit.  Usurpate  modo  postulando  eo,  quod  illi  vobis  ta- 
citi  concedunt.  Si  quem  hoc  metus  dicere  prohibet,  en 
ego  ipse,  audiente  non  populo  Romano  modo  senatu- 
que,  sed  Jove  ipso,  qui  Capitolium  incolit,  projiteor  me 
dicturum ;  ut,  si  nos  in  fcedere  ac  societate  esse  velint, 
r.onsulem  alterum  ah  nobis  senatusque  partem  accipiant. 
Haec  ferociter  non  suadenti  solum,  sed  pollicenti, 
clamore  et  adsensn  omnes  permisernnt,  ut  ageret 
diccrctque,  quae  e  republica  nomiuis  Latini  fideque 
sua  viderentur. 

V.  Ubi  est  Romam  ventura,  in  Capitolio  eis  sena- 
tus  datus  est.  Ibi  qunm  T.  Manlius  consul  egisset 
cum  eis  ex  auctoritate  Patrum,  ne  Samnitibus  foede- 
ratis  bellum  inferrent ;  Annius,  tamquam  victor  ar- 
Legati  La-  mis  Capitolium  cepisset,  non  legatus,  jure  gentium 
*'"'/o  mse-*^^°^'  loqueretur,  Tempus  erat,  inquit,  T.  Manli, 
natu  Rom.  vosque  Pafres  Conscripti,  tandem  jam  i'os  nobiscum 
nihrl  pro  imperio  ngere,  quum  Jiorentissimum  Deum 
benignitate  nunc  Latium  armis  virisque,  Samnitibus 
bello  victis,  Sidicinis  Campanisque  sociis,  nunc  etiam 
Volscis  adjunctis,  videretis  j  colonias  qnoque  vestras 
Latinum  Romano  prceiulisse  imperiiim.  Sed  quoniam 
vos,  regno  inpotenti  finem  ut  inponatis,  non  inducitis- 
in  animum ;  nos,  quanHpiam  armis  possunnis  adserere 
Latium  in  libertatem,  consanguinitati  tamen  hoc  da- 
himus,  ut  conditiones  pacis  feramus  crquas  utrisqne, 
quoniam  vircs  quoque  cequari  Diis  innwrtalibus  placuit. 
Consulem  alterum  Roma,  alterum  ex  Latio  creari  opor- 
tet :  senatus  partem  cequam  ex  utraque  gente  esse : 
unum  populum,  unam  rempublicam  fieri :  et,  ut  imperii 
eadem  sedes  sit,  idemquc  oinnibus  nomen,  quoniam  ak 


I 


LIBER  VIII.    CAP.  VI.  539 

nUerutra  parte  co7icedi  necesse  est :  quod  utrisque  bene  U.  C.  415. 

.  A  C  337, 

vertat,  sit  hcec  sane  patria  potior,  et  Romani  omnes 

vocemur.     Forte  ita  accidit,  ut  parem  ferociae  hujus 

et  Romani   consulem  T.   Manlium   haberent :  quiT.  Mrinlii 

1  .     .  .  1  •     Ti  plena  indig- 

adeo  non  tenuit  nam,  ut,  si  tanta  dementia  ratres  [^j^jionis  re- 

conscriptos  cepisset,  ut  ab  Setino  homine  leges  acci-  sponsio. 

percnt,  gladio  cinctum  in  senatum  ventunim  se  esse, 

palam  diceret,  et,   quemcumque   in  crnna  Latinum 

vidisset,  sua  manu  interemturum  :   et,  conversus  ad 

simulacrum  Jovis,  Audi,  Jupiter,  ha^c  scelera,  inquit, 

audite,jus  fasque.   Peregrinos  consules  et  peregrinum 

senatum  in  tuo,  Jupiter,  augurato  templo,  captus  at- 

que  ipse  obpressus,  visurus  es?  Hceccine  fcedera  Ttdlus 

Romanus  rex  cum  Albanis,  patribus  vestris,  Latini, 

hcrc  L.  Tarquinius  vobiscum  postea  fecit?  Non  venit 

in  mentem  pugna  apud  Regillum  lacum  ?  adeo  et  cla- 

dium  veterum  vestrarum  et  benejiciorum  7iostrorum  erga 

vos  obliti  estis  ? 

VI.  Quum  consulis  vocem  subsecuta  Patrum  in- 

dignatio  esset,  proditur  memorise,  adversus  crebrain 

inplorationem  Deum,  quos  testes  foederum  szepius 

invocabant  consules,  vocem  Annii,  spernentis  numi- 

na  Jovis  Romani,  auditam  :   certe,  quum  commotus 

ira  se  ab  vestibulo  templi  citato  gradu  proriperet,  Legatus  La- 

lapsus  per  gradus,  capice  graviter  obfenso,  inpactus  *"'-'^*  '^P" 

^  *        ^  .    ""  .  su  2;ravi  so-- 

imo  ita  est  saxo,  ut  sopiretur.     Exanimatum  aucto-  pjtus. 

res  quoniam  non  omnes  sunt,  mibi  quoque  in  incerto 

relictum  sit :   sicut  inter  fcederum  ruptorum  testatio- 

nem  ingenti  fragore   coeli  procellam  effusam  :  nam 

et  vera  esse,  et  apte  ad  reprsesentandam  iram  Deum 

ficta  possunt.    Torquatus,  missus  ab  senatu  ad  di- 

mittendos  legatos,  quum  jacentem  Anniiim  vidisset, 

e£.clamat,  ita  ut  populo  Patribusque  audita  vox  pa-^- 

Aa6 


540  T.  LIVII 

V.C.  415.  TiteT  sit,  Benehahet.    Dii  piummotere  bellum.    Est 

A  C   337 

'    '     ' '  ccbleste  numen  !  es,  magne  Jupiter  !  haud  frustra  te 

patrem  Deum  hominiimque  hac  sede  sacravimus.  Quid 

cessatis,  Quirites,  vosque,  Patres  conscripti,  arma  ca- 

pere   Diis  ducibusP  Sic  stratas   legiones  Latinorum 

dabo,  quemadmodum  legatum  jacentem  videtis.     Ad- 

sensu  populi  excepta  vox  consuJis  tantum  ardoris 

animis  fecit,  ut  legatos  proficiscentes  cura  magis- 

tratuum  magis,  qui  jussu  consulis  prosequebantur, 

quam  jus  gentium,  ab  ira  inpetuque  hominum  tege- 

ret.  Consensit  et  senatus  bellum  :   consulesque,  duo- 

bus  scriptis  exercitibus  per  Marsos  Pelignosque  pro- 

fecti,  adjuncto  Samnitium  exercitu,  ad  Capuam,  quo 

Bellum        iguj  Latini  sociique  convenerant,  castra  locant.    Ibi 
Latmum.    ":         .  .      ^  ,.,,.. 

m  quiete  utrique  consuh  eadem  dicttur  visa  species 

viri  majoris,  quam  pro  humano  habitUj  augustioris- 

Spectrum     que,  dicentis  :   Ex  una  acie  imperatorem,  ex  altera 

^^^^^^^"^  exercitum  Diis  manibus  matriqiie  Tcrrce  debe.ri;  utrius 

consuli  vi-  excrcitus  imperator  legiones  hostium,  superque  eas  se 

'*""■  devovisset,  ejus  populi  partisque  victoriam  fore.    Hos 

ubi  noclurnos  visus  inter  se  consules  contulerunt ; 

placait  averruncandae  Deum  ira;  victimas  caedi :   si- 

mul  ut,   si   extis   eadem,  quse  somno  visa  fuerant, 

portenderentur,    alteruter   consuhim   fata   inpleret. 

Ubi  responsa  aruspicum  insidenti  jam  animo  tacitae 

religioni  congruerunt ;   tum,  adhibitis  legatis  tribu- 

nisque,  et  imperiis  Deum  propalam   expositis,  ne 

mors  vohmtaria  consuhs  exercitum  in  acie  terreret, 

comparant  inter  se,  ut,  ab  utra  parte  cedere  Roma- 

nus  exercitus  coepisset,  inde  se  consul  devoveret  pro 

populo  Romano  Quiritibusque.    Agitatura  etiam  in 

consiho  est,   ut,  si  quando  umquam  severo    ulhim 

imperio  bellum  administratum  csset,  tunc  uti  disci- 


LIBER  VIII.    CAl'.  VII.  541 

plina  militaris  ad  priscos  redigeretur  raores,    Curam  U.  C  41 5. 

acuebat,   quod   adversus   Latinos    bellandum    erat,    '    "      '* 

lingua,   moribus,   armorum  geuere,   institutis   aute 

omnia   militaribus    congruentes :  railites   militibus, 

centurionibus  centuriones,  Lribuni  tribunis  compares 

coUegaeque,  iisdem  praesidiis,  saepe  iisdem  manipulis 

permixti  fuerant ;   per  haec  ne  quo  erroi"e  milites  ca-  Ne  quis  ex- 
,.        .  ,  •         ..  j-  •     traordinera 

perentur,  edicunt  consules,  ne  quis  extra  ordmem  m  putniaret 

hostem  pugnaret.  edicitur. 

Vll.  Forte  inter  cetcros  turmarum  praefectos,  qui 

exploratum  in  omncs  partes  dimissi  erant,  T.  Man- 

lius  consulis  fiUus   super   castra  hostium  cum   suis 

turmalibus  evasit,  ita  ut  vix  teli  jactu  ab  statione 

proxima  abesset :   ibi  Tusculani  erantequites  :  prae- 

erat   Geminus   Metius,  vir  tum  genere  inter  suos, 

tum  factis,  clarus.    Is  ubi  Romanos  equites,  insig- 

nemque  inter  eos  praecedentem  consulis  fihum,  (nam 

omnes  'nter  se,  utique  inlustres  viri,  noti  erant)  cog- 

novit,  Unanc,  ait,  turma  Romani  cxnn  Latlnis  sociisqueMdirAmm 

btllum  eesturi  estis  P  quid  inttrea  consules,  quid  duQ  ^^-  fi''*i"^ 

Geminus 
exercitus  consulares  agetU  ?  Aderunt  in  tempcre,  Man-  provocat  ad 

lius  inquit,  et  cum  illis  aderit  Jupiter  ipse,  fcederum  asmgulare 
.  .  "  certamen. 

vobis  violatorum  teslis,  qui  plus  potest,  polletque.  Si  ad 

Regillum  lacum  ad  satietatem  vtestram  pugnavimm,  hic 

quoque  e^ciemus  profecto,  ne  nimis  acies  vobis  et  con- 

lata  signa  nobiscum  cordi  sint.    Ad  ea  Geminus,  paul- 

lulum  ab  suis  equo  provectus,  Fisne  igitur,  dmn  dies 

ista  venit,  qiiu  magno  conatu  exercitus  moveatis,  interea 

tu  ipse  congredi  rnecum,  ut  nostro  duorum  jam  hinc 

eventu  cerncitur,  quantum  eques  Latinus  Romano  prce- 

stet?  Movet  ferocem  animum  juvenis  seu  ira,  seu 

detractandi  certaminis  pudor,  scu  inexsuperabilis  vis 

fati :    oblicus    itaque    imperii    patrii,    consulumque 


54*^  T.  LIVIl 

U.C.  4i5.edicti,  prreceps  ad  id  certamen  agitur,  quo,  vlnceret^ 
'  an  vinceretur^  haud  multum  interesset :  equitibus 
ceteris  velut  ad  spectaculum  submotis,  spatio,  quod 
vacui  interjacebat  campi,  adversos  concitant  equos  : 
et,  quum  infestis  cuspidibus  concurrissent,  Manlii 
cuspis  super  galeam  hostis,  Metii  trans  cervicem 
equi  elapsa  est.    Circumactis  deinde  equis,  quum  pri- 

Vincit        or  ad  iterandura  ictum  Manlius  consurrexisset ;   spi- 

Manlius.        ,        .    ,  •  n   -j.         i       •  i       • 

culum  mter  anres  equi  nxit :   ad  cujus  vulnens  sen- 

sum  quum  ecpnis,  prioribus  pedibus  erectis,  magna 

vi  caput  quateret,  excussit  equitem  :   quem  cuspide 

parmaque   innisum,   adtoUentem  se  ab  gravi  casu, 

Manlius  ab  jugulo,  ita  ut  percostas  ferrum  emineret, 

terrae    adfixit :    spoliisqne    lectis    ad    suos  revectus, 

cum  ovante  gaudio  turma  in  castra,  atque  inde  ad 

prsetorium  ad  patrem,  tendit,  ignarus  fati  futurique, 

laus  an  poena  merita  esset,    Ut  me  omnes,  inquit, 

pater,   tuo   sanguine  ortnm  vere  ferrent,  provocatus 

A  patre  se-  equestria  hcec  spolia  capta  ex  hoste  cceso  porto.  Qiiod 

titur.  "^^  audivit  consul,  extemplo,  fiiium  aversatus,  con- 

cionem  classico  advocari  jussit :   quae  ubi  freqiiens 

convenit,    Quandoque,    in^iuit,   tu,    T.  Manli,   neque 

imperium  constdare,  neque  majestatem  patriam  veritus, 

adve7'sus   edictum  nostrum  extra  ordinem  in    hostem 

pugnasti,  et,  quantum  rn  tefuit,  disciplinam  militarem, 

qua  stetit  ad  hane  dieni  Homana  res,  solvi-sti,  meque  in 

eam  necessitatem  adduxisti,  ut  aut  rcipublicce  mihi,  aut 

mei   vieonmque  obVwiscendum  sit ;  nos  potius  nosfro 

delicto  plccteniur,  quam   respublica  tanto  suo  damno 

nostra  peccata  luat :  triste  exemplum,  sed  in  posterum 

salubre  juventuti,  eriynus.    Me  quidem  quum   ingenita 

caritas  liberum,  tum  specimen  istud  vlrtutis,  deceptum 

vana  imagine  decoris,  in  te  movet.  Scd  quum  aut  morte 


LIBER  VIII.    CAP.  VIII.  543 

iua  sancienda  si7it  consuium  impcria,  aut  inpunitate  i/tU.  C  415, 

.,  .       .,    .  A.C.  337. 

perpetuum   abroganda ;  ne   te  qiadem,  si  quid   in    te 

nostri  sanguinis  est,  recusare  censeam,  quin  disciplinam 

niilitarem,   culpa   tua  prolapsam,  pima  restituas.    I, 

lictor,  deliga  ad  palum.  Exaniniati  omnes  tam  atroci 

imperio,  nec  aliter  quam  in  se  quisque  destrictam 

cernentes    securim,    metu    mRgis,    quara    modestia, 

quievere.  Itaque,  velut  emerso  ab  admiratione  ani- 

mo,  quum  silentio  defixi  stetissent ;   repente,  post- 

quam  cervice  caesa  fusus  est  cruor,  tnm  libero  con- 

questu  coortae  voces  sunt,  ut  neque  lamentis,  neque 

exsecrationibus  parceretur  :  spoliisque  contectum  ju- 

venis  corpus,  quantura  militaribus  studiis  funus  ul- 

lum  concelebrari  potest,  structo  extra  vallum  rogo^ 

cremaretur  :  Manlianaque  iniperia  non  in  praesentia 

modo  horrenda^  sed  exempli  etiara  tristis  in  poste- 

rum  essent. 

VIII.  Fecit  tamen  atrocitas  pcen«  obedientiorein 

duci  militem  :   et,  praeterquam  quod  custodiae  vigi- 

liffiqi;e  et  ordo  stationum   intentioris   ubique  curae- 

erant,  in  ultimo  etiam  certamine,  qnum  descensum 

in  aciem  est,  ea  severitas  profuit.  Fuit  atitem  civili 

maxime  bello  pugna  siniilis  :   adeo  nibil  apud  Lati- 

nos  dissonum  ab  Romana  re,  prteter  animos,  erat, 

Clipeis  antea  Romani  usi  sunt :   deinde,  postquam  Descriptio 

stipendiarii  facti  sunt,  scuta  pro  clipeis  fecere  :   et,  "^' '  '*    ^" 

quod  antea  phalanges  similes  Macedonicis,  hoc  post- 

ea  manipulatim  structa  acies  coepit  esse.     Postremo 

in    pJures    ordincs    instruebantur :    ordo    sexagenos 

milites,  duos  centuriones,  vexillarium  imum  habe- 

bat :   prima  acies  hastati  erant,  manipuli  quindecim, 

distantes  inter  se  modicum  spatium  :   manipuUis  le- 

ves  vieenos  militeS;,  aliam  turbam  scutatorum  habe-. 


544  T.  Livii 

U.C.  4i5.bat :  leves  autem,  qui  hastam  tantum  gsesaque  gcre- 
•  rent,  vocabantur,  Hsec  prima  frons  in  acie  florem 
juvenum  pubescentium  ad  militiam  habebat.  Ro- 
buslior  inde  setas  totidera  manipuloruui,  quibus 
principibus  est  nomen,  hos  sequebantur,  scutati 
omnes,  insignibus  maxime  armis :  hoc  triginta 
manipulorum  agmen  antepilanos  adpellabant,  quia 
sub  signis  jam  alii  quindecim  ordines  locabantur : 
ex  quibus  ordo  unusquisque  tres  partes  habebat : 
earum  unamquamque  primum  pihim  vocabant.  Tri- 
bus  ex  vexiliis  constabat :  vexillum  centum  octo- 
ginta  sex  homines  erant.  Primum  vexillum  triarios 
ducebat,  veteranum  militem  spectatae  virtutis  :  se- 
cundum  rorarios,  minus  roboris  ^etate  factisque : 
tertium  accensos,  minimce  fiduciae  manum  :  eo  et  in 
postreraam  aciem  rejiciebantur.  Ubi  his  ordinibus 
exercitus  instructus  esset,  hastati  omnium  primi 
pugnam  inibant :  si  hastati  profl,igare  hostem  non 
possent,  pede  presso  eos  retrocedentes  in  intervalla 
ordinum  principes  recipiebant :  tum  principum  pug- 
na  erat  ;  hastati  sequebantur :  triarii  sub  vexillis 
considcbant,  sinistro  crurc  porrecto,  scuta  innisa 
humeris,  hastas  subrecta  cuspide  in  terra  fixas,  haud 
sccus  quara  vallo  septa  inhorreret  acies,  tencntes. 
Si  apud  principes  quoque  haud  satis  prospere  essct 
pugnatum,  a  prima  acie  ad  triarios  sensim  refere- 
bantur :  inde  rem  ad  triarios  redisse,  quum  laboratur, 
proverbio  increbuit.  Triarii  consurgentes,  ubi  in  in- 
tervalla  ordinum  suorum  principcs  et  hastatos  rece- 
pissent,  extcmplo  compressis  ordinibus  velut  claude- 
bant  vias :  unoque  continenti  agmine,  jam  nulla  spe 
post  rclicta,  in  hostem  incidebant :  id  erat  formido- 
losissimum  hosti,  quum,  velut  victos  insecuti,  novam 


LIBER  VIII.    CAP.  IX.  545 

repeiite  aciem  exsurgentem  auctam  numero  cerue- U.  C.  415. 
bant.  Scribebantur  autena  quatuor  fere  legiones  qui-    '    "      '' 
nis  millibus  peditum,  equitibus  in  singulas  legiones 
trecenis  :   alterum  tantum  ex  Latino  delectu  adjicie-  Qui  nume- 
baturj  qui  ea  tempestate  hostes  erant  Romanis,  eo-  ruL^^^npI 
demque  ordine  instruxerant  aciem  :  nec  vexilla  cum  ercitibus. 
vexillis  tantum,  universi  hastati  cum  hastatis,  prin- 
cipes   cum  principibus  3   sed  centurio   quoque   cum 
centurione,  si  ordines  turbati  non  essent,  concur- 
rendum  sibi  esse  sciebant.  Duo  primipili  ex  utraque 
acie  inter  triarios  erant :  Romanus  corporc  haud- 
quaquam  satis  validus,    ceterum  strenuus  vir  peri- 
tusque  militiae  :  Latinus  viribus  ingens  bellatorque 
primus  j  notissimi  interscj  quia  pares  semper  ordines 
duxerant.    Romano,  haud  satis  fidenti  viribus,  jam 
Romae  permissum  erat  ab  consuhbus,  ut  subceutu- 
rionem  sibij  quem  vellet,  legeret,  qui  tutaretm-  eum 
ab  uno  destinato  hoste  :  isque  juvenis,  in  acie  obla- 
tus,  ex  centurione  Latino  victoriam  tuht.  Pugnatum  Pugna  cum 
est  haud  procul  radicibus  Vesuvii  montis,  qua  via  ad  ^*^"^'^- 
Veserim  ferebat. 

IX.  Romani  consules  prius,  quam  eduCerent  in 
aciem,  inmolaverunt.  Decio  caput  jocinoris  a  fami- 
liari  parte  ca;sum  aruspex  dicitur  ostendisse  3  ahoqui 
acceptam  Diis  hostiam  esse :  ManUum  egregie  U- 
tasse.  Atqui  bene  habct,  inquit  D.ecius,  si  ab  collega 
litatum  est.  Instructis,  sicut  ante  dictum  est,  ordini- 
bus,  processere  in  aciem.  Manlius  dextro,  Decius 
l«vo  cornu  praeerat ;  primo  uti"imque  aequis  viribus, 
eod6m  ardore  animorum  gcrebatur  res  :  deinde  ab 
la;vo  cornu  hastati  Roraani,  non  ferentes  inpressio- 
nem  Latinorum,  se  ad  principes  recepere.  In  hac  Decius  se 
trcpidatione  Decius  consul  M.  Valerium  magna  voce   ^^°^^  ' 


54^  T.  LfVlI 

V.  C.  4i5.inclaraat :  Deorum,  inqiiit,  ope,  Vuleri,  opns  est : 
'  agediim,  pontifex  publicus  populi  Romani,  prcn  verba, 
quibus  me  pro  legionibus  devoveam.  Pontifex  eum  to- 
gam  pi*8etextam  sumere  jussit,  et,  velato  capite,  manu 
isnbter  togam  ad  mentnm  exserta,  super  telum  sub- 
jectum  pedibus  stantem  sic  dicere.  Jane,  Jupiter, 
Mars  pater,  Quirine,  Bellona,  Lares,  Divi  Not)ensiles, 
Dii  Indigetes,  Dwi,  quorum  est  potestas  nostrorum 
hostiumque,  Diique  Manes,  vns  precor,  veneror,  veniam 
petoferoque,  utipopulo  Romano  Quiritium  vim  victo^ 
riamque  prosperetis ;  hostesque  populi  Romani  Quiri- 
tiuyn  terrore,  formidine,  morteque  adjiviatis.  Sicut  ver- 
bis  nuncupavi,  ita  pro  repiiblica  Quiritium,  exercitu, 
legionibus,  auxiliis  populi  Romani  Qniritium,  legiones 
auxiUaque  hosfium  mecum  Diis  Manihus  Tellurique 
devoveo.  Hsec  ita  precatus,  lictores  ire  ad  T.  Man- 
lium  jubet,  matureque  col!ej»8e  se  devotum  pro  ex- 
ercitu  nunciare.  Ipse,  incinctus  cinctu  Gabino,  ar- 
matus  in  equum  insilirit,  ac  se  in  medio'*  liostes  in- 
misit.  Conspectus  ab  utraque  acie  aliquanto  aTisrns- 
tior  liumano  visu,  sicut  coelo  missus  piacnlum  omnis 
Deorum  irse,  qui  pestem  ab  suis  aversam  in  hostes 
ferret ;  ita  omnis  terror  pavorque  cum  illo  latus 
signa  primo  Latinorum  turbavit ;  deinde  in  totam 
penitus  aciem  pervasit.  Evidentissimum  id  fuit, 
quod,  quacumque  e(|uo  invcctus  est,  ibi,  haud  secus 
quam  pestifero  sidere  icti,  pavebant :  ubi  vero  con- 
ruit  obrutus  telis,  inde  jam  haud  dubie  consternatoe 
cohortes  Latinorum  fugam  ac  vastitatem  late  fece- 
runt.  Simul  ct  Roniani,  exsolutis  religione  animis, 
velut  tum  primum  signo  dato  coorti,  pugnam  inte- 
gram  edidcrunt :  nam  et  rorarii  procurrebant  intcr 
antcpilanos,  addidcrantque  vires  hastatis  ac  princi- 


LIBER  VIII.    CAl».  X.  547 

plbus  :   et  triarii,  genu  dextro  innisi,  nutum  consulis  U.  C.  415. 
ad  consurgendum  exspectabant.  ^  '    ' 

X.  Procedente  deinde  certamine,  qunm  aliis  par- 
tibus  multitudo  superaret  Latinorum,  Manlius  con- 
sul,  audito  eventu  collegae,  quum,  ut  jus  fasque  erat, 
lacrimis  non  minus  quam  laudibus  debitis  prosecutus 
tam  memorabilem  mortem  esset ;  pauUisper  addubi- 
tavitj  an  consurgendi  jam  triariis  tempus  esset :  de- 
inde,  melius  ratus  integros  eos  ad  ultimum  discrimen 
servari,  accensos  ab  novissinia  acie  ante  signa  pro- 
cedere  jubet.  Qui  ubi  subiere,  extemplo  Latini, 
tamquam  idem  adversarii  fecissent,  triarios  suos 
excitaverunt :  qui  aliquarodiu  pugna  atroci  qumn  et 
semet  ipsi  fatigassent,  et  hastas  aut  pnefregissent, 
aut  hebetassent,  pellerent  vi  tamen  hostem,  debella- 
tum  jam  rati,  pervcntumque  ad  extremam  aciemj 
tum  consul  triariis,  Comurgite  nunc,  inquit,  integri 
adversus  fessos,  memores  patrice  parentumque  et  con- 
jugum    ac   Uberorum ;   memores   corisulis  pro    vestra 

victoria   morte  occumbentis.    Ubi  triarii  consurrexe-  Vincunt 

.  •    ,        .        r  »        ^-i-  •  •  •      Romani» 

runt  integri,  rerulgentibus  arrais,  nova  ex  mproviso 

exorta  acies,  receptis  in  intervalla  ordinum  antepi- 

lanis,  clamore  sublato  principia  Latinorum  pertiu"- 

bant :  hastisque  ora  fodientes,  primo  robore  viro- 

rum  cffiso,  per  alios  manipulos,  velut  inermes,  prope 

intacti  evasere  j  tantaque  caede  perrupere  cuneos,  iit 

vix  quartam  partera  relinquerent  hostium.  Samnites 

quoque,  sub  radieibus  montis  procul  instructi,  prae- 

buere  terrorem  Latlnis.    Ceterum  inter  omnes  cives 

sociosque  praecipua   laus   ejus  belli  penes  consules 

fuit :   quorum    alter    omnes    minas    periculaque    ah 

Diis  superis  inferisque  in  se  unum  vertit :   alter  ea 

TJrtute  eoque  consilio  in  proelio  fuit,  ut  facile  co)V 


54^  T.   LIVII 

U.  C.  415.  venerit  inter  Romanos  Latinosque,  qiii  ejus  pugn» 
''memoriam  posteris  tradiderunt,  utrius  partis  T. 
Manlius  dux  fuisset,  ejus  futuram  haud  dubie  fuissc 
victoriam.  Latini  ex  fuga  se  Minturnas  contule- 
runt :  castra  secundum  prcelium  capta,  multique 
mortales  ibi  vivi  obpressi,  raaxime  Campani.  Decii 
corpus  ne  eo  die  inveniretur,  nox  quaerentes  ob- 
pressit :  postero  die  inventum  inter  maximam  ho- 
stium  stragem,  coopertum  telis ;  funusque  ei  par 
morti,  celebrante  coUega,  factiun  est.     IUud  adjici- 

Devotio-      endum  videtur,  licere  consuli  dictatorique  et  prautori, 

num  leges.  i     •  i_     .•         i  x  .•  i 

quum  legiones  hostium  devoveat,  non  utique  se,  sed 

quem  velit  ex  legione  Romana  scripta  civem,  de- 

vovere  :  si  is  homo,  qui  devotus  est,  moritur,  probe 

factum  videri :  ni  moritur,  tum  signum  septem  pedes 

altum,  aut  majus,  in    terram  defodi,    et   piaculum 

hostia  caedi.  Ubi  ilhul  signum  defossum  erit,  eo  ma- 

gistratum  Roraanum  escendere  fas   non  esse,    Sin 

autem  sese  devovere  volet,  sicuti  Decius  devovit ;  ni 

moritur,  neque  suum,  neque  publicum  divinum  pure 

faciet,  qui  sese  devoverit.    Vulcano  arma  sive  cui 

alii  Divo  vovere   volet,   sive   hostia  sive  quo    alio 

volet,  jus  est.     Telo,  super  quod  stans  consul  pre- 

catus  est,  hostem  potiri,  fas  non  est :  si  potiatur, 

Marti  suovetaurihbus  piaculum  fieri. 

XI.   Haec,   (etsi  omnis  divini  humanique  moris 

memoria  abolevit,  nova  peregrinaque  omnia  priscis 

ac  patriis  praeferendo)  haud  ab  re  duxi,  verbis  quo- 

que  ipsis,    ut   tradita  nuncupataque   sunt,    referre. 

Romanis  post  proehum  demum  factum  Samnites  ve- 

nisse  subsidio,  exspcctato  eventu  pugnie,  apud  quos- 

dam  auctores  invenio.    Latinis  quoque  ab  Lavinio 

ouxilium,   dum   dcliberando   terunt   tcrapus,   victis 


LIBER  VIII.    CAP.  XI.  549 

demum  ferri  coeptum  :  et,  quum  jam  portis  primaU.C.  4i5, 

sigua  et  pars  agminis  esset  egressa,  nuncio  adlato 

de  clade  Latiuoiimi,  quum  conversis  signis  retro  iu 

urbem  rediretur,   praitorem   eorum  nomine  Milio- 

nium  dixisse  ferunt,  pro  paullula  via  magnam  vier- 

cedem  Romanis  esse  solvendam.    QuiLatinorum  pug- 

nse  supcrfuerantj  multis  itineiibus  dissipati,  quum  se 

in  unum  conglobassent,  Vescia  urbs  eis  receptacu- 

lum  fuit.  Ibi  in  conciliis  Numisius  imperator  eorumj 

adfirmando   communem  vere  Martem  belli  utramque 

aciem  pari  ccede  prostravisse,  victoriceque  nomen  tan- 

tum  penes  Romanos  esse,  ceteram  pro  victis  fortunani 

et  illos  gerere :  funesta  duo  consulum  prcetoria,  alte- 

rum  parricidio  Jilii,  alterum  consulis  devoti  cctde ;  tru' 

cidatum  exercitum  omnem;  ccesos  hastatos  principesque  ; 

stragem  et  ante  signa  et  post  signa  factam ;  triarios 

postremo  rem  restituisse.    Latinorum  etsi  pariter  ad- 

ciS(E  copiee  sint,  tamen  supplemento  vel  Latium  pro- 

pius  esse,  vel  Volscos,  quam  Romam.    Itaque,  si  vide- 

atur  eis,  se,  ex  Latinis  et  ex  Volscis  populis  juventute 

ytropere   excita,    rediturum   infesto   exercitu   Capuam 

csse ;  Romanosque,  nihd  tum  minits  quam  proelium  ex- 

spectantes,  necopinato  adventu  percidsurum.    Fallaci-  Novum  ex- 

bus  literis  circa  Latium  nomenque  Volscum  missis,  "'^''""^ 

^  conscn- 

quia,  qui  non  interfuerant   pugnse,  ad   credendum  bunt  La- 
temere  faciliores  erant,  tumultuarius  undique  exer-  ""'* 
citus  raptim  conscriptus  convenit.  Huic  agmini  Tor- 
quatus  consul  ad  Trifanum  (inter  Sinuessam  Min- 
turnasque  is  locus  est)  obcurrit :  prius,  quam  cas- 
tris  Ibcus  caperetur,  sarcinis  utrimque  in  acervum  Rursus 
conjectis,  pugnatum  debellatumque  est :   adeo  enim  ^"^''  ^^' 
adcisae  res  sunt,  ut  consuli,  victorem  exercitum  ad 
depopulandos  agros  eorum  ducenti,  dederent  se  om- 


$$0  T.  LIVII 

nes  Latiiii,  deditionemque  eam  Campani  sequerea- 
tur.  Latium  Capnaque  agro  raultati.  Latinus  ager, 
Privernati  addito  agro,  et  Falernus,  qui  populi  Cam- 
pani  fuerat,  usque  ad  Vulturnum  flumen,  plebi  Ro- 
manae  dividitur :  bina  in  Latino  jugera,  ita  ut  do- 
drantem  ex  Privemati  complerent,  dataj  terna  in 
Falerno,  quadrantibus  etiam  pro  longinquitate  ad- 
jectis.  Extra  poenam  fuere  Latinorum  Laurentes 
Campanorumque  equites,  quia  non  desciverant. 
Ciim  Laurentibns  renovari  fo?dus  jussum  :  renova- 
turque  ex  eo  quotannis  post  diem  decimura  Latina- 
rum.  Equitibus  Campanis  civitas  data :  monumen- 
toque  ut  esset,  aeneam  tabulam  in  aede  Castoris  Ro- 
mse  fixerunt :  vectigal  quoque  eis  Campanus  popu- 
lus  jussus  pendere  in  singnlos  quotannis  (fuere  au- 
tem  mille  et  sexcenti)  denarios  nummos  quadringe- 
nos  quinquagenos, 

XIL  Ita  bello  gesto,  praemiis  poenaque  pro  cujus- 
que  merito  persolutis,  T.  Manlius  Romam  rediit : 
cui  venienti  seniores  tantum  obviam  exisse  constat ; 
juventutem,  et  tunc,  et  omni  vita  dcinde,  aversatam 
eum  exsecratamque.  Antiates  in  agrum  Ostiensem, 
Ardeatem,  Solonium  incursiones  fecernnt.  Manlius 
U.C.  416.  consul,  quia  ipse  pcr  valetudinem  id  bellum  cxsequi 
A.  C.  3;J0.  j^gq^ieiat,  dictatorem  L.  Papirium  Crassum,  qni 
dictator?"  ^"™  forte  erat  prsetor,  dixit :  ab  eo  magister  equi- 
tnm  L.  Papirius  Cursor  dictus.  Nihil  memorabile 
adversus  Antiates  ab  dirtatore  gestum  est,  quum 
aliquot  menses  stativa  in  agro  Antiati  habuisset. 
Anno  insigni  victoria  de  tot  ac  tam  potentibus  po- 
pulis,  ad  hoc  consulum  alterius  nobili  morte,  ahe- 
rius  sicut  truci,  ita  claro  ad  memoriam,  iniperio, 
succcsscre  consules  Ti.  .dlLmiliuR  Mamerciuus  et  Q, 


LIBER  VIII.    ^AP.  XII.  551 

Publiliiis  Philo  ;   neque  in  similem  materiam  rerum,  U.C.  4ift, 

,         ^.        .  ,,.      A.  C.  336. 

et  ipsi  aut  suHrum  rerum,  aut  partium  m  repubhca 

magis,  quam  patrioe,  memores.     Latinos,  ob  iram  Latinomra 

agri  amissi  rebellantes,  in  campis  Fenectanis  fude-  ^^ 

runt,  castrisque  exuerunt.  Ibi  Publilio,  cujus  ductu 

auspicio  res  gestae  erant,  iu  deditionem  accipiente 

Latinos  populos,   quoruin   ibi  juventiis   caesa  erat, 

^inilius  ad  Pedum  exercitum  duxit.  Pedanos  tue- 

batur  Tiburs,  Prainestinus,  Veliternusque  populus  : 

venerant  et  ab  Lanuvio  Antioque  auxilia.  Ubi  quum 

probliis  quidem  superior  Romanus  esset,  ad  urbem 

ipsam  Pedum  castraque  sociomm  populorum,  qu» 

urbi  adjuncta  erant,  integer  labor   restaret;   bello 

infecto  repente  omisso,  consul,  quia  collegae  decre- 

tum  triuniphum  audivit,  ipse  quoque  triumphi  antc 

victoriam  flagitator  Romam  rediit.     Qua  cupiditate 

obfensis  Patribus,  negantibusque,  nisi  Pedo  capto 

aut  dedito,    triumphum,  hinc    alienatus    ab    senatu 

iEmilius  seditiosis  tribunatibus  similem  deinde  con- 

sulatum  gessit.     Nam  neque,  quoad  fuit  consul,  cri- 

minari  apud  populum  Patres  destitit,  collega  haud- 

quaquam    advei-sante,  quia  et  ipse  de   plebe    erat : 

(materiam  autem  pi-aebebat  criminibus  ager  in  La- 

tino    Falernoque    agro   maligne   plebei  divisus)   et, 

postquam  senatus,  finire   imperium  consuhbus  cn- 

piens,  dictatorem  adversus  rebellantes  Latinos  dici 

jussit,  .^milius,  cujus  tum  fasces   erant,  coUegam 

dictatorem  dixit :   ab    eo  magister  equitum  Junius 

Brutus  dictus.  Dictatura  popularis,   et  orationibus  Gl.  Publili- 

in  Patres  criminosis,  fuit,  et  quod  tres  leges  secun- 

dissimas  plebei,  adversas  nobihtati,  tulit :   unam,  utTres  leges 

plebiscita  omnes  Qmrites  tenerent :  alteram,  ut  le-  "^  noht-' 

gum,  quse  comitiis  centuriatis  ferrentur,  ante  initumHuti. 


55*  T.  LIVII 

suffiragium  Patres  auctores  fierent :  teitiam,  ut  alter 
utique  ex  plebe,  quum  eo  ventum  sit,  ut  utrumque 
plebeium    consulem  fieri    liceret,  censor   crearetur. 
Plus  eo  anno  domi  acceptum  cladis  ab  consulibus 
ac  dictatore,  quam  ex  victoria  eorum  bellicisque  re- 
bus  foris  auctum  imperium,  Patres  credebant. 
U.C.  417.      XIII.   Anno  insequenti,    L.  Furio    Camillo,   C. 
'    '    '    ■  Maenio  consulibus,  quo  insignitius  omissa  res  ^mi- 
lio,  superioris  anni  consuli,  exprobraretur,  Pedum 
armis  virisque  et  omni  vi  expugnandum  ac  delendum 
senatus   fremit;   coactique   novi    consules   omnibus 
eam  rem  praeverti,  pioficiscuntur.  Jam  Latio  is  sta- 
tus  ei-at  rerum,  ut  neque  bellum  neque  pacem  pati 
possent :  ad  bellum  opes  deerant :  pacem  ob  agri 
ademti    dolorem   adspernabantur.    Mediis    consiliis 
standum  videbatur,  ut  oppidis  se  tenerent ;  ne  la- 
cessitus  Romanus  caussam  belli  haberet ;  et,  si  cu- 
jus  oppidi  obsidio  nunciata  esset,  undiquc  ex  omni- 
Latini  vin-  bus  populis  auxilium  obsessis  ferretur.    Neque  ta- 
cons"[b      "^cn,  nisi  admodum  a  paucis  populis,  Pedani  adjuti 
sunt.   Tiburtes  Praenestinique,  quorum  ager  propior 
erat,  Pedum  pervenere.    Aricinos  Lanuvinosque  et 
Veliternos,  Antiatibus  Volscis  se  conjungentes,  ad 
Asturae   flumen  Maenius,  inproviso  adortus,    fudit. 
Camillus  ad  Pedum  cum  Tiburtibus,  maxime  valido 
exercitu,  majore  mole,  quamquam   aeque   prospero 
eventu,  pugnat.   Tumultum  maxime  repentina  inter 
proeliura  eruptio  oppidanorum  fecit :   in  quos  parte 
exercitus    conversa,    Camillus   non  compulit  solum 
eos  intra  moenia,  sed  eodem  etiam  die,  qvmm  ipsos 
auxiliaque  eorum  perculisset,  oppidum  scaUs  cepit. 
Placuit  inde,  jam  majore  conatu  animoque  ab  unius 
expugnatione  urbis  ad  perdomandum  Latium  victo- 


LIBER  VIII.   CAP.  XIII.  ^j^ 

Tfxv.  clrcumducere  exercitum :   nec   quievere   ante,  U.C.  43?. 

uuara,   expugnando  aut  in   deditionem    accipiendo '  "    •  ^^^* 
-        ,  ,         T      •  1  Tj       -j-    Latium 

singulas  urbes,  L«atium  omne  subegere.    rrssianbg^jjj^j-^^mj,^ 

inde  dispositis  per  recepta  oppida,  llomam  ad  desti- 

natum  omnium  consensu  triumphum  decessere  :   ad- 

•  ditus  triumpho  honos,  ut  statuae  equestres  eis,  rara 

illa  aetate  res,  in  foro  ponerentur.    Prius,  quam  co- 

mitiis  in    insequentem  annum   consules    rogarent^ 

CaniiUus  de  Latinis  populis  ad  senatum  retuht,  at-  L.  Furius 

,.  .        ,^  .     •  7  ;    77  •     refert  ad 

que  ita  disseruit :   Patres  conscnpti,  qiiod  bello  «r??!!*- ^enatum  dc 

que  in  Latio  agendum  fiiit,  id  jam  Deum  benignifate^^^^'^' 

ac  virtute  militum  ad  fmem  venlt :  ccesl  ad   Pedum 

Asturamque  sunt   exercitus   hostiiim ;  oppida   Latitia 

ovviia,  et  Antium  ex  Folscis,  aut  vi  captu,  aut  recepta 

in  deditionem,  prcvsidiis  tenentur  vcstris.   Reliqua  con- 

.sultatio'est,  quoniam  rebeUando  scejdus  nos  soUicitant, 

quonam  modo  perpetua  pace  quietos  uhiineamus.    Dii 

inmortales  ita  vos  potentes  Iiujus  consiUi  fecerunt,  uf, 

sit  Latium  dcinde,  an  non  sif,  in  vestra  manu  posu^ 

erint.    Itaque  pacem  vohis,  quod  ad  Latinos  adtinet, 

parare  iji  perpefuum,  vel  saTiendo,   vel   igtioscendoy 

potcstis.    Vtdlis  crudcliter  consulere  in  deditos  vidos- 

quc  ?  licet  delere  omne  Lutium,  vastas  inde  solitudines 

factrc,  unde  sociali  egregio  cxercitu  per  multa  bella 

magnaque  sa^pe  it-si  cstis.    f't(Uis  exemplo  majorum  au- 

gere  rcm  Romanum,  victos  in  civitatem  accipiendo? 

materia  crcscendi   pcr   summam  gloriam    subpeditat : 

certe  idfirmissimum  longc  imperium  est,  qvo  obedicntes 

gaudent.    Sed  maturato   opus  est,  quidquid  statuere 

placei :  tot  populos   intcr  spem   metumque  suspensos 

animi  habetis :  et  t^csfram  itaque  de  eis  cvram  quam 

primum  ahsolvi,  et  illonim  animos,  dum  exspectatione 

stupentj  seu  pocna,  seu  beneficip,  praoccupari  oportet. 

Vot.  I.  13  b 


554  T.  Livii 

U.  C.  417.  Nostrum  fidt  efficere,  nt  omnhim  rernm  vobis  ad  con- 

A   C    335 

■    ■    '    ■  sulendum.  potestas  esset :  vestrum  est  deccrnere,  quod 

optimum  robis  reique  publicee  sit. 

XIV.    Principes  senatns  relationem  consulis  de 

summa  rerum  laudare  ;   sed,  quum  aliorum  caussa 

alia  esset,  ita  expediri  posse  consilium,  dicerc,  ut 

pro  merito  cujusque  statucretur,  si  de  singulis  no- 

Senatus-    minatim  referrent  populis.  Relatum  igitur  de  singu- 

consuita    jjg    decrctumque.    Lanuvinis  civitas    data   sacraque 
de  Latinis.  ^  .        ^ 

sua  reddita  cum  eo,  ut  aedes  lucusque  Sospitze  Juno- 

nis  communis  Lanuvlnis  raunicipibns  cum  populo 

Romano   esset.    Aricini    Nomentani^jue    et    Pedani 

eodem  jure,  quo   Lanuvini,    in    civitatcm   accepti. 

Tuscidanis  servata  civitas,  quam  habebant ;  crimen- 

que  rebellionis  a  publica  fraude  in  paucos  auctores 

versum.  In  Veliternos,  vctercs  cives  Romanos,  quod 

toties  rebellassent,  graviter  soevituni :   et  muri  de- 

jecti,  et  senatus  inde  abductus,  jussique  trans  Tibe- 

r!m  habitare  :   ut  ejus,  qui  cis  Tiberim  deprchensus 

csset,  usque   ad  mille   pondo  clarigatio  esset ;   nec 

prius,  quam  aere  per^^oluto,   is,  qui    ccpisstt,  extra 

vincula  captum  habcrct.    In  agrum  senatorum  co- 

loni  missi :   quibus  adscriptis,  speciem  antiquje  fre- 

quentise  Velitrae  receperunt.  Et  Antium  nova  colo- 

nia  missa  cum  eo,  ut  Antiatibus  permitteretur,  si 

et  ipsi  adscribi   coloni   vellent :   naves   inde  longie 

abacta:,  interdictumque  mari  Antiati  populo  est,  et 

civitas  data.    Tiburtes  Prsencstinique  agro  multati, 

neque  ob  rccens  tantum  rebellionis,  commuue  cuin 

aliis  Latinis,  crimen  ;   sed  quod,  t»dio  impcrii  Ro- 

manij  cum   Gallis,  gente   cftcrata,    arma    quondam 

consociassent.    Ceteris   Latinis    populis    connubia 

comiuerciaque  et  concilia  inter  se  ademerunt.  Cam- 


LIBER  VIII.   CAP.  XV.  55^ 

•panls,  equitum  honoris  caussa,  quia  cum  Latinis  re-  U.C.  4ir. 
bellare  noluissent,  Fundanisque  et  Formianis,  quod 
per  fines  corum  tuta  pacataque  semper  fuisset  via, 
civitas  sine  sutlragio  data.  Cumanos  Suessulanosque 
ejusdem  juris  conditionisque,  cujus  Capuam,  esse 
placuit.  Naves  Antiatium  partim  in  navalia  Rom» 
subductae,  partim  incensae,  rostrisque  earum  sub- Rostra  un- 
gestum,  in  foro  exstructnm,  adornari  placuit :  Ros- 
traque  id  templum  adpellatum. 

XV.  C.  Sulpicio  Longo,  P.  ^lio  P«to  consuli- U.C.  4!<«. 
bus,  quum  omma  non  opes  magis  Ivomauae,  quam 
bcucficiis  parta  gratia  bona  pacc  obtincret,  inter 
Sidicinos  Auruncosque  bellum  ortum.  Aurunci,  a 
T,  Manlio  consulc  in  deditionem  accepti,  uihil  de- 
inde  moverant :   eo  petendi  auxilii  ab  Romauii  caus-  "^ 

sa  justior  fuit.  Sed  prius,  quam  consules  ab  urbe 
(jusserat  enim  senatus  dofendi  Auruncos)  exercitum 
educerent,  fama  adfertur,  Auruucos  metu  oppidum 
deseruisse,  profugosque  cum  conjugibus  ac  liberis 
Suessam  communisse,  quie  nunc  Aurunea  adpellata  : 
mcejiia  aniiqua  eorum  urbciuque  ab  Si/ii-cini-s  dele- 
tain.  Ob  ea  infensus  consulibus  senatus,  quorum 
cunctatione  proditi  socii  essent,  dictatorem  dici 
jussit :  dictus  C.  Claudius  Regillensis,  magistrum  C.  Claudius 
equitum  C.  Claudium  Ilortatorcm  dixit.  Religio  'ii'-"^^'^"'^* 
inde  injecta  de  dictatore  :  et,  quum  augures  vitio 
creatum  videri  dixissent,  dictator  magistcrquc  equi- 
tum  se  magistratu  abdicaiunt.  Eo  anno  Minucia 
Vestalis,  suspecta  primo  propter  mundiorem  justo 
cultum,  insimulata  deinde.  apud  pontifices  ab  indice 
servo ;  quum  decreto  eorum  jussa  esset  sacris  abs- 
tiuere,  fauiiliamque  in  potestate  habere  3  facto  ju- 
dicio,  viva  sub  terram  ad  portam  Collinam  dextra 
Bb2 


^^6  T.  LIVII 

U.C.  418.  via  strata  defossa  Scelerato   campo,  credo,  ab  in- 

A.  C.  034.  . ,      .   ,  ^  '  , 

Prjstor       c^sto  id  ei  loco  nomen  factnm.    Eodem  anno  Q, 

plebeius.  Publilius  Philo  praetor  primum  de  plebe,  adversante 
Sulpicio  consule,  qui  negabat  rationem  ejus  se  ha- 
biturum,  cst  factus ;  senatu,  quum  in  suramis  im- 
pcriis  id  non  obtinuisset,  minus  in  praetura  ten- 
dente. 

ILc.  419.  XVI.  Insequens  annus,  L.  Papiiio  Crasso,  K. 
'Duilio  consulibus,  Ausonum  raagis  novo,  quam 
magno  bello  fuit  insignis  :  ea  gens  Cales  urbem  in- 
colebat.  Sidicinis  finitimis  arma  conjimxerat :  uno- 
que  proelio  haud  sane  memorabili  duorum  populo- 
rum  exercitus  fusus,  propinquitate  urbium  et  ad  fu- 
gam  pronior,  et  in  fuga  ipsa  tutior  fuit :  nec  tamen 
omissa  cjus  belli  cura  Patribus,  quia  toties  jam  Si- 
dicini  aut  ipsi  moverant  bcllum,  aut  moventibus 
auxilium   tulerant,    aut    caussa    armorum   fuerant, 

U,  C.420.  Itaque  omni  opc  adnisi  sunt,  ut  inaximum  ea 
'  tempestate  imperatorem  M.  Valerium  Corvum  con- 
sulem  quartum  facerent-  collega  additus  Corvo  M. 
Atilius  Regulus  :  et,  ne  forte  casu  crraretur,  peti- 
tum  ab  consulibus,  ut  extra  sortem  Corvi  ea  pro- 
vincia  esset.    lixercitu  victore  a  superioribus  con- 

Calcs  Au-  sulibus  accepto,  ad  Cales,  unde  bellum  ortum  erat, 

sonum  op- p,.Qfg(,^j,g    quum  hostes,  ab  superioris  etiam  certa- 

pidum  ca-  '^  •  •  i  , 

pitur.        minis  memoria  pavidos,  ciamore  atque  nipetu  pnmo 

fudisset  j  raoenia  ipsa  obpugnare  est  adgressus  :  et 
militum  quidem  is  erat  ardor,  ut  jam  inde  cum  sca- 
lis  succedere  ad  muros  vellcnt,  evasurosque  conten- 
derent.  Corvus,  quia  id  arduum  factu  erat,  labore 
militum  potius,  quam  periculo,  pcragcre  inceptum 
voluit .  itaque  aggercra  et  vincas  egit,  turresquc 
muro  admovit ;  quarum  usum  forte  oblata  opportu- 


LIBER  VIII.    CAr.  XVIT.  $^y 

nitas  praevertit :  namque  M.  Fabius,  captivus  Ro-  U,  C.  420. 

manus,  quum,  per  negligentiam  custodum  festo  die    '    ' 

vinculis  ruptis,  per  murimi  inter  opera  Romanorum, 

religata  ad  pinnam  muri  reste  suspensus^  manibus 

se  demisisset ;  perpulit  imperatorem,  ut  vino  epu- 

lisque  sopitos  hostes  adgrederetur  :  nec  majore  cer- 

tarainc   capti  cum  urbe  Ausones   sunt_,  quam  acie 

fusi  erant.     Prsda   capta  ineens  est :   pviesidioaueTnumphat 

^  ^  ,  M.  Va- 

mposito  Calibus  reductiE  Romam  legiones.    Consulierius. 

ex  senatusconsulto  triumphavit :   et,  ne  Atilius  ex- 

pers  gloriae  esset^  jussi  ambo  consules  adversus  Si- 

dicinos  ducere  exercitum.   Dictatorem  ante  ex  se-  Dictator 

natusconsulto  comitiorum  habendorum  caussa  dixe-  ,  ',"  "'"^'' 

lius. 

runt  L.  iEmilium  Maniercinum  :  is  magistrum  equi- 
tum  Q.  Publilium  Philonem  dixit.  Dictatore  comitia  ^-  ^.  421, 
habente,  consuks  creati  sunt  T.  Veturius,  Sp.  Po- 
stumius.  Etsi  belli  pars  cum  Sidicinis  restabatj 
tamen,  ut  beneficio  prsevenirent  desiderium  plebis, 
de  colonia  deducenda  Cales  retulerunt :  factoque 
senatusconsulto,  ut  duo  millia  quingenti  homines 
eo  scriberentur,  triumviros  colcniae  deducendae  a- 
groque  dividundo  creaverunt  K.  Duilium,  T.  Quinc- 
tium,  M.  Fabium. 

XVII.  Novi  deinde  consuleSj  a  vcteribus  exercitu 
accepto,  ingressi  hostium  fineSj  populando  usque  ad 
moenia  atque  urbem  pervenerunt.  Ibij  quiaj  ingenti 
exercitu  comparato,  Sidicini  et  ipsi  pro  extrema  spe 
dimicaturi  enixe  videbanturj  et  Samnium  fama  erat 
conciri  ad  bellum  j  dictator  ab  consulibus  ex  aucto- 
ritate  senatus  dictus  P.  Cornelius  Rufinus  ;  magister  P.  Corne- 
equitum  M.  Autonius.  Religio  deinde  incessitj  vitio  '"^  Q"-*'^- 
eos  creatos :  magistratuque  se  abdicaverunt :  et, 
quia  pestilentia  insecuta  est,  velut  omnibus  eo  vitio 
Bb3 


SS^  '!'•  LIVII 

contactis  atTspiciis,  res  ad  interregnum  rediit :  ab 

interregno  inito  per  quintum  demum  interregem  M. 

Valerium  Corvum  creati  consules  A.  Cornelius  ite- 

rum  et  Cn.  Domitius.    Tranquillis  rebus,  fama  Gal- 

lici  belli  pro  tumultu  valuit,  ut  dictatorem  dici  pla- 

U.  C.  422.  ceret.  Dictus  M.  Papirius  Crassus,  et  magister  equi- 

M  Pdvi-'  ^^^  ^'  ^^^l^'^i"S  Publicola  :   a  quibus  quum  delectus 

rius  dicta-  intentiiis,  quara  adversus  finitima  bella,  haberetur, 

■■"^*  exploratores  missi   adtuierunt,  quieta   omnia  apud 

Gallos  esse.     Samnium  quoque  jam  alterum  annum 

turbari  novis  consiliis  suspcctum  erat :   co  ex  agro 

Sidicino  exercitus  Romanus  non  est  deductus.   Ce- 

Alexanderterum  Samnites  bellum  Alexandri  Epirensis  in  Lu- 

Epirensis.  canos  traxit :   qui  duo  populi  adversus  regem,  ex- 

scensionem  a  Paesto  facientem,  signis  conlatis  pug- 

naverunt :   co  certamine  superior  Alexander,  incer- 

tum  qua  fide  culturiis,  si  perinde  cetera  processis- 

sent,  pacem  cum  Romanis  fecit.    Eodem  anno  cen- 

sns  actus,  novique  cives  censi :  tribus  propter  eos 

Nova  tri-  additae  Msecia  et  Scaptia :   censores  addiderunt  Q. 

^jj^  gj      '  Publilius  Philo,  Sp.  Postumius.    Romani  facti  A- 

Scaptia.      ccrrani,  lege  ab  L.  Papirio  pr<etore  lata,  qua  civitas 

sine  sufiFragio  data.     Haec  eo  anno  domi  militiieque 

gesta. 

U.  C.  423.      XVIII.    Foedus  insequens  annus  seu  intemperie 

A.  C.  a^^o 

coeli,  seu  humana  fraude  fuit,  M.  Claudio  Marcello, 

C.  Valerio  cnnsulibus.    Flaccum  Potitumque  varie 

in  annalibus  cognomen  consulis  invenio :  ceterum, 

in  eo,  parvi    refert,  quid  veri    sit :   illud  pervclim, 

(ncc  omncs  auctores  sunt)  proditum  fulso  esse,  ve- 

nenis  absumtos,  qnorum  mors  infamem  annum  pc- 

stilcntia  ffcerit :    sicut  proditur  tainen  res,   ne  cui 

auctorum  fidcm  abrogaverim,  cxponendH  est.    Quum 


LIBER  Vlll.    CAP.  XVIII.  5^9 

primores  civitatis  similibas  raorbi*,  eodemque  fcrmc  U.  C.  4a.T. 

omnes  eventu,  raorerentur  :   antilla  quiedam  ad  Q. , /    ''  ' 

/     ,  Venencia 

Fabium  Maxiraum  iedilem  curulem,  indicaturam  se  matrcna- 

caussam  publicie  pcstis,  professa  est,  si  ab  eofides^^"^- 

sibi  data  essct,  haud  futurum  noxae  indiciuni.  Fabius 

confestim  rem  ad  consules,  consules  ad  senatum  re- 

fcrunt :   consensuque  ordinis  fides  indici  data.    Tum 

patefactum,  nmliebri  fraude  civitatem  premi,  matro- 

nas([ue   ea  venena  coquere  j   et,   si  sequi  extemplo 

velint,  manifesto  deprehendi  posse.    Secuti  indicem, 

et  coquentes  (^uasdam   medicamenta,  et   recondita 

alia,    invenerunt :   quibus   in   forum   delatis,  et   ad 

viginti  matronis,  apud  quas  deprehensa  erant,  per 

viatorcm  adcitis,  duse  ex  eis,   Cornelia  ac   Sergia, 

patriciie  utraque  gentis,  quum  ea  medicamenta  sa- 

lubria  esse  contenderent,  ab  confutante  indice  bi- 

bere  jussae,  ut  se   falsum   commentam   arguerent  j 

spatio  ad  conloquendum  sumto,  quum,  submoto  po- 

puloj  in  conspectu  omnium  rem  ad  ceteras  retulis- 

eentj  haud  abnuentibus  et  ilUs  bibere,  epoto  medi- 

eamentOj    suamet   ipsse  fraude  omnes    interierunt : 

comprehensae    extemplo    earura    comites    raagnum 

nunierum  matronarum  indicaverunt :   ex  quibus  ad 

centum  septuaginta  damnatije.   Neque  de  veneticiis 

ante  eam  diem  Romse  quiesitum  est.    Prodigii  ea  res 

loco  habitaj   captisque  magis  mentibus,  quam  con- 

sceleratis,  similis  visa.    Itaque,  meraoria  ex  annali- 

bus  repetita,  in  secessiouibus  quondam  plebis  clavuni 

ab   dictatore  fixum,   alicnatasque   discordia   mentes 

hominum  eo  piaculo  compotes  sui  fecisse,  dictato- 

rera  clavi  figendi  caussa  crcari  placuit :   creatiis  Cn.  Ciavi  fi- 

Quinctilius  magistrum  equitum  L.  Valerium  dixit :  fa^creatuT' 

qui,  fi.xo  clavo,  raagistratu  se  abdicaverunt.  dictator. 

B  b  4 


560  i'.  LIVII 

V.C.415.      XIX.  Creati  consules  L.  Papirius  Crassus    ite- 

A  C.  327 

'rum,  ly.  Plautius  Venno  :   cujus  principio  anni  le- 
gati  ex  Volscis  Fabratcrni,  et  Ijucani,  Romam  ve- 
nerunt,  orante-,  ut  in  fidem  reciperentur  :  si  a  Sam- 
nitium  arrais  defensi  essent,  se  sub  imperio  populi 
Romani   fidelitcr  atqne  obedienter  futuros.     Missi 
tiim  ab  senatu  legati,  denunciatumque  Saranitibus, 
ut  eorura  populorum  finibus   vira  abstinerent :  va- 
luitque  ea  legatio,  non  tara  quia  pacem  volebant 
Samnites,  quani  quia  nondum  parati  erant  ad  bei- 
Be!U:m      lum.    Eodem  anno  Privernas  bellura  initum  :   cujus 
Privcrnas.  gQ^-jj  Fundani,  dux  etiam  fuit  Fundanus,  Vitruvius 
Vaccus ;  vir   non  domi    solum,  sed   etiam   Romae, 
clarus  :   a?des  fuere  in  Palatio  ejus,  qune  Vacci  pra- 
ta,  diruto  aedificio  publicatoque  solo,  adpellata.  Ad- 
versus  Lunc,  vastantem  efiuse  Setinum  Norbanum- 
que  et  Coranum  agrum,  L.  Papirius  profectus,  baud 
procul  castris  ejus  consedit.    Vitruvio  nec  ut  vallo 
se  tencret  adversus  A'aIidiorem  bostem,  sana  constare 
inens,  nec,  ut  longius  a  castris  dimicai'et,  animus 
subpetere  :   vix  tota  extra  portam  castrorum  expH- 
cata  acicj  fugam  magis  retro,  quam  prcelium  aut 
hostem,  spectante  milite,  sine  consilio,  sine  audacia 
depugnat :  et   ut   levi    momento   nec  ambigue  est 
Victi  Pri-   vicius ;   ita,  brevitate  ipsa  loci  facilique  receptu  in 
tam  propinqua  castra,  haud  aegre  militem  a  multa 
crede  est  tutatus  :   ncc  fere  quisqtiam  in  ipso  cer- 
tamine,  pauci    in    turba   fug;c    extremie,    quum    in 
ciistra  rucrcnt,  c?esi ;  priraisque  tenebris  Privernum 
inde  petitum  agmine  trcpido,  ut  muris  potius,  quam 
vallo,    sese  tutarentur.    A  Privcrno  Plautius  alter 
consul,   pervastatis   passim  agris  pr:edat[ue  abacta, 
in  agrum  Fundanum  exercitum  inducit,    Ingrcdicnti 


LIBER  VIII.    CAP.  XX.  561 

fines  senatus  Fundanorura  obcurrit  5  negant,  se  proU.C.iis. 
Vitnivio  sectanuiue  ejus  secutis  precatum  venisse,  sed  '  ' 
pro  Fundano  popiilo ;  quem  extra  culpam  belli  esse, 
ipsum  ntruvium  jndicasse,  qnum  receptaculum  fugce 
Privernum  hahuerit,  non  patriam  Fundos.  Priverni 
igitur  hostes  populi  Romani  quaerendos  persequendos' 
que  esse,  qui  simul  a  Fundanis  ac  Romanis,  utriusque 
patrice  inmemores,  defecerint.  Fundanis  pacem  esse,  et 
animos  Romanos,  et  gratam  memoriam  acceptce  ci- 
vitatis.  Orare  se  consulem,  ut  bellum  ab  innoxio  po- 
pulo  abstineat :  agros,  iirbem,  corpora  ipsorum,  conju- 
gumque,  ac  liberorum  siiorum,  in  potestate  populi  Ro» 
mani  esse,  futuraque.  Conlaudatis  Fundanis,  consul, 
literisque  Romam  raissis,  in  officio  Fundanos  esse, 
ad  Privernum  flexit  iter.  Prius  animadversum  in 
eos,  qui  capita  conjurationis  fuerant,  a  consule 
scribit  Claudius  :  ad  trecentos  quinquaginta  ex  con- 
juratis  vinctos  Romam  missos  3  eamque  deditionem 
ab  senatu  non  acceptam  :  quod  egentium  atque  hu- 
milium  pcena  defungi  velle  Fundanum  populum  cen- 
suerint. 

XX.  Privernum  duobus  consularibus  exercitibus  Privemum 
quum  obsideretur,  alter  consul  comitiorum  caussa°  '^' 

Romam  revocatus.  Carceres  eo  anno  in  circo  pri- 
mum  statuti.  Nondum  perfunctos  cura  Privernatis 
belli  tumultus  Gallici  fama  atrox  intasit,  haud  ferme 
umquam  neglecta  Patribus.  Extemplo  igitur  con- 
sules  novi,  L.  ^milius  Mamercinus  et  C.  Plautius,  U.  C.  426. 
eo  ipso  die,  Kalendis  Quinctilibus,  quo  magistratum 
inierunt,  comparare  inter  se  provincias  jussi ;  et 
Mamercinus,  cui  Gallicum  bellum  evenerat,  scribere 
exercitum  sine  ulla  vacationis  venia :  quin  opificum 
*    Bb5 


56j  T.  LIVII 

U.C.  426.quoque  vulgus  et  sellularii,  minime  militiie  idoneum 
A.  C.  326.  ggjjyg  exciti  dicuntur  :  Veiosque  ingens  exercitus 
contractus,  ut  inde  obviam  Gallis  iretur :  longius 
discedi,  ne  alio  itinere  hostls  fallerct  ad  urbem  in- 
cedens,  non  placuit.  Paucos  deinde  post  dies,  sa- 
Capitur.  tis  explorata  temporis  ejus  quiete,  a  Gallis  Priver- 
num  omnis  conversa  vis.  Duplex  inde  fama  est : 
alii  vi  captam  urbem,  Vitruviumque  vivum  in  po- 
testatem  venisse  :  alii,  priusquam  ultima  adhibere- 
tur  vis,  ipsos  se  in  deditionem  con&ulis  caduceum 
praeferentes  permisisse,  auctores  sunt,  Vitruvium- 
que  ab  suis  traditum.  Senatus,  de  Vitruvio  Pri- 
vernatibnsque  consultus,  consulem  Plautium,  diru- 
tis  Priverni  muris,  prtesidioque  valido  inposito,  ad 
triumphum  arcessit ;  Vitravium  in  carcerem  ad- 
servari  jussit,  quoad  consul  redissetj  tum  verbera- 
tum  necari :  aedes  ejus,  quae  essent  in  Palatio,  di- 
ruendas,  bona  Semoni  Sanco  censuerunt  consecran- 
da :  quodque  jeris  ex  eis  redactum  est,  ex  eo  aenei 
orbes  facti,  positi  in  Sacello  Sanci  versus  aedem 
Quirini.  De  senatu  Privernate  ita  decretum,  ut,  qui 
senator  Priverni  post  defectionem  ab  Romanis  man- 
sisset,  trans  Tibcrim  lege  eadem,  qua  Veliterni,  ha- 
bitaret.  His  ita  decretis,  usque  ad  triumphum 
Cos.  refert  Plautii  silentium  de  Privernatibus  fuit :  post  trium- 
tum  d-  phum  consul,  necato  Vitruvio  sociisque  ejus  nox^, 
Priverna-  apud  satiatos  jam  suppliciis  nocentium  tutam  men- 
tionem  de  Privernatibus  ratus ;  Quoniam  auctores 
defectionis,  inq\iil,  meritas  pcenas  et  ah  Diis  inmorta- 
libiis  et  a  vobis  habent,  Putres  conscripti,  qvid  placet 
de  inyioxia  multitudinc Jieri  9  Equidem,  etsi  mece  partes 
exquircnda:  magis  scntenti<£,  quam  dand<r  sunt  ^  tamen. 


LIBER  VIII.   CAP.  XXI.  563 

vnu)yi   lideain,    Privernates   vicinos   Sumnitibiis   esse,  U.  C.  426. 
,  ■   •  A.C.  a2G. 

nnde  nunc  nobis  incertissuna  pax  e^t ;  quani  vwamuni 

irarum  inter  nos  illosque  reUnqui  velim. 

XXI.  Qunm  ipsa  per  se  res  anceps  esset^  prout 

cujusque  ingenium  erat,  atrocius  mitiusve  suadenti- 

bus  :   tum  incertiora  orania  unus  ex  Privernatibus  Privernati.-; 

legati  re- 
legatis  fecit,  magis  conditionis,  in  qua  uatus  esset,  gpQfjsafero- 

quam  praesentis  necessitatis,  meraor :   qui,  interro-  cia. 

gatus  a  quodam  tristioris  sententise  auctore,  quam 

panam    meritos    Privernates   censeret  ?   eam,    inquit, 

quam  mcrentur,  qui  se  libertate  dignos  ccnsent,    Cujiis 

quum  feroci  responso  infestiores  factos  videret  con- 

sul  eos,  qui  ante   Privernatiura  caussam    inpngna- 

bant  3   ut  ipse  benigna  interrogatione  mitius  respon- 

sum  eliccret,  Quid,  si  poenam,  inqiiit,  remittimus  vo- 

bis,  qualeni  nos  pacem  vobiscum  habtturos  speremus  ? 

Si-  bonam  dederitis,  inquit,  etfidam,  et  perpetuam :  si 

malam,  haud  diuturnam.    Tum  vero  viinari,  nec  id 

ambigue,  Privernatem  quidam,  et  illis  vocibus  ad  re- 

bellandum  incitari  pacatos  populos  :  pars  melior  se— 

natus  ad  meliora  responsum  trahere,  et  dicere,  Firi, 

et  liberi,  vocem  auditam  :  an  credi  posse,  uUum  po~ 

pulum,  uut  hominem  denique,  in  ea  conditione,  cujus 

eum  potniteat,  diutius,  quam  necesse  sit,  mansurum  ? 

Ibi  pacem  essefidam,  ubi  loluntarii  pacati  sint :  neque 

eo  loco,  ubi  servitutem  esse  velint,  fidem  sperandam 

esse.    In  hanc  seutentiam  maxime  consul  ipse  incli- 

navit  animosj  idemtidem  ad  principes  seutentiarum 

consulareSj  uti  exaudiri  posset  a  pluribus,  dicendo, 

ILos  demum,  qui  nihil,  prceterquam  de  libertate,  cogi- 

tent,  dignos  esse,  qui  Romani  fiant.    Itaque  et  in  se- 

natu  caussara  obtinuere,  et  ex  auctoritate  Patrum  Priverna- 

latum  ad  populmn  est,  ut  Privernatibus  civitas  da- usliatur* 

Bb6 


5^4  T.  LIVII 

retur.    Eodem    anno   Anxur   trecenti    in   coloniam 
missi  sunt :  bina  jugera  agri  acceperunt. 
U.  C.  427.      XXII.  Secutus  est  annus  nulla  re  belli  domivc 
'insignis,  P.  Plautio  Proculo,  P,  Cornelio    Scapula 
consulibus ;  praeterquam  quod  Fregellas   (Sidicino- 
rum  is  ager,  deinde  Volscorum  fuerat)  colonia  de- 
ducta }   et  populo  visceratio  data  a  M.  Flavio  in  fu- 
nere  matris.    Erant,  qui,  per  speciem  honorand» 
parentis,  meritam  mercedem  populo  sobitam  inter- 
pretarentur;   quod  eum,  die  dicta  ab  a;dilibus,  cri- 
mine  stupratae  matrisfamiliae  absolvissct.    Data  vis- 
ceratio  in  pryeteritam  judicii  gratiam,  honoris  etiam 
ei  caussa  fuit :   tribunatumque  plebei,  proximis  co- 
mitiis,  absens  petentibus  praefertur.    Palaepolis  fuit 
haud  procul  inde,  ubi  nunc  Neapolis  sita  est :   dua- 
bus  urbibus  populus  idem  habitabat.    Cumis  erant 
oriundi.     Cumani   ab    Chalcide   Euboica   originem 
trahunt.     Classe,    qua   advecti    ab    domo   fuerant, 
multum  in  ora  maris  ejus,  quod  adcolunt,  potuere. 
Primo  in  insulas  ^nariam   et  Pithecusas   egressi, 
deinde  in  continentem  ausi  sedes  transferre.     Haec 
civitas,  quum  suis   viribus,  tum   Samnitiiim  infida 
adversus  Romanos  societate  freta,  sive  pestilentiae, 
quae  Ronianam  urbem  adorta  nunciabatur,  fiden>, 
niulta  hostilia  adversus  Romanos,  agrum  Campa- 
\J,  C,  42S.num  Falcrnumque  incolentes,  fecit.    Igitur,  L.  Cor- 
'    "  ■  nclio  Lontulo,  Q.  Publilio  Philone  iterum  consuli- 
■  buSj  fecialibus  Palaepolim  ad  res  repetendas  missis, 
quurd  relatum  esset  a  Griecis,  gente  lingua  magis 
strenua,  quam  factis,  fcrox  responsum ;  ex  auctori- 
Palappoli-  tate  Patrum  populus  Palaepolitanis  bellum  fieri  jus- 
lum  in- "  ^^^'     "^^^^^'   consules     provinciis    comparatis,   bello 
f-:ttur.       Graeci  persequendi   Publilio   eveneruntj   Coruelius 


LIBER  VIII.    CAP.  XXIII.  565 

altero  exercitu  Samnitibus,  si  qua  se  moverent,  ob-  U.  C.  4«9. 
positus.    Fama  autem  erat,  defectioni  Campanorum    •    •    '    • 
inminentes  admoturos  castra }    ibi  optimum  visvim 
Cornelio  stativa  habere.     Ab  utroque  consule,  exi- 
guam  spem  pacis  cum  Samnitibus  esse^  certior  fit 
senatus. 

XXIII.  Publilius,  duo  millia  Nolanorum  militum  Samnium 
et  quatuor  Samnitiam,  magis  Nolanis  cogentibus,  ^"-P^^™"*' 
quam  voluntate  Gracorum,  recepta  Palaepolim,  mi- 
serat :  Cornelius,  delcctum  indictum  a  magistrati- 
bus,  universum  Samnium  erectum,  ac  vicinos  po- 
pulos,  Privernatem,  Fundanumque,  et  Formianum, 
haud  ambigue  soliicitari.  Ob  hsec  quum  legatos 
mitti  placuisset  prius  ad  Samnites,  quam  bellum  fie-  Legati  ad 
ret  3  responsum  redditur  ab  Samnitibus  ferox.  ui_  ^^^"^""^s. 
tro  incusabant  injurias  Romanorum:  neque  eo 
negligentius  ea,  quse  ipsis  objicerentur,  purgabant. 
Haud  ullo  publico  consilio  auxiliove  juvari  Grcecos^ 
nec  Fundanum  Formianumve  a  se  sollicitatos :  quippe 
miyiime  pctnitere  se  virium  suarum,  si  bellum  placeat. 
Ceterum  non  posse  dissimulare,  cegre  pati  civitatem 
Samnitium,  quod  Fregellas,  ex  Volscis  captas  dirutas- 
que  ab  se,  restituerit  Romanus  populus,  coloniamque 
in  Samnitium  agro  inposiierit,  quam  coloni  eorum 
Fregellas  adpellent.  Eani  se  contumeliain  injuriam- 
que,  ni  sili  ab  iis,  qui  fecerint,  dematur,  ipsos  omni 
vi  depidsuros  esse.  Quum  Romanus  legatus  ad  dis- 
ceptandum  eos  ad  communes  socios  atque  amicos 
vocaret:  Quid  perplexe  agimus  ?  inquit.  Nostra  cer- 
tarnina,  Romani,  non  verba  legatorum,  nec  hominum 
qimquam  disceptator,  sed  campus  Campanus,  in  quo 
concurrendum  est,  et  arma,  et  communis  Mars  belli 
decernet.    Proinde  inter  Capuam  Suessulamque  castra 


$66  T.  LIVII 

\J.C.  AiB.castris  confcramus,'    et,   Samnis  Rumamisrie   imperio 

A.  C.  324,  ifaliam  rcgat,  decernamus.  Legati  Romanonim  (juum 

se,  non  quo  hostis  vocasset^  sed  quo  imperatorcs  sui 

duxissent,  ituros  esse  respondissent ;  jam  Publilius, 

Palaepolis   inter  Palaepolim  Neapolimque  loco  opportune  cap- 
obsessa.  ,.  ,        .,  .  .,..  .        *^ 

to,  diremerat  hostibus  societatem  auxihi  mutui;  qua, 

ut  quisque  locus  premeretur,  inter  se  usi  fuerant. 

Itaque  quum  et  comitiorum  dies  instaret,  et,  Publi- 

lium,  inmiucntem  hostium  muris,  avocari  ab  spe  ca- 

piendae  in  dies  urbis,  haud  e  rcpublica  esset;   actum 

cum    tribunis    est,    ad   popuUim  ferrent,  ut,  quum 

Publihus  Philo  consulatu  abisset,  pro  consule  rem 

gererct,  quoad   debellatum  cum   Grjecis  esset.     L. 

Cornelio  (quia  ne  eum  quidem  in  Samnium  jam  in- 

gressimi   revocari  ab   inpetu  belli   placebat)  litcr* 

missae,    ut  dictatorem  comitiorum   caus.sa  diceret  : 

M.  Clau-   ^jxit  JI.  Claudium  Marcellura ;  ab  eo  majristcr  eciui- 

dius  dic-  . 

tator.         tum  dictus  Sp.  Postumius.    Nec  tamen  ab  dictatore 

comitia  sunt  habita,  quia,  vitione  creatus  esset,  in 

disquisitionem  venit:   consulti  augures,  vitiosum  vi- 

deri  dictatorcm,  pronunciaverunt.  "Eam  rem  tribuni 

suspectam  infamemque  criminando  fecerunt.     Num 

neque  facile  fuisse  id  vitium  Jio.^^ci,  (juum  consul  orietis 

noctc  sileiitio  diccret  dictatorcm :  ncque  ab  cv7isule  cui- 

quam  publice  privatimve  de  ea  re  scriptum  esse  :   nec 

quemquam  mortalium  eistare,  qui  se  vidisse  aut  au- 

disse  quid  dicat,  quod  auspicium  dirimeret :  neque  au- 

gures  divinare  Romce  sedentes  potuisse,  quid  in  castris 

co7isuU  vitii  obcenisset.     Cui  non  adparere,  quod  ple- 

beius  dictator  sit,  id  vitiuni  auguribus  visu)7i.^    Haec 

alia([^ue  ab  tribunis  nequidquam  jactata  :  taraen  ad 

interregnum  res  redit :   dilatisque  alia  atquc  alia  de 

caussa    comitiis,   quartusdecimus   demum    inierrex 


LIEER  VIII.   CAP.  XXIV.  ^6y 

L, -.Emilius  consules  creat  C.  Poetelium,  L.  Papi-U.C.  429. 

•       A   C   3'23 

rium  Mugillanum,     Cursorem  in  aliis  annalibus  in- 
venio. 

XXIV,  Eodem  anno  Alexandriam  in  2Eg\-pto  Alexandri 
proditum  conditam  ;  Alexandrumque,  Epiri  regem,  f.^^^^ 
ab  cxsule  Lucano  interfectum,  sortes  Dodonsei  Jo- 
vis  eventii  adfirmasse,  Adcito  ab  Tarcntinis  in  Ita- 
liam  data  dictio  erat,  caveret  Acherusium  aquam  Pan- 
dosiamque  urbem  :  ibi  fatis  ejvs  terminum  dari.  Eo- 
que  ocius  transmisit  in  Italiam,  ut  quam  maxime 
procul  abesset  urbe  Pandosia  in  Epiro  et  Acheronte 
amni,  quem  ex  Molosside  fluentem  in  stagna  in- 
ferna  accipit  Thesprotius  sinus.  Ceterum  (ut  ferme. 
fugiendo  in  media  fata  ruitur)  quum  saepe  Bruttias 
Lucanasque  legiones  fudisset ;  Heracleam  Tarenti- 
ncrum  coloniam,  Consentiara  ex  Lucanis,  Sipon- 
tumque,  Bruttiorum  Terinam,  alias  inde  Messapio- 
rum  ac  Lucanorum  ccpisset  urbes^  et  trecentas  fa- 
milias  inlustres  in  Epirum,  quas  obsidum  numero 
haberetj  misisset ;  haud  procul  Pandosia  urbe  in- 
minente  Lucanis  ac  Bruttiis  finibus  tris  tumulos, 
aliquantum  inter  se  distantes,  inseditj  ex  quibus 
incursiones  in  omnem  partem  agri  hostilis  faceret : 
et  ducentos  ferme  Lucanorum  exsules  circa  se  pro 
fidis  habebat,  ut  pleraque  ejus  generis  ingenia  sunt, 
cum  fortuna  mutabilem  gerentes  fidem,  Imbres 
continui,  campis  omnibus  inundantes,  quum  inter- 
clusissent  trifariam  exercitum  a  mutuo  inter  se  au- 
xilio,  duo  praesidia,  quse  sine  rege  erant,  inproviso 
hostium  adventu  obprimuntur:  deletisque  eis,  ad  ip- 
sius  obsidionem  omnes  conversi.  Inde  ab  Lucanis 
exsulibus  ad  suos  nuncii  missi  sunt :  pactoque  re- 
ditu  promissum  est,   rcgem,  aut  vivum^  aut  mor- 


568  T.  Livix 

U.  C.  429.  tuiimj  in  potestatem  daturos,   Ceterum  cum  delectis 

A.  C.  023.  •  •  c     •  j-  -^ 

ipse,  egregium  lacmus  ausus,  per  medios  erumpit 

hostes,  et  ducem  Lucanorum  cominus  congressum 

obtruncat :    contrahensque   snos    ex   fuga  palatos, 

pervenit  ad  amnem,  ruinis  recentibus  pontis,  quem 

■vis  aquae  abstulerat,  indicantem  iter  :  quera  quura 

incerto  vado  transiret  agmen,  fessus  metu  ac  labore 

miles,  increpans  nomen  abominandum  fluminis,  Jare 

Acheros  vocaris,  inquit :   quod  ubi  ad  aures  accidit 

Tegis  5   adjecit  extemplo  animum  fatis  suis  5   substi- 

titque  dubiiis,  an  transiret.    Tum  Sotimus  minister 

ex  regiis   pueris,   quid  in  tanto  discrimine  periculi 

cunctaretiir   interrogans,   indicat,    Lucanos   insidiis 

qujerere  locura.    Quos  nbi  respexit  rex  procul  gvege 

facto  venientes,   stringit  gladiumj    et  per  mediura 

amnem  transmittit  equum.     Jamque  in  \adum    e- 

gressum  eminus  veruto  Lucanus   exsul  transfigit : 

lapsum  inde  cum  inhsrente  telo  corpus  exanime  de- 

tulit  amnis  in  hostium  prajsidia.    Ibi  fceda  laceratio 

corporis    facta :    namque,    praeciso   medio,    partem 

Conscnfiam  misere  :   pars  insis  retenta  ad  hulibri- 

tim  :   quae  qiuim  jaculis  saxisque  procul  incessere- 

tur,  mulier  una,  ultra  humanarum  irarum  fidem  sae- 

vlenti  turbse  inmixta,  ut  parumper  sustinerent  pre- 

cata,  flens  ait,  virinn  sibi  libaosque  coptos  apud  hoS' 

tes  esse :  sperare,  corpore  regio  utamque  mulcato  se 

suos  redemtiiram.     Is  finis  lacerationi  fuit :    sepnl- 

tumque  Consentiae,  quod  membrorum  reliquum  fuit, 

cura  mulieris  muus  :  ossaque  Metapontum  ad  hos- 

tes  remissa ;    inde  Epirum  devecta  ad  Clcopatram 

uxorem  sororemque  Olympiadem  :    (juarum  mater 

Magni  Alexandri  altera,  soror  altera  fiiit.     H»c  dc 

Alexandri  Kpircnsis  tristi  evcntu^  quamquam  Ro» 


LIBER  VIII.   CAP.  XXV.  ^6g 

Bfiano  bcllo  fortuna  eura  abstinuit,  tamen,  quia  in  U.  C.  429. 
Italia  bclla  gessit,  paucis  dixisse  satis  sit. 

XXV.  Eoclem  anno  lectisternium  Ilomae,  quinto  Quintam 
post  conditam  urbem,  iisdem,  quibus  antc,  placan-  ^^^^^ 
dis  habitum  est  Diis.  Novi  deinde  consules  jussu 
populi  quum  misissent,  qui  indicerent  Samnitibus 
bellum  j  et  ipsi  majore  conatu,  (juam  adversus  Grae- 
cos,  cuncta  parabant ;  et  alia  nova  nihil  tum  animo 
tale  agitantibus  accesserunt  auxilia.  Lucani  atque 
Apvdi,  quibus  gentibus  nihil  ad  eam  diem  cum  Ro- 
mano  populo  fuerat,  in  fidem  venerunt,  arma  viros- 
que  ad  bellum  pollicentes  :  fcedere  ergo  in  amici- 
tiam  accepti.  Eodem  tempore  etiam  in  Samnio  res 
prospere  gesta :  tria  oppida  in  potestatem  venerunt, 
Ailifse,  Callifae,  Ruffrium  :  aliusque  ager  primo  ad- 
ventu  consulima  longe  lateque  est  pervastatus.  Hoc 
bello  tam  prospere  commisso,  alteri  quoque  bello, 
quo  Graeci  obsidebantur,  jam  finis  aderat :  nam, 
praeterquain  quod,  interseptis  munimentis  hostium, 
pars  parti  abscissa  erat,  foediora  aliquanto  intra 
muros  iis,  quibus  hostis  territabat,  patiebantur :  et 
velut  capti  a  suismetipsis  prsesidiis,  indigna  jam  li- 
beris  quoque  ac  conjugibus,  et  quae  captarum  ur- 
bium  extrema  sunt,  patiebantur.  Itaque  quum,  et 
a  Tarento  et  a  Samnitibus,  fama  esset,  nova  auxilia 
ventura,  Samnitium  plus,  quam  vellent,  intra  moe- 
nia  esse  rebantur:  Tarentinorum  juventutem,  Gr«- 
ci  Graecos,  hatid  minus  per  quos  Samniti  Nolano- 
que,  quam  ut  Romanis  hostibus  resisterent,  exspec- 
tabant.  Postremo  levissimum  maiorum  deditio  ad 
Romanos  visa.  Charilaus  et  Nymphius,  principes 
civitatis,  communicato  inter  se  consilio,  partes  ad 
rera  agendam  divisere,  ut  alter  ad  imperatorenx  Ro» 


57°  T.  LIVII 

U.  C.  429.  manorum  transfugeret,  alter  subsisteret  ad  praeben- 

'  dam  opportunam  cousilio   urbem.     Charilaus  fuit, 

Palappolis  qui  ad  Publilium  Philonem  venit :   et,  quod  bonum, 

.ra  1  a.      Jaustnm,  felix  Palcepolitiinis  popiiloque  Romano  esset, 

tradere  se,  ait,  mcenia  statuisse.     Eo  fucto  utruni  ab 

se  prodita,  an  servata,  patria  videatur,  in  fide  Ro- 

viQna  positum  esse :    sibi  privatim  nec  pacisci  quid- 

quam,  nec  petere :  publice  petere,  quam  pacisci,  ma- 

gis,  ut,  si  successisset  inceptum,  cogitaret  populus  Ro- 

manus,  potius  cum  quanto  studio  periculoque  redituni 

in  amicitiam  suam  esset,  quam  qua  stultitia  et  temeri- 

tate  de  officio  decessum.    Conlaudatus  ab  imperatore 

tria  millja  militum  ad  occupandam  eam  partem  ur- 

bis,  quam  Samnites   insidebant,  accepit  •  pr«sidio 

ei  L.  Quinctius  tribunus  railituin  praepositus. 

XXVI.  Eodem  tempore  et  Nymphius  praetorem 
Samnitium  arte  adgressus  perpvderat,  ut,  quoniam 
omnis  Romanus  exercitus  aut  circa  Paltepolim  aut 
in  Samnio  esset,  sineret  se  classc  clicumvehi  ad 
Romanum  agrum  ;  non  oram  modo  maris,  sed  ipsi 
urbi  propinqua  loca  depopulaturum.  Sed,  ut  falle- 
ret,  nocte  proficiscendum  esse,  extemploque  naves 
deducendas  :  quod  quo  maturius  fieret,  omnis  ju- 
ventus  Samnitium,  praeter  necessarium  iirbis  praesi- 
dium^  ad  lltus  missa :  ubi  dum  Nymphius  in  tene- 
bris  et  multitudine  semet  ipsa  inpediente,  sedulo 
aliis  alia  imperia  turbans,  terit  tempus  ;  Charilaus, 
ex  composito  ab  sociis  in  urbem  reeeptus,  quum 
summa  urbis  Roinfino  milite  inplesset,  tolli  clamo- 
rem  jussit :  ad  qucm  Gratci,  signo  acccpto  a  prin- 
cipibus,  quievere.  Nolani  per  aversam  partcm  ur- 
bis  via  Nolam  fercnte  oftiiiciunt.  Samnitibus  cx- 
chasii»  ab  urbe,  ut  cxpcditiur  in  pra-scijtiu  fuga,  ita 


LIBER  Vlll.    CAP.  XXVII.  571 

foedior,  postquam  periculo  evaserunt,  visa  :  quippe  U.  C.  429- 

•  .  n  r  +     •  V     A.C.  323. 

qui  inernies,  nulla  rerum  suarum  non  relicta  inter 

hostes,  ludibrium  non  extemis  modo,  sed  etiam  po- 

pularibus,    spoliati    atque   egcntcs   domos    redicre. 

Haud  ignarus  opinionis  alterius,  qua  hisc  proditio 

ab  Samnitibus  facta  traditur,  quum  auctoribus  hoc 

dedi,  quibus  dignius  credi  est,  tum  foedus  Neapoli- 

tanum  (eo  enim  deinde  summa  rei  Graecorum  venit) 

similius  vero  facit,  ipsos  in  amicitiam  redisse.   Pub- 

lilio  triumphus  decretus ;  quod  satis  credebatur,  ob- 

sidione  domitos  bostes  in  fidem  venisse.     Duo  sin- 

gularia  haec  ei  viro  primum  contigere  j  prorogatio 

imperii  non  ante  in  ullo  facta^  et  acto  honore  tri- 

umphus. 

XXVII.  Aliud  subinde  bellum  cum  alterius  orae  Tarentino- 

Grascis  exortum  :  namque  Tarentini,  quum  rem  Pa-  Ro^^anoL* 

Isepolitanam  vana  spe  auxilii  aliquamdiu  sustinuis- 

sent,  postquam  Romanos  urbe  potitos  accepere,  vel- 

ut  destituti,  ac  non  qui  ipsi  destituissent,  increpare 

Palaepolitanos  :    ira  atque  invidia  in  Romanos  fu- 

rere;  eo  etiam,  quod  Lucanos  et  Apulos  (nam  utra- 

que  eo  anno  societas  coepta  est)  in  fidem  populi  Ro- 

mani  venisse  adlatum  est :   quippe  prope  modum  pev' 

ventum  ad  se  esse :  jamque  in  eo  rem  fore,  ut  Romani 

aut  hostes,  aut  domini  liabendi  sint.    Discriynen  pro- 

fecto  rerum  suarum  in  hello  Samnitium  eventuque  ejus 

verti:  eam  solam  gentem  restare,  nec  eam  ipsam  satis 

validam,    quando  Lucaniis  dtfecerit :    quem  revocari 

adhuc,  inpellique  ad  abolendwn  societatem  Romanarii 

posse,'si  qua  ars  serendis  discordiis  adhibeatur.     Haec 

consilia  quum  apud  cupidos  rerum  novandarum  va- 

luissent ;    ex  juventute  quidam  L/ucanoriim   pretio  Concitam 

jkdsciti,  clari  magis  inter  popularesj  quam  honesti^    ucancs. 


57*  T.  LIVII 

U.  C.  429.  inter  se  mulcati  ipsi  virgis,  quum  corpora  nuda  in- 
A.  C,  32a.tuii«gent  in  civium  ccetumj  vociferati  sunt,  se,  quod 
castra  Romana  ingredi  ausi  essent,  a  consule  virgis 
csesos,  ac  prope  securi  percussos  esse.  Deformis  su- 
apte  natura  res  quum  speciem  injuriae  magis,  quam 
doljj  prae  se  ferret,  concitati  homines  cogunt  cla- 
more  suo  magistratus  senatum  vocare  :  et  alii,  cir- 
cumstantes  concilium,  bellum  in  Romanos  poscunt : 
alii  ad  concitandam  in  arma  multitudinem  agrestium 
discurrunt :  tumultuque  etiam  sanos  consternante 
animos,  decernitur,  ut  societas  cum  Samnitibus  re- 
novaretur ;  legatique  ad  eam  rem  mittuntur.  Re- 
pentina  res  quia  quam  caussam  nullam,  tam  ne  fi- 
dem  quidem  habebat,  coacti  a  Samnitibus  et  obsi- 
des  dare,  et  praesidia  in  loca  munita  accipere,  caeci 
iraude  et  ira  nihil  recusarunt.  Dilucere  deinde  brevi 
fraus  coepit,  postquam  criminum  falsorum  auctores 
Tarentum  conmigravere  :  sed,  amissa  omni  de  se 
potestate,  nihil  ultra,  quam  ut  pceniteret  frustra, 
restabat. 

XXVIII.  Eo  anno  plebi  Romanse  velut  aliud  ini- 
tium  libertatis  factum  est,  quod  necti  dcsienmt  : 
mutatum  autem  jus  ob  unius  foeneratoris  simid  libi- 
Paplril  foe-  dinem,  simul  crudelitatem  insignem.  L.  Papirius  is 
tceda libido.  ^"^^  •  cui  quum  se  C.  Publilius  ob  aes  alienum  pa- 
ternum  nexum  dedisset  j  quae  aetas  formaque  mise- 
ricordiam  elicere  poterat,  ad  libidinem  et  contume- 
liam  animuni  acccnderuut  :  et,  florcm  jetatis  ejus 
fructum  advcnticium  crediti  ratus,  primo  perlicere 
adolescentom  scrmone  inresto  est  conatus  :  dein, 
postquam  adspernabantur  ilagitium  aurcs,  minis  ter- 
ritare,  atque  idemtidem  adnioncre  fortuna; :  postre- 
mo,  quum  ingeuuitatis  niagis,  quam  praesentis  condi- 


LIBER  Vlir.   CAP.  XXIX.  573 

tioiHS,  meraorcm  videret,  nudarl  jubet,  yerberaqu;  U.  C.  42f. 

adferri.     Quibus  laceratus  juvenis,  quum  se  iu  pub-        "  '^^  ' 

licum  proripuisset,  libidinem  crudelitatemque  con- 

qucrens   fceneratoris  ;    ingens  vis   hominum,  quum 

aetatis  miseratione  atque  indignitate  injuriee  acccn- 

sa,  tum  suae  couditionis  liberumque  suorum  respec- 

tu  in  forura  ;  atque  inde,  agmine  facto,  ad  curiam 

concurrit  :    et   quum   consules,    tumultu  repentino 

coacti,  senatum  vocarent,  introeuntibus  in  curiam 

Patribus  laceratum  juvenis  tergum,  procumbentes 

ad  singulorum  pedcs,  ostentabant.     Victum  eo  die 

ob  inpotentem  injuriam  unius  ingens  vinculum  fi- 

dei  :  jussique  consules  ferre  ad  populum,  ne  quis, 

nisi  qui  noxam  meruisset,  donec  poenam  lueret,  in 

compedibus  aut  in  nervo  teneretur :   pecuniaj  cre- 

ditce  bona  debitoris,  non  corpus,  obnoxiura  esset. 

Ita  nexi  soluti :   cautumque  in  posterum,  ne  nectt-  .  ^^'  ^°'"" 
'  ^  r  ^  ti^  cautum- 

rentur.  que  ne  nec- 

XXIX.  Eodcm  anno,  quum  satis  per  se  ipsum  *"^°^"'^' 
Samnitium  bellum  et  defectio  repens  Lucanorum, 
auctoresque  defectionis  Tarentini  soUicitos  haberent 
Patres,  accessit,  ut  ct  Vcstinus  popuhis  Samnitibus 
sese  conjungeret,  Quae  res  sicut  eo  anno  sermoni- 
bus  magis  passim  hominum  jactata,  quam  in  pub- 
Hco  ullo  concilio  est ;  ita  insequentis  anni  consuH- 
bus,  L.  Furio  Camillo  iterum,  Junio  Bruto  Scaevae,  U.C.  43o. 
nulla  prior  potiorque  visa  est,  de  qua  ad  senatum 
referrent :  et,  quamquam  nova  res  erat,  tamen  tanta 
cura  Patres  incessit,  ut  pariter  eam  susceptam  neg- 
lectamque  timerent :  ne  aut  inpunitas  eorum  lasci- 
via  supevbiaque,  aut  bello  poenae  expetitae  metu  pro- 
pinquo  atque  ira  concirent  finitimos  populos.  Et 
erat  genus   omne   abunde   bello    Samnitibus   paa-^ 


574  T.  Livii 

U.  C.  430.  Marsi  Pelignlque  et  Marrucini :  quo»,  si  Vestinus 

'    •  ^^  '  adtingeretur,  omnes  habendos  hostes.     Vicit  tamen 

pars,  quse  in  przesentia  videri  potuit  majoris  animi, 

quam  consilii :  sed  eventus  docuit,  fortes  fortunam 

juvare.     Bellum  ex  auctoritate  Patrum  populus  ad- 

Vestinis    A^ersus  Vestinos  jussit.     Provincia  ea  Bruto,  Sam- 
bellum  in-    .         /-,       -n  ^  -^      t-.  -^  ^  j 

dictum.     "lum  Camulo  sorte  evenit.    JCixercitus  utroque  duc- 

ti,  et  cura  tuendorum  finiura  hostes  prohibiti  con- 

jungere  arraa.     Ceterum  alterum  consulem  L.  Fu- 

rium,  cui  major  moles  rcrura  inposita  erat,  morbo 

gravi  inplicitum  fortuna  bello  subtraxit :  jussusque 

dictatorem  dicere  rei  gerendae  caussa,  longe  claris- 

L.  Papiriussimum  bello  ea  tempestate  dixit  L.  Papirium  Cnr- 

dictator.     sorem ;   a  quo  Q.  Fabius  Maximus  Riillianus  raa- 

gister  equitum  est  dictus  :   par  nobile  rebus  in  eo 

magistratu  gestis,  discordia  tamen,   qua  prope  ad 

nkimum  dimicationis  vcntum  est,  nobilius.     Ab  al- 

tero  consule  in  Vestinis  multiplcx  bellum,  nec  us- 

quam  vario  eventu,  gestum  est  :  nam  et  pervastavit 

agros,  et,  populando  atque   urendo  tecta  hostiura 

sataque,  in   aciem  invitos   extraxit :    ct  ita  proelio 

uno  adcidit  Vestinorum  ros,   haudquaquam  tamcn 

incruento  milite  suo,  ut  non  in  castra  solum  refu- 

gerent  hostes,  sed,  jam  ne  vallo  quidem  ac  fossis 

freti,  dilaberentur  in  oppida,  situ  urbium  moenibus- 

que  se  defensuri.     Postremo  oppida  quoque  vi  ex- 

pugnare   adortus,    primo   Cutinam    ingenti   ardore 

militum  aut  vulnerum  ira,  quod  haud  fere  qui.^quam 

integer  proelio  exccsserat,  scalis  cepit  :   deindc  Cin- 

giliam:  utriusque  urbis  prsdara  militibus,  qu«d  eos 

neque  portae,  neque  muri  hostium  arcuerant,  con- 

cessit. 

XXX.  In  Samnium  incertis  itum  auspiciis  cst : 


LIBER  VIII.    CAP.  XXX.  575 

cujus  roi  vitium  non  in  belli  eventum,  quod  pros- U.C.  430. 
pere  gestum  est,  sed  in  rabiem  atque  iras  impera-  *  ' 
torum  vertit :  namque  Papirius  dictator,  a  pullario 
monitus,  quum  ad  auspicium  repetendum  Romam 
proficiscerctur,  magistro  equitum  denunciavit,  ut 
sese  loco  teneret,  neu,  absente  se,  cum  hoste  ma- 
num  consereret.  Fabius  quum  post  profectionem  Fahius 
dictatoris  per  exploratores  comperisset,  perinde  om-  absente 
nia  soluta  apud  liostes,  ac  si  nemo  Romanus  in  dictatorc, 
Samnio  esset  5  seu  ferox  adolescens  indignitate  ac-  -j. 
census,  quod  omnia  in  dictatore  vidcrentur  reposita 
esscj  seu  occasione  bene  gerendae  rei  inductusj  ex- 
ercitu  instructo  paratoque  profectus  ad  Imbrinium, 
(ita  vocant  locum)  acie  cum  Samnitibus  confiixit. 
Ea  fortuna  pugn-te  fuit,  ut  nihil  relictum  sit,  quo,  si 
adfuisset  dictator,  res  melius  geri  potuerit:  non  dux 
niiliti,  non  miles  duci  defuit.  Eques  etiam,  auctore 
L.  Cominio  tribmio  militum,  qui  aliquoties  inpetu 
capto  perrumpere  non  poterat  hostium  agmen,  de- 
traxit  frenos  equis  5  atcjue  ita  concitatos  calcaribus 
permisit,  ut  sustinere  eos  nulla  vis  posset :  per  ar- 
ma,  per  viros  late  stragem  dedere.  Secutus  pedes 
inpetum  equitum,  turbatis  liostibus  intulit  signa. 
Viginti  millia  hostium  cicsa  eo  die  traduntur.  Auc- 
tores  habeo,  bis  cum  hoste  signa  conlata,  dictatore 
absente,  bis  rem  egregie  gestam.  Apud  antiquissi- 
mos  scriptores  una  haec  pugna  invenitur  :  in  qui- 
busdam  annalibus  tota  res  praetermissa  est.  Ma- 
gister  equitum,  ut  ex  tanta  ciede,  multis  potitus 
spoliis,  congesta  in  ingentem  acervum  hostilia  arma 
subdito  igne  concremavit :  seu  votum  id  Deorum 
cuipiam  fuit ;  seu  crcdere  libet  Fabio  auctori,  eo 
factunij  ne  suae  gloria;  fructum  dictator  caperet,  no- 


57<5  T.  Livif 

U.  C.  430.  menque  ibi  scrlbcret,  aut  spolia  in  triumpho  ferret. 
"Literae  quoqne  de  re  prospere  gesta  ad  scnatum, 
non  ad  dictatoreraj  missae,  argumentum  fuere  mini- 
pictator  me  cum  eo  communicantis  laudes.  Ita  certe  dicta- 
'  tor  id  factum  accepit,  ut,  Isetis  aliis  victoria  parta, 
prae  .se  ferret  iram  tristitiamque.  Misso  itaque  re- 
pcnte  senatu,  se  ex  curia  proripuit :  tum  vero,  non 
Samnitium  magis  legiones,  quam  majestatem  dicta- 
toriam  et  disciplinam  militarem,  a  magistro  equi- 
tum  virtani  et  eversam  dictitans,  si  illi  inpune  spre- 
tum  iinpcrium  fuisset.  Itaque  plenus  minarum  irae- 
que,  profectus  in  castra,  quum  maximis  itineribus 
isset,  nou  tamen  prsevenire  famam  adventus  sui  po- 
tuit.  Praecucurrerant  enim  ab  urbe,  qui  nunciarent, 
dictatorem  avidum  pcenae  venire,  alternis  pene  ver- 
bis  T.  Manlii  factum  laudantem. 
Fabii  oratio  XXXI.  Fabius ,  concione  extemplo  advocata, 
"  ni' '  ".  Q^<^gg|^;,(^„s  milites  est,  ut,  qita  virtute  rcmpnhUcam  ah 
infestissimis  hostibus  dcfcndissent,  eadem  se,  cujus  duc- 
tu  auspicioque  vicissent,  ah  inpotenti  crudelitate  dicfa- 
ioris  tutarcntur.  J'enire  amcntem  invidia,  iratum  vir- 
tuti  aliencE  felicitatique,  furere,  quod,  se  absentc,  rcs 
publica  egregie  gesta  esset :  mallc,  si  mutare  fortunam 
posset,  apud  Samnites,  quam  Romanos,  victoriam  esse. 
Imperium  dictitare  spretum ,  tamquam  non  eadem 
mente  pvgnari  vetuerit,  qua  pugnatum  doleat:  et  tunc 
ijividia  inpedire  virtutem  alienam  voluisse,  cvpidissi- 
vnsqtte  arnia  ahlatvnm  fuisse  vnlitibus,  ne,  se  absente, 
moveri  posscnt :  et  nunc  id  furere,  id  ccgre  pati,  quod 
sine  L.  Papirio,  von  inermts,  non  manci  militcs  fuc 
rint,  quod  se  Q.  Fabius  viagistrum  eqvitum  dvxerit,  ac 
non  accensum  dictaforis.  Qvid  iUumfocfurum  fuisse, 
si,  quod  htlli  casusferunt,  Marsque  comvnmv,  advcisa 


LIBER  VIII.   OAP.  XXXII.  577 

pugna  evenisset ;  qid  sibi,  devictis  hostibus,  republicaV.  C.  420. 

bene  gesta,  iia  ut  non  ab  illo  nnico  duce  melius  geri 

potuerit,  supplicium  magisiro  equiium  minetur  F  Ne- 

que  illum  magistro  equitum  infestiorem,  qitam  tribunis 

militum,  quam  centurionibus,  quam  militibus  esse:  si 

possit,  in  omnes  saviturum  fuisse :  quia  id  nequeat,  in 

unum  scevire.     Etiam  invidiam,  tamquam  ignem,  sum- 

ma  petere ;  in  caput  consilii,  in  ducem  incurrere :  si  se 

simul  cum  gloria  rei  gestce  exstinxisset,  tunc  victorem, 

velut  in  capto  exercitu  dominantem,  quidquid  licuerit 

in  magistro  equitum,  in  militibus  ausurum.     Proinde 

adessent  in  sua  caussa  omnium  libertati.    Si  consensum 

cxercitus  eumdem,  qui  in  proelio  fuerit,  in  tuenda  victO' 

ria  videat,  et  salutem  unius  omnibus  curce  esse ;  incli- 

naturum  ad  clementiorem  sententiam  anivium.     PoH~ 

remo  se  viiam  fortunasque  suas  illorum  fidei  virtuti- 

que  permittere. 

XXXII.  Clamor  e  tota  eoncione  ortus,  nti  bo- 

num  animum  liaberet :  neminem  illi  vim  adlaturum, 

salvis  legionibus  Romanis,     Haud  raulto  post  dicta- 

tor  advenit :  classicoque  extemplo  ad  concionem  ad- 

vocavit.     Tum,    silentio  facto,   prseco   Q,  Fabium 

magistrum  equitum  citavlt:  qui  simul  ex  inferiore 

loco  ad  tribunal  accessit,  tum  dictator,  Qucero,  in- Dictatoris 

quit,  de  te,  Q.  Fabi,  quum  summum  imperium  dictato-  o''^''o  ad 

mag.  eq. 
ris  sit,  pareantque  ei  consules,  regta  potestas,  prcetores 

iisdem  auspiciis,  quibus  consules,  creati;  cequum  cen- 

seas,  necne,  magistrum  equitum  dicto  audientem  esse  ? 

Itemque  itlud  interrogo,  quum   me  incertis  auspiciit 

profectum  ab  domo  scirem,  utrum  mihi  turbatis  religio- 

nibus  res  publica  in  discrinmi  committenda  fuerit,  an 

fiuspicia  repetenda,  ne  quid  dubiis  Diis  agerem  P  Simul 

illud,  quce  dictatori  religio  inpedimento  ad  rem  geren' 

VOL.  I,  C  c 


578  T.  Livii 

U.  C.  430.  damfuerit,  num  ea  magister  equitum  solutus  ac  liber 

^' ^' ^^"^' potuerit  esse  ?  Sed  quid  ego  hcec  interrogo?  quum,  si 

ego  tacitus  abissem,  tamen  tibi  ad  voluntatis  interpre- 

tationem  mecE  dirigenda  tua  sententiufuerit.     Quin  tu 

respundes,  vetuerimne,  te  quidquam  rei,  me  absente, 

agere?  vetuerimne,  signa  cum  hostibus  conferre?  quo 

tu  imperio  meo  spreto,  incertis  auspiciis,  turbatis  reli- 

gionibus,  adversus  morem  militarem  disciplinamque  ma- 

jorum  et  numen  Deorum,  ausus  es  cum  hoste  confiigere. 

Ad  h(EC,  quee  interrogatus  es,  responde:  extra  ea,  cave, 

vocem  mittas.    Accede,  lictor.    Adversus  quae  singula 

quum  respondere  haud  facile  esset,  et  nunc  querere- 

tur,  eumdem  accusatorem  capitis  sui  ac  judicemessej 

modo,  vitam  sibi  eripi  citius,  quam  gloriam  rerum 

gestarum,  posse,  vociferaretur  j   purgaretque  se  in 

Vireas  et     ^'ic^iMj  atque  ultro  accusaret:  tunc  Papirius,  redin- 

secures  ex-  tegrata  ira,  spoliari  magistrum  equitum,  ac  virgas 

bet  "^Fabius  ^*  secures  expediri  jussit.     Fabius,  fidem  miiitum 

se  recipitadinplorans,  lacerantibus  vestem  lictoribus,  ad  tria- 

triarios.  •        x         i^         •         •  •  •         i. 

rios,  tumultum  jam  m  concione  miscentes,  sese  re- 

cepit,     Inde  clamor  in  totam  concionem  est  perla- 

tus  :  alibi  preces,  alibi  minse  audiebantur  :  qui  prox- 

imi  forte  tribunal  steterant,  quia  subjecti  oculis  im- 

peratoris  noscitari  poterant,  orabant,   ut  parceret 

magistro  equitum,  neu  cum  eo  exercitum  damnaret. 

Extrema  concio  et  circa  Fabium  globus  incre pabant 

inclementem  dictatorem  :  nec  procul  seditione  abe- 

rant :  ne  tribunal  quidem  satis  quietum  erat.  Legati 

circumstantes  sellam  orabant,  ut  rem  in  posterum 

diem  differret,  et  irae  suse  epatium,  et  consilio  tem- 

pus  daret :   Satis  castigatam  adolescentiam  Fabii  esse  : 

satis  deformatam  victoriam :  ne  ad  extremiim  Jinem 

nipplicii  tenderet:  neu  unico  juveni,  neu  patri  ^jus. 


LIBER  rill.    CAP.  XXXIII.  579 

darissimo  viro,  neu  Fabice  genti  eam  injungeret  igno-  U.  C.  43o. 
miniam.  Quum  parum  precibus,  parum  caussa  pro-  ^*  ^'  ^^^* 
ficerent,  intueri  scevientem  concionem  jubebant:  ita 
irritatis  militum  animis  subdere  ignem  ac  materiam  se- 
ditioni,  non  esse  atatis,  non  prudentice  ejus :  neminem 
id  Q.  Fabio,  pcenam  deprecanti  suam,  vitio  versurum, 
sed  dictatori,  si  obccecatus  ira  infestam  multitudinem 
in  se  pravo  certamine  movisset.  Postremo,  ne  id  se 
gratice  dare  Q.  Fahii  crederet,  se  jusjurandum  dare  pa~ 
ratos  esse ;  non  videri  e  republica,  in  Q.  Fabium  eo 
tempore  animadverti. 

XXXIII.  His  vocibus  quum  in  se  magis  incita- 
rent  dictatorem,  quara  in  magistrum  equitum  placa- 
rent,  jussi  de  tribunali  descendere  legati :  et,  silentio 
nequidquam  per  praeconem  tentato,  quum,  prae  stre- 
pitu  ac  tumultu,  nec  ipsius  dictatoris,  nec  adparito- 
rum  ejus  vox  audiretur ;  nox,  velut  in  proelio,  cer- 
tamini  finem  fecit.    Magister  equitum,  jussus  poste- 
ro  die  adesse,   quum  omnes   adfirmarent,  infestius 
Papirium  exarsurum,  agitatum  contentione  ipsa  ex-  Romam  fu» 
acerbatumque,  clam  ex  castris  Romam  profugit :  et,  S"» 
patre  auctore  M,  Fabio,  qui  ter  jam  consul  dictator- 
que  fuerat,  vocato  extemplo  senatu,  quum  maxime 
conquereretur  apud  Patres  vim  atque  injuriam  dic- 
tatoris,  repente  strepitus  ante  curiam  lictorum  sub- 
moventium  auditur :   et  ipse  infensus  aderat,  post- 
quam  comperit  profectum  ex  castris,  cum  expedito  Sequitur 
equitatu  secutus.   Iterata  deinde  contentio  :  et  pren-  ^'<^'*'or, 
di  Fabium  Papirius  jussit.     Ubi  quum,  deprecanti- 
bus  primoribus  Patrum  atque  universo  senatu,  per- 
staret  in  incepto  inmitis  animus  ',  tum  pater  M.  Fa- 
bius,  Quandoquidem,  inquit,  apud  te  nec  auctoritas  Fabii  pater 
senatus,  nec  cEtas  mea,  cui  orbitatem  paras,  nec  virtus^'^\?  '  ^^' 
C  c  2  ^^  *'° 


58^0  T.  LIVII 

V.C  4io.  nobilitasque  magistri  equitum,  a  te  ipso  nominati,  ro- 
*  let,  nec  preces,  qua  scepe  hostem  mitigavere,  quce  Deo- 
rum  iras  plncant ;  trihunos  plebis  adpello,  et  provoco 
ad  populum  :  eumque  tibi,  fugienti  exercitus  tui,  fu- 
gienti  senatus  judicium,  judicem  fero,  qui  certe  unus 
plus,  quam  tua  dictatura,  potest  polletque.  Videro, 
cessurusne  provocationi  sis,  cui  Rex  Romanus  Tullus 
Hostilius  cessit.  Ex  cuiia  in  Goncionem  itur :  quo 
cum  paucis  dictator,  cum  omni  agmine  principum 
magister  equitum  quum  escendisset ;  deduci  eum  de 
rostris  Papirius  in  partem  inferiorem  jussit.  Se- 
cutus  pater,  Bene  agis,  inquit,  quum  eo  nos  deduci 
jussisti,  unde  et  privati  vocem  mittere  possemus.  Ibi 
primo  non  tam  perpetuze  orationes,  quam  altercatio, 
exaudiebantur.     Vicit  deinde  strepitura  vox  et  in- 

rabit  se-  dignatio  Fabii  senis,  increpantis  superbiam  crudeli- 
tatemque  Papirii :  Se  quoque  dictatorem  Romcefuisse, 
H€c  a  se  quemquam,  ne  plebis  quidem  hominem,  uon 
centurionem,  non  militem,  violatum ;  Papirium,  tam- 
quam  ex  hostium  ducibus,  sic  ex  Romano  imperatore 
victoriam  et  triumphum  petere.  Quantum  interesset 
inter  moderationem  antiquorum,  et  novam  superbiam 
crudelitatemque.  Dictatorem  Quinctium  Cincitwatum 
in  L.  Minucium  consulem,  ex  obsidione  a  se  ereptum, 
non  ultra  scevisse,  quam  ut  legatum  eum  ad  exercitum 
pro  consule  rcUnqueret.  M.  Furium  Camillum  in  L. 
Furio,  qui,  contcmta  sua  senectute  ct  auctoritate,  foe- 
dissimo  cum  eventu  pugnasset,  non  solum  in  prcesentia 
moderatum  irte  esse,  ne  quid  de  collega  secus  populo 
aut  senatui  scriberet ;  sed,  quum  revertisset,  potissimum 
ex  tribunis  consulaiibus  habuisse,  quem  ex  collegis,  op' 
tione  ab  senatu  data,  socium  sihi  imperii  delegerit. 
Nam  populi  quidemj  penes  quem  potestas  ovinium  r»* 


LIBER  VIII.    CAP.  XXXIV.  581 

rum  esset,  ne  irain  quideni  umquam  atrociorem  fuisse  U.  C.  43o. 
.    \       ,         .V,.  ■,  .  .     A,  C.  323, 

t«  eos,  qui  temeritaie  atque  inscitia  exercitus  amisis- 

sent,  quam  ut  pecunia  eos  midtaret :  capite  anquisitum 

ob  rem  bello  male  gestam  de  imperatore  nullo  ad  eam 

diem  esse.     Nunc  ducibus  populi  Romani,  qiut  7ievictis 

quidem  bello  fas  fuerit,  virgas  et  secures  victoribus,  et 

justissimos  meritis  triumphos  intentari.   Quid  enim  tan- 

dem  passurum  fuisse  Jilium  suum,  si  exercitum  amisis- 

sct :  si  fusus,  fugatus,  castris  exutus  fuisset  ?  quo  ul- 

tra  iram  violentiamque  ejus  excessuram  fuisse,  quam 

ut  verberaret  necaretque  ?  Quam  conveniens  esse,  prop- 

ter  Q.  Fabium  civitatem  in  lcetitia,  victoria,  supplica- 

tiotiibus,  ac  graiulationibus  esse :  eum,  propter  quem 

Deum  delubra  pateant,  arce  sacrijiciis  fument,  honore, 

donis  cumtilentur,  nudatum  virgis  lacerari  in  conspeciu 

populi  Romani ;  intuentem  Capitolium  atque  arcem, 

Deosque  ab  se  duobus  proeliis  haud  frustra  advocatos? 

Quo  id  animo  exercitum,  qui  ejus  ductu  auspiciisque  vi- 

cisset,  laturumP  quem  luctum  in  castris  Romanis,  qiiam 

lcetitiam  inter  hostes  fore?  Haec,  simul  juigans,  que- 

r£ns,  Deum  hominumque  fidem  obtestans^  et  com- 

plexus  filium,  pluiimis  cum  lacrimis  agebat, 

XXXIV.  Stabat  cum  eo  senatus  majestas,  favor 

populi,  tribunicium  auxiliuHij  memoria  absentis  ex- 

ercitus.     Ex  parte  altera,  imperium  invictum  populi 

Romani,  et  disciplina  rei  militaris,  et  dictatoris  edic- 

tum  pro  numine  semper  ohservatum,  et  Manliana  im- 

peria,  et  posthabita  filii  caritas  publiccE  utilitati,  jac- 

tabantur.    Hoc  etiam  L.  Brutum,  conditorem  i?o?na««  Dictatoris 

Uhertatis,  antea  in  duobus  liberis  fecisse :  nunc  patres°^^^^°' 

comes,  et  senes  faciles  de  alieno  imperio  spreto,  tam- 

quam  rei  parva,  discipUnce  jnilitaris  eversce  juventuti 

gratiam  facere.     Se  tamen  perstaturum  in  incepto  ; 

.C  c  3 


582  T.   LIVII 

V.C.  430.  nec  ei,  qiii  adversus  dictum  suum,  turbatis  relieionilms 
A.C.  322.        ,   ,..  ...  ,         '  . 

ac  aubiis  auspmis,  pugnasset,  rjuidquam  cx  justa  pcena 

remissurum.     Majestas  imperii  perpctua  ne  esset,  non 

esse  in  sua  potestate.     L.  Papirium  nihil  de  ejus  jure 

deminuturum :  opiare,  ne  potestas  tribunicia,  inviolata 

ipsa,  violet  intercessione  sua  Romanum  imperium,  neu 

populus  in  se  potissimum  dictatorem  et  jus  dictaturce 

exstinguat.     Quod  si  fecisset,  non  L.  Papirium,  sed 

tribunos,  sed   pravum  populi  judicium,    nequidquam 

posteros  accusaturos :  quum,  polluta  semel  militari  dis- 

ciplina,  non  miles  centurionis,   non  centurio   tribuni, 

non  tiibunus  legati,  non  legatus  consulis,  non  magister 

equitum  dictatoris  pareat   imperio ;    nemo  hominumy 

nemo  Deorum  verecundiam  habeat ;  non  edicta  impe- 

ratorum,   non   auspicia  observentur ;    si7ie  commeatu 

vagi  milites  in  pacato,  in  hostico  errent,  inmemores 

sacramenti,  licentia  sola  se,  ubi  velint,  exauctorent ; 

infrequentia  deserantur  signa ;  neque  conveniatur  ad 

edictum,  nec  discernatur,  interdiu  nocte,  <Bquo  iniquo 

loco,  jussu  injussu  imperatoris'  pugnent ;  et  non  signa, 

non  ordines  servent ;   latrocinii  modo  caca  et  fortuita, 

pro  sollemni  et  sacrata  militia  sit.     Horum  criminum 

vos  reos  in  omnia  secula  obferte,  tribuni  plebi:  vestra 

obnoxia  capita  pro  licentia  Q.  Fabii  objicite. 

XXXV.  Stupentes  tribunos  et  suam  jam  vicem 

magis  anxios,  quam  ejus,  cui  auxilium  ab  se  peteba- 

tur,  libcravit  onere   consensus  populi   Romani,  ad 

preces  et  obtestationera  versus,  ut  sibi  ])oenam  ma- 

P,  R.  cxo-  iristri  e«iuiti!m  dictator  remitteret.     Tribuni  quoque, 

torern^'^'   i»flin2i<^»n>  rem  in  preces  subsequuti,  orare  dictato- 

rem   insistunt,   ut    veniam   errori   huniano,  veniam 

adolescentijE  Q.  Fabii   daret :   satis   eum   poenarura 

dedisse.     Jam  ipse  adolescens,  jam  pater  M.  Fabiu» 


LIBER  VIII.    CAP.  XXXV.  583 

contentionis  obliti,  procumbere  ad  genua,  et  iram  U.  C  430. 
deprecari  dictatoris.  Tum  dictator,  silentio  facto,  *  *  " ''^  ' 
Bene  habet,  inquit,  Quirites:  vicit  (lisciplina militaris, 
vicit  imperii  majestas,  qu(E  in  discrimine  fuerunt,  un 
ulla  post  hanc  diem  essent.  Non  noxce  eximitur  Q.  Fa- 
biuSf  qui  contra  edictum  imperatoris  pugnavit ;  sed, 
noxcE  damnatus,  donatur  populo  Romano ;  donatur  tri- 
bunici<E  potestati,  precarium,  non  justum,  auxilium  fc- 
renti.  Vive,  Q.  Fabi,  felicior  hoc  consensu  civitatis 
ad  tuendum  te,  quam,  qua  paullo  ante  exsuUabas,  vic- 
toria:  vive,  idfacinus  ausus,  cujus  tibi  ne  parens  qui- 
dem,  si  eodem  loco  fuisset,  quo  fuit  L.  Papirius,  ve- 
niam  dedisset.  Mecum,  ut  voles,  reverteris  in  gratiam : 
populo  Romano,  cui  vitam  debes,  nihil  majus  prcestite- 
ris,  quam  si  hic  tibi  dies  satis  documenti  dederit,  ut 
bello  ac  pace  pati  legitima  imperia  possis.  Quum  se 
nihil  morari  magistrum  equitiim  pronunciasset,  de- 
gressum  eum  templo  laetus  senatus,  laetior  populus, 
circumfusi,  ac  gratulantes  hinc  magistro  equitum, 
hinc  dictatori,  prosequuti  sunt :  firmatumque  impe- 
rium  niilitare  haud  minus  periculo  Q.  Fabii,  quam 
supphcio  miserabiii  adolescentis  Manlii,  videbatur. 
Forte  ita  eo  anno  evenit,  ut,  quotiescumque  dictator 
ab  exercitu  recessit,  hostes  in  Samnio  moverentur ; 
ceterum  in  oculis  exeraplura  erat  Q.  Fabius  M.  Va- 
lerio  legato,  qui  castris  praeerat,  ne  quam  vim  hos- 
tium  magis,  quam  trucem  dictatoris  iram,  timeret. 
Itaque,  frumentatores  quura,  circumventi  ex  insidiis, 
caesi  loco  iniquo  essent,  creditum  vulgo  est,  subve- 
niri  eis  ab  legato  potuisse,  ni  tristia  edicta  exhorru- 
isset.  Ea  quoque  ira  alienavit  a  dictatore  militum 
auimos,  jam  ante  infensos,  quod  inplacabilis  Q.Fa- 
Cc4 


5*4 


T.  LIVll 


tJ.C.  430.  bio  fuisset;  et,  quod  suis  precibns  negasset,  ejus  po- 

A.  C.  322.p,,jQ  Romano  veniatn  dedisset. 

XXXVI.  Postquam  dictator,  praeposito  in  urbe 
i/.  Papirio  Crasso  magistro  equitum,  Q.  Fabio  vetito 
qiiidquara  pro  magistratu  agere,  in  castra  rediit  j  ne- 
que  civibus  satis  laetus  adventus  ejiis  fuit,  nec  hosti- 
bus  quidquara  adtulit  terroris :  namque  postero  die, 
seu  ignari  venisse  dictatorem,  seu,  adesset  an  abes- 
set,  parvi  facientes,  instructa  acie  ad  castra  accesse- 

legiones    runt.     Ceterum  tantum  momenti  in  uno  viro  L.  Pa- 

Romans    pii.io  fuit,  ut,  si  ducis  consiiia  favor  subsequutus  mi- 
ye  indus-    \  _  ^ 

tria  male  Htum  foret,  debellari  eo  die  cum  Saranitibus  potu- 
pugnant.  jggg^  p,.o  haud  dubio  habitunl  sit :  ita  instruxit  aciem 
loco  ac  subsidiis,  ita  omni  arte  bellica  firmavit.  Ces- 
satum  a  milite,  ac  de  industria,  ut  obtrectaretur  lau- 
dibus  ducis,  inpedita  victoria  est.  Plures  Samnitium 
cecidere:  plures  Romani  vulnerati  sunt.  Sensit  pe- 
ritus  dux,  quae  res  victoriae  obstaret:  temperandum 
iugeuium  suum  esse,  et  severitatem  miscendam  co- 
mitati.  Itaque,  adhibitis  legatis,  ipse  circura  sau- 
cios  milites  inserens  in  tentoria  caput,  singulos,  ut 
sese  haberent,  rogitans,  curam  eorum  nominatim 
legatis,  tribunisque,  et  pr^efectis  demandabat:  rem 
per  se  popularem  ita  dexter  egit,  ut,  medendis  cor- 
poribus,  animi  multo  prius  militum  imperatori  re- 
Gonciliarentur  i  nec  quidquam  ad  sahibritatem  effi- 
cacius  fuerit,  quam  quod  grato  animo  ea  cura  ac- 
cepta  est.  Refecto  exercitu,  cum  hoste  congressus 
haud  dubia  spe  sua  niilitumque,  ita  fudit  fugavitqne 
Samnites  Samnites,  ut  ille  ultimus  eis  dies  conferendi  signa 
*'"'^"*  cum  dictatore  fuerit.  Incessit  deinde,  qua  duxit 
praedae  spes,  victor  exercitus ;  perlustravitque  hos- 


Dictator 

«omior 

factus. 


LlBER  VIII.    CAT>.  XXXVIt.  585 

tium  agros,  nulla  arma,  nullam  vim,  nec  apertam,  U.  C.  430. 
nec  insidiis,  expertus.  Addcbat  alacritatem,  quod  ^' *^' '^^^* 
dictator  priedam  omnem  edixerat  militibus  :  nec  ira 
magis  publica,  quam  privatum  compendium,  in  hos- 
tem  acuebat.  His  cladibus  subacti  Samnite?  pacem 
a  dictatore  petiere :  cum  quo  pacti,  ut  singula  vesti- 
menta  militibus,  et  annuum  stipendiuni  darent ; 
quum  ire  ad  seuatum  jussi  essent,  sequuturos  se  dic- 
tatorem  responder«nt,  unius  ejus  fidei  virtutique 
caussam  suam  coramendantes.  Ita  deductus  ex 
Samnitibus  exercitus. 

XXXVII.  Dictator  triumphans  urbem  est  ingres-  u.  C.  431, 
sus  :  et,  quum  se  dictatura  abdicare  vellet,  jussu  Pa-  ■^"  ^*  ^*^' 
trum,  priusquam  abdicaret,  consules  creavit  C.  Sul- 
picium  Longum  iterum>  Q.  ^milium  Cerretanum. 
Samnites,  infecta  pace,  quia  de  conditionibus  age- 
batur,  inducias  annuas  ab  urbe  retulerunt:  nec  ea- 
rum  ipsarum  sancta  fides  fuit :  adeo,  postquam  Pa- 
pirium  abisse  magistratu  nunciatum  est,  adrecti  ad 
bellaudum  animi  sunt.  C.  Sulpicio,  Q.^milio  (Aii- 
lium  quidam  annales  habent)  consulibus,  ad  defec- 
tronem  Samnitium  Apulum  novum  bellum  accessit. 
Utroque  exercitus  missi.  Sulpicio  Samnites,  Apuli 
.^Eniilio  sorte  evenerunt.  Simt,  qui  non  ipsis  Apulis 
b«llum  inlatum,  sed  socios  ejus  gentis  populos  ab 
Samnitium  vi  atque  injuriis  defensos  scribant.  Ce- 
terum  fortuna  Samnitium,  vix  a  se  ipsis  eo  tempore 
propulsantium  bellum,  propius  ut  sit  vero,  facit,  non 
Apulis  ab  Samnitibus  arma  inlata,  sed  cum  utraque 
simul  gente  bellum  Romanis  fuisse :  nec  tamen  res 
ulla  memorabilis  acta :  ager  Apulus  Samniumque 
evastatum  :  hostes  nec  hic,  nec  illic  inventi.  Romae 
•aocturnus  terror  ita  ex  somno  trepidam  repeute  ci- 


SS6  T.  LIVII 

U.  C.  43i.vitatem  exclvit,  iit  Capitolium  atque  arx,  maniaquc 
A.C.321.   ^         ,         ,  r  r      • 

et  portae,  plena  armatorum  fuennt :  et  quum  con- 

cursatum   conclamatumque  ad  arma  omnibus  locis 

esset,   prima  luce  nec   auctor,  nec   caussa  terroris 

Judicium  comparuit.     Eodem  anno  de  Tusculanis  Flavia  ro- 

lanis.         gatione  populi  fuit  judicium.    M.  Flavius  tribunus 

plebis  tulit  ad  populum,  ut  in  Tusculanos  animad- 

verteretur ;  quonmi  eorum  ope  ac  consilio  Velitemi 

Privernatesque  populo    Romano-bellum   fecissent. 

Populus  Tusculanus  cum  conjugibns  ac  liberis  Ro- 

mam  venit:   ea  multitudo,  veste  mutata,  et  specie 

reorum,  tribus  circuit,   genibus  se  omnium  advol- 

vens  :  plus  itaque  misericordia  ad  poenae  veniam  in- 

petrandam,  quam  caussa  ad  crimen  purgandum  va- 

luit,    Tribus  omnes,  praeter  Polliam,  antiquarunt  le- 

gem.     Polliae  sententia  fuit,  puberes  verberatos  ne- 

cari,  conjuges  liberosque  sub  corona  lege  belli  ve- 

nire:  memoriamque  ejus  irae  Tusculanis  in  poenaB 

tam  atrocis  auctores  mansisse  ad  patrum   aetatem 

constat,  nec  queraquam  ferme  ex  Pollia  tribu  candi- 

datum  Papiriam  ferre  solitum. 

V.  C.  432.      XXXVIII.  Insequenti  atmo,  Q.  Fabio,  L.  Fulvio 

A.  C.  020.  pQjjg^ijjjjjg^  A.  Cornelius  Arvina  dictator  et  M.  Fa- 

iius  dicta^  ^^"^  Ambustus  magister  equitum,  metu  gravioris  in 

tor.  Samnio  belli  (conducta  enim  pretio  a  finitimis  ju- 

ventus  dicebatur)    intentiorc  delectu  habito,  egre- 

gium  exercitum  adversus  Samnites  duxerunt.  Castra 

in  hostico  iucuriose  Ita  posita,  tamquam  procul  abes- 

set  hostis:   quum  subito  advenere  Samnitium  legio- 

nes  tanta  ferocia,  ut  vallum  usque  ad  stationein  Ro- 

Nocte  cas- manam  inferrent.     Nox  jam  adpetebat:  id  prohibuit 

tra  relin-    mnnimenta   adoriri :    nec   dissimulabant,  orta  luce 
quit, 

postero  die  facturos.     Dictator,  ubi  propiorem  spe 


LIBER  VIII.    CAP.  XXXVIII.  587 

dimicationem  vidit,  ne  inilitum  virtuti  damno  locus  U.  C.  433* 

esset,  ignibus  crebris  relictis,  qui  conspectum  hos-    *    '       * 

tium  frustrarentur,  silentio  legiones  educit :  nec  ta- 

men  fallere  propter  proplnquitatem  castrorum  po- 

tuit,    Eques  extemplo  insequutus  ita  institit  agmini, 

ut,  donec  lucesceret,  proelio  abstineret :  ne  pedestres 

quideni  copiae  ante  lucem  castris  egressae.     Eques, 

luce  demum  ausus  incursare   in   hostem,  carpendo 

novissimos,  premenfdoque  iniquis  ad  transitum  locis, 

agmen  detinuit :   interim  pedes  equitem  adsequutus ; 

et  totis  jam  copiis  Samnis  urgebat.     Tum  dictator, 

postquam  sine  magno  incommodo  progredi  nonpot- 

erat,  eum  ipsum,  in  quo  constiterat,  locum  castris 

dimetari  jussit :  id  vero,  circumfuso  undique  equi- 

tatu,  ut  vallum  peteretur,  opusque  inciperet,  fieri 

non  poterat.     Itaque,  ubi  neque  eundi,  neque  ma- 

nendi  copiara  esse  videt,  instruit  aciem,  inpedimen- 

tis  ex  agmine  remotis :  instruunt  contra  et  hostes, 

et  animis  et  viribus  pares  :  auxerat  id  maxime  ani- 

mos,  quod,  ignari  loco  iniquo,  non  hosti,  cessum. 

velut  fugientes  ac  territos  terribiles  ipsi  sequuti  fu- 

erant,     Id  aliquamdiu  aequavit  pugnam,  jam  pridem 

desueto  Samnite  clamorem  Romani  exercitus  pati. 

At,  hercule,  illo  die  ab  hora  diei  tertia  ad  octavam  Prcelium 

ita  auceps  dicitur  certamen   stetisse,  ut  neque  cla-  ^'™^  ^°^' 

^  ^  mittitur. 

mor,  ut  primo  semel  concursu  est  sublatus,  iteratus 

sit }    neque  signa  promota  loco,   retrove  recepta ; 

neque  recursum  ab  uUa  sit  parte.     In  suo  quisque 

gradu  obnixi,  urgentes  scutis,  sine  respiratione  ac 

respectupugnabant :  freraitus  aequalis,  tenorque idem 

pugnse  in  defatigationem  ultimam  aut  noctem  spec- 

tabat.     Jam  viris  vires,  jam  ferro  sua  vis,  jam  con- 

silia  ducibus  deerant :  quum  subito  Samnitium  equi- 


588  T.  tivil 

U.C.  432.  tes,  quum,  turma  unalondus  provecta,  accepissent, 
A.C.320..       ;.       ^     „  ,1.  .      . 

inpeclimenta   Komanorum   procul  ab   armatis    sme 

praesidio,  sinc  munimento  stare,  aviditate  prsedae  in- 

petum  faciunt.     Quod  ubi  dictatori  trepidus  nuncius 

adtulitj   Sine  modo,  inquit,  sese  prceda  prcepediant : 

alii  deinde  super  alios,  diripi  passim  ferrique  fortu- 

nas  militum,  vociferabantur.     Tum  magistro  equi- 

tum  adcito,   Vides  tit,   inquit,  M.  Fabi,    ab  hoitium 

equite  omissam  pugnam  9  hcerent  iwpediti  inpedimentis 

nostris.     Adgredere,  quod  inter  prtedandum  omni  mul- 

titudini  evenit,  dissipatos:  raros  equis  insidentes,  raros, 

qiiibus  ferrvm  in  manu  sit,  invenies :  equosque  dum 

prceda  onerant,  cade  inermes,  cruentamque  illis  prce- 

dam  redde.     Mihi   legiones  peditumque  pugna  cura 

erunt :  penes  te  equestre  sit  decus. 

VincuHtur      XXXIX.    Equitum   acies,   qualis   quae    esse   in- 

amnites,  gtructissima  potest,  invecta  in  dissipatos  inpeditos- 

que  hosteSj  caede  omnia  replet :  inter  sarcinas  omis- 

sas  repente,  objacentes  pedibus  fugientium  conster- 

natorumque    equorum,   neque  pugnae,   neque  fugae 

satis  potentes,  caeduntur.     Tum,  deleto  prope  equi- 

tatu  hostinm,  M.  Fabius,   circumductis  paullulum 

alis,  ab  tergo   pedestrem  aciem  adoritur :   clamor 

inde  novus  accidens  et   Samnitium  terruit  animos; 

et  dictator,  ubi  respectantes  bostium  antesignanos, 

turbataque  signa,  et  fluctuantcm  aciem  vidit,  tum 

adpellare,  tum  adhortari  milites,  tribunos  principes- 

que  ordinum  nominatim  ad  iterandam  secum  pugnam 

vocare.    Novato  clamorc,  signa  inferuntur  :  et,  quid- 

quid  progrediebantur,  magis  magisque  turbatos  hos- 

tes  cernebant.     Eques  ipsc  jam  primis  erat  in  con- 

spcctu  :   et  Cornclius,  respicicns  ad  manipulos  mili- 

tum^  quod  manu,  quod  voce  poterat,  monstrabat. 


LIBER  VIII.    CAP.  XXXIX.  589 

vexIUa  se  suorurn  parmasque  cernere  equitum.  Quod  V.C.  482. 
ubi  auditum  siinulque  visum  est,  adeo  repente  labo- 
ris,  per  diem  pene  totum  tolcrati,  vulnerumque  ob- 
liti  sunt,  ut  haud  secus,  quam  si  tum  integri  e  cas- 
tris  signum  pugnae  accepissent,  concitaverint  se  in 
hostem  :  nec  ultra  Samnis  tolerare  terrorcm  equi- 
tum,  peditumque  vim  potuit :  partim  in  medio  caesi, 
partim  in  fugam  dissipati  sunt.  Pedes  restantes  ac 
circumventos  ceci(^it:  ab  equite  fugientium  strages 
est  facta  ;  inter  qWos  et  ipse  imperator  cecidit,  Hoc  Pacem 
demum  proeUum  Samnitium  res  ita  infregit,  ut  om- 
nibus  conciliis  fremerent,  minime  id  quidem  mirum 
esse,  si  inpio  hello,  et  contra  fcedus  suscepto,  infestiori- 
bus  merilo  Diis  quam  hominibus,  7iifiil  prospere  age- 
rent :  expiandum  id  bellum  magna  mercede,  luendum- 
que  esse.  Jd  referre  tantum,  utrum  supplicia  noxio 
paucorum,  an  omniuvi  innoxio  prcebeant  sanguine: 
audebantque  jam  quidam  nominare  auctores  armo- 
rum.  Unum  maxime  nomen  per  consensum  cIa-= 
mantium  Brutuli  Papii  exaudiebatur :  vir  nobilis 
potensque  erat,  haud  dubie  proximarum  induciarum 
ruptor,  De  eo  coacti  referre  praetores  decretum  fe- 
cerunt,  Ut  Brutulus  Papius  Romanis  dederetur,  et 
cum  eo  prada  omnis  Romana,  captivique  ut  Romani 
mitterentur ;  quceque  res  per  feciales  ex  fcedere  repetitce 
essent,  secundum  jus  fasque  restituerentur.  FeciaJes 
Romam,  ut  censuerunt,  missi,  et  corpus  Brutuli 
exanime:  ipse  morte  voluntaria  ignominiae  se  ac 
Eupplicio  subtraxit.  Placuit  cum  corpore  bona  quo- 
que  ejus  dedi  :  nihil  tamen  earum  rerum,  praeter 
captivos,  ac  si  qua  cognita  ex  praeda  sunt,  accep-  Negant 
tum  est :  ceterarum  rerum  irrita  fuit  deditio.  Dicta-  ^oniani, 
tor  ex  seuatusconsulto  triumphavit.    Hoc  bellum  a 


590  T.  LIVII    LIB.  VIII.    CAP.  XL. 

U.  C.  432.  consulibus  bellatum,  quidam  auctores  sunt,  eosque 
'  de  Samnitibus  triumphasse  :  Fabium  etiam  in  Apu- 
liam  processisse,  atque  inde  magnas  praedas  egisse. 

XL.  Nec  discrepat,  quin  dictator  eo  anno  A.  Cor- 
nelius  fuerit :  id  ambigitur,  be!line  gerendi  caussa 
creatus  sit;  an,  ut  esset,  qui  ludis  Romanis,  quia 
L/.  Plautius  praetor  gravi  morbo  forte  inplicitus  erat, 
signum  mittendis  quadrigis  daret ;  functusque  eo 
haud  sane  raemorandi  iniperii  mifiiisterio,  se  dictatura 
abdicaret:  nec  faciie  est,  aut  renfrei,  aut  auctorem 
auctori  praeferre.  Vitiatam  memoriam  funebribus 
laudibus  reor,  falsisque  iraaginum  titulis,  dura  fami- 
lia  ad  se  quaeque  famam  rerum  gestarum  bonorum- 
que  fallente  mendacio  trabunt.  Inde  certe  et  singu- 
lorum  gesta,  et  publica  monumcnta  rerum  confusa  : 
nec  quisquam  aequalis  temporibus  illis  scriptor  tx- 
ttat,  quo  satis  certo  auctore  stetur. 


FINIS  TOM.  I. 


r 


PA 


1800 
t.l 


1 


Livius,  Titus 
"^^^  Historiarum  quae 

■^2  supersunt 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 

UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY