|
|
|
f
|
— nee OE
. Ee
2
ede
2 „lle rn
n
15 8
Er 1 .
df
.
Sef
5
„zn
Ny
peweedensbrsurbbennmverwecaGenusbenssorPelsEn sue:
K. ..
NN
FON BY F. BEDFORD
S Win
EEE KEATON
NAAN n *
N 2 24
.
Jel,
ze.
r n — pens
2
MAME
W N N VA
5
2
——
Bildele Paturaclen Mozael
van de Welterſche Indien.
Waer inne ghehandelt wert van de merckelijckſte dinghen
des Hemels / Elementen / Metalen Planten ende Gedierten
van dien: Als oack de Nanieren / Leremonien / Wetten /
/ Regeeringen / ende Oozlogen der Indianen.
Ghecomponeert dooꝛ Tofephum de Acoſta der LN
Jeſuptſcher Ooꝛden: i S
en | 5 |
‘Wet den Spaenſchen in onfe Nederduytſche de ovasghefet : ,
5 Door dan Huyglien van Linſchoten. De tweede Ì dist A f
u
U wel
„. 0 N NS —
fl
| 1 nd
ed
AMSTERDAM,
By Broer Tanfz. op de nieu- zijds achter B urgh-wal,
inde Silvere Kan. Anno 1624.
2222
.
de feer Voorfienighen Heeren, Mijn Heeren Pieter
0 ornelifz.Keyfer Schoult, VV lem Corneliſ& de Jonge,
Meynert Symonfz Simeins „Lucas Gerrit ſ& ende Jacob Sivertfz
Schipper, Burghermeefteren « midsfgaders de Vroeifchappe ende Regeerders
der vermaerde Coop ende Zeeffadt Enclhnyfen;mijn grootgunstiche ende ge-
«biedende Heeren. . | |
Es Oevvel ick, achtbare feer vvijſe Hee-
e ren, geerne beken my feer aengenaem
% Vaert, hebben tvoorleden Iaer uyt den
N Drucklaten gaen, niet alleen wel ghe-
trocken, maer( dat my noch veel heuchlijcker geweeft
is om hooren)door de naevolgende ervarentheyt, be-
vonden te zijn met de waerheydt over een te draghen,
niet min verſeeckert van de beſchrijvinge van gantſch
Weſt-Indien, die wy, door hulpe des Hoogh-Geleerden
0
Doctoris Plaudani, daer by gevoegt hebben: Soo heb ick
my nochtans, int mijne ſelfs, ſo niet connen vernoegen,
als wel, in de tegenwoordige verclaringe, van de naeft-
gheſeyde Landen, die wy V. E. hier mede ſeer dancke-
lijcken voordraghen, bemerckende in alle ſtucken des
Schrijvers voor nemen in dien hooger ghenomen, cier-
lijcker vervaet, ende ſcherpſinniger uytgevoert te zijn,
dan mijn ceffeninge ende geringh verſtant bedroech,
ofte noch ſoude bedraghen, want hem niet ghenoech
heeft laten zijn, aengemerckt, ende achtervolgens ge-
ſtelt te hebben, alle de byſonderheden, die haer, ſo in de
| 155 | | lucht
C.) 2
Achtbaren, Wijfen, Diſcreten en-
* 2 7 5 pl e
a N
» es
ckr Sr
F lucht ef twater, als ooc onder eñ op der aerdẽ der voor
„
e
eee
8
ſchrevẽ landẽ op doc, maer heeft tot voorder verclarin-
ge, feer cloeckelijcken getracht, om wt de natuerlijcke
wetenſchap ‘daer hy hem vertoont veel in geoeffent e
wel ervaren geweeſt te zijn) vã elcker dien ‚eygentlijcke
reden ende beſcheyt te geven, gebruyckende een eñ ge-
lijcke voet, op het verhalen van haerHuyſboudinge, Zeden,
Borgberlijcke M Vetten, Godeſdienſten ende Oorloghen, als wy in't
verhandelen, van ſoodanige ſaken, veel- maelbevinden,
der geleerde Mannen, wijfe ende gebruyck niet te zyn,
naecktelijck voor te ſtellen, die wonderbaerlijckheydt
des We relts, maer daer benevens, t'onderſoecken, haer
oorſpronck ende beginſelen, ende die uyt het vervolgh
van de natuere, ſelf te bewijſen, t'welcke alleen by den
verſtandighen, onghetwijffelt ghehouden wort te zyn,
het leven eñ ziel in maniere van ſpreken) van een wel-
gheſtelde reden, ende een yeghelijck by hem ſelfs, niet
alleen gevoelt, maer bekennen moet, te zyn een byſon-
dere vermakelyckheyt: Want wat is een redelyck ver-
ſtant he ughelycker op Aerden, dan wetenſchap? wat de
wetenfchap eygender ende ghevoeghlycker, dan redet.
eñ be wijs? welcke, of wy ſchoon alle niet even wel con-
nen begrypen of waerderen, ſchept niet te min, een ye- |
ghelyck daer fyn ghenoegen ende luft uyt, nae de mate
des verſtandts, daer hy van den Heere hier boven mede _
begaeft is. Ick weet ſeer wel dat my ooc niet toe en ſtaet |
|
ESE RE
rr
„ „* € *
. „F. 2. Pe
er LSL N
Rr rrd
2
* 3
4 WINN
ens
*
noch in my is, om t onderſcheyden, ofte oordeelen, hoe
onſe Schrijver, int overloopen van ſoo diepſinnighe re-
den, hem ghedraghen mach hebben: Maer het Zy dan
myn behagelyeheyt, ofte t᷑goet vertrouwẽ, op de heer-
sx cke ge⸗
i N EEE tn
„Seed . EAN
7 Cin La das Zan 4 AAT
8 Nee
rr
„„ ESI NS N EUS KNA TN IEN RTR r 1 7 r
a KD ER MAER e ERDER e e de e KE eee K
Iycke getuygeniſſe, die hun des verſtaende, daer over ge-
ven, ſo laet ic my vaftelycken voorſtaen, dat fyn vernuft
eñ wetẽſchap, ooc voor cloecke eñ wel geoeffende ſinnẽ
van Nederlant,, ſal mogen ſtrecken tot eerlicke verma-
kelycheyt ende onderrechtinge van vele faké, die in de
geheymeniſſe van de natuere verborgen zijn. Voor my
hebbe ic altoos ſulcke luſt eñ vernoegen daer in gevon-
den, dat ic nauwelijcx ſoude connen ſeggen, of my voor
het eerſte heugelijcker zy gheweeſt het over ende weer
over te leſen, dan namaels het over te ſettẽ in onſe ſpra-
ke, daer ic, Godt zy gelooft, wel tijt toe ghehadt hebbe,
ende ſonderlingh zy nde op de Reyſe om t onderſoeckẽ
de engte van NA. au, daer V. E. ende myn Heere D. Mal-
ſon, voortijts van hooghloflijcker gedachteniſſe, nu van
fyn Excellentie als een getrouwen Achares, Raet ordi-
naris, my haer goetgunſticheyt in hebbe beweſen, welc-
ke oorſake my nu wel behoorde alleen genoechſaem te
zyn, om myn Erntf. ende Eerſ. Heeren, hier inne met
ehoorfame eerbiedicheyt te erkennen, nademael my
noch deſe weldaet, ende veel min de eer, gunſt eñ voor-
deel die my oock naderhant haer Eerſaemheden meer-
der ende grooter bewefen hebben, ende ic noch daghe-
lijex in een eerlicke ſtaet by haer geniete, anders onmo-
gelyck zijn te verſchuldigen, dan met myn getrouwen
dienſt ende dancbaerlijc nadencken, t welcke of ſchoon
ic niet dadelijc ſal connen ofte mogë nacomen, verho-
pe doch onder V. E. goedertierentheyt, danckbaerlijck
te doen blijcken, met hulpe des Heeren, dat het my aen
de goede wille geenfins gebrokè ſal hebben. Bidde der-
halven onderdanichlycken, haer ſal gelieven myn gerin-
. Cad dl gemak
N
*
8
4
VCH
=De
ct
Fot
2
oli:
288
N
A
3%
SZ
2
.
.
ANN
SW &
4 DA We
8
U
miek, Dd
VNS
4. w
3
58 — 5
„
A
SENS
— N * sen N 2
e
Nn WANG NAE ZS
2
NE
ES
VANS
2
Rt
K
ZN NEE
ANNES
won
S. 4
2
5
.
rie
PENN
BWA NW EW
be. AW Ee
SAID ADA:
AE AN a ANN
84.
4:
Ji
8
ze
mie 8
. 8
AS
NS
22 27
bi
ONS
* ol r b » —— E Ot ne 18 * * ze Ie *
hea J. F. 2 . . . A, 3 . . 22 . *
gen arbeyt te late
ſten May, 1598.
n zyn een gedenck-teycken van myn
dienftwillich gemoetende dancbaerheyt, haer loflijcke
—
.
naem ende deſe Stadts vermaertheyt, tot becleedinghe
van myn onbevroede luft ende yver, die ic wel bevinde
in my crachtiger geweeſt te zyn, alſt meer gebeurt, dan
des verftants oeffeninge ende wetenfchap:dochverhope
ic foo niet, of ſullen, die geerne het verſtant oeffenen in
redelijcke wetenſchap, derhalven niet te min verſtaen
(hoewel niet in gelijcke fraeyicheyt van ſprake) welcke
de oorfprone eñ natuerlic vervolgh zy, van fo wonder-
baerlijcke geſchichten, als in de voorſeyde landen haer
dagelicx vertoonen, bycans tegens het beloop vä deſen
deele des werelts,ende({dat in defe landen te voren noyt
gehoort is geweeſt) wat onder fo grooten, ef voortijts,
gantſch onbekenden volc van veel laren herwaerts, ge-
dencweerdich ghefchiet zy» twelcke{fo ic uyt myn fin-
nelijcheyt mochte oordeelen) myn E. Heeren ooc niet
ongenoeglijc ſal ſyn, by ledige tijt, loopẽs wyfe te door=
fien,waer door ic weder veroorſaect ſal zyn, om andere
diergelijcke dingen met Godes toelatinge)by der hant
te nemen, ende onſe Natie mede te deelen: Eñ nu myn
voornemen in deſen tot geen ander eynde gericht, dan
om, neffens myn onderdanich ende dienſtwillich ghe-
moet, met alle eerbiedinge, V. E. te bidden, dat haer ge-
lieve tſelve wel te latẽ gevallẽ eñ int goede aente nem,
Biddende hier mede den opperſten ende Almogen-
den Heere, V. E. te ſparen in langhduerige geſontheyt
ende geluckſalige Regeeringe. I Enchuyſen defen eer-
V. E. onderdanighen Dienaer, a
Ian Huyghen wan Ligſch sen:
ar 2 0 r „ . 5 ev Re 0 Te ETE ANTENNES TEN TEK EED EN °
KAAR RER BEAR Se AE EER EEEN EEN ENE AR DEAR DE EAN EENES EERE DD
Voorreden des Autheurs tot den Leſer.
An de nieuwe Werelt, ende Weſt- Indien, hebben veel Autheuren:
geſchreven verſcheyden Boecken ende Tractaten, waer inne fy te kennen geven,
nieuwe ende vreemde dingen, die men in de ſelfde contreyen ontdeckt heeft, als
dock van de daden ende gheſchiedeniſſen der Spagnaerden, diefe over wonnen
ende bewoont hebben: maer tot noch toe en hebbe gheen Autheur gheſien, die han-
delende is, om d'oorſaken ende redenen van fulcken vreemde nieuwicheden der Natuere
te verclaren, noch die daer van diſcoureert, ofte dies aengaende onderfoeck doer: Ende heb-
be oock noch veel weynigher ghemoet, eenich Boeck, welcker argument inhvudende is, de
daden ende Hiftorie der ſelfder oude Indianen ende ingheboren bewoonders der nieuwe
Werelt Beyde deſe materien en hebben voor waer gheen cleyne ſwaricheyt: Eerftelijcken,
om dat het dinghen zijn der eygenſchappen die uyt de Philoſophie haren oorfpronc hebben,
in voortijden vergemeenſchapt ende aenghenomen, ghelijck als daer is de Ge wefte die men
noemt de {eer vochtighe Torrida, ende de contreyen die {eer getempert zijn, als oock van dat
het daer regent als de Sonne daer naeft by is, ende andere diergelijcke dingen. De gene die
van Weſt· Indien gefchreven hebben, en hebben geen profeſſie gedaen van foo veel Philo-
ſophie: Endedat noch meer is, ſoo hebben de meeften hoop der ſelven op fulcke dingen niet
verdacht ge weeſt. Ten anderen, het tracteren van de daden ende eyghen Hiſtorie der In-
dianen,behoeft veel ghemeyn{chaps ende onderſochtheyt by den ſe ven Indianen twelcke
de meeſten deel (die van Indien geſchreven hebben) gebroken Heeft: ter eender, om datſe ha-
re tael hiet en wiſtẽ, oft om datſè niet getracht noch onderſtaẽ hebben yet van harer Ouder-
dommen, te weten, in voegen datſe alleenlijcken te vreden ge weeft zijn,te verhalen ſommi-
ge van haerder dingen die uytmuntende waren. Nu ick dan, begeerich weſende om meer
ende byſondere kenniſſe te hebben van haerder dingen ende eygenſc happen, hebbe neerſtic
heyt gedaen met lieden die in alfulcke materien ervaren ende geverfeert waren, van welc-
ker onderichtinghe ende volcomen verclaringe ick genomen hebbe t'ghene my ghedocht
heeft, genoech te voldoen, om notitie ende kenniſſe te gheven van de manieren ende daden
der felver lieden: ende int Naturael, van de Landen ende hare eyghenſchappen, met d erva-
rentheyt van vele Iaren, ende neerfticheyt van t'onderföecken;difcoureren ende vergemeen-
ſchappen met wijſe ende experte perſoonen. Van gelijcken, ſoo duncken my voorge went
te zijn ſommige waerfthouwingen,de. welcke dienſtelijck ende profijtelijck fouden mogen
weſen, aen andere ende beter vernuften, om de waerheyt t onderſoeckè: ofte ſoo t hen goet
dunckt , t'ghene datſe hier vinden, voorder te paſſeren. Daeromme, hoe wel dat de nieuwe
Werelt niet meer nieu, maer out is, nae t vele datter van geſeyt ende geſchreven is, ſo dunckt
my nochtans, dat men deſe Hiflorie eenichfins voor nieu mach houden, om dat het ghelijcke- -
lijcken een Hiſtorie, ende eenſdeels Philoſophie is, zijnde niet alleenliſck van de wercken der
natuere, maer ooc inſgelijcx van den vryen wille, t'welcke ſyn daden ende conſtuymen der
lieden, door alle t'welcke my goet ghedocht heeft, t ſelfde eenen naem te gheven van een
Historie Naturael ende Morael van Weſt- Indien, omvanghende met deſe intentie beyde den
dingen te ſamen. In de twee eerſte Boecken wort ghehandel, t gene dat den Hemel de ghe-
tempertheyt ende habitatie der lucht aengaende is, welcke Boecken ick eerft int Latijn ghe- -
ſchreven hadde;ende naemaels overgeſet, gebruyckende meer de vryicheyt van eé Autheur,
als d obligatie van een Overſetter, om my beter te voeghen voor de gene aen wien dat het
in de gemeyne tale ghefchreven wort. In d ander twee Boecken daer aen volghende, wort
getraCteert „het ghene dat van de Elementen ende natuerlijcke Marten ofte Compoſitim (dat
zijn Metalen Planten ende Gedierten) in Indien ſchijnt notabel te weſen. Van de lieden en-
de hare daden(ick wil ſeggen der ſelfder Indien) hare Coſtuy men, Manieren. Regeeringh e
Gorlogé ende geſchiedemiſſe,ſyn t meeſtendeel van deſe Boecken ofte Hiſtorie e |
in 55 ö f net gens,
EN
*
Npe
Ne
”
ve
N.
85
Nen
gd
N
\
* *
* A nf *
dd * 1
“al d hit,
PE cr
* es 4 g
1 8
1 * K *
* 9 2 * *
2 — DE
8
ee
2 . *
dd b ke 1
1 Fn 5 Ie
Rd % 1
22 te dj
En Rear 7
9 e
at Ei OT .
51 * 1
nn
75 . *
1 .
* a *
8 ad
© >
2
KS,
—
2
*
*
8
rr
„T. .
Bv
8
* €
9
V. 8. . 4
2
3
2
2
N
3
ee eee
—
DNS
oee WAS W
De.
EDA
2
EN
Ge
dB. S.8
r 5 1 eh ue va ae . va. 1
F. 3. J. . . „ F. . . . . A. .
5 p . 22 At
2 *
. F. . . L. rr XE
Voorreden, ar 88 |
het ghene men heeft connen ondervinden ende weerdich fchijnt te weſen om verha-
len. Hoe dat men heeft connen weten de gefchiedeniffen ende oude daden der Indianen, —
(de wyle datſe gheen ſchriften, als wy lieden gehadt hebben) fal in de felve Hiſtorie gheſeyt
worden. Want ten is gheen cleyn teecken van haerder abe lheyt, te hebben moghen ende
connen conferveren ende onthouden hare Antiquiteyten ofte Ouderdommen, fonder te
veten ofte te hebben eenige gefchriften ofte letteren. Het eynde van defen arbeyt die den
Autheur, door de notitie der natuerlijcke wercken,fo wijffelijcken van alle naturele dingen
gedaen heeft}is,dat men d'eere ende glorie daer van, wil gevenden alder- opperften Heere,
die op allen plaetſen wonderbaerlijcken is, ende door de kenniſſe der manieren ende eygen
dingen der Indianen, datſe gehoſpen worden, te mogen achtervolgen ende volftandich bly-
ven, in de genade der hoogher beroepinge des heyligen Euangeliums tot het welcke belieft
heeft de ghene die van Ane Berghen verlichtende is, fulcken verblinden volcke te
brengen, in defen laetſten tijden.Boven dien fo mach noch een yeder voor fyn ſelfs, daer van
ghelijcken, eenige vruchten uyt rapen : Want hoe on weert dat het {ubjeêt van dien is, foo
cander den Wijfen nochtans wijfheydtuyt nemen „ende van de onnutfte ende cleynfte
Dierkens can men een diepe ende hooge aenmerckinghe, ende een {eer oorboorlijcke Phi-
lofophie trecken. Reſteert alleenlijc den Leſer te waerfchouwen,dat die twee eerſte Boec-
ken, van deſe Hiſtorie ofte Difcours,ghefchreven zijn, wefende in Peru: Ende d'ander vijf
aenvolgende in Europa, om dat my de gehoorfaemheyt verobligeert hadde, weder her waerts
te keeren, waer door d'eene handelende zijn, als van tegenwoordighe dingen, ende d’ander,
als van dinghe n van der hant abſent weſende, op dat deſe verfcheydenheydt niemant en
mochte mil haghen, heeft my goet ghedocht t'felve alhier t'adverteren. 0
—
N
EN
Pe
2
7
e
EEE
EL :::.: K EDGE EN CLE EEE) ꝗ¶ꝶ́«³3cns EN
*
Het terſte Boeck der Hilto⸗
rie Naturael ende Morael, ban
Het 1. Capittel. Van d'opinie die ſommighe Autheuren gehadt
hebben, dat hem den Hemel niet en verbreyde tot over de nieuwe Weerelt.
men E Ouderen hebben foo verre unt den wegh
Ageweeſt / te dencken datter bolck in deſe nteuwe Merelt was /
Natter veel van dien met en wilden gelooven / dat men aen Dez
ee zyde lant hadde / jae dat meer te verwonderen is / ſo en zyn⸗
der oock niet ghebꝛoocken / de gheene die ontkenden / dat al⸗
—
ban alle canten omringht ende binnen in beſloten / niet teghenſtaende ſoo zijn daer
de Sterren die haer aen den Hemel verroeren / in ſulcker boegengheljch als haer de
Bache des bargen ont zwerbemnende niet gelid als De hilelerften iner datſe . Horik.
chrifost.
tarten op h Epiſtel tot den Hebreen) met den ghenen die beveſtighen / dat alle de 1e⸗ . .
\
N
\
|
N
|
|
ke 1 re 5 5 T. 8 1
— ——
Hi
|
Û
1
1
|
|
ul
1
|
\
|
N
‚
1
3
|
|
1
si
ESET TTT
„
—
3
2.5 RK SAP EN . K. WJ. -K. hk — — h F. A. T. ds Bs „esb, . de, DH NEP PE PN EREN
Hr Cap. T. Hiſtorie Naturael van Weft-Indien,
id: met den ſelbenlhemelomgaen / gelhck als de ſtralen met het rant baen. Met deſe mep⸗
0 6. & 15. in ringe van Chryfoftomus houde her oock Theodoretus, en tresfelijchk Aube 155
8 Genef. 6 Theophilactus, gelijck als hn oock byna in alles doet. Ende Lactantius Firmianus ig
0 Hohil. 12. het ſelfde / boven alle de vaoꝛgaende gevoelende: Ny en verſadicht hem niet te lachen
35 ad Pop. ende te ſnotten met de opinie van de Peripateticis ende Academicis, die de Mereit een
Theodore. ronde figuere gheven / ende het Aertrick int midden ſtellen. Mant het ſchůnt haer
Theophil te weſeneen dinck om te lachen / dat het Aerdtryck (ghelijck als gefept ig) in de lucht
5 in cap. J ad (Oude hanghen: waer boor hy hem meer comt te verghelheken metde meyninge van
Hebr. Epicurus, De Weltſte ſepde / datter van d ander zijde der Werelt anders niet en was /
1 „ Laëant. dan een Chaos, ende een onepndeltjcken afgront. Det ſchynt eenighe ghelhekeniſſe te
4 b.. divine hebben met het gene 8. Hieronymus ſept / daer hy is ſchihvende op d Epiſtel tot den
Vaic cap. Epheſen / met deſe wooꝛden: De natuerihcke Philofoph (fept hy) paffeert met zin
. diepſinnichept de hooghte van den Hemel / ende in de diepten des Lerdtrher ende af?
81 grondt bint hy een ommetelhcke ledichepdt. Daer wozt van Procopius gerdaelt ( hoe
GR Hierom. in Mel ick tſelne niet gheſien hebbe) dat hy beveſtighende is op het Boeck van Geneſis,
O8 Epi. ad E. d opinie van Ariſtoteles (belanghende de ghedaente ende tomloopen des Hemels) te⸗
pPpheſlib.æ. gens de heplige Schziſtuere te ſtryden. Boch dat de vooꝛſepde Autheuren diergelht⸗
. Cap. 2. fie dingen mepnen ende ſegghen / en hebben wp ons niet te verwonderen / want het
Sirus Seam Helibesh bekent ig / ſu haer foo feer niet geoeffent te heb ben in de Conſten ende bedup⸗
Lulib. s. ki. biunghe der Philoſouhie / trachtende naer andere Slidien van meerder wichtichept.
„ Gior.anmor, Net gene meer te verwonderen is / is dat / weſende S. Auguſtijn ſo uptmumtende in alle
9. natuerlhcke Conſten / ende znde in de Aſtronomije ende Phyfica ſoo ervaren / is met
teghenſtaende altoos twyffelachtich geweeſt / ſonder hem te reſolveren / ofden Wemel
Auguft. lb. Lerdtrüyck van alte canten omringende was / ofte niet. Mat bꝛaegh (et daer nae /
2. d Genef. (ſept hp) dat wp dentkken dat den Hemel (als eencloot) het Aerdtryck van deen zijde
ed Lit. ca, 9. Allee hedeckende is / gelijck alg een groote ſchotel die daer boven over comt. Op de
Fele plaetſe daer hy dit herhalende is / gheeft ook te verſtaen / ende ſent het claerlyr⸗
Au guſt. in ken urt / dat daer gheen beus afen is / dan alleenlhck giſſinge / om te beveſtigen / dat
Af 135. den Remel van een vonde figuere is. Aldaer / als dock op. ander plaetſen / Woꝛt het
| boozeen twpfſelachtich dinck ghehouden / dat Haer de Hemelen onidꝛaenen. Men en
fal hier in niemant achterhalen / noch de gewijde Boctozen der Kercke in min houden /
foo die in eenighe puncten der Philoſophie ende natuerlhcke conſten een ander gevoe⸗
len hebben dan het wel meeſt Looy goede Philoſophpe aenghenomen ende geappꝛo⸗
Beert is: want alle hare ſtuderinghe was alleenljc om den Schepper te kennen / te
dienen ende te pꝛediken / waer inne fp groote waerdichept hadden. Ende dewyle datſe
gantſcheibcken hier in geimplopeert ende beſich waren / ( twelcke ons noodichſte is)
ſa en iſt niet veel in de ſtuderinghe ende kenniſſe der Schepſelen / niet altoos volto⸗
meleken ghetreſt te hebben. Deel meer zijn boor ſeecker te beriſpen / de Gheleerden
git pdele Philoſophen van deſen tyden / die kenniſſe et wetenſchap vertregen hebben⸗
de / van tmeſen ende oꝛdonnantie deſer Schepſelen / ende van de tourſenende t omloo⸗
pen der Hemelen / dat die arme ongeluckighe Menſchen niet gecomen en zijn tot ken:
niſſe der gener die alle tſelfde gheſchapen ende ghemaeckt heeft: ende zijn hun alte⸗
| mael verontledigende in deſe maerkſels ende wercken van foo grooten Weerdichept /
ſonder eens Bare ghedachten te verheffen / om te ontdecken den opperſten Autheur /
Laß. ls. ghelijck als ſulckx de Soddelhcke Wit hept genoech verclarende is / ſegghende / of ſp al
| ſchoon den Schepper ende Heere van alles ghekent hebben / en hebben hem ntet ghe⸗
am. dient noch ghe-eert alſoo fp ſchuldich waren / verpdelt weſende met harer vonden /
| | welcke hen van den Apoſtel foo gerechtelheken ver weten ende aengethght Mort.
Het:
neee enen e e e eee eee
Het eerfte Boeck. | Fol. 2.
Het 2. Capittel. Dat den Hemel van alle canten ront, ende in
har ſelven omloopende is.
. pene dat Ariſtoteles, ende d ander Peripatetici, ghelihckelheken met die plaricis phil.
2
Stoicijns ghevoelden / geen twůffel aen / van dat den hemel gantſche⸗ z.. Cap. a.
ſhcken ban een vonde figuere ſoude weſen / doende haer movement
12 ofte omloop int ronde / tweicke eygentlick ſo warachtich is dat opt
meet onſen doghen aenſien: Jae wp die hier in Peru wodnen / ſien t
veel dogenſchynlpcker / dooz d ervarenthept / dan het ons dooꝛ 5 8
reden ofte Philoſophiſche bewyſmighe bertoont ſoude moghen werden · Ende om te
weten of den Hemel gantſchelheken rondt / ende het Herdtrijch van alle canten Om:
vanghen is / ſonder daer tmúgfel aen te ſtellen / foo (ft alleen ghenoech t aenſthouwen
van deſe Hemifpherio,nae de plaetſe ende Gheweſte des Helnels die t Aertrhck ome
vangt / twelcke van d Guderen nopt geſien ghe weeft is: ende is dock genoech ghe⸗
ſien / ende grenoteert te hebben / bepde de Polen / daer den Hemel / als op een ſpil/ ox om
bꝛapende is / te weten / den Polus Articus Ofte van t Moozden / welche die van Europa
ſien: ende deſe andere Antartico ofte van t Zupden / daer S. Auguſtin aen twyffelt / Jau, Lb
die Wp alhier in Peru (de Linea ghepaſſeert weſende / met de Mooꝛdt-ſterre verwiſſe⸗ 5 55 .
len. Epudljcken is ghenoech / ghevaren te hebben meer dan t'ſeſtich graden van t 5 Geref. ao
Poopen nae het Zupden / te weten veertith ban d eene / ende dzp-en-twintich vnn e.
d ander zyde / der Linea: achter-latende Boop deſe reyſe tghetupgentſſe van anderen?
die op veel meer hooghten gevaren ende gecomen zhn / bpnaeſt opde t ſeſtich graden
gent Zupden. Wie ſaude ſegghen dat het Schip Victoria Weerdich voz ſeecker eeu⸗
wiger ghedachteniſſe) niet ghewonnen heeft de victoꝛie / ende getriunpheert van de
rondichept der Merelt: Alg dock niet minder van die (oo pdele ledichept ende oneyn⸗
delhcke Chaos die d ander Philoſophen / onder t Aertryck ſtelden / want Geeft de Der
relt omghevaren / omloopende die onmeteljche groote Zee Occacn. Wie en (alt niet
ſchůnen / met deſe daet beweſen te hebben / dat alle de grootte van t Aerdtrhck (hoe
groot dat men die oock af beelt) de Poeten van een Menſche onder worpen zin / de
wle datſe die gemeten hebben ? Waer aen ſonder twyfſel blyckende is / den Hemel
van een vonde ende perfecte figuer te weſen / zünde t Aerdtryck met het Water om⸗
vanghende / makende alfoo een Globus ofte vonden tloot / hebbende haren oozſpꝛonck
upt de twee Elementen / die hare palen met de ronde ende grootte beſtemt hebben:
‘welck men genoech proberen ende vertoonen can dooꝛ Philoſophiſche ende Aſtro⸗
nomiſthe redenen / ende achterlatende de ſubthlhedendie men ghemepnlycken allee
geert / van dat men het volnigeckſte Alchaem twelck den Demelis) de perfeckſte Piz
guere behoozt te heben welcke ſonder twyſſel de ronde is. Pier upt bolght het dat
fe omloopende verroeringhe / niet gelhck noch gheſtadich can weſen / zynde op ſom⸗
mige plaetſen over dwers / haer dzapende gelte als het noodichſt verepſcht / dewohle
dat de Son / Naen / ende Sterren niet enen gelijck noch eenperich / rondtſom loopen.
Maer dit achter gelaten / ſoo dunckt my / dat be Maen alleenihcken ghenoech kan bez
ſtaen / in deſe lake als een ghetroume ghetupghe in den Wemel, obernudtg dat (p haer
dan alleenlhck verdontkiert ende Eclipſes wordt / ten tůden dat de rondigheyt van t
Aerdtrick / er diametro, tuſſchen haer ende de Son / in den wegh tomt / ende alſo de paf⸗
ſagie van de ſtralen der Sonne belettende is: kwelck voazbugen niet en ſoude mogen
Bheſchieden / ſoo t Aerdtrijck niet en ſtonde in t midden js t / om t ale
l | | a
|
|
pe Aer comende op onſen pꝛopooſte foo en is aen t GEE pianos. de |
TET — — — een
|
ee ee
2
—
5
3
7
8
je
15
je
2
2
an
1
E
*
*
rd
*
RE, 0
NK
8, TER . . 2 HKD nr
Caps. Hiſtorie Naturael van VVeſt- Indien.
Auguft. van alle canten der Nemelſcher Firmamenten oe wel datter niet tegenſtaende gehzo⸗
B zrif.roo ken zn / de ghene die twyffeltnghe ſtellen / of de clarichent van de Maen / haer vant
, Ianuari- licht der Sonne mede gebeplt Wozdt / oft niet. aer dit is al te veel ghetwůffelt / nade⸗
5 aur cap. mael men anders gheen redelijcke oozſalten en tan vinden / van de Eclip ſen / volle ende
8 Auaartieren der Mane / dan de ghemeenſchappen ende deelachtiehept van t licht der
| Sonne Zullen van gelhckenbebinden (foo wort willen inſien) dat den nacht anders
cd geen dinck en is / dan de donckerhept / die veroozſaeckt wordt daor de ſchadume van t
Aertrhek / om dteſwille dat de Son dan aen d ander ſpde ig paſſerende · Soo dan n
de Son aend ander fpde van het Herdtrijck niet en comt / maer datſe ten tijben van t
onbergaen/Wederom keert / aen de cant Genen loopende twelcke toelaten moet den
genen dte ſept / dat de Werelt niet cant en is / dan datſe gelijck een Schotel d aenſchhn
van t Aertrhck is bedeckende / ſoo moet daer nootwendich upt volgen / dat het niet en
mach maken de berſchepdenhept die Wp fien aen de daghen ende nachten die op ſom⸗
mige plaetſen der Werelt ( op ſpnen thdt ) lanck ende cozt 3zyn / ende op ander con⸗
Auguſt krepen eeuwich even lanck / ende in eenen doen. Wet ghene S. Auguſtijn fchyöft op de
155 Ee Boecken van Genelis,ad literam, dat men wel mach bezijden alle dꝰoppoſitien, conver-
. d ie ſitien, elevatien, bexhallinghe ende andere Aſpecten ende diſpoſitien dex Planeten ende
Cerff. Sterren / om daer bp te berſtaen / datſe haer verroeren / ſtaende den ſelben Hemel ſtil /
PLO fonder omdꝛaepen / is my lichtelgek genoech te verſtaen / gelhck als het oock ſal weſen
Hoop een pegelijck: ooꝛlof hebbende te verſieren het gene ons boog oogen comt. Want
foo wp by ghelhckeniſſe ſtellen / dat elcke terre ende Planeet een Lichaem op ſpn
N 0 ſelben is / wozdende van een Enghel ghevoert ende vooꝛt gedzeven / in ſulcker voegen
vu, Als hy Habacuc in Babilonten toerde. Mie fal foo blfndt efen” dat hy niet en (oude
n ſien / dat alle die verſchepdenhept ( die daer van Aſpecten ende Sterren blhekende is)
niet en comt te pꝛotederen / dooz de differentte der verroeringe: Ende dat de gene dieſe
verroerende ig / haer dat willens gheeft. Nochtans faa en gheeft de goede reden geen
plaetſe / dat de ſpatie ende Sheweſte (alwaer men verſiert de Sterren te gaen of te
vliegen) mach latente weſen Elements gewijs ende Apa d dat het hun
herdeelt ende afſchept als ſper boog paſſeren / Want en paſſeren vooz ſeker door gheen
ledichept. Ende foo de Geweſte daer haer de Sterren ende Planeten in moveren / de
cozruptie onder moꝛpen is / ſoo moet het Looy ghewis Ihn / dat fp tſelf de upt de natue⸗
xe dock zin: Ende volght conſequentelhcken / datſe moeten veranderen ende op t
epnde vergaen: Want natuerleker wöſe / oo en tand ingehouden niet dueriger we⸗
fen als d'inhoutſel. Soo men dan ſept / dat de Hemelſche Lichamen verderffelhck zun /
(twelrke niet over een tomt met tghene dat de Schniſtuere inde Pſalmen verhaelt?:
Al waert / ſept die / datſe Godt Boog altoos gemaecht heeft) foo enaccogdeert het oock
niet wel met d oꝛdonnantie ende onderhoudinghe van deſen Orbis ofte Werelt:ſegge /
om deſe waerhept te beveſtigen / moch meer / van dat de felf delemelen de ghene 5yn /
die haer verroeren / ende dat de Sterren haer daer in omdꝛapen / mogen wp allegeren
met het gheſicht: Want wp fien ooghenfthönlcken dat haer niet alleenihcken de
Sterren verroeren / maer oock plaetſen ende gheheele Gheweſten deg Wemelg : Gek.
en ſpꝛeke niet alleen van de bléncktende ende licht- ſchhnende plaetſen / gelijck als daer
i de ghene die men noemt Via lattea in onſe gemepne Cale / den wegh naer S. Jacob
Aheheeten / dan oock noch van veel andere meer / Wil dit ſegghen bp andere donckere
ende ſwarte plaetſendie aen den Hemel zijn : Want men ſiet daer in der waerhept
dinghen in / als vlacken / die fer mertkelhjck zn / de melcke ick / na mön onthouden (in
Europa weſende) noyt aen den Wemei gheſien hebbe / ende alhier in deſe ander He-
miſpherio hebſe ſeer beſcheydeltcken aengemertkt. Deſe e
5 5 * Ea r r
ee eee eee eee
Het eerſte Boeck — Fol.3.
hedaente / ghelijek als het deel der eclipſeerde Maen / zůnde den anderen in de ſelbe
A artigfiepe ende ſchaduwe gheljck/gaen altaag dicht aen de ſelf de Sterren / in een
gente ende grootte/gelijck als wp t met clare ende oogenfthhnlijcke onderſocht⸗
jept gheſien ende ghenoteert hebben. Cſal miſſchten ſomnughe een nien dinck ſchy⸗
nen te weſen / ende (ullen moghen vꝛaghen / waer van ſdodanige generatte van Plac⸗
ken aen den Hemel procederen mogen: twelrtie ick Booy teerſte tot noch toe ntet heb⸗
be tonnen begrypen / dan alleenlijckten te dencken / dat ( gelijck als de Via lactea, (oade
Philoſophen ſegghen) ſulckx comende is / dat get op eenighe plaetſen van den demel
Dítker ende dichter is / ende daerom meer licht in haer verbaten / hebbende oock alſoo /
in t contrarte / andere feer dun ende doczſchhnende plaetfen ; ende boor dien dat de (elf
de minder licht ontfanghen / ſoo ſchynt het op plaet{en ſwarter te weſen. Dat dit elfde
Noczſakte is / oft niet / en hebe geen feherhept van / om te beveſtighen niet tegenſtaen⸗
de datter in der daet de ſelf de Blarken aen den Hemel zůn / (gheſien datſe ſonder ber:
minderinghe / met het ſelf de Conwas / als de Sterren herroeren) is een ſekere expe⸗
xientte / ende is dick wilg willens op gelet: Maer upt men van alle dat gheſeyt is / bez
ſiupten mach dat de Wemelen/(onder twiffel/ tBertrijck nan alle canten in haer on
banghende zyn / haer met eenen gheſtadighen loop daer rondtſom maverende / ſonder
dat het noodich is / ſulckr meer in queſtie te ſtellen⸗ |
Het 3 Capittel, Dat de heylige Schrift ons te verſtaen gheeft, het
Aerderijck in’t midden van der Werelt te wefen.
L iſt dat Procopius Gaſeus, ende andere van Fijn opi⸗
Shnte / hun laten duncken / dat het tegens de heplighe Schziftuere ſtrydende
is. t Aertryck int midden van de Werelt te ſtellen ende den emel vooz
„ Segheheel vont te houden / ſoo en iſt voozwaer nochtans geen leere die daer
LENA tegheng ſtrydt / maer is eer ſeer gelchfopmich/ met het gene dat ons den
Text bande Schꝛiftuere leert: Want achter -ghelaten van dat de felae Schziftuere
—
hy weder op te ſtaen / loopende nae den Middach / ende alſoo weder nae t Mooꝛden / 7.
omloopende alle dinghen: alſao ſwerft de Gheeſt rondtſom / ende Keert weder op (pn 77.
25. 9. 97 Il
rio Neocefarienſe, oſte Nazianzeno aldus: De Sonhebbende tgeheele Acrdtrijck gez 1 6537. di
ronnen / feert weder / ghelhck van een omloop / tot ſpn beſtemde plaetſe ende beſteck. Eeclef.r.
— —— —
— Ge.
Ee
KETNET RTT TET
1
5
- ë
—
ene ENEN. AR
14012
Ër
CRAEN Herr ED
8
47 ö
Cap. ʒ. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien.
Baflio Selniſtuere / maer tomter eer ſeer mede over een: want al-hoe-wel dat hen S. Baſilius
Hofpil / ende 5. Ambroſius (die hem gemepnlhcken / in de Boecken ghenae mt Hexameron bol⸗
„ ghen) in dit punct een wepnich twyffelachtich houden / ſon bupghen ſp hen notchtans
int epnde meeſt in t toegeden van de rondichept der Werelt. Wel is aer / dat S-Am- N
broſius niet wel over een en com / met de vifſte Subſtantie die Ariſtoteles den Hemel
Hoxausè.
rope fene m.
„ toe: epgent. Pan de plaetſen des Aerdtryckr / ende van ſon vaſtigheyt / is een dint om
ſien / hoe fran / ende met wat een aerdighept / dat de Schriftuere daer van verhaelt / om
Hexome. one verwondert te maken / ende net minder luft te geben van de onepndelhcke macht
cap. C. ende Whſhepdt des Scheppers: Want ter eendt r / ſod verhaelt ons Godt / dat hy is
gheweeſt nen genen die gheſet heeft de Columnen die t Aerdtrijch op- Houden / ons te
Verſtaen ghevende (gelhek alſt 5. Ambroſius te recht verclaert) dat het onmenſcheihr⸗
ke ghewicgt des gantſchen Aerdt- bodems geſuſtineert ende on gehouden woꝛt / Doeg
de handen des Goddelgeken crachts / dat de Schziſtuere op deſer maniere gebꝛuyckt⸗
te noemen Lolunmen bes Ne mels / ende van t Aertrick: en zyn voozwaer met ghe⸗
„ lk alg d andere van Atlants, die de Poeten verſiert hebben / maer andere epghen
Ef vooztgetomen upt het eeuwige woort Godes / twelcke met ſpner deucht de Hemelen
Gel 75. a5. Ende Herde anderhoudende is. aer noch Go ſept de ſelve Goddeihcke Schziſtuere
JELD TS (eer frap op een ander glaetſe / om ons te bedupden / dat het Aertrych / vaſt / ende tmee⸗
ſtendeel met het Clement van t Water omvanghen is: Dat Godt het Aerdtryck ge⸗
ſtelt heeft op den Materen. Ende op een ander: Dat hy de rondichept des Aerdt bo⸗
Auguſtin. dens op den Zeen ghefonbeert heeft: alheewel dat S. Auguſtijn met ghedoogen wil /
Pfal.rzs. dat men deſe paſſagle / als een fententte des gheloofg / aennemen ſal van dat het Aer
rr hpch ende t Water (in't midden der Werelt) een Globus maken/ ſoeckende alſoo
geoyepde Wooden des Pfalms eenen anderen ſin oſte uptlegginghe te genen. Doch
het eenvoudich ghevoelen is ſonder twyffel / tghene dat gheſept is / dat is / ong te hers
ſtaen gevende / met van doen te meſen andere fondamenten noch ſteunſels van t Aert⸗
ruck te verſieren / dan t Water / twelcke (alhoewel dat het ſoo lichtveerdich ende ver⸗
anderlhel ts) van den opperſten Conſtenaer alſoo veroꝛdineert is / dat het in hem de⸗
fe onmetelhcke Machinam des Aexdtrickx ophoudende ende beſluptende is: waerom
geſeyt wort Get Lerdtrhtk gefondeert ende opgehouden te weſen op de Wateren enz
de Zee: zijnde waerachtich / dat het Aerdtryck ger onder Water / als daer boven op ⸗
ſpn plaetſe heeft: want nae onſe inbeeldinghe ende gedachten / in t ghene dat aen d an⸗
der zide des Aerdt-bodems ( twelcke wp bemoonen) gebonden Woꝛt / laten wp ong
booꝛſtaen / onder den Aerdt· bodem te weſen. Alſoo imagineren Wp van gheljckende —
Zee ende Wateren / die t Lanz aen d ander ſpde omringen van onderen / ende tNant
daer boven op te tamen: Doch de waerhept is / dat het ghene dat epgentlicke onder
45 / is altuas het ghene dat aldermeeſt te midde⸗· weghen der IDerelt ſtaet: Maer de
Schꝛiſtuere ſpʒeetkt nae onſe maniere ende gebꝛupck van dencken ende fpreken. Bez
mant (oude mogen vagen / Wewyle dat het Aerdtryck op de Wateren(gelijck als de
Schrift ſept) ſpn vaſtigheyt heeſt / waer op zijn dan de ſelne Wateren ruſtende / ofte
wat ſteunſel ſullen die hebben? Ende (oo't Aertryck ende de Wateren een vonde Glo-
bus maken/waer mach haer dan alle deſe berfchetckeideke Machina op onderhouden!
Dit ſelbe woꝛt ons op cen ander plaetſe van de heplige Schꝛift voldaen / gebende ooz⸗
20h. faecke tot meerder verwonderinghe van de macht des Scheppers / ſegghende: Den
Agvilon ofte t Muoꝛden ſpꝛept Heer npt op de ledichept / rñ heeft het Aertrůck op niet
ghehanghen. Heeft het ſekerlhcken heerlicken berclaert; Mant tſchynt vooz waer /
Dat de Machina ofte t maethſel deg Aerdtrytkx ende t Water op niet hanghende is /
te weten / als men hem inbeeldt die int nudden van de Lucht te ſtaen gelijck gn 1
g N e
0 WWW ub 42 * R
Het eerſte Boec Fol. 4e ip
aet. Deſe vꝛeemdighept daer hen de Menſchen ſo (eer van beewonderen/Wozt
bi . 7 1 verbꝛept / vꝛagende den ſelben Job: Wie heeft den Eyn geſcha⸗
ren van de ſtichtinge der Werelt! Segt my dat / ſoo ahp t ghedocht hebt. Ofte in wat p „2.
ſunent ende materie zijn de fondamenten verſektert ? Eyndelheken / op dat men vol⸗
eynde te verſtaen den treyn van dit Wonderbaerlpek maeckſel der Werelt / ſoo fept den
PMꝛopheet David (een groot verheffer ende (anger der wercken God) in een Pſalm / 1
die hy op deſen pꝛopooſt gemaeckt heeſt / adus: Ghp die het Aerdtrytl op (Pa cpgen Pfal.rog.
vaſtichept gefondeert hebt / ſonder tot eenige thde te Wanckelen ofbe om te ſtozten. Au
wil ſeggen / dat d oozſalie nan dat het Aerdtryck (geſtelt zynde int midden der Lucht)
niet en valt noch wagghelt / is om dief wille dat bet fekere fondamenten heeft van ſpn
natuerihcke vaſtighept / die hem gegeben zynvand alder dohſte Schepper / op dat het
hem in ſyn ſelven mach ophouden, (onder eenige andere ſteu iſels ofte ſtutten van dor
te weſen . Wibier foo bedziecht hem dan het Menſchelycke vernuft / ſoeckende andere
fondamenten van't Lertryck / Welt bedꝛoch ſpꝛuptende is van te willen meten eñ ver⸗
ge heken Bodeg wercken met de wercken der Menſchen / alſoo dat ter niet te vꝛeeſen 0
en is ( al iſt ſchoon dat het hem noch (oo veel laet ſchynen / deſe Machina gen de lucht te
hangen) datſe vallen ofte omſtozten ſal. Met redenen ſo voechter (voozwaer) David |
noch bp (nae dat hy van de wonder wercken Gods gecontempleert ende geſonghen
hadde ) ſeggende: De eere ſalhemin ſpn wercken verheugen. Ende daer na: G hoe lon
groot badich zijn u wercken leere! het ſehynt wel / datſe alteſamen unt u wetenſchag
etomen zin. Booz waer / ſoo ick ihn gevoelen ſeggen ſal / van tgene dies beroerende
Ke berdare dat / van diwer ſche reyſen / dat ick de groote Golſſe der Occeaenſcher Zee
gepaſſeert hebbe / varende na deſe contrepe (van fo vzemde Landen) toe / hebbe mp ge
ſteltt aenſchouwenende bemercken de grootmoghende vꝛemdichept van deſe Boots
wercken en conde net latente ghevoelen een uptnemende verheuginghe / met cher: Ii
denckinge van d alder-opperſte Myſheyt ende groothept des Schepperg die in deſe 0
ſpne wercken ſo veel verſcheynende zyn:ſo dat mp / in toniparatie van dien / ale Pallep⸗ IN
fen der Coningenende Menſchelhele vonden / een tlepnichent eñ van gheener weer⸗ KE
den duncken te wefen. Noe ditwils is map in gedachtenis ende in den mont geromen / 0
dat van den Palm / daer hy ſept: Groot vermaken hebt g hy my / Leere gegeven met pf . HE
u wercken / ende ick en ſal niet naelaten mp te verheugen in't aenſchouwen der were, 0
ken uwer handen · Dooz waer de wercken van Gods Hant-werck / hebben / in en weet
niet hoe / een ſoodanigen gratte ende Waerheyt / dooz de hepmelpcke verboꝛghenthept /
dat al tft ſchoon / dat men die eens andermae ende veel repſen / comtte ſien gheven al⸗
toog een nieuwe oopfake van verheuginge / recht t contrar ie van de werckẽ der Men⸗
ſchen· Mant al iſt fake dat de ſelue gemaeckt zjn met veel conſte ende ſubthlheyt / foo:
men daer een gewoonhept af heeft / die te beſien ſo en achtmenſe niet / ja men cryghter
bynaeſt een mifgagen ofte wmalgtngtje af: gelck als daer zun ſtchoone Kut Rouen
Pallepſen / heerlhcke Tempels / Burgen van uptnemende geſtichten ende fabꝛgeke:
latet weſen Schuderhen / uptgehouwen wercken / Geſteenten van coſtelhcke inventie
ende maetſel / laetſe hebben alle de weerdicheyt die mogelijcken is te bedencken / ſos iſt
niet tegenſtaende een ſekere ende gewiſſe ſake / dat ſiende de ſelve twee ofte dip maels/
ſo ſal men qualhcken d'oogen daer weder recht op magen na toe ſlaen / dan futen haer
terſtontverdzapen ander dinghen te beſichtighen / als verſadicht van t eerſte ſchouſel.
Maer ſo ghp de Tee ſiet / ofte u ooghen ſlaet op een hooge ſteenrotſe ofte Clippe / die
em op een bꝛemde mantere vertoonende igzofte het Deſt / wanneer t met ſpn eygen
natuerlijcke groenighept ende Bloemen berleedt is:ofte de ſtroomen van een loopen⸗
de Nibiere / die ſonder teſſeren tegheng de ſteenrotſen 1 als verbolgen ld |
7
©
HRN al
— 5 = — — —
F
2
0
11
. 1
|
3
u 1
J
4
HA
8 Ke
14
n
dert
115
Ki
17
I
rare
|
ö 1
f ö
n
1
*
—
el
je
4
9
lid
=
5
*
*
he
*
—
De
10
1
dn ge jn — zee
— — —
a Ee — —
KEER AD
KOEN BEE
mT
_e
148
4
*
8
5
4
Te
_ {A
Ja hs
3
N
8
* *
EL
3
5
*
9
979
E. 1
AP
9
5
2.
A
Zas
EN
4
Nd
88
a
2
bek
We 4 2
PA
ee
KCH
at
1
„
6
W.
22
ies:
lS
6
*
a
55
28
E
*
„fs
*
KD
1
5
*
0
ana 1 2 —
i 5
dl
(AN ENEN . . LA. T. . F i EN CC
Cap. 4. Hiſtorie Naturael van Weſt. Indien.
aenvechtinge: Eñ eyndtlhcken / eenige andere wercken der natuere / vo maele
t e
datmenſe ſiet / ſo vergozſaetken ſe altoog een nieuwe wꝛeuchde eñ Pere
er tgeſichte eenichſins te verſadigẽ / ſo dat het ſonder twpffel ſchůnt te Weſen / als een
overvloedich ende magniſick bancket der Goddelücker wyſhept / die aldaer ſtil⸗- ſwi⸗
B ſonder opt moede te merden) onfer aenmerckingbe is wepdende ende der
Het 4. Capittel. Antwoort op het ghene dat uyt de Schriftuere
gheallegeert wert, teghens de rondicheyt des Hemels.
0 85 5
die niet vont te weſen / ende ſpn verroeringe in t ronde te doen: Wa
7 8 U dat S. Paulo den Hemel een Tabernakel ofte Cente noemt / die Sodt ende
niet den Menſche)geſteit heeft / ſo en ſullen wp daer upt niet verſtas het
Aertrhe eenſdeels (alg met een verhemelt)bedert te weſen / ende alſo ſtaende bihſt/ſon⸗
God / naer fen Sodthept / lichamelijcke leden toeſchꝛeven / ſo mocht het ons wat te doẽ
ten / dat wp inde heplfge Schꝛiſtuere niet en ſullen volgen de letter / de welcke doodet /
maer den Geeft die leben gheeft / gelihck alſt ons a oheloers wont · 170
r . r 8 — NE rt en cn — AT ZET A ni 5 N — ES r . * n
Re
8 Het eerſte Boeck Tol. 5.
His 5. Capittel. Van't Schepſel ende ghedaente des Hemels der
nieuwe Werelt.
Oe dat de ghedaente ende tmaecklel van delen Dee
smell die aen de Zuptzyde ſtaet ) is / Wort in Europa van velen gebracht:
want men in de oude Schubenten met ſeeckers daer van leſen can / hoe
N 2 wel batje beſlupten / een Hemel aen deſe zhde der Merelt te weſen: dorch
wat maeck el ende ghedaente de ſelue heeft / en hebben ſy met tonnenbe⸗
grhpen / dan dat p veel handelende zun van een groote ende ſchoone Sterreldie wp Pin lib. 5,
alhier ſien van hen Canope geheeten. De gene die van nieug nae deſe contrepe bar CA es
ren / plachten wonderlycke dinge van deſenhemel te ſchꝛvẽ / te weten / dat fp feet claer
blinckende is / zynde van veel ende ſeer groote Sterven. In effect / de dingen dle verre
van der hant zin / woꝛden altoos grooter gemaeckt als ſp zijn: Ack en fie alhter geen
Sterren / die de Baſupn ende de Waghen te bovengaen. T is wel waer / dat de Cru-
ſero ofte Crups Sterre van hier / ſchoon ende vaneen tierlijck gheſicht is Cruſero hie⸗
ten wp / vier merckelihcke Sterren / gheſtelt in goeder pꝛopoꝛtie ende oꝛdene van ghe⸗
Ihekhept / die onder Geer een foꝛme nan een Crups maken. Donverſtandighe geloo⸗
ven / dat deſe Crufero de Zupder Pool is / om dief wille dat fp de See- Wieden alhier
de hoogte daer van ſien nemen / gelhe als men aldaer de Mooꝛt · Sterre plach te doen /
maer fp bedriegen hen Daer in. De redenen waerom dat de See; lieden de ſelbe alter
gebꝛupcken / is / om dat men aen deſe zijde gheen vaſte Sterre en heeft / die den Pool
fer de hoogten qualhcker nemen can: Mant de voozſepde Sterre / ofte voet der Cru-
ſero, moet recht overepnt ſtaen / t welcke alleen op ten (ekeren ſtont des nachts te pas
En is niet weynich gedaen / de wijle Wop een uptrom⸗
1 e van dat wp alhier van ghelhcken eenen Nemel
hebben / die aus (als die nan Europa, Alia ende Africa) overderkende is /
met deſer aemmerchinge behelpen wp ong altemets wanneer dat ſom⸗
mighe / oft t meeſtendeel van die van bbs oer / MEE e
| 55 wenſche
Ik
UPA n
64
<
1 /
8
ETET ETT EIT
Pd e
EE
Dh Or
RCA
U AE RENNEN: ENE EEE
Cap. 6. Hiftorie Naturaeſ van Weſt-Indien.
wenſchen / na Spagnten verlanghende zyn / onder datſe pet anders weten te ſpꝛeken /
dan van haer Lant᷑ . Sp verwonderen hen / ja worden dickwils tegeng ons berftoozt/
ite dencken / dat het ong vergeten is / ende dat wp weynich werdt ban lader, |
ne Daders lant maken: De welcke Ban ong beant woort woꝛden / dat onſe begheerten
Ende nerlanghen ong niet quellende is / weder nae Spagnien te keeren / om dieſwil⸗
le dat mp bebinden / den Hemel ong ſos nae Én Peru te weſen / als in Spagnten: Maer⸗
am te recht verhaelt wert van S. Hieronymo, ſchꝛhvende aen Paulmam, Daer hy ſept:
Poorte des Bemelg is ſoo nae Bretagnien, alg Ieruſalem, maer naedemael dat den
Wemel de Werelt van alle tanten int midden beſluptende is / ſoo moet men verſtaen /
dat daer upt moet volghen / van alle tanten der Werelt / Lant te weſen. Want foot
5 Waer is / dat det wee Elementen van Water ende Tant / een Globus ofte ronden Cloe
Enk maten / ghelick alg de meeften ende beften der@uderen(naert bewijg van Plutarcho⸗
5. 3. %% abend es met ſekere argumenten be weſen hebben / ſoo ſoude men moghen denc⸗
Placitis Phi en dat de Zee de gantſche contrepe van onder den Pool Antarctico(oſte van't Sup⸗
bofo. Cap. 9. Benin ſulcker boeghen beflaende ig / dat die t Landt aen de ſelve zide gantſch gheen
6 1. plaetfe en geeft: gheltick als t ſelfde van d. Auguſtijn wyſſelhenen geargueert wert /
Auguſt. lib. tegens de ghene die Antipodes ſtellen. Sp en aenmetchen niet ( ſept hp) dat / al hoe
20. d Civi. wel men gelooft ofte bewöſt / de Merelt van een ronde Figuerelgelhck alg een Cloot )
tas. Cap. 9. te weſen / ſoa en is Bet daerom terſtondt niet ſeker / dat het Lant ban d ander zijde der
Werelt / ontdect ende boven water ig. S. A uguftijn ſept / ſonder twůffel / hier (eer wel in:
doch (oo en volght oock daer upt niet / dat het ſelf de int tontrarie beweſen woꝛzt / te we⸗
den van batter gheen Landt by de Pool Antarctico ontbeckt ſouden weſen / kwelck
dexperentie ende ervarenthept ons al vooz oogen gheſtelt heeft alſoo te zijn / ende dat
mẽ dat in effect Daer heeft, Want al iſt ſchoon / dat het meeſtendeel ber werelt (t weic⸗
Ke onder de vooz⸗z. Bool balt) met Zee beſleghen is: foo en iſt nochtang daerom alte
ſamengheen Zee/maer heeft oor Kant: In voeghen dat het Lant ende t Mater op
allen plaetſe der Merelt onder een vermenght ende omvanghen is / gevende den ane
deren in ende uptcomſte: t welcke voozwaer een dinck van grooter verwonderinge /
Gn . als ooch ſtreckende is / tot grootmakinge der wercken des opperſten Scheppers. 2u
foo weten Wp dan unt de heplighe Schzift / hoe dat int beginſel der Werelt de Mate⸗
ren op een plaetſe bp een bergadert waren / nde t Aertrick daer Door ontdeckt / van
ghelhcken / ſoo leert ons de felve heylighe Schriftuere / dat deſe bp een vergaderinghe
der Materen / ghenaemt woꝛde / de Zee: Ende dewyle datter veel zn / (ao moet het
nootwendich volghen / dat men veel Zeen heeft. Ende men en heeft niet alleenljcken
deſe berſtheydenhept van Seen in de Middelantſche Seen / noemẽde d eene van Euxi-
nod ander van Caſpio de Derde Erithreo oſte Roode Zee / de vierde van Perſen d ander
van Italien, ende veel meer andere alfoo. Maer van ghelhcken den voozſepden groo⸗
ten Ocean, (die men in de Deplighe Schrift een afgront plach te noemen / al hoe wel
die in der waerhent een isis oock niet teghenſtaende in veel verſchepdenheydt ende
manteren verdeelt / als in reſzett van dit Lant van Peru ende geheel America is d eene
die men hiet de Noozder / ende d ander de Zupder See: Ende in Goſt· Indien deene
is de Zee van Indien ende d ander van China, t welcke ick alfoa gewaer ben gewoz⸗
den / int ghene ick ghevaren / als oock van anderen verſtaen hebbe / ende dat hem de
Tee nimmermeer ban t Kant bovende dupſent Mhlen verſchept / ende hoe verre dat
dock den ſelben Ocean ſoude moghen ſtrecken / foo en paſſeertſe boven de vooꝛſepde
diſtantie niet. Mhn ſeggen en is niet / dat men niet meer als dupſent Mhlen de Zee
Ocean bevaren can t welcke een groote beuſelunghe ſoude weſen: Want w weten /
Aut de Poztugeeſche Schepen viermaels ſoa herre ende meer haren. / ende 5 eN
eng onſe Americaoercomt: Endet mocht
ſtreckende is / Zupden aen / nae de Straet
teu Guinea verftaet men vaſt Lant
eleerden / dicht bp d Eplanden van Salomon gez
er een tomt / datter noch een groot Deel der
onſlieden van ghelihcken deſe Zupder Zee nae
de Pooꝛder Tee / in de contrepe Greln cher
de vermaerde Straet van Zee / hebben
te ſaecke / t welcke v
ſommige beveſticht wozt / datter a
De die van Maga lanes.
ech boor deſe rens / vooꝛ ff
Lant (00 groot al g
RETE TRT ETTEN KT ELK
Mf f
.
1
5
60
hj |
ADEREN RAERD EERDE NERIENE SEEN KEES
den hebbe /
Anno 1594.
ende 1595.
ais. op ren
Err T rr
Cap 6. Hiſtorie Naturael van Weft-Indien,
men onder bende de Polen der Werelt / Zeen ende LTandt vindt / onder den anderen
omvanghen / in het welche d Ouderen als de gene die d experientie gebꝛackheenighen
ander booz- Wife mochten ſtellen / ende daer teghen ſegghen.
der aen ghe⸗
Annoteert.
te.
Het 7. Capiitel. Waer inne we derleydt werdt, d'opinie van
Tadlantio, de welcke ſeyde, datter gheen Antipodes en waren.
V dan / dewijle wn weten / datter onder den Polus
nd 1 Antarcticus oſte han t Zupden / Lant ghelegenis / ſoo reſteerter te we⸗
ten / of daer oock Polck is / diet bewoonen / twelck in voozleden thden
Ce een queſtie was / daer veel omgheargueert werde. Lactartius Firmianus
ende S-Auguftijn houdent Loop een groote cluchte / eñ dzyven harẽ ſpot
el
—
.
D
met den genen die beveſtigẽ datter Antipodes zin dat is gefept lieden die met de voe⸗
Ladlant. lib.
Jz Divini
Taſtit. Cap.
22. 8
August.
lib.
Ci vitat
cap, Z „
tẽ tegens ong aen gaen. Doch al hoe wel datment deſe twee Autheurẽ toe math latẽ /
dat vooꝛ een fpotternije te houden / ſo gaen fp noch evenwel in de redenẽ eñ bewyſinge
van Gare opinte / op verſthepden wegen / gelhck als fp ooc int bernuft ſeer verſchillende
waren. Lactantius hout het met denghemepnen Man / hem laten dunckende / dat het
een dinck om te lachten is / te ſegghen / denloemel van alle canten rontſom d Aertrics
te omen / ende dat het Aertryck int midden / van alle weghen / ghelhek een Bal / daer
in beſloten ſoude weſen / waerom hy aldus ſchꝛyvende is: Mat wegh ſeyt hy) houden
de ſommigen / die (eggen willen / datter Antipodes zijn / die haer voetſtappen int con⸗
70. de trarie van d onſe ſetten. Zijnder bp avonture lieden (oo uptſinnich / die ghelooven
datter bolck is / die met de voetenom hoogh / ende thooft om leegh gaen / ende dat de
dinghen die alhier recht op ſtaen / aldaer averrechts verkeert hanghen / ende dat de
boomen ende t kooꝛn albaer neder waerts waſſen / ende dat den reghjen / t ſneeu / ende
den hagel op waerts naet Aertryck toeclimmende is. Ende naer meer andere Wooz⸗
den / (oo voeghter Lactantius noch meer by / ſegglhende: Te verſieren / dat den eme
ront isis dae geweeſt / dat deſe leden de voozſz. Antipodes die in de lucht hangen)
geinbenteert hebben: Waerom ick van duſdanighe Philoſophen niet meer te ſeggen
hebbe / dan dat de gene die eens comen te dwalen / bljben in hare verwartheyt altoos
wederſpannich / ſuſtinerende teene met het ander. Cot hier toe zijnt wooꝛden van
Lactantio: aer hoo meer / dat hp ſept / ſoo zijn wp / alhier teghenwooꝛdich weſende/
in de contrepe der werelt / die int tontrarie van Alla reſpondeert / henlieder Antictonos,
ghelpck als de Coſmographen ſegghen / ende wp en fien ong niet eens gaen hangende /
noch dat wp met de hoof den nederwaerts / ende de heeten opwaerts gaen. T is boor f
waer een wonderlick dinck te bedencken / welcke eenſ deels vant menſchelheke ver⸗
ſtant nae de waerheyt) niet moghelhck is t ontfangen ende te begrůpen / ſonder te ge⸗
bꝛupcken inbeeldinghen ofte ghedachten. Ende ten anderen / foo en iſt oock niet mo⸗
ghelhckte wefen (onder dwalen / foo men in alles d imaginatie ofte ghedachten wil
volghen. Mp en tonnen met te verſtaencomen / den Hemel ront te weſen / ghelyek
ſp ineffect is) ende dat het Hertrijck int midden ſtaet / dan door: inbeeldinge: maer (oa
deſe ſelbe inbeeldinghen van de reden / niet gecoꝛrigeert ende gerefezmeert woꝛdt / dan
dat het verſtant haer daer van laet vervoeren / ſoo ſullen wp ghewiſſelhcken dwalen
ende bedꝛoghen upt comen / upt welcke wn / met openbareerpertentie verſtaen 1
maghen / datter in onſe Zielen een ſeecker Hemels licht is / waer mede wy ſſen
ende oopdeelen,. Dock mede ſoo wozden de ſelve ghedachten ende innerlhcke inpzin⸗
Hugh ee die ong te voozen comen om te verſtaen met het ſelbe inwendige eben: 1 |
l ns : 8 0 1
S
ME
2 taEn
EN 1 2
pm! Ls 4
1 Het eerfte Boeck Fol. 7,
ghenr ſp ons onder wßſen / beveſticht / oſte te niet ghedaen. Bp dit / fiet men tlaerlr⸗
en / hoe dat de vedelijcke Ziele / alle Lichamelhcke natuere te boven gact/ ghelyck als
de cratht ende eeuwighe deucht der waerhepk⸗ in de opperſte plaetſe des Menſches /
fpurefidentie houdt. Ende men fiet het bijchelijck ghelyck alft hem ghenoech ver⸗
toont ende vertlarẽde is / dat dit ſo wel gepureert licht / van dat opperſte eñ eerſte licht
deelachtich is · Ende die dit niet en weet / ofte hier aen twůffeit / moghen wp met recht
wel ſegghen / dat hy niet en weet / ofte twůffelt / dat hy ten Menſth is: In voeghen /
dat joo wp onſe gedachten bꝛaghen / wat haer dunckt van de rondichept der Werelt /
en ſullen ong voozwaer niet anders ſegghen / dan het ghene dat ſp Lactantio oo oor
gen ſtelden / te weten / dat foo den Hemel ront is / ſos fialten de Son ende Sterren / elſſe
ondergaen / moeten vallen: Ende alſſe nae den Middach opſthghen / moetencum⸗
men / ende dat d aerde in de lucht hangende is / ende dat de lieden / die aen d ander zyde
der Werelt woonen / met de hoof den nederwaerts / ende voeten opwaerts moeten.
gaen / ende dat den regen ald aer niet en valt van boven nederwaerts / Matt datſer eer
ban onder opwaerts ſtight / ende meer andere buf danighe waenſchapen dinghen / de
welcke alleen te verhalen / tot lachen verwecken ſouden: jaer {oo men de crachtder
reden beradicht / ſo fal men van alie deſe pdele Schilderhe weynich wercr maßen ende
en ſullen d inbeeldinge niet meer lupſteren als ban een dude Sottinne / antwooꝛdende /
dat het een groot bedzoch is / de gheheele Werelt in onſe ghedachten te willen timme⸗
ren ghelhck als cen Ruys / van t Welcke t nederſte aertrijck het fondament / ende t ba⸗
venſte dack den Wemel is: ende ſullen oock ſegghen / dat foo ghelijck als in de Crea
tueren het hooft altoos het bovenſte / ende t opperſte van t ghedierte is: hoe wel dat
jupſt alle Creatueren t hooft niet op een maniere en hebben / want d eene hebben
thaoft op waertg als de enſchen / andere ober dweers als t Pee /etlicke int midden.
als de Spinnen / ende dierghelhcken: Alſoo is van ghelhcken den Hemel /t zy waer
dat het ſoude moghen weſen / altoos boven / endet Vertrek noch min noch meer be⸗
neden. Want weſende warachtich / dat onſe ghedathten aen den tit ende plaetſe ghe⸗
Becht zijn ſoo comt het / dat het van den ſelven tit ende plact{en niet over al gemerckt
Wert / dan alſt in byſonder geſpetuleert ende overdacht wert. Bier upt iſt / dat ſo wan⸗
zweer wp de ſelve opheffen om taenmercken / oſte eenighe dinghent overdencken⸗ pie
den tydt ende bekende plaet(e extederen ende te boven gaen / ſoo vallenſe terſtont ne⸗
der: Ende (oo fp van de redenen niet weder opgeheven ende ſtaende gehouden wer⸗
den / ſoo en connenſe niet een Ooghenblick over eynt blijven : Alſoo fien Wp dock / dal
onfe gedathten( wanneer men handelende is vande Scheppinghe der Wereltjaltoog.
loopen / tidt ſoeckende Looy des Werelts Scheppinghe: Ende om de Werelt te bou⸗
wen / foo oꝛdonnerenſe dock plaetſen / ſonder te Volepndigen ofte unttomſte te vinden /
dat men de Werelt op een ander mantere maken mochte / weſende de waerhepdt (o
ons dooz reden blückelhek vertoont wert) geenen tit vooꝛ de verroeringhe te weſen /
wiens mate den ſelben tt is / noch daer en was gantſch geẽ plaetſe vooꝛ de ſelbe Orbis.
de welcke alle Gheweſten in hem nalen ig. Maerom dit argument / dat men
teghens de plaetſen des Aerdtrycrghenomen upt de maniere van onſer ghedachten
ofte inbeeloingtje)makende 18% pan benzerzelentenhlloſoph Ariftoreleswel claer en- ier %,
de lichteiijcken voldaen wort / ſeggende met grooter Waerhepdt / dat de ſelve plaetſen „0. cap. 5.
int midden ende benedenſte der Werelt ſtaen ende hoeren dinck meer int midden
tomt / hoe dat het meer beneden 18. Welekte antwodzt allegherende Lactantius Firmia-
nus, (fonder te wederlegghen is het met eenighe ander reden vooꝛby ſlaende / ſeggen⸗
de dat hy hem ntet en math verontledighen om ſulex te wederlegghen / doo de haeſt
die hy heeft tot ander dinghen ·· 5 3 e ef
. 3 ct:
I
|
—
A 45 5 5 T .
eiern n
5
r KT RIK KEK
* Renee
—
5
*
SI je
nps
|| lend
8
*
He
on
1e
*
ka
De
Jed
*
LT nn DN ENEN NRN NNM DDr
Auguſt. lib. 8
Categoria-
rum, cap. 10
Ten. 1.
Lib. ro, cap.
29
ODA ERNAORDEDENENDERURREENR NE KES
GAP Hiftorie Naturael van Weft-Indien,
Het 8. Cafötel, Van d'opinie die S. Augustijn hadde, om d'Antipo.
des bont kennen.
n Eer anders waren de reden die S. Auguſtijn ghemo⸗
R veert hebben om d Antipodes t ontkennen / ghelck als een ſoo diepſin⸗
nighen vernutbetaemde : Want de reden voozen verhaeit(van dat
A Antipodes ſouden verkeert gaen) woꝛden van den ſelven Heylighen
DOOS GDoctooꝛ wederlept / in fp Boeck der Pꝛeditatien: D ouderen(ſept hy)
bebeſtighen / dat het Aertrick op alle plaetſenom leegh / ende den Demel om hoogg
is / ſoo moeten dan / naer uptwyſen van t ſeifde d Antipodes ghelijck men fept/ tegens
eng aen gaen / hebbende inſghelhekr den Wemel bovent hooft. Nu dewhle dan / dat
S. Auguſtijn dit alſo verſtont naer reden van goeder Philoſophie / wat reden moghent
dan weſen / die een foo Geleerder Man ghemobeert hebben / van een contrarte opinie
te weſe att welche ſekerlycke den ſin ghemeeſt ig / die hy ghenomen heeft upt het in⸗
nerſte der epligher Theologie, naer weicker uptwùfen! ons van de heplighe Schꝛif⸗
tuere gheleert wert / alle Menſchen der Merelt van eenen eerſten Menſchelt welcke
was Adam) Hare aſtanſtete hebben. Hier door dan / ſcheent een ongeloofiyck dinck /
ende een rechte beuſelinghe te weſen / te ſegghen / dat de Lieden in de nieuwe Werelt
hebben moghen paſſeren / overvaxende die onepntlijcke diepten der Oceaenſcher Zee.
Ende vooꝛz waer / ſoo ons de taſtelihcke ende onderſocht eervarenthepdt ( van dat wp in
onſen tyden gheſien hebben) niet en verſenerde / men ſoude t ſelve / tot deſen hupdigen
dach toe / noch boog een onfekere fake houden, Ende al hoe wel wp weten / de ſelve
reden nfet en ſtuyten om Maerachtich te zin fa bihft ons nochtang genoech te doen /
om daer op t aut wooꝛden / ick wil ſegghen / om te vertlaren op wat mantere / ende dooz
mat wegh t enſchelpcke gheflacht alhier ghecomen mach weſen / ofte hoe ende
waer over datje getomen zn / om dit Kant van Indien te bewoonen: Maer om dat
kop t ſelve hier nae met redenen ſullen verhalen / ſo laet ong nu beſien wat dat van den
heylighen Dortooz in deſe materie (in de Boeetzen van de Stadt Gods) gediſputeert
wert / t welch aldus luydende is: Het gene dat van ſommighe geargueert woꝛt / dat⸗
ter Antipodes zijn / (dat zijn lieden die van d ander zijde der Werelt woonen / al waer
de Son opriſt / ten tijden datſe hy ong onder gaet) ende dat de voetſtappen deg ſelven
recht in t contratie van d onſe aentomen / dit en is gheen dintk om te ghelooven / de⸗
wijle dat ſy t niet en beveſtigen met onderſochte redenen / dan alleenlyck met een Phi⸗
loſophiſche bewys / die fp hier van maken: waer mede ſpbeſluptẽ (dat weſende d aert⸗
rock int midden der Werelt / nde ban alle tanten even naer van den Hemel omvan⸗
gen) ghewiſſelhcken de benedenſte plaetſe te weſen / het ghene dat aldermiddelſt van
de Wereit is. Poeghter daer nae noch by / ſegghende : De heylighe Schꝛiſt en bes
Dzieght gheenſins / Welcker waerheydt( van de gheſchiedeniſſen die daer in verhaelt
woꝛden Zhenoech vertoonende is / hoe bolcomeldeken de Pꝛophecpen der taeromen⸗
dedinghen ghebeurende zin / ende is een beuſelinghe / te ſegghen / dat van deſe zyde
der Merelt / iedenghecomen (ouden moghen weſen in d ander nieuwe Werelt / paſſe⸗
rende die onmetelijche Zee van Ocean, Want anders niet mogelht en is / aldaer Men:
ſchen te zin / waerachtich weſende / dat alle Menſthen van dien eerſten Menſche af⸗
tomen, aer dat dit uptiunſende is: ſo en is alle deſwarichept bans. Auguſtijn anders
uetgeweeſt / dan die onuptſpꝛekelieke groote der Zee Occan. Wan de ſe Lee
A 7
Re NE
tors >
be, bel, hate KME K
|
U A
Het eerfte Boeck El. 8.
2
| .
Gregorius Nazianzenus affirmerende(als een ontwöffeihck dinck) dat paf dek 2
1 5 Stat ofte Enghte van bee „ommoghelhcken Was / de Zee vooꝛder 1 7 5 dj 10
gente mog hen paſſeren / in een van ſpn Epiſtelen / ſept hy op deſe pꝛopooſt adus: Wet pot. Humia-
behaegt mp ſeer wel / het gene van Pindaro geſept woꝛt/ dat noob Cales de See / MOOY num. 5
pe Menſchen onvaerbaer is. Ende int Gebedt der overledenen / t wekk hy S. Bafilio Ide
toe epghenende / epdt ten ſelben Ld het AE that eet 18 1 5 N | | | —
braltar £Zeewaertg aen te paſſeren. Ende { 8 Hilke
Paget 0 een ſprecck- ook neemt / daer hy fept/dat het foo wel den wijfen 1 | a
algd'onwijfen verboden is / r onderſtaen/ wat boorbpde Straet ofte Enghte gelegen ; | | *
ig. Doch den ooꝛſpꝛonck van dit ſpꝛeeck⸗ wooꝛt gheeft ghenoech te verſtaen / hoe vaſt .
dat d Ouderen in de ſelve opinie ghegrondet waren. Dan geleken, foo vint men 4 |
by de Boeckender Poetenende Niſtom-Schꝛövers / als oock onder d oude Cofmoe 1101055
granhen / dat het epnde ende laetſte termyn des Aertbodems in Cales Ban Syagnien b
ſtelt wort ende aldaer werden de Columnen van Hercules opgherecht / zijnde als Vilt
daer t beſlupt der wptterfte palen van t Roomſche Repſer - Nyck / aldaer ſchildert men lip
ban gheleken/d'epnden per Merelt / t welcke niet alleen van de Nepdenſthe geſchuf⸗ |
ten / maer oock van de Ghewyde / op de ſelue maniere vermelt wozt haer voeghende den 1032
nae onſe Tale: Gelijck als daer gheſept wont / dat het Edict ofte Placaet van Auguſto *
Cæſate bercondicht ende uptgheroepen is / op dat hen alle de Werelt ſouden laten be⸗ mir AK
wen. Ende van Alexander de groote / die ſon Nycke verbꝛepde tot die epnden W
el Aertbodemg. Ende op een ander plaetſe Wort gheſept / het Euangelium aenge⸗ coloff. 7.
te weſen / hebbende over de gantſche Wereit zuchten ghegeven: Mant doo ;
a eonteke Loo noemt de Schꝛiſtuere de gantſche Werelt / her meeſten deel Hide:
der Merelt / dat doen ter tijden ontdert ende bekent was. Want d Ouderen en mepn⸗ 1065
den niet / dat mend ander Zee van Ooſt· Indien / nach deſe van Weſt-Indien / beba⸗ E
re mochte / waerom ſp int generael ouer cen quam Mieromme iſt / dat van Plinio (als Pins.
een ſlecht ende fefker dinck)gheſchreen woꝛdt dat de Seen die t Landt aſſnöden / ong b. . capo.
de helft ban t woonbaer Landt benemende zn: Want men en CAN ſept hy) van hier *
niet der waerts paſſeren / nochte van daer alhier comen. Dit ſelbe waren oock ghe⸗ Jip
boelende Tullius, Marcrobius ende Pomponius Mela, ende was epntlijchen het gemep⸗ *
ne goetduncken der ouder Schubenten.
Het g. Capittel. Van de opinie die Arifloteles hadde, beroerende Ik
de nieuweWerelt,en. welcke d'oorfake was, die hem bedroog, om {fulcx t ontkennẽ.
Ee Ehalven de vooꝛzleyde / Coo walter oock noch een an⸗
e , waerom dat d Ouders ghemoveert waren / te ghelooben on⸗
r moghelpen te weſen / de lieden ban daer indeſe nteuwe Werelcte paſſe⸗
ren ſſeggende / dat behalven die overgroochept der Ocean, ſo was de hit
e telban de Regioen ofte Sheweſte bie men noemt Torrida, ofte verbzant)
—
zZz
ä — — — EE
EE een ek
nn 5 5 —
— — —
8
p=)
rs
=d
—
2.
er
5
en}
S
rs
EN
er
peen
8
2
S
Aard
8
en
Ld
5.
er
5
S
D
2
2
2
5
2
8
S
—
2
1
8
cy
2
ze
et
2
2
ba
je)
ä
2
=
5
8
21
2
Et
8
—
A
8
78
—
rt
©
.
8
3
_ 8
5
4
bed
2
85
2
di,
Ta
8
e
€
2
2
a
2
8
8
1
—
S:
— EE =
ik
|
|
IEN
1 15
IER
11
„
1
el
1
L
—
8
8
7
2
8
2
€
—
2
5
2
es
Ka)
S
—
—
8
5
|
ber,
ard
2
8
E
5
8
8
2
8
8
5
Kr)
8
8
nn
RET ET RTE TENT A
Se —
*
ee EPS PED ED SEE PEEN EDEL EEL 122
Cap. ꝙ. Hiſtorie Naturael van Weft-Indien,
Zonas ofte Regioenen fg/daer de Coſmographen ende Aſtronomiensde Merelt met af⸗
deylẽ. De vent die (Pp gauẽ / dat deſe Zona Torrida onwoonbaer Was / mas dat de groote
hitte der Sonne / die daer altoos ſoo dicht bn / boben overgaet / de geheele Regioen ont⸗
ſtekende ende verſenghende wa / makendet ſelve / volghens on dzuchtbaer / ende ghe⸗
bꝛeckelycken van water ende wepden. Dan deſe opinte ſcheen dock te weſen Ariſtote-
les, al hoe wel dat hp een ſoo groeten Philopſoph was / niet tegenſtaende bedꝛoogh
hem ſelven in deſe ſaecke / tot welcker verſtant het goet weſen ſal/ te verhalen / in wat
fake hy met met pn diſtours welgepꝛotedeert / ende waer inne dat hy gedwaelt heeft.
Mu dan / diſinterende den Phi oſoph van den Abrego, oſte Zupder Wint / om / of wp
verſtaen ſulen / den felbenupt den Middach boort te comen / ofte van den anderen
Pool contrarie het Nooꝛden af / ſchꝛhſt on de e mantere / ſeggende: De rede nleert ons /
Dat de Latirudo ofte bpeedde van het Aertrijck bewoont Woꝛt / hebben de ſpn ſimiten:
Doch alle dit woonbaer Kant en mach niet aen een continueren / om dief wille dat
Het middeiſte Deel niet getempert en is: Want het boorfeerker is / dat het in ſyn Lon-
gitude ofte lenghte / dan Goſt ende Weſt / gheen overvloedighe hitte noch toude en
heeft / maer wel in ſun Latitudine ofte hꝛeeddè / t welckte ig van den Pool tot de Linea
Eaquino di Left op deſe manfere ſoude mi ſonder téwyffelt geheele Aertrit op ſun leng⸗
te rontſomme moghen gaen / ſoo t op ſommighe plaetſen van de grootte der Zee niet
belet ende afgheſneden worde. Doozwaer / foo en iſſer tot hier to: (int ghene dat
Aristoteles ſent) niet meer te verepſſchen: Ende heeft groote reden / dat het Lant op
ſpn lenghtel dat is van Daft ende Meſt) ghelpcker ende gherteffelhcker ſtreckende is /
tot het leuen ende onthoudinge der Menſchen / dan t op (pn Latitudo ofte bꝛeedde (van
Supden ende Nooꝛden ) doet . Dit is alſoo / niet alleenlicken dooꝛ de reden die Arifto-
les herhaelt / Van dat men daer altoos een ghelhcke ghetempertheyt des Hemels van
Ooſt ende Meſt heeft / want is in ghelhcker diſtantie van de toude upt het Nooꝛden /
ende de hitte nan den Middach) maer oock door een ander reden: Mant repſende op
de lenghte / heeft men altoos de dagen ende nachten in een conſequentie t welck gaen⸗
de op de Latitudo afte hꝛeedde / niet weſen en tan: Mant men moet nootwendich in de
Regiocnban den Pool comen)daer men d eene helft van t Jaerte weten / ſes Maen⸗
demaltoos nacht heeſt / t welcke een groot ongertefofte Belet boort menſthelycke le⸗
ven 18. Den ſeluen Philoſoph paſſeert noch verder / beriſpende de Geographen die in
gpnen tit d Eplanden upt wierpen / met deſe wooꝛden: et ghene ick gheſept hebbe /
mach men bemercken op de repſen van over Lant / ende op de navigatien die men ter
Dee doet: Want daer is een groot verſthil van de lenghte tot ſpn bꝛeedde / ende de
ſpatie die men heeft van Hercules Columnen af/ (t welcke is Gibraltar) tot Ooſt-In⸗
dien toe / excedeert / ofte ig inde pzopoꝛtie / verſchillende meer dan vif op dꝛie / in de ſpa⸗
tie die men heeft van Echiopie tot het Lac oſte Dep? van Meotis eft untterſte palẽ van
Scitien. Dit ſelue baart bebonden by de rekeninghe der dach repſen ende nakigatien⸗
goo veel als men tot noch toe met d ervarentheyt heeft tonnen te verſtaen comen / ende
kop hebben notitie van de bewoonde Torrida, tot foo verre datſe niet meer bewaont
en woꝛdt / t welck men in deſen deele Ariſtoteles ten beſten mach houden : Want in
ſpnen tyt niet meer ontderkt en was / als deerſte Ethiopie, welcke palende is met Ara-
bie ende Africa. an de ander Ethiopie interior, ofte binnenſte / en wiſt men in ſpnen
tut nfet af noch daer en was gheen notitie nan dat over -graate Landt(te weten)
daer men un de Landen van Paep- Jan heeft / ende noch veel minder van alle t an⸗
der Lant / t welcke gheleghen is onder den Equinoctial. ſtrectiende tot over den Tropi-
cum Capricorni, volenndende aen die ſoo vermaerde eñ welbekende Cabo de bona Ef-
peranca, doorde navigatie der otugaloiſers / van welcke Cabo af tut oger Scitien ende
Tartarien,
Fe neee neee
Heteerſte Beek... Fol. q.
Tartarien, men ſonder Eva fel (foo men t Lant tomt te meten) fo groeten fpatie ende
bꝛeedde heeſt / als de lenghte ende ſpatie die daer is van Gibraltar tot Ooſt-Indien tos.
CTis een ſlecht dinck / dat d Ouderen den oozſpꝛonck van den Nilus, ende d upterſte
van Ethiopie onbektent ge\ureft is. Maeram Lucanus de turieuſhept van Julio Cæſa-
re (van te willen onderſoecken het beginſel der Nilus) beriſpende is / ſegghende in ſpn
Perfen : Wat hebt ghn Nomepnu te ſtellen / om t'onderjoeckten den oor pꝛonck des Lacan,
Nijls? Ende ſpꝛekende den ſelben Poeet tot de voozſeyde Nijhſept: Mant u goꝛſpꝛonc 12 Phaif. 0
foo verboꝛgẽ is / dat het de geheele Merelt onbekent is / aer ghy van daen zit · aer BN
naer uptwiſen der hepliger Schzift / ſos tan men wel verſtaen het ſelf de Lant waon⸗ 10
baer te weſen / want anders en ſoude de Pꝛanheet Se phanias niet ge ſept hebben / ſoꝛe⸗ Se phan. .
Kende van de beroepinge des ſelven volcke tot het Evangelium ſegghende van ginder
Vooꝛby de Ribieren van Echiopien ſullen mp van de ltinderen van min verſtropdẽ / |
prefenten gebꝛacht worden « want alſoo noemt hyd Apoſtelen. Maer als gheſept is ⸗ |
foo is behoozlijcken datmen tſelve den Philoſoph ten beſten houdt / om dat Gp de eG 1100
ſtozie· ſchꝛij bers ende Coſmographen van ſonen tijt gheloof gaf. Laet ons nu exami⸗ ij
|
idee Beke AAS AR
—
neren het ghene datter volght: Net eene deel der Merelt ( ſept hy) te weten / het Sep-
tentrionael, gheleghen naet Nooꝛden / vooꝛby de ghetemperde Zona, dat is onwoon⸗
baer / dooꝛ die over groote coude. Het ander deel / twelck leyt naer den Middath / paſ⸗ 1
ſerende over den Tropicum is dock onwoonbaer doo doverdadighe hitte: Maer de MNN
ghedeelten der Werelt welcke ſtreckende zyn aen deene zyde als men Indien ghepaſ⸗ 110
eert is · Ende aend ander zijde is paſſerende de Columnen van Hercules / is ſeker niet HNE
aen gente tomen / om dieſwille dat haer Wrky door de groote Zee Ocean Belet Wert.
In dit laetſte heeft hy groot ghelhck / ende voeghter dan terſtont noch by / ſegghende:
Om dat het nootwendich moet volghen / dat het Lant / aen d ander poe der Merelt /
de ſelve pꝛopoztie (met haren Polo Amarctico) moet hebben / ghelick als deſe onſe bez
woonde ghedeelte / met den hare (dat is de Poozdt-Pool) heeft. Daer en is gantſch
gheen twyffel aen / dan dat het met d ander Werelt in alles moet pꝛotederen / als deſe
van hier in alle d ander dinghen / namelhcken in thercomen ende ordonnantie der
Winden. Ende naer andere reden / die in deſe materie niet te pas en comen / beſlupt
het Ariſtoteles aldus / ſegghende: My moeten willens bekenne. / dat den Abregoofte
Supden Wint / de gene is / die uyt de Regioen ofte Ghr weſte (die hem van de hitte
verbꝛant) blaſende is / welcker Regioen dog de na byheyt der Sonne / onverſien ende
gebzeckelihck van Mater ende Mepden is. Dit is d opinie van Ariſtoteles Ende Boog:
Waer fa en cande Menſchelhelke giſſinge nauwelheken pet meer comen te verſinnen.
Hier upt iſt / dat ick dic wis als ick het Chuſtelhcken oberdencke) tome te aenmerc⸗
ken / hoeſwack ende bzoog dat de Philoſophhe der Myſen / ten deſen tyden an de God⸗
delheke dingents: Jae dat minis / en weten ſomtits in de Mereltſche dingen (daer
fp hen laten duncken (oo dapper in bedꝛeven te weſen geen upttomſte te geven. Ari⸗
ſtotelesghenoelen is / ghelick als hp oock beveſticht / dat het Landt / twelcke na deſe
Zupt-Pool woonbaer is / nae ſpnlenghte (dat is van Ooſt ende Welt) uytnemen⸗
de groot is / zhnde in ſpn bꝛeedde dat is van den Zupder-Pool na den Equinoctial toe)
ſeer cort. Dit ſelbe fiet foo (eer tegens de waerhept / dat bp naeſt alle de habitatie die
men aen deſe ſyde van den Polus Antarcticus heeft / ſtreckende is nae de Latitudo ofte
bzeedde / te weten van den Pool na de Linea toe / zinde op de Longitudo, (dat is van
Goſt en Meſt) ſoo wepnich / dat de Latitudo alhier in deſe nieuwe Merelt de Longitu-
do ſoo veel te boven gaet / als hy ſept / tverſchil van tot dꝛye / ende noch meer te weſen.
Met ander / van dat hy beveſticht de middelſte Regioen, die men noemt Torrida Zona,
gantſch onwoonbaer te weſen / dooꝛ die overdadighe 1 om oozſake van 9 na- by⸗
WE g 15 0 eyt der
BLT ET RTT TENT ACET
5
ODS ED: DE DOE EEK ED EEE;
Cap. 10. Hiſtorie Naturael van Weſt-Indien. KEE
Dept der Sonne zinde daerom gebzeckelhcken ban Mater ende Weyden / is altemael
| Pe contrarie: Want het meeften deel ban deſe nieuwe Werelt is ſeer abondant van |
* Menſchen ende Ghedierten. Ende deſe tontrepe van tuſſthen de twee Tropicos, (ge⸗
„ leghen in de ſelne Torrida Zona) is een Regioen abondanter ende overvloedigher van
05 IN Wepden ende Wateren / als eenighe tontrepe der gantſcher Werelt / zine kmeeſten
3 deel nan bit een ſeer getempert en beguaem Lant: aer bp men fien mach / dat God
ESH noch in deſe natuerlheke dinghen / de wifhept van deſen tijdt onwetende ghemaeckt
WE Ii | heeft. Befluptende hier mede dan / dat de Torrida Zona woonbaer is / ende in grooter
5 10 menichte bewoont woꝛt / hoe wel dat het ſelve vã d Ouderẽ boog onmogelije gehou⸗
3 HE den wag. Maer d ander Zona ofte Regioen, welcke ſtreckende is tuſſchen de Torrida,
5 nae de Zupder- Pool toe (hoewel de ſelbe door ſpn gheleghenthept bequaem genoech.
5 is boor t ſmenſche lick lesen ) woꝛt niet tegenſtaende wepnich bewoont: Want men
28 weet qualhcken ban eenich ander quartker / dan van t Coninckrijck van Chyle, ende
0 lik „een ftucht-weeghg tot bp Cabo de Bona Eſperanca zijndede reſte ban de Zee Ocean bez
84 ſlaghen / hoewel datter veel van opinie zijn. Ende ick bekenne van gelhcken niet ver⸗
| | | re ban haer goetduncken te weſen / datter veel meer Lants t ontdecken ſtaet / dan daer
If ontdeckt is / ende dat het Lant gheleghen teghen t Lant van Chyle over / vaſt Tandt
IE moet weſen / ende hem ſtreckende is Zupdtwaertg aen / tot boorbp den Circkel ban
.
| | Í recht ghevoelen van ghehadt: maer tracterende van ‘tgene dat tot noch toe ontdetut
ende in die contrepen ghevonden woꝛdt / is het ſeer Wepnich Landts / naer dat het on⸗
pt 0 Capricorno, twelcke (ſo het aldaer lept) (onder twyffel een Want vanexcellente con⸗
— ditie weſen moet / dooꝛ dien dat hee ghelegen fg int midden van detwee uptnemende
5 Hi „Zonasefte Regioenen,op de ſelbe gaheleghentheyt ende gheſtaltenis / als het befte van
CHI Europa. Ende foo veel alg ſulckx belanghende is / heefter: Ariftoteles een goet ende op⸗
1
Ddr
Ii der de Torrida Zona (ger veel ende dapper bewoont is. Ì
5 0 Het 10. Capittel. Dat Plinius ende d' Ouderen oock het ſelfde |
7 0 ö van Ariſtoteles ghevoelende waren. a 5 f
7 In. Il. . fe E meyninghe van Ariftotele heeft Plinius gantſche⸗
ö pckengevoltht / den welcken aldug fept : De qualitept ban de middel⸗
8 7 L fte Zona ofte Regioen der Werelt / dooz welcken de Son tontinuelhe⸗
ken paſſeert / is als van een oper dat nae by is ontſteken / gantſch ver⸗
—dbꝛandt ende ghelhck als rockende. Bx deſe middelſte zijn ander twee
cap. 2 6.
r
0 Regioenen Ofte Geweſten aen weder zijden de welche (om datſe comen te vallen tuſ⸗
| ſchen de hitte van deſe / ende d'onberdzageleke toude van d ander) twee extremen oſte
uptnemende / ſoo zinſe ghetempert / ende moghen onder den anderen gheen: gemepn⸗
ſchay hebben/door d overvloedighe hitte des emels. Dit ſelne was dock d opinie
van d ander Ouderen, twelcke dan den Pobet ſeer aerdich in fp Deerfen ghetelebeert
| Woꝛdt / ſegghende: | . | e
Virgil. in G.
ergicus.
N TENS
Lr 2
er a
„. 2 „. 2 Me 2 .
*
SA .
F.
Den Hemel heel, werdt omgordt met vijf Banden
Vaoan dees, heeft d'een,ftadich des Sons verbranden,
En door den brandt, d Aerde ros van coleux.
*
2
Wen
AEB EEEN AEEA EE NEE EEE EEC ENEN
RA ON CEA DEAR: BAR: Klk AR EADE ARMEE e BEN AE AR ASR: OR EEE AE
Het eerſte Bock El. 10.
Den lelben Poeet noch op een ander plaetle:
Verneemt of oock yemant ten plaetſen woont,
Daer t Aerdtriick haer, op het breedtſte vertoont,
JTwelcke de Son ſengt in't middenſte van vieren.
Ende ban een ander Poeet woꝛt het lelve noch claer:
5 f | der gheſept:
Des Aerdtrijckx zijn, des Hemels in ghetal
Banden ghelijck, onder welcke van vijven
De middelfte is door de hitte over al
Niet woonbaer. |
Defe ghemepne opinie hande Ouderen was gegrondet in een reden / de welcke hen
Bocht ſeker ende onver ck te weſen: ſaghen dat hoe men naerder den Middach
genaeckten / hoe dat den Regioen heeter was. CLwelcke alſoo waerachtich is: Mant
men bevint dooꝛ de ſelve reden in een Pꝛovincte van Italien / het Landt van Apuhen
heeter te weſen / dan Loſcana. Ende om de felve oozſaecke / ſoo Heeft men in Spagnien
in Andaluſien meer hitte als in Biſcayen: zijnde dit ſelve ſoo veel verſchillende / dat we⸗
fende de differentie noch gheen bolcomen acht graden / hout men het cene Landt Loor
ſeer heet / ende d ander boog ſeer cout. Bier upt namen (p met goeder confequentie dat
de Regioen die den Middach foo (eer ghenaktende was / ende de Son boven thooft
hadde / nootwendich een upt der maten ende ecuwighe hitte moeſte gevoelen / behal:
ven dat / ſoo vermercktenſe oock noch / dat alle de difftrentien van t Jaer / als van de
Lenten / Somer / Perſt / ende Winter / pꝛotederende zijn van t genaken ofte af⸗whcken
der Zonne. Ende acht nemende / dat ſp / die noch foo verre van den Tropice (Haer de
Son des Somers op- comt) verſthepden waren des Somers / doopt ghenaken der
Sonne een onverdꝛaghelhcke hitte ghevoelende / maeckten haer reeckeninge / dat foa
fp de Son foo nae bp hen / ende boven thooſt hadden / ende dat noch tgheheele Jaer
doo / dat de hitte foo onlydelhcken (oude moeten weſen / dat de menſthen ſonder tur
fel ſouden moeten verd wynen ende verbꝛanden. Bit waren de reden / die d Ouderen
moveerden de middelſte Zona oft Regioen boo; onwoonbaer te achten: Maerom ſy
die noemden Torrida Zona. dat is de verbzande Zona, Regioen ofte Gheweſte. Ende
vooz waer / ſoo ong de ervarenthept niet doghenſchůnlůck verſekert en hadde / wp ſou⸗
den noch hedenſdaeghs al te ſamen gheſept hebben / dat het een Mathematiſche ende
beſtoten reden geweeſt hadde: waer bp Wp fien mogen / hoe ſwack dat noch ons bere
ſtant is / om deſe natuerljche dingen te begrijpen. Baerom foo mogen Wp met recht
wel ſeggen / dat ter goeder ghelucke ong in defen tijen die twee groote wonderen ten
deele gevallen zun / te weten / tbevaren van de groote Zee Occan, met ſoo grooter lich⸗
tichept / ende de kenniſſe van dat de Menſthen in den Torridagentetende zin een ſeer
bequame getemperthept / tweleke dingen zin die d Ouderen nopt en conden begry⸗
pen · Dan deſe twee wonderen / te weten / van de habitatie ende qualitept der Torrida
Zona ſullen wp met Gods hulpe in t navolgende Baeck bjeedelöcken handelen. Doc
foo ſalt van ghelhcken goet weſen / in dit te vertlaren de mantere van der Occaenfcher -
C 2 Ete
7. Enes de
Ovid. v.
Meta.
9
8
1 *
p — —
— r ͤ ͤ : T . 20
5 P — —— — — —— 8
— — nn — A ———— —Ä—œ¾ ——ñ— —
= — —— — - — D as <
— — — — — N 5 2
—.— — — Dep nd
ATA ETET EN ATR
N
75
et
Hp
hip
winde
**
Ar.
|
| De
end
1
15
1
We
*
—
* —
prangen
Went
5 . Ke * Ie 1 30 * ze wig ze 10 W eze
rr rr
— En Ran” 2 2 2 2 Le 2 141 4 2 1 4
Cap. 17. Hiftorie Naturaet van Weft- Indien, 1
Tee te bevaren / om dat ſullkx ſeer noodich is / om tot onfe intentie (die Wp in dit
werck boorghenomen hebben) te comen: Meer aleer Wp op dit beſteck tomen / ſoo iſt
naodich te ſeggen / wat dat Ouderen van deſe nieuwe lieden / die oy Andianen noe⸗
men / ghevoelt hebben. a
e
* € * ra
S DR:
END
edna
8
Ed Ouderen niet en gheloof den / datter Menſchen over den Tropico van
Cancer Waren / als S. Auguſtijn eñ Lactantius gevoelden. Eñ fo daer men-
ſchen waren / ſo en wouden ſy ten minſten niet geloonẽ die tuſſchen den
I xopicos te weſen: Gelht als Ariſtoteles, Plinius, ende Goar al / den Philo⸗
ſuph Parmenides, affirmerende dar het een eũ t ander t contrarie is / is genoech bewe⸗
ſemeven wel ſo woꝛt niet tegenſtaende van veel liedẽ / dooꝛ curieuſ heyt / gebzaecht / of
0 Plutar: 3. E
deplacitis
Fhiloſ. Cap.
41.
N
Ze
versn en
en Ae
We „
0
ae
» ASL :
6,9
ne
SES
2 4 | 75 — 4 — 4
0 men van deſe waerhept / die in onſen tijden fo openbaer eñ bekent is / doc in vooꝛthoen
al: eenighe notitie af ghehadt heeft: want het (chat boorwaer een ſeer vzeemt dinck
5 te weſen / dat weſende deſe nieuwe Werelt foo groot als y met onſen Ooghen ſien /
sdi dat men daer / in foo langhen voozleden tijden bud Ouders nietaf gheweten heeft /
II waer dooꝛ ſomnighe bp avontueren gheſocht hebben den vooꝛſpoet van deſen onſen
Ie tht in dat cas te ver minderen / deere ende gloꝛie van onſe Natie te verdonckeren:on⸗
5 derſtaende te bewyſen / dat deſe nieuwe Werelt by d Ouderen bekent is gheweeſt.
Doch menen cant voozſeecker niet ontkennen / hier van eenich ſpood ge weeſt te zijn.
ES
N
BIDEN
\ $
Huron, ſuper 8. Hieronymus ſchꝛijft du d Epiſtel tot den Epheſen / ſegghende: Met reden vzaghen
cap. 2. ad hp / at d Apoftel wil ſegghen met deſe wooꝛden / daer hy ſept: In welcke ghy een
. Eßpheſ. tht ghewandelt hebt / naer de gheleghenthept van deſe Merell: Of hy bp avontuere
we
| te verſtaen wil gheven / datter eenen anderen tyt is / die Befe MWerelt niet aen en gaet /
| — maer andere Werelden / van t welcke Clemens in ſyn Epiſtel aldus ſchꝛůft / ſeggende:
IN Den Ocean ende de Werelden die men over den Ocean heeft. Dug verre van S. Hie-
2 „8 2. ＋
e
14 f
. Nee ronymo. Aelten can vooꝛwaer niet vermoeden / wat Epiſtel van Clemens dit weſen
sé 0 mach / die d. Hieronymus alhier bp bꝛenght: Doch entwyffelt niet / alſos van 8. Cle-
400 8 mens gheſchꝛeven te weſen / dewyle t ſelbe van S. Hieronymo gealiegeert wozt: Zijne
9 de tlaerihcken van 8. Clemente verhaelt / dat men over de Zee Ocean noch een ander
sé Werelt / jae Werelden heeft: Ghelhck als het m effect met de waerhept blckt / nade⸗
100 mael dat men foo uptnemende groote diſtantie van Beene Merelt tot d ander heeft:
Hin P lin. Lib. . Itk wil ſegghen / van dit Peru ende Weſt Indien Dt Ooſt-Indien ende China. Dan
AC cap. y.. ghelchen fao Berhaelt Plinius(die foo uytnemende was / om bꝛeemde ende Wondere -
| dinghen t onderſsecken)in (pa natuerlhcke Iziſtozie / dat Hannon, Capiteyn der Cars
thagineſerg / gevaren heeft van Gibraltar af / langhs de Cuſte heen / lot aen d untterſte
grenſen van Arabien, hebbende deſe ſpne Navigatie by gefchuift naegelaten. So dit al⸗
foo is / alſt Plinius ſepł / ſoo volght daer beſchepdelhcken upt / den ſeihen Flannon gheva⸗
ren te hebben / alle het ghene dat hupdigen daeghs de Poꝛtugaloiſers bevarende zin /
EI paſſerende twee maelg de Linea Equmoctiabtwelckte vooz waer een dinck is / mte ber⸗
em ibidin Wonderen; Ende nae dat van den ſelven Plinius geallegeert wert upt Cornelio Ne-
HI pote en ſeer gheacht Autheur / oo ſouden de ſelbe ſpatie ghevaren gheweeſt zin vnn
eenen anderen Eudoxus geheeten / hoe wel eenen contrarie wegh: want pliedende den
ſelben:
S NEN ND NS Ne NS NEN NET re RS Bee WN
N be ed 5 „ 7 8 8 5 „ ene Wed ＋ ws meed * e 2
e e F NF N K ARMEE AE AE ESE EA eee eder eee
VEL DEPT TET —
Het eerſte Boeck Tol. 11.
eben Eudoxus bande Conint der Laryres, is gevaren boort oode Mex af / tot inde
che teen / vervolgende alſo de Cuſte / is gecomen tot die Engte van Gibraltar,
twelcke Bande ſelvẽ Cornelio Nepote beveſticht Woꝛt / in pnẽ tit geſchiet te zijn. Daer
Wozt van gelhcken geſchꝛeven / van geachte Autheuren⸗ dat een Schip van Carthago ,
gedwongen weſende van weer ende wint DOL de Zee Ocean gejaeght zynde/ is to⸗
men te fien ende verkennen een Landt / t welcke tot dien tidt nopt te voozen bekent
heweeſt: Ende weder ghecomen zijnde tot Carthaginem niet de tidinghe / ver⸗
weckte den Carthagineſers tot een groote luft ende begeerten/ om t ſelve lant t ont⸗
decken ende te bewoonen. Dit verſtaende de Senatoren ofte Magiſt raten / hebben de
ſelbe Pavigatie met een rigoreus ende ſwaer Edict, op ihf ſtraf verboden / forghende
dat de begeerlhckheyt ende luft tot de nieuwe Landen / een af bꝛeuck ende vervallinge
van haer Baderg-lant ſouden veroozſaken. Wt alle twelcke men ghenoech collige⸗
ren ofte vermercken mach / dat men onder d Ouderen eenighe kenniſſe van de nieu
we Werelt ghehadt heeft / al hoe wel dat men int bpfonder van deſe onſe America,
ende t gantſche Weſt Indien qualheken eenighe verſe kerthtyt in de Boecken der ou
de Schꝛibenten binden can / doch wel van Ooſt-Indien: Miet alleenlycken van dees /
maer oock van ghene zijde. T welck in vooꝛzighen tidend uptterſte ken niſſe was /
dooz dien datment doe ter tydt in tontrarie van mi berepſende was ⸗ ſegghe dat men
daer mentie af vint / ende dat niet wepnich noch dupſter. Mant en is het niet lichte⸗
leken ghenoech onder d Ouderen te vinden / Mallac ka, t welcke fp noemden Aurcam
Cherſoneſam ende de Cabo de Comorijn, die fp hieten Promomorum Corij, als cock
t'groote ende vermaerde Eplandt van Samarra, dooꝛ die foo gude ende getelebꝛeerde
naem van Taprobana ? Mat ſiulen wp ſeggen van de twee Echiopien, van de Bragma-
nes van t groote Landt van Chynen Ale [telt inde Boecken der Guderen eeuighen
twhffel / de welcke niet weynich van deſe dinghen handelende zun? Maer van de
Weſterſche Indien en bebindẽ in Plinio met / in deſe Mavigatie /d E planden VA Cana- Plz Jb. 0.
rien (pie hy Fortunata, noeint)gepaſſeert te hebben: Waer van het pzincipaelſtenlnae p. 37.
ſpn ſegghen / Canarien gheheeten ſoude hebben / ende dat / dooꝛde menichte der Lon
den die daer op waren. Doorbp Canarien heeft men neuwelgeken genich ſpooz af by
dOuderen (beroerenden de Pavigatie die wen he dent daeghs doet over die groote
Golffe, die met recht groot ghenaemt woꝛt) tonnen vinden: PNochtans zynder veel
die hen laten duncken / dat de Tragiſche Seneca ban de e Weſterſche Incken gepꝛophe⸗
teert heeft / te weten / in t ghene dat wy in ſpn Tragedie Medea , in ſpn Anapeſtiſche
veerſen leſende zyn / dewelcke gereduteert in Pederlandtſche rom / aldus lupden:.
5 . 5 a 4 Seneca in
Comen ſal noch, nae lan ghe Iaren Medra adu.
Een nieuwen gheluckighen tijt 2. in fine,
2 (NX . N Ae f
Datt’ O ceaen, ſal breedt en wijt.
Buyten haer perck, ſtrechen de baren:
Ontdeckt fullen noch groote Landen
Een nieuwe Werelt werden gheſien
Door des woefte dieps beſpien
Datſe nu deylt van onſe ſtranden.
_Thuk het eynd des Werelts te zijne.
By yeghelijck altoos vermaert: |
1 35 Sal wefen:
F
> —
ern
AS A
= 2E
TIN. A* 45 ö 8 wk * * . * T. ke ez
VET RT TK
5
KETTEN
.
Cap. 11. Hiſtorie Naturael van Weft-Indien; 6
Sal weſen, door foo groote vaert, | |
Dat t ons (eer nae te ligghen fchijne,
at Dit woztaldus van Seneca in ſpn beerſen ſſee ngen ende Wp en moghen niet
0 vntkennen / t ſelne alſoo gantſth ende al gepa eert te weſen: Want de langhe Jaren
0 Hi dien h (ept/(oomenfe teit van den tijt der Tragico af zin by de dupſent vier hondert:
5 4 10 ende weſende van die van Medea af / zun meer dan twee dunſent. Nu / van dat de bzee⸗
5 NN dt Zee Oecan den wegh gheopent heeft / die te noozen gheſioten was / ende dat men
zál ontdeckt heeft / een groot Lant / meerder als gantſch Europa ende Aſia ende een ander
0 nieuwe Werelt bewoonende ig / ſien wp Goo? onſen gogen volbzacht te weſen / ſonder
. 2 if dat hier in eenigen twiffel is / t ghene dat met reden weſen math / is te dencken of het
=H Seneca gheraden heeſt dan of bp onbedocht in defe ſpne Paefte gevallen is. Mn ghe⸗
0 IE voelen hier van is t ſeine geraden te hebben / in ſiülcker hoegen als de wife ende doo
traptelteden pet plachten te giſſen / heeft gheſien / dat men al in ſpnen töt nieuwe az
vigatien ende Paerdent Seewaert begonſt tattenteren: Ende hy wiſt oock mel /
als een Philoſoph / datter een ander teghen-landt Antichtona ghenaemt / van de ſelbe
ghedaente moeſte weſen. Met deſe grant tonſt hy ghenoech bemercken / dat de ſtou⸗
tichept ende abelhepdt der Menſchen noch int ennde de Zee Ocean ſouden comen te
paſſeren: Ende die paſſerende / andere meuwe Landen ende Werelt ontdecken. Boe
veel te meer / dat de gheſchiedeniſſen van de Schipvaerden (van Plinio verhaelt) waer
mede de groote See Ocean ghepaſſeert worden. Al in den tt van Seneca een bekent
dinck was / dat dit d intentie van Senecas Pꝛofeſſie gheweeſt is ſchůnt ghenoech te
verſtaen gheben deſe naervolghende veerſen / alwaer / nae dat hy de gheruſthept ende
ticben der Ouderen / van wepnich onderwins / bolepnt hadde / aldug E
r
.
ANN
8 ss een aer tijt, en de Zeebaren
5 Sulien willich, of met ghe welt
2 Doorganck gheven den ſtouten Helt,
* * | En t'is gheneucht daer door te varen, 8
zál 9 3 De diepe Zee, woeft en ongrondich
400 Derf alree yeder Schip beftaen,
KCH Alle reyfen zijn licht ghedaen
2
0 995 8 Door den Zeeman cloeck ende vondich.
Noch Lant en is, noch Coninckrijcke
Te winnen meer, die veylich wil 5
Bewaren t ſijn, dat bouwe ſtil
0 8 Een nieu yen Burch, daer hy op wijcke,
IN T'is al verkeert, en om gheftooten,
En op fijn plaets ghebleven niet?
SM. A. .
D
ventie
8
7 „ . .
ll Noch in de Werelt, ghebleven yet
7 81 d
8 Dat door t verſoeck, niet zy ontſloten.
„di | D'Indiaen drinckt uyt de ghevroren
4 0 5 „Ales, en de Perfiaen, 5
Sin 8 Om op de Ev „en Rijn te baen
F 2
2 2
e €
* —
(Couder dan Vs) laet hem bekoren.
Mt t eſe foo vermete ſtoutichent der Menſthen / tomt Seneca te tonjectureren of te
vermoeoen het gene hp terſtont ſtelt / ais d upterſte daer t op comen ſouden / ſeggende
Het
nae langhe Jaren ſal tomen / als berhacit is. -
* 1 5 5 ar 892 r 8 NA N * hd Wi NS an r
NEA BD BEAN ARA BEAN EEN EEA RAR: DEAN EEN OREN EIS ’
eh veh rde Preter Der Et $
Heteerfte Boeck - l. 12.
Het 12. Capittel, Wat Platonis ghevoelen was, van deſe Wefter-
ſche Indien. |
(xwelcke de vooꝛſepde Straet van Gibraltar ig) ende was het Eplant / dat doe ter tijds.
dicht bn de vooꝛſende Mont lende / zijnde van alſulcken grootte / dat het gheheel Africa,
met Alia daer by / te boben ginck. Over deſe Eplanden heen / was doe ter thdt (Loor
de ghene die daer weſen Wilden) eenen wegh nae ander Eplanden/ ende ban daer
nk men aen alle het vaſte Landt / dat daer recht teghens over lach / omringht we⸗
ende met die opꝛechte Zee. Vit wont aldus vertelt van Crricra in Platone. Ende de
ghene die hen laten duncken / deſe verhalinghe van Platone een waerachtighe
Niſtozie te 19 85 / legghenſe op deſe maniere upt / ſegghende: Dat het Loor:
5. Tuan de Puerto rico, Iamaica ende andere ban die contrepe : Ende dat het vaſte Lant
mentie gemaeckt wert van deſe Weſterſche
ende dat / van Ophu (t weltke ſo (eer gecelebreert woꝛt)
eſen. Robertus Stephanus, ofte om beter te ſeggen /
cken oot geen / die hun laren duncken /
erer
— ed
ET
— — —
A-. S.
DZ VEN
7 57
—
fB
ANNEN
Pk
„Ae. 2
NG
1
„ „ „. LJ
mn
2 &
8
r
1
ki
|
U 1 3e *
EE
Aria
„Monta nus
ain Aparat.
an Paleg.
Cp. 9.
J. Palag. p.
2. Requs. 1 0.
2, Paral. .
T. R 9.2 2.
. Reg. 9.
se
Cap. 13. Hiſtorie Naturael van Weſt. Indien. 5 3
Ophir te weſen berghelickende den eenen naem met den anderen: gheloovende / de
ten tyden / alſt Boeck nan Paralpomenon gheſchꝛeven woꝛde / Want van Peru den ſel⸗
ven vaer hadde / alſt nu heeft. aer gront⸗ reden nemende / van dat de Schꝛiſt bewy⸗
ſende is / dat men van Ophir was bzengende ſeer fan Gout / coſtelheke Gheſteenten /
ende ſeer uptgheleſen Hout / van alle tiwelcke (nae tſeggen handelt Autheuren) Peru
grooten overploet Heeft. Maer nae min goet-duncken / ſod ft ſeer verre / ban dat Peru
ſoude weſen t'Ophir, dat van de Schꝛiſtuere ghecelebꝛeert werdt: Mant Hoewel dat
men Daer abondantie van Gout in heeft / en is / niet tegenſtaende / in ſulcken menichte
niet / dat het in dit cas / de faem ende rickdom / die Ooſt-Indien in duden tijden hadde,
te Goben gaet / die foo ſeer coftelgehe Sheſteenten / ende t excellent Hout / welcker ghe⸗
lckents in lerulalem nopt gheſten was / en tan icker vooz waer niet fien: want aloe
wel men Baer uptgelefen Etmerauden ende ſommige Boomen van hart ende wel- rler⸗
Rent Hout heeft / met tegenſtaende / oo en binde ick al hier geen dinghen / die (oo waere
dich zyn te houden / alſt van de Schziſtuere wel geſtelt woꝛdt. Ten anderen ſo dunct
1
.
hd
*
min geen goede conſequentte te weſen / te dencken / dat Salomon dat oner-rijcke Boft- 5
nae mt werdt / deſe gheheele Landtſchappe den naem van Pirughegheven is:
J. Reg. 9.
J. Reg. 22.
Indien ſollde laten bigben / om fn Vloten te ſeynden nae dit upterſte Kant. Ende ſoo
die hier foo dickwoils ghecomen waren / fa ſoudent ten minſten door eenighe redenen
biheken / datmen daer eenich ſpooz oſte teycken van binden ſoude. Maer d uptleggin⸗
Nhe ende beduydinghe van den naem Ophir op het Peru, houde ick Boo) een fake van
wWeynich ſubſtantie / weſende / ghelhek als het ſeker is dat den naem van Peru, van dit
geheele Tant / ſoo out noch foo ghemeyn ntet en ig. Uig een oꝛdinarfs gebꝛupck ghe⸗
Weeſt an de ontdeckinghe der nieuwe Werelt / de namen van de Landen ende Hauens
te ſtellen / nae d oozſaßen die hen bejegenden. Ende alſoo verſtaet men oock gepaſſeert
te Weſen / met dit Rhelke van pern te noemen. Alhier is een opinie / dat van een Lüivie⸗
re Daer de Spagniaerden bp ghevalee aen quamen / die van de Anghebozen / Piru ghe⸗
t het
welcke men een argument heeſt / dat d ingeboꝛen Indlanen van Peru van ade 5
naem ban haer Landt / niet en weten noch gebꝛuptken. Op de ſelve wije ſchhnt het /
men afftrmeren wil / dat Sepher in de Schniſtuere / deſe Andes ('twelcke onerhooge ge⸗
berchten vin Peru zjn) ſouden weſen. Ten ts niet ghenoech / eenige gelhckeniſſe van
Parabulen ofte Mooꝛden te hebben / want op ſulcker voegen ſouden wp dock mogen
ſegghen / dat lecatanſdude weſen / tghene dat de Schziſtuere Ieckan noemt. Oock me⸗
de / oo en darf men niet dencken / dat de namen van Tito ende Paulo, die de Coninghen
Ingas Ban Peru gheboert hebben / hen van de Nomepnen ofte Chuiſtenen aen gheerft
Ihn: twelcke een al telichtveerdigen onderſoeckinge (onde weſen / om ba groote din⸗
ghen te bebeſtighen. Het ghene dat ſommige ſchꝛhven / dat Tharlis ende Ophir in geen
een Pꝛovincie nochte Pauigatie en was / ſiet men beſchepdelhcken / dooꝛt inhout der
Schniſtuere / ſulex tontrarie vertoont te worden: verghelhckende het 22. Capittel van
Bet vierde Boeck der Coninghen / met het 20. Capittel van het tweede Boeck van
Paralipomenon. Jant het gene dat in t Voech der Contnghen gheſept woꝛdt / dat Io⸗
lap hat in Afzon Gaber de Voten toeruſte op de Paert nae Ophir, om Gout te halen /
Wozt van ghelhhcken verhselt in t Boeck Para ipomenon, hoe datmen de ſelve Ploot
toe gemaecht heeft / om nae Tharlis te varen: Daer upt men claerlhcken gevoelt / dat
de Sc gift Tharlis ende Ophir (in dit cas) voop een ghenomen Heeft Hier upt mochte
my pemant vꝛaghen / wat Ge wette ofte Provincie dan / dit Ophir ( daer de Plote van
Salomon metde Schip· lieden van Hiran, Coninck van Tiro ende Sidon / om t Gout te
bꝛeughen) gheweeſt is: al waer van ghelijcken onderſtont te varen / de Blote des Co⸗
ninckx lolaphat, de melcke / nae de Schziſtuere vermeldt / in Aſeon Gaber met neee
2 verginck,
p 4 2 . rere
‘ Het eerfte Boeck.
verginck. Wat 5 5 beiangende is / houde my hier in alderliefſt / met d opinie die Io⸗
fephus in de Boecken der Antiquiteyten verhalende is / alwaer hy ſept / tſelfde een ꝛo⸗
vincie van Ooſt-Indien te weſen/zunde gheſticht / dooꝛ dien Ophir, Sane ban Ietan,
waer van in Geneſis mentie gemaeckt Woꝛt / welcke Pꝛovincie overvloedich van over⸗
fu Gout was: waer upt gheſpꝛsten is / dat men het Gout van Ophir,ofte Ophas, ſuo
(eer plach te celebꝛeren · Ende nae dat ſomumige willen ſegghen / ſo (ouden het Obr izo
Weſen / gelyck alſt Ophirizo: Want hebbende ſeven ſoozten van Gout / gelhe als S. Hie-
ronymus verhaelt / ſon was dat van Ophir gehouden Loor t alder fguſte / gelijck als won
alhier het Bout van Valdivia ofte van Caravaya telebꝛerende zijn. De pꝛintipaelſte re⸗
den die mp moverente dencken / dat Ophir in Ooſt / ende niet in dit Weſt In dien ghe⸗
leghen is / is daerom / dat de Biote van Salomon alhier nopt ghetcomen tonſt / ſander
eerſt te paſſeren voozby gantſch Ooſt-Indien Chma ende een ander aneundtihcke ſga⸗
tie der Zee. Ende ten schijnt niet Waerachtelijcken / da tſe de gheheele Werelt dweers
over gheloopen ſouden hebben / om tGout alhier te omen ſdecken:i oe veel te meer /
zhnde dit ſoodanighen Landt dat men daer te Tandtwaerts geen notitie af en conſte
hebben ? Dock mede ſo ſullen Wp hier nae bewyſen / dat d Ouderen de ron fte der Ma⸗
oigatie (die men nu ghebꝛupckende is) niet gheweten / noch vertregen hebben / ſonder
het weicke ſy hen foo dien in de Zee niet en mochten begheven. Eyndtiheken ſo men
in deſe dinghen anders gheen ſekerheyt enheeft / dan vermoeden ende lichtveerdighe
duldet. en is men dock niet ghehouden meer te ghelooven / dan een peder hem
goet duikt. | 11 85 /
Het 14. Capittel. Wat dat Tharſs ende Ophir in de Schriftuer
de beduydende zijn. | . 5 |
Oo daer gillingen ende vermoeden gelden / ſoo zijn de
Empne / dat de Docabeien van Ophir ende Tharſi, in de heplige Schziſtue⸗
N 5 re / niet altoos beſtemde plaetſen bedupdende zun / dan dat de ſelbe bedip⸗
dinge onder de ebzeenghemepn is / gelhck als in onſe ghemepne Cale
e generalpcken 'twoozt nan Indien lupbende is. Mant Indien ks in onſe
uſantie ende ſpꝛake foo veel te ſegghen / als eentge Landen die ſeer verre van der hant /
ſeer riet / ende ſeer Beemt van den onſen zun. Ende Wp Spagniaerden / noemen van
ghelneken / Indien / de Landen Lau Peru, Mexico, t Lant han China, Malacca, Braſilien.
Ende t zn van wat plaetſen datter van deſe verhaelde contrepen / Bꝛieven comen / ſeg⸗
gen wp / Bie ven van Indien te weſen: Zijnde niet teghenſtaende / de voozſepde
anden ende Ricken een onmetelhcke diſtantie ende verſthepdenhept van den ande⸗
ren ghelegen . Noewel dat wp oock niet en moghen ontkennen / den naem van In⸗
dien / van Goſt-Indien genomente bben / want by d Ouderen / (ſoo woꝛden Ooſt⸗
Indien ghetelebꝛeert vooꝛ een Mandt over- verre vander hant gelegen: Waer upt gez
ſpꝛaten is dat deſe ander (00 verſchepden Landen /in de eerſte ontdeckinghe / mede In-
chen gheheeten woꝛden / om dieſwüle dat het foo verſcheyden / als oock voor het epnde
der Werelt ghehonden woꝛzde: Alſoo dat men Indianen noemende is / de ghene die
op t eynde der Werelt wodnen. In ghelhcker bdoeghen / ſoo dunckit my / dat Tharſis de
mieefte repſen in de heplige Schzift / gheen beſtemde ofte uptgeſonderde plaets te bez
dieden is / dan eeniane verre ende verſchenden Gheweſten oſte Regioenen, ende nae
oopdeel der Menſthen / ſeer vꝛeennt ende rück. Mant het gene dat loſephus ende foe
mighe willen ſegghen dat Tharlis ende Tharlo in de de een dinck is / 9 77
N 5 | nae mju
= —
e
— —
.
*
6
112
In 4 De
ade
H
*
1 Las
12
Hd
TETE ROET EG ERE 5
WEN WP NP AP WP ef
GS Er rdt En Ct SAS ed
* M *
7 F. 3
F.
3
S8 . 4. .
N n
VEN
J.
4
HIN r-loan.
IEN Aras
10
*
s ®’
WE, 2
Ad
nr
1
NEN
KE —
EN Lesse
2
EN
kr
WN
HE Marcella.
st D
S
«
.
*
AA
SATAN
rr
8.8
2 HN foo de waer Mag/twel
E
D
sh ee ek =
C4 per 4.
.
Hiſtorie
naemhugoet-duncken van s. Hieron
enlch/omdat men de vooꝛſthꝛeven Borabelen
bende d eene een afpiratie ende d ander niet. Dan
diemen van Tharſis fch2ö tende is / met wel met Tharſo
gen over een comen . et is wel waer / dat de Schziftu
woſinghedoet / van dat Tharſis in Cicilien gheleghen ig
Txöege lin. Holoferne in't Boeck van Ladich, aldits:
21 „ tlelliis gecomen bp het geberghte van An
d. e, berghten palende zyn / aen de füncker zijd
e. ende Sterckten ingenomen ende over
| van Melothi, ende beroovende alf
gheng de Woeſthne over woon
Thodor. in gan Cellion Waren / paſſerende
Not. ibide,
0 & 422 Al
be / ſoo paft het wepnichmaelg
verhalende is. Theodoritus end
SGverſetters / ſtellen Tharſes op
te weſen dat eertydts Carthago
Ii 5 855 ſeggende dat Ionas (als de Sch
bee e nemen / ſos wanneer Bp van de
fe, len ſegghen / dat Tharlis een che
ere. ad het ſchhnt dat d. Hieronymus
nlet tegens te ſtaen / dan bes
ofte Gheweſte der Meret bedieden wil.
den / is altoos voozſeecker / van upt den
55 Schꝛiſtuere ver: noedende / datſe van Saba,
Ela. go. mighe ghelcerde Lieden ghevoelen / die u
| Maas ler van ſoa ſingt den Palm der Lercke
henghen. Laet ong dan met d. Hierony
Bocabel is / van veelderlep Hede
Gheſteente Chriſolitas oft Iacin
ban Indien: altemets boorde Ze
alſſe door de hitte der Sonne ontſi
het / met veel redenen / dat Tharfis
dien was. Mant de wle dat hy
cken / datmen op die Tee na⸗
daechg Iapha gendemt)geen 39
Indische Zee vermenght) da
Naturael van Weſt- Indien. an
tende redenen wederleyt: niet al⸗
ſche Letteren ſchzyft / heb⸗
ſeer veel dingen
(een Stadt van Cicilien) mo⸗
re op ſummighe plaetſen aen⸗
Want daer wert gheſept van
ert zijnde de Palen van Aſſo⸗
ontucre Taarus ig) welcke ge⸗
e van Cicilien ende heeft alle hare Caſteelen
vonne n ver deſtruerende de vermaerde Stadt
ede Rinderen van Tharſis ende van Iſmasl, die te-
den / als oock de ghene die na den Middach / na tLant
ober q Euphrates, ett: Maer gelijck
op de Stadt van Tarſo,
e andere / volghende du
ſommige plaetſen in A
‚Ende teghen woozdich t C
uftuere berhaelt) daer na
Heere af / nae Tharſis toe nag.
re Regioen ofte Gheweſte van Indien is /
gevselende ig. Ick en begeere vooꝛ deſe reyſe
eſt'ghe alleen!
tus,
n ock daerom dat
—
| als ick geſe pt heb⸗
het ghene dat men van Fharſes
ptlegginghe van de t ſeventich
ende willen ſeggen / tſelf de
oninckrück van Thunes ig:
e toe ſpnen wech meynde te
vliedende was. Andere wil⸗
deſe opinte
heck / dat het niet altoos een beſette Regioen
De Wyfen / die Chuſtum quamen aenbid⸗
n: Ende men is oock upt de
Epha ende van Madian waren. Ende ſom⸗
pt Ethtopien, Arabien ende Perſien te efen.
De Coningen van Tharhis fallen pꝛeſenten
mo houden / dat Tharſis in de Schziſtuere een
dinge / ende dat het ſomtihts verſtaen Wordt vooz de
bp wijlen vooz een ſekere Regioen ofte Gheweſte
eicke de coleur van een lacint heeft / te weten ⸗
elten is. aer de ſelue heplighe Boctooz ontkent: f
al waer Jonas nae toe biast) cen Regioen van Fn
was ſchexdende upt loppe, fag waſt oock onmoghe⸗
Indien ſoude moghen varen / want Hoppe (hedenf=.
agen van't Roode Me pꝛis / (tweltſe hem metd Ooft-
n van de Middelantſche Tee / die in de Ooſt-Indiſche
1 3 Dee met upt en comt · Waer upt menclaerlhcken bemerckt / dat de Navigatle die de
Z. Paral. .
4. Rg · 0.
ban een Stadt in Idumea
Piloot van Salomon wit Aſeon Gaber
deden / dooz de Roode Zee naer Ophir
felijcken beveſtighende is / dat het eene endet
den wegh die Jonas nae Tharlis mepnde te d
(daer haer de Schepen van Iolaphat Berlegen }-
harfis\fepen:{o dat de Schuiftuere expꝛeſ⸗
ander (eer verſchepden gheweeſt is / van
gen. Want Afeon Gaber ig een Haven
ghelegen in de Straetofte Enghte / alwaer hem toode
Menz niet de groote Zee Ocean vermengende is⸗Dan dat Ophir ende Tharſis wozden
Salomon ghebꝛacht / Gout / Silber /a voiren- been / Apen ende Pauwen / met een ſeer
€ Daert van depe Jaren: alle twelcke / onder twyffel / van Ooſt⸗ Indien
cke ban alle deſe dinghen overbloedich is / ghelijck het ons van Plinio bꝛee⸗
Twelcke al Maepeltjch
ende is. delten onderrecht⸗ ende bp dẽſe onſe tijden ghenoech enne |
VK
‚B, ned
Het eerfte Boeck,
ans Peru en tonſtmen gheen Ayoiren- been bꝛengen / dewle dat men alter geen mer Nadat ic i 1 5
moꝛie ban Oliphanten en heeſt: Sout / Silver / ende fraue Apen mocht 1 Wel mrb 5 HN
van daen ghebracht hebben: maer mjn goet-Duntken is epndeleken / dat men in de Jaden e,
Schꝛiſtuere / vod; Fharſis gemepnlycken verſtaende is / de ꝗroote See / ofte over verre michſing hel Eli
verſchepden Regloenen ende ſeer vꝛeemde Gheweſten: Ende alfa is min verſtant / be counen
dat men de Pꝛophechen / die van Tharſi ſpꝛekende zun (debohle de Sheeſt der Pꝛo⸗ bemerchen.
phone op gs ver vatende ig) dickwils wel voeghen mach tot de dinghen der
Bie i Capittel, Van de Prophecije van Obadia, die van ſommi-
ghe op deſe Indien beduydt ende uytgheleyt worden.
8 . 8 e
cl s bekeert ſouden werden · Tot deſen pꝛopooſt / bzenghen tbeſlupt van de Cazh-!.
Pꝛophechen van Obadia bp / twelcke aldus ged ig: Ende die ver⸗ Lege,
ende het Conintkrhekee ſal voz de Beere wefen. Maer om Bat Sephared pan S Hliero-ſaper Abit. 90
Aer en ghebꝛeken oock niet / de gene die legghen ende % B. 10
E FOR Wbeveſkighenindeherüghe Schziftuerelanghe vooꝛ heen . 1 in E. AANRE
| ern je te weſen dat deſe nieuwe Werelt / doo de Spaenſthe Patie / tot Chriſtus Pig ad Phil. IN I
S
1
SPN PETE ENDE EE PEEK EL
F. F. 2 , VPE 2
es: f
5
* qe *
„wer
.F.
*.
2
*
8
9
W. 3
K
NAS
r
. Es: 2 . . « A 4
MAENE ZES
9
9
r
75
25
2
S-.
n
Eed *
N
* k
ANDA
9 100
„
EN!
BN DE
5.8.2
NEEN
10
4 r
Cap. 1 6. Hiſtorie Naturael van VVeſt- Indien. |
2
wanthher meeſten deelder nieuwe Werelt fg aen de Zundt· zde / ofte nae den Wid⸗ | /
fchouwende, Nu tghene dat
lungen der Neydenen uptte roepen. C welcke tbeduptſel is / van den Bergh Eſaus
t oozdeelen / ende volght ſeer wel / dat alſ dan het Conintrijck niet en ſal weſen vooz die
dach ghelegen. Ja dat meer 1 is het meeſten deel van dien / de Zupder-Poolaen:
| aut olght / van dat de gene die de ſalighept van den Bergh
Sion ſoeckende zun / op füllen clinnnen / om den Bergh van Eau te doꝛdeelen / en is d
utet (maer upt te legghen / ſegghende / datſe hen tot d onderwihſinghe ende tracht der
hepliger Hercke begheven / de ghene die hen onderwinden de miſbzupcken / ende dwa⸗
ban Spagnien / ofte soor die van Europa, ban voo onſen Meere Chriſtus De gene die
de Pꝛopheche van Obadia op deſe mantere begeert upt te legghen / en behooꝛtſe niet te
den ſoo lange van te vozen gheweten heeft. Ende het ſchynt een ſeer redelhiß dinck
te weſen datmen van een oa grooten fake ( als daer is d ontdeckinge ende bekeerin⸗
he der nieuwe Werelt tot het Chiſten gheloof) eenige mentie in de heylige Schꝛiſt
af behooꝛt te hebben. Efaias is oock verhalende / van de Bleughelen de
aen d ander zijde van Ethiopien heen baren. T ſelf de Capittel wordt altemael ban ge⸗
eerde Autheuren op Indien bedupdt / op welckeg my referere. Den ſelben Pꝛopheet
verwerpen / dewhle het hoorfeker is / dat den heplighen Gheeſt / ale de verbozgenthe⸗
fept noch opg een ander / dat de ghene die unt Aſrael ſalich zjn / ſeer verre naer Tharſis
ende verre ligghende Eplanden gaen ſullen / bekeerende veel ende verſthepdenlieden 4
boog de Heere: alwaer hp noemende is Gzietken· lant / Italien / Africa, ende Geel an⸗
der gatien : twelcke men / ſonder twyffel / ock wel mach appliteren tot de bekeerin⸗
ghe der lieden nan deſe Andien. Want het gene dat ons van den Salich maker met ſo
veel laſts beveſticht wert / dat men het Evangelie doo de geheele Werelt ſal pꝛedicken /
de Werelt ſtaet / ſoo ſal daer niet t egenſtaende / noch altoos Dole weſen / die Chriftus
oſt {pn Evangeliè niet verrond icht en is. Hier uyt mogen wp bemercken / dat d Oude⸗
der Schepen die
ende dat al dan het eynde tamen ſal / s ons boogfcker bertoonenderdat ſoo langhe alg 1
ren een groot Beel onbekent gebleven is / ende dat ons · lieden noch hedenſ daeghs niet
wepnich ende niets te clennen deei der Werelt bedeckt ende verboꝛghenis.
Ert 16. Capittel) In wat manieren dat d'eerſte Menſchen in In-
Wille ghevaren zijn.
dien ghecomen moghen weſen, ende datſe nae deſe contreyen met gheen opſette
V is het tijt te antwooꝛden de ghene die legghen dat⸗
i Stergheen Antipoden enzyn / ende dat men deſe Regioen ofte Gheweſte
ASA BR (daer wp woonen) niet be wmoonen math. Het was voor s Argultijneen
ü Aarscote ver wonderinge te dencken / dat het Men ſchelgeke Gheſlachte in |
X Dele nieuwe Werelt ghepaſſeert ſouden weſen / dooz die onmetelheckhept
der Zee Ocean. Ende de wle dat Wp ten eerſten vooꝛſener weten / dat men van over
langhe menighe Jaren Nenſchen in deſe Contrepe ghehadt heeft: Als dock tenan⸗
deren / ſoo en mogen wp net nuſſalken / het ghene ons de Schziſtuere claerlhenenlee⸗
rende fs / alle Menſchen van een eerſte Nenſche af ghecomen te weſen: Soo blijven
wp dan / ſonder twyffel / gehouden te bekennen / dat de Menſchen alhier / daer van upt
Furora, A fia eilde Aft ca erſt gheromen zijn: maer hoe / ende dooꝛ Wat wegen ſp haer
paffagte ghenomen hebben / sijn wy noch onderſoerkende / ende begeerich om te we⸗
5 ten, Cen is hoogwaer niet te dencken / datter een ander Arcke wende daer 2
5 d Het eerfte Boeck Fol. 15.
waer mede de Menſthen in Indien ghebꝛacht zun: Noth veel minder / dat eenighen
Enghel / d eerſte bewoonders dan deſe nieuwe Merelt / bp den hapꝛe (als de Pꝛopheet
Habacuc) aldaer gevoert heeft. Mant men en handelt ntet van t gene dat Godt doen
mochte / maer van t ghene dat met de reden / ende naer der Menſthen beloop ende ſtyl
s ver een tamende is · Ende alſoo behooztmen vooꝛwaer bepde deſe dingen vooꝛ won⸗
deren ende epghen verboꝛgentheden Godts te houlden te weten / het eee van dat het
Menſchencke gheſlachte / ſoo onmetelijche grootte van Zeer ende Landen heeft mo⸗
hen paͤſſeren: ende t ander / dat weſende / alhier (so ontallhcke veel volcx / hoe datſe 100
anghen tt vooꝛ den onſen verboꝛghen geweeſt mogen hebben. Pieromis de vꝛage⸗
met wat vooꝛnemen / met wat vernuſt / ende met wat geweit dat d Andiaenſche Na⸗
tien alſulcken over ⸗ groote Zee ghepaſſeert zun. Wie mach den Anventeur ende aen⸗
locker van ſo vzeemden wegh geweeſt hebben: Jeck hebbe voez waer dirwils bn mp
ſelden / ende met anderen / van defe fake gediſtoureert maer en can Daer nimmermeer
kenighe uptronſte ofte ſekerhent van vinden / die mp voldoende ig. Evenwel fas ſal
ick rpndtihcken ſegghen / het ghene mp te vozen comt. Ende dewhle dat my ghetup⸗
gen ghebꝛekende zyn / om te volgen / fo ſal ick np laten lepden by den dzaet (alhoemel
dun gheſponnen) der redenen / tat datſe mp t eenemael upt den oogen berbwijnt Tig:
een ſeecker dinck / dat d eerſte Indianen int Lant van Peru getomen zin / op ren van
dire manieren: want / oſt ſp zyn gecomen over Tee / ofte te Lande: ende ſo ſy te Wa⸗
ter ghetomen zyn / ſoo (ft gheweeſt bp geballe / oſte met opſette wille : Segge by ghe⸗
valle verſte ken weſende / doo eenich ghewelt van onweder ende teinpeeſt / alſt wel
ghebeurende is / met contrarie ende berbolgen wrer: Segghe / met opfett” wille dat
ip voozghenomen hadden / te baren om nieuwe Landen k onderſoerken Wigenomen
deſe dꝛpe manieren / oo en can ick anders geen verſmnen die mogelhckenſchynen te
Weſen / ſoo wy nat beloop der Wereltſche dinghen ſullen zenten / ende dat Wp niet en
Willen fteiten / eenighe dichtſels van Jactien ende Poetiſche fabwen: ofte ten waer /
dat hem pemant Door let ſtaen / enen anderen Arent te ſoecken als die van Ga nime-
des, fte eenich Peert met Vleughelen / als dat van Perfeo, omd Indianen daer mede:
dooz de Lucht hen te voeren: ofte dat het hen by ghevalle aenſtaet / eenighe Meyꝛ⸗
minnen ende Pitolaiten toe te ruſten / om haer over Zee te bꝛenghen. Nu dan / alle
ſthimp-redenen end een zijde ſtellende / laet ons een elck een van de Die manieren
die Wp gheſtelt hebben) op ſpn ſelven examineren / by avontuere {foo ſal deſe onder⸗
ſoeckinghe noch eenich profijt ofte vermakelhchept mede brengen. In den eerſten / ſo
ſchynt het / dat wy de redenen ſouden moghen vertoꝛten / met te ſegghen dat op ſulcker
voeghen / ghelnck als wpnum Andien coinen / met de Stupꝛlieden / die haren wegh
vemende zyn / by de hooghte ende kenniſſe van t Firmament des Hemels / ende niet
de wetenſchap om de zeplen te regeeren / nae den tijdt ende tweder / Wer vereyſſchen⸗
de ig: Dat alſdo dock / d oude bewoonders van deſe Indien ghecomen zjn, ende deſe
Landen ontdeckt ende bewoont hebben. Waerom niet: heeft men alleen tonſen ti:
den / ende by onſe Lieden / dit ſecreet van over de Zee Ocean te Baren / terſt vertregen?
Ees ſien / dat men in onſe tijden den Ocean bevarende is / om nfeuwe Landen te ont⸗
eck
en / ghelhck als weynich Garen voozleden gedaen heeft: Alvarus Mendanam ende
n metgheſellen: laopende upt de Haven van Lyma ( twelcke in Peru fg) nae't Des
ſten toe / omte verepſſchen het Lant dat met Peru ( Ooſt ende Weft) ober een tomt.
Ende hebben in dzpe Maenden d Eplanden (die ſp van Salomon noemden) gebon⸗
den die veel ende groot zijn. Ende is een vaſte opinie / datſe dicht bp't nieuwe Guinea
ghelegen zin / ofte hebben ten minſten eenich baft Kant daer ontrent· Ende Wp fien
hedenf daeghs / dat men handelende is / dooꝛt e Coninghs 1 en
0
* 7 SE X
rn ET
= me —
* n 5
TTT ETT TE
—
— —
K
AERON AA RNA ⅛ —ʃAÄ.!U EN NEEN EED
Cap. 16. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien,
Aaet / om nae be ſelve Eylanden een nieuwe Vaert te maken.
dus toe gaet / waerom en ſullen Wp niet ſeggen / dat d Ou deren met deſe intentie Ede
begeerten / vant ontdecken / t Landt (dat men Antictona hiet
hebben / om de Nabigatie ter Zee t onderſtaen / ende niet te ruſten / vooz al eer / datſe de
Landen / dieſe ſochten / aen boozt creghen ?
Wegh / te dencken / dattet in vooighentyden oock alfa niet gheſchiet en ſoude weſen /
2. Paral. .
han dꝛpꝛ Haven verhaelt / ſas t ntet en waer om daer mede te kennen te gheven / dat
men den grooten O can, met de Vlote van Salomon hevarende was? Daer en zinder
met wepnich die dit aldus ghevoelen / ende hun noch laten duncken / dat 5 Auguſtijn
(dat au etwelcke thare tegens
ſtont ? Ende datter naer goeder Philoſophge moeſte weſen / eenen moet ghegrepen
Dooꝛwaer / daer en is gantſch geenen upt⸗
ghelick als het nu gebeurt is: Noe veel te meer / dat de heplige Schꝛiftuere verhalen⸗
de is / dat Salomon van Tiro ende Sidon, Stchippers ende Stupzlupden geſonden wore
g. Reg. 10. den / die ſeer ergert ende bedreven ter Zee waren / met de welcke men de Pavigatte
Ban dꝛue Garen doende was! Cot wat propoofte wozdt de wetenſchap van de See⸗
lieden / ende Gare conſten / ſo ſeer verheven / ende die ſo moeplicke langh⸗duerige reyſe
Nu / dewüjle dat dit al⸗
De sid
8 n 5 r
Wr .
weynich reden hadde / hemte verwonderen / ende te verwarren met d oneyndlůckhept
der Zee Osean nademael hn wel mochte Bemerckt hebben / by de verhaelde Nabiga⸗
tie van Salomon. dat het foo ondoenbaer niet en was / de ſelf de te bebaren. Maer om
de w erhept te ſegghen / ſoo hen ick van een ſeer ander opinte/ ende en tan my met la⸗
ten beweghen dat d eerſte Audfanen in deſe nieuwe Werelt ghecomen zůn / met een
ooz-ghenomen Baert / die met opſette wüle ghedaen is: Ende dat meer is / ſo en can
ick oock niet toelaten / dat d Ouderen int varen foo bedꝛeven waren / gelijck als de lie⸗
den hedenſdaeghs der Zee O dean gebꝛuyckende zun: varende van waer dat het ſou⸗
B: maghen weſen / naer eenighe andere plaetſe daer t hen int hooft ſchiet: twelcke
fi holbꝛenghen met een ongelooflijske vooꝛſpoet ende fekerhept. Want van ſoodani⸗
Ahe merckelhcke ende grote dinghen / en vinden onder alle d Antiguitepten 1 $
els
gheenſpooz nochte tepcken. D uſantie des Depl-fteeng endet Zee-Lompagen
ken Sis
be onder d Ouderen nopt ghemoer: noch en gheloove oock niet / dat ſp daer notitie —
af ghehadt hebben. Ende ſonder de kenmſſe bant See ⸗Compas / is wel ghenoech te
voelen / onmiagelhcken te weſen / over de Zee Ocean te moghen paſſeren. De gene die
eenige condſthap der See- vaert hebben / die verſtaen wel wat ick ſegge: Mant is alſo
te dentken / dat weſende den Zee ⸗ man midden in de Tee / weet (pn Schip te wenden /
waer nae toe dat ha wil. Ende ſu hemt See. Compas ontbzekende is / is te dencken /
Ahelgeck als een die ſonder ooghen met de vingher wh ſende is / tahene dat nae by is /
ende ‘tgene dat ginder verre in een geberghte ſtaet . Lis een dine om verwonderen /
dat die foo he erlhcke epgenſchappe des Seyl· ſteens bp de Ouderen foo langhen tt
55 7 uot de enniſſe ggeweeſt is / ende datmenſe by de Modernen ofte de Jongen eerſt ont⸗
Dlini. lib. 3.
END deckt heeft. Dan datſe d Ouderen niet ghekent hebben / verſtaet men claerlhcken upt
cep. C. C5. lib. Plinio: ant alhoe mel dat h foo turieuſen I iſtoꝛte-ſchꝛhuergheweeſt is / bau de
2
Sa. cap. r. natulerlijcke dinghen / vertellende ſoo veel wonders van den Sepl-ſteen: niet teghen⸗
& lib. y.
cap. . derbaerlgeſte is / van te doen trecken nae t Nooꝛden / het fer datter mede gheſtreken
f. * Dio ſcor. lib. is. Danghelhelken / ſoo en heefter Ariſtoteles dock met eens af gheroert / noch Theo-
x. cap. o. phꝛraſt us, nch Di ſcorides, noch Lucretius, noch eenige ander Hiſtoni-ſchꝛvers / ofte nas
ſtaende / ſoo en verhaelt hy niet een wooꝛt van deſe deucht ende tracht / die dalder Won⸗
ien.
Lucretius, tuerlijcke Philo ſonhen die ick gheſien hebbe: hoe wel datſe niet teghenſtaende vanden
lib. G.
Sepl-ſteen handelende zin. Doek mede / ſoo en maeckter 8. Auguſtijn niet eens men⸗
Aug. lb. ar. tie af: ſthꝛijbende anderſing veelende wonderlycke excellentien van den Seyl- ſteen /
De Civitat, in de Boecken van de Stadt Gorge Ende is vooz ſekzer / dat / al vertelt men hoe) fo 4
veel
had 7
N EE MEE NEEM FK Fe R FK NEE MS Reek .. DO
Het eerſte Boeck
heel wonderen van deſen Steen / ſos bijven die altemael niet te weſen / in tomparatle bee
dan deſe foo breemde epghenſchapne / ban altaos nae t Nooden te Wijfen/ troelcke
boozwaer een groot mirakel der natuere is · Daer is oock noch een ander argument / „zer. s.
ende is / dat tracterende Plinius van d eerſte vinders der Mauigatie. Ende verhalende / „ .
aldaer ban de andere Inſtrumenten ende toebehoozten en ſept niet een wooꝛt van t
multa dle
See- Compas moch van de Sepl-ſteen: dan ſepe alieenljcken / dat de kempuſſe der Zaun
Sterren te noteren / in de Navigatien / ggeſpꝛaten is upt die van Phenicien. Daer en
is gheen twyffel aen / dan dat het ghene d Ouderen van de Renniſſe der Mavigatte
vercreghen hebben / is altemael ghe Weeſt in de Sterren te beſien / ende te mercken on
de ghelegentheyt der ſtranden / hoecken / ende verſchepdenhent der Landen. Ende ſoo
fp hen vonden t Zeewaerts / hebbende van alle wegen t Landt upt het gheſicht verlo⸗
ren / en wiſten het Schip met anders gheen bewijs op ſpn courg te Wenden / dan bp de
Sterren / Son / ende Mane. Als dit ghebꝛack / gelhck alſt met een dupſter weder ende
miſtighen tydt ghebeurt / behielnen hen met de qualitept Banden Wint / ende giſſiuge
vanden Wegh dieſe ghedaen hadden Epndlgcken boeren opp giſſinghe aen / ghelhhek
alg in deſe Indien d Andlanen van ghelhcken groote weghen t Teewaerts varen /
zijnde alleenipek gheſtuert doo d erbarenthept ende experlentie van Haer giſſinghe.
comt (eer. Wel op deſen propooft te pas / het ahene dat Plinius ſciuhft / van die vant
Eplandt Taprobana, alſnu damatra gheheeten/beroerende der tonſt ende wetenſchap /
daer fp mede plachten te varen / ſchꝛwvende op deſe mamere: Die van Taprobane(ſept
hy) en ſien gheen Noozt Sterre / daerom als (p baren willen / ſoo voldoenſe dit gebzeck
aldus: Nemen met henſeeckere Boghels “ vande Welke paltemets een laten vlte⸗
ghen. Ende om dieſ wille dat de Poghelen van de natuer onderweſen zijn / altoos
nae t Landt toe trecken / ſoo nemen de Tee lieden / in haer Pavlgatie / daer acht op /
ende wenden t Ship nae tolteghen van de ſelfde Poghe en. Wie tmofſelt oo deſe
eenighe notitie van t Compas hadden / en ſouden vooz waer de Boghelen Loor gheen.
wegh wyſers ghebꝛupcken / om daer Door ! ¶Landt te binden, Nu dan be ſluptende / ſoo
iſt ghenoech met reden te verſtaen / dat d Ouderen dit ſerreet van den Sepl ſteen niet
en hebben comen te weten / dewijle dat men van ſoo merckelhcke dinghen (als daer
is Compas ban de Zee vaert) gantſch gheen voꝛabel en pint in t Tathn / Sziecker /
noch Hebꝛeeus / ſouden ſonder tlohffel eenighen naem in deſe Tale hebben / ſoo fp'tge=
kent hadden / naedemael het een dinck is van foo grooter impoztantien“ Waer upt
men d'oorfaecke ſſen mach: Want am de Ztupr-lieden nu te gebieden den ghenen
die aen t Boer ſtaet / wat tours dat hy aen feplen{al/ foo fittenfe achter op't Schip,
twelcke is / om van Daer te ſient Compas. Ende in vooꝛighenthden foo ſatenſe vod:
opt Schip / om t aenſchouwen de vifferentie ende verſchendenheytvant Water / enz
de t Tandt te verkennen / ende daer af ghebodenſe de tours aen te ſetten / ghelick alſ⸗
men tinſghelhckr nu oock dick wils daet / in t in ofte upt baren van de Havens ofte:
gaten. Ende daerom foo warden de Stupz. lupden van de Szierken / Proritas ghe⸗
naemt / om datſe altoog op de Proa, dat ig / op t vooꝛſte van t chip ſaten.
— —— —.
— —
BETTEN EVR T ETE
ran —
\
Tſal. lo d.
3 ET 1 1 r ge ia
E. ZI. . ER EEE ED .
a2 *
Het 15. Capittel. Van de eygenſchappen ende wonderbaerlijcke
hebben.
gatie van Indien / die men ſoo licht / ende met foo grooten fekerhept
doende ig. Want men vint heden daeghs veel Perſdonen / die gheva⸗
E ven hebben van Lilbonnen nae Goa, ende van Sivilien na Mexico, Pana-
van die daer Door gerepſt zjn: noch en gemoeten dock geen reps bare lieden / om den
weggh te ver⸗pſſchen. Matt gelijck als den Whſen-Man ſent: et Schip opent ende
doornijtde Zee ende ſpn baren / ſonder van daer het dooz paſſeert / noch in de Baren
eenich (poor ofte padt na te laten: Maer met de tracht des Seyl · ſteeng / ſo wozt den
ontdeckten wegh van de gheheele Ocean geopent / om dat den alderhoschſten Schepe
per / die ſdodanfge deucht ghemepnſaem ghemaeckt heeft / dat aleenlycken doo; aen⸗
2 Bier geſtadich blyvende is / met vertooninge ende treckinghe nae het
10
Noozden / ſonder op eenige plaetſen der Merelt te faelgeren · Andere mogen a je
ende d oozſake van dit Wonder onderſoecken / beveſtigende ſo veel alft haer gelieſt / en
hier wet te pas / met Salomon tot Godt te ſegghen: O Bader / wiens beleyt een hout
regeerende is ende daer in ghevende st / eenen ſekeren wegh / dodꝛ de See / ende een
ſeer gecets padt dag de beefelijcke Baren / bewyſende gelickelheken / dat ghyſe van
alles ſout mogen bevzüden / al Waert ſchoon / datſe ſonder Schip doorde Zee repſ den
aer om dat u Weecken niet en zin Onder Wijf heyt / daerom ſo betrouwen de lieden
haer leven op cen clepn hout: ende overloopende de tee / hebben tiyf geberght ineen
Soot. Den gelhcken foo comt dat van den Pfalter hier oock wel te pag / aaer hu ſent?
De gene die inde Schepent Zeewaerts afloopen / ende on de Wateren have werckẽ
fien hebben. Cwelcke vooꝛ waer niet van de minſte wonderen Gods en zin / van dat
om dat de menichten des ſelven ſo veel is / ſo woꝛdt het van den onwetende in mi
mochten
—
—
cap 17. Hiſtorie Naturael van Weſt-Indien, — 4
deucht des Seyl-· teens, om met te varen: ende hoe datſe ꝙ Ouderen niet ghekent
An 'tgene geleyt is / mach men verſtaen / dat men de
Sepi-ſteen behoort te geven / ende ooen ſehuldie h is / de ere der Pais
VA * 1
e mende in deſe ander Zuyder Zee / tot China ende tot de Straet van
Magellanes roe/ende dit fo lichtelgeken / als den Bouman upt ſpn Mozp nae de Stadt
gaet. My hebben lie den geſten / die vhſthien / jae achthten ſeyſen / nae Indien gedaen
hebben. Dan anderen hebben wp gehoozt / die meer als twintich maels de Zee Ocean
over ende weder gepaſſeert hebben / in de welcke fp voozwaer gheen ſpooz en binder
doet my gautſch gheen hinder: want tis my meer vermaken, deſe wonderijcheden
t aenſchou ven / ende de macht ende voozſienithept des opperſten Merck- mans te lo⸗
ven: ghentetende met aenmerckinghe ſon uptnemende wercken. Tromt voozwaer
doen zun de gene die Gods Hant-wercken ende ſyne wonderen in den afgront ghe⸗
de cracht van een fo tleyne ſteenken de Zee gebtedende ts dwingende die oneyndtiye⸗
ke afgront tot fijn onderdanighept / ende oꝛdonnantie t achtervolghen. Mit ſelf de um
dat het dagelher geſchiet / ende een fo gemepnen ende lichten dinck is / (oo en wort het
van de Menſchen niet verwondert / ende tomt hen niet eens in de tende a N
ghe houden: maer de ghene die t wel inſiet / woꝛdt van de reden verbonden / Godts
Wyhl hept te ghebenedhen / ende die van joa groote weldaet ende vꝛientſchappe danc⸗
ſegginghe te gheven / zunde van den Demel gereſolveert / dat mend Indiaenſche Na⸗
tlen ( die foo menighe tiden verboꝛghen gheweeſt hebben) ontdecken / ende deſe
Haͤbigatie ghebzupcken ſouden / op dat (bo veel Zielen tot de kenniſſe van Cbriſto
ke
morhten tomen / d 5
foo heeft men hem van den Hemel voozſien met een ghewiſſe Guide afte
boo denghenen die deſen wegh bereyſen t welcke fg den Leytſinan vant Zee com”
| 5 de deucht des Seylſteens . Dan wat tht af / dat deſe conſte van t Maren be”
Honſt / e a ee 8
van dat het gheen oude inventie is / houde ick vooz org
Het eerſte Boeck
ende haer eeuwighe gheſonthept vertrighen. Van gpetijcher,
eytſmar/
hewiſ hepdt niet weten / maer
e in ghebꝛupck gheweeſt is / en tan men met l
ctwöffelt. Want behalben de
redenen die int vooꝛgaende Capittel gheroert zijn / foe en hel be ick neyt in de Oude:
ren gheleſen / onder de gene die van de Dperwercken har delende zijn / datſe eenighe
mentie va
ment ( van de Sonne wh ſer die wp ghebzupcken te dꝛagen) is / de naelde ofte het tongſ⸗
ken die met de Seylſteen gheſtrecken is ·
nde Seplſteen maetken: weſende waerathtich / dat het puncipselſte inſtru⸗
Daer wort van Edele Autheuren geſthꝛe⸗
ben / in de Hiſtoꝛie van Ooſt. Indien / dat den eerſten die de ſeive Deert (te water) ont⸗ Lealia Il uff.
deckten /t weicke was Vaſco de Gama: ghemoetten in de contrepe van Mocambique Reg. 1. Plin
ſekere Mahometiſthe Zeelfeden/ die t L ompas der Sec vaert ghebꝛupckten / daoꝛ 14h. e. cap. i 2
welcker middel ſy de Zee aldaer bevaeren / maer van wien dat (p
leert hadd
i de ſelbe conſte ghe⸗ Gl. cab.
en / en woꝛt niet be thꝛeven. Ende eenighe van deſe Schribenten , ls [EEL ultimo.
beveſtighende / t ghene dat wp ghevoelen / dat d Ouderen gheen wetenſthap van dit O /orius de-
| bn hebben.
dant See
ment niet jäL
Aſer dat gheſtreetken en gheraetkt woꝛt / met de Seplſteens / die in ſon waſ dom ofte
NMijne naet Zupden toe ghevonden Wort / vertryght de cracht van altoos / t contra⸗
rie / teghent Nooꝛden over / recht nae t Zupden te wijfen t zu op wat plaetſe dat het
Marr ick ſal noch een ander wonder verhalen / dat meer is eb. geſt. E-
Compas / t welcke men VOOr onghe loo flpck ſoude moghen houden / foo manu, libr
gheſien ende met ſoo clare experientie ondervonden hadde / te weten / het
fbude mogen we en. Voch en wift oor juſt op alle contrepẽ niet recht- ſtreecks eñ fix /
gelde als het van gelicke met het Nooꝛdẽ is: want daer (Pu ſekere beſette plaetſen eñ
klimaten / daer t recht ſtreeclte (ſonder varieren ofte veranderen ) nae t Nooꝛden woyſt /
ende gantſch onbeweeglöck / daer nae tor ſtaet. Maer daer onder van daen comende /
ſo wijcket altoog een wepnich nae t ofte ofte na t Meſtẽ / na dat men verre verſchep⸗ Han vere de⸗
de afte dichte hy t voozſeyde beſlec ofte Meridiaẽ is · Dit is het gene dat de Seelteden aunanie ofte
| noemen MNooꝛt-ooſt ende Pooztweſteren:t Noozt ooſteren is / Wanneer dat het helt Wraeckingbe
ofte Wꝛaett na t Goſten / ent Nooꝛt Weſterẽ / alſt nae t Meſten wückende is. Deſe de: de Compal.
fen hebbe ick
tlinatte ofte wzaeckinghe der Pacl e van het Co mpag/rgfeer noodich te Weten: want ondentiheken
alhoe wel dat het wepnich verſchillende waer feuden nochtans(ſdo men daer in de gehandelt in
Ma vigatie geen acht ox en ſloech ander tour ẽ doen / dan haer giſſinge eñ meyninge
F
ſoude weſen. My is gheſenßt gheweeſt vaneen eervaren Poꝛztugeeſche Stupz- man /
dat men in de gantſche Wereit vier beſtemde plaetſen heeft / Daer de Naelde van het
Compas met den Pool vecht ſtreecks / onder barieren ofte af wgelken / dver ren tan /
ende noemdenſe met Haer naemeny de welcke mp niet wel en ghedencken. Een van
deſe plaetſen is de contrepe van t Eylandt del Cuervo, Bp Tercera, ofte de Plaemſche
Eplanden / gelgck alſt genoech oirtont is: Ende paſſerende van daer af / op meerder
Hooghte / ſao Nooztweſtert het /
ofte wꝛaeckt het nae t Meſten: Maer loopende int
contrarie op minder googte / te weten / nae den Equinoctial toe / foo Ioogtooftert het
ſeer geern
oſte wꝛaett het nae t Ooſten. Hoe veel / eñ tot waer toe / t ſelf de geſchiet / mach van de
meeſters vã deſe confte verclaert wozdẽ · Het gene dat ic hier toe ſegge / is / dat ic eens
e ſoude vꝛagen aen de Baccalauren , die hen laten duncken dat ſp tal te mael
weten / datſe mp oefe eygenſchappe eeng wilden verclaren / van vat een itucthen Merg
gheſtreecken zijnde met de Seylſteen / terſtondt ſoo grooten cracht ontfanghende is /
dat het daer dooz altoos nae de Pooꝛdt- Pool teewijft : Ende dit met ſoodanighe
raddicheyt / dat het de climaten ende diverſche phetalteuifjen der Werelt wete
Waer
min repſge⸗
fchziften der
Nabigatien
van Ooſt-
jndiẽ / op wat
Plaetſen / en⸗
de hoe veel
dat de ſelve
zin afwhe⸗
kende op de
gantſche
Daett van
Ooſt- Au-
dien.
lgcken heeft
nien deſe o-
vereencomin
ge by de Ca-
bo bona Eſ-
nde is / peranca ac
EEE PE
AN
F.
* a 9
eed
5
=.
9
* 2
vd * 1
ENE
MER
DAN BENZ
NSE EREN ET
2
es
8
» EN)
A
97
al
R
aft
1
1
1
1
11
1
1
W. 3
NS
OEP PETN PET PED OCE PEEN ED . F 5
À
Cap. 18. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien.
Het 18. Cafiitel. VVaer in gheantwoort werdt, den gbenen die
ghevoelende zijn,dat men in voorighen tijdende Zee Oceaea bevaren heeft, gheli Ick
als heden daeghs. | | Bee Sn
15 1 5 Et ghene int contrarie / van dat vooꝛleyt is / ghealle⸗
G 2 EE hed geert wozt / van dat de Dlote van Salomon drie jaren op de Reps was /
ban Goa af) 2 rv à 8
na b Eplat- 2 en is met acu gheleghen: Want de Schꝛiſtuere en beveſticht niet / datſe
e 7 7 5 fi
10 70. e brie Garen in de fiepſe ombzachten / dan datmenſe eeng in die Jaren
duert altoos dete. Ende alwaert ſthoon datſe dꝛie jaren duerde / ſo mocht het wel we⸗
due AJaren / ſen / ende heeft sock met de waergept beter ghelhekemſſe / dat varende de ſeif de Blote
1 nae Ooſt- Indien toe / datſe hier ende daer ondermeghen in verſchepden Havens en⸗
bupfent mi- de contrepen op gielden / om de felbe Landent dnderſoerken ende ke verkennen / ghe⸗
ten neten 1e, (jc als menhedenſdaegs de geheele Zupder Zer (hp naeſt van Chile af tot nieu Spas
5 15 50 wle gnienteelbevarende 1s. Weſe uſantie van varen(al hoe wel t'ſelve ſekerder is om dat
heel elke men altoos lane tlant Geen loop dig met legenſtaende ſeer moepelijc eñ verlancſaem /
n bee va 1150 A oo en le fp 1 ei 10 ba de 52500. en Cuſten
ten baren ke volghem als dock om in verſchey atens vertoevende zyn. Ick en vinde
11 5 78 0 1905 voz waer onder d Guders net / datſe heer bien t Zer waerts in he bben bege ven: noch
ſagtel ban en dencke oek niet / datſe hare Baerden op cen ander mantere ghedaen hebben / dan
binden, die gheihek alſmenſe heden daeghs in de alddelaniſche Zee doende te. Maer dooꝛ hun
55 e ue geteerde lieden moveren te ghelooven / det men in voozighen tyden nopt ſonder vies
tüden van ien gevaren heeft / gelht als de altoog gene die langs tiant Been epen. Ende ſchhnt
Haer wae bock / dat het de 1. Schziftuere alſos te verſtaengeeſt / in de verhalinghe van de ver⸗
ben / gheluck ergerde Pavigatte des Bꝛopheets * Iene daer hp ſept / dat zynde de Sehip⸗Lieden
benden, Ghedwonghen door t Onweder / nae t Tant toerdepden. 1 bin Ed
be onderbon⸗ RENE ; N
den hebbe / waerom des Kutheurs op ine / de waerhept beft ghelhck is. * lonas, .
2 )
(
STE Zev
De B
<
2 4 EDE —
Het eerfte Boeck / Fol. 18,
Hit 19. Caplitel. Hoe dat men vermoeden mach, dat d'eerfte be-
woonders van Indien, aldaer ghecomen zijn, verſteken weſende met on weder en-
de teghens haren Wille. f 5 5
Eweſen hebbende / dat het gheen lehijnkel en gheekt /
te deucken dat deerſte Anwoonders van Indien atvaer gecomen zyn /
met opfette wille rũ vodꝛnemen / om daer te baren / maer tan wel weſen /
5 dat ſoo (perte Mater gheromen zón / mach esche Weſen by gheval /
N ofte dat fper dooꝛ dwane van onweder verſteken zun geweeſt:t Welckee /
al hoe wel dat d onep tljdijept der Zee Ocean noch fa groot Waer / gheen ongeloof
Liet dinck en is: Mant het alas gheheurt is in d ontdetkinghe van onen tijden / oo
Wanneer dat den Zeeman(wiens nae m ons noch onbefient is / on dat men (as gros⸗
ſalte / anders niemandt / dan alleen de voczſtenichept Godts toe en (chri se) duo een oz
ber groote ſtoꝛm ende onweder verſteken zynde / hemuſſe van de mene Werelt gez.
creghen heeft / latende vooꝛ hetainghe van de goede Berberghe ende tractement) aen
Chuftoffel Colon, de notitte van een (oo grooten ſaecke. Alſgo macht oock gebeurt
zn / in voozigentyden / dat eenighe lieden van Europa ofte Af ica, verſtekien ende ghe⸗
dzeven weſende / dooz de verbolghenthept des onweders ghewoꝛpen zun / gen onbe⸗
kende Landen / ober de Zee Ocean. Mie en iſt niet bekent / dat heel / ende t imeeſtendeel
der landen / die men in deſe nieuwe werelt ontdett heeſt / geweeſt is / on deſe manders:
Dos dat men d ondeckinghe meer mach toeſchꝛyvben Be tracht endet gewelt des at
Weders / dan tvernuft der menſchen ban dieſe ontdeckt hebben. Ende op dat men
net en dencke / dat alleenelheken duſdamghe Daerden gheſchiet zjn by onſen thoen /
dooz de grootte der Schepen ende cioeck noedichept van onfe Eeden / foo mach men
Hemm in dit cas t elf de ghenoech laten ontſegghen / foo menleſen wil / het ghene dat
Van Plinio verhaelt werdt / gheſchier te weſen by veel van d Ouderen / ende KIEST. n lib. 2.
deſe mantere / als Catus Cæſar, de Soon van Augufto tghebiet hadde inde See van 6b. 09:
Arabien, mogt van hem verteit / gheſien ende gekent te hebben / ſeliere teptkenen van 1
Spaenſthe Schepen / die aldaer met onweder verlozen waren / ende pt Laer uz noth
meer aldus ; Nepos verhaeit van den Ondeop ofte Daert van by Paamenom⸗ boe
datter gebracht wozden aen Quintum Metellum Celerem, een midtgheſei int Con⸗
ſitlaetſchap dan Caio Affranio, Weſende den (elf den Metellus Procunſiſ in BDzancrhck)
ſommighe e e unde tot een pꝛeſent / doo den Coninck van Sue:
den / Welekke Indisnen / Darende upt Indien om haer taffGekete doen / zun Dao.
dwanek des onweders ende tempeeſt 7 ghejaecht ende ghedꝛenen gheweeſt tat bn
Vuptflant toe. Boozwaer / ſos dit van Pio maerathtich isa en baren heden daega
de Portugalotfers niet meer / dan daer in de vodzſepde twee Schipbzeuckinggen Ghe⸗
varen is gheweeſt / deene ban Spagnlen af / tot het Roode⸗ Mepꝛ toe / ende d ander
vanupt Goſt-Andien tot Wuptſlandt toe. In een ander Boeck wont van den ſelgen
Autheur verhaelt dat een Wienger van Annio plocamo( den welcken de Collen bau't
Plin hb. C.
Ap. 22,
Noode· Meyz ghepacht hadde) varende nae Arabien toe / worden overbalien van ſas f
trachtighe Nodzde-· buxen / dat ſelloopende voor Lant van Carmameminbyfthien
daghen tits quamen tot Hiopuustse een Hevengheleghen in Eplamn t Taprobana,
hedenſdaeghs Samarra gheheeten · Dertellen nan gheihcken / dat ten Schip van Car-
thago upt de Zee van Maurſtanien (Dat is de Middelandtſche Zee)met Brilas(dat zun
winden van upt den Poozdemverſteken / ende met ghewelt ghejaeght Waarde tat int
| E 2 Zgeſichte
— —
rr erer
— —
A TE T..
9
5 *
.
n
KT FG PEG 4 Urk *
n
—
Nee
4
AIT
„der 4.
JF FF IT Ap r r r Ue U 8 g WA
. 2. EEN EN F. 1 .. * L. y 2 u 5 3
Cap. 179.
Fheſichte der nieuwe Werelt / ofte Spaeng- Judien. Ten is gheen nieu dinck boo:
Nerd,
ſoo van
Hiſtorie Naturael van Weſt. Indien,
de ghene die eentg Je ervarentheyt der Zee hebben / van datter altemets geduerighe
toꝛmenten ende tempeeſten opſteecken / ſonder eens van haer verbolghenthept op te
Houden. Tig my ſelfs ghebeurt / (naer Anden varende) dat wyt eerſte Landt / dat
bau de Spagniaerts bewoont 1s/guamente ſien / nae dat Wp macr vi thien daghen
van Canaries af ghefchepden maren: Ende ſoude ſonder twohffel noch copter repſe gee
wel opblieſen: Al oa dat het mp een ſeker dinck ſchůnt te weſen / datter in voozle⸗
den tden lieden in Indien ghetomen zijn / doo; dwanck ende ghewelt van weder enz 3
de wint / ſonder fuicr opt in den fin ghehadt te hebben. Men her ft in Peru een groote
gheheugheniſſe van erte lhcke neu en / die in de ſelue contrepe ghecomen ſoude We en /
Welker ghebeente men noch hedenſ daeghs vertoonende is / bn Manta, ende Puerto
Arica, datſe in voozleden tyden plachten te varen nae ſommighe Eplanden / WMeſt⸗
waert aen ghelegen / ſeer verre van daer verſchepden / doende de ſelve Pavigatie met
opgheblaſen Ser- Wolfs vellen. In ſomma / datter gheen tepchenen en ghebꝛeken
van dat de Zupder Zee bevaren gjeweeft is / aleer daer de Spagniaerden op gheto⸗
men zun: Waer upt menſoude moggen vermꝛeden / dat de nieuwe Werelt begonſt
is bewoont te woꝛden / van de Lieden / die dooꝛ t On weder ende tempeeſte van de
Noonde Winden aldaer aen-ghewozgen zha / ghelpck als men t ſelf de epntlicken / in
onſen tijden heeft comen te ontderken. Ende is een wonder dinckt aenmercken/ /
dat de natuerlhcke dinghen / ende wichtighe ſaecken / den meeſten tidt ghevonden ge⸗
weeft zun / by gheval / ende ſonder dat men daer op. verdacht geweeſt is: Ende met
boog eenich bernuft ofte neerſtichept der meaſchẽ „Get mee ſtendeel van de nurbaerſte
Crupderen / Geſteenten Planten Ietalen / Peerlen /t Gou t / de Seplſteen / r Ambar,
den Viamant / ende meer ander dierghelijcke dingen / als dock hare enghenſchappen
ende pꝛoſtten / heeft men voozwaer meer comen te kennen / doo onverdachte ghe⸗
ſchtedeniſſen / dan door eenighe wetenſchan ofte Menſchen genden / op dat men daer
Booy ſoude comen te ſien / dat deere ende pꝛys van ſoodanighe wonderen / alleenlyck /
de nooꝛſienichepdt des Stheppers / ende niet het vernuft der Menſchen / toe tomt.
Want het ghene dat / nae onſer menninghe / gheſchiedende ig / bp gheballe / t ſelve is al⸗
opt met ſeer goeder booꝛdacht veroꝛdineert. 9 1
. : 1 ak
8 Het:
d
hdi
Viejo ‚ofted’oude Haven / van een waenſchapen grootte: Ende nae proportie 93
Felven / ſoo moeſten de lieden meer dan dꝛiemaels grooter gheweeſt hebben / als d An⸗
diauenteggenwooꝛdich zun. Oy ſegghen / dat de ſelne Neuſen va: ober Zee tomen⸗
de / Ooꝛloagh voerden tegheng die van t Lant ende datſe pꝛachtighe ende heerlhcke
nheſtichtenghetimmeert (ouden hebben / Baer van ſp hedenſdaeghs noch een ſteenen
Put wijfende zin / van een ſchoon ende ſeer coſtelyck ghebou. Segghen daer noch
meer bp / dat / om dieſ wille dat de ſelve lieden ſchandelicke ſonden nameſheken die van
teghens de natuere ) doende waren / ſp daerom met vper / dat van den Hemel quam /
verbꝛandt ende verntelt worden. Jaghelher foo vertellen d Indianen van Yca ende
.... . ]ĩ˙ ¹ w ̃ DA.
ö
0
f
1
A
ballen hebben / oo up alle de zeplen hadden moghen voeren / nae dat de Winden Brlas
S ND EN NE DNCS En
5 Sike ded
rr
*r
gede te
Het eerſte Boeck Fol. 19.
Het 20. Capiliel. Dat het niet teghenſtaende meer gelijckeniſſe
van goede reden heeft, te dencken, dat d eerſte bewoonders van Indien over Landt
ghecomen zijn.
V dan / belluntende met te legghen / dat het wel te
2 pꝛoberen waer te dencken / dat d'eerſte neben in Indien ghecomenzy n /
Dn en
4477 S
{
door Schnpbreuckinghe ende remeeeſte der Zee + Haer alhier cont
mp eenwaricthept te boozen / die mip veel fe Doen gheeſt / te weten dat in
5 Gencſr.
Asguft. kb.
10. J. Civi:
fat Op. 7
85
A
rr
E Pr
7 —
r
Ad *
. .
ED AND
F.
Cap 20. Hiftotie Naturael van Weſt- Indien, e
(ghelhhck als Leeuwen / Cygren / Wolven / die haer pꝛacreatte van der Aerden nemen
fender generatief Op ſulcken mantere werden ghepꝛocreert / Bozſſchen / ſtatten / ende
andere diergelgeke onvolmaeckte Diever. Wer tot bat pꝛopooſte ſoude de Sthif⸗
tuere foo bedupdelhck ſegghen / gyn (ult nemen van alle Ghedierten ende Boghelen
des HNem ls ſenen paren Ranneken ende Myften / op dat hare generatie op der
Verden bewaert ende behouden werde / oo de Werelt ſoodanighe Ghedierten nae de
Sundtvioet vodztghebzacht ſoude hebben / met een nieuwe maniere van generatte /
ſonder toedoen ban Manneken ende Wir kent Even- wel / foo blijfter dan noch een
ander queſtie: Maut aa alſulcke Hedferten / nae deſe opinie / van der Lerden vooꝛt co⸗
meu/waerom en h eſtmenſe dan in ale de Landen ende Eplanden níet / dewhle dat,
men de fcgichtnghe der Patuere Bant vermenichvuldighen / niet en wil aenſien / dan
alleenijek de mildichept des Scheppers ! Vat men daer ſammighze van ſoodauighe
SGhedierten ghevoert heeft / met intentie van Jacht te hebben / is ten ander andt⸗
Waoꝛdt / ende Goude dat niet toog anghelooflhck / dehle oy dupſent maels fien dat
be Pꝛincen ende groote Heeren / glachten alleen cken van grootſ heyt / in Rauwente
hebben, Leeuwe Beyzen / ende andere wzeede Beeſten / namelheken alſinenſe van
verre Landen ghebzachit hadde. aer dat ment ſelf de ſal ghelodnen van de Wol⸗
ven Boſſen / ende andere ſoodanighe onnutte verachte Beeſten / die ntets goets en
ebben / dan alieentijck t Dee te beſchadighen ſegghende datmenſe hoor Jacht over
Zee ghebꝛacht ſoude hebben / ig fekerlijck een ongheſchickte reden. Wie ſal hem
laten voozſtaen / dat men met een (oa onepndilgcken Paert/ lieden ghevonden heeft /
die haer pynichden / ende neer ſtichept deden / om in Peru Boſſen te boeren nanielhe⸗
ken van de ghene bie men Anas noemt / t weicke een van de huylſte ende ſtinckenſte
Neneratte is die ick opt gheften hebbe ? Mie ſal ſegghen / dat men daer Leeuwen en⸗
de Upgren ghebzacht heeft? ¶ is ghenoech / ende noch meer als te veel / bat de lieden
hebben mog gen behouden over comen / met het lf te herghen in een ſos moepelycken
Ende langhdnertghe repſe / zjnde met onweder verſteken / als ghe ep: is. be veelte
meer hen de bemaenen met Boſſen ende Wolven over te voeren / ende die op de Zee
Tonderhouwen ! Tits voozwaer een fpattelijch dinck / ſultx alleen te dencken. Ende
(os deſe Ghjenterten te Mater ghetomen zun (oo reſteertec alieenljch te vermoeden /
Die al ſhenneude ghepaſſeert te weſen. Dat dit moghelhck om boen is / ghelick als
aen ommige Eplanden / die vaaden anderen / ofte van t vaſte Landt wepnich ver⸗
henden ligghen/ en moghen wp niet ontkennen / dooꝛ de ſenere ervarenthey : (ote un
hier han hebben dat op wilen deſe Ghedierten / Boor eemighe wichtighe nootwen⸗
dictjept ghenoꝛt zunde / gheheeledaghen ende nachten over f wemmen / ende int ennde
elſwenmeide het lf berghen: MNaer dit is te verſtaen in klepne Golfen ofte
Tughten. Want onſen Ocean ſoude ſpnen fpet met ſoodanighe ſwemmers hous
den / naedenisel dat noc de Baghelen van grooter vlucht / de vleu zhelen beghe⸗
ben / ont foe grontten afgrondt te paſſeren. Men bindt wel Boeghelen die over
De hondert aglen vlieghen / ghelhek wy gheſien hebben / varende dinerſche rey⸗
ſen: Maer nan de ggeheele Zee Ocean over te vlleghen / is onmoghelhck / ofte ten
munten ſeer ſmaerlick om doen. Pu dewyle dat dit aldus is / waer ſullen Wp
eenen den wegh vinden / om de wzeede Beeften ende Doghelen in Indien f
te paſſeren / ende in wat voeghen datſe nan deen Werelt in d ander ghecomen
zyn ? Mit hogꝛſende diſtour⸗ gheeft my een groot naedencken ende hermoeden / dat
de neue Werelt (die wa Indien noemen) niet foo gantſchelhcken van d'andere
Werelt verſchepden noch afghenepltig. Ende om min opinie te ſegahen / (Do heb⸗
be tek imp al oger langhe laten vooꝛſtaen / dat het eene Landt met het e hut
hee fe:
Landt gheſien te hebben.
Volckeren ende Talen,
noch van t Quadrant niet.
plaetſen aen den anderen / ofte ten nünſte
moet: hoe wel dat men ten nunſten tot noch toe gheen ſekerhept van t contrarie en
die men van t Ponden hiet / en is alle de lenghte
ide daer zinder veel die beveſtighen /
en gen te ſtrecken / t welcke fh
ant nae den Polus Arcticus
bant Tant noch niet ontdeckt nach hekent. E
het Tandt van Florida een groot fuck ne eghs N82
ſegghen by de Schitiſche Zee ofte de Zee van Muptflant unt te com en ·
ghen daer by / datter Schenengheweeſt zyn / die aer / int vooz oy dar
gheſien te hebben / dat het Landt van Terre neuf, dat is / Nova Francia) ſtretiende Wag
tot by naeſt duptterſtẽ eynde van Europa. N
no, aen de Zupder Zee / foo en Weet men dot
aldaer ſtreckende is / dan datſe al te mael ſragh
ghene dat het opwaerts aen ſtreckt. Hierrende tot d ander Zupder- Pool / foe en iſſer
niemant die weet te ſegghen / waer dat het
Straet ofte Enghte van Magallanes, volennde
ſchops van Placencien, t Welck booꝛbp de Straet
mero, die Booy Onweder twee ofte dꝛie graden bon
ſos dat men gheen reden en vint die in
hepdt die t Wederlept. gn giſſinghe
ufeuwe kontrepen voozder aen / ende 3
Landen van Indten verſpzepdt ende vermenic
_muda) vint men gantſchelncken woeſt
van is / dat d Ouderen in voozleden tide
te ſtranden die nae bp laghen / ende by nae l |
Heen. Tot dit wozt noch gheallegeert / dat nien op gheemghe plaetſen van Indien /
groote Schepen(ahetijck als men behoevende gote Go ofte
over te varen ghevonden heeft. C ghene dat meu daer vindt / zun Balfas, Piraguas, of-
lack - ſeplen: Ende dufdanighe
te Canaos, de Weltke al te ſamen minder zun als in i
e / met de welcke fp hunt Tee⸗
Schepen waren d Indtanen alleenlhcken gemupckend e welt
waert in niet begenen mochten / ſonder kenlůcke ende ghewiſſe perhenel van te (neue
| elen. Ende al waert ſchoon datſe volmarckt
Waerts inte moghen baren / ſoo en wiſten fp doch evenwel hant Lo
EDE TT
Het eerfte Boeck
TKN NUENEN Re ® rh AE
Ful. 20.
n / met wepnich verſchils by een tamen
Anderr voe⸗
en / relateerren /
u van gelheken by de Cabo de Mencogi-
k met tot hoe verre dat hem het Landt
en / een onepndtihck dinck te weſen/het
Tandt / gheleghen aen d ander zijde hau de
nde ls. Eenighe vant Schip des Biſ⸗
opwaertg aenliep / vertelden altoss
C ele wort oock verclaert van den Plioot Hernando La-
Ende foa fp acht ofte thien daghen gheweeſt
en de Straet ghedzeven Was. Al⸗
t contrarie ſtridende zyn / nochte ervarent⸗
| ofte opinle is / dat alle t Landt aen den ande⸗
ren vaſt is / ende dat het og eernighe piaetſen verengt oſte ten minſten Dicht by een
gheleghen is. Soa dit waer fs/gheljch als het mp in effect ſchhnt te weſen ſoo heeft
de twöffelachtige queſtie (die wp gepꝛoponeert hebben / an hoe dat d eerſte bewoon⸗
ders nae Indten gheromen zyn)een lichte antwoozt: Want men fal ſeag zen / datſe
ghepaſſeert zyn / met ſao ſeer te Mater varen
Wegh fender eenighe vooꝛdachthepdt / verande
Landen / waer van eenighe van die ghevonden Waren / bewdonden / ſoeckende andere
Hu alſoo bo lauckgegdt van tgden / ober alle de
ichvuldicht / tot foo veeldeclep Matten /
de / als reyſende te Lande / doende deſen
rende allenghſkens / Geweten ende
Hlet 21. Capittel. Op wat maniere dat de Beeſten ende t' Vee,
nac de Landen van Indien ghepaſſeert zin.
1 Et is boort vooꝛſende goetduncken / een groot behulp /
j de tepckenen die men bejegdent/ willende met turteuſhept de mantere van
l de habitatie der Andianen examineren: want op wat plaetſen dat men Ep⸗
| landen heeft ſeer verſchepden vant vaſte Landt / gheihck als daer is La Ber-
ende ſonder Doleß te weten, De reden daer
n anders niet en voeren / dan nae Beveren af⸗
altoos dicht int gheſicht van by t Landt
tg om groote Golffen ofte Wateren
e Schepen ghehadt hadden / omt Zee
mpas Aſtrolabio,
Waren ſan⸗
der Lan⸗
2
*
*
Poi
Ld
—— en 7 —
— — — —
TETRA KT ETAT AT
aes
EN
Arrr rn
Tis
2
AEN
*
ME 2
rr
NEN %e Ze
EK:
ZEN 7
brt
*
e
rf reren
„
Mi
re
Dre Dr
100
7 Ik |
9 00
Cap. 21. Hiſtorie Naturael van Weſt⸗ Indien.
der Landt te ſien / waſt hen onmoghelůcken niet te verdwalen / ende pet te weten
waer datſe waren. Wp ſien Eplanden die met ouervloet nan Indianen bewoont /
ende met haerder Navigatie ſeer ghemeynſaem zin maer het Waren van die ick ſeg⸗
ge / die d Indtanen met de Canoas ofte Piraguas, elde ſonder Compas bebaren moch⸗
ten. Wanner d Andianenban Tumbêz deerfte repſe onſe Spagniaerden (die nae
Peru hoeren) int gheſicht creghen / ende de groette van de up: gheſtreckte zeplen ende
Sthepen overſaghen / bleven verwondert / ſonder opt te connen begrypen / dat het
Sthepen waren / om dat ſyſe op ſulcken ma a foe graat / nopt gheſien en had⸗
den / lieten hen vooꝛzſtaen / dat het rotſen ende clippen (die upt de Tee opſtaken) moeſten
Ween: Ende ſiende datſe voort ging hen (onder te ſiucken / beben een lange wijl ſtaen
ſien ghelhek als de ghene die upt haer ſelven ende gantſch berfuft waren / tot der tit
toe / datſe / nae bp comende / vermierckende Waren / ghebaerde Mans te weſen / die op
de Schepen ginghen / gheloof den dat het eenighe Boden / ofte lieden die upt den Wez
mel quamen moeſten weſen. Waer upt men ghenoech verſtaen can / hoe vꝛeennde
Dinghen dat het voc d Indianen was / groote Scheren te ghebzupcken / jae eenighe
notttie Daer van te hebben. Daer is noch een ander dinck / die deſe booꝛſtyde opinie
Ardotelpeken verſterckt / ende is / dat men de Shediertendte Wp gheſept hebben / viet
Aheloc flick te meſen / nan Menſchen nae Indien geſcheept te zyn) vindende is op de
gontrepen van t bafte Landt/ ende op DE planden die vier dach repfeng vant vaſte
Landt verſche pden ligghen / en her ft mente niet. Ick hebbe neerſtiehept ghedae n om
t ſelf de t onderſdecken / mp laten dunckende / een (Ake te weſen van grooter ſubſtantie /
om mp te reſolveren in d opinie die ick gheſeyt hebe / van dat het Tant van Indten /
ende dat van Europa, Aſia ende Africa ghemepnſthap niet den anderen heeft / ofte comt
ten minſten op eenighe plaetſen / erghens dicht by den anderen. Men heeſt in Ameri-
ca ende Peru geel wꝛeede Bee ſten / ghelhck als daer zijn Leeuwen / hoe wel datſe niet
en zijn te verghelgcken in de grootte ende wꝛeedthepdt / noch inbe ſelf de coleur / met
die vermaerde Leeuwen van Africa. Daer zyn veel ende ſeer wzeede Tygren / hoe
wel datſe gemepnlit meer met d Indian e zyn / als met de Spagniaerden . en heef⸗
ter dock Bepzen / even wel niet (ker veel. Wilde Verckens zihnder inſghewhekx / maer
Doſſchen ontalihycke veel. Soo wp eenich van alle deſe ſoozten van Beeſten wi den
ſoecken in de Eplanden van Cuba,Efpanola.Tatnaica, Margarita, ofte in La Dominica, en
ſullender niet cen vinden · lier upt comt het / dat de voozſchzevben Eplanden (hoe groo⸗
ende wuchtbare die dock zyn) invooꝛighen tydenlalſſer de Spagntaerden cerſt op
guamen)gantſch geen tamme noch pzoffttelyeke Beeſten en hadden / hebbende he⸗
denſdaeghs ontalſhycke hoopen van Peerden / Oſſen / Moepen / Verckens ende Don:
den / ende ʒynder in foo groste menichte / dat het Bee van de loepenende Oſſen / al⸗
T hans gheen feeckere epgenaersg en heeft / om datſe foo ſeer verimenichvuldicht zijns
ende de ghene dief eerſt oy t velt ofte gheberghte can trijghen ende dooden / iſſer dey⸗
Zenger. C welcke van de Anwoonders der vooꝛſeyder Eplanden ghedaen Woꝛt / om
met de hunden haer pꝛoffnt ende handel te doen / latende t vleeſch daer heenligghen
als onnut · De Ponden zjn in ſüulcker menichte vermeerdert / datſe met groote hoo⸗
gen int wilt loopen als Molven / doende groote ſchade ondert t' Dee / het welcke een
groote plaegh hoog die Eplanden is. Ende deſe Eylanden en zhn niet alleentijck fons
der wilde ende Weede Beeſten / maer oock ghebꝛeckelhcken ban t meeſten deel der
lie ghende Poghelen: Papegapen zijnder veel / ende zn van een groot blucht /
bleghen met ſcharen ofte hoopen bp den anderen. Men heefter oock ander.
Poghelen / Waer weprich als ghefepdt is. Van Patryſen ende ghedencht
gap niet daer ghefien te hebben / Noch en Weet niet datſer zn / e
CCC ONE E TENEN KEE
| Heteerfte Boeck. 7. 2 1.
Als in beru, ende noth beel min van de Beeſten die men in Peru, Guancos ende Vicunas
hiet / welcke zijn gelijc als wilde Gepiẽ fect lichtveerdich / in welckerg magẽ de Bezar-
{leenen ghevonden wunden / die ſommige in weerden houden / zijnde ſomtyts grooter
als cen Binnen Ep Indiaer ſcke Schapen / de welcke (behalen de Mole t bieeſch
daer hen d Indianen van cleeden ende mede onderhouden) van gelheken dienen om
alle goederente dragen als Mupl - ezels ladende de halte laſt ban een Muy / ende dot
haer Meeſters Wepnich ontoſten / Want en hebben noch Hoef-Hferg noch Albarden,
dat zin Spaen che / van ſtrop gemaeckt / E zelg-falen) noch eenighe andere inſpan⸗
ſelg van doen / noch Haver om teten alle twelcke haer de natuere om met ghegeven
heeft / willende hier in darme Indtanen te baet comen . Dan alle deſe ſoozten van
Beeſten / ende noch veel ander meer / die Wp op ſyn plaets fullen herhalen, heeft het
vaſte Lant van Indien / groote menichte/zijnde d Eplanden van alle tſelfde gebrec
Helgck uptgeſondert de gene die daer de Spagniaerts op gebracht hebben. ‘Cis wel
waer / dat een van onſe Bꝛoe ders in ſomnughe Eplanden / Cpgzen gheſen hebben
na x dat hp ons verteide we lende in een Peigrimagte van een moe pelycke Schip⸗
beuckinge. Maer ghewaecht weſende hoe verre dat de (live Eylauden van t vaſte
Tandt lagher ? epde van ontrent Eten ofte acht nplen teu upterſten / we Icke ſpatte
van water / ſonder twijfel van de Tygzen over-geſwon men moet wefen. Door deſe
ende andere dierghelſh ke teetke nen / mach men bewerchen / dat d Indianen (om dit
Lant te bewoonen) meer ghepaſſerrt zjn over Landt / dan te water: Ende foo fp ee⸗
nigbe Mavꝛgatie ghedaen hebben / en is niets te groot noch moeylijck geweeſt/ want
in effect / (oo moet hem den gantſchen 2 erdtbodem met den anderen vereenigen / ofte
ten nunſten op ernighe contrepen ſeer dicht by en conren.
Vet 22. Capittel. Hoe dat f Indiaenſche gheflachte niet ge paſſeert
en ĩs, over het Eylant van Atlazsid:,ghelijck als ſommighe meynen.
Aer en gebꝛeeckt cock geen / de welcke tgoetduncken
van Plato (dat voozen verhaelt is) volghen / ſeggende / dat de lieden ghe⸗
trocken ſouden weſen upt Eurcpa ofte Africa, nacr dat vermaerde / wßt⸗
el EER beroemde er de betoo verde Epiandt Atlantide, paſſerende van Baer / nae
— andere ende ar dere Eplanden / tot dat Pp geromen zin aen t vaſte Kant
van Indien / om dat de Cricias van Plato inſpn Timeo, van alle tſelve mentie makende
ig · Ende be wle dat het Eplant van Atlantide fo groot / jae meerder was / als qheheel
Aſia ende Africate ſamen / nae Plaronis gevoelen / ſo moeſt Baer willens unt volgen / dat
| het de geheele Oceaenſche Zee van Atlantido, bedecken moeſte / ſtreckende tot bpnaefk
d Eplaiden der nieuwe Werelt. Ende daer woꝛt noch meer van den felven Plato by
geſept van dat het felf de ſpn Eplant Arlantida met een ſchꝛickelhcke Diluvie t onder⸗
gaen ſoude weſen / hebbende daerom de ſelbe Zee onvaerbaer ghelaten / Booz de beelz
| Bept der dꝛoochten / Sanden / Kudtſen / ende ander vuplicheden / twelckte hy alſo ſepde
de weſen in ſynen thdt / maer dat daer na (met der tidt) d overbiihvende vermelingen
des ſelven verdꝛontcken Eplandts / beſette plaetſen ende Laftighept genomen hebben⸗
de / plaets gave om te moghen varen. Dit ele wort ghehandelt ende ghediſputeert
upt goeder ernſt / ende met een pver van vernuſtighe ende verſtandighe Lieden / zijne
de dinghen / ſoa men daer eenichſing opletten wil / om mede te ſpotten / hebbende meer
ghelhytkeniſſe van Spꝛeucken ofte Ovidius Fabulen / dan van een Niſtozie ofte Phi⸗
loſophhe weerdich om vertellen · Net e ende as
5 7 Mato,
bi EERS Cr FIEKE RAC RRT ( — Org NEN 7 VW DNS NS 2 Me 2 VE Nt A7 . * A
E NENDE ENEN RE WEES
EL AEL EPE DEED EN EE ED EDER DEE
Cap zr. Hifforie Naturael van Weſt. Indien,
ban Plato peheſtighen een waerachtige iſtepte te weſen / alle Bet gene dat Cricias a,
Daer van foo Beel vꝛemdichepts / ende den dozſpzonck des Eplandtg Atlantida vertel —
lende ie / als aock van ſyn groote vooꝛſpoet ende ooʒloghen / die / die van Europa ende
Atlantateghens den anderen ghehadt hebben / ende alſe t ander meer / laten hen note
meer beweghen / om tſelve boor een waerachtighe Wiftorie te houden / doo de wooꝛ⸗
den van Cricas, die van Plato geſtelt woꝛden / al waer hy inſyn Timeo ſeggende is / dat
be redenen die hytracteren wil / zyn van vꝛeemde dinghen / doch teenemael waerach⸗
tich Ander Wiſcipulen van Plato tonſidererende de ſelve berteltinge meer ſchhnſellte
hebben van een abel / dan van waerachtighe gheſchiedeniſſe / ſenghen dat men alle
tſelve dooz allegorien verſtaen moet / ende dat het haren Goddelhcken Philoſoph alſo
gheſocht heeft te doen. Van deſe mepninge zijn gheweeſt / Proclus, Porphirius, als doc
Origenes, de wellie tot Platonem ſoo gheneghen waren / dat fp ſin ſchꝛiften in ſulcken
Weerden hielden / ghelijck oft het de Boecken Moylis oſte van Eſdras geweeſt hadden:
In ſuicker voegen / dat foo Waer dat de Woorden van Paro met de waerheyt niet wel —
over een en tomen / ſegghen terſtont / dat men tſelve met een allegoriſche ſin verſtaen
moet / ende dat het dock niet minder en mach weſen. Ick / om de waerheptte ſegghen /
an houde Platonem in foo grooten eerwaerdigheyt niet / al noemenſe hem noch eens
{oo veel Goddelijck. Moch ten is my oock niet (eer hardt te ghelooven / dat hy alle de
ſelve abel van t Eplandt Atlantida Bertelt (oude hebben vooreen waerachtighe Die —
ſtozie: zinde noch even wel / daer en boven een (er fue Nabel gheweeſt / namelhcken
Daer hy verhaelt / dat van Circias geleert te hebben / hebbende tſelbe Liedt van Atlanti⸗
da (als hp een Gongen was) onder ander Lieden gheſongen . Het mach weten ſoo t
wi ende Plato mocht vooz een Hiſtozie oſte Allegorie gheſchꝛeven hebben / het ghene
dat toog my ſlecht te verſtaen is / is dat men alle het gene hy van t ſelbe Eplant han⸗
delende is / beginnende in de t ſamen⸗ ſpꝛekinge van Lime ende vervolgens in de Dia⸗
logus Circias, hoo gheen waerhept naer ſegghen mach / dan tegens Jongers ende oude
When. Wie en ſoudet vooz gheen Pabel houden / te ſegghen / dat Neptunus op Clito
verlieſt zynde / van haer genereerde vf maels C weelinghen van eender dꝛatht / ende
dat hy van eenen le uvel dꝛye ronde unt der Zee / ende twee van der Aerden op trock /
zynde foo ghelhck ende eſſen / datſe ſchenen ghedꝛaept te wetend Mat ſullen wyſeggen
van dien Tempel van duyſent treden lanck / ende vhf hondert bꝛeet / welcker mueren
van bunten gantſch met Suver / ende alle t bovenſte met Gout bedeckt was / zynde
van binnen altemael overwelft van ghewꝛocht Nvoiren-been / ende ondertuſſthen
dooztoghen van Gout / Silver / Prerlen! Ende int eynde / van de cluchtige reden daer
hy t in den Timeo met beſlupt / ſept hp aldus: Ende op eenen dach ende nacht (val⸗
lende een groote Diluvie ofte Plaf regen) zün alle onſe Soldaten by hoopen van der
Aerden verflonden / ende t Eplant Arlantida is in gelhcker manieren t onder gegaen /
ende in de Zee verdwenen / is in der waerhept foo wel getreft / tſelne altemael (a hae⸗
ſtelhtken te verdwynen: Want weſende een Eplandt (oe groot als geheel Alia ende
Africa te ſamen / ghemaetkt doorde Conſte van Nigromantie, Waſt goet dat het alſoo
verdween ende te niet ginck: ende is ſeer goet / dat hy ſeyt / dat men d overblyfſels ende
teyckenen ban dit foo grooten Exlandt / onder t Mater noch fien mach / ende dat de
ghene diet ſouden moghen tomen te ſien / (twelcke zin de gene die de Zee gebꝛzupct⸗
ken) en moghen daer niet dooꝛ baren, Ende voeghter dan noch aerdich by / dat Daer:
um tat den hupdighen dach toe / de ſelne Zee niet bevaren woꝛdt / noch bevaren mach
woꝛzden / om dat het doorde veelhept bande Modder ende tick / die tEplandt (nae
dat het verdzonekents) allengſkens aenghegroept heeſt / belet woꝛdt. Ick ſoude wel g
ens gheern willen vꝛaghen / vat afgront datter groot ghenoech gheweeſt 115 bebe f
*
pa nie NE
r r 2 GE VE n 5
Jeteerſte Boeck. Fol. 22.
glen hebben om foo ober-grooten Landtſchappe ( twelcke grooter was / als geheel
Aſia ende Africa te ſamen / ende dat tot aen Indien toe repckten in te ſwelghen / heb⸗
bende tſelve foo gheheelhcken in gheſlockt / datter tepcken noch ſpooꝛ vanghebleven
(onde weſen. Wehle het ghenoech bekent is dat in de Tee / daerſe ſeggen tſeive Ep:
landt gheweeſt te zn, de Zee-iteden an gheen gront en tonnen vinden / al woꝛ⸗
penſe noch ſoo veel bots upt / maer is een nn verſtant ende onwetenthept / te willen
diſputeren van dinghen die men vertrocken heeft om tidt· verdꝛyf ofte foo men de
Weerdichept van Pato (als reden is) wil re pecteren / ſod moet men verſtaen tſelbe
enckelhck geſeyt te weſen / om als ineen Schiderhe te bertoonen de pꝛoſperitept ende
vooꝛſpoet van een Stadt / ende cverlles met den onderganck des ſelven daer nae vol⸗
ghende . Het argument datſe by bzengen / omte pꝛocven datter voozſeker een Cplant
Atlantida gheweeſt is / is om dat de ſelne Zee noch hedenſ daeghs / de Dee Ban Atlante
ghenoemt wert / twelcke van wepnich impoꝛtantie is: want wp weten / dat op het
upterſte epnde van Mauritamen gheleghen is den Bergh van Atlant: van de welcke
(nae Plimus ghevoelen) de Zee den naem van Atlantico behouden heeft / ende ſonder Pin lib. €.
dat {oa Wagt van den ſelven Plinio berhaelt / dat men teghens over den voozſchzenen cap. .
. heeft / ghenaenit Arlantida, twelcke hy ſept ſeer clepn ende gold
te wefen.
Het 23. Capitiel. Hoe dat d opinie van velen „die beveſtigende
jn, d Indian en van’ Ioodtſche gheflachte af te comen, valſch is.
ZES Ef le datmen over t Enlant van Atlantida, geenen
wegh en can openen / ond Andtanen in de nieuwe Werelt te paſſeren /
doo dunckt het anderen / dat het moet weſen / den wegh die van Elcra⸗ int . Ef.
e bierde Boeck aengeweſen Woꝛt / daer hy aldus ſeyt: Ende om dat ghp't %. 15
—gaheſien hebt / dat hy tot hem halende Wag / eenen anderen vꝛeedſamen
jrooten hoop / ſoo ſult ghy weten / dat deſe zijn dethien Stammen die in flavernhe gez
Hoert Woꝛden / ten tijden des Coninckx Ole, de welcken van Salmanaſſar, Conincł van
Aſſyrien, gevangen wech ghelept woꝛden / hebbende de ſelbe ghepaſſeert aen d ander
zijde der Aiviere / ende ober geſet aen een ander Landt. aer fp maeckten onder haer
gen accoopt ende verdzach / de menichte der Heydenente verlate / ende te paſſeren naer
een ander rontreye / verre verſchepden / alwaer het Menſthelhcke gheſlachte nopt gez
woont en hadde / om ten minſten aldaer hare Met t onderhouden / die ſp in haet Lant
noꝑt onderhouden en hadden / toghen alſoo dooꝛ die enge incomſten der Riviere Eu-
ae heen. Ende den Alderhooghſten dede alſ doe fijn wonder-wercken met hen
oudende de ſtroomen op / ende den loop van t Mater ſtil/ tot datſe gepaſſeert waren.
Mant dooꝛ de ſelve Landouwe / was den wegh ſeer lauck / namelhelten van anderhalf
Jaer / ende deſe Lantſchappe worden geheeten Arſareth, alſ doe woonden ſp aldaer tof
pe den laetſten tijden. Ende als fp nu ſullen beginnen wederom te tomen / ſos fal den
derhooghſten wederom de ſtroomen ende loop der ftviere ophouden / op datſe paf”
ſeren moghen / daerom hebt ghy dien grooten hoog gheſien met bzeden. Bere Schute
fuere van Efdras willen ſommighe op d Indianen trecken / ſegghende / die nan Godt
ghevoert te weſen / ter plaetſen Daer het Menſthelihcke gheſlachte nopt gewoont hade
de / zynde het Landt / daerſe in woonden / ſos verre gheleghen / dat den wegh anderhalf
aer vepfens lanck is / m aldaer te comen / weſende dit Polk upt de natuere vꝛeed⸗
ſaem, Dat d Indianen van t Joodtſche gheſlachte N houdt de Abe en
411 2 an
0 „K . K.
RD ADS Rr Ba In
ANI
Cap. 23
hen: want d
| Houden ſp
WA.
_ Hiftorie Naturaeſ van Wett-Indtem. | B
Man boor een (cher teecken / om dat de ſeive bꝛeeſachtich / clepnmoedich / van beel tere⸗ 7
monien / ſchernſinnich ende leughenacht
hare Nabhten ende Cleederen de ſelve ſchynen te weſen / die de Joden gebꝛupckt heb⸗
1
flaghen / gaen barre voets / ofte haer ſthoe
Oſotas neemen. Ende 2
| Oꝛieutẽ ber- heter paſſagie nae de nieuwe Werelt ghevende is
| toouêde 256. A lantada han Piatone gheda ien * 187 als
We Spe Nae, De Joden / doſe onbeſneden waren
0 Doe e ®' Indianen en weten in t minſte noch in
| e die noch en hebben haer daghen ſoodanigh
bic zn / zUnnde foo ſeer on alle plaetſen der We
Rl
WEN BEAN ESA BEN GABA EEEN EAV SEEN
ME FELDER AD IT PT MTP APD PTR PT RT ET RD NGO OER MN
te weſe wa: Moedieh zijn. Daer zunder oock plotup ende grof van verſtant. Dan Cerem
* N a N * ze 0 In — — —
2 — 1 4 B 5 * y 5 N J 5 N 1 10
4 ae 1 2 2 4 2 zn | 1 1
en niet ge⸗
ö Het „
„ Sagen ED RES smd
ff
4
32
en
2
.
RE
2 re
EE
e o
2 —— 2
Het eerfte Boeck.
10
Bet 24. Caplitel. Door wat redenen men niet weben can weten
origine ofte oorſpronck der Indianen.
| Aer is lichter te verwerpen / het ghene van de oꝛigine
Lotte doꝛſpꝛonck der Indianen valſch fg / dan de waerhept te ontbinden:
Want men onder d Indianen gheenighe Schuftueren / noch eenighe ſe⸗
Bere Memozialen bindende is / van haer eerſte Booz Ouders ende bez
1 0
1 ban cen groot belnup,igedterich gervoigh ofte Nabuerſchap der Landen / ende
v töden eenighe Pavigatien / ende datſe op buf danighe manieren aldaer ghecomen
moghen weſen / ende niet van eenighe Wlote toe· gheruſt te hebben met opſette wilee /
ofte by ghevalle van eemghe Schipbzeuckunghe: Al hoe wel dat hier van / op eenighe
te Weſen / ende ‘telde alſo bewoont geben. Waaer daer ick imp epntliclien in reſolyere
ende beſlupte / is / dat die vereeninghe / oſte ten minſten / de nae· ge egentheyt van In⸗
dien / met die ander Werelt / de pꝛincipaeiſte ende ſekerſte reden gheweeſt is / om Ane
onghetemde Menſchen / dan van ſieden die gemepnſthap ende Bozgerihchept onder⸗
htelden / arriwerende in de nieuwe Werelt / van baer Landt verſteken ofte verdwaelt⸗
Menſchen en hebben / als alleen de gedaente ende tweſen: In voegen / dat men door
fülcken wegh ende op deſer mantere
van Barbarische Patien in de nieuwe Werelt .
1 Het
—
ETET . Pt En et Or
„
RN MRM ND
Cap. 25. Hiftor
var
3 y
ie:Naturael van VVeſt. Indien.
Ce
A
Hei 25 Cagittel. VVat d'Indianen te vertellen plachten van ha-
ren oorfpronck ende ecrfte op- comſte oft beginſel. 5 5 8
Et gene dat de lelbe Indianen plachten te vertellen /
e vanhaer beginſel ende eerſte op comfte/en te gheen dinck dat veel te be⸗
Ee 5 Dieden Geeft: want het ghene (prefereren? ſchynen meer droomen dan
O Piftogten te weſen. Men heeft int gemepn onder henliedengroote ken⸗
i niſſe ende veel verhaels nan de Sunk; vloet / doch men en can tſelf de niet
Wel te verſtaen comen / of de Diluvie ( dieſe vertellen) gheweeſt is / die algemeyne / die
ade Selpiſtuere verhgseit wondt / oſte dat het eenighe andere Di uvie ofte averbloedin⸗
ge nan Water gemꝛeſt ts in de Contrepe daer ſy wonnen. Daer wordt van ervaren
ende bedzenen lieden gheſent / dat men merckelhcke ende dare tepckens in deſe Kan:
ben) fiet / van datter eenige groote Diluvie ofte mundatie glje weeſt moet hebben Jen
houde mp meer met het goetdunckken der ghener / die ghevoelende zn / die tepckenen
ende ſpooꝛen die men han de Diluvic bindende ig / niet ke weſen / van die van Nos dau
van eentch ander int byſonder / ghelhck als de ghene / die van Plato pertelt: ofte van de
Boeten van Deucalion geſangen wordt. Nu tach weſen fao't wil / d Indianen ſeg⸗
hen / dat alle Menſchen met de Diluvie verdꝛoncken zin: Ende vertellen / dat upt het
groote Lack ofte Mey ban Titicaca een Viracocha gheromen ſoude weſen / den welr⸗
Ken hem in Tiagnanaco unthielde / (al waer men noch hedenſ daeghs de gront-veſten
ende oner-bihſſelg van een (eer oudt ende pꝛeemt gebouw fien mach) ende datſe van
daer ggecomen zin na Cufco, woꝛdende het Menſcheihcke geflachte alſo weder ver⸗
F twelve zidep) cen Eplandehen, almaer (perfies
ren hem de Son verbozghen ende onderhouden te hebben / waerom ſp hem aldaer in
hoogen tijden veel ſacrificten aendeden: niet alleenlicken van Schapen /maer dock
van Wenſchen. Andere vertellen / dat door een Venſter van upt een ſeker ol / gecro⸗
pen guamen / ſes of ick en Weet hoe veel lieden / ende dat de ſelf de de progeneratie ofte
voont-teeitughe der Menſthen weder een aenvanck ghegeven hebben ⸗ welcke plaetſe
om de felipe doſale ghenoemt woꝛdt Pacari Tampo. hebben oock voz een opinie / dat
Die Tambos han Toutſte geflachte der Menſchen zyn. Ban hier fept men Mango capo,
boortgheeomen te weſen / den welcken ſy vooz een Eerſtelingh ende t hooft der Ingas
bekennen te weſen. Ende ſegghen / van deſen gheſpꝛoten zyn / twee Familien oſte ge⸗
achten / deene van Hanan Cuzco, ende d andere van Vrm Cuzco: Refereren / dat de
Lomingen Logas( alſſe Oozlogh voerden ende verſcheyden Pꝛobincien overwonnen)
vo! redengaven on daer medet Boogh met gherechtighent te verdedighen / dat
alie de teden then onderdanighept ende erkenteniſſe ſchuldich waren / derohle dat upt |
hare geſlachte ende Daberg-lant de Merelt beenteut / ende alleen henlieden de waer⸗
Achtige Religie ende Godf⸗ dienſte gheope nbaert was. Maer waer toe iſt noodich
Baer meer Gp te naegen / gheſten het alte mael leugen ende bꝛeemt van de reden ie. Pet
gude dat ban gheleerde Mannen geſchyeven ende heveſticht wort ig / dat alte ‘tgene
dat meu van ggeheugenmſſe ende keuntfje van deſe Indianen tan hebben / comt tot on
ontrent vier hondert Jaren / zinde alle het boorgaende een rechte verwarthept ende
dupſteren Pevel ſonder eenighe ſekerheyt te mogen binden. Ende ten ls niet te herz
Mmonderen de wijle batter Boerken ende ſelniften ghebꝛekende waren / in welcker
plaetſe fp haer ſoo untmuntende rekeninge van de Quipocamatos hebben. Soo iſt van
ghenoerh ende noch meer alg veel / datſe an vier hondert Jaren reden 1 te 175
—
ie
Mf TNI SE AUT NINE WJ NES NE AD NP NLS We 5 — 25 JN . N r TM EED 5 7 5 oe * 5 N - 5 EE 7 on 8 < &
EE A | 8 . . 7 * een 0 F. F AM )
&.
„Peke A
Fol. 2
rr DA N
Het tweede Boeck.
—
4
ſeer berre / daer van eenighe reden weten te gheven / maer waren cer LOOF ge wiſſelhe⸗
ken gevoelende van haren eerſten doꝛſpꝛonck ende uytcomſte in de ſelne meuwe We:
relt (daer fp nu woonen (gheſchapen gheweeſt te zn: twelcke Wp in t contrarie / met
ons geloof beweſen hebben daert ons leereude is alle Menschen an eenen Berthe lor rr
afghecomen te weſen. Men heeft merckelhcke tepckenen ofte giſſinghe ͤdeſe Lieden
ren ſullen ·
ker Eynde des eerften Boecks:
. pet tweede Boeck der Diltozie Naturacl
. ende Morael van Welt Indien. |
Viet eerſie Cupittel Daer in ghehandelt ſal worden van de Natue=
re ende eyghenſchappe der Equinoctiael. f i
Elende het meeſten deel / dat van de nieuwe We⸗
relt ontdeckt is / onder de middelſte Regioen ofte Gheweſte des Her
J mels / twelcke is tahene dat d Guderen Torridam Zonam genoemt,’
ö gende poor onwoonbaer ghehouden hebben / ſos iſt noddieh te weten /
0 6) om de dinghen van Indien te deghen te verſt aen / de natuere, condi⸗
MLD) ie ende epgtpenftjanipe handelt genden ber bericht dunckt
mp niet / datſe qualyck gheſept hebben / de ghene die beveſtichden / dat:
dekenmſſe van de Jndiſche dinghen ſonderlinghe hanghende was / aen de Renniſſe
der Equinoctiael: Want alle het berſehil dat d'eene Werelt van d ander heeft / tomt bp⸗
naeſt unt de eyghenſthappe deg Equinoctiaels, ende is om aen te mercken / dat alle de
ſpatie / die men heeſt tuſſchen de twee Tropicos ghereduteert ende geexamineert moet
Wefen (als een epghen veghel) op de Linea oft ſtreeck van t midden / twelcke den
Equinoêtiacl is: zijne ſſod ghendemt / om dieſwille / dat foo wanneer de e zen
„4
a
ETEN ENNE,
— „5 "| 2 n
LT LT RDD 3 1
Cup. 2. H iſtorie Naturael van Weft. Indien. —
ls / ſoo maeckt het ober de geheele Merelt / ghelicke d hen ende nachten: Ale nn:
om dat de ghene die daer Haer Woon-plaetſen ander hebben gh iel. eer 5 4
.
Eh 1
Peg
5
Oe
2
wy
0
eh |!
1
0
2
I. |
a 40%
zis 110600
"AE 10
* 1 1
4
— 1
keln hen / alg wel daoz de waerachtighe redenen / ſeliere experteutie ende erba⸗
Ten A. 5 5 SRE f 5 5 .
LENDE
Het 2. Capittel. Vat dat d Ouderen ghemoveert heeft, voor
8 . 2
cen ongherwijffelt dinck te houden, de Zorrida onwoonbaer te weſen.
V nemende Dan De fake eerſt van fan beginſels at /
GING 5 foo en math dan niemandt ontkennen / het ghene ong tlaerlpcken ver⸗
e toont wozt dat de Son in't ghenaken / verwarmende / ende in taf-wic⸗
K 5 ken vercouwende is / waer van de Dagen ende Pachten / Winter ende
ES Soner / goede ghetupghen In / doo; welcke veranderinghe / coude ende
hitte verooꝛſaeckt woꝛdt / dooꝛ t nae bp comen ofte a- wycken der Sonne. Het andes
re / twelckeẽ niet min waerachtich ende voozſeker s is dat hoe de Son naeder bn
comt / ende met fpn ſtra en alderſteylſt ober thooft treft / hoe datſe taerdtryck alder⸗
meeſt verbzandt. Dit feite mach men claerlicken fien ende ghevoelen / op het heetste:
ban den nuddach / ende in't trachtichſte van den Somer. Bier upt Woet wel ende te
“welcke ie recht ghenomen ende vermoedt / Lanneg als het bihtkt) dat / hoe dat het Lant ver⸗
alfo genoech ſchendender van den om · loop der Sonne gelegen a het couwer 18. Ghelytk
e als wp bevinden / dat de Landen / die d alder Nooꝛderlijckſt gheleghen / d alder toutſte
A0 te Ihn / ende de gene die den Zodiack (daer be Soningaet) aldernaef liggen / zyn in con⸗
weſen / mon krarie d alder hectſte. Op deſe mantere iſt / dat het Lant van Ethiopien, dat van Africa
‚ Sebopagie ende Barbarhenin hitten te boten gact; Ende Africa dat van Andalufia ; ende An-
e daluſia, dat van Caftilien ende Arracon ende Caſtilien dat van Biſcayen ende Vranck-
bp Modden riſck. Ende hoe verder nae t Pooꝛdẽ / hoe dat deſe ende d andere N ꝛovintien van min⸗
din op d öt- dex hitten zun: ende nolgens / loo gaen de ghene die de S on meeft genaken / ende met
A pn ſtralen alderſteplſt ghetreft won den / in de alder merſte hitte te verdzaghen / te bo⸗
et van ven. Sommighe voeghen tot fet ſelve / noch een ander reden / te weten / den am- loop
AP affautw? / des Hemels / de wolcke binnen de Tropicos (eer rad ende fel / ende dicht by de Polen /
ala doe OP ſeer verlanckſaem ts: waer ut be ſlupten de Negloenen ofte Gheweſten / die den Z2o-
8 55 1 5 diacck ambangende is / dꝛye ooꝛſaken te hebben / om van de hitte verbꝛant te worden /
— * &
PE
nd
2 * 2
ANDA
aver den E= teene de naebphept der Sonnen t ander van dat haer de ſtralen ſteyl neer treffen / en⸗
dae Galt. DE t derde / oni datſe ghe ietende zyn / den alder ſneiſten om · aon des Wemel. Mat bes.
nen langende is / dat van de hitte ende coude geſept wort / is het ghene dat den ſin ende de
Haze reden in tonfozmitept / ſchynente beveſtigen: Ende nopende d ander twee gralitepe _
ten twelcke zyn, vochtiahr pr ende Droogte. Wat ſullen wy ſegghen? Sonder twof⸗
fel het elfde ; mant de dꝛocghte (hunt verooz deckt te weſen Door tghenatten / ende
de nor tigheyt / doo ta whcken der Donne. Ende ſao ghelijck alg den Pacht cou⸗
der 18/dan den Mach / alſoo is die oock vothtigher: Ende om dat den Bach heeter is /
Daerom is die oock dzaagher. Ben Winter / als de Son verre van der handt is / is
gout ende reghenachkich / zunde den Somer / wanneer de Son nae hn is / hee: ende
zoog . Pant (00 ggelhek als het per iz ſiedende oft bandende / alſoo gaet 55 pe ;
REN
| Het tweede Boeck.
phelkelijcken op drooghende, Nu zijnde dan Ariſtoteles ende d ander Phiofopben
denmerckende / het ghene vooꝛſept is / voeghdeng /
ofte Gheweſte (die men Torrdam noemt / dat is de verſenghde ofte verbꝛandeheen
oberbioedichept van hitte ende dꝛooghte toe: Waerom fp ſepden / datſe wonderihck
verbꝛant / dꝛdogh / ende volghens gantſch ghebꝛeckelhcken ban Wateren ende wep⸗
den was: Ende dit aldus weſende / moeſt het nootwendigh ſeer ongherieflyck / ende
des Menſchelheke habitatie contrarie weſen. ee
Hiet 3. Capitiel. Hoe dat de Torrida Zona overvloedich vochtich
is, ende dat hen d'Ouders hier inne ſeer bedroghen hebben.
Elende alle tghene dat gheſent is nae het goetdunc⸗
ze 985 ken / waerachtich / ſeker ende claer / en is niet teghenſtaende / nae t ghene
men daer van ondervonden ende perſtaen heeft / ſeer valch ende contra⸗
2 rie: Mant de niddelſte Regioen oſte Geweſteldie men Torridam noemt)
NSE tort met rechter waerhept van 1 N g
benſe van ghelijcken langhen tijdt bewoont ghehadt / zynde DE bewooninghen des
ſelven ſeer ghevoechlicken ende aenghenaem. Nu delohle t ſelf de aldus is / zijnde
kenneißck / dat van de waerhept gheen valſchept volghen mach / weſende de conclufie
‘(gelijck alſſe is) valſth / ſoa iſt dan van doen / dat wp weder achterwaerts / op de (elve
voetſtappen kreren / ende de beginſels ſcherpelheken overſien / waer inne dat de faute
ende t bedꝛoch gheleghen mach weten. Eerftelijckenfoa {uilen Wp vertlaren / wat de
waerheyt belanghende is / nae dat het ons DOD, Waerachtige ervarenthept onderwe⸗
ſengheweeſt is: onderſtaende daer nae(al hoe wel t ſelbe een groote ſaecke is) d ep⸗
gen reden / nae goeder Philoſophhe / daer van te gheven / t laetſte det boven vooꝛge⸗
ſtelt moden Was / dat hae de Sont Aerdtrhck naeſt was / hoe dat de ſelve meerder
Droogte verooꝛſaeckte. Dit ſcheen een ſlecht ende felter dinck te weſen⸗ zynde met te⸗
ghenſtaende ſeer valſch: Want men en heeft in de Torrida Zona in gheenighen tyden
meerder regens ende o vervloedichept van water / dan / fes Wanneer / dat de Son al⸗
dernaeſt by / ende ſteplſt over t haft gaet / is vooz waer een wonderbaerlhck dinck / en⸗
de weerdich om aen te merckien / dat den tit vant Haer die men in de Torrida Zona ale
derhelderſt / claer / ende (onder reghen heeft / is / foo wanneer dat de Son daer alder⸗
verſt van daen is / ende int contrarie / (as en is daer gheenen tijdt van t daer volder
van reghen / walcken ende ſneen / (daerſe valt) dan foo Wanneer de Son aldernaeſt bp
ende ober t hooft is. De ghene die in de nieu He Werelt niet gheweeſt hebben / ſul⸗
len dit bp avontuer Loor ongeloofſijck houden / jae oock noch Wel de gene die daer ge⸗
Weeſt / ende gheen acht op gheſlaghen hebben / falt oock mffchten wat nteus ſchhnen
te weſen: Maer deene met d andere ſullen hen lichtelycken vermomenghepen acht
nemende op de warachtige expertentie van dat geſepris. In dit Peru, t Welcke aen⸗
ſthouwende is den Polum Antaccticum, ofte ban t Zupden / heeft men de Son alber:
bereft af ten tůden datſe die van Europa aldernaeſt bn hebben: Shelpck als daer ig
in de Maend en / Mayo, lunio, Iulio ende Auguſto oo Wanneer datſe den Tropicum van
Cancer naeſt bp is in welcke vooꝛſepde Maenden / men in Peru LET claer helder weer
heeft / ſonder eenighen reghen ofte ſneen te ballen / loopende de Hlvieren ſeer vermin⸗
dert / jae ſommighe gantſch uptgedꝛoa ght van Water Maer daer nae comende Doors
der int Jaer / ende dhenaeckende de Son den Circkel 2 Capricornus, (00 nn Det
72 e ö eder
Blas
ghelgekelijcken/de middelſte Regioen
Menſchen bewoont: Ende wp heb⸗
*
*
14
1
*
14
ip
1
*
wipe
abe
*
*
*
5
r
Kad
KUN AN AN NEK RIAN HN:
* . N
Cap 4. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien, 7
weder terſtont te regenen ende te ſneeuwen / met grooten opwateren der Nibieren / te
weten / van Ottober af tot December toe: Ende keerende de Son weder van Capri-
corno af/ foo treftſe die van Peru recht ober t hooft: alſ dan (oo heeft ment gheweldt
ende t ghebaer van de wateren / crachtighen reghen / veel ſneeus / ende die gheweldige
opwateren der Rivieren / t welcke is / op den ſelven tjdt / datter de meeſte hitte van t
Saer regnerende is / te weten / van Ianuario af / tot half Maru) toe. Dit is a dus alle
Jaren in deſen Pꝛovintien van Peru, (onder dat het van pemant gecontracieert mach
werden. In de contrepen / welcke aenſchouwende zyn den Polum Arcticum, over
d ander zijde der Equinoctiael, gheſchiet het alſ dan gantſch int tontrarie / ende is dog:
de ſelbe reden. Laet ons nemen Panama, ende alle die Cuſte / ofte nieu Spagnien /
d Eplanden vante Woef waert / Cuba Eſpanola, Iamaico S. Tuan del Puorto rico „uilen
ſonder faute binden / datſe genietende zin / van t beginſel van November af / tot Apzil
tae / enen daren ende helderen Pemel. Zijnde d'oozſale / dat paſſerende be Sonde 0
3
=
Linea Equinoctialis, nae de Tropicum Capricorni toe / alſ dan van die Regioenen ende
tontreven meer af wijckende is / als op eenighen anderen tydt van t Haer, Ende int
tontrarie / ſoo comen in de ſe ve Landen / gheweldighe opwateren / ende overvloedighe f
regenen / als de Son daer weder nae toe comt / ende alderngeſt by ig / tweicke is van
Iumo tot September tor: Want alſdan wordenſe van de Son aldernaeſt ende
Dit is al- ſteylſt over t hooſt ghetreſt. Dit ſelve is dock geobſerveert in Ooſt Indien / gelijck
1 5 in 1 het by de Bꝛieven / van derwaerts over / blyckende is. Alſoo dat het eenen generalen f
de contrepen reghel is / hoe wel het op ſommighe plaetſen / dooꝛ bpſondere oozſalen / exceptie heeft)
ban Goa,en- in de middelſt Regioen ofte Gheweſte van de Torrida Zona, als de Son afwyckt het
5 15 5 dk aldertlaerſte ende helderſte weer te weſen / hebbende alſ dan de meeſte dꝛooghte. Ende
gbentijcken 109 wanneer ſp ghenaeckt / ſtreghenachtich / ende heeft de meeſte vochticheyt: Ende
Indien ende nge t veel ofte wepuich afwhcken der Sonne / foo heeft het Landt veel oſte wepnich
Malabar oberbloet van Water. f ö EAT nd
noemt / als Bet É |
mijn Irie 8 i 5 . Ln 1
nerario 5 i . 5 6 17 8 Oe 5 Gn
IN fien merh Het 4. Capittel. Dat het buyten den Tropicos int contrarie van
wooden. de Torrida Zona is, ende alſoo heeft men daer meer Waters ten tijden dat de Son
*
Het tweede Boeck Fol. 2 6
meer over een tomt / met de tonditiẽ van Europe, al me teenich ander van Indien. Bet
ſelve fiet men van gelihcken te gheſchien / on de ſelve mantere ende oꝛdonnantie in dat
groot ſtutk Landts / t welcke hem upt het binnenſte van Erhiopien is untbꝛepdende
punts· ghewhs nae de Cabo de bona Elperanca tue: Maerom gheſeyt Wort / dit die
rechte oorfake te weſen / bant overloopen der Ripier Nilus tn dentijdt van den So⸗
mer / daer d Ouderen ſoo ſeer van ghediputeert hebben. Want in de voozſepde ton
trepe / ſoo begint men in Apzillals de Son Aries gepaſſeert is den Winterſchen regen
ende opwateren te trigen / om dat het alf dan / aldaer begint te Winteren. Ende beft
Wateren(welcke eens deels vant ſneru / ende eenſ deels van den regen vooztcomen)
vervullen de groote Lacken ofte Mepzen daer den Nilus (nae de rechte ende ſceckere
Geographie) haren gozſpꝛoneł van heeft / de welcke alfoo alengſ kens arnduinghende /
hare ſtroomen vermeerderen / ende met der tot haren cours nemen / een groot epnde
weeghs / comende alſto over te loopen / DOOL gantſche Want van Egypten , ten tijden
van den Somer : t weicke een dincz teghens de natuer ſchynt te efen / ende tomter
nochtang / deg niet teghenſtaende / ſeer met over een: Pant Én den ſeiventydt dat het
in Egypten (t we cke onder den Tropicum van Cancer Aber dn is) Somer is /
(oo is het aen De Mepꝛen ende Fontepnen / ofte ooꝛſpꝛonck der Rivier N ilus, die on⸗
der den Tr picum Capricorni tomt / Winter. Men heeft in America cen ander inun-
datie ofte oberloopinghe van Materen / die deſe van den Nilus eer ghelhckfozmich ts /
te weten / in den Paraguay (anders Rio de la Plata genoemt) de welcke alie Jaren(dooz
de menichte van t water / dat uyt het geberghte van Pera tomt af ſtoꝛten) foo onoꝛ⸗
dentihcken / unt de moeder / ofte overloopt / ende alie t voozſepde gantſche lant / (Lo ghe⸗
Weldichlycken bedeckende is datd Inwoonders vande ſelbe contvepe ghedwonghen
zn / den ſelven tit de woonplaetſen te verlaten / ende hen in de Schupten ende Ca-
noas t onthouden. |
Het 5. Capittel. Hoe dat men binnen den Tropicos, in den tijdt
van de hitte eñ Somer, den regen ende op wateren heeft, ende vande reeckeninghe
der Winter ende Somer. |
Promma/ dat den Somer haer in de twee ghetemperde
Zouis ofte Gheweften met de hitte ende dꝛooghten vereenicht / ende den Minter
I met de coude ende vochticheyt: Maer binnen in de Torrida Zona, ſonen vereent⸗
gen haer de voozſepde gualitepten in alfuicker voeghen niet : Want den reghen
volght op de hitten / ende met de toude ( condt hiet ick gebꝛeck van overvloedige hitte
comte claerhept ende t helder weer. ier upt comt het dat zynde alſoo / dat men in
Europa den WMinter dooz den reghen ende coude / ende den Samer door de hitte ende
t tlaer weer / berſtaende is) dat ſiende onſe Spagntaerdẽ in Peru eũ nieu Spagniẽ hie⸗
ten den tůdt van veel Paters ende reghen / Winter / ende den tydt van wepnich ofte
gantſch gheen reghen / Zomer. Waer inne ſp hen ſlethtelhcken bedꝛieghen: Want
dp deſe maniere ſegghen ſp / den Samer te weſen / in de gheberghten van Peru, van
Apꝛil tot September toe / om dat het alſ dan van reghenen opheut: Ende van Sep:
tember tot Apzil toe / egahen ſp Winter te weſen / om dat het dan weder begint te re⸗
genen: Ende alfoa bebeftigen ſp / dat men int geberghte van Peru, den Somer heeft /
Op den ſelven tit moch min noch meer als het in Spagnie Winter is. Eñ als hen de
Son in den Zent recht over t hooft gaet / foo d ſp / dat het opterbt er
555 2 nte
WP Af = .
U
l
. PEG K* ark rd « En
FTK
Ei
Als
34. .
LEEN NE
—
. N
N. N.
r
.
6.
PAN
AAT 8 2 WL helsen
„ 2
„. A..
8 — END
SS
— = *
NGN ZN
* ue U K. 1 Ie . DR — — — 8 . ij
PN PETS PED PED OTE PENN EDEN Wie MEE Wi a WM ok
— 0
Het tweede Boeck N Fl. 25.
ondinaris / dat de Wateren van beneden met die dan boden reſponderen / ſoo mach
het hem oock wel verſtaen laten / dat fp daer weſen moeten. Nu dan / fao is te we⸗
ken dat men daer ſulcken overvloet van loopende Wateren heeft dak men niet en ſal
bebinden de gheheele Werelt meer ende grooter Nüvieren / Lacken ende Mozaſſchen
te hebbe / als deſe nieuwe Werelt doet, Bet mee ſten deel van America en tan doo; deſe
oberploedichept van Wateren / niet bewoont wozden / om dieſ wille dat de Kivier en
des Somer ⸗-daeghs met dop-wateren gheweldelhcken upt de Moeder⸗ ofte
ober- loopen / ende het al te mael bederven / ende doozt Dijck ende Modder der
Mozaſſen ende Meeck-grondighe plaetſen en mach men Daer op peel Contrep⸗
en met dooz paſſeren. Vaerom de ghene die bp ende ontrent de Paraguay (DALE
hier voozen mentie van ghemaeckt is) woonachtich zjn / ghevoelende twaſſen
van de Riviere / chicken fp / aleer die op t hooghſte comt / hen te begeven in de Canoas
ofte Schuptheng / alwaer ſp hare Wwoonplaetſen in maken! en haer upſraet bergen
vooꝛ den tůt van ontrent dꝛie Maenden ende conſerveren / elſoo dꝛiuende / henlieder
perfoanen ende goederen: Ende keerende de Nivier weder in {pn Moeder ofte bez
ſteck / ſoo begheven ſp hen van ghelycken weder tot haerder Wodninghen on t Kant /
die alſdan noch niet gheheel dꝛoog) en zun. De grootte van deſe Kivtere is foo
gheweldich / dat foo haer de Nilus, Ganges ende Euphrates in een verſaemden / en ſouden
Daer noch nieuwers nae by te ghelhcken weſen. Mat ſullen wp ſegghen vm de groe.
te Rivier / Magdalena ghenaemt, die tuſſchen Santa Martha eñ Cartagena in Zee loopt /
die men met reden de groote Kivier piet £ Als ick daer ontrent vooꝛhy wis ſeplende /
maeckten die mp verwondert / dat men thien mijten daer van af/ t Zeewaert in / bee.
ſthepdelycke tepckenen van fpn ſtroomẽ fien mocht / ende nemen / ſonder twyffel / haer
courſe ouer de twee inde mijlen bꝛeete / met ſulcken gewelt / dat (p die onmete hcke ZEE
Ocean aldaer met fpn Baren niet overwinnen mach. Maer ſprekende van Kivieren /
foo doet met reden alle d ander ſwyghen / de groote Niere die van eenighe van de
Amazonas, ban andere Marafon, ende ban etteſhcke Orellanaghengenn Wert / de welc⸗
ke onſe Spagniaerden gevonden ende bevaren hebben: Ende blijve in twyſſel of
ick die Rivier ofte Zee heeten ſal. Deſe Rivier comt upt het SGheberghte van Peru
afloopen / van de welcke verkrijghende is / overvloedi cheyt van Neghen- Water / als
oock ban de Klvieren dieſe in haer treckt / paſſerende door die groote Delden ende
Blatke Landen van Pautitio, Dorado ende Amazone, comte tlycken in den Ocean
uptloopen / comende bynaeſt recht teghens d Eplanden van de Margaritis ende Tri-
nitate ober / maer fn Oeveren ſtrecken foo upthꝛepdende / (namelhcken int laetſte
Derde paert) dat het te midde wegen van dien veel ende groote Eplanden heeft. En⸗
det ghene dat noch onghelooflyjck ſchhnt te weſen / is dat foo mente midweghen van
de Rivier cort / foo en tan men anders niet int gheſichte keygen / dan Hemel ende
Water: Jae dat meer is / ſoo wozden de hooghe gheberghten / die dicht bp de Dede
ren van de vier ſtaen / dooz de groote wydde bedeckt / ende upt het gheſieht · De
hꝛeedde ende die ſoo wonderbaerlijcke grootte van deſe iiwier die men recht noemen
mach / lꝛepſer der Rivierenchebben wp verſtaenupt een goet oztginael) van een bꝛae⸗
der onſer gheſelſchap / den welken (nach jonck gheſel weſende die teenemaelbevaren
heeft / hem vindende in alle die gheſthiedeniſſe van die ſoo meemde intomſte die Pe⸗
dro de Orſua dede / ende onder die opꝛoerighe ende perituleuſe baden des obſtinaten
Diego de Aguirre, han alle welche moepten ende perickelen / hem Godt de Heere ver⸗
Hoff heeſt / om hem tot onſer gheſelſthap te bzenghen. Soodanich dan / zin de ſeivie⸗
ren die men heeft in de contrepen / die men dꝛaog Torrida ende verbꝛande Rigioen ofte
SOeweſte noem / t welcke van Ariſtorele ende alle N oop arm ende f
|
|
| N
mer PEPE PE PT 1 n
ETEN ENE:
a
—
„G
— —— —
hd — .
—
*
ä —ðͤ ¶ —ñ—ñä
. 1 Ie 1 „ * W 5 * nia 1 70 * = — —
. 1
Cap. 6, _ _ Hiftorie Naturael van Weft-Indien, _ 4
kelick van Wateren ende Mepden ghehouden woꝛden: Nu om dat ick mente ghe⸗
maect hebbe van de ſtivier Marannon, om met reden dovervloedichept der wateren /
die onder de Lorrida zn / te bebuhſen / ſoo dunckt het my goet te weſen een wepnuch te
roeren van t groote ep ofte Lack / Ticicaca gheheeten / welcke gheleggen is int
midden der Pꝛovincie van ollao. In dit Lack loopen meer dan thien (eer volcomen
Atvieren unt / heeft alleentijch een doortecht ofte looſinge van Mater / doch nets te
groot / hoe wel dat men ſept / die untnemende diep te weſen / over t welcke niet mo⸗
gelijck en is / een bꝛugghe te maken / dooz de diepte ende bꝛeedde vant Water: Noch
en Want oock / nae pn ſeggen / met gheen Barcken ofte Schupten ghepaſſeert / doo
den gheweldighen ſnellen loop der ſtraomen / woꝛt ghepaſſeert meteen mercke hene
aerdighe cunſt / ende enghen Judiaenſchen vont / over een Bꝛugghe van ſtroo ghe⸗
maeckt / ghelegen op t ſeive Water / de welcke / dooz de lichtichept der materie / niette
gront gaen mach / zynde een paſſagie die ſeer ſeker ende doenlpck is. Het ſelve Lack
heeft int omgaens ontrent tachtentich mylen / ende mach weſen van vif⸗en derticij
wijlen lanck / ende op ſpn bzeedtſte vnſthien mylen: Heeft Eplanden die in voortije
den bewoont ende bebout gheweeſt zjn / maer zunteghenwoozdich woeſt ende on⸗
bewoont: t bꝛenght een groote menichte van een ſoozte van Bieſen vooꝛt / died Fn:
dianen Totora hieten / de welcke hen tot veel ding hen dienſtich zin / want is een ſays
boo; Pertkens ende Peerden / als oock Boor de (give lieden: maken daer oock hup en /
bant ende Schuxten af/ ende alle t ghene dat van doen is / vinden de Vros(alfao hieten
deſe lieden) in haer Totora. Deſe Vros zijn foo dam ende beeſtachtich / dat ſp haer ſel⸗
ven boe; gheen Menſchenen achten. Men vertelt van hen / dat ghevꝛaecht weſende
wat lieden datſe waren: Antwooꝛden datſe gheen lieden maer Vros Waren / ghelgck
oft fp een ander ſoozte van Beeſten hadden gheweeſt. Men vondt gheheele Ge⸗
meynten van Vros, die hen in hare Balfas ofte Schuptgens van Torora int Mepz ofte
Lack onthoudende waren / woonende alſoo onder den anderen met de Schuptgens
aen een ghehecht / ende aen eenighe Steenrotſe ofte Clippe vaſt gebonden. Ende ge⸗
beurden alte mets wel / dat haer een heele Ghemepnte van d ander veranderde: In
ſulcker voeghen / dat ſoeckende heden de ghene die daer giſteren waren / en vondt men
van de gheheele Ghemepnte oft Ghebuerſchap tael noch teycken af. Ban dit Lack
af loopende het Canael ofte dooꝛtocht van t Water ontrent bijftich Mylen weeghs /
heeft men een ander tleynder Each / Daria ghenaemt) t twelcke oock Eplandekens in
(ich heeft / ende men en tan daer gheen dooꝛtocht ofte Mater looſinghe van ghevin⸗
den. Daer zinder veel die mepnen dat het onder der aerden dooꝛloopt / ende alſoo in
de Zupder Zee ypt comt: Ende hbꝛenghen vooꝛ een vervolgh / een arm van een Ri⸗
viere / die men van ſeer nae by in Zee ſiet loopen / ſonder den dozſpꝛonck ofte t beginſel
te weten. Gek ſoude eer ghelooven / dat het water van dit Lack / aldaer van ſpn ſelven /
Baay de Son geconſumeert wert. C is nu van deſe verclaringhe ghenoech / op dat het
blůcken mach / hoe ongherechteincken dat d Ouders de middelſte Regioen ofte Ghe⸗
weſte verweſen hebben / ghebꝛeckelheken van water te weſen / waerachtich zůnde /
ber ade Wel van den Hemel als van het Aerdtrůck / overvloedichepdt van Water
—
Het
Het tweede Boeck Fol, 28.
Het 7.Capittel. Wordt ghehandelt, de reden waerom dat de Son
buyten de Tropicos, daer vert af weſende, t Water is op treckende, ende daer bin-
nen in, int contratie als ſyer naeft by is. |
Cn hebbe dickwils met Voornemen overdacht / unt
O wat ooꝛſaecke dat het comen math / den Equinoctiael foo vochtich te Wee
ſen / als gheſept is · Te niet doende de dwalinghe der Ouderen / (09 en
PS omt mp anders gheen te voozen / dan dat de groote tracht der Sonne al⸗
3 daer een groote ober vloedichept van bapeuren ofte dampen / van de ge⸗
heele Zee Ocean (die Daer ſoo Wijt ende bꝛeet is) nae hem treckt / ende opheffende :
Zijnde de ſelve ghetjckelcten (foo haeſt als ſos grooten menichte van vapeuren of⸗
te Dampen onghehaelt zjn) met een uptnemende raddichept / ontdaen ende in reghen
verandert . Vat den reghen ende opwateren van uptnemende hitte comen / can men
doo; vele ende openbare exgerientie bepꝛoeven / waer van d eerſte is / het ghene ick ges
fept heb aldaer te regenẽ in den tjt als de Son alderſt eylſt met ſyn ſtralẽ over t hoaſt
treſt / zynde daerom foo veelte crachtigher. Ende ſoo wanneer dat de Son af wije
fende is / ende de hitte begint te matigen / fas en tomter noch reghen noch af wate:
ren. Dier upt dan / iſt wel te ghevoelen / de gheweldighe tracht der Sonne / deghene
te weſen / die den reghen veroozſaeckt. Item / ts geobſerveert(gheihck het waerach⸗
tich is) in Peru ende Spagnten dat den regen ende af wateringhen / over de gheheele
Regioen ofte Gheweſte van de Torrida, oꝛdinaris nae den middach comen te weten /
(oo wanneer de ſtralen der Sonne haer volcomen cracht ont faughen hebben. Mes
moꝛghens reghent het ſeer (elden / waer door haer de repſende lieven daer nae weten
te voeghen / ende Haer des Moꝛghens vꝛoech op maken / ſehickende teghens den mid⸗
bach hare dach reys volepndt te hebben / want houdent Hooy een ſeker dinck van alf=
dan niet nat te worden : Dit ſelbe is ghendech bekent / van den ghenen die in deſe
Landen ghereyſt hebben. Oocz mede (Da Wagter ghefepdt van ſommighe ervaren
lieden / den meeften vlaegh des reghens te weſen / als de Maen op (pu volſte is: hoe
wel ick hier van om de waerheyt te feggheu)gheen voltomen oogde! af Weet te ghe⸗
ven / niet teghenſtaende dat ick het tot ettelgcke malen onderſocht hebbe. In voegen /
dat het Jaer / den dach ende geheele Maent / de vooꝛſepde Waerhept te ver ſtaen geeſt /
van dat die exteſſive hitte van de Torrida, den reghen veroozſalende is. De voozſep⸗
de experientie vertoont ons t ſelf de in de dingen die Aruficiacl „ofte ghemaeckt zyn
als ban de Alambicken daer men t water met upt de Crup derenoſte Bloemen diſtt⸗
leert / om dat de cracht van t befloten vper / overvloedichept van vapeuren ofte voch⸗
tichept optreckende is / zynde dooꝛ de cracht om dat het gheen upttocht en vint)ghe⸗
dꝛonghen / ende in water of nat gerandert. Dee ſeine Philoſophhe heeft men dock
int Silver ende Gout / t welcke doozt Quicksilver uptghetrocken woꝛt: Want ſoo t
vper wepnich ende flap is / zijnde t Quickſilber crachtich / oo en woꝛter bpnaeft niet
met al uptghetrocken · Het Zuickſilver maeckt eenen grootendamp afte vochticheyt /
ende comende om hoogh tegens het gene aen / dat wpeen Hoet noemen / ſo woꝛt het
terſtont in liqueur oft nat verandert / vallende met dꝛoppen om leegh: in voegen dat
de groote tracht der hitte ſoo Wanneer die een berepde materie vint beyde die effec:
ten doende is / t een van de vapeuren ap te trerken / ende t ander / die terſtont te ſmil⸗
ten / ende in liqueur ofte nat te veranderen / alſſer beletſel is om die te tonſumeren en”
deteverdwynen. Ende hoe wel das het dinghen ſchynen te weſen / die tegens den
b 5 anderen
4 ne 3
.
nr
He
5
€ 1 a 9 a eN ON) 8 80
T. . F. . F. S- AEON ME 0
LEV BD F
0
2 7 5 & a
EVANS LN
„S. . 4
NN.
r . DEN ED —
Cap. 7. Hiftorie Naturael van Weſt- Indien.
anderen ſirüden / van dat de Son / om ſůn naebyhept / in den Torrida regen veroozſa⸗
kende is zynde de ſelbe on / d oozſakte / van buyten de Torrida te reghenen alſſer verre
van der handt af is: Ende hoe wel dat het een teghens t ander ſchhnt te weſen / doch
ſooment wel inſien wil / ſod en doet het voozwaer niet / Daer procederen dupſentderleß
natuerlpcke effecten / dooz tontrarie doꝛſaken / op diverſche manieren: Wp moghen
de natte cleederen te dꝛooghen hanghen hy t vper / welcke verwarnt ende dock van
helheken by de wint / welcke vertout. Be Moraſſthen ende modderachtighe plaet⸗
en / moꝛden met de Son / ende met de voꝛſt opghedzooght ende verſthſt . Ven vaeck
Wort aengedzeven met matelicke exercitie / maer foo die te veel ofte te weynich / ofte
nfet met allen is / verdꝛiftſe de ſelve. Net vper / Go men daer gheen hout by en doet /
Net upt / ende (bo men daer te veel Gout by doet / gaet inſgheliher upt ende verſmooꝛt:
Ende zun de van paſſe / wozt het onderhouden ende vermeerdert. Om welte ſien / os
en moct een dinck niets te nae / noch te verre van /t gheſicht weſen: Op een goede di⸗
ſtantte fiet men wel / ende verre af / verlieſt ment upt het gheſicht: Ende ſeer dicht by /
en can ment dock niet te deghen ſien. Soo de ſtralen van de Son ſeer flap zin / ſoo
en tonnente ggeenen mijt upt de Riwieren verheffen / ende ſoo fp ſeer trachtich 35 /ſoo
Bernt nen fis die vapeuren ofte dampen weder fo haeſt alſſe die verheſſe / alſo dat die
gematichde hitte die vergeffende ende conſerverende is / waer dodz meu ghemepnlhc⸗
ken des nachts ofte des middaeghs gheen miſt ofte damp fiet op trecken / dan des
moꝛghens als de Son begint te ryſen · Op deſer wis heeft men ander duyſent exem⸗
gelen van natuerihcke dinghen / die men dickwils upt tontrarie ooꝛ aecken ſiet voozt⸗
comen : Daerom foo en behooꝛen Wp ons niet te verwonderen / dat de Son met
{pix ſeer naebphe pt den regen optreckende / eñ met ſpn verre afweſen die dock verooꝛ⸗
ſaeckende is / ende zijnde haer teghenwooꝛdicheydt ghematicht / noch ſeer verre van
der Handt / noch (eer nae by / en laer ſulckr niet toe. Niet tegenſtaende / ſoa bihſter noch⸗
tang een luft om tonderſdecken dooꝛ wat reden dat die ſeer naebphepdt der Sonnen
binnen de Torrida, reghen veroozſaeckt / ende bupten de Torrida veroozſaeckt het int
tontrarie haer verre af weſen. Doo veel als ick can begrypen / ſoo fs de reden / om dat
de hitte der Sonne in den Winter bupten de Trooicos foo groote tracht niet en heeft /
dat die ghenoech is / om de vapeuren ende dampichepdt / die haer bant Landt ende
t water verheffen / te Berowijne. Wee vapeuren vergaderen haer in de conde Regioen
ofte Ghe weſte der lucht in grooter overdloet / verſtyven ende ſ wellen mer de ſeine
toude / woꝛdende met het ſelvelals untghedout ofte gheperſtyin Water verandert:
Want in dentget des Winters iſſer de Son verre af / zhnde de daghen toꝛt / ende de
nachten lauck / t weilcke alte mael veroozſacckende is / de Son wepnich tracht te hel⸗
ben. Saer als de Sonden genen die buptende Tropicos woonen) begint te ghena⸗
Ren / twelcke is in den thdt van den Somer / ſoo is de Son alf dan foo crachtich / datſe
tat verheffen ber vaßenren / de ſelve humeuren / gheihekelhcken teenemael is ver⸗
duwhnende ende te niet doende. Om de cracht van de hitte te verſtercken / helpt het
naebyweſen der Sonne / ende de lenghte der daghen. Maer binnen de Tropicos in de
Regiocn ofte Geweſte van den Torrida , faa tonit het afweſen der Sonne / met het al⸗
dernaeſte bnweſen / van d ander Gheweften bupten dien / gelhck ende over een. Door
de eive reden / foo en tomt het inde Torrida niet te reghenen / als daer de Son alder
verſte af is: Ghei eker us / als het niet regent inde Geweſten in die bupten dien
ligghen / alſſer de Son naeſt by is / Want comt te weſen ghelhcke diſtantie /
Waer van het ſeive effecten van claer Weder veroozſseckt. Maer als de
Son in de Torrida op haer uptterſte kracht komt / Ende recht van Wale
zl
n 2
tw
n daer ghe
. Het
ober thooſt neer treft / ſoo en heeft me
alſt ſcheen datmen daer hebben ſoude /d
‚poot de tracht van hare exteſſive hitten / is fp feer hae
e verheffende van t Aer
lücken nae haer treckende: end
bloedighe menichte van ve
der van den Wint af⸗gheſneden ofte verſpꝛent te
men te ſmilten / ende ontiydighe regen veroozſe
mach met der haeſt ve el bapeurenen
ran dit (oo haeſtich niet conſiumeren nochte
overhoop Weſende / comen dooꝛ de menich
het welcke alte ſamen ſeer Wel te verſtaen is / dooz
men een ſtuck van een Vercken / Schaey / oft
ende ſter nee by lept / oo ſten wp / dat de dic
valt / dooz oozſake / dat de groote hitte van't
tleeſth nae hem is treckende / ſonder dat
meert can woꝛden / aeron het me
vper ghematicht is / ende het hene dat
tie var t vper ſtaet / ſoo ſien Wp dat het vleeſch
bꝛadende is / om dat de hitte va
die met het ſelf de conſinmerende 8
van't koken vſeren / bevelen het vper matich
Braden (al wozden / ntets te verre noch te nae by
afte fintiten- Een ander
ghemaeckt / dat foo de lemt
afte loopen / om dat het de humeuren / die t o
‚ofte verdwhnen: aer
ſmilt noch en
ken tonſumer
mijn goet-dunck
de Torrida den regh 5
men Door de wepnighe hitten ·
het do
men bꝛ
2
ende het ghene d
en / d oozſakee /
eede Boeck,
en claer nochte dꝛoaghj meer / gelijke
an groote end
peuren. Ende dooz dien
wo
aken:
de Dampen op- trecken ende ve
verdwhnen: ende alſo op getrocken ende
te te ſmilten ende in Water te beranderen /
kte daer van verſin
Per / de hume
er diſtllerende ende af⸗dꝛuppende is ·
gedt / in eenghepꝛopontoneerde
5 ſonder dꝛupgen / ofte pet te diſtilleren /
n paſſe is / treckende d
ende verdwynende.
te maken / ende dat men het ghene dat ge⸗
| foa de lemte matich ende ghepgoportt
verloopt het meer ofte Waſch niet eens / want
at het van vochtighe
waerom dat de groote hitte o
hen verwetkende is / tghene dat in ander
1 ‚® K
7 2
Fl, De
e overvallende reghenen. Want
ſtelyckenende op- naeſt ſabite⸗
dtrijck aen de Zee Occan over⸗
dat de humeuren ſo veel zn / ſon⸗
Nen / ſos ft vatſe lichtelheken coz
Mant d erte ffe cracht der hitte /
rheffen / maer en
een daghelhtx exenpel / van dat als
e lialf te braven ſtelt / bot Bper veel is ⸗
Pod
lt / ende aldyuppende af
uren ende dampichept van
gept des pers ghetconſu⸗
Maer alſt
diſtan⸗
oz de veel
e vochtigheyt upt / ende gaende
Daerom de ghene die de conſte
n ſel ſetten / op dat het met en comt
gremgel hebben wp gen de Hieerſſen van Waſch ofte Smeer
e te dick is / ſo tomt het M
p tekende is / n
asch ofte meer te fintitenende
tet en can, conſumeren
oneert dick is / ſos en
de lemte is gelpßckelhe⸗
pt verheffende is · Dit is dan / ide
nder den Equinoêtiae! ene
Gheweſten plach te cue
Het s Capittel, Op wat maniere men verſtaen moet, het ghene
dat van de Torrida Zona gheſeyt wort.
a aken gheen there en
hetoꝛdinaris ende ghemep
ende is te verſtaen / dat men
le ende maniere ſal mepnen
heeft / dan in de ander Begioenen ofte Ohe
als de Son op het naeſte by is · Pu dit ſelf de is
doch even wel / oo en ontkennen daerom / d except
hel heeft willen genen malende ſo
‘Droog ghelick als men van Ethiopien
van Peru gheſien hebben / alwaer n
mmige tontrepen
verhaelt / ende wy van een groot ſtuck Weeghes
e de Cuſten ende t Landt / dat men tulacke Landt
oem / ghebꝛeckelhcken van Reghen / als dock van re Wateren is / uytghe⸗
| | nomen
Eeſende allo dat men van natuerlij cke ende Phyſiſche
kere ende Mathematiſche regel en behoort te epſſchen / dan
nſte is / het gene van den reghel geſtelt werte
tahene wp verhalende zyn / on de ſelue ſtn⸗
/ dat men in de Toruda meer vochtigheyts
heweſten / ende dat het aldaer is regenende /
albus in t gemepnſte ende oꝛdinaris /
ten niet / die de natuere den ſelven vez
van de Torrida gantſchelhcken
. Ex PE
9 — AZ
- 9 ken 5 Ex 7 8 9 A * Ri 5 * A eh
E E
IN
1 « ES NI A A : eee 5 ma q „ ed Pe oe War — k EN Cek E DW r een
irn Ine
4 9. 0 2 5
DE BE Dd —
Cap. 9. Hiſtorie Naturael va Weſt. Indien.
nomen dat ſommighe Ballepeu ghenietende zn / vande Wateren / die de vloeyende
Beten van t geberghte af dꝛyven: alle de vefte zn zandige ende onvzuchtbare Lanz
den / daer men qualtcken eenighe JFantepnen ofte Putten heeſt / ende fao daer eenige
gevonden woꝛden / zyn ſeer diep Wat dat d oozſalẽe ig / dat het op deſe blacke Landen
niet en reghent / ( twelcke een (alte is / daer van veelen nae ghebzaeght wordt) ſal op
{pu plaetſe / met Gods hulpe / geſeyt woꝛden / pꝛetenderende nu alleenlpcken te betje
ſen / dat men van den natuerlhcken reghel verſchepden exceptien heeft / ende mach bp
abontuer / op ſommighe plaetſen van de Torrida Wel gheſthieden / niet te reghenen als
de on op tuaeſte bp is / dan alſſer verſt af is: hoe wel ick t ſelue tot noch toe niet
gheſten noch gehooꝛt hebbe. Doch (oa dat ghebeurden / ende een eeuwich dinck waer /
foo ſoude mien dat eenighe ſetere enghenſthappen vam t Landt moeten koe⸗-ſchzyven.
Maer geſchiedende eemnael op een manier / ende d ander reps op een ander / ſoo moet
mien verſtaen / datter diverſche beletſels in de natuerlijcke diughen gheſthieden / waer
mede deend ander in den wegh zijn. Laet ons een ex :mpel ſtellen:? tmach weſen dat
den reghen ban de Son verooꝛzſaeckt ende door den Mint belet wordt / ofte datſe die
meerder maeckt / dan ſy plach te weſen. De Winden hebben hare epghenſthappen /
ende diverſthe beginſels / waer mede verſchepden effecten uotrechten / ende dick wils
in t contrarie van dat de reden ende loop des tijdtg verepſſchende is. Ende vewijle
datter in t Jaer op alle plaetſen groote veranderingen gheſchteden dooꝛ de verſchen⸗
denhent bande Aſpecten der Planeten ende differentie der geſtalteniſſen / ſo en is get
niet wonder / datter oock hier van pet in de Torrida geſthiet / in t contrarie van dat wp
Daer af gheſent hebben. Maer in effect / het ghene wo beſloten hebben / is d opꝛechte
ende gheergertmenteerde waerhept / dat men in de unddelſte Gheweſte (die Wp Tor-
rida ofte verſenghde noemen) de dzooghte die d Huderen ghemepnt hebben / net en
i ſeer veel vochtighepts / reghenende aldaer alſſer de Son op't naeſte nac
pigs 4
Het 9. Capittel, Hoe dat de Torrida niet uyt der maten, maer paft
felijck heet is.
Ot hier toe iller gheſent / tgene de vochtighent van de
2 Torrida Zona belangende is / nit ſalt goet weſen / te ſegghen van de ander
twee qualttenten / als daer is / hitte ende coude. In t beghinſel van dit
| 888 Cractaet hebben wp gheſeyt / hoe dat d Guderen verſtonden/ de Torrida
A dꝛoogh ende hect te weſen / ende dat beyde gaer in extremo, dat is upter
maten veel) maer de waerhept en is hier van alſo niet / dan dat het vochtigh ende heet.
ls zynde de hitte int meeſten deel niet vpt der maten / maer ghetempert / een dinck
twelck men boor onghelooflick ſoude houden / (aa wp t niet ghenoech onderſocht
Hhadden ſal ſegghen het ghene mp ſelven wedervaren is / als ick nae Indien repſ de.
Mu om Dief wille dat ick gheleſen hadde / het ghene de Philoſophen ende Poeten van
de Torrida Zona fog eer herheffen / iet my vooꝛſtaen / dat ick ( aen den Equinoctiael ca⸗
mende de vꝛeeſlijcke hitte ntet en ſoude moghen verdꝛaghen: ‘Cwelcke foo geheel
contacte viel / dat ick op de (ele tidt (in't paſſeren van de Linea, ſoodanighen coude
geboelende was / dat ick etlijcken malen in de Son ginck itten / om mpte ver warmen /
3nde in den tyt / dat de Son recht boven thooſt ginck / twelcke is in de Maent Mar-
tio in t tepcken van Aries Bekenne / dat ick / alter weſende / loeth / ende de Metoros ban
Arifkorcles met ſpn Philoſophie / Boor een cluchte hielt / ſiende dat het op die Ae
—
Het tweede Boeck ded Eil. 3 0.
ende op dien töt (nae ſpnen reghel) altemael moeſte verbꝛant hebben / ende een louter⸗
bper wefen. Ende ick met min met geſellen hadden toude: want is in effect alſo / dat⸗
men in de Werelt gheen ghetemperder nochte bequamer Gheweſte en heeft / als an:
der de Linea Equinoctialis. Maer is in ten groot verſchil Want en is op alle plaetſen
niet op een mantere / op tomtrepenis de Torrida Zona ſeer getempert / a s in Quito en⸗
de op devlacke Peiden van Peru. Op plsetſen eer cout / als in Potofij, ende op doꝛden
feer heet / als in Ethiopien, Braſilien, ende in de Eplanden Malucos. Ende dedohle deſe
berſchepdenhept ſelier ende kennelhck is / ſoo moeten Wp nootwendich een ander 002
fake ban de coude ende hitte onderſoecken / ſonder toe⸗doen der Sonne / naedemael dat
het gheſchiet op eenen tit van t Jaer / ende op plaetſen van gheipcker hooghten ende
diſtantie des Pools ende Equinoctiael foo veel verſchils te hebben / dat eentge haer hers
brandende zjn van bitten. Andere en tonnen haer de toude niet af Weeren / ende etlijce
ke bevinden haer met een getemperde ende glje matie: de hitte. Plato ſtelde ſpn getele⸗
bꝛeerde Eplant Aclant da in de Lontrepe Torridæ, de wle hy ſept / dat het op eenen ſe⸗
Keren tit van t Jaer / de Don over thooft hadde / niet teghenſtaende / ſoꝛ maeckt hy
dat ghetempert / overvloedich ende rück. Plinius ſtelt Taprobanam, t welcke nu Samatra
1 „ . 2
Plato 2
imeo ge
heheeten wozdt / onder den Equinotiael, ( gelijck het in effect iept ) dat hp net alleen Cela.
ept rock ende overvloedich te weſen / mager dock feer bewoant ende vol van Bolck en: Pl lib. .
de Ghedierten Mt het welcke men verſtaen mach / dat / al hoe wel d Ouderen de hitte cap. 22.
van de Torrida boor onlidtbaer gheatht hebben / conſten des niet te min evenwel bez
mercken / dat fp foo onwoonbaer niet en was als fp dien wel maechten. Dien foo er:
cellenten Aſtrologyn ende Col mographus Prolomeus, ende de uptgheleſen Philoſoph
ende Medechn Avicenna, hadden beel beter giſſinghe ghelept / deWijle fp bepde gaer
ghevoelende waren / datter onder den Equinoctiael ten ſeer bequame / ende voeg hecke
Gabitatie Was. b
Her 10. Capittel. Dat haer de hitte van de Torrida, met den over-
vloedighen reghen ende cortigheyt der daghen matighende is. i
nn
se
NS ZE
NS
Á B
＋ ed: jn
Wwaerachtich is / is (nae dat men de nieuwe Werelt ghevonden heeft }
ASC eer natuerlijch/alg men eenich dinck dat bupten onſe opinie was / mes
experientie ondervindende is / terſtont D'oopfake van ſoodanige verboꝛ⸗
gentheyt / te willen onderſoecken ende weten. Boo zijn Wp begeerich te weten / waer⸗
vm dat de Gheweſte / die de Son alderſteylſt boven thooft heeft / niet alleen ghetem⸗
perder / maer oock op veel plaetſen couder is. Pu tſelbe int generael aengemerckt / ſo
At het ſelve (ghelijck als dele gheſeyt hebben) alloo
B vergheleken ende ſonder twijffel bevondengeweeſt: ebenwel foo is het
Inder twee ghemepne ooꝛſalten / om deſe Gheweſte getempest te maken: d eene is
et gene hier bogen gefept is / dat het een Gheweſte is / nan grooter bochtighert ende
die den regten eer onderworpen is: Ende daer en is niet aen te tmyffelen / ofte den
reghen is bercoelende / want het Element Gant Mater is upt der natueren cout / ende
al hoewel dat het Water doop de tracht van t oper verwermt woꝛdt / (DO en laet het
ebenwel niet te tempereren den hant die alleen van de puere Son vooꝛt conit · Dik
wont alſoo wel beweſen / by het gene dat gherefereert wert ban Arabia interiore, oſte
binnenſte Arabien / twelcke men ſeyt ganiſchelhcken van de Don verbꝛandt te woz⸗
den / om dat het gheen regenen heeſt / die de verbolgentheyt der Sonne matigende ig.
De Wolken beletten de ſtralen van de Son / datſe ſoo wl niet en mogen e
| | e
ze
*
.
= 7
9
«#3
FOS 52 SE: Ti 5 . VEF Eek 8
ru
1
18
| led
*
1
1
*
1 8
MDT
je
Det
*
12
1
*
pe
—.
cd
4
1. * 1 N
9 — —
TR PE
F. Z
N
* N
— *
DN
58
2
KE
INEEN ZN
2E — Ec
V
2
F. 4 F.
ANDA
boꝛzſake is / om hem in ſyn hitte te tempereren: Cot deſe ſal le
Os Hiſtorie Naturael van Weſt. Indien, 5
ende den reghendle daer van vort comt / s van ghelücken de Lucht ende tAertrick
verroe lende / ende maeckt het vochtich / al ſchynt het noch foo heet te Wefen/ treghen⸗
water wort in t epnde gedꝛontken / ende verſlaet den dozſt ende de hitte / ghelhck het de
onſenghepꝛoeſt hebben ghebꝛeck van Water hebbende om te duncken. In ſelcker
voegen dat / foo gelijck als ons de reden / als oock d onderſochthent te verſtaen geeft /
den reghen upt fpn ſelven de hitte te verdien. Ende dewhle oock vertoont heb 2
ben / de Torrida feer regenachtich te weſen / ſoo blijfter elde dat in het ſeive
i f 8 noch een ander oozſae
voegen / ende is noodich die wel te verſtaen / met alleen boor beft tegen vodoꝛdige que⸗
ſtle aer dock boog veel andere Ende om dat wp in wepnich wooꝛden te ſeggen / ſoß
iſt / dat den Equinockiael, hoewel dat die de Son meer ontftekken heeft / ſos heeft ſp / dien
met tegenſtaende / coꝛter tyt · Ende de mile dat de ſpatie der hitte van den dath / wep⸗
ger ende minder is / ſoo en tan fp ooch (oo ſeer niet outſteken noch verbꝛant woꝛden /
maer is van doen / dat dit beter verclaert ende verſtaen mach worden. De Meeſterg 1
van de Spheraleeren / gelyck als het waerachtich is / dat hoe dat den opganck van den
Zodiac in onſen Hemiſpherio ronder ende dweerſer tonit / hoe dat be daghen eñ nach⸗
ten onghelhcker zyn: Ende in t contrarie / almaer de Sphera recht is / ende de Cept⸗ Ë
Benen ftepl oer ẽpadt climmen / aldaer zyn de tijden van de daghen ende nachten on⸗
der Haer gelijck, Els ooch een ghewiſſe ſakke / dat die geheele Gheweſte / die tuſſthen:
de twee Tropicos tonit/ minder ongelichept van daghen ende nachten heeft / ais daer
bupten. Ende hoe dat men de Linea naerder tomt / hoe dat men de ſelve ongelgckhept
nunder heeft. Dit hebben wp in deſe contrepen ſichtelhcken gheob erveert. Die van
Quito om datſe onder de Linealigghen / hebben tgeheele Jaer doo / noch langer noch
coꝛter daghen ende nachten / dan zin alte mael even ende ghelhck. Mie ban Lima, om
dat p ontrent twaclf graden van de Linca afigghen / fien wat verſchils van daghen
ende nachten / maer (eer weynich: want in Decembri ende Ianuar io ſoo mach den bac:
een ure uerſchilen in de lengte / ende dat / noch niet ten vollen. Die van Porofij hebben
veel meer verſchils Minters ende Somers / want ligghen bpnaeſt onder den Tropi-
cum. De gene die gheheel bupten den Tropicum ghelegen zin / hebben de coꝛtheyt der
daghen des Winters / ende de lanckhept vande Samerſche daghen: Ende hoe datſe
Berger van den Equinoctiael nae den Pool toe ligghen / hoe dat het (eine verſthil meer
ig. Ende daerom heeft Duptſlant ende Engelant des Somers langher daghen alg
apaguten ende Italten. Dit aldus wefende/gelijck als ons ſulckx de ophera leerendee
ende dexgertentle claerlhck vertoonende is / ſo moet men daer noch een ander pꝛopo⸗
— —
_ fitfe by ſtellea: die oock Waerathtich / ende door alle natuerlhcke efferten / van grooter
—
aenmerckinghe is / te weten / de geduerighept int wercken van haer epghen fake, Dit
ober-gheſlagen / oo men mp vꝛueght / waerom dat den Equinoctiael foo ghe weldighe
bitten des Somerg niet en heeft / als d ander Gheweſten : exempl gratia. & noalufien :_
n lulio ende Auguſto, ſal ant waoꝛden / dooz reden / dat de hitte ontſtekende ende den
nacht / als bochtich ende cout / vertoelende is / waerom die van Peru (oo groote hitten
niet en gheboelen: want de Somerſche daghen en zhu foo lanck / noch de daghen ſoo
rot niet / ende de hitte nan den dach woꝛt veel met de coelte van den nacht ghetempo⸗
veert Daer de daghen van vyfthien ofte ſeſthien uren zun / moet het met recht heeter
meſen / als daer jp maer twaelfofte derthien uren hebben / bihvende van gheiycken .
nos / foo peel voc den nacht om te vercoelen. Ende al hoewel de Torrida ini de naebp-
Get der Sonne te bogen gaet / met tegenſtaende foo ercederen ende gaen d ander Ge⸗
weten aldaer te boven in de langhduerigheyt der Sonne. Ende nae goede reden / ſo
her warnit een vper / al iſt ſchoon wat clepnder / oo t abe tenden bannt ede 4
we te
7 Het tweede Boeck NI
gen aider dat grooter is / oo t minder duert / hoe veel te meer als daer toelten tuſſchen
hepden tomt. Pu dan, deſe twee epghenſchappen van de Torrida, in een Weegh-ſchale
gheſtelt Weſende / van dat het in den tt van de groote hitte / aldermeeſt regent / ende de
daghen cozter zijn ſullen / haer by avontue re ſchynen te comen verghelhcken / met die
ander twee contrarie effetten / als daer is / van de Son naeſt by ende rechter over⸗
epnt te hebben / ofte en ſullen ten minſten niet veel voordeelig gheen.
Het rr: Capitiel. Dat men, behalven tvoorſeyde, andere oorſaken
heeft, om de Torrids ghetempert te weſen, namelijcken de Nabuerſchap der Zee
Ocean.
Aer hoe wel dat de vooꝛlende twee enghenlchappen
over de gantſche Torrida gemepn zin / ſao heeft men vaer nochtang/ des a
E niet tegenſtaende / plaetſen in die ſeer heet / ende anderen van ghehcken
f feercout zyn Epadtlheken dat die ghetemperthept van de Torrida ende
den Equi octiac tet ober al even eens zin / maer is op een Climaet, hier
heet / darr cout / ende ginder ghetempert / ende dat altemael op eenen tit / ſo motten p
dan noot wendich andere dozſaken (0 ꝛckien / daer fo grooten onderſchept / als men in de
Torrida vint /upt comte Mu dan / tſelbe met vooꝛraet overdenckende / bevinde dꝛye ge⸗
wiſſe ende clate oozſaken / ſegghe d eerſte te weſen / de Zee Ocean De tweede/ de ge⸗
ſtalteniſſe ende ghelegentheyt vant Landt: De derde / de natuerlacke eygenſthappe
van verſcheyden Winden behalven deſe dzpe die ick vooꝛſeker houde. Dermoede dat⸗
ter een ander vierde / verboꝛghen is / dat is deyghenſchappe van t ſelf de bewaonde
Tant ende byſondere cfficatie ende in fluencie des emels Want de gömepne oozſalen /
boven gheroert / nietghenoech en zyn Cſal ſeer om t aenmercken we ſen foo men hes
gene / dat op diverſthe contrepen der EquinoCtiael paſſeert/conſidereren wil. Monomo-
tapa, ende een groot deel van t Rick van Paep Ian gun ghelegen by de Linea, ofte niet
verre daer van daen / ende iyden een vreeſelheßke hitte: ende her Polck dat daer geteelt
Won / is t eenemaelſ wart · Ende dit en is niet alleen al hier / tweicke vaſte Landt 7
ende bloot van Zee is / maer oock in de Eplanden die van de Zee omvanghen zyn /
geſchlet het ſelve. Net Eplant Sint Thomas lept onder de Linca Den anden van
bo verde ligghender nae vn / hebben wꝛeede ende verbolghen hitten / zynde alle Molck
van ghelhcken wart. Onder de ſelve Linea, oſte ſeer nae by valt een deel van't Lande
ban Peru, ende een deel van t nieuwe Coninckrhck van Granaden, ende zin ſeer ghe⸗
témperde Landen / ende trecken bynaeſt meer na de toude / als nae de hüte / zůnde
tbolck van daer / mit⸗Pet Tant van Bralilien ig gheleghen op de ſeive diſtantie van de
Linea, ghelhek alg Peru: niet tegenſtaende oo ig Brafilren, ende de gheheele Cuſte van
dien / een uptnemient heet Tant / al hoe wel dat het aen de Noozt. See grenſt · Vander
Euſte van Peru, welcke aen de Zupder⸗ Tee upt tomt / is ſeer ghetemert · Daerom
ſegghe ick / dat / oa wie deſe verſcheydenhept aenſiet / ende daer reden van begeerden te
geben / en ſal hem niet moghen laten ghendeghen met de gemepne / die voozghewent .
ahn / om te verriaren / hoe dat de Torrida ghetempert Lat mach weſen Onder de ba⸗
(ondere dozſaken / hebbe ick im t eerſte gheſtelt de Zee: Want ſonder twůffel / de Nae⸗
buerſchap van dien / helpt de hitte temwereren ende vercoelen Want al hoe wi het wa⸗
ter daer van bꝛack is / is niet teghenſtaende Water ende t Water is ban (pu ſelven
tout / twelcke alſoo ſonder twůfſel is ier by boegbt men noch / dat / die uptnemenide
dieꝑpten der Zee Ocean geen plgets en gheeſt / het 9 47 dos de ! 92095
e f 35 rm
K . . . . . Res
317
e
— 7
— RE
e
e
ke — 8
N
—ä— — 9
n
Pa —
*
.
IN
2
FP
NN
7 NZ ANN
SIEN NNI SEN ZEN zn ZN
Ae Date N
.
st: e DE CDE EEN DER OENE AN EREN DEE DEZE Io EEN ENE EE EERE KERK:
hat it ERE WE NR OEE AEN KE KERKERAK ERE
REN ERRINA TENEN NN: r
cap. 12. Hiſtorie Naturael van VVeſt- Indien.
warmt te moghen werden / in ſulcker voegen alg de Wateren der Ribieren wel doen⸗
Evyndtlůcken / dat / ſoo ghelhhck als t Salpeter (om dat het upt de natuerevant Sout
ig) dienende is / om t Mater te vercoelen: Alſoo ſien wp oock / dooꝛ d ervarenthept /
dat het Tee- Water inſgelhckx vercoelende is / gelhck als Wp in ſommige Havens (alg
in die van Callao) geſien hebben / het Mater ofte WMyn / om te dꝛincken in eenige Pleſ⸗
ſchen ofte Crupchen in de Zee te coelen gheſet woꝛden. Van alle twelcke bihcken⸗
de is / dat den Ocean, ſonder twyffel / epghenſchap heeſt / om te tempereren / ende d over⸗
vloedighe hitte te bercoelen · Daerom (ao ghevoelt men meer hitten op't Landt / als
in de See cæteris paribus. Ende ghemepnlhcken de Landen die de Zeerant genteten /
zin coelder / als die daer verre van ligghen / cæreris paribus, als ghefept is. Alſo dat zine
de tmeeſtendeel der meuwe Werelt ſeer nae aen de Zee Ocean gheleghen / al iſt ſthoon
dat het onder de Torrida tomt / os ſiillen wy met recht moghen ſegghen / tſelve groote
Welbaert van de Zee ontfanghende is / om de hitte te tempereren.
Het 12 Capittel, Dat de hooghſte Landen d alder coutſte zijn,
ende wat d'oorfake daer van is.
Aer wat verder dileourerende / Cullen bevinden / dat /
al int fake dat het Landt geleghen is / in ghelhcke diſtantte van de Zee /
003 Antipariſtaſis ſtellen / ſod moet het middelſte der Regioen ofte Ghe weſte van
erſten
| E ende op een hooghte / niet teghenſtaende / ſod en is daerom de hitte niet
i eben gheiyck / dan is op d een tontrepe veel / ende op d ander wepnigh.
Sass Wat d oozſake hier van is / en is gheen twyffel aen / dan dat het conit
Van leeger ofte hooger ghelegenchept te weſen. Waer van het eene heet / ende t ander
de is / want foo een vperighhe Sphera ig / als Ariſtoteles ende d ander Philoſophen /
„F. S. F. 2 .
BVN
€ *
*
® . . ..
1
1
„Len
e
8 |
ál
SN
B 3
ANS
- * 1
.
Cap. 0
{€
u
7
ghengech te zyn / de daghen ende nachten aldaer gheſhheß te weſen / Welcker opinie va 5
1 tegen gheſpꝛonen woꝛdt. Onder allen / ſoo ſent den vermaerden Poeet al⸗
Virga. 15 A En die contreye 0 l hee |
(Georg. Is ſteets met een feer heete Son ontſteken, ke 7
i Sonder dat oyt de hitte daer van ſcheye. 1
Ende de toude van de Pachten en fg foo veel niet / datſe alleen bp haer ſelben gendeth
l / om fo wꝛeeden bant der Sonne te matigen / ende te recht te helpen / alſo dat de Tor
rida, Booy de weldaet nan de coele ende li ficke Lucht / ſoodantghen gh temperthept
ontfanghende is / dat / nde ‘tele vooꝛ d Guderen meer dan eenen vperigen Oven /
is Voor den ghenen diet nu bewoonen / meer dan eenen aenghenamen ende lieflycken
vooz-Domer / ofte Lenten. Ende dat dit ſewe pꝛintipalheken ſpzuptende is / upt de
qualitept van den Mint / woꝛt met tlare teptkenen ende redenen bepꝛoeft: want wy
ien / dat d eene Landen ende plaetfen (onder een Climaet ofte hoaghte geleghen hee⸗
ter zyn / als d ander / alleenlicken dooꝛ gozſale van te ghenieten minder Wint / die Gere
gelente ts. Alſdo shader ooch ander Landen daer geenen Mint en regneert / dan die
fer landich / ende als een tocht van eenen Oven ontſtenen is) feo ſeer ghequelt van de
httte / dat het aldaer te weſen is / gheihck of men in eenen bꝛandenden Oven waer
Duſdanige Contrepen ende Landen en heeft men met wepnich in Bralilien, Ethio-
pien ende in Paraguay, als van een peghelhek genoeth bekent is. Ende dat noch meer
tte verwonderen is / ſo ſiet men deſe verſchepdenhept / niet alleen op t Lant / maer wat
moch in de Zeerlaerlehen behouden: Want daer zin Seen / die veel hitten geboelen /
NKK BUEN Rin Se nr hr NK
hd N
2 Cd
Het tweede Boeck,
. ep”
€
—
Fol. 3 3. Mie
Wint / int ghene gheroert is / wil letten / ſos mach men hemdaer van veel twßfſeun⸗ | | | | 7
gen met voldoen / die daer met reden veel geftelt woꝛden / ende (chen vꝛeeinde ende ij | —
bonderlhcke dinghente weſen / te weten / waerom dat men hem in de Torrida, ende HN 2
nameldeken in Peruldaer de Son veel heſtigher ende er achtigher treffende is / als in N 10 A
Spagnien in de Wontfdaghen)met veel minder beſthutſels / daer boor beſchermt / als | | 12
in Spagnien: Jae foo wepnich / datſe haer met een mat ofte ſtroyen dack meer van . IN 2
de hitte beſthut vinden / als in S paguten met een houten dack ofte overwelfſel van Ik 0 *
een: Mant tghebeurt dickwils Wel / dat het op waldergooghifte toppen vande .
Ghebergten / ende dat noch tuſſchen hoopen ſneeus in een onidelyekehitte maeckt / Ii Ï 45
als bock de geheele Provincie van Coliao OREL. Ende ſoo men onder eenighe ſcha⸗ i 10%
buwe ſtaet / al is ſp noch ſo tleyn / is het cout: Ende daer upt / in de Son loopende / heeft | N —
men terſtont een uptnemende hitte. Item / al hoe wel dat de gheheele Cuſte van Peru Ml
pol dootſandige plaetſen is / ſoo is het nochtans evenwel fo getenpert. Atem / Potoſij -
is ghelegen van de Stadt Plata ofte Bilder / niger een achthien mijlen weeghs / on de Al
ſelbe hooghte van graden / ende men heeſter (oo grooten onderſcheyt / dat Potoſij over⸗ -
tout / onvzuchtbaer ende dꝛoogh is / zuynde de Stadt Plata in tontrarie getempert / nae t Ae
heet tretkende / ende een ſeer ghenocchlück ende vzuchtbaer Lant. In effect / foo is ROND:
de Mint van alle deſe verſthepdenhepdt ende vzeemdicheden / de principale ooꝛſaeckte / ee
want in teſſerende de weldaet ban de coele Windt / (oo is den bjandt der Sonne ſoo it
groot / (al iſt ſthoon int midden Van't ſneeu) dat men Daer gantſch van verbzant wert:
Ende comende Wederom de toelte van de lucht / ſoo vergaet terſtont alte de hitte / al ig 2
die noch foo groot. Ende daer hem deſen coelen Wint (als cen Anwoonder) oꝛdinaris Aan
ig onthoudende / en laet niet toe / dat haer d aertſche vapeuren ende Dampen die t EE se
Tant van hem geeft) vergaderen / hitte ende quellagte veroozſaken moghen / t welcke Ae
Europa gantſch contrarte is / die dooꝛ deſe dampichepdt ende roocken van t Landt / de eee
welcke (als verbzant van de daechſche Son overblyvende) malen / dat de nachten (La . lie
et / beſ waert ende guellpcken zijn / ſchynende dat de locht upt een mont van eenont⸗ pe
ſteken oven comt. Vooz de ſelde reden (oo is De coelte van den Windt⸗ in Peru ma⸗ 5
kende / dat / zynde de ſtralen der Sonne met eenighe ſchaduwe belet. dat men terſtont IN ke
be coelte ghevoelt. Dan ghelhcken ſoo is in Europaden lieffelhckſten ende beguaeme 1
ſten tit des Somers / in den moꝛghenſtont / zijnde die avontſtonden de moepihckſte N *
ende ſwaertſte: Maer in Peru erde onder den gantſchen Equinoêtiael (ff int contra⸗ n
rie / om dat het waepen der Winden van upt der See des moꝛghens ophout / ende als l
de Son beghint op t hooghſte te weſen / weder aenvanght: Waerom mende meeſte | Le
hitte fg gevoelende des moꝛghene / tot dat de Virafon (Dat is de Wint van upt der Zee) —— beg
optomt / alſdan ſoo begint men de coelte te trijghen. Hier van hebben Wp langhe l
experientie / van den tydt dat Wp in de Eplanden (die men van Barlovento,ofte vante — HN Ke
al gef waert hiet) waren / alwaert ons gebeurden des moꝛgens / ende voozmiddaghs / BNN 5
ſeer wel te ſweeten / ende nan den naniddach af boortaen be coelte te ghevoelen / om *
dat de Pinden Briſas(t welcke lieflycke coele winden zjn) alſ dan ozdinaris waepden. E
| | Á je
3 Het Ika
he
2
E
KET
—
2 1 SER: *
F. . F. Z. F. -F. . K.
I RIED
5. 3
—
JN
„A-
5 ®
PEET
AN
*
PT „ * 1
r
r
GAN
NS
en ED,
5 PEN len beleyden / os mocht Bet noch ſchůnen / datſe eenighe reden hadden.
Niet dat ick molaet voozſtaen / het Aerdtſch Paradis ende Luſt- 0
OOS (Daer deschuftuere van verhaelt ) aldaer te ligge / t welcke een vermetel⸗
Dept ſoude weſe / tſelve hoog een ſelter dint te willen beveſtige / maer ſegge het daerom /
dat fo men eenich Paradijs op der Verden mach ſeggẽ te weſen / ſo is het aldaer / waer
men een ſoeten ende lieflheken getemperthept is gentetende : Want daer en is boort
Menſchelheke leven / geen dint van meerder onluſt eñ ſwarichept / als te hebben eenen;
Memel eñ Lucht / die ons tegen / beſmaert en ongeſont is: Ende daer en is oock geen
—
=
Huiſtiger / liefcheker et bequamerdint / als tgentete van eenen ſoeten / blden eñ geſon⸗
den Hemel ende Lucht. C is claer ende kennelhcken genoech / dat Lap van gheenich
Element, han binnen in / foo veel nochte meerder deelachtichepdt hebben / als van de
Lucht / de ſelve omringht onſe Lichamen / dooꝛerunpt onſe epghen inghewanten / be⸗
ſoetkt alle ooghenblick onſe herten / ende dzuckter alſoo ſpne eyghenſchappen in. Soo
het een gecoꝛrompeerde ofte verdoꝛden Lucht is / ſo doetſe ous / met een wepnighſnen
de doot den / ende foo ſp geſont is / rep veert ende verſterckt de crachten. Epntlicken)
{os moghen wp ſegghen / de Lucht alleenlhcken / tgantſche leven des Menſche te we⸗
ſen: In ſulcker voeghen / dat / al heeft men de meeſte rhckdommen ende goederen der
Werelt / ſoo den Hemel onluſtich ende ongheſont is / oo moet men nootwendich / een
Befwaert ende onluſtich leben lenden: aer foo de Lucht ende Ne mel gheſont / gez
noechlůck ende beg uaem is / alen heeft men anders gheen ſiihekdom meer / (oo heeft
het een verheuginghe ende blyden Geeſt / ende maeckt dat een wel te vzeden is. Aen⸗
ſchouwende dan / de groote ghetemperthepdt / ende aenghenaeme matichept van bele
AIndtaenſche Tandouwen / alwaer men niet en weet / Wat dat winter is / die met Cote
de vertrinit / noch Somer die met hitte quellinghe doet / ende daer men hem met een
matte / van eenighe overlaſt van weer / beſchermende is / zijnde nauweljcken noodich /
renich cleet van t gheheele Haer te veranderen / ſegghe vooz waer / dat comende tele
Faenmercken / is mp dickwus in ghedachten ghecomen / ende ſtaet mp noth hedenf⸗
daeghs alfoo vod / dat foo haer de ſieden daer toe coſten laten bꝛenghen / ende van de
handen der begeerlhekgept ontbonden / achterlatende die onnoodige ende beſwaerde
trachtinghe / ſouden / ſonder twyſſel / in Andten moghen lepden / een ſeer gheruſt en⸗
de aenggenaem leben. Want het ghene dat d ander Poeten ſinghen van de Eliſeu⸗
iche Peiden / ende van die (oa vermserde Tempe. Ende het ghene dat van Plato ver⸗
telt ofte verſtert woꝛt / van (pa Eplant Aclantida, t ſelue ſouden Goorwaer de leden in
duſdanighe Landen vinden / ſo fp met een tloeckmsedich hert / eer wilden Heeren als
(fasen van haer gelt ende begeerlihek hept weſen. Nu foa ſalt gene tot hier toe van de
gualitepten des Equinockiaels, van de hitte / coude / dꝛoaghte / reghen / ende doꝛſaecke van
ſon getemperthept / geargumenteert is / ghenoech weſen / het verder tracteren int by⸗
ſonder van de verſchendenhept der Winden / Materen ende Landen: Item / van de
Metalen / Planten ende Gedierten die Baer van voozttomen / daer in Indien groote
ende monderlhcke pꝛoeven van zn / ſal blyven / om in dander aenvolghende Boes:
gente handelen. Ende dit / al hoe wel het cort is / ſon ſalt bn abontuere / dooz de ſwaric⸗
hept Waer van getracteert is / verdzietich lanck ſchynen te maken: 8
_SEymdedes tweeden Boedie.
ee
Het derde Boeck. Hl. 3 4
| Waerfchouwinghe tot den Teler
D En Lefer {al geadverteert weſen, dat deſe twee voorgacn 1 75
Boeck en gheſchreven ghe weeft zijn in Latijn „ten tijden als ick in Pera was refide-
rende, waerom fprekende zijn van dinghen van Indien, als tegheuwoordich wefende. Daer
nae ghecomen zijnde in Spagnien, heeft my goet ghedocht, die te tranſlateren, ende in de
ghemeyne tale over te fetten, ende ick en begeerde de maniere van ſpreken, dieſe hadden,
niet te veranderen. Maer inde vijf naevolghende Boecken;, om dat ickſe in Europa ghe -
maeckt hebbe, waft t weranderen van {preken noodich. Derhalven 00 zy ick in de felve,
vande dinghen van 1 alien, tracterende, als van Landen ende dinghen die van der harm, ende
abfent zijn. Ende om dat deſe verſcheydenheydt van fpreken,met recht, den Lefer mochte
miſhaghen, ſoo heeft het my goet ghedocht, efelve hier weder op een nieu te waerf.hou-
Wen. 8
Pet derde Boeck der L iſtozte Naturacl
ende Moracl van Welt Indien.
Het 1. Capiuel. Dat de Hiſtorie Natnrael van de Indiaenſche
dinghen, aenghenaem ende vermakelijcken is. tse
700 50 Tle natuerlijcke Hiſtozien / zijn ban haer lelben ver⸗
€ * pn „8. — ge 4 „6, In bf " — 222 2 r — 5
. VONK:
TTET ET ELTK
nen nd DE
Dor
LI
Zn mn nt NR AR RAR ER TRM MNN
e Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien, |
petit / om dat het dinge zn / van verre wegen / ende dat bele van dien / oſte het meeſten⸗
Deel / van de vernaeniſte Mee ſters deſer Facuſteyt, onder d Ouderen niet ghetreſt en
zun gheweeſt. Soo men van deſe natuerliecke Andiaenſche diaghen / op t bzeedtſte
ſoude ſchzhven / met ſoodanighe ſpetulatie als ſulcke merckelheke dingen verepſſchen⸗
de zen twyffel niet / ofte men (oude daer een werck van maken, k welcke met dat
van Plinio,Theophrafto ende Ariftorele te verghelhcken waer / maer en bevinde in mm
ſoodauighen Hooft-fonume niet: Ende al waert ſchoon bat ickſe hadde / foo en ſou⸗
det met mij: intentie niet over een comen: Want mijn vooznemen en is anders niet /
dan ſomnighe natuerſhcke dinghen aen te whſen / die icke in Indien weſende ) gheſien
ende ghenoteert / ofte van gheloof waerdighe perſoonen ghehooꝛt hebbe / ende die mp.
duncken in Europa fog ghemepnihck niet bekent en zn / ende ſal alſoo veel van dien
licgtelhcken over loopen / om datſe al van anderen beſchzeven geweeſt zyn / ofte datſe
meerder ſpeculatie zun verepſſchende / als ickſe hebbe tonnen gheven. 0
F. F. Ae
BD
* qe 5 a *
ere
AN
2 ki *
L.
VENEN
2
„* —
. 42
ANTON
Het 2. Capitrel, Van de Winden ende hare verfcheyden eyghen⸗
ſchappen ende oorſaken int generael. 92 8 EE
sens Ademael datter in de twee boorgaende Boecken ge⸗
CA tracteert is / het ghene den Hemel ende habitatte van Indien int genes
e rael beroerende is: So volght te ſegghen van de die Elementen, Locht /
1 Vater ende Aerde / ende t gene dat hier van gecomponeert is / twelcke
A zuyn Metalen, Planten ende Ghedierten: Want van t vier en can in
Indien gheen byſonder dinghen te Hen comen / t welcke op alle ander plaetſen / oock
alſoo niet en is · Van (Do pemant niet en dochte / dat de mantere/ van dat ſomnughe
Indiaenen vier ſlaen / (int wrijven van twee ſtockſkens ofte houtkeng aen den an⸗
deren endet Water in Cau wooden te ſieden met gioepende ſteenen dieſer in woꝛ⸗
pen / ende andere dufdanighe uſantien dat die van aenmerckinige ſouden weſen: waer
van gheſchꝛeven ſtaet / het ghene daer van te ſegghen ig. Baer van t vier dat men in
Indien in de Vulcanen ofte Swavelberghen Heeft /t weicke weerdich is om te note⸗
ken ſal oꝛdentlijcke geſept woꝛden / ſoo Wameer wp handelen ſullen van de verſchep⸗
denhept der Landen / daer deſe Vulcauen ghenonden order. Pu begin ende dan /
meet de Winden het eerſte dat ic ſegge / is / dat Salomon met recht onder ander ſaßen /
Sap. 7 van grooter vernuft (vaer hp van God met begeeft wag ) verhaelt ende is in weerden
f houdende / de wetenſchap van de cracht der Winden / ende hare epghenſchappen / die
baozwaer wonderbaerlhck zyn / want d eene zyn reghenachtich / andere dꝛoogh / eeni⸗
ghe ongheſont / ar dere gheſont / ettelheke heet / andere tout / heider / ſtoꝛmachtich / on⸗
zucht baer ende vꝛuchtvaer / met andere dupſent verſchepdenheden. Baer zijn Wine
den / die altoos in ſekere contrepen waepen / sijnde ghelhek als Beeren van dien / ſon⸗
der eenigh competentic te lden van haer weder-parthe. Op andere plaetſen wapenſe
bp thdẽ / nde bp wylẽ ver winners / eñ ſomthts van gaer weder parthe overwonneẽ .
Aitemets waepender wel verſcheydẽ / met noch tontrarie winds te ſamen geldckelyc⸗
ken / makende onder haer een afſcheptſel van den wegh. Ende gheſchiet oock wel / dat
den eenen boven over / ende den anderen van onderen / henen waept. Andermaels / dat⸗
ſe den anderen met gewelt gemoeten / ende onder een comen, t Welcke Hoop den Zeee
varende Man een groot perickel is. Daer zijn Winden die dienſtich zjn Loop de ge⸗
neratie der Ghedierten: andere dieſe vernlelen Wae pende een feecheren Windt /
fiet ment op ſomnighe Cuſten vlopen reghenen: et dat ick het ſegghe oa tele
KA
— —ͤ—ͤ—
„-..
iS NN
e willen
Te Pr EN PEN SEK BE
Het derde Boeck. Fol, 3 5.
te willen verheſſen / dan datſe in effect de Lucht bedecken / ende on de gantſche Zeer
ſtrant vol ende dicht crielen: Op andere aopen reghent het padden. Deſe ende dier⸗
Hhelujcke verſcheydenheden / die men ſos ſekierlhcken onder vint / chatte men gemepn⸗
geken de plaetſen toe / daer deſe Minden doo paſſeren: Want (eggen / dat ſp van de
ſelbe Hare qualiteyten zijn sengemende / als van tone / dꝛooghte / vochtichept / hitte / on⸗
gheſonthept ofte geſontheyt / ende alfoo alle t ander meer / t welcke eenſdeels de waer⸗
hept ig / onder dat ment ſe ve ontkennen mach. Want men fiet van eenen Büömt ln
Wepnich mien / merckel heck onderſcheyt / neme tot een exempel: In Spagnien ts de
Solano, ofte Ooſten-Wint / ghemep nicken heet ende quellhcken / ende is in Murcien
(t Welcke by Granaden lepdt) de coelſte ende gheſantſte 1 ind / die daer Waept/ want
tomt dooꝛ de hoven ende weyden fog coel ende groot heen waepen / al waer hy hem
badende is / wepnich mijlen van daer / te weten / in Cartagena, is den ſelnen Mindt hee
ſwaert ende ongeſont. Ven Abrego, die van die / van der Oceanfcher Zee / Supden /
ende vandie vande Middelſantſche Zee Mero orno ghegeeten wort / is ghemepnihe⸗
ken reghenathtich ende ſwaermoedich / ende is in dre ſelve contrepe die ick gheſept
hebbe)geſont ende Gelder claer, Plinius verhaelt / dat her in Africa met eenen Nanden plin. lib. e.
Wint reghent / ende met eenen Zupden wint claer weer is . Pet ghene Dat ick bp deſe p, „7.
Winden vooz een exempel gheſept hebbe / van op foo wepnich diſtantte / ſal men ſeer
ditkwilg / ſoo men daer met vooꝛdachtichept acht on neemt / bevinden / dat men op een
wepnich ſpatie van Tee ofte Landt / vaneenen Windt verſchepden epghenſtha den
heeſt / ende bp\uglen ſeer contrarie. Waer unt te recht geargneert Wert / dat de con⸗
krepe / daer die dooz paſſeert / hem ſyn epghenſchappe ende qualttept gevende is. aer
dit is in ſultker voeghen waerachtich / dat men geenſins en mach ſegghen / t ſelve t ee⸗
nemael d oozſakte / noch dot de pꝛiutipaelſte te weſen / ant onderſthent eit epgeuthag:
pen der Winden: Want neme by ghevalle / dat / in een Pꝛobincte ofte Contrepe van
by ftich matten int omgaens / verneemt men claerlicken de Windt van eener Bart,
heet ende vochtich / ende van t ander ennt cout ende dꝛaagh te efen / ſonder dat men
op die plaetſen / daerſe doo; paſſeert alulcken verſchepdenhept heeft / maer dat de win⸗
den ſoodanighe qualitepten by haer ſeiven met bꝛeughen. Ende alva worden haer
dock de ghemeyne namen als epghen toegheſchzeben / Verbi gracia, den Septentron,
Cierco,ofte ooꝛden wint / t welcke al te maeleen is) datſe tout ende dꝛoogh is / were
ſpꝛepende ende ontdoende de Wolcken. hn teghen⸗parthe den Abrego,Leveche, ofte
ETupden wint / is gantſch tontrarie / vochtich ende heet / heffende de Molcken op. Aiſa
dat weſende dit ſelve ghemepn wp een ander gemepnder doꝛſaecke moeten ſoecken /
om van deſe effecten reden te gheven. Ende ten is niet ghendech / te ſegghen / dat die
dewhle batſe int paſſeren dog een contrepe kenneigcken ghenoech / verſchepden ende
tontrarie effecten malen. Alſoo dat dun noot wendich moeten benennen / dat de Wez
melſche Regioen ofte Ggeweſte / daerſe van unt waepen / ende nooztcomen / gaex deſe
deuchden ende qualitepten ghevende is. Ende daerom (oa is den Clerc, om Hate unt
het Pooꝛden blaeſtetwelcke d unterſte ende af Handichſte Regioen van der Sonne af
is) van ſpn ſelven toudt. Den Abrego, Weltke blaeſt upt den Middach / is van natue⸗
ren heet: Ende om dat de hitte / napeuren efte dampichept nae hem treckt / ſoo iſſe
gheihckelhenen vochtich ende reghenachtich / zunde den Cierco int contrarte dꝛoogh
ende ſubthl / om datſe de vapeuren niet en laet vergaderen. Ende op deſe maniere
mach men van d anderen Winden oock diſcoureren / toeſthzövende depghenſthap⸗
pe dieſe hebben / de Rezioenen ofte Gheweſten aande Lucht / daerſe upthooꝛteo⸗
men. Maer d aenmerckinge / hier in / een wepnich RE bupghende / foo en bolepn⸗
den ons
e 8
plaetſen / daer de Winden doop paſſeren / haer de epggenſchappen dieſe heboen)geven / ie 10
CCC
.
Wi
8
8
9 re a * WV Oe we re 8 1 1 * 1 N 8 —
5 Lee 7
—
Cup. 25 Hiſtorie Naturael van Weft. Indien.
nieten vint / ick wil ſeggen in Buptſlant is den Abrego ofte Zunden Wint / heet en
nachten 2 Enden Africa fd ben Cierco.ofte Poopben winit/ceudte nde dꝛo
Saa iff dan ſeker / dat eenighe der Regioenen van Buptflandt(vaer den Abregot
in
EK: 1 a a 59 2
e „
* Hate te 2
n 2 0
„4
9
82
zl
en
5
Sa
8
EF
en
Gr
2
5
8
— ni
A
.
.
NEN
bas |
ede
—
Ka
es
en
(tes
8
22
*
21
2
—
Knal
et
2
ej
8
on
5
8
bꝛenght / hem deerfte ende mintipaelſte epghenchappe gevende is · Mant de materie
oſte t ſtof/ da
Val. 134. genen dapperen Geeft der wyſ heydt / onder andere wonderen des Beeren / gheſepdt /
„ zhudet ele dot van DE sek leremias aengeroert/(eggende: Qui profert ventos de
| | let derde Boeck / Zoul,36,
unde venit aut quò vadat, Dat is: Den Geeft ofte Wint is blaſende / daer t haer goet
dunckt . Ende hoe wel dat ghp ſyn blafinghe ghevoelt ende hooꝛzt / foo en Weet gp
nochtans niet / van waer dat hy her tomt / nochte tot waer toe hy repcken ſal / op dat
up weten moghen / dat (derußle wp foo wepnich verſtauts hebben / in cen dinck dat
ons (oo bp der hant / ende daghelher vooꝛ doghen is) wy ons niet wilen bemeten te
willen begrijpen tghene dat ſoo hoogh ende verbozghen is gelijck als daer zynd oop:
ſaecken ende pꝛopoſitten des heplighen Geeſtes. T is ons ghenoech / (pa operatien
ende efſecten te kennen / die ons in ſpn grootte ende puerichendt ghendechſamich
ontdeckt worden: Gack mede foo ſalt ghenoech weſen / dit wepnich gepgioſopheert
te hebben van de Winden int generael / ende ooyfaken van hare vberſthepdenheden / epe
genſthappen eñ werckinge die Wp in een ſummier in dien gereduteert hebben / te we⸗
ten / ban de plaetſen daerſe door paſſeren van de / Regioenen oft? Geweſten daerſe van
daen comen / eñ van del) emelſche deucht / verooꝛſaecſterende verroerſter aller winden.
Ut 3 Capitiel. Van ſommighe eyghenſchappen der Winden,
die in de nieuwe Werelt waeyen. 4
NS 15 Et is ten queſtie die van Ariſtotele ſeer gediſputeert
t woꝛt / of den Wint van Auſtro die wy Abrego, Leveche, ofte Zupden
e hieten(t welcke nu alte mael een is van den anderen Polus Antarckicus AMaereo. caps
e af waepenbe ig ofte datſe alleenlijcken nan ben Equinotacl ende Did
ES dath afcomt / t welcke in effect foo veel is / als te bꝛaghen ofte de quali⸗
tept dieſe Geeft / van reghenachtich ende heet te weſen / haer by bluft / de Linea Equi-
noctialis ghepaſſeert weſende. Ende is vooꝛwaer wel omte tlohffelen / want al iſt
ſthoon / dat men over de Linea paſſeert / ſos en laetſe daerom geen Aufter ofte Zupden
Apint te weſen / dewhle datſe van een zijde der Werelt is comende / ghelhck als den
Joozden Wintldie van de teghen-3ijde maept) niet en laet Noozden te weſen / al iſt
ſchoon / dat men de Torrida ofte Linea paſſerende is. Ende is alſoo ſchnende / dat ben⸗
de winden haer eerſte epgenſchappenſullen behouden dene van heet ende vochtich /
ende d ander / van cout ende dꝛaogh te weſen: den Auſter, nan wolcken ende reghen te
beroazſalten / ende de Boreas ofte Paozden Windt / vandiete verſpꝛepden / ende den
Hemel helder ende claer temaken. Maer Ariftoteles is hem meer houdende aen de
opinie die int contrarte ſtrhdt: Want den aarden wint is in Europa cou! om datſe
ganden Poolt' weleke een untnemende caut Geweſte is) af tomt / zijnde den Abrego
contrarie het / om datſe van upt den iddach her comt/t Welcke de Gheweſte is / die
van de Son aldermeeſt vermarmt wert. Se hn dan de ſelbe reden verbindende /
dat de ghene die aen d ander zijde der Linea moanen den Autter ofte Zupden Mindt /
cout / ende den Cierco ofte Poopben wint / het gebben mant aldaer (Da comt baer den
Auſter van den Pool / ende den Noonden win Van upt den Middach af. Ende al hoe
wel het wel ſchönen ſoude den Auttor ofte Zupden Wint aldaer couder te weſen / als
alhier de Cierco ofte Nooꝛden wint / om dat mende Geweſte van de Zupt - Pool / dooꝝ
dozſalke dat de Son des Jaers ſeven daghenlangher is vertoevende aen de zijde van
den Tropico Cancri, als aen de 30de van Capricorno, ghelihck als men ſulex chaerlijcken
gende Equinoctien ende Solſticien(dieſe in bende de Cirtulen doende is) te fien tomt .
Waer by blickende is dat de Patuer heeft willen verclaren / het vooꝛdeel ende Edel⸗
heepdt diedeſe halve Werelt gheleghen acu de Moozt zide) heeft boven d ander helft:
bande Zupt- öde. Dit aldus weſende / ſchhnt het een beſloten reden te weſen / dat
Baer deſe qualitepten der Winden / vner de Linea ghepaſſeert weſende / zjn 1 8
ende:
. . . EN €
a —— ANDER X
10
Arif? 2. | |
40
\
— — en . —
— — —
RE:
8
*
7
SEE
AEN ANNEN ERIN NM KM:
—
Cap. 3. Hiftorie Naturael van Weſt- Indien. 4
lende: t welcke in effect alſoo niet en is / (oo veel als ick met onderſochtheyt ban ette⸗
ike Jaren / hebbe tonnen vermereken / int ghene dat ick in die contrepe der Werelt
(Van de Linea nae het Zupden toe) doozwandelt hebbe. Net is wel waer / dat den
Mooꝛden wint aldaer niet foo ghemepn tout ende claer is / als hier / bevinden op ſom⸗
mighe plaetſen van Peru, haer den Pooꝛden wint ongheſont ende beſwaert te weſen.
Shelhek als deer is in Lima in de platte Landen / ende de gheheele Cuſte laughs /
die meer alg vf hondert mhlen weeghs ſtretkende is / houden den Zupden Windt
vdo; gheſondt ende toel / ende boven al / helder daer / want het daer mmmerneer en
reghent. ¶ weitk gantſch tontrarte van Europa ende deſe zijde der Linea is / hoe wel
dat dit van de Cufte van Peru geen reghel en ſtelt / maer is cer een exceptie ende won⸗
der natuere / om dat het aen de ſelve Cuſte nimmermieer en reghent / ende daeraltoog —
genen Wint is turſerende / ſonder ſpn contrarfe partden plaets te gheven / waer van
hier nae ghehandelt fa! woꝛden / het gene noodich weten fal. Blhven mi hier by / dat
den Mooꝛden Wint (aen d ander zijde der Linea) d epghenſthappen niet enheeft / die
den Auſtro gen dees zijde heeſt / al hoe wel datſe beyde geer van upt den Middach her
tomen / ende nae de Ge weſtenldie daer teghens overſtaen) toe waepen. Wantents
aldaer niet ghemepn) den Nooꝛden wint heet ende reghenachtich te weſen / ghelhek
als alter den Auſtro is / maer is daer oock eer met den Auftro regenende / ghelhck als
men over alle het gheberghte van Peru in Chile, ende int Lant van Congo ſien mach /
t welcke gheleghen ts / aen gene zijde der Linea, ende ſeer verre t Zeewaert in: Ende
F 2 F. . .
* . 2 2 — nt
A
RAND
8 1 a
„Ka * a
2 NSD
in Potofij (on is den Mint / die fp Tomahavi noemen / t welcke oo ick my niet qualhen
en ghedencke) onſen Ciergo ofte oorden wint is / uptnemende dꝛoogh / cout / ende ſeer
verdzietich / ghelhck als herwaerts ober. C is wel waer / aldaer (Do ſeker niet te we⸗
ſen / dat den Rooden ofte Ciereo de Molcken van een ſchepdt ende verſpꝛepdende is /
als hier / maer iſſer (foo ick my niet en verſimne)eer met reghenende. Daer en is geen
twyffel aen / dan dat de plaeiſen Daer de Winden door paſſeren / ende de naeſt by-lig⸗
gende Sheweſten / daerſe upt pyupten/ haer foo grooten verſcheydenhepdt ende con⸗
trarie effecten aentleven / ghelhek als men dagheiher op dupſent plaetſen ondervint.
aer ſpꝛeetken int generael van de qualitepten der winden / ſoo ſiet men meer op de
zÜden ende ghedeelten der Werelt / daerſe van daen tomen / dan van op deſe ofte dan⸗
der zijde de Linea te weſen / ghelhck als nae mijn duncken) den Philoſoph welte degen
gheboelde. Deſe Hooſt⸗Winden / twelcke zjn Ooſt ende Meſt / en hebben noch hier
noch daer / bo gheen bpfondere noch gnemepne qualitepten / als de twee voozſepde /
maer ghemepntjche (bo ig den Solano ofte Boften int / alhier beſwaert ende onghe⸗
ſont / zynde de Zephyrus ofte Weſten wint gheſont ende vermakielycker. In Indien
ende ober de gantſche Torrida,foo is de Wint van Orienten ofte Ooſten dieſe Briſa roes
men) int contrarte van hier ſeer gheſont ende vermakkelhck. Van den Weſten windt
en ſoude ick geen ſeker nochte ghemeyn dinck tonnen ſegghen / te meer dat deſe wint
in de Torrida niet en Waept / ofte feer ſelden: Mant in alle de ſpatie / die men tuſſthen
de Tropicos hebarende is / heeft men eenen oꝛdinariſchen ende geſetten wint van Brifa.
Ende om dat het ſelf de / een van de wonderhaerlyckſte wercken der natuere is / ſoo iſt
goet / dat ment in de gront / ghelhck alſt gheſchiet / verſtaen mach. 1
ij | DG De Het
Het derde Bo
| genen anderen verſthepden Wederom.
.
ES
*
888
Het 4. cupittol. Datter in de Zorrida Zona altoos Briſen, ende buy-
ten die vendavalen ende Briſen waeyen. g
EN
WIW ek od 0
N a 1%
a * WS
N
1
2
*
A
€ 1 EE]
a Seed
2 EN PENNEN Ef 4
Er
8
D
L. .. .F. . ER EK:
ſter fthoone Havene / van t ſelne Eplant is. De Vlote van nieu Spagaken comt inf
|
e
U **
cap. 4. Hiſtorie Naturael van VVeſt. Indien. | d
dandere meer in de contvepe gheleghen / welcke zin / gelhck als boor ſteden der Hans
den van Indien Alhier ſoo verdeelen haer de Ploten van den anderen / ende de ghene
die na nieu Spagyien toe willen / nemen den wegh van ter rechter handt / nae t Ep⸗
lant Eſpanola, ende gaen verkennen den hoeck van d. Anton zeylende alſo tot inde Wa:
ven van S Tan de Lua, zijnde den (elven Brifa, hen altoos dienende. Die vant vaſte
Tant / kieſen de flincker hant / ende gaen herkennen / dat feer hooge geberghte van Tai
rona tomende in Cartagena gen / ende paſſeren alſoo nae Nombre de Dios, (dat is / den
Paem Gods) toe / van waer men over Kant na Panama repſt/ende van daer / dooꝛ de
Tupder See nae Peru toe. Als de Pisten weder na Spagnten keeren / doen hare Ma⸗
Bigatíe op deſe maniere: Die van Peru gaen verkennen de Cabo, ofte hoeck van 8.
Anton gheleghen aen 't Eplant van Cuba ende tomen al ds in de Havana, twelcke een
ghelhtkr van Vera Crus fte van t Eplant S. Iuan de Lua af/ma de Havana toe: al hoe
Wel dat het met moepten ig / want de Briſen zijn aldaer oꝛdinaris / twelcke contrarte
Winden zjn. Nu de Dieten in de Havana herſaemt zynde / nemen ghelhckelheken ha⸗
ren tours na Spagnten toe / oeckende de hooghten om bupten de Tropicos te tomen /
al waer ſp alſdan Vencavalen binden / mit de welche comen verkennen d Eplanden
van Acores fte Vlaemſche Eplanden: Ende van daer ſeylenſe na Sevilien in ſulcker
hoeghen / dat de gintg-Wegh op wepnigh hooghten is / zünde altoos onder de twin⸗
tich graden / tiuelckte al binnen de Tropicos tont: Ende de wederom· repſeſis bupten
dien / van ten minſtenop 28. ofte 3o graden / zhnde de reden daer van / ais gheſeyt is /
datter binnen de Tropicos altoos regneren Winden van uptden Ooſten / de welcke
goet zin / om ban Spagnten na Weſt⸗Indien te ſeplen / om dat het van Ooſten nae t
Yeſten te loopen is / upten de Tropicos, twelcke ig boven de 23. graden / vindt men
Vendavalen. Ende hoe dat men op meerder hooghten comt / hoe datſe ſekerder zn /
Welcke goet zun om van Indien wederom te keeren / want zin winden van uptden
WMlddach ende Onderganck / dienende om weder neet Hoſten ende poogden te hees
ren. De ſelbe tour ſen is men dock paſſerende in de Navigatlen die men doet / varende
inde Zupder Zee van nieu Spagnten ofte Peru af/ nae de Phelippinas ofte China. En⸗
de wederom keerende van de Phelippinas ofte China nae nieu Sagnen toe: Want de
in vaert (om dat het van t Ooſten nae t Meſten ig) valt ſeer liegtelhcken om doẽ /
Want men bint aldoos ontrent de linea doo Wint / twelcke zn de winden Briſen Nek
J aer van 84. fou is gheloopen upt de haben van Callao de Lima, een Schip nae den
Phelippinas toe zeplende twee duyſent ende ſeven hondert mülen (onder Laut te fiene
Ende het eerste Lant dat het quam te verkennen / was het Eplant van Luton, vaert
nae toe boer/almaert in een Haben liep / hebbende de Kepje volbꝛacht in den tydt van
twee Maenden / onder datter opt windt was ghebzelende / noch datſe eenigen ſtoum
kreghen. Haren tours was bpnaeft altoos by de Linea heen / Want liegen van Tuns
‘af, ( twelelke lent og 12. graet aen de Zupt - zde) ende quamen tot Manilla, dat bn
naeſt oock op (ao veel graden gelegen is / aen de Pooypdt-3hde. Soodanigen veozſpoer
hadde van gelhcken Alvaro de Mendana in de heen· repſe / op d ontdeckinghe der Epe
landen die men van Salomon noemt / als hyſe eerſt vont: want hadde altoos voozwint
tot datſe op de ſelbe Eplanden aen quamen / de welcke mogen weſen van Peru af DAE
fp van upt liepen / ontrent duyſent nihlen / igghende on de ſ.lve hooghte aen de Zupt⸗
zijde. De wederom⸗ reyſe is / als ban Indien na Spagnien / want om de Vendavalen
te vinden / ſo moeten de gene die van Philippinas oſte China nae Mexico willen keeren,
on veel hoogBten loopen / tot datſe comen op de hooghte van Iapon , ende comen alſon
verkennen 'tEandt van California, loopende langhg de Cuſte tot in de Haven nan
Acapulco
2 r eee
1 Je * 5
4 A
Het tweede Boeck. Fol, 38,
Acapulco, daer fp upt ghebaren waren In voeghen dat het Op deſe Mavigatte oock Defe Nabi⸗
ondervonden is / datmen binnen de Tropicos, Wel van Ozienten ofte Hoften af can bar gatie ba A-
ren / om datter d Ooſte Minden regnerende zijn. aer wederom keerende van den de ble
onderganck nae den opganck der Sonnen / {BB moet men de Vendavalen, ofte Meſte nas ende
winden bupten de Tropicos COMEN ſoecken / op de hooghte van boven de 27. graden. China, ende
De ſelbe ep perientie Wozt cock ghedaen van de Poztugeeſen nac Goſt-Indien / al 1 5 5750
hoewel de Navigatie in t contrarte is: Want van Porcugal derwaerts te varen / 1s Spaguietoe
moepelhek / ende t wederom ker ren is lichtelheker / om datſe int gints varen ſeplende met aue de
zyn / van den Onderganck af nae den Opgan ck toe / ſoeckende alſus opwaerts te los ne ſtrec⸗
pen / cot datſe de Generale Winden vinden / die fp van ghelhcken ſegghen te was pen 2 ade en
Dan de 27. graden opwaerts. In de wederom-caimſte comen verkenmen de Blaeu mien / ende
ſche Eplanden: Doch is hen lichte eker / on datſe van upt den Oosten comen, ende alles wat
de Briſen ofte Nooꝛde- winden hen dienende zn Epndtlgeken/ dat het al enen ſeke⸗ 17 05 1 1
ren ende gheobſ roeerden reghel (der Zee-lieden ) 18/binnen den Tropicos, de Win⸗ mech men
den van upt den Poften te regneren / wacrom het a daer lichtelhe ken is nae't Weſten fen in mn
te varen Bupten de Tropicos hee ft men op eenige tyden Briſen, ende op ander Lijden Ney ghe⸗
ende Pgemepufte/Vendavalen. Daerom ſos moet den genen die ban den Onderganck kene a: IE
alle de Ma-
Hees 5. Caittel. Van de verſcheydenheyt der VVinden Briſen, den nns l.
ende Hudavalen, met d andere meer Winden. | kent zijne
E lende het gene gefopt is / een Co waerachtigen ende
VEND ghemepren dinck / en can niet lat en leit te gheven / d ooꝛſae van ſe oda⸗
p ES nighen verboꝛghertheyt tonberſoecken / van dat ment de Torrida al⸗
toos Do lichtelcken is varende Van't Goſten naet Weſten / ende met
en in t contrarie / t welcke het ſelf de is / van te vꝛagen / waerom dat de Bri⸗
ſewende niet de Vendavalen aldaer reguexende zin / dewohle het gene dat nae gorder
1
hiloſophhe / ecuwich / over al / ende van hen ſelfs per fe is / ( gheihelt de Philoſephen
hieten) moet een eygen ooyfake ende van hen ſeils per fe hebben · jaer aleer dat Wy
deſe (nae ons duncken) notab'e queſtte comente roeren / ſoo ſalt noodich weſen te gere
claren / wat dat wp met de Woofden Briſas ende Vendavalen herſtaende zin / ende ſal
oock Loop dit / ende veel andere dinghen / in materten van Winden ende Navigatien
dienſtich zin. De ghene die de Conſte der Zee vaert hanterende zhn / tellen twee en
dertich verſchepdenheden van Winden / want om haer Schip te ſtieren nae de Lader
daerſe begeeren / iſt hen noodich feer nette rekeminghe te Doen / ende met de alderbeſte
diſtinctie / mogelhtk weſende: Want Looy wepnich datment aen deen zijde of d ander
is ſtellende / ende te bupten gaet / maeckt het int epnde vanden wegh een groot verſchil /
ende en rekenen niet meer als twee en dertich / om dat deſe ghedeelten ghenoech zun /
want men en ſoude van meer / als deſe / geen rekeninge connen houden. Doch ten un
terſten willende / oo ghelhck als ſp ſtellen 32 / mochtenſe 64/ 128/ 256. ſtellen / multi
plicerende epndtlicken de vooꝛſchzeven ghedeelten in een onte bare ſon me: Want
Weſende de plaets daer hem t chip bevindt ghelhek als een Center ofte Middel-
punt / zünde de gantſche Hemiſpherio ſpn circumferentie ofte omringhſel / wie
ſoude daer teghen weſen / datter upt deſen Center niet en ſoude megen tomen
N R 2 nae den
/
—
11
N
nae den Opgauck begeert te beren / alt oos ſoecken upt de Torrida te gherakien / ende vigatien v | |
mte ſtellen op de hooghte van baben de 27. graden met welcken reghel haer de lie⸗ ee BAN
n al verſtout hebben / bzeemde Navigatien te beſtaen / nae onbekende ende napt ge⸗ Portugal 10
hoozde plaetſen. i benen Son, |
Le guiaerderm!
N
A
N
ze * — u ot 1 30 * 5 —
L
Cap. 5. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien. |
nae den omringhenden Circkel toe / ontelbare / ende foo veel ghedeelten / ende arte
derniaelg foo veel ſchepdinghen van Winden / (de wle dat den Mindt van alle can:
ten des Hemifphery ig hertomende)ende die te berdeelen in ſoo veel / ende noch (oa
heel / ghedeelten meer / is nae anſe goetduncken ende fantaſge te moghen ſtel⸗
len foo veel als men wil. Maer het goet ghevoelen der Menſchen / waer mede de
Schꝛiſtuere over een tomt / zn aenwijfende vier Minden / twelcke de pzintipaelſte
van allen zyn / zynde gelijck als vier hoecken der Werelt / die verſiert woꝛden / manen
de een crups met twee ſtregen / waer van d eene is ſtreckende van den eenen Pool tot
den anderen / ende d ander van deene Equinoctiael tot dander. Deſe zyn den Aquilo,
oſte Noozden Wint / ende (hu tegen parthe d' Auſtro, ofte die Wop gemepnlhcken van
den Middach / ofte Zupden noemen / ende van d' ander ſide / Oriente, van waer de Son
on gaet / ende de Ponente, van daer fp onder gaet. Woe wel dat de heplighe Schuftop
ſonnmige plaetſen noch andere verſthepdenheyt van Winden noemt / gelhek als daer
ls / Euro Aquilo, welrſie die van der Occaenſ cher See /ooztooſt / ende van de Middel
lautſche Zee /Gregalnoemen / van de welcke in de Navigatie van 8. Paulus mentie gee
imaeclit wozdt. Maer de vier ſolennele verſchepbenheden / die alle de Mereit bekent
35n / zn de ghene die van de heplige Schziftuere ghecelebzeert worden / welche zijns /
als gheſept is / deptentrion, Ofte Nobꝛden / den Middach ofte Zupden / Oriente, ofte op⸗
gancł / ende Ponente, ofte ondergantk. Maer om dat in den opganck der Sonne / daert
Oriente upt ghenocmt woꝛdt / dꝛpederley onderſchept ghevonden wordt/ te weten / de
tee meeſte declinatien dieſe maeckt / ende de middelſte nan dien / nae t welcke op di⸗
verſche ooꝛden des Minters ende Somers / ende te Midde-weghen / op ende onder
gaet . Soo woꝛden daer met reden twee ander Minden gerekent / twelcke zij: Oriente
Eſtivabende Orient: Hyemal,ende volghens / ander twee Ponenten in't contrarse ban
deſe Eſtival ende Hyemal „ende alfoa comen daer te reſulteren acht Winden / in acht
merckelnicke puncten des Hemels / Welke zyn de twee Polen, de twee Equinoctien,
ende de twee Sodticien tet be ghene die Daer in de ſelve Circkel teghen over comen.
‚Br sere inanlere foo comen daer te reſulteren acht verſchepdinghen / ofte verdeelſels
van Winden die notabel zyn / de welcke op verſcheyden contrepen der Zee / ende vaut
Landt / differente vocabelen hebben. De ghene die den Ocean bevaren, plachtenſe al⸗
dus te noemen / te weten / die ban onſen Pool afcomt / hietenſe ghelhek als den ſelben
Pool loopen. Nu / die daer aen volght / ende van upt Oriente Ettval omt / Mooꝛdt⸗
Ooſt / die enghentlijcke upt Oriente ende den Equinoctie omt / Ooſt / die van Oriente
Hyemal, Zupdtooſt / die van den Middach / Zupdt- pool / ofte Antarcticus Supden / die
van Occaſo Hyemal, Zupdtweſt / die epghentihck van Occaſo ende den Equmoctie af
tomt / Weſt / die van Occaſo Eſtival, Mooꝛdtweſt. D ander meer Winden wozdentuſ⸗
ſthen de vooꝛſchꝛeven gheſtelt / boerende de namen van de ghene daer fp naeſt aen co⸗
nien / gheihhck als daer is oort ooꝛdtooſt / Ooſt Nooꝛdtooſt / Zupdtooſt / Zupdt
Supdtweſt / Zupdt Zupdtooſt / Meſt Zupdtweſt / Weſt Nooꝛdtweſt / die vooꝛwaer
in de ſeive mantere van noemen / tonſte bewohſende zin / gevende kenniſſe van de plaets
fen daer de felve Minden van daen comen. In de Middelantſche See / al hoewel datſe
de ſelve conſte van tellen volghen / ſoo noemenſe nochtans deſe Minden (eer anders.
Den Nooꝛden-wint hietenſe Tranſmontana, (dat ig van oper tgheberghte gheſent)
den Zupden- Wint / die daer teghens ober tonit / Meꝛojorno ofte Middach: den Go⸗
ſten / Levante. dat is / Opganck / ende den Meſten / Ponente, dat is onderganck gheſept.
By de vooꝛſthꝛeven vier / ſoo comen deſe noch tuſſchen beyden / te weten den Zupdt-
often Wint hietenſe iroque, ofte Naloque ſijn teghenparthe / welcke Foort weſt is /
Maeſtral,
F. SF. 2 . 1
e
Ek
*
EN
＋
8 Ge 4 as
nn
S
I
„ 1
r
Der
2 AGE ZN
Hetderde Boeck i, z.
Maeſtral de ooꝛdtooſte / Greco ofte Gregabende zun contrarie de Zupdtweſte / Leve-
che, dat fg in t Latin / Libicus ofte Africus Ant Latin foo zyn de vier goecken / Septen
trio, Auſter, Subſolanus, Favonius, ende de tuſſchen-gheſtelde / Aquilo, Vu turnus Affricus,
ende Corus. Ende nae dat Plinius ſept / ſo is Vulturmis ende Eurus de ſelve die Wp Tunt⸗
doſt ofte aloque noemen: Favomus de ſeive van Weſt ofte Ponente, Aquilo ende Bo-
reas de feite van Nooꝛdt Nodꝛdtooſt ofte Grezal,Tranfmontana, Affricus ende Libicus:
de ele van Zupdtweſt ofte L. veche, Auſter nde Notus: de felge ban t Zuben ofte
den Middach / Corus ende Zephyrus: die dan Moozdt weſt ofte Maeltra. Mie bank
Mooꝛdtooſten ofte Gregabengheven anders gheenen naem / dan Phencias: Bannds⸗
ren woꝛdenſe op een ander mantere vertlaert. Ten is onſe tatentle niet de Latgn⸗
ſche ende Grteckſche namen der Winden te Willen verghelhcken / maer willennu jede
ghen / welcke van deſe Winden / dat ban one Zee: lieden der Oceaenſ her Ter Ban
Indien / Briſen ende Vendavalen ghenoenit woꝛden / Tig alſoo / dat ick langen tijt in
deſe namen verdoolt gheweeſt hebbe / om dat ick heniieden deſe vocabelen ſeer ver⸗
ſchepden ghebzupcken ſach / tot dat ick het te deghen ghewaer wozde: verſtaende dat
het meer ghemepne / dan bpfondere namen van Winden ofte ghedeelten gu, de We⸗
ken / de ghene die hen dienen om nae Indien te ſeplen (de welcke bynaeſt booꝛ- wind
30u ) bieten? Balen, waer mede in effect vervatende zun alle de Winden van Orien-
ten ofte upt den Ooſten / ende hare aenhanghers ende ſtreken deer upt ſpꝛuptendee
De ghene die hen dienen om van Indien weoerom te keeren / noemenſe Vendavalen,
dat zin die vant Zuyden af / tot de Ponente Eſtiva oſte oodtweſten toe in voegen /
dat ſp haer cosmen te verdeelen / gelijck als twee Kotten ban Winden / elck op ſin Iet
ven: Welcker Cozpozalen zin / ter eender zijde den Moondtooſten ofte Gregal, ende
van d ander zůde / den Zupdtweſten ofte Leveche. Nu foo 18 oock goet / dat men wete /
dat van de acht Winden ofte ghedeelten / die Wp tellen: De vf nüt zijn / om te varen
ende de dzpe niet. Ick wil ſegghen / dat fo wanneer een Schip in Tee is / ſoo mach het
ſeplen / ende de eßſe die t vooꝛghenomen heeft / vervoꝛderen / met welcke van de vf
Hhedeelten / dat de Windt waepende is / al hoewel die niet even nut en zin: Maer ſos
paer een van de ander dꝛne Minden waept / ſon en tan t niet baren daer t voozgheno⸗
men heeft: Ende foo ghelhck als het met eenen Pooꝛden windt / Zupden aen ſeylt /
alfoo ſalt oock met Nooꝛdtooſte / Pooꝛdtweſte / Goſte ende Meſte Minden op de ſeloe
tours moghen genſeplen / want die van ter zůden / zun om te gaen ende te tomen / eben
ghedienſtich: Maer waepende van upt den Zupden / twelcke recht contrarie is / (00
en mach men gheenſins Zupden aen ſeyien / noch en ſal oock niet moggen eſchieden
met de andere naeſte zij- winden / twelee zyn Zupdtooſt ende Supdtweſt / dat LIDL
de ghene die de Zee hanteren / ghenoech bekent is: Ende en waer niet noodich tſelve
alhier te ſtellen / dan is alleentijck om te bewyſen / dat de zu- winden van de ſelve / ende
rechte Oriente ofte Goſten Windt / de gene zyn die gemepntlijcke in de Torrida waepẽ᷑ /
ende Briſen ghenaemt woꝛden ende de Winden van unt den Middach nae't Weſten
toe / de welcke dienen om te varen van den Onderganck nae den Opganck / en vinde
men niet gemepnijeken in de Torrida: Ende daerom fu loopenſe die opwaerts bups
ten de Tropicos te ſoecken / ende deſe wozden van de Teelleden van Indien / gemepn⸗
lücken Vendavalen ghenaemt. 5 f |
SERA
.
—
VTX
Foren epe se .
EE kt Fi
55
Kr
TETN
—
—
!
*
A. .
n
„ Ae
Pa We 0
21601
2
* 5 1 a Os a 8
ENEN ZN 8
38
SVN:
4
q
à
20
2
4
*
6
1 H
2 |
lg
AC
hd 1
Te a
U
1 5
—
„. Ae.
SEZ
— 7
DN PEEN OEPS PED OUD PEER ED EDC
Sterren / maer dat de Elementen van gheigeken/ban't (elite movement afte verroer⸗
boor de groote ſwaerte / alſo niet verroerende / waer dooz tſeibe oubequsem (8/ rontſ⸗
Cap.6. Hiſtorie Naturael van Weft-Indien,
Het 6. Capittel. VVat dat d'oorfake is, dat men altoos in de
Torrida is vindende, Winden van Orianten, ofte uyt den Ooſten, om te varen.
Aet ons nu legghen / tahene de vooꝛgheſtelde queſtie
0 f berocrende is / wat dat d oozſake is / dat men in de Torrida wel zeplen tan
A
S het eerſte is / dat den omloop ban t eerſte Mobile, die men rapto ofte du
no noemt : niet alleenipekke de Hemelſche Gheweſten die hem onderworpen zum) na
hem treckt ende verroerende is / ghelhck wp dagelhckr ſien / aen de Son / Maenende
ſel / deelachtich zyn / oo langhe als fp gheen beletſel hebben. Het Bertrich en is haer /
om gedꝛaeyt te woꝛden / als dock om de groote diſta tie die Daer tuſſchent eerſte Mo⸗
bile, ende Haer ig. Het Element bant Mater / en Geeft van gheihcken dit dagelickſche
movement niet / em dat het met d Aerde omvangen is / ende t ſamen een Spher amsert:
Oork ſod laet het de Aerde niet toe / dat het int vonde omnghedꝛaeyt mach woꝛden.
Dandertwee Elementen, te weten / Dper ende Lucht / zijn ſubtylder / ende naerder
net Hemelſthe Orbis, warrom fp haer verroerſel deelachtich zön / ghevvert weende
int rondt / ghelyck als de ſelue Hemelſche Lichamen. Dan't Pper en is heentwyf⸗
fel / oo daer een Sphera(ghelhck als Ariſtoteles ende andere n rer det ſtellen) bang.
De Lucht is de ghene die ons te pꝛopooſt tomt / ende dat die heen verroert Met het
daghelijckſche mobement van Orienten ofte upt het Soſten nar het Wetten, is waere
achtelihck / dooꝛ d apparentten der Cometen die Wp tlaerlhcken ien verroeren / vant 5
Soſten nae t Weſten / int optomen / climmen / overepndt⸗ſtjghen ende neder dalen
der ſelnen / omloopende eyndtihcken onſen Henuſpherium, og de ſeibe maniere als de
Sterren / die wp in t irma nent ſien nerroeren. Ende dewyle dat de Cometen (CJZ
nente zin / in de Regoenende Sphera der Lucht / almaerſe haer engendreren, gerea
nen / ende weder verdauhnen / oo foute dat onmogheldek Weſen haer rondtſon me te
maghen dꝛaepen / ghelhck fp in effect doen / foo haer den Omloon der Bucht (vaer ſo
verſchhnen) met den ſelven omloop met en verrderden. Mant weſende / ghelhek als
het is / een ontſtenen materie / ſouden / ſonder te moghen omgae / ſtil moeten ſtaen / on
de Sphera daer dit ſtaet / ſtil ſtont: ofte ten waer / dat wp ons wilden inbeelden / dark
eentghen Enghel / ofte inrelligentie te Weſen / die met de Comete gaet / ende die ene
is lepdende. Alst Jaer 1577. ſach men dien wonderbaerlheken Comeer , di een Fi⸗
guere ogwerpendẽ was / gheihck als van een Plumagie ofte Veder / ſtreckende van
den Horifon af / tot bynaeſt over den halven Hemel / duerende van den eerſten PNovem⸗
ber af / tot den achtſten Derember toe: Ick ſegghe van den eerſten November / al hoe
wel datmenſe in Spagnien eerſt ghewaer wert / ende geſien heeft den negenſten mee
vember / nae dat de Hiſtozien van die tijden verhalende zjn. Om dat Wp die / ghelhek
ick dat wel onthouden hebbe / in Peru ( daer ick doe ter tt was) quamen te fien ENDE
tannoteren / acht daghen eer / tgheheele Lant over. D'ooyfakte van dit verſchil⸗ mach
van anderen gheſeyt worden : Het ghene ick nu ſegghe / ls / dat wp in de veertich DAA
ghen datſe duerde / al te amen bemerckten / oo wel die van Europa, als wp / die dee in
Indien waren / datſe haer daghelhetzr was verroerende met den gantſchen omloop
bant Ooften nae t Weſten / gheihck alg de Maen ende andere Sterren. prend
. 5 Het derde Boeck l Tul. 40.
ütkende is / dat weſende (pn Regioen ofte Gheweſte / de Spheraber Lucht / datter her
N FE
elfde Element ock alfao mgeſte omdzaepen / oſte verroeren. Darden inſghelhckx ge⸗
waer / dat het / behalben tghemepne movement
‚noch een ander int bp'onder Hadde /
maer mede het met de Planeten malt Peſten nae t Goſten was verroerende / wandt
ſtont alle nachten Ooſtelhcker / ghelhck als de Maen / Son / ende de Sterren van Des
nus dock doen. Bebben oock noch meer ghemerckt / datſe met een ander derde / ſeer bp⸗
ſonder / verraerſel/haer in den Zoclack. nãe t oppen Was moverende / want mas int
paer zjn die van Peru. Ende vaer nae gelijck alſſe met het berde verroerſel / dat ick
gefept hebbe) die Lan Septentrio eerder Was ghenakende / (DO hebbenſe dan die van
nen omloop deet. Dan deſe twee vaoꝛgeſtelde / volggt de reden⸗ want den ghenendte
groote wateren beſeplende zyn varende vant Boiten naet Weſten, vinden altoos /
nae hem treckende / de damzen ende exhalcarien die haer van de Zee op-heffen / t Welc⸗
ke verdoꝛſakende is / dat de Minden Briſen (die upt den Oaſten Waepen) tontinue⸗
koerſel der Lucht / het gene was dat de Sthepen Baat dꝛeef / eñ dat het ſelne en ghent⸗
‚ leken geenen wint nachte echateticen Wise dan alleenlgcke de verroeringe van hel
alf de Element der lucht / dooz de dagelhekſchen omloop des Hemelg-Bzacht 15 195
N | tinghe
1. . 1. 4. .
OPN PETN PETA OE DK PEEN BEER DEPL MEDE
die van den Hemel gemoveert wert / ſouden pmmergs op eenige repſen ende tben fe
Cap. 7. HFHiſto ie Naturael van Weſt. Indien. e
ſtinge vant ſelf de / dat in de Golffo de las Damas (afte Golf der Joffrouwen)eñ in de an⸗
dere groate Golfen ofte Materen / die men in de Torrida bevarende is /het weder en
den tit eenparich is / hganggende de zeplen met een Bieemde ghelhekheyt (onder eeni⸗
ghe verheffinge ofte bapen te crhghen / ende (onder dat het bynaeſt noodich is / op
geheele Repſe / die te veranderen ofte aen te roeren. Ende foet gheen lucht en waer /
lferen /in t contrarie veranderes / ende dock ſomwohlen ſtoꝛmachtich ween. Alhoew
Tele wyſſelheken geſept is / ſoo en tan nen oock niet ontkennen / oock windt te w
ſen / ende bat men die Daer heeft / demie Daer vapeuren ende exhaltatien han de Zee zijn,
ende Wp oogenſchynihckenſten / dat de ſelven Zriſen bywhlen trachtiger / ende bp tú:
den flapper waepen: Jaẽ ſo veel / dat men ſomthts alle de zeplen niet lden match. D
moet men dan verſtaen / ende is alſoo waerachtich / dat de verroerde Lucht hae haer
tretkende / de vapeuren ende dampon dieſe vindt / want haer cracht is groot / ende
Bidt geen wederſtant / ende daerom foo heeft men tontinuelhrken / ende bpnaeſt ee
Parich / den Mi dt van t Goſten nae t Weſten / onder ende ontrent de Linea, ende b
na ſt ober de gant't ze Torri qa Zona, (t nelcke den wegh is / Daer de Son ſinen lo
heeft) tuſſthen de twee Circulen van Cancer ende Capricolnus ett.
| ; On
Het 7. Capittel. Door wat oorfaken dat men ghemeynlijcker de
Vendavalen is vindende, buyten de Torrida, op de meeſte hooghte. e
Oo wie dat het boven verhaelde is aenmerckende /
al mogen verſtaen / dat loopende van upt den Weſten nae t Ooſten / (on
fa, de hoo zitte van bupten de Tropicos) een ghelhckfoꝛmighe reden te we⸗
ſen / dat mea Vendavalen vinde · Mant demwhle dat den omloop der Equi
es nockiael fo rag is / ſoo is fp oock nerocſakende / dat de Lucht onder haet
verroert werdt / volghende den omloon / twelcke is van t Ooſten neet Weſten / ende
daerſe odinaris nae hen halende is / de vapeuren ende dampen die de Zee op heſt:al⸗
fas zun int contrarie De apeuren ende exhalrarien die haer op heffen aen de zijde van
de Torrida Equinoctie, met de repercuſſie ofte wederom-ſlach dieſe doen / gemoetende
de ſtroomen nan de Zona bynaeſt veranderende int tontrarie / ver oozſalende de ven-
davalen ofte Zupdtweſte Minden / die in die contrepen ſao gheexperimenteert ʒyn / ge
lbcker mis als top ſien / dat de firoomen van t Mater / foo ſp van andere trachtigher
geraccht ende geſchut zin / bynaeſt Garen keer int contratie nemen, Op de ſeive ma⸗
niere chat get oock te geſchieden / in de dampen ende exhalratien Daer Haer de Winte
nae d een ende d ander zyden / doo comen te verwackeren. Deſe vendavalen zijn meeſt
ende gemenuhck regnerende / op middelbare hooghte / van de 27. tot de 3 graden / ala
Boewene ſelue fo ſener noch foo geregeit niet en zyn / als de Brifen op wey rien hoogt
den / twelcke de reden ſells met brengt: Want de Vendavalen en zit niet vero geckt
van een epge lende gelhcafoꝛmich moxement des Hemel / gelhek als de Briſen arude
„Linea dagen maer zn / gelgek als ick geſent hebbe / geel gemeynder / ende dicmüs unt⸗
nemende verbolgen ende ſtoꝛ nachtich. En paſſerende boven de hoogbte van 40. gras
Den / ſoo heeft men van ghelgelken gheen meer ſekerhept van Minden ter See / as te
Lande: Bp wilen heeft men Brillen ofte Poore Minden / ſomtits Vendavalen ofte
1 Winden waerom de Pavigatien ban daer dock onfekerder ende periculeuſer
In. ö 5 5 5 | |
M „%
2 * EEEN EPEN EED OON 0
Het derde Bo
eck | Fol. 41.
Het 8. Capittel, Van de exceptien die men in de voorſeyde Re-
ghel vande, ende van de Winden ende ſtilten, die daer in de Zee ende op't
Landt zijn. dien
Et gene dat van de Winden die daer oꝛdinaris bin⸗
Ees, lenen ende bupten de Torrida zijn waepende ) gheſept is / is te verſtaen in de
Drupme ee / ende groote Golfen Want op't Landt iſt op een ander ma⸗
niere / alwaer men alderhande Minden vint / doo de groote oneffenhept
die t heeſt / van Ghebergten / Balliepen / ende veelheyt der Alvieren / Lac⸗
ken ofte Mepꝛen / ende ghedaenten van Landen van de welcke haer verheffende zyn /
dicke ende bpſoͤndere vapeuven/ die nae verſchepden beginſels / nae deen ofte d'anber
züden ghedreben Worden/zijnde alſo veroozſakende berfchepden Winden / (onder dat
het verraerſelder Lucht (dat ban ven Hemel verooꝛſaeckt is (oo langhe mach volher⸗
den / die altoog nae hem te trecken. Ende deſe verſchepdenheyt van Winden en Lint
ere, alleen op't Landt / maer dock aen de Zee Cuſten van de Lorrida op de ſelbe
manfeve/Dogy ve boozſende oagſake: Mant daer zijn Landt-winden die vant Landt
aftomen / ende men heeft Zee winden / die oꝛdinaris upt der Zee waepen: Die van
upt der See / zijn lieflhck ende gheſont / ende die van t Lant / beſwaert ende ongheſont /
al hoe wel dat men / nae be gheleghentheyt der Cuſten / hier in konderſchept heeft. De Pit baude
Terrenos ofte Lant winden waepen gemepulgcke van de Middernacht af tat dat de ee
Son begint op ſpn hooghſte te weſen: Ende die van de Zee / van dat de Son heetſt heefr mer va
is / tot nae datſe onder gaet. Bp avontuer foo is doozſake hier van / dat het Aerdt⸗ geitzckẽ alſo /
rhek als de dickſte materie / aldermeeſt roackt / als de vlamder Sonne wech ls ghe⸗ dende Cure
Ick als het geſchlet met het Barn hout / dat niets te dꝛoogh is / t welcke int uptgaen Indien 7
van de blam aldermeeſt roockt · De See / ghelijck als de gene die ſubthider ghedeelten Me als ſuler
heeft / entg geen damp ofte roock verheffende / dan fo wanneer dat de ſelve berwarmt in mijn lei⸗
Wozt: Ghelpck als het ffrop ofte hon / on t wepnich ende niets te dꝛoogh is / t welcke n
wootkende (s/alft verbꝛant wert ende int uptgaen van de vlam / ſoo ceſſeert inſghelhher wormen.
den roock. Wat dat d dozſaßte hier van is / is altoog boorſcker / dat de Wint vant Tant
aldermeeſt met de nacht is volherdende / ende die van upt der Zee int cantrarie alder⸗
meeſt met den dach / op de ſelve maniere, gelhck als aende Cuſten / contrarie ende by⸗
whlen harde ende ſeer ſtozmachtighe Winden zůn)ghebeurt hetoock / dat men daer
feet groote ſtilten heeft, Maer varende in de groote Golff: onder de kinn, wordt
gheſept van lieden die (eer ervaren zyn / haer niet te ghedencken / datſer ſtilten gevon⸗
den hebben / dan dat men daer altoos luttel ofte veel baren mach / doo? dozſalte van de
Tucht / die van t Hemelſche verroerſel ofte ommeloon ghemoveert wert / in f ulcker
voeghen / dat het ghenoech is / het Schip boort te jaghen / comende gelijck als het is ⸗
van achteren in voozwint. Jet hebbe altijt gheſept / dat intwee düpſent ſeven bone
dert nnhlen / altoog onder de Linea, ofte niet verder als thien ofte twaelfgraden daer
Ban af/een Schip gheſeylt is / van Lima af / tot Manilla toe/ in de Menden ban Fe-
| bruarius ende Martius, t welcke is / als de Son daer alderſteplſt bonent hooftgact/ene
de en vonden op alle deſe ſpatie nopt ſtilten / dan toele winden / doende alfdo in twee
Maenden thdts foo grooten repſe. Maer dicht by t Lant / aen de Cuſten / ofte daert
de vapeuren der Eplanden ofte vant vaſte Lant bereprken moghen / placht men inde
Torrida ende hupten dien / veel ende ſeer wzeede ſtilten te hebben. Op deſelbe manie⸗
2
ce / ſo zjn de bupen / haeſtighe vlaghen reghens / ende andere paſſien van ſtoꝛmen ende
F 5 Onweder
DE
2
TENEN ET ETAT ETET 8
3
n
AR ANR FAU AA AN RUNA ITN
Cap. g. Hiſtorie Naturael van Weſt⸗ Indien. 1
Onweder der Lucht / veel ſekerder ende oꝛdinariſcher aen de Cuſten / ende daerſe die
dampen ende vapeuren Bant Landt berencken / dan in de groote Golffe ofte runme
See. Dit verſtae ick in de Torrida, want bupten dien / heeft men (oo wel ſtilten al
bien / in de rup nie Ter / en laet evenwel daerom / tuſſthen de Tropicos ende onder
ſelbe Linca niet ſomwylen / vlaghe n ende haeſtighe overvallende reghenen te hebben
ai hoe wel dat het een goet ſtuck t Zeewaerts inis / Baut hier toe doꝛſaeckis genoech
zyn / de exhalatien ende vapeuren der Tee / die haer bywhlen gaeſtelgcken in de Kuch
berroeren / ende Vonderen / ende bunen verooꝛſaecken / maer bit (cipe is veel meere
de oꝛdinariſcher / dicht by t lant / eñ op't ſeive lant gefchtedende. Alg ic varẽde was / van
Peru nanieu Spagtẽ toe wozde gewaer / dat de repſe alle dẽtit dat wy lancx de cuſte
herᷣliepẽ was / gelht y altoos prach te weſen / gemackelht / met claer helder weer / doo
dẽ Supdẽ wint / die mẽ daer heeft / met de wek ke mẽ hoor wint na Spagie / en vã meu
Spagiẽ af vaert. Als wy de Golffe dweerg over zeyldẽ / weſende ſeer te Zee waert in /
ende bynaeſt onder de Linea, foo handen kop een ſeer vermakelhek coel weder / ende
boor windt: Ende comende tn de contrepe van Nicaragua, ende langhs alle de Cuſte
heen / hadden Wp contrarie Winden / veel wolcken / reghen vlaggen ende Winden d
ſomwhlen dapper ende vꝛeeſelhcken opolieſen / zijnde alle deſe Navigatie, binnen
. de Zona Torrida. Mant wp ſcheyden vande 12. graden gent Zupden / (og welcke
hooghte gheleghen ig de Stadt van Lima, ende voerentot op 17. twelcke de hoog
ban Guamleo f/ een Haben ven nien Spagnien: Ende gheloove dat / ſos pemant re⸗
keninghe ghehouden hadde / van tghene datſe binnen inde Torrcaghevaren hebben /
ſouden luttel min ofte meer bevind en / het ghene gheſept is. Dit is nu ghenoech van
de generale reden der Winden die in de Torrida Zona, t Seewaerts regnerend
35). 5 ö zie |
Het 9 Capittel. Van fommighe wonderbaerlijcke effecten var
Winden, m de eontreyen van Indien.
„. 1
n
S Et loude een groot verſtant welen / int lange te wil⸗
len uotiegghen/ve wonderbaerlücke effecten / die van diverſche winden /
N 1 op verſchepden plaetſen ghedaen woꝛden / ende reden van ſoodanighe
El QAE 5 Wercken te gheven. Ver zijn Winden / die t water der See / uyt de
e natuer ontſtellen ende doncker groen maken: Andere miakent foo claer
als een Spieghel; Eemgheverheughen / ende zjn van haer ſelven vermakelhck: ans
dere vebꝛoeven ende verftieken. De sene die de Zi wopnen ogborden/ Dagen groo)
ke og he de Benſterg te ſlupten ten tijdt dat (podantghe Vendavalen waepende zijn
Ende als de tontrerie maere) ba ſtellenſe die open / ende bebinden by ſeeckere exge⸗
| riertie / vat haer boetſels / met wecne afſterven ende verminderen / ende met d andere /
„ verbeteren ende aengroepen. Ende men ſalt noch oock aen fijn elven bepꝛoeven / oo
men daer acht op ſlaet / dat de berſchepdenhept der winden die daer waepen / mercke⸗
cke inpꝛintinghe ende veranderinge doen / in de diſpoſitte van t Lichaem / namelge⸗
zool cop, Ren / in de ſmatke ende teere leben / ende dat Hoe delirater hoe meerder. De Schzif⸗
Bec el tuere is den eenen Wint noemende / Perſenger ofte ontſteker / ended andere noenitſe /
2. &. 1155 eenen Mint van een ſoeten dau we. Ten is gheen wonder / datmen in de Crupden /
7% % Shedterten ende Menſthen / foo merckeljckeeffecten van Winden is ghevoelende /
dia ln deluhle men t ſelne oock int Aer (t welcke t hardtſte der Metalen ts) ooghenſchhn⸗
Dien Igeken bevindt ende vermerckende is . Nebbe op diverſche plaetſen van Tere
ee:
5 Het derde Boeck Fol.42.
Mere tralten gheſien / die gantſch ghemalen ende vergaen waren / ende dauwende het Sit felbe
Zafer paer van tuſſchende vingeren ginck ontftuckewgbeldek of het hop oſte droog opoe : 90
fivop gheweeſt habde / t welcke al te mael / alleenlock van de Mint veroozſaeckt Was / ſelfs ſichte⸗
die t gantſch ende al verdede / ende ſonder remedie vernielde. Nu / achterlatende an ihcken onder
dere groote ende wonderlijke effecten foo wil ick alleen / twee herhalen: V eene is / 1 1925
list ſchoon / datſe meer als de baat is benauwende / en boet nochtans gheen hinder: dar een ban
D ander / datſe / ſunder te Zhevoelen / het lenen is vercoztende. Dat de lieden die eerſt de Hlaem⸗
begimien te varen Zeefie:k wozden is een ozdinzis dinck: Ende ghelhck als het ſos ſche Eplau⸗
ghemepn ende ſun wepnich let er ſo bekent onen niet en wire dun an eden un gent
mepnen t ſeloe ren dogllhcke ſieckte te weſen / lar dat het wel dooꝛſnit / guellinge en” Per, maer
de benauthept aen daer / den tijt dat het duert / met crachtige toꝛinge der mager Hooft- dar aen har⸗
pijn / ende andere dunſent moepicke arctdenten Deje eo bekerde ende ggewaan⸗ dor ten aen
leker effecte is inde menschen vergoꝛſakende / de bꝛeemdichept var de Tu ht der Zee: de | Hevchen
Want al hoe wiel waer is dat de verroeringhe ende t 'ſling heren van het Sthip / daer ende ghevels
juttel nin afte meer veeloozſacks toe genen (on Teeſieck te worden / als dock van don e
ghelhecken die infcêtie ende quaden reuck vande ocheeps vin gen. spiettegenftaen de int ofte
de / ſod is depghen ende püntipale dozſake de Lucht ende Dampen der See / de welcke Lucht
tlichaem ende de maegh / van die t niet ghewoon en is / ſos vzeemt zyn / datſe die dap⸗ gantſche ber:
per ontſtellen ende te vexerennemen „ande Lucht ks epndtihcken de ghene daer e
wp byleven ende aeſſem van ſcheppelende die up iu on ſe inghewanten inhalen / en⸗ og elt waozs
de daer wp ons met badende zy: Ende alfo en iſſer dock gheen dinck / dat ang haeſte⸗ de.
licker ende trachtigher is ontſtellende / als de veranderinghe van de Lucht / die ww
geſſemen / gelijck als men fiet aen de gene die die van de Peſt ſterven. Dat de Zucht
bande Zee de pꝛincipale veroozſaker / van ſoodanighe vzeemde ontſtellinge ende alte⸗
ratie is / bevint men bn vele erperientien: t'eenels/ dat waepende een (eere Lucht
van upt der Tee / gebeurt het / dat die ap het Landt zn / Seeſieck woꝛden / ghelijck als
mp ſeifs bpwylen wel gheſchiet is: C ander dat hoe datſe verder te Zee waert in co⸗
men / ende ban t Tant aſſchepden⸗ hoe datſe Seeſſecker Wozden. Een ander / dat ſos
wanneerſe int inloopen onder t'ſchutſel van eenich Eplant / zyn gemoetende eenighe
Lucht van een verbolghen ende opgheblaſen Zee / zijn veel meer van t ſelve accident
ghevolende / al hoe wel men niet en ontkent / dat de verroeringhe ende ſchuddinge van
geleken Zeeſiecktenis veroozſakende / dewhle won ſien / datter liedenzhn / die Zee:
ſieck woꝛden int overvaren Ban Nivieren in Schupten: andere die t ſeifde genoelen /
repſende on Maghens ende Karren / nae dat de complexien der maghen verſchepden
zón. Ghelhck als men int contrarte / anderen vint dat al gaender noch (oo verbolgen
ende opgheblaſen Zeen / en weten niet eens wat dinck dat Seeſietk is / maer is
eyndlhcken een ghewis ende ſekier dinck / dat de Lucht der Zee deſe effecten oꝛdinaris
is veroozſakende / aen den ghenen die daer van meus in camen. Hebbe alle dit ſelbe
Willen ſegghen / om te verhalen van een vzeemt eſſett / die de Lucht ofte Mint / in ſeke⸗
re Landen van Indien is doende / in ſuleker voeghen / datter de Lieden van Teeſieck
woꝛden / ende niet minder / maer veel meer als in de Tee. Sommighe haudent vooz
ſabulen / ende andere ſeggen / dat het maer is / een dinck te willen verheſſen ende groot
maken, ſal ſegghen het ghene dat my wedervaren is: Daer is in Peru eenupt⸗
nement hoogh Gebergte / Pariacacca ghenaemt / nu foo hadde ick hoogen ſeggen / van
deſe beranderinge / die e verooꝛſaeckte / ende ginck map vooꝛſien / het beſte dat ick moch⸗
te / nae d onderwyſinge die aldaer van den ghenen die men Vaquianos ofte Bedꝛeven
neemt) ghegheven wazt. Met alle deſe mijne toeruſtinghe / ſoo quam my / int opene
men van de trappen l ghelpck ſpſe hieten)t welcke er bant gare 1 5
a 5 5 bherghte
EPE ER PD „6. b.beR LD Ek
.
C EPL EEN EKC RENE NE EE NHN 2 PEN BEDE IED DEN EDE JE We
* —
lap. g. Hiſtorie Naturael van Weſt-Indien. .
berghie is / ſubitelhcken een ſoo dootlöcke benauthept over / dat ick was om my bant
Peert te laten afſighen / ende op der aerden reder te ballen: Ende hoe voel dat wp ons.
fee heel waren / (oa ſpoeyden eick een ſpnen Wegh / (onder tgheſelſthap te verbeyden /
am haeſtich unt de quade contrept te geraecken / ende ick vont mp alleen met een Fna
diaen / den welenken ick badt / mp opt Weert te Willen houden / beginnende terſtont ſos
de bꝛaken ende over te gheven / dat ick dochte / dat mp de ziele begheven oude / want |
nae t laoſen van t eten / flupmen / long ende lever(ſds men ſept)t een geel / ende t ander
groen / o quam tck / dooꝛ de groote ontſtelthept die de maegl ghevoelde ) bloet te ſpou⸗
Wen: Epntlücken / dat by (oo verre / het ſelve langh gheduert hade / gheloove boog
ſekter / dat het my de doot aenghedaen ſoude hebben / maer ten duerde boven dte ofte
dier uren niet / tot dat wp weder afghedaelt gantſch beneden ende in een bequamer
ggetempertbent quamen / alwaer allet gheſelchapft welcke van beerthien ofte vyf⸗
then ſterck mochte weſen)ſeer ontſtelt Was: Sonumighe riepen / int reyſen / om hen
te Blechten / mepnende voozſeecker gheſtoꝛven te hebben: andere waren bande Peer⸗
den afgheſteghen / zynde bart braken ende Ca merganck gantftij ter neder ghevelt.
Jp worden gheſept / dat ſommighe ghebeurt was / kleven met ſdodanighen accident
verloꝛente hebben: andere ſach ick op der aerden neder geſtreckt / makende een groot
ghetter / doo de wꝛeede pijn die hen t paſſeren van den Bergh Daria cacca, qhetauſeert
Hadde / maer het oꝛdinaris is / dat het geen quaet doet / dat te bedupden heeft / dan ale
leen de guellagie ende phnlicke ontſtelünge / di der een over comt / ter wylen dat het
duert. Dele effecte enig niet alleenlgek doende de paͤſſagte gantgebergite Pariacacca,
maer oock over alle dien gantſchen regel van gebergten die vervolgens is ſtritkende
over de Dijf hondert mité weegs: eñ te wat plaetſen / datmenſe paſſerende is / is men
deſe heemde ongetemperthept gevoelende⸗ doch op deene plaetſen meer als op d an⸗
dere / ende gheſthiet veel meer met denghenen / dieſe van de Zee-Cuſte aftomende / on⸗
clim men / als met de ghene die vam t Sheberghte / nae de vlatke Landen paffeert. Jen
bebfe oock bunten Pariacacca gepaſſeert / doozde Lucana endeSoras, ende op een ander
Plaets / docz die Collaguas, ende noch op een ander contrepe door die Cavanas: in fame
ma / dooꝛ bier byſondere plaetſen / op verſcheyden gints ende wederom reyſen ende
hehe altoos in de goozſeyde contrexen / die a teratie ende Seeſieckte gevoelt / die ien
ghefept hebe / ebenwel nieuwers foo veel als op d eerſte repſe ban Pariacacca De ſel⸗
ve expertentte is by alle d ander diet onderſocht hebben. Dat d oozſale van deſe
onghetemperthept ende foo bzeemde alteratie / de Windt ofte Lucht ts / die aldaer is
regtierende en is gantſchgheentwyffel aen / want alle de remedie die oock ſeer groot:
is) die daer tegheng ghebonden werb / is de neus / mant ende ooꝛen(ſoo veel aiſt moe
helje is toe te ſtappen / ende hen wel met cleerente bedecken / namelhcken boor de
maghe / want de Lucht is foo ubthlende dooꝛdzinghende datſe tot het inghewant toe
paſſerende is. Deſe benauthept en wont niet alleen bevonden by de Menſchen / maer
oock by de Beeſten die buhlen in ſuleker voghen verſtyven ende verflauwen / datz
menſe met gheen ſpoꝛen en can doen verraeren (ofte een boer verſetten. Ick laet mp:
dunekken / de vooꝛſchꝛenen contrepe / een ban de hooghſte plaetſen bant Kant te weſen /
die men in de Werelt heeft / mant ts een untnemende hooghte die men optlimt / ſo date
ter(naer mijn duncken de befneeude Nabens van Spag mien de Pirencos “ende d Al- 5
phes han Italien / daer bn te ghelicken zyn / gh elek als ghemeyne hunſen bp hooghe
thozens: derhalben ſo ſtaet my Hoop het Element der Lucht aldaer ſo ſubthl ende de⸗
licaet te weſen / dat het tot den aemtocht der Menſchen gheen pꝛopoztie en is / om
datſe de (ele dicker ende ghetemperder is verepſſchende. Ende dir is min gheloo⸗
be / d ozſake te weſen / van dat de inaegh foo gheweldich ghealtereert / ende ee 5
3 6 Ubject.
n 4 N
4 Het derde Boeck … Fol. 43,
ſubject foo ontſtelt woꝛdt. De beſneeude Ravens efte t Gheberghte van Europa die
ick gefien hebbe / hoe Wel dat de (eige een conde Lucht gebben / die quellinghe aen Doet.
ende verobligerende zn / dat men hem nel bederge. Niet tegen daende / ſos en ver⸗
dꝛhft de corde den appetht van teten niet / maer iſſe ger ver weekende: noch en veroaoz⸗
ſaẽtt gheen bakinghe nocte walginghe in de maegh / maer wel pn inde handen of⸗
te voeten: Epntigeze / dat d operate ezt-rior ofte upterihcken is. Maer die nan Au⸗
dien die ick ſegghe ) ſonder vijn te ggeven aen handen / voeten / noch aen UD reeljche le⸗
den / is aileenigchen v inghewanten omroerende. Jae dat meer te verwon deren is⸗
foo gebeurt net wei / dat men in de ſelve tontreps (eer ſchjaone Sonneſchen ende Geet.
meer heeft / waerom min ghevoelen is / dat men de (Chade is ontfaughende Gan de
qualitept der Lucht die men En ende unt aeſſemt / om datſe ſeer ſubtihl / delteset / ende de
goude van dien / let ſoo ghenoelhcken als doogdzingherde ig. Den boozſchꝛeven Lee
hel Gheberghtenis ghemepniyck onb. woont / ſnder eentghe heden ofte Menſthe⸗
locke habitatie te hebben jac foo veel / datmen noch qualhjck ghenoeth vooꝛ de repſku⸗
delieden Tambos oft? Hutten vint / om hen des nachts te bergen: Noch men en
heefter dock geenich Dee noch Ghedierten / goet noch quaet / untgheſondert Vicußas,
Welcker engenſchappe ſeer vieemt is / als op (ju plaets ghiſeyt ſal worden, De crup⸗
den ende t gras is daer geeltjes ſwart ende verbꝛandt van de Tuc t die ick gheſepot
hebbe. Deſe Moeſtine heeft van de twintich tot de dertich Ahlen tn de bꝛeede / te
Weteg / dweerg over / ende in de lenghte is meer als vf hondert M glen ſtreckende /
als ghefept is · Vaer zin noch ander onbewoonde plaetſen afte Moeſthnen / dieſe in
Peru, Punasheeten · Nu op dat wp co nen op t tweede ſtuck / dat wp belooft hebben /
alwaer de qualitept van de Lucht / onder te ghevoelen delichamen ende g Menſche⸗
ljcke leben doozſuhdt ende vercozt. In voozeden tijden fo repſden de Spaguser⸗
den van Peru af / nae t Coninckrick van Chu-over Landt ende doort Gheberghte
heen / maer alſnu repſt men oꝛdinaris te Mater derwaerts / ende by bohlen langhs de
Cuſte hien / hoe wel dat het eenen moeplijcken enne (eer q uellijcken wegh is / en heeft
doch ſoodanighen perijckel niet / als d ander wegg van oer t Sheberghte / in Welcke
men (brun he vlacke Landen heeſt / al waer int paſſeren veel lieben ghebleven / ende
andere met groot gheluck afghetomen zyn / blyvende oꝛmmigge van dien / lam ofte
beroert. Daer waept een clepn ende flap windeken / t weicke in ſuleker voeghen dooz⸗
dzinght e de doczſichdende is / datter de iteven van doot ter aerden ballen / ſonder bp⸗
ndeſt pet te ghevoelen: ofte t doet hen de vingherenende eenen van de handen ende
boeten afnallen: twelcke fabelen ſchünen te weſen / doch is niet teggenſtaende een
Waerachtighe Hiſtoꝛie . Ack hebbe met den Gverſten lerommo Cottulla, een out be⸗
moonder van Cuſco bel enniſſe ende ghemepnſthap ghehadt / den welcken dꝛie ofte
vier teenen van de boeten ghebꝛaken / die hem int paſſeren / van dooꝛ de Moeſthne nae
Chile toe aſgevallen waren: Mant weſende vam t voozſeyde Windenen gepenetreert
ende doozſrieden / ſoo warenſe / als hyſe quam te beſien doof ende beſtozven: Ende ge⸗
locker whs als een appellgheſchudt weſende van den boom af belt / alfoo bielenfe inf=
ghelher van haer ſelven afſſonder eenighe pjn ofteſwaerichept te ghenen. Denſel⸗
ben Ca lkepn vertelde / hoe datter van een goet ep:-Voltx(die Daer dooꝛ naſſeerden
in de eerſte Jaren / nae dat het ſelue Conintkryck van Almagro ontdeckt was eenen.
grooten hoop aldaer doet bleben / ende dat hu de lichamen van de (Elve / aldaer hadde
ſienligghen / ſonder eenighe quaden reuck ofte cozruptte vanhente gheben. Ende
boeghde daer noch een ander vꝛeemt dinck by / te weten / datſer noch een Jonghſken
lebentvan vonden: Ende gevꝛaecht weſende hoe dat hy levendich ghebleven was /
ſepde / dat hy hem verbergende / in ick en Weet wat 1 van ee
1 5 3. uptginck:
RTT KT
9 * * rw 1 5 1 f KE ze * * pn
A BR AM TAM AER AK . MN: —
Cáp‚ 10. Hiſtorie Naturael van VVeſt. Indien. An
uytginck met een Meſten / te nden van t vleeſch eender doader Creng / daer hohem
og deſe maniere / van onderhouden hadde / ende Waren alte (amen ov erleden / vallende
deneenen dach den eenen / ende den anderen dach den anderen / van flau wichept gin⸗
der heen ſw mende: Ende dat hy oock anders niet en begeerde / dan aldger(gheithek
alle dander te volepnden / want en gevoelde in hem geen diſpo itte om pewers te
gaen ofte pet te mogen gevurten. Vit ſelve Relaes heb ick van and re oock gehooꝛt /
ende onder andere / van eener onſes gheſelſchans / die noch Leecke weſende / daer Doop
Hepaſſeert mas · ¶ is een dinck amte ver wonderen / van de quatitept van fooda: de
ghe coude Lucht / die daodende / ende gheigckelhcken de daode Lichamen tconſerve⸗
rende ls / ſonder cozruptie. Vit ſelue is my gock gerefereert gheweeſt van een treffe⸗
lock Religieus / Dominitaen ende Pꝛelaet van (pn Ooꝛden / dat hy t ſelfs geſien had⸗
be / int paſſeren daoz de onbewoonde plaetſen afte Waeſtyne: ende vertrock mp noch /
Dat zijnde hem noodich aldaer te vernachten: Ende om hem van t voczſchzevenwin⸗
denen te beſcherm en / (t welcke / als ick gheſept hebbe / in die contrepe (80 doodtlick is
boorfinGdende)gheen ander dinck by der handt bindende / verga erde eenen hoop ban
de doode Lichamen / die daer om end om laghen / gebzupckende de ſelne als eenſchut⸗
tingz ofte want / vooz het Hoof den · eynt van ſyn ſlaep· plaetſe / ende elfoa ſlien hy ver⸗
crighende het leven boog t beſthutſel der dooden. Wit moet ſonder twyſſeleen ſooꝛte
van coude weſen / die foo penetratif ende doozſnödende is / dat het de Warmte vant
leben uytbluſcht / ende fpn influentie afſuhht: Ende om dat het van gheihcken ſao upt⸗
termaten dꝛooghis / fo en cant de Lichamen niet tozrumperen noch verrotten want
de toꝛruptie is Pzocederende van de hitte ende vochtichept. Mu (oo veel als d ander
ſoozte van lucht is beroerende / die men onder der aerden hoort rut ſſchen / Aertbevinge
ende ſchuddinghe van t Lant verooz altende / ende dat / meer in Indien als op eenig:
andere plaetſen / ſal gheſeyt wozden / alſſer van de qualitepten der Landen van Indien |
gehandelt wat. Ende wilen ong boor deſe mael te vꝛeden ſtellen / met het gene dat⸗
ter gheſept is van de Minden ende Luchten paſſerende op het ghene dat van 't Wa⸗
ter taenmercken ſtaet. „ „ le be
Het 10. Capitel, Van den Ocean die Indien is omvanghende
ende van de Noorder ende Zuyder Zee 4
in de Straet ofte Engte van Grbrattâr die D'@uderen/ Mercules Columnen genoemt
bach ane en dat Be Roode Zee / van deſe andere Middelantſche Seen afcheſchen⸗
Den / van fpu ſelnen / in den Ocean van Indien upt cornt loopen. Me See nan Cafpio,
en is hem met geenige aar d ander / vermengende: maer in Indien / als qheſert is en
Wozt anders geen Zee gezonder als den Ocean ende die inkween gedeelt/te weten,
rene / de Zupder / ende d ander / de Nooꝛder Zee / geheeten · Want get Hardt dent
13 Het derde Boeck Tol. 4 4.
Weſt-⸗Indten eerſt ontdeckt woꝛde / doo den Ocean die tot Spagnten toe tomt / is al
te maeſaen de zijde van t Poozden gheleghen / ende boog t ſelve Landt quam mente
dutdecken / de Zee aen d ander zijde gheieg hen / die p de Zupder Zee ndeinden / om
datſe Daer dooz neder waerts aen / tot over de Linea paſſeerden / ende de Poezbiſterre/
pfte Polus Arcticusʒupt get gheſicht verlozen / ontderkende den Polum Alitarcticum, bie
nien van't Zupden noemt: Waer van gebleven 18 / datſe alle den Ocean die aen Dans
der zyde van Weſt-Andten comt/De Zupder zee ghendent hebben hee ucivat een
groot deel van dien / aen de Nooꝛtz ide ſtreckt / ghelhhek als Daer is de gheherle Cuſte
van nieu Spagnien / Nicaragua, Guatimala, give nan Panamâ. Den kerſten ontbe Mer
van de Zupder zee / ſeggen geweeſt te hn / eenen Vlaſco Nues de alboa, Woꝛden ont⸗
deckt / dooz het ghene dat nu vaſt Lant ghenoemt wozt / awaer het Kant op (pn aats
ſte toeloopt/ende be twee een / ſo nae bp den anderen comen / datter maer ſeven nije
len Tants (van diſtancie)tuſſchen bepben te. Want al hoe wel dat men achtten
len weegs gaet / van Nombre de Dios tat Panama toe / om dieſwille dat men / mwe⸗
ghen ende cammoditept van wegh ſoeckt / niet teghenſtaende / metende op den rech⸗
ten dꝛaet / ſo heeft men van deen Seen tot d ander / niet meer dan als geſept is · Daer
is van ſonnughe ghehandelt geweeſt / deſen wegh van de ſeven unh len / op te graven)
ende d eene Zee in d ander te hꝛengen / om den Wegh nae Peru geriefjelijck te maßen /
in welcken wegh van achthien mhiente Landt(die men heeft tuſſchen Nombre de
Dios ende Panama) meer ontoſten ende moepten ghedaen wort / als in derthien hon⸗
dert niqlen te water. Op deſe handelingh / en ghebꝛenen oock niet / de ghene / die ſeg⸗
4 TET PEDT PEEK PEEK PV Pn
EENES NK
_ghen/dat men t Landt verdzincken ſoude / om datſe ſegahen willen / deen Zee leeger / Herodot as
als dander / te weſen / ghelick als men in vaazledentüden⸗ by de Hiſtozten bebint / m Lovis.
de ſelve reden achterghelatente weſen / t vervolgh der opgravinghe bant Landt tuf
ſchen de Noode Zee ende den Nilus inde tijden des Couuner Seſtoris ende daer nae int
Repſerdom van Ottoman. Maer it houde alſtulckẽ vooꝛnemen boog een pdelhpet / al en
waerder ſchoon het beletſel ntet / datſe ſegahen (t welcke ick vos: gheen feker dinek
en houde) want ick houde eer / datter gheen Menſthelßheke cracht gnenoech is / om
het over wonderlhcke gheweldighe ende onbzekelhcke Ghebergſ te te ſliſſen ende
apenen / die Godt tuſſchen de twee Teen van Bergen ende harde Steenrotſenghe⸗
ſtelt heeſt / die ghenoech voldoende zhn / ome ge melt van bepde de Z een te wederſtaen·
Ende foo wanneert boog de Menſchen mogheihck ende doenlhck waer / (oo ſondet /
naer mijn duncken / (eer gherechtelgeken We en / de taſtydinghe ende ſtraffe van den
Hemel te vzeſen vante willen berbeteren! De Wercken / die den Sthepper met een vol⸗
tomen ſin / ende voozraet in t maeckſel vandeſer Wereit / geoꝛdonneert heeft. Achter⸗
latende dan / deſe ſoꝛghvuldichept van het Landt te willen openen om de Teente ver⸗
eenighen / ſoo iſſer een ander gheweeſt van minder vermetenhept ende ſozghe / even⸗
wel önſienlück ende periculens ton derſoecken / te weten / of deſe twee groote afgrone
den haer in eenighe plaetſen der Wereldt verſaemden . Ende dit was den tocht van
Fernando Magaflanes, een Poztugees Uldder / wiens tloeckhept ende groote ſtantva⸗
ſticheptlin bele verbozghenthepk tonderſoecken / ende niet minder geluckich volbꝛen⸗
ghen / met die te vinden ) met eeuwigher ghedachtenis / de Straet ofte Enghte den
_ aem gheſtelt heeft / die met reden nae ſijnen vinder / van Mazallanes ghenaenit wozt/
van de Weleke wp / als een van de grootſte wonderen der werelt / een wepnich hande⸗
len ſullen. Mu dan / foo gheloof den ſommighe / datter de Enghte die Magallanes
in de Zupder Tee ghevonden heeſt) niet en was / ofte datſe haer toegheſloten ofte:
verſtopt hadde / Ghelhck als Don Alonſo d Arzilla in ſpn Araucana is ſchꝛüvende.
Ende hedenſdaeghs zonder die ſeggden / Daer foodantghen Straet ofte e
dich ſchynt te weſen om te noteren foo ſal ick het alhier ſtellen · 12
Het rr. Capittel. Vande Engte van JMagallanes,hoe die van de
Fr . ENNE
wel hy ſept / dat hy hem niet en doꝛſt verſtouten / de Straet ofte Enghte uptwa
de van verbolghenthept. In onſen tyden ſos heeft de ſelve Enghhte gepaſſeert Frans
van Peru onthoudende zin. Ende om dat mp't Kelaes ofte verhael / dat ick van de
ende guamen met eene voozſpoedighe repſe / in minder als dertich daghen / in de
. 11. Hiftorie Naturael van Weſt Indien. .
niet te weſen / dan dat het Eylanden zin / ende dat het vaſte Landt aldaer v
eyndt / zijnde de reſte al te mael Eplanden / comende int eynde van dien / den Z
met den anderen wijdt ende bꝛeet te ſamen / oſte om beter te Hanne der het al te m
een See ig. Doch men weet voozſcker / dat men daer een Enghte / ende ſeer lant
ſtreckende landen van d een aen d'ander zijde heeft / hoe wel dat men niet en weet t
Goe verre het Lant / aen de Zupt zide nan de Enahte / ſtretkende is. Mae Magallanes
ſoo ig dooz d Eugte geyaſſeert een Sthip des Biſſchops van Platencien, Don Gutier-
re Carvajal, welcker maft men ſepdt te ſtaen in de Stadt Lima, recht vos dintomſte
Hart Palleps. Men fg baer gheweeſt / om de ſelve aen de zijde van t Zupden tont⸗
deckten / dooz beſchickinghe van Don Garcia de Mendoga, die doe ter tijdt het Gouver⸗
nement van Chik hadde / ende is alfoo ghevonden ende gegaſſeert gheweeſt doo den
Capitenn Ladri lero, Weicker merckeitck Nelaes ofte verhael ick gheleſen hebbe: hoe
„aen te loopen / maer is / ſos haeſt als hp de Noozt See verkent heeſt / Wederom te rug⸗
ghe ghekeert / doo het verbolghen ende quaet weder / om dieſwille dat den Winter
paer al begonnen Was / enoe waren nae ſpn ſegghen / de Baren ban de Poozt⸗See
gemoetende / zijnde de ſelve ſeer verheven ende ontſtelt / ende gantſch woit⸗ſchupmen⸗
cois Draeck, Engheis Bꝛpbupter: Ende daer nae foo Wie ghepaſſeert gheweeſt van
den Capitepn Sarmiento, comende van de Zuptzhde af; Ende nu las tſt - leden / int
voozleden Haer van 87. Soo hebbenſe andere Eugelſche Pepbupterslooopd'infiruc
tie die Dracck gegeben heeſt)oock gepaſſeert / die Haer tegenwoozdich / langs de Cuſte
opperſte Stupꝛman dieſe van de Zuptzyde gepaſſeert heeft) ghehadt hebbe 2 waer⸗ |
vn
Ae — zn .
2
2 4
2
41
… Zuytzijde ghepaffeert is.
PEES) Mt Jaer 1579. hebbende Francois Draeck gepalleert
de Straet ofte Engte van Mapallanes, ende gheloopen langhs de Cuſte
van (chile ende van geheel Peru beroovende het Schin van S. foand An-
. dona int welcke een groot ſomme van Silveren-Platen ginck ͤſoo heeſt
den Vice Roy Franaifco de Tolledo twee goede Schepentoegheruſt / en⸗
de uptgheſonden om d Enghte te gaen verkennen / gaende vooꝛ Capitepn Pedro de
Sarmiento, een exvarenende gheleert Man in Aſtronomße / ſcheyden unt Callao de
Lima int beginfel van October. Ende om dief wille dat men aen de Cuſte contrarie
Wint heeft / die altoog upt den Zupden waept / ſoo lienenſe ſeer dien t Zeewaert in
—
contrepe van de Straet: Maer om datſe ſeer qualick te kennen is / ſod zijnſe nae het
Tant toe geſeplt / laopende in eenen grooten Anz uhck / daer een Arcepelago van plan⸗
den gelegen 18. Sarmiento argueerde / dat de Straet alhier moe fte weſen / verſihtende
meer als een Maent tijdtg int onderſoecken van diverſche Bapen ende Anwöcken /
glimmende op hooghe ghebergten / ende ſiende dat hyſe niet vinden en tonſt / is eynt⸗
lücken / dooz pꝛoteſtatie ban die van d Armade, weder t Zecwaerts in van der handt
afgbeloopen / ende cregen op den ſelven dach eenen grooten ſtozm en nt waer
de ſp
5
Bes
1
.
2 WWE
ee fp alſoo / tot in den abont-ſtont toe liepen / op welcken thdt (p't licht van den
mixael in t gheſicht tregen / maer was haer terſtont weder upt den oogen / in ſulc⸗
er voeghen / datſe Pander Schip nopt meer te {ten quamen. Den naevolgenden dach /
heduerende noch tgewelt van den wint (die dweers op de Wal was ) foo gugtnen
te van den Adnitrael / cen open int Kant te ſien / waer doop hen goet Hocht t chty al
er te bergen / ende beſchut el te ſoecken / tat dat het on weder over ginck / foo gebeur⸗
et / dat comende t open te verkennen / ſaghen dat het meer ende meer innewaerts aen
vas ſtretkende / waer boog terſtont verimoedden / dat het de Straet ofte Engte dieſe
dchten) we ſen moeſte / ende veplende de Son / bonden hen op de hooghte van 51
jraet / twelcke de ſelve hooghte ban de Straet is: Ende om gen noch meer te verſe⸗
eren / ſoo ſettenſe t Jacht upt / varende met het (ele veel nihlen deſen arm van 15
ee binnen aen / ſonder t eyndt daer van te vinden / waer mede hen begoſten te verſe⸗
eren / de Straet alhier te weſen: Ende om dat haer oꝛdonnantie was houdende / die
dooꝛte paſſeren, ſtelden daer een hoogt Cruns met geſchꝛift daer onder / op dat het
1 Schip aldaer comende van den Admirael / weten mochten / om hen te volgen:
In alſoo met goet weer / ende Jonne eenige ſ warigheyt / de Srraet geheel door ghe⸗
oupen / comende in de Nooꝛdt See upt / ende waren aen / ick en weet/ wat Eplanden /
derſe verſch water namen / ende haer verſagen / nemende van daer af haren tours na
Cabo Verde toe / van waer den opperſten Piloot ofte Stupzman / weder ober Cartage-
na ende Panamâ nae Peru toe keerde / bꝛengende DE Viceroy het Felaeg van de Straet
ende alle het gene dat haer wedervaren was / ende worde / nae den goeden dienſt dien
hy ghedaen hadde / vergolden. Maer den Capitepn Pedro Sarmiento, hoer van Ca.
bo Verde af/mae Sibilien / in tſelve Schip daer hp de Straet met ghepaſſeert hadde /
reckende van daer nae t Hof toe / daer hem ſpn Mayefteyt grootelheken begaef de / en:
de dede / op ſpn verſdeck / een groote Ploot toe ruſten / dien hp af veerdichde met Diego
Flores de Valdes, oni de Stract te bemoonen ende te ſoꝛtiſiteren: alhoe wel dat de ſelbe
Vlote (hebbende variabel geſchiedeniſſen / ende doende groote ontoſten) wepnich upt
rechte. Nu keerende weder tot het ander Schip / de Vice- Admiracl (die met den Ad⸗
mixael in t gheſelſchap ok van den anderen / dooꝛ tonweder / als gefept is / ver⸗
ſteken) beden haer upterſte beſte / ſon veel als fp mochten / t Zee waert in te loopen /
maer om dat de Wint dweers op de Wal ende ſeer geweldich waepende was / mepn⸗
den Looy ghewis vergaen te hebben / haer al te ſamen biechtende ende berepdende om
te ſterben · Dit onweder duerde hen aldus / ſonder verbeteringe / dꝛpe daghen lanck / in
welcken tyt / van upz tot uyz / meynden op de Mal gheraeckt te hebben / maer ghentel
gantſch tontrarie / want Wierden altoog ghewaer / dat hen tLant meer ende meer in⸗
mewaerts aen was wöckende / tot datſe in t epnde van den derden dach (teſſerende
datſe niet aen de Wal ghedꝛeven waren / ende datſe haer veel eer noch verder van t
Lant af / bevonden / bleven (eer verwondert / waer uyt te vermot den quamen (gelde
8 Hernando Lamero, Stuyzman van het ſelbe Schip / mp vertelt heeft) dat het Lant
gen dander zijde van de Straet ghelegen / varende lange de Cuſtevan de Lupder Zee
een / niet en is ſtreckende op de ſelve cours die t tot de Straet toe heeft / maer dat het
pn ſtreckinge Goſt waerder aen neemt / want anders en waſt níet mogelhcken / dat⸗
er met de wint (die ſoo langhen tit dweers op de Wal waepden) niet op gheraeckt
ſouden hebben. Doch en paſſeerden niet verder aen / noch en wiſten oock niet of het
Landt aldaer volepndende was / ghelick als van ſomnuge geſept wert / dat het Lant /
twelcke men heeft / de Straet ghepaſſeert weſende / een Eplant ſoude weſen hem de
twee Feen / vant Mooꝛden ende Zupden / aldaer e / dan of het nde
. 4 den
©
Het derde Boeck, Plas.
tonweer) de Son peylden / haer vonden op de hooghte van 56. graden: Ende ſiende
ETET SN NE
e
0
S ĩͤ AET KT ETE
TE
0
N FF . ¹˙¹L¹L¹² . . ·· EE EE AE:
40 g
rn
Cap. 1 2. Hiſtorie Naturael van VVeſt.- Indien. | |
aen was ſtretkende / tot dat het met dat Landt / ghelegen tegeng over de Cabo de bong
Eſperanca nen een tomt / ghelijck als andere boor een opinte hebben / waer van tot hes
Veſe ami, denſdaeghs noch gheen ghewiſ hept bevonden is: Oock ſdo en woꝛter niemant gee
natie eũ Hers
Marie der vonden / die t ſelbe Lant langhs gheſeylt heeft. Den Viceroy Don Martin Henriques,
gyhementio⸗ heeft mp geſept / dat hy / de faem ofte mare die daer verbꝛept was (van dat het voozby
neerde on- de Straet terſtont Eplanden waren / ende dat haer beyde de Seen in een verſaemden)
loc be- vod een tnventie van den Enghelſchen Vꝛybupter hielt. Mant weſende den ſelben
roerende de Viceroy van nieu Spagnten / habde met ernſt / den Poztugeeſthen Piloot (die Fran-
8 1 le. coys Draeck aldaer aen Kant a ) a erg e 5 101 90 100 ene
e anders tonnen verſtaen / dan dat het een waerachtige Straet ofte Enggte / ende van
5 Ae bepde zijden vaſt Landt was. Nu dan / keerende het vooꝛſeyde Schip ban de Vice- Ad-
van Magal⸗ mirael Wederom / quamen de Straet te verkennen / nae dat mp van den ſelben Hernan⸗
iaucs mach do Lamero vertrotken ig. Doch was dom een ander Mont oſte Intomſte / ghelegen
1101 8 op meerder hooghten / dooꝛ oozſake van een fe ker groot Eplandt / dat aen den Mont
Abeſcheiften Van de Straet gelegen is / twelcke ghenoemt Wort La Campana, (dat is de Cloche gee
eñ abiga-· ſept) om dat het van ſoodanigen ghedaente is. Ende den ſelben Stupꝛman / hadde / na
tien ha Go
ende Weſt ſt hp ſept / in de ſin / daer doop te paſſeren / maer den Vice Admiracl ende Soldaten / en mile
Andien / den dat niet ghedoogen / haer dunckende te laet in t Jaer te weſen / ende datſe hun in
Baert alles te grooten perhckel (ouden ſtellen / ende zhu alſo weder na Chile ende Peru toe gekeert /
perten ' ſoldder die ghepaſſeert te hebben. e
woꝛt nae de 0
Copije van 5 sttel. V inste die 1 19 2
Cone han Het 12 Capittel, Van de Straet ofte Engte die (ommige beve |
des (elben ſtighen, aen de Cufte van Florida te wefen.
Stupz-⸗ N 5 N / 3 5 Ben
was, RAE Oo abelijck alg Magallanes deſe Straet gheleghen
Some ze lep / Ende men mepnt noch oork/batter in geloopen ſoude weſen / d Engelſche Datje.
Candiſch.
3 EE Or AE: 7 A. E ER: ek N * RI 7 7. ME 5. 7 T 7 RE
AA a
Het derd
| e Boeck
fp bertregen bp
kennen alſſe van de
Ende nae dat de fkoutichept ende begeerten der
te vinden / hun te verbeteren / ende tgoet te
waer om te verwonderen is / dat ( gelijck als
wighe wüſheyt des
de Straet van de Poozt-pool ( ſooſer is niet ontdeckt . e
te verhalen d epgenſchappe nende kenmiſſe / die ons / van di
de ban Antarcticus gherefereert woꝛdt /
hebben.
tte van Magallanes.
VEN PEEL PE PE PS
Tant de Californiasghenaemt/dat de Schepen altoog comen te ver⸗
Philippinas ende Chinen af / Weder nae nien Spagaten toe keeren
Menſchen welis / om nieuwicheden
vermeerderen / ſoo verſektere ick / dat men /
eer veel Jaren / deſe verbozgenthept / oock wel fa! comen te ontdecken: twelckte vooꝛ⸗
e pe Mieren) de Lieden het (poop ende ken⸗
niſſe van de meuwe dinghen hebbende / niet en ruſten / tot datſe / het foet der begeeriDt van 1554.
hept / ende Menſchelhcke glozie zyn vercrůgende / gebꝛupckende d apperfte ende eeu
Scheppers / deſe natuerlijke curieufhepdt der Menſchen / om
tlicht van ſpn heplich Enangelie in kenniſſe te bꝛenghen / gen de lleden die noch in de
dupſterniſſe van hare dwali ughe zin levende. Boch epndtlucken / ſo en is tot noch toe
@aerom foo (alt reden weſen
van de ſelbe die t met haren ooghen gheſien
Het 18. Capinel. Van de eyghenſchappen der Stract ofte Eng-
der- zee beſlaende is / makende met (pn Golven / tepcken / tat hoe
I zunde d ander t ſeventich mlen / van de Moozdt Zee / doo de ſpne getepckent ende bebbe.
af gheſandert: Even wel / ſoo heeft men Daer dit onderſchept / dat die dertich mijlen,
van t Zupden loopende fs / tuſſthen uptnemende hooge Steenrotſen / welckes opper⸗
met ſneen bedeckt
den anderen Gaf te camen / waerom de
‚ Fl. 46.
Deſe Straet
ofte Engte
vã by Rooze
den / nue den
Polumarcti-
cum, hebben
w deſe vos
leden Aaren
1595. GITES
Deckt / ende
Waerachte⸗
vonden een
open paffa-
gie te weſen
na de 2
Ban China
ende Ameri⸗
ca,gelijc als
e al ontdeckte ende beken:
weghen fair
Excellentie
ſche Pꝛovin⸗
daer ban Pera boor ghepaſſeert 3ön heeft groote Belden te landelwaerte in / ende mid ⸗
| spe de Dtract lige ben berſcheyd
Most - zijde / groot ende dloeck van perſoonen van de welcke etlücke van dieſe gheno⸗
men hebben / nae Spagnien ghebꝛocht 3u: 98 and ſtucken van pk dd
/ } 2 ende andere
lijcken onden
Lands
Mauritiusde | |
1 |
Mederlant⸗ Ki
ic{elfs/ van HIN
ENZ —
e
N
*
En
SRTLT ATEN AT AT
*
Dee Indta⸗
FE RDE AU TDL ED EEK ˙—Ä— OEE EE OT ETE
Cap. 14. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien. — 4
ende andere beende tepckenen / van datter volck van Europa boor ghepaſſeert Wag.
nen dien hy Y Andtanen groetten den onſen met den naem van leſus, t zun BVoogh⸗- ſchteters /
fep: nass pa ende gaen gecleedt met Bellen van Veneſdenen / waer van aldaer groote menichte ig.
guten ge”
ach
Qwaſſen ende tvallen van t Water in de Straet / geſthiet met de ghethden / ende men
5 wee he ſiet / dat deene getijden vaude Nooꝛder Tee / ende d ander van de Tupder See / hee
1 ln Sibille ſchepdelhcken af tomen / ende op de plaetſe / daer fp teghens den anderen aen comen /
geſſen ware kmelckte / als ick geſept Hebbe / ls derlich mijlen van de Zupder / ende t ſeventich van de
tel geſtatu⸗
geert ende
Moozder See / al waert ſchynen ſoude / meer perhekels te weſen als in alle dander re⸗
grof van le ſte/en is alſoo niet / want alſſe den Admirael Sarmiento doo; lieꝑ / (alg gheſept is) en
Ben zudem hadden daer ſonderlinghen gheenongemack / maer bonden daer eer / veel minderſwa⸗
hilonomie xcgheyt alg fp gemepnt hadden: Marit behalen dat men daer alſdan / een ſeer goet
gusvaente
oan aenſicht CDE facht weer heeft/foo comen daer oock de Baren van upt de Noozt Tee af / ſeer
vapz / baert / ghebzoken / dooꝛ de groote ſpatte van det ſeventich mijten dieſe int omen / hebbende de
ends coleur/ Baren van de Zunder Tee / doo die onnietelpete diepten / van ghelhelten foo gheen
De Samoye
den ban bg
cracht / am datſe haer in die over ⸗groote diepte zijn berdrinckende, Wel is waer / dat
Nova Sem= De Straet / inden tt vanden Winter / onvaerbaer is / Boog de wꝛeethept ende verbol⸗
bla en Vay
gats, ofte de
EStracet ban
Maſſouwen
niet ſeer on⸗
| gpelhck.
genthept der Minden / Zee ende Baren die men aldaer dan heeft / Waerom haer daer
{ommige Schepen verlozen hebben / die de Straet mepnden doozte loopen. Ende van
de Zupt-zijde iſſer alleenek maer een dogg gecomen / te weten / den Admirael die ien
gefept hebbe / van Wiens opperſte Stuppnan/Hernando Alonfo genaemt / ickbꝛeeder
infoꝛmiatie gehadt hebbe / van alle het ghene dat ick hier verhale / ende hebbe de waere
achtige beſchehvinghe ende Cuſten van de Straet gheſten / die (pn (foo gelijck als ſpſe
langs paſſeerden) af gemaeckt hadden / welcker Cophe gebracht wozde den Coninck
van Spagnien / ende ig inſahelgckr gheſonden gheweeſt aen ſpne Viceroy van Peru.
Het 14.Capittel, Van t Vloeyen ende Eben der Zee Ocean in
Indien.
En van de wonderbaerlijckſte ſecreten der natuere)
s het Ploer en ende Ebben der Tee / niet alleenihcken dooz de vꝛeem⸗
dichept van / het waſſen ende tminderen / maer veel meer / dooz de ver⸗
ſchepdenhept / die hier van in verſchepden Seen / ghevonden wordt / ende
E ‘rele noch oock op berſthepdẽ Stranden van een Zee. Daer zjn Seen
Daer men geen dagheihckr Dloepen noch Ebben en heeft / gelpck als het blůckt / aen
tnederſte vm de Riddelantſche Tee / een daghelhckſche Vloet ende Ebbe / welcke is
de Zee van Venetien / een falte die met recht te verwonderen is: Want weſende ben⸗
de i bꝛiddelantſche Seen / ſonder die van Venetien grooter te weſen / foo heeft de ſelbe
Ebbe ende Ploet / gh elgck als de Ocean, ende d ander Zee van Italien niet. Maer
ſommige iddelantſche Seen / hebben een merckelheke Vloedt ende Ebbe / eens ter
Maent: Eenighe noch ter Maent / noch des daeghs. Andere Teen / gelhjck als de ee
van Spagnten / hebben de Vloet ende Ebbe daghelhekkr / ende boven dat / noch die van
alle Maenden / twelcke zijn twee / te weten / met de Nieuwe ende volle Maen / dieſe
noemen Spzinck vloeden. Eenighe See die t waſſen ende t vallen van alle daeghs /
ende niet ter Maent / heeſt / en weet niet datſer is. In Indten is de verſchendenhept /
die hier van is / een dnek om te verwonderen: Daer zjn plaetſen / daer t Mater der
Ser waſt / ende valt alle daeghs twee mijlen weeghs / ghelhck als men in Panama ſtet /
zynde met Spꝛinck-vloeden / noch Heel meer. Daer zin ander contrepen / daert hoar
PEET VENT EN PSE LF
N c | Het derde Boeck. | Hul. 4 x.
ende ballen fao weynieh is dat men t bpnaeft niet encan bemercken. Det gemepnſte
ia dat de Zee Oscar Hare daghelijckſche ende Msendtlückie Vloet ende Ebbe heeft /
guactier upzs den eenen dach nae den anderen) minder / na et movement ende ver⸗
xoerſel nan de Maen. Ende hierom foo en heeft men miuimermeer het ghethe / van
den kenen dach / op de ſelve ure van den anderen. Defe Plaet ende Ebbe hebben fori
mighe ghemeynt / een Locale verroerſel' van t Water der Zee te weſen / in ſulcker voe⸗
ghen dat het Water / twelcke t'eener zijde is vloepende / ſouden in de teghen-varthe
der See / ontvloepen ofte vallen / ende alfoo ſoude het Mater zijn vallende / in de tegen⸗
parthe der Zee / daer t op de ſelve tit waer Waſſende / ghelick als in een lietel tſlech⸗
te Water Baren maecktt / dat foo wanneer t aend een zijdz is op ſtyghende / ſoo daelt
vldept / ende van ghelijcken op eenen tt over al valt / in voeghen gheljck als het ſie⸗
den ban een Pot die teſſens op loopt / ende enen ghelhck aen alle canten verſpꝛept / en⸗
de over gaende/ wederom ghelhckelgckente ſamen neder daelt. Deſe tweede mepmin⸗
be is Waerachtich / ende men machſe / nae nin oozdeel / BODY ſeker ende ghewis houte
den / niet foo (eer dooꝛ de redenen / die de Philoſophen gheven / die deſe opinie in hare
Meteoris gronden / als doo de ſekere experientie / die men van deſe ſaecke heeft tonnen
onderbinden. Want om mp van dit puntt ende deſe gueſtie te voldoen / hebbe upt lou⸗
tere curieuſheyt / dien boven⸗ghementtoneerden Piloot ghevzaecht / hoe dat de Ghe⸗
tiden / dieſe in de Straet vonden / waren / ofte by avontuer DE ghetjden van de Zupder
Dee / daelden ende vielen / ten tyden / dat die bande Nooꝛder Zee wleſſen ende die alſo
hoopte dzonghen / ende alſoo weder int contrarie. Mant dit alſoo weſende / ſoo waer t
tlaer ghenoech / dat het waſſen der Zee aen deene zyde / het vallen ende dalen aen
d' ander zyde / ouden geroorfaken/tweicke is het ghene dat van de eerſte opinie bebe⸗
datſe malcanderen ghemoetende waren / ende atfe oock op eenen tijt weder gelhcke⸗
Igcken afliepen ende daelden /elck weder nae (pu oopdt ende Zee toe / ende dat dit Waf
{en ende opſtůghen / ende vaer nae t ballen ende dalen een dinck was / datſe all edaegs
ſagen / zynde den aenſtoot ende tghemoeten van den eenenBloet met den anderen(als
geſept is) op de /o. mijlen van de Noozt-Tee/ende 30. mlen van de Zupder Tee:
War upt men claertijchen ghenoech tan verſtaen / dat het Ploepen ende Ebben der
Ocean gheen puere Local gercoerfel en is / dan een alteratie ende ſ iedinghe / waer mede
voozſekierlijck / alle de Materen op eenen tůt comen te waſſen ende vloenen / ende we⸗
der ghelckelhckken vallen ende dalen / in ſtcker voeghen / gelhck als het leden van de
Pot / kot een ghelickeniſſe / gheſtelt is. Cen waer niet moghelycken / deſe ſaſie / dooꝛ er⸗
perientie / te begrhpen / dan in de Straet ofte Engte / daer hem de gheheele zee Ocean
in een menght · Mant dat men t dooꝛ de Stranden (die teghens den anderen over
comen) foude weten / wanneer t aen Deere waſt / of het aen dan der valt / mochten
d Enghelen alleen verſe keren / want de Menſchen gheen ooghen hebben / om ſo ber:
re te ſten / noch boeten om d ooghen met ſoodanighen vaſtichept in eengethe (twelc⸗
ke alleenihcken feg uren tits zun!) te moghen dꝛaghen.
Het
Synde de daghelhckſche / tweemael op eenen natuerlöcken dach / ende altoos dꝛye
het aen d ander zijde. Andere beveſtighen / dat de zee op eenen tdt aen alle 3 den
ſticht wozt: Antwooꝛde mp / dat het alfoo niet toe en ginck / dan dat de Poozder ende
Supder Seen / beſchepdelhcken op eenen tht / helhckelyeken quamen te Waffen / tot
we NN RD NL
Cap. is. Hiſtorie Natural van Weſt- Indien,
Het 15. Capittel. Van verſcheyden Viſch, ende maniere van
viſſchen der Indianen. ER
Aer is in den Ocean ontelbaer menichte van Viſch / welc⸗
ker ſpetie ende epghenſchappen alleen van den Schepper mogen verclaert
woꝛzden. Peel ban dien / zun van de ſelve generatie, als men in de Zee ban
Europa bint / ghelhck alg daer zy / Elten ende Steuren die van unt der Zee / de
Rikieren eploepen/Dorados, (dat is Bergulden See- biſch al do ghengemt) Sardij-
nen ende andere veel. Daer zin andere / die len met en weet / datmenſe hier heeft / ghe⸗
“Iek als die men noemt Cabrillas, dat te Geptkeng) die eeughe ghelhckentſſe met
de Truyten hebben / ende die men in meu Spagufen Bobos noeimt / die van unt der Zee
de Rivieren op loopen. Belugas afte Bʒaſemen / noch Truy ten en hebber niet gheſien /
ſegghen datmenſe in t ant van Chile heeft, Atunen zynder ſominighe aen de Cuſte
van Peru, doch wepnich / ende is een opinie / datſe by tjden og ſwemmen tkupt te
ſchteten in de Straet ofte Engte van Magallanes gelijck als in Spagnien / in de Straet
van Gibraltar, waerom die albermeeſt aen de Cuſte van Chie, ghevonden Worden:
Moe wel dat den Atun die ick van daer hebbe fien bꝛengen / met en is als die van Spas
gien. Ind Eplanden / die men noemt van te Boef waert / welclie zin / Cuba, Elpano-
la, Puerto Rico, lamaica int men / van die men noemt Manatij dat een vꝛeemde ſoozte
van Dich is / ſoomen t Biſch noemen mach / is een Beeſt die haer jongen levent vooꝛt
bꝛengt / hebbende teten ende ſoch daerſe die met voedet ofte op bꝛengt / ende gact haer
int Dekt met Gras weyden / maer is haer in effect ozdinaris int Water onderhou⸗
dende / ende daerom foo woztſe boor Dich ghegheten / hoe wel dat icker (als ickſe in
Santo Domingo ap een Pꝛpdach adt) bynaeſt argerniſſe in hadde / niet ſo (eer om tge⸗
ne dat geſept is / als om dat het in de coleur ende ſinaeck anders niet en mas / als ſtut⸗
ben van talfs Dleeſch. Ende deſen Piſch is op plaetſen van de Beenen / aen ſtueken
weſende / ſo groot / als of het van een Hoepe waer. Dan de Tiburones (dat zin Papen)
ende van haer onghelooflhicke gulſichept / hebbe my met reden ber wandert / als ick
ſiende was / aen eenen dieſe in de voozſepde Haven ghevanghen hadden / datſe hem in
den rog Bonden een groot Pleyſch-houwers Mes / met eenen grooten Herven Boeck
ofte hanghel / ende een graot ſtuck van een Offen hooft / met eenen gheheelen oom /
ende ick en weet niet wel offer bende gaer bp waren. Ick hebbe gheſien voz thot⸗
verdꝛif / datſe een vierendeel van een Ereng / van om hoogh af hingen / in een put Was
ters / die de Zee maeckt / hoe Baster in een ooghenblick / een rot Papen / op den Reuck /
nae toe quamen / ende op dat men daer wat meer vermaken van mochte hebben / ſoo
en ghenaeckten t Vleeſch van de Creng / op ick en weet hoe heel ſnamien nae / kater
niet / hebbende daer rondiſom de vooꝛſepde NRapen / de welcken in de Lucht on ſpꝛen⸗
Vit van de ghen / vattende alſas in een ſeongß / met uptnemende raddichept / een ſtuck Pleeſch
Tubaronen 5 8 00 > 5 8
met been met al daer van af / maepende alſoo tſelf de ghehangen ffuck von de &reng
1 gelijck of het van eenen clepnen teeren Vith gheweeſt hadde / ſoddaniggen Piiemen
wig mOoftendeftherpten Gebbenfe in hare Tanden. Dicht aen/ende ap deſe Wapen, memmen
5 den weghaltoos een ſoozte van Biſkens dieſe Romeros nemen: Ende al doenſe noch foo veel
daer nae tos ſoo en connenſe die net van haer Weeren. Defe onderhouden haer met het ghene dat
| 9 -_ghefien ende de Papen van de zijden ontſnapt · Boladorus (bat is Vliegende Biſth geſent) is ken an⸗
Bernierckt. der ſoozte van Biſtens / die men in de Zee bin en den Tropicos bindt / ende ick en
weet met / datſe hupten dien gebonden Wort Dele woꝛden van de Dorados pee
ER EEA WE WE DDR OER MER IEEE ME KERK SE EK ME AE
ende om Haer daer
goet fuck weeghs
en Bleughelkens
de Lucht op Gouden.
ick de ghedaente van de
Lagarten ofte Caymanen
even / zun voozſekerldck
en vintſe aen de heete Str
vieren die cout zyn / en woꝛden
ſten van Peru tot Paira tue /gant
Nivieren / is een bijfter wꝛeet Di
doenſe bupten t Mater / ende het gh
ſlockent niet op / dan alſſe bupten
ker doeghen / datſe lichtelihcken ſoud
vecht van den Cayman niet den Tyge
dinck om te verwonderen: een v
Beeſten feer heſtich heeft fen bert;
dapperihek met ſpn fteevt/foet
te ſleppen . Wen Tyger daer en te
wen / hem op't Lant tre
Crocodil op / twelckie aen
is / znde alle de reſte foo hardt,
Foer ſoude connen paſſeren. M
gen van eenen anderen Cayman fj
grepen / ende terſtont onde
moedich ende uptſinnich weſend
Inde hant: Ende foo gelijck als h
tan vatten / dan bupten twater / heeft
treft / dat den Cayman gewont zy
nghſ ken los gaen / hoe
de doozloch ende tgeve
meer te verwonderen / t
ers is / een foo (machen E
fe alder wzeetſte ende miſmaer
1 vende niet alleen
van ſoo luſtelicken triumphe
ne dat in den Palm
dendum ei Mat iſſer meerd
dooꝛ de lucht heen
gelijck als van ſtyf D
In het Schip daer te
elen ſach / end
recht hebben) alwae
| ſtellen in een Canoa oft
biſch: Waer by zynde /
den neck / ende alfoa al rijden
ſtaeck ofte pael / (dien hy met he
ten des Malbiſch heen ſteetkt: It
ter upt blaſen: CTerſtont d
ber met een ander Nnodſe
2
Walviſch ge
x men een groote mem
te Schuptken / roepende alſoo
foo ſpuinght hy met een groot
Wachtende tydt /
hd, d
de bupck heeft moet
datmenſe metg
aer ſeer heerlick was d on
adde / den Welcken van den
verbozghen hadde / waer van den Andiaen / Wees
ehem terſtont daer na gewoꝛ
et extellente duptkers zyn / ende den
min ſulcker voegen van onderen in den bupck
nde / aen de Strandt quam dꝛöven /
et al doot ende verſtickt / oſte verdꝛontken was ·
ndianen met de Malviſſchen hebben / is noch
feker een grootſhept des Almoghenden Schep⸗
Bolck / als d IAndlanen zin / abelhept ende moette geven / om
aechfte ghedierten / van alle die in de Werelt zijn / te dere
k daer tegens bechten / maer over winnen / ende DAE
ende / is mp dickwils inden fin getomen / ege⸗
ſept Woꝛt / Draco iſte quem formafti ad illu-
er ſpot / dan dat een Indiaen alleen / met een coopde ver⸗
gt / enen Walviſch / ſo groot als eenen Bergh. De ma⸗
van Florida ghebzupcken (nae mp ervaren Perſdonen onder⸗
chte van Walviſſchen heeſt / is / datſe haer
tot aen den rugghe van de Wal⸗
e raddicheyt / ende tlimt hem op
heeft hy een ſtherpe ende ſtibe
bzengt) den welcken hy / dooꝛ een van de neuſga⸗
peet neuſgaten daer fp doo aemtochten / ende twa⸗
maeckt ende (laet hy hem wel dicht ende dap⸗
ofte ſtock / ende doet hem wel diep te gronde ſchieten. Dem
Heli
| Het derde Boeck
ban te bevꝛhden / heffen Haer unt der Zee op / vlieghende alſdo een >, diege:
Waerom die Boladorusghengenit 1 heb⸗ 0
oeck ofte Parckement / die haer een poos in de ick ooek
K in voer / vloogh ofte ſpꝛoncker eenin / die buten de
en / de gene die Plinius ende
anden ende Givieren / LE:
fe niet ghevonden / daerom ſoo
ſch gheen / zynde van daer vo
Epndtlhcken / den Ty
LEE
Oes
e waren als ick gheſept hebbe. Pan de genen/on de
kſpſe noemen) is in de Wiftogten van Indten veel gee hooghte van
douderen Crocodilen noemen. 39+ graden /
ant aen de Stranden ende AL ae
en zönder aen alle deu Erlauben 7
oꝛtaen fer gemeyn in de en waren ſo
er / doch ſeer bot ende plomp : Den roof dieſe nemen / denn als
ene (p nemen / verdꝛenckenſe in t Water / maer en piſſchen / gee
ofte boben t water zyn / want hebben de keel in ſule⸗ Ick als in
en verſticken / ſon daer water in quam. Het ghe⸗ mijn lnrine⸗
r (Die daer in Andien uptnemende wꝛeet zun) is nn 199 0
an onſe Heligleuſen Geeft my vertrocken / dat hy n ue
ten / aen de Zee-cant: Wen Cayman kreften ban Ooſt⸗
kende die / met ſpn groote tracht / in t Water Andiem ae ⸗
bede groote weer int batten met (pn Clau⸗ g
ger berwon ende ſcheurde den
en weſen: want haer die alleen weeck
heen Spiets / jae qualijcken met een
erwinninge / die een Andie
ſelben een ſoonken ont⸗
pen heeft / meteen mes
Cayman niet en
| Fol.48. 1 | g 1
latende het
5 fi 3 * — 7
Sn
1
|
Fropicos
ciepne ſehel⸗
Anmnoteert
F ͤ EEE SEE DECT
Cap. 15. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien.
Walbtſch tiert ende raeſt ſeer bůſter / ſlaende ſlaghen in de Tee / ende heſſende Bergen
van Water over eyndt / ſintkende alſnu met een ghedꝛuys neder / ende tomende alſdan
weder op ſpꝛingen / niet wetende van uptſinnichept wat beſtaen · Den Indiaen hout
hem Rupter te J eert al ſtil ſittende / ende de verbeteringe die hy hem / op t eerſte quaet
Aheeft / is / dat hy hem noch een ander ſtaeck (gelhck als d eerſte) doo t ander neufs
gat heen taeght / (welcke hy daer foo wel in hept / dat hy t gheheel verſtopt / ende hem
daer dooꝛ den aemtocht beneemt / waer mede hy wederom in ſpn Cancaofte Schupt⸗
ken ſpꝛinght / tweltke hy aen de zide van den Malviſch nae ſleppende Heeft: Alſdan
Wyckt hp met ſyn Canoa aen d een zůde / latende ſpn Cooꝛde eerſt wel ghebonden aen
den Malviſch / die bats ghenoech gevende / den welcken / ſoo langhe als hy dlepten ge⸗
noech heeſt / hem om ende Wederom keert / als raſende van boof Gept/comende epndt⸗
lock allengſkens tLant te ghenaken alwaer hy / doo ſpn ongeſchickt groot lichaem /
Haeſt op 't dꝛoogh vaſt bihſt / ſonder Boog ofte achterwaerts te mogen wycken: Alſdan
ſoo comen terſtont menichte van Indianen nae den berwonnen toe loopen / om van
ſpnen bupt deel te hebben / in effect finijten hem voozts doot / ende deylen hemaen
ſtucken makende van (pu Pleeſch / tweltcke quaet genoech is ( gedꝛooght ende gema⸗
len weſende) een ſeker meel / dat fp boor haren coft gebzupcken / ende haer langhen tt
duert. Alhier is dock volbzacht / het ghene dat van den ſelven Malviſch / in een ander
Pſalm / gheſept woꝛdt: Dedliſti eum efcam populis Æthiopum. Den Adelantado Petro
Melendes heeft ons dickwilg deſe Piſſcherhe vertrocken: Maer van Modardes in ſpn
Baeck oock mentie maeckt. hoe wel dat het wat breeder is / ſoo en laet het daerom
miet weerdich te zyn / oork van een ander Viſſtherhe te verhalen / die d Andianen opa
dinaris in de Zee ghebꝛupcken / maken bindtſels ofte bondels / als van Bleſen / ofte gez
dꝛooghde Mater · ſieſen / wel te ſamen gebonden dieſe aldaer Ballas normen / de welche,
ſp op den rugge dꝛagen tot de See toe? Len de Zeerant comende / woꝛpenſe de ſelbe
int water / ende ſpꝛingen daer met der haeſt al ſchꝛhelingh / ende upter te Peert on⸗
roepende met een ſpaentken van d eene ende d ander zijde / Larende alfoo een myloſte
twee / t Zeewaerts in / viſſchen / ende hebben op de (clue Bondels Gare Netten ende
Want ligghen / hen op de Balſas boven houden / Boꝛpen de Netten ende t Mandt upt /
ende liggen alſo en viſſchen geheele daghen ende nachten over / tot dat fp haren Back
vol hebben / waer mede blijdelijcken weder nae t Lant toe tomen. Boozwaer om haer
in Callao de Lima te fier gaen viſſchen / was boor mp een dinck van grooter verniake⸗
Ihen heyt / want waeren ſeer veel / ende elck een om ps op ſpn Bondel ofte Balſilla
2
ſchꝛheling alg Nuyter te peert ſittende / toghen door die Zeebaren heen / (die aldaer /
dar rſe viſſchen / hol gaen) foo dat het ſchenen de Tritoenen ofte Neptunen te weſen / die
men op't Mater ſchildert. Met datſe Weder aen t Lant conien / trecken here Schupt⸗
lens upt het water / nemenſe op de ſchouderen / ende doenſe ter ſtont aen ſtucken los /
ſpꝛepdende de Bieſen langhs de Strant heen / on te dꝛooghen. Andere Indianen/ te
Weten / die van de Dalie pen van V ca, plachten te gaen viſſchen in Bellen / oſte op ⸗ghe⸗
blaſen See- Wolfs huyden / dieſe altemets vol windts blieſen / ghelijck als de Windt⸗
ken ofte Balionſen / om niet te gront te gaen. In de Vallepe ban Cauctte , dieſe in
voozighen tyden de Guarco noemden / was een groote menichte van Biſſthers: ende
om dãtſe den Inga tegens ſtonden / als hy t ſelbe Landt veroverde / maeckte eenen ver⸗
ſierden pepg met hen / ende ſplieden / oni hem ſeeſte ende eere aen tedoen / oꝛdonneer⸗
den een Viſſcherhe van veel dupſent Indianen / die op haer Baltes t Zee waert in voe⸗
ren / ende in de weder comſte foo hadde den Inga, ſtil⸗wighende / Soldaten berepdt
geſtelt / die daer een groote moogt ende deſtructie onder deden / waer Door 'tſelve Kant.
foo onbewoont ghebleven is / weſende te bogen (oo populeug ende oipenblochteg h
p PT WE
NDE VE PEEP „Dep ede reke on — — —
Het derde Boeck Tul. A9.
be noch een ander manfere van viſſchen geſten / daer ick ban den Vice Roy Don Fran-
ciſco de Tolledo ghebꝛacht woꝛde / en was enen wel niet in de See / maer in een ſiivier
dieſe noemen El Rio grande, dat is de groote Hinter gheſept in de Provincie van de
Charcas, almaer eenighe IAndianen Chiriguanas, onder t mater Daacken / die met een
uptnemende raddichept / alſwemmende / de Biſch ber volghden / hebbende Harpoen⸗
fers ende Stiekelgers in de rechter hant / wemmende alleen met de ſlincker handt /
baopftaken ende monden de Biſſchen / ende bꝛachtenſe alfoa met de Harpoenen ober
beers int if boven / welcke Judiaenen voozwaer eer Biſſchen als Menſehen ghe⸗
leken. Nu dr wle dat wp upt de Zee gheraeckt ziju / foo laet ons tot die ander (oor
ten van Wateren comen / die noch reſteren om te ſegghen. |
Het 16. Capiſtel. Van Lacken ofte Meyren die in Indien ghe-
_ vonden worden. |
N de plaetle van de Tee Mediterraneo ofte Middel⸗
i bantſthe See(waer van de Regioenenofte Gheweſten van t oude Orbis
ee kee ofte Werelt / ghemeten) heeft den Schenper / de nieuwe Werelt vooꝛſien /
E van veel Wacken oft Mepzen ende ettelhele van dien fa groot / datmenſe
wel Deen mach heeten / debohle dat / die van Paleſtij nen, elfs han de ſchzift
ghenaemt woꝛt / niet meerder / nothte wel (ao groot weſende / als eentghe van deſe. De
pꝛintipaelſte van de ſelve / is die van Tiicacca,fn Peru gheleghen / in de Pꝛovintie van
Collad han de welcke in dit teghenwoszdich Boeck gheſept is / dat die int omgaens
eeft bynaeſt tachtentich mien / comende thien oft twaelf loopende Nivieren deer in
ſoopen. Menbegonſtſe op eenen tdt met Barckente bevaren / maer waren daer (oa
qualhck in bedzeven / dat d eerſte Barcke . dle de Paert begonſt / quam te barſten met
een Gnweer datter op flack. C Water daer van / en is met gheheel bitter ende bꝛaek /
ghelßhek dat van de Zee / maer is fog dick ende turbulent / dat het met en deucht om te
düncken. C brenght twee ſoozten van Piſſchen veoztingrogter menichte / waer van
deene ghenoe mt wert / aches welcke Piſſchen groot en ſmaselheken zyn maer fleg⸗
mathjck ende ongheſont. D ander zijn gijenaemt/ Bogas, die gheſonder zin / hoe wel
tlennder / ende ſeer gratich . Dan Water -Ganſen ende Epnt-Doghelen / heeft men
tgheheele Lack over / ontelbare menichte. Manneer d Indtanen eenighe Peeſte
ende eerbiedinghe willen bewgſen / aen eenighe perſonnagie die Boor Chucuito ofte
Ofmaluio(t welcke de twee Oeveren van't Tack zön ) ſpn paſſagie neemt / foo verga⸗
derenſe een groote menichte van Balſen, ende maken int ront eenenrinck / vervolghen⸗
de ende beſluptende alfoo de Ganſen ende Epnt-Doghelen / tat dat ſyſe met de Hands
grüpen / ende foa veel nemen alſſe hebben wilen. Deſe mantere ban Jagen heetenſe
Chaco. Aen de Oeveren van dit Lack / heeft men van bepde zijden de befte bewoonde
Pleckten der Jndianen van Peru. Mop de doꝛtocht ofte looſinge van dit Water /
maetkt get een ander minder Latz / hoe wel dat het oock groot is / t wellke ghenaemt
wont Paria, alwaer men oock veel bees heeft / nameitz cken Porcuno, (dat zin ſooꝛten
van Berckeng die aldaer ſonderling wei tieren / dao ; de Torora, diet Tack hoarbrengt/
daert Dee ſeer mede ghemeſt wort. Baer zijn veel ander Lacken vn de hooge plaet⸗
ſen ban tgheberghte / van de welcke / Ribieren ofte Water Beken uptſpzupten die
berpolghens vooꝛder aen / fcer ſchoone loopende Klvieren worden. Als men gaet
van Arequipa nae Collao, Geeft men boben om hoogh twee ſchoone Latken / ſtaende
nen bepde zijden van den wegh:upt het eene loogt een 5 ater-beetck af / die daer na een
Mibier
— —
1
—— pe
— — 0
— — —
Sn.
RS
BAS:
WT EEH HN NN HKRM NE NN NN NEN NEN EEN!
3 add *
C45. 16. 5 Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien. |
Nivler wort/ende comt inde Zupder Zee uptloopen. Ban d'ander! ſept men / ſpn be⸗
ginſel te hebben / de vermaerde Luer van Aporima, upt de welcke (met de groote ver⸗
gaderinge van Kivieren / die vam t ſelf de ghebergte af tamen) men ghelooft / dat die
uptnemende Roter van de Amazonas anders Maranon ghenoenit / ſpnen oozſpꝛonck
heeft / is een dinck dat ien dick wils overdacht hebbe / van waer dat fo veel Lacken ofte
Me pzen / opt bovenſte / van den gheheelen Begel Ghebergten comen moghen / inde
welcken geen Huvier en comen / maer Baer ſgꝛubten eer ſeer veel overnloedighe Wa⸗
terbeken upt / ſonder dat men fien can / dat de ſelue Lacken / int geheele Haer doo eeng
verminderen. Te dencken / dat deſe Lacken van't faeeu(datter fmilt)oste van den re⸗
ghen des Hemels vooztcomen / en can nter gheheelhcken voldoen / want veel van dien /
ſoodanighe menichte van ſueeus / nuchte foo veel reghens niet en hebben / eben wel fag
en ſtetmenſe net verminderen / tweleke al te ſamen een argument geeft / van dat het
een uptſpꝛuptende ende vloepende Mater is / dat van de Matuere aldaer vooztghe⸗
bracht wazt: Miet teghenſtaende / is wel te ghelooven / datter den regen ende t 'neen
og eenghe thdenvant Jaer Gulp toe ggeven. Deſe Lacken zin ſo oꝛdinaris op de
Hooghſte toppen der Gheberghten / dat men qualgcken eemge merckelgcke fivieren
vint / dte haer beginſel / van een eenighe van dien / niet en hebben. C water van deſe
Latken / fs repn ende tlaer / voept we pnich viſch / ende de ſelve dieſe heeft / is cleyn Booz
de coude die men daer ghemepnlycken heeft / al hoe wel daten daer dat een nieuwe
verwonderinghets) ſomnighe vandeſe Lacken vint / die gantſch teenemael heet zun.
Vent eynde der Dallepe van Tarapay, bp Potoſij, heeft men een Lack / t welcke foa
ront is / dat het ſchhnt met een paſſer ghetrocken te wieſen: Ende hoe wel het Landt /
Baert upt coint / ſeer tout is / ſoo is niet teghenſtaende / t Mater baer van / gheweldich
heet / plachten daer dicht aen de canten te baden / want comende wat dieper naert mid⸗
den toe / is de hitte onverdꝛaeghlck. Int midden van dit Lack maxkt het Water /
eenopſtighende eulen / ende ſiedent Mater / van meer dan twintich voeten int
begryy / al waer den ooꝛſpꝛonck / ende opconiſte / van t ſelbe Lack is: Ende hoe wel
dat pu voepſel ende vaoꝛttamſte ſus groot is / ſoa en fiet men nochtans t Lack nim⸗
mermeer pet vermeerderen / ſos dat het ſchijnt aldaer weder in ſon ſelven te conſume⸗
ren ofte moet eenighe verboꝛghen looſinge hebben / daer t Water dos uptloopt. Men
en fiet het van ghelheken dock niet minderen / r welcke dock noch een ander wonder
Is / niet teghenſtaende / dat men daer een aflaopent Mater uptghetrocken heeft om ſe⸗
kere Aruficien ofte Meulens van JRetac mette malen. Ende dewohle dat het Wa⸗
ker datter up loopt / ſoo veel is / oa behooꝛdet naer reden per te verminderen. Nu ach⸗
terlatendet Lant van Peru, ende comende in niet Spagnien / Do en zun de Tacken
van daer met minder ghedenckweerdich / namelhcken / dat ſoo ſeer vermaerde Lack
van Mexico, int meicke men twee verſchepden wateren heeft / zjnde teen? bꝛack / oft
(out als Zee · Mater / ende t ander claer ende foet/ofte verſch / doo ooꝛſaeck nan de Ets
eren die daer in vloepen. Int midden van t Lack ſtaet een ſeer gevoegelgcke Clip⸗
ge / met Baden ofte Badtſtoven van warm water daer boven on / t welcke aldaer van
ſeifs vioent / ende wozt goor de gheſonthepdt ſeer goet ghevonden. Baer zijn Ackers
mere: die int midden van t Tack / op tſelne Mater ghefundeert zjn / met haer ghe⸗
maeckte bedden vol van dupſentderlep ſoozten van Zaden / Crupden ende bioemen /
t welcke / ſooment niet en ſiet / niet wel moghelick is / om te moghen verclaren / geln ek
als het is · De Stadt han Mexico is op dit Lack ghefundeert / hoe wel dat de Spa⸗
gniaerden t gheheele begrijp van de Stadt met aerden ghevult ende ghedempt heb⸗
ben / hebbende alleentijcken ſomnughe doozloopende Wateren ghelaten / die om / ende
doo de Stadt heen loopen / met welcke Wateren een groot gherief hebben berg 1
5 e ne:
DG UE EEA WSE EA GR AE ER AE AAE A AE KEER EE ZE DE AE ME DE
7 N „ „ „ „ . S. . Leke
rr rene EN
Het derde Boeck ze 57.30,
hel ghene datſe ban doen hebben / te moghen bꝛenghen / als ban Bout / Crupderen /
Steen Pzuchten van t Kant / ende alle andere binghen. Cortés maetten Baer Bargan-
tinen in als hy Mexico aber wan / maer daer nae dochtet hun ſeeckerder te weſen / die
niet te ghebꝛuptken / ende alſoo dienen hen un alleen met de Canoas, waer van groote
| 1 5 hebben. Dit Lack heeft veel Dijch ende Jacht / hoe wel dat icker geen viſch
van waerden ofte eſtime gheſien hebbe: ſeggen dat de pꝛofhten daer van / meer als
dꝛie hondert dupſest Bucaten waert zun. Daer zün noch ander ende meer Latken /
ende notk niet verre van Daer / van waer men Biſch ghenoech nae Mexico bꝛenght.
We Provincie van Mechoacau, Worst alzo ghenoemt / om dat het een Hiſch-NHyck
Landt is ende men heefter grate ende ſthyoone Lacken / die overbldedich van Ducis
zyn / ende £ ſelve Lant is coel ende gheſont. Daer zun noch veel ander Lacken / ende 1
foo men van alle de ſelde mentie maken ſoude / en waer met moghelhcken / die alleen⸗ 9
e
*
lijcken int by ſonder te woghen noemen. Mont alleenihtken geadverteert / het gene } | 2
in dit teghenwooꝛdich Boeck aengheweſen Wort / dat men onder de Torrida grooter 108
menichte van Lacken heeft / als op gheenighe plaetfen der Merelt. Met het gene dat W
gheſept is / ende noch een weynich dat w van Fibieren ende Fontepnen ſegghen ſul⸗ | 0 —
len / ſulien volepnden het ghene dat ons in deſe materie boscomt te ſegghen. e 7
e 5 5 5 . 1 re
Het 17. Caputel. Van diverfche Fonteynen ende vloeyende 18
Beken. ö Lg 9 | IN
hHelijck als op ander Contrenen der Werelt / alloo miergersere N
E heeft men oock in Indien groote verſchepdenhept van vlorpende enn geen
ken / Fontepnen ende mvieren ende ſomunge van vꝛeemde epgenſthap⸗ t 10 0
3 f 1 5 db P' int Eplanbe |
pen. GuGuancavehea van Peru, almatr de Mijnen bart Quitkſuver zyn / 1 „een
e ſtaet een Rontepn die heet Water ploept / ende foo ghelyck ais het is bande Blas-
uptbloepende / ſo is het veranderende in Steen-Clippe: Dan deſe Clippen ofte ſteen / ie Eplans
zjn bpnaeſt alle de hupſen bant ſelbe Doꝛp getimmert / ig een ſachte ende MMozwe
fteen om te houwen / ente wort ſeer lichtelgeken met Pier bearbepdt / gheiijck of het
Aout waer / ende is lichtveerdich ende gheduerich. Soo vaer pemant / t zy Menschen
ofte Beeſten / van dit Mater comen te dznteken / moeten daer af ſterven / on dief Wille
dat het in den bupck verſtiſt ende in ſteei verandert / waer door deer ſommighe peer⸗
den van gheſtoꝛven zun. So ghelgck als het (ele Mater / int vloepen / in ſteen is ver⸗
anderende / alſoo is het den wegh verſtoppende / daer t dooz vloeyt / waerom ghenoo⸗
dicht / den loop al te mets te veranderen / vloepende op diverſche plaetſen over / nae dat
de Steen -Clippen aengroenende. Op de puut ofte hoerk van Sinte Helena, ſtaet een
ploepende Beke ofte Fontepn van een ſeerker Betumen, dat in Peru, Copey ghenaemt
Woꝛt / moet op de maniere weſen / als het ghene dat van de Schꝛiſt uere verhaelt woꝛt /
van de woeſte ofte wilde Dallene / daer mien Putten van Betumen vont. De Seelle⸗
den pꝛovideren haer van defeFontepn oſte ut bant Copey, om de touwen ende taec⸗
kelen met te teeren / want het haer dient / vosz t ſelve werck / gele als t Met ende Leer
in Spagnien doet. Alg ick mn repſe dede langhs de Cufte Ban Peru, nae nieu Spa⸗
gufen toe / ſoo woꝛden mp van den Stuermangheweſen / het Eplant van de Wolven
ghenaemt / a waer een ander Fonte pn ofte Put van (opey ofte Berumen (ghelijck als
gefept is) vloende / daer fp van gelijcken de tou wen met Leeren. Ende daer is dor een
ander fontepn ofte bloepenbe bete van teer / de ſelven Piloot t welcke een ſter excellent
man in ſpn ampt was ) ſepde mp / dat het hem wel ie ie Was daer voozbp e .
l | 2 2 Gj nde
> * ue u EPT 50
ra F. 7 A U WE Ke B A IPT KD —
9 . Z. SF. ..
2e 5
HEEN, AN in A
)
rs pn
* qe
*
PN
VEN.
de noteren / dat wien fao dieht by den anderen / blazpende wateren heeft / van ſoo core
5 WS *
F. A. KW.
n
A
Ed
EAN
2
Cab. r S. Hiſtorie Naturacl van Weft-Indien. 73
(ziynde ſo dien t Zet waert in / datſe het lant wt het geſieht verloꝛẽ hadden) datſe doo:
Beitvoork Bent Copey quamen te weten waerſe waren / ende dat hem dit foo Ekeren
kepcken was / ghelbhek sss ofſet Kant herkeut hadden / ſondanich is de roock die hem
aldaer eeuguchlhcken / van de bloepende Beken verſpꝛepdt. Inde Waterbaden / die
tunen heet / van den Ingas een Canael pfte Goat van Water dat al ſiedende uptloopt / en⸗
de Daer dicht by / een ander ſos tout als van ſneeu water Den Inge hadde vooz een
Mantere / te ene met het ander ſa als hy t hebben wide) te temperen / is een dinek om
trarie gualitepten. Men heeft noch andere ontelbare menichte / nameliekẽ in de Pꝛo⸗
vinckevande Chârcas, in Welcker Mater / men niet liden mach / de bande daer een ave
Maria lanck in te houden / ghelhek alg ick het ſelver op een wetſpel gheſien hebbe. In
QCuſcoheeſt men een Erf ofte gelegenthept / daer een Pontepn vam Sont upt vloept /
want is al vloepende in out veranderende / zynde t ſelf de uptnemende wit ende
goet, dat ſoo t op ander plaetſen waer / en ſoude gheen cleyne rhekdom weſen / maer
en beeft aldaer niet veel te bedieden / doo d overvloedicheydt die men daer van Sout
beeft, Be vloepende Materen die men Heeft in Guavaqur', (t welcke in Peru, ende bps
naeſt onder de Linca Equinoctiael ig) hout men vo een remedie ende gheſonthepdt /
teghens de pocken ende andere dierghelhcke kranckheden / waerom daer van verre
meghen comen / om gheſontheydt te vereryhghen: ſegghen hier van d oozſale te we⸗
ſen om dat men daag t ſelbe gheheele Lant over / wonder veel van de Wortelen heeft?
die me Carcapanlla nnenit / welcker deueht ende operatie ſo notoir ende hekent is / ende
dat de Materen daer van / int doozloopen / de tracht crhghen om te gheneſen. Bilcanota
is een Oßeberghte / welcke (nae d dpinie van t Volck) gheleghen is / op de hooghſte
plaets van gantſch Peru, is op't hobenſte met ſneeu bedeckt / ende op plaetſen ſo wart
dla Rolen: Daer gloepen twee Dateren upt / die naer verſchepden Goꝛden afloopen /
ende in wepnich ſpatle groste loopende Weken woꝛden / ende wat vooꝛder gen / ſeer
ſchoone fiinteren / aer vand eene naer Callao endet groote Tack Tiricacca toe loopt /
ende dandere nae G Andes, welcke is / die men noemt Vucay, de welcken haer ver⸗
menggdende / met andere / in de Nooꝛdt⸗ Tee uptloopt met een gheweldighe ſtroom.
Wee Watervloet / alſſe cerſt upt de Steenrotſe van den booꝛſepden Bilcagota)loopt /
is aleben eens / alg Water van Lexia, (ofte longh) van een aſchverwighe coleur / ende
tg oner / al van hem ghevende / eenen roock ofte damn / als van berbyande dinghen /
isopende alſos een groot ſtutk weghs / tot dat de menichte der Dateren / die daer in
romen / den bꝛant ende roock die t vanſyn beginſel af met bzenght liſſchen ende upt⸗
hoen. Bebe in nien Spagnien/ een Waterbeeck geſien / gheltzek als ban Inet / wat
blauachtich / ende een ander in Peru, van rooder verwe / gelijck als ban bloet / waerom:
deroode Hivier ghenaemt WOE | e
Het rs: Capittel. Van de Riyie ten
NMder alle Kivieren / ende niet alleen van Indien / maer:
. dock van de gantſche Werelt / heeft de Kivier / Marafon, ofte van de Ama
onen, deerſtepiaets / van den welcken int voozgaende Boeck ghehandelt ed
7 — 1 is: Meſe is op verſtheyden repſen / van de Spagnaerden bevaren ge weeſt /
ſbeckende Landent antdecken die (nae dat den roenis) nan grooter rhekdom zyn na⸗
melijcken / de contrepen El Dorado dat is t Verguſde / gheſept / ende Paytiri ghenaemt,
alboaer den Adelantado Iwan de Salinas, een merckelhcke tocht in gedaen heeft hae wel
—
| | Het derde Boeck: a Fol. st
dat de ſelbe van wepnich effect was: Heeſt een paſſsgte / dle Pp de Pongo ndemen / de
welcke een van de perienleu fte der Werelt moet weſen: Want om dieſ wille / dat het
tuſſthen twee gheweldighe hooghe / afghebtekte Steenrotſen beknyptis / fa ig het
met een groote ſtoztinghe van boden neder vallende / in een afarhſelhcke diepte / al⸗
waer t Mater / met dien grooten val / ſoodanighe dꝛaeymeulens ende meelſtruomen
is makende / dat her onmogheljek ſchynt / daer ke mogen e fromen / onder te vert inc⸗
ken / ende in de grant te ſchleten: Dies met teghenſtaende / ſoo heeft het de vdermeten⸗
heyt der Menſchen derren beſtaen / dien wegh noopte paſſeren / doo de beghrerlujck⸗
hept van dat ſo vermaerde Dorado, oftet Bergulde / keten hen Boven af neder vallen?
zijnde dooz de furie ende t ghedꝛups van de Ribier vooztahedzeven / hen wel vaſt hou⸗
dende aen de Canoas ofte Barcken Daer ſp in waren: Ende hoe wel / dat de ſelne / int
af vallen / mtupmelden / ende fp lieden met Cancas met al / te gront ginghen / zin niet
te min / wederom boden / ende te recht ghecomen / ende eyndtlhcken met liſten / eracht
ende ghe welt daer dooꝛ gherseckt / in ſamma / dat het gheheele Heyz bezouden boor
quam / uptgheſondert (eer wepnich / die daer verdꝛomlien⸗ Ende t ghene dat meer te
verwonderẽ is / wiſtẽ hen ſo wel te hebbẽ met pꝛacthcken / datſe gantſch niet met a len
van de munitie ende Bus; trupt datſe met hen hadden) en verloozen / int Wederom
keeren: Want int eynde / nae groote moe pten ende perdekeien / moeſten daer weder
doo) clommen ende tlau werden op een van die overhooghe Steenrotſen / hun aen de
. inſtaken / vaſt houdende, Een ander Tocht iſſer in de feite at⸗
fer ghedaen van den Capitepn Pedro de Orſua, ende door het oberigden des ſelben / ſo
quam het volck te mutineren / waerom daer ander Capitepnen waren / die den wegh /
van den Arm / oſte Hivier / die tot aen de oozt Zee upt comt / vervolghden . Een ez
ligieug van ons gheſelſchap / ſeyde ong / dat wefende noch Leecke / hem ghevonden te
hebben / in alle de vooꝛſepde gheſchiedeniſſe ende Cocht / ende hoe dat de Mater-ghe⸗
tüden / tot bynaeſt hondert mylen / de ſelbier opWwaertg-aenlfepen / ende foo wanneer
dat ſe haer in de Zee tomt te bermenghen / foo is men bpnseſt onder de Linie oſte met
berre daer van: heeſtt ſebentich mijlen in de wijde van de mont ofte inconiſte / t wele⸗
ke ong heloofiß ek hint te weſen⸗Want gaet de Middelantſche Zee / in de breede / te
boven/hee wel dat ander hem in Hare ſchꝛiſten niet meer als 25. ofte 30. mijten’ in de
mont oſte intoimſte / en gheen: Nae de vooꝛſepde River / ſoo heeft de tweede plaets /
van de gantſche Merelt / El Rio de la plata, ofte de bier ban t Silver / die anders El
Paraguay ghenoemt wont / de welcke uyt den Reghel Gheberghten van Peru afloopt /
tot in de Zee toe / op de hooghte van 35: graden aen de Zuptzuyde: waſt ofte nlaept/
nae fp ſeggen / op de maniere als den Nilus, maer ſonder tomparatie/veel meer / want
maeckt / van de Delden dteſe beſpꝛentlit / den tijdt van dꝛie maenden een geheele See /
keerende daer nae weder in ſpn moeder / mozt van groote Schepen bevaren / ende dat:
ſeer veel mijlen innewaerts aen: Daer zijn noch ander ivieren / ende hoe wel die
Ban ſoodanighe groote niet en zjn / foo tomenſe ntet teghenſtaende met de grootſte
van Europa oGereen/ ende gaenſe noch verre te boven / ghelihtk als daer is / die van
Magdalena, bp Santha Martha; Rio granne, ofte de groote Rivier / die van Alvarodo in-
nieu Spagnien / ende andere ontelbare: Len de Suptzijde / int gheberghte van Peru.
en zjn ghemepnlytken de NRivieren foo groot ntet / want hebben wepnich fpatie om
te loopen/ende en moghen foo heel wateren ntet by een vergaderen / doch zyn gewel⸗
dich / om datſe vant gheberghte af ſtozten ende haeſtighe overſtulpinghen hebben /
waerom de (else periculeus / ende ooꝛſaecken gheweeſt zn / van vele dooden; In den;
tht van de hitte / ſo waſſenſe ende comen met ſtoꝛtbloeden Ack hebber langhs de Cuſt
om over:
IN
een / even en twintich ghepaſſeert / onder e 5 Wag / die ick gronden toſt
r
6
2 7 2 2 KJ
— .
NN We
2
. A. F. 4.
S
5
*
Ax
TEESE vi NE
ANN SEN JSN Jr
$
5
8 5
2 2 VS
EN ZON ZEN, ZEN ZS eN A ZEN, Lila 4
mek íp den vafjagier op
SOUS SREENEEEENENKE
Cap. 19. __ Hiftorie Naturael van Weft-Indien,
om over te gaen. D' Indianen gebzupckende dupſentderley conften/ om de Hibleren 5
te paſſeren / hebben op ſommighe plaetſen / een ln ofte coozde / dweers over van d een 3
Sje tot d ander) gheſthoꝛen / ende bacr gen cen koꝛf gehangen daer den genen die paf⸗
eren wil / hem in ſet / waer mede fp hein alſoo van den Oever af over halen / ende alſon
yaſſeert men in den koꝛf / over ende weer over. Op ander plaetſen fit een Indtaen al
ſchzyelngh on een Balfa ofte Bondel ban ſtrop ofte bieſen / ende neemt den ghenen / die
paſſeren wil / achter hem op / race pende alſo met een Spaen hout / bꝛengenſe hem over.
Op ander Contrepen hebbenſe een groot Net ofte Plot van dꝛoogh Cauwoozden
| eccen/ oſte leggen daer t goet op / dat men over
ebben wil / ende d Indigen en wemmen vooz upt / ende trecken al ſwemmende met
coadent Diot voozt/gheihek als de Peerorn cen Maghen ofte karre doen / ende an⸗
dere comen van achteren aen / douwen ende ſtooten / ende alſoo Helpen ſy maltanderen —
kot dat het over is:oner we ende / nemen hare Ballen van Cau wooden op den neck /
endeſmemmen alſo weder aen d ander zijde. Dit doenſe in Peru in de Hinter Santa
ghensemt. Aude Ginier van Alvarado, in nieu Spagnien / Worden wy on een bardt
ofte planclte over gevoert / died Indiaenen op de ſchouderennemen / ende daer alſos
met boor de River heen gaen / ende ais ſp de gront romen te ver lieſen / ſo ſmenmen 73
fp die vooꝛts oer. Veſe ende ander diergelhcke dupſentderleß manteren / die ſß heb⸗
ben / van over de lieren te paſſeren / bꝛenghen voozwaer een beſchzoemthept aen /
alſiment ſiet / ont dat het (oo ſWacke ende handel doſe middelen ſihynen te weſen / doch
_ fpu in eſſetct (eer ſen er. Vꝛuggen en hebbenſe nopt ghebꝛupckt / dan van Bieſen ende
Stropmatten / maer nu heeft men al op eenige Hlivieren / dooz neer ſtiche pt van etlyc⸗
hie Gounerneurs / ſommighe ſteenen Bꝛuggen / doch veel min / dan t wel van doenen⸗
de berepſſchende ia / zijnde in een Lant daer ſo veel Menſchen / dooꝛ gebrek van dien —
romen te berdzincken / ende dat ſoo veel gelt op bꝛeught / daer niet alleen Spagnien /
maer oock in vremde Landen / coſtelijcke ende hoo baerdighe Pallepſen met gAhetim⸗
mert woꝛden. Wt de Efbieren/die van de Gheberghten afloopen / trecken d India⸗
nen veel ende groote doozloopende Wateren ofte conduiten tot in de Dallepen ende
platte Landen / ot K ant te begieten / de mel ke fp foo oꝛdentlick ende voeghelhecken
Wiſten te lrpden / dat het int Landt van Murcien nochte in Milanen niet beter entan
weſen t welcke dock den meeſten ende alle den růckdom is / die men in de platte Han
den van Peru, als oock op veel ander plaetſen van Indien / heeſt. B 5
Het I p. Capiitel. Van de qualiteyt van't Landt van Indien int
7 Generael. eee e zn Bt, Kans „
Bn € gualitept bant Lant van Indien (dewile de ſel⸗
GEK EN be de laetſte van de dzie Elementen fg / die Wp vooꝛgheſtelt hebben / in
25 dit Boectk te tracteren) mach int meeſte deel wel verſtaen woꝛden / van t
ge A gene dat int vooꝛgaende Boer / van de Torrida Zona geargumenteeert
ls / dewyle dat het meeſten deel van In dien / daer onder gheleghenis:
Maer om t ſeive te beter te verſtaen / oo hebbe ick dꝛie verſchepdenheden van Lan:
deuddaer ick in die Contreyen ghewandelk hebbe)aenghemerckt / waer van teene
leegh t ander ſeer oog / eñ het derde dat tuſſchen deſe twee comt / uptnemende is. Het
leegte Randers net ghene dat aen de See Cuſte ende in gantſch Indten ghevonden
mort /t welclie oꝛdinaris (eer vochtich ende Heet is / waerom het oock tongheſontſte
Ende nu ter tat t nunſte bewaont is: oe wel datter in voozighen toen W 3
| | did 5 b 0
eN
.
Het derde Boeck Fol. 52.
woonde Vlecken ban Indianen gheweeſt zjn / ghelijek als de Hiſtozien van nien
Spagnien ende Pera ghetupghen: Mant de wijle dat de ſelne Regioen ofte Geweſte
t Maturael was / van den ghenen die daer in ghebozen ende opghevoet woꝛden / ſos
tonſten fp haer daer wel onderhouden ende aerden / leef den van de viſſcherhe der See /
ende van de Ackerbouwinghe díe ſp deden / treckende loopende Materen ofte cor
dulten uyt de Kivteren / daer ſp t ghebzeck van den reghen met remedicerden / die oꝛdi⸗
narig fer weynich aen de Cuſte / ende op ſomnige plaetſen gantſch ntet en valt. Deſe
leeghe Landtſchappe heeft groote plaetſen ende contrepen bie onbaerbaer zijn/ ende
dat / doo de Zant- Landen / die men daer biſter ende moeplick / jae gheheele Bergen
van heeſt / als dock door de Mozaſſen / om dat het Water / alft van basen comt af lao⸗
pen / dicwils gheen uptcomfte en bint / ende daerom alſoo ſtaen Bijt. Mozaſſen ent
de verdꝛoncken Landen / fender remedie is heroozſakende / in effect / dat het merſten
deel van de Zee Cuſte in Indien / ſoodanighe is / namelheken / genden tent van de
Zupder Zee. By onſe tijden) foo fg de habitatie van deſe Cuſte ende leegge Landen /
ſoo vermindert ende te niet ghegaen / dat bande dertich deelen / de neghen en twintich
wel vergaen zijn: Ende het ghene / dat van de Indtaen noch duert / ende in effe ig / ge⸗
looven veel / dat het eer pet lang / gantſch endet eenemael te niet ende wech fal weſen.
Dit ſelve werdt van diverſche / ver ſchepden oorfaken toe gheſchꝛeven: Eenighe leg⸗
ghent op den grooten arbept ende qu llinghe dieſe d Andianen aenghedaen hebben:
andere op de verſchepden manteren van ſphſen ende dꝛancken / dieſe ghe bꝛupckt heb⸗
ben / naer datſe der Spaenſcher uſantten deelachtich gewoꝛden zin: Etihcke leggent
op d onghereghelde dertelhepdt / dieſe int dꝛincken ende andere mij bzupcken hebben.
Ende ick houde oock boor ghewis / dat deſe ongheregheltheydt / de mer ffe ende pꝛinti⸗
paelſte ooꝛſake ge weeft is / van haren onderganck ende verniuiuderinghe : b ſelve te
argumenkeren en comt nu niet te pas. Int voozſepde lee ge Lant / dat Booy den hauck
ongheſont ende luttel bequaem is / vooz der Menſchen habitatie / heeft men e xceptie
van ſommighe plaetſen / die ghetempert ende vꝛuchtbaer zjn / ghelick als daer zijn
t meeſten deel van de blacke Landen ende Delden van Peru, alwacr men coele ende
overvloedige Vallepen heeft. Dehabfta lie van t meeſtẽ deel der Cuſten / wozt onder⸗
houden met d traffgck ende handelinge der Teevsert op Spagnien / daer de geheele
ſtaet ende conſervatie van Indien aen hanght. Men heeft aen de Cuſte / ſommighe
bewoonde Steden / als in Peru, Lima, Trüxillo, Panama ende Cartagena, dent vaſte
Tant / Santo Domingo, Puerto Rico, ende de Havana in d Eylanden / ende noch veel
andere Blecken als Vera Crus in nieuw Spagnien / Vca, Arica, ende meer andere in Peru,
ende ggemepnlycken foo hebben de lꝰavens (doch weynich) altoos cenfge Gemepn⸗
ten ende Woon plaetſen. Detweede maniere van Lant / is een ander / uptnemende
hoogh / ende vervolgheng cout ende dꝛoogh / ghelhck als t Gheberghte gemepnlicken
is: Defe Lantſchappe / en is noch vꝛuchtbaer noch vermakelhck / maer geſont / waer⸗
omt ſelve ſeer bewoont is: heeft Wepden / ende daer toe veel Bees / twelck een grant:
behulp ende t meeſte onderhout vans Menſthen leben is / waer mede t'ghebiech van
de Zaep-Landen ende Boum -Ackeren geremedieert wert / met wiſſelen ende onder⸗
handelinghe. Het ghene dat de e Kant ſchappe bemoont / ende etliche Ooꝛden ſeer paz
puleug niaert / is de liijtdom van de Mijnen, die men daer in bint / want alie dinge het
Gout ende Silver onderwoꝛpen ig. Men heeft alhier/dooroorfake van de Mijnen, ſom⸗
mige bewoonde Pleckten / ſo ban Spagntaerden / als Indlanen / die ſeer populeus zun /
gelhe als daer is Potoſiende Guancavelica in Peru, de Cacarecas in nieu S agnië Dan
Andianẽ heeſtmẽ t ganſche gebergte over / groote habitatie / die daer not hedẽſdaegs
Baer ondergoudẽ / eũ willen ſegge / dat d Andianẽ daer vermenichvuldige / Winner
Not,
e
KX
hd
2
c
TEE
(ap. 19. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien.
dat het graben ende wercken / van de Mijnen, daer veel van zjn vernielende / ende
ſommighe alghemepne fieckten hebbender ooct een grooten hoop van wegh ghe⸗
nomen ende omghebꝛacht / ghelhek als de Cocoliſte in nieu Spagnien. Maer van
Wegen gaerder onthoudinghe / fo en fiet men in effect niet / datſe in dimtnuitte ofte
verminderinghe geen. Indeſe Upenemende Lantſchappe / vamt hooghe / coude ende 5
dꝛooghe Lant / heeft men de twee beneficten ofte Weldaden van Wepden ende Mijnen’
8 1 die telt ghefept hebbe / de welcke wel andere twee moghen vergelden / als de ghene die
all de leeg ge Landen van de Cuſte hebben / als daer is de weldaet van de Traffgck ende
4 Wandeltaghe der Seevaert / met de vzuchtb zerhepdt der Wijnen die mieuwerts en
. ‘maffen als alleen in deſe ſeer heete Landen. Tuſſtgen de vodzepde twee ustnemende |
HIE | Lantſchappen comt het Lantban middelbare hooghte / even wel teene luttel meer of
1 INA nun alſt t ander / maer en heeft gheen ghelhckeniſſe met de hitte van de Cuſte / noc
5 HEE Met d onghetemgerthent van't puere gebergte. In deſe gedaente van Landouwe /
4 Sheen d Ackeren ende Zaen-Tanden / wel Carme / Sarſt / ende Mays, t welcke in
ee teer hooghe Landen net waſſen wil/maer veel in leeghe. Meeft dock overvldet van
AN 8 Mepdei ende Deeg: Pꝛuchten / ghheboomten ende groenkhept / waſter ghenoech / en⸗
0 de is hoorde gheſonthent ende bermakelhckheydt / de beſte habitatte: Ende alfoo is /
Si | | oock het meefte dat in Indien bewoont wozdt van duf: danighe qualftent. Ack hebbe
hebbe ) daer op ghelet / ende bp goede rekeuinghe bevonden / dat de Pꝛobincten ende
— | HEE met eenighe berbachtijent(op verſchepden weghen ende diſcourſen / die ick ghedaen
HDE: cantrept / die a derm velt bewoont / ende de beſte van Indien zyn / zyn van deſen doen /
SI | if | gelijck alg men in nien Svagnten(twelcke ſonder tWyffel een van de beſte is / dat van
0 de Son beſthenen wort) fien mach / t zp van Waer dat men daer aen comt / foo gaet
maaenterſtont (van de Cufteaf/ nae’: Googhopdimmende. Ende hoe wel dat men
Van den opperſten opganck / daer nae Weder begint te dalen / ſoo is het doch wepnich /
ende t Tandt bijft aitoos veel hoogher dan de Cuſte. Op deſe mantere is geleghen /
Alie omtggende Landouwe van Mexico ende t gene dat naer de Vulcano, oſte bieri⸗
gen Berg) toe loont / t welcke het beſte lant van Indien is / als oock in Peru dat van
Arequipa, Suamanga ende Cuſco, doch altoog teene wat meer / ende t ander wat min /
ende is epntlhcken al te mael hoogh Lant / zünde van Diepe Dallepen ende van hoa⸗
ge Sebercheen / ende t ſelf de is mp dock gheſent van Quito Santfae. Ende vant beſte
Baut meuwe Coninckrück / is eyntlicken een groote Hoorfiehtiehept des Scheppers
Aheweeſt / te boopfien / dat bynaeſt t'meeſten Heel vaut Landt van Indien / Hoog
_ temwopdat het ghetempert mochte weſen: Want leegh ʒůnde / ſoude onder de Zona .
Torrida ſeer Geet Weſen / nameliſcken ſoo t verre bande Tee lach. Bock ſoo heeft by⸗
naeſt alle het Lant / dat it in Indien gefien hebhe / naebuerſthap van deene oſtedan⸗
ber zyde met eenighe gheberghten / ende ſomwglen van alle canten. Dit ſelbe is ſos
ſeer / dat ick ( aldaer weſende) dick wis ghef ehr hebbe / dat ick mp wenſthten op een d
Flaetg te weſen / daer ick den gheheelen Horifon mochte verghelheken / ende met den
Memel ende dlacke aerde onderſchepden / ghelhck als men in Spagnien / op dupſent
Velden fien mach. aer ten ſtaet my met voz / dat ick ant in Indien ſaodanigen gee
ſichte ghehadt hebbe / noch op Emnlanden / noch op bafte Lant / al hoe wel dat ick meer
Dan Eben gondert ien weeghs einde lenghte gherepſt hebbe. Maer gheipck als
Ath ſegge / ſoo mas het om de habitatte van de (ele Regioen oft Gheweſte / ſeer noo⸗
Dich / de Nahuerſchap tant Sheberghte ende eupelen / om de hitte der Sonne te
tempereren. EB alſo ig het meeſt / dat van Andten bewoont is / op de mantere ende in
boegen als gefent is / eñ is int gemepn/altemael een Tant van veel groenichept / Wep⸗
den en Greboonſten / gautſch ontvarie van dat Ariltoteles eñ d Guderen e 130
i 7 e 5 3 N ven . In
ben. In ſultker boegen dat foo anneer men van Europa nae Indien comt / ſo is men
hem berwonderende / een foo luſtighe groene Landouwe / ende foo vol friſ hept te ſien /
Boe wel dat deſen Hieghel ſommighe erceptten heeſt / namelhcken in t Kant ban Peru,
Awelcke onder allen ſeer vꝛeemt is / waer van Wp nu handelen fallen.
Hie 200 Capittel. Van de eyghenſchappen vant Landt van
Peru.
x Tot Peru en verſtaen wy niet / de gantſche ghedeelte der
“Pereit die men Boop America aen tepckent / de wle dat hier onder / Brafilien,
t Coniuckrück van Chile, ende dat nan Granaden, hegrepen woꝛt / want ghee⸗
nich van deſe en is Peru dan alleenlirke / de ghedeelte / die gheleghen is / aen de
Zupt⸗-zide / beginnende van t Contnckrijchke van Quito (dat onder de Linea lept) af /
ende ſtreckende in de lenghte heen tot aen t Coninckryck van Chile, dat onder de Tro-
cum upt conit / twelcke mach weſen / ſes hondert mylen in de lengte / hebbende in de
edde / met meer dan tghene / dat het tot de Andes toe beſlaende is / dat in't generael
mach weſen / vhftich mylen / hoe wel dat het op plaetſen (ais nae de Cachapoyas toe)
hzeeder ig. Deſe ghedeelte der Werelt / twelcke Peru genae mt woꝛt/ is van een merc⸗
kelhcke aenmerckinge / om dief wille dat het ſeer vꝛeemde epgenſthappen / ende bp nae
een extept ie van de gheneralen Reghel / der Landen van Indten / heeft. Mant in den
eerften/foo en hebben alle de Cuſten van dien / niet dan eenen Windt / ende en is niet
den ſelven die onder de Torrida plach te waepen / maer zijn tontrarte partje / welcke
den Zupben ende Zupt - weſten wint is. Ten tweeden / ſoo ghelhck als den voozſey⸗
den Mint upt de natuere / d alder ſtoꝛmachtichſte / waermoedichſte ende ongeſonrſte /
ban allen is / is aldaer in't contrarie /wonderlicke / ieflick / geſont ende vermakelhck /
jae foo ſeer / dat nien den ſelven alleen de bewooninghe van de ſelbe Cuſte mach toe
ſchꝛöven / want ſonder dien / ſoude dat onwoonbaer / heet ende ſwaermoedich weſen.
Cen derden / dat het aen de ſelve Cuſte ninimermeer en regent / dondert / hagelt / noch
ſneeut / tweicke een wonderlyck dinck is · Ten vierden / dat het in ſeer wennich ſpatie
oſte diſtantie van de Cuſte af / ſeer dapper reghent ende ſneeut . Ten vyfſten / dat ſtrec
kende twee ſtegelen van Ggeberghten / even gele, ende gheleghen op een hooghte
des Pools en in den eenen Reghel groote menichte van Gheboomten heeft / reghe⸗
nende aldaer het meeſte deel bant aer / met groote hitten / ende op d ander Reggel /
is het in t contrarie / gantſch Kael ofte waeſt / ende (eer tout / hebbende t Jaer ghedeent
in Winter ende Somer / in Regen ende claer weer. Nu om alle t ſelve te beter te ver
ſtaen / moet men aenmercken / dat Peru in dypen gedeelt is / gelijck als lange ende ſmalle
gheſneden Niemen / te weten / in vlacke Landen / Bergen ende Andes. De vlacke Lan⸗
den zin aen de Cuſte der Zee / de Berghen / zyn al te mael Heuvelen / met ſommighe
Pallepen : d Andes gin grouſame / grobe ende dicke Shebergten. De placke Landen
mogen hebben in de bꝛeedde / ontrent thien mplen / op ſummighe piaetſen wat min of
meer. De Berghen mogender twintich hebben / ende d Andes ander twintich / op et
‘Weke plaetſen meer / ende op ander min / ſtretken in de lengte / Pooꝛden ende Zupden /
ende in de bꝛeedde / Goſt ende Meſt / is nochtans een wonder dint / dat men in fo wep⸗
nich diſtantte / als daer zn viſtich mhlen / liggende even verre van de Linea ende Pool
af ſoo grooten onderſcheyt heeſt / van dat het in deere plaets bynaeſt altoos reghent /
opd ander plaets / by na nimmermeer / eñ on d ander / bp tijden. Op het vlacke lant en
vegent het nimmermeer / al hoewel datter ſomw ye een one nat oft oe
NE weer balts
Het derde Boeck. | l 53.
T.....
Ì .
p= Fe EK 7 137 DD KTR bee 72 * — ——
e nee
raar: 7 8 8 9
C 20. Hiftorie Naturael van Weſt- Indien.
meer valt / tweltlke fp Garua heeten / ende wort in Caſtillten Mollina ghenaemt / dat ig
een natten damp ofte miſt / twelcke altemets in eenige dꝛuppelen waterg comt te herz
Anderen ende neer vallen / maer men en heefter in effett / gheen Baken toe van doen /
noch daer en valt geen Mater / dat ſulex verepſcht: hebbende de Baken van een Mat
gemaeckt / met een wepnich Herde daer boven op / dat haer meer als ghenoech is. In
d Andes xegent het by naeſt tgheheele Jaer doo / al hoe weldat men daer op eenigge
tijden meer clarichept heeft / als op ander. In de Berghen / weicke comen tuſſchen de
twee uptnemende / ſoo regent het op de ſelbe tijden/gelgekk als in Spagnien / te weten /
ban September tat April toe/zijnde d ander Maenden helder ende claer / twelcke
18 / als de Son daer verſt van af is / zynde in t tontrarie / alſſer de Son naeſt by is / nan t
welche in t vooꝛgaende Boeck genoech gehandelt is. Het gene men d Andes heet / ende
t ander dat de Gheberghten genoemt Woꝛden / zn twee Reghelen van ſeer hooghe
Ghebergtea / die over de dupſent mien / in de ſtreckinge mogen hebben / ende zin gez
legen in t gheſicht van den anderen / bynaeſt alg raralel, ofte gelijck. Ant Gheberghte
ontGgouden haer ontelbare hoopen van Vicunas, melcke zun in de lichtveerdtcheyt / ge⸗
ick alg wüde Bergh-gepten. Dan gelijcken fo onthouden haer / daer oock de gene die
men Guanacos ende Pacos noemt /t Welcke de Schapen / ende ghelhckelhcken de Laſt⸗
Peerden vant ſelbe Lant zin / daer op ſpnen tit van gehandelt ſal worden. In PAn-
des enthouden haer Apen ende Nepꝛ- Ratten / die ſeer gratieus ʒin / met menichte van
Papegaepen. Ende aldaer waſt oock het lirupt / ofte den Boom / Cocagenaemt / dat
van d Indtanen ſoo ſeer ge- eſtimeert / ende in (pn handelinge / ſo veel Gelts weert is.
Het gene men Geberghte noemt / heeft op plaetſen / daerſe open zyn / Ballepen / alwaer
men de beſte habitatte van gheheel Peru heeft / ghelhck alg Daer is / die van Xauxa, van
An daguayalas, ende die Ban Yucay. In deſe Dallepen (oo waſt het Mays, Noon ende
Vꝛuchten / in d eene wat min of meer als ind ander. De Stadt van Cuſco gepaſſeert
weſende (welcke in vooꝛige tijden t Hof van de Heeren van deſe Conincrycken wag)
ſo ſchepden haer de twee Hegelen Gheberghten (die ich ggeſept hebbe) wat wijder
van den anderen / latende te middewegen een groot Belt ofte vlacke Lant / twelcke de
Sꝛovintie van Co lao genaenit wart. Alhier heeft men menzchte van Rlvieren / ende
_tgroote Lack van Tiricaca met een groote Landouwe ende (eer ſchoone MWepden;
aer al hoe wel dat het black Want is / ſos heeft het / met tegenſtaende / noch enenwel
de ſelve hooghte ende ongetemperthepr / als t Geberghte / ende bꝛengt van ghelhcken
geen ghebosmte noch hout vooꝛt / ende remedieren tgebzern van t Bꝛoot met Woz⸗
telen ( dieſe zaepen) Papas genaemt / de welcke onder d Aerde Waſſen / ende is de ſpys
der Indianen / makende van deſe Boꝛztelen (alſſe dꝛaogh ende gecureert zin het gez
ne dat fp Ohudo noemen / weicke het Bꝛoat ende voetſel van t ſelbe Landt is ebben⸗
der noch dot andere Moꝛtelen ende Crupderẽ dieſe eten / is een geſont / ende dock t bez
woonſte ende t rytkſte Lant van Indien / dooz do vervloedichept van het Bee / twelc⸗
ke gldaer ſeer wel aerdet / ſos mel de Schapen / lioepen ende Gepten van Europa, als
die bart Tant / dieſe Cuanacos ende Pacos nuemen · Men heeft daer dock jachts ghe⸗
noech van Patriſen. De Provincie van Collao ghepaſſeert weſende / ſoo comt die van
de Charcas al waer men Ballepen heeſt / die fer heet ende vꝛuchtbaer zin. Ende men
heeft daer ooch (eer woeſte ende wilde gheberghten / die foo grooten Schat ofte rick⸗
domme van Mijnen hebben / datter op gheenige plaetſen ter Werelt / graoter noch ſog⸗
baniggen gewe hu.
Het derde Boeck, | Fols.
Hes 21. Capittel, Van d' oorſaken dieſe gheven , van dat het op
de vlacke Landen niet en reghent.
Oo gelijck als het een ſoo extraordinaris dinck is / dat
men Landen heeft / daer t nimmermeer en regent / noch dondert / alſo iſt
) oock natuerlicken / dat de Menſchen begeerlyck zyn / om d ooꝛſale Lan
foodanige neuwichept te weten. et diſtours datter van ſommighe op
8 8 5 Sass ghedaen woꝛt / van die dat met vooꝛdacht geconſidereert hebben / is / dat⸗
ter boor ghebꝛeck van materte / aen die Cuſte / geen dicke hume uren ofte dampen opge⸗
_ trocken Woꝛden / die machtich ghenoech zjn om den reghen te verwecken / dan alleen
tleyne oſte lichte humeuren / die alleenlyek maer den miſt ende garua tonnen Leraar:
ſoken / ghelhek als wp in Europa ſien / datter des mozgeng op veel daghen dampen oy
getrocken woꝛden / ende die niet in reghen / maer alleen in miſt comen te veranderen /
‚welcke tomt / om dat die materie niet dick noch trachtich genorch enis / om in regen
te beranderen. Ende dat ſulckx aen de Cuſte van Peru ceuwichlhcken (gheitck ais in
Europa by wien is / ſeggen d oozſeke te weſen / om dat de ſelbe Kegioen,Afemael upt⸗
nemende dꝛoogh / ende ongheleghen is / om dicke vapeuren ende Dampen te moghen
vooſt bꝛenghen. De dꝛooghte is goet te mercken / dooz die onepntlycke Sant landen /
die daer zyn / als oock om dat men Daer gantſch geen Fontepnen noch putten en vint /
ten zp dat het waer in ſeer groote diepten / van Ljfthien ende meer Bademen ende
tſelbe moet noch weſen bp eenige vieren / upt Welcker dooꝛdzinghent Water / men
den Putten comt te vinden / jae foo ſeer / dat het bp experientie gheften is / dat ſoo wan⸗
ne er men de Nivieren upt haer moeder ofte loop verleydde / ende wech nam / die eenen
anderen tours gevende / ſos zhn terſtont de Putten dꝛoogh gewoꝛden / tot der tijt toe /
dat de fivier Weder tot ſpnen eerſten loop ghecomen wag. Deſe ooyfake van niet te
reghenen woꝛdt ghegeven / van weghen de materte: Pu van weghen v'efficient ofte
de werckinghe / gheven een ander van niet minder aenmerckinghe / te weten / dat die
exteſſive hooghte van t gheberghte / die de gheheele Cuſte langhs ſtrerkt / in ſulcker
voeghen de vlatke Landen beſchuttende is dat die gheen wint ban over Lant en laet
Waepen / ten zy dat het foo hoogh is / datſe de ſteyle toppen over waept / ende te boven
gaet / waerom̃ daer anders geenen wint en waept/alg die van upt der Tee / den welc⸗
ken ( dooz dien dat hy gheen wederparthe en heeft) alleen de vapeuren ofte dampen
(die daer opgetrocken Woꝛden) niet en tan verdouwen noch uptperſſen om regen te
malen: In voegen dat het beſchutſel bant gheberghte verhinderende is den vapeu⸗
ren niet uptgheperſt te woꝛden makende dat die al te ſamen in miſt verſpꝛept woꝛde·
Bp dit diſcours Worben ſommighe exempelen ghebꝛzacht / als Daer is / het regenen on
ſommnughe Meuvelen aen de Cuſte / die mat minder befchut ſtaen / gelijck als daer zjn
de Bergen van Arica ende Arcquipa. Item / van dat het daer ſommige Jarenghere⸗
gent heeft / ſos wanneer daer de Nooꝛde winden ofte Brifen regneerden / over de ghe⸗
heele ſpatie dieſe bewaeyden ende ober- repckten / gelhck als het gebeurt is / in t Jaer
78. op de vlarke Landen van Truxillo,alwaert ſeer veel regende / een dinck datſe in me⸗
nigbe eeuwen niet gheſien hadden. Item / is aen de ſelve Cuſte reghenende / ter
plaetſen / daer t ozdinaris van de Briſen ofte Nooꝛde winden bewaept wozdt / ghe⸗
ſhck als in Guayaquil, alg oock daer hen t Landt ſeer verheft / ende upt het beſchut⸗
ſel van't Gheherghte is af wijckende / ghelhck als daer is voozbp Arica. Op deſe
maniere Wordt het van ſommighe eee 1 doch een peghelick mach
Diſtaureren
ha
ee
N
6
*
hd
se
*
2
0
hoe
NE
—
FE
ap. 22. Hiſtorie Naturael van Weſt-Indien.
diſtoureren foo dat hen goet duncktt / is altaog ſeker / dat als men van t Gheberghte in
0 de vlacke Velden af daelt / ſoo plach men te ſten een ghedaente / ghelhck alg twee Wens
0 helen d tene boten om hoogh / helder ende claer / ende d ander om leegh / doncker / ende
8 ghelhck als een grauwe upkgheſpꝛeyde Sluper/bie de gantſche Cuſte is bedeckende.
ch Doch hoe wel dat het niet en regent / ſo is niet tegenſtaende den vooꝛſepdẽ miſt won⸗
5 der pꝛofgtelhcken / m tPras ap t Lant te poen groe pen /eñ om de Saeplauiden ende
„„ Boum atkexen in haer ſapſoen te bꝛenghen· Mant al hoe wel datſe foo veel ſtilſtaen⸗ 5
dll de Wateren hebben / alſſe ſelfs willen / diefe unt de Sloten trecken / ben weet ick noch⸗
| tang niet / wat deucht dat de vochtichept des Hemels meer heeft: Mant ſoo de ſelf de
5 | 1 Garua oſte Miſt comt te ghebzeken / ſoo heeft men terſtont groot gebzeck inbe Zaep⸗
AEL Handen ende Scheren. Ende het ghene dat noch meer te Berwonderen fg / is dat de
si Sant lenden die gantſch brooct ende onmuchtbaer zyn / van den (elven Garua ofte
0 Miſt/ met groenighept ende Bloemen becler dt worden / dat een ſeer vermaeckelßck
dinck om fien is / hynde dock van grooter pzofjten ende weldaet / mt Dee op te wep⸗
1 | den pte van t felge Gras wonder wel groepen ende vet woꝛden / ghelyck als men fien:
1 mach aen den Bergh / die den Sandt - bergh ghenaemt woꝛzt / dicht bp de Stadt de los
HIE eyes, oſte ban der Coninghen. 5
HIN 3
Het.22, Capittel. Van de eyghenſchappen van nieu Spagnien,
met d Eylanden, ende d' ander Landen meer. 8
Wenden lo ercedeert/ofte heeft het Lant van nien
O Spagníen vooꝛdeel / want men heeſter ontelbaer geteelten / ſo van Peer⸗
1 judi erde ſen datter in Eurol n ſo veel verdaen mach mozden / Bꝛengen daer oock eer cycellent en
Jzuntilas , ſthoonſchijnent Bout van daer / als Ebano em ander / boo; Ediſicten ofte tinnmeragien /
diaet ſeer: e ander wercken. Men heefter veel van t Bout dat men Santo ofte err e
XI 11 5 8 te .
0
0
1
r ö ü
_gopfake/ban dat het wepnich bewoont ts / te weten / datter Wepnich van de inghebo⸗
maer ſchiet altemael in Loveren / ende ſeer oneffen upt. En hebben van ghelpcken 1
gheen Giyf⸗boomenofte ten minſten gheen Olhven / maer mel veel Bladeren ende 1105
groenichept in t gheſicht / ſonder tot perfectie te tomen. Het Bꝛoot datſe gebꝛuycken / ee
is Cacavij, waer van Wp op ſpnen tt ſullen tracteren. De fubieren van deſe Eplan⸗
den / hebben Gout / twelcke van ſommighe upt ghetrocken wozdt / maer is wepnich / Araucanen:
ende dat / dooꝛ ghebꝛeck van de Inghe bozen / die dat benefiteren ofte berepden. In zun dappere
deſe Epland en hebbe ick minder dan een Jaer gheweeſt / ende nae t relaes ofte de b en h!
_ kenniffe/die ick ban t bafte Landt van Indien hebbe connen tryghen / (daer teks niet dianen inge. | |
|
daer gheen voltomen kenniſſe af en hebbe. Het Landt dat in gantſch Weſt-Indien / gelegen ink:
ſhyſckende / is het Conintkrhek van Chile, tweltke gantſch bupten den Kegel band an⸗ap de oon
der Landen ban de Torrida ende Tropico Capricorno ſireckende is / zijnde een Tandt va 36, graer
dat van ſpn ſelven vꝛuchtbaer ende friſch is / hebbende alle ſoozten van Pꝛuchten van aen de zunt⸗
Het derde Boeck. Fol. 5 5.
A welckte goet is om de ſtetkte ban de Pocken te gheneſen. Alle deſe Eplanden (met ſchoon ende
die aldaer in de ſelbe Contreye legghen / die ontelbaer zun) zijn van een ſeer ſchoon oe
ende vermakelpck gheſicht / want ſtaen het gheheel Jaer dooz / becleedt met groenit⸗ dle re wa
hept / ende bol Gheboomte / {oo datſe net en weten / wat dat Nerft ofte Winter is / waerdich
dodz de daghelhckſthe vochtighept/ met de hitte van de Torrida, Ende hoe wel dat het om ſien.
een onepndtihek groot Landt is / (oo ig het niet teggenſtaende van wepnich bewoa⸗
ning he / daoꝛ dien dat het van (pn felben groote ende dichte Arcabucos ( alſon not me ne
ſe aldaer de dichte Boſſchen) voort bienght⸗Hebben op de vlacke Landen veel Hoz e
raſſen ende Weeck-grondighe plaetje. Oock foo is daer noch een ander principale AN
ren Andtanen over gh bleven zn / dooz die onachtſame onghereghelthept van de e
kerſie overwinners ofte ontdeckers ende bewoonderg. Bienen hen den meeſten thot ae
met Swarten ofte Mozianen / doch coſten veel / ende en zyn niet goet om t Landt te e-
bouwen. Deſe Eplanden en gheven noch laozundoch Wyn / om dat het d overvloe⸗ 65
dighe vꝛuchtbaerheydt ende weelde vat Aerotryck / niet en laet tot granen camen/ e
Oeſe
—
geweeſt en hebbe) als daer is La Florida, Nicaragua, Guatimala, ende andere contrepen / boꝛen ende 100 .
derſtae bynaeſt / te weſen van deſer tonditte / die ick gheſeyt hebbe / van de welcke ick befitters den Fes
de byſonderſte dinghen der natuere / die men daer heeft / alhier niet en ſtelle / om dat ic Pin aua, 55
Spagnien / ende d andere Regioenen ofte Gheweſten van Europa aldermeeſt is ghe⸗ CTonmngnck
op de hoogte
Spagnien: Bheeft dock Jtoopn ende Wyn in avondantie / ende is overvloedich van züde van de
heeſt natuerlijcke Soner ende Win ter / ende noch Daer en boven / quaititept van fin als 20. mhlẽ
(hen Sozlogh die Araucanen ende haer Bondtghenooten doen / om Dief wille dat Spagna
Meyden ende Dee : De Climact ig ghefbntende getempert / tuſſchen heet ende tout / ner meer
Gout / is niet teghenſtaende arnulhck ende wepnich bewoont / doo den daghelhckr groot / de
|
|
bet tvotfe, ſtertke Andianen / ende vzienden van haer Pꝛpichept zin. Bee 105
En Geeft groot vermoeden / okte gillinghe / datter in de an ene
getemq perde Zona, nae den Polum Antarcticum toe / vzuchtbare ende groote tot heben.
Landen gelegen zůn / doch en zin tot noch toe niet onderlit / noch daer en daeghs noch! .
| wederſtant gz
Het 23 Capitiel. Van’t Landt dat noch onbekent js, ende van? gegeoë heb
verfchil, van eenen gheheelen dach, tuſſchen die van Oriemen ofte Ooſten, ende die ben als alle HE
van Ocridenten ofte Weſten. 1 8 5 ij 0
8 Spag mee
N
is inde ſelve Zona anders geen Kant bekent / dan alleen dat van Chile, ende ahmen bree
1 ECE KD
| een ſtuck weeghs dat nae de Cabo de bona Efperanca 105 ſtreckt / gelyck alſt elt weſeñ / ges
5 35 dert
xp
—
KIZ
9 eee
r
Cap. 23. Hiſtorie Naturael van VVeſt- Indien.
als int trat · Voeck gheſe pt is. Ind ander twee Zonas ofte Geweſten der Polen en weet men ban
racet ban gelßcken met / ofſe bewoont zijn / of niet: Noch oock of het Lant / gheleghen voozbp de
555 11 85 tract ofte Eugte van Magal anes, hem ſtreckiende is / ot onder den Polum Antarcti-
leſen mach un, ant het alderhoochſte datter van bekent is / is gheweeſt op 56. graet / als bogen
toozoen/niet, Geroert is. Dan ghelgeken ſos en can men niet weten tot hoe verre dat het Lant / dat
ſelfs verfoo- han de Cabo de Mendocino ende Californijs af / loopt / onder de Polus Arcticus ſtretkende
une ts / noch het eynt ende termijn van 't Landt La Florida, noch tot hoe verre tſeive naet
heeft / met Weſten toe loopt / en is niet lange geleden / dat men een groot Landt ontdeckt heeft /
herſwertt in kWelclke y meu Mexico noemen/al waer men ſept / veel Volckx te meſen / ende (preken
dene baut de ſelbe Cael van Mexico. Die Philippinen ende omligghende Eplanden / nae dat vun
hechte 8 a
ende de pen ervaren Perfoonen ghereſereert wort / hebben meer als neghen hondert mijlen in de
5 g5 | dd! 1
ne in dan, ftreckinghe: Naer het tracteren van China Cauchinchina, Siam eff d ander meer Pꝛo⸗
90 in vincten / van t gene Goſt- Indien belangende is / ts een onepndtijek dintkeñ beeemt
Eil, van mn intentie / de welcke alleen is / van dat de Meſterſche Indien aengaet. Int
ſeine America, welcker tevinhuen over al bekent zyn / en heeft men noch van het mees
ſten deel gheen wetenſchap / gheitzck alg daer is / de Contrepe van tuſſchen Peru ende
Brafilien Waer van verſthenden opinten zun: Sonmuge mepnen / dat het altemael een
verdꝛoncken Lant / vol van Mozaſſen ende weeckgrondighe plaetſen is: Andere af⸗
firmeren / dat men daer groote ende bloepende Conintkricken heeft / ende bouwen
aldaer die Pay ur, t Dorado, ende die Ceſares, ſeggende datter Wonderlijcke dingen zun.
Een geloof waerdigh perſoon van ons gheſelſchan / hebbe ick hoozen (eggen / dat hy
daer gefien hadde / groote bewoonde Plecken / ende wegen ofte paden die foo betreden.
ende geuſeert waren / als van Salamanca nae Valladolid. Ende dit was ten thden / alg
de vaorchzeen Tocht ofte ontdeckinge ghedaen woꝛde / in die groote Ribier van de
Amafonen ofte Maranon, dooꝝ Pedro de Orfua ende Daer nag doo de andere / die’t ſelve
geſchtet is · Ende om datſe gheloof den / dat die Dorado dieſe ſochten / noch vooꝛder aen
ag / ſo en wilden fp dat aldaer niet be woonen / blhvende daer nae ſonder die Dorado,
dieſe nopt en quainen te vinden) ende (onder de ſelbe groote Pꝛovincie / dieſe verlie⸗
ten. In effect / ſo is de bewooningh van America, een Dinck dat tot noch toe verbozgen
. ig / lptgeſondert de buptenſte partijen / als dae r is Peru, Braſilien, ende daert Landt be⸗
gint (al toe te loopen / twelcke is by de Rivier van Rio de la Plata ende nan daer / naer
Tucuman loapende alſo om / nae Chile ende die Charcas toe. all e heeft men
upt Bzienen van den onſen / (die in Santa Crus van t gheberghte reſideren dooz een
\
nieu relaes verſtaen / hoe datſe ontdeckende zin / groote ꝛovintien ende bewoonde
Ble cken / in die Contrepe van tuſſthen Peru ende Brafilien at datter af is / ſal den tit
Wel openbaren / want nae dat de neerſticheyt ende ſtoutichept wel is / om de Werelt
van d een ende d ander zhde om te loopen / ſoo mogen Wp wel geldoven / dat / ſo gelhck
als tgene vat tot hier toe ontdeckt is / alſo ſal men bock noch comen te ontvecken / het
gene dat noch reſteert / op dat het heplighe Euangelium Hoorde gantfche Werelt ver⸗
pept ende vercondicht mach woꝛden / dewyle datſe den anderen / al bat Goſtennae
tibeſten gemoet hebben / makende eenen perfetten Cirtkel ende omigon van de ghe⸗
Beele Merelt / te weten / de twee Croonen van Portugal ende Caſtilien, tot (59. verre /
batíe hare ontdeckingen aen een ghebꝛacht hebben / twelcke voozwaer een dinck is /
van aenmerckinge / zhnde d eene van in t Ooſten getomen / tot China ende Iapon toe
ende d ander van in t Weſten / tot de Philippijnen, twelcke Mabueren ende by naeſt
dicht aen China gelegen zun: Want van t Eplant Luzon af / (het pꝛincipaelſte van de
Philippijnen. Baer de Stadt van Manila ghelegen ig) tot Macao toe / (een Erm 8
Het derde Boeck Fol. 56.
Canton )faen heeft men niet meer / als do. oſte hondert mijlen van Zee tuſſchen bep:
den: Ende is een wonder dinck / dat al hoe wel vaer ſoo wepnich diſtantte tuſſchen
bepden is / ſoo hebben fp niet tegenſtaende eenen gheheelen dach van verſchil/ in hare
rekeninge / in ſulcker boeghen / dat alſt in Macao Sondach is / ſod iſt in Manilla Sater⸗
dach / ende alfa in alle t ander meer volghens / hebbende die van Macao ende China al
too eenen dach vooꝛz upt / ende die van de Philippinen int contrarte eenẽ dach ten ach⸗
teren: As gebeurt den Bꝛoeder Alonfo Sanches, (han de welcke hier Lozen mentte ge⸗
_ maeckt is dat varende den feiben van de Phitippinen af / quam nae ſpn rekeninghe / in
Macau, den tweeden Mepe / ende willende leſen ſon getijden van Santo Athanalio ‚Dez
vont dat fp aldaer teiebzerende waren / de Feefte van de vindinge des Cruptes/wank
hadden in de rekeninge ben derven HRepe. Het ele is hem noch een ander mal ghe⸗
beꝛurt / int herwaerts aen comen. Defe verſthilinghe beeft ommige verwondere ge⸗
maeckt: hen laten dunckende / dat het by gebpec van deen ofte d ander toe comt / twelc
alſo niet en is / maer is een goede ende geobſerveerde rekeninge / want nae de verſchey⸗
den wegen / die deene ende d andere gherepſt hebben / ſoo moet het nootwendich vol⸗
gen / dat ſp / in t gemoeten van den anderen / eenen dach van verſchi hebben. De reden
hier van / is deſe / dat de ghene die van t Weſten nae t Ooſten ſeplen / altoog aen den
dach winnen / want haer de Son altoos vꝛoegher op tomt: Ende de ghene die ban t
Goſten nae t Weſten varen / comen altoos in t contrarie aen den dach te verlieſen / m
dat daer de Son t elcken later ap gaet: Ende hoe dat men meerder nae t Goſten ofte
Weſten toe loont / hoe dat men den dach vꝛoegher ofte later tryght. In Pen: twelcke
in reſpect van Spagnten / in t Weſten is / gaenſe meer dan (es uren ten achteren / in
ſulckter voegen / dat ſo wanneert in Spagnien middach is / (oo begint het in Peru eerſt
te dagen: Ende alſt in Spagnten begint te dagen / ſo is het aldaer middernacht. Ve
pꝛoebe hier van / hebbe ick taſtelheken ghedaen / dooz computatie der Ecliplen van de
Son ende Maen. Nu ſo hebben dan / de Poꝛtugeeſen hare Navigatte ghedaen / van t
Weſteanae t Goſten / ende de Spagnaerden van't Ooſten nae t Meſten: Ende (on
wanneer dat ſp ghecomen zin / haer te verſamen / (twelcke is in de Philippinen ende
Macao) (oo hebben d eene twaelf uren gewonnen of vooz upt ghehadt / ende d ander
dock ſo veel berlozen often achteren ghegaen / zynde tſeive altemael op een beſte ck /
ende op eenen tt / bevindende onder haer tverſchil van 24. uren / twelcke eenen ghe⸗
heelen dach is: Maerom noot wen dich volgen moet / dat d eene den derden Mexe te
kenen / als dander eerſt den tweeden hebben / ende d eene vaſten des Pacfch-avonts, Bit
de d ander eten daer Dleeſch op / nde haren paeſch dach. Ende fo wp verſieren / datſe
vooꝛder aen paſſerende / een ander mael de Merelt quamen om te loopen / volghende
Van verſchils / in hare vekeninge hebben: Want gelijck als ick geſept hebbe / ſo tamen
de gene / die nae den opganck der Sonne repſen / den dach altemets bꝛoeger te crůgen /
om dieſ wille / datter de Son elcke reys / vꝛoeger op tomt: Ende de ghene die int con⸗
trarie nae den onderganck der Sonne varen / crigen den dach altemets later / om dat⸗
ter de Son telcke mael / later on comt. Eyndtlůcken / dat de differ entien der Meridia-
nen die berſchepden rekeninge ban de dagen is makende : Ende ſoo ghelhck als men
repſende is / nae t Doften ofte MWeſten / alſos tomt men de Meridianen te berandereii /
ſonder tſelve eens te ghevoelen / ende men gaet ten anderen / even wel / in de ſelve reke⸗
ninge voozt / daer men hem in vint / als men upt vaert / waerom het noodich moet vol⸗
ghen / dat men hem (den geheelen omloop der Merelt gedaen hebbende) in faute van
enen gheheelen dach moet binden.
AE f | Het
hare reke ninge / ſoo ſouden ſp / alſſe wederom bp den anderen verſaemden / twee dagen
. —
N 2 r
N NN
ene eee
FTT
Cap. a.
| Het 24 Capittel. Van de Vulbanen, vyerighe Monden ofte Swa- |
vel-berghen. 0 a |
Hog hoe wel dat men op andere plaetfen/oock bnerighe
SNES Monden ofte Swavel berghen bint/ghelck als den Bergh van Etna,
ende die van Veſevio in Indien / al t hans den Bergh van Soma ghehee⸗
A ten / ſoo is nochtang / het gene men hier af vint / een feer merckeluck dinck.
E De Vulcanen zijn oꝛdinaris Gheberghten / die (eer hoogh zijn / ende boz
ven de toppen van de andere Berghen upt ſteken / zyn boten op/plack ofte vlack / heb⸗
bende in t midden van dien / een Hol ofte groote open Mont / Melcker diepten tot opt
nederſte af daelt / dat een af groſſelihek dinck om ſten ts. Deſe Monden ofte hollen / ge⸗
ven roock van haer / ſoo dat fp bpnaeft anders niet en hebben / als tfatſoen van Vulca⸗
nen gelhck alg daer is / die van Arrequipa, die ban een onmetelicke hoogßte / ende by
naeſt gantſth van Sant is / om den welcken op te climmen / men twee dagen tyts van
boen beeft. Doch men en heeſter ſonderl : ge geen vper ghevonden / dat am te noteren
is / dan alleenlhckent ſpooz van de Sacrificten die d Indtanen aldaer / in de thden van
haerder Heydenſchap / gedaen hebben / ende bp Wijlen een wepnich roock. De Vulcaen
Ban Mexico, welcke ſtart bp't Bory genaemt de los Angelos, (dat is vande Engelen)
is dock van uptne mende hooghte / beghinnende van de dertich mijlen int omgaeng
oꝑ te loopen. Mt deſe Vulcaen en tomt niet altoos / maer by tijden / ende dat / by naeſt
alle dage / eenen grooten hoop roocks upt / den welcken ſos recht over epnt treckt / als
ren nieerſſe / ende tomt hem daer nae te verſpꝛepden / gelijck als een ſeer groote Plu⸗
magte / tot dat het weer gantſch verdwynt / ende hem terſtont comt te veranderen /
gelůck alg in een ſwarte Molcke · Met oꝛdinariſte is / dat het des moꝛghens / met der
Sonnen opganck / ende des avonts alſſe onder gaet / gemepnlick op tomt / hoe wel dat
ick het dock op ander uren geſien hebbe. Daer tomt oock met den roock gelihckelhck
veel Aſch upt / maer Pper en iſſer tot noch toe niet ſien upt comen: Men vzeeſt dat
het daer noch wel nae volghen / ende het Lant op berſten mocht / twelcke in ſpn om⸗
a gaens get heſte van t fee Contnerhck is. Men hout voor gewis / dat deſen Vulcaen,
5 1 ende die van 't gheberghte van Tlaxcala (dfe daer verre van daen is) een ſeliere coꝛreſ⸗
beomgbe 15 pondentie / met den anderen hebben / waer doo de Donderen ende blire men / als dock
geſchiet in't de Bperige viammen / ende weer⸗ lichten / die men aldaer ozdinaris heeft / ſoo veel ſou⸗
plan en Denza. Defen Vulcaen hebben eenige Spagnaerden hetlommen / ende daer binnen
Ban de gewweeſt / daer Solffer⸗ ſteen upt halende / om Buſch · Krupt afte maßen. Cortees tg
fre Eplan- vertellende / hoe veel neerſtichept dat hy gedaen heeſt / om tgene datter was tontdec⸗
Den / int jaer Ken De Vulcanen van Guatimala zijn noch vermaerder / eenſ deels daor de grootte / die
15 8 91075 van de varende lieden der Zupder Zee van ſeer verre ontdeckt wert / als ooch dooꝛ de
be dagẽ / met cracht endet gewelt van t Dperdatter upt gemoꝛden wort. Den 23. December van
ſchade van het vooꝛleden Haer 86.iſt gebeurt / dat die gheheele Stadt van Guat mala doo een
veelchupſeu een Aertbevinghe) bynaeſt ter neder viel / ende datter ettelhcke perſoonen van doot
Gole, bieven. Vit ſelue hade al over de ſes Maenden gheduert / dat de Vulcaen dach noch
gelbe ais ick nacht op hielt / om hoogh unt te ſpouwen / ende geſhck als een Rivier vol pers over
in mijn vei: te geven, welele materie hem ent ballen (aen de boet ende rontſom de Vulcaen neet
9 Andie comende) in Aſſchen ende verbꝛanden ghehouwen ſteen was veranderende. Cexce⸗
gealiisteert deert ende gaet het Menſthelhck vernuft te boven / hoe dat het uyt ſpn Center ſo veel
Lebbe. materie ſalſt in alle de vooꝛſeyde Maenden van hem werpende was) conſte op Pest
1 ant Het derde oecxk Hl. Sy.
Veſen Vulcaen en placht anders niet dan rooik van hem te geben / ende dit noch net
althts / ende Nane ſomthts wel eenighe vlammen ban hem. Wit voozſchꝛeven Fes
aeg hebbe ick ghecreghen / weſende in Mexico, door eenen Bꝛief van een Secretaris der
Audientie van Guatimala een gheloof waerdich perſoon / ende en was alf doe noch niet
al ghereſſeert / vper ende vlam upt de ſeive Vulcaen vanhem te wozpen / als ghefept ig.
Als ick deſe voozieden Jaren inde Stadt de los Reyes, ofte van der Coninghen was /
ſoo ſpoogh den Vulcaen, die Daer ontrent ſtaet / foo veel aſſche van hem / dat het over
veel mien / daer van daen / anders niet dan aſſche en reghende / jae (oa veel / dat het den
dach gantſch ſyn licht benam ende verdonckerde / ende viel in Quito fo bol ende dicht /
dat het niet moghelheken en Was / de ſtraten te ghebzuycken · Daer zijn wel ander
Vulcanen gheſien / die gheen vlammen / roock nochte aſſche van hen en woꝛpen: dan
bebinden / datſe op de gront ende bodem in een levent ende gheſtadich vper ſtaenen
banden / ſonder ophouden. Ban duf danighe was Daer een / waer van in onſen tüden
ern begeerlyck Pape hem liet vooꝛſtaen / dat het ghene dat bꝛandende was / een maſſe
van gout Was / be luptende eyntlycken / dat het aders ger materie nochte metael we⸗
ſen mochte / een dinck dat foo menich jaer brandende was / ſonder eens te conſumeren.
Ende met deſe perſuaſie ende inbeeldinghe / maernten ſekere kRetels ende Rettinghen /
met ick en weet wat arcificien, om Daer mede t Gout upt de Put te ſtheppen ende og
te trecken / maer t vper hiel daer ſpnen ſpot met / want d Nſere Rettingen ende lietels
en waren noch qualgcken aent vyer ghetomen / of ſp waren terſtont aen ſtucken ene
de vernielt / gheldck ofſe van werck gheweeſt hadden. Even wel ſoo is mp gheſept /
dat den vooꝛſenden ſuppliant / noch met tegenſtaende / by ſpn pꝛopooſt bleef / ende gin
Andere fnbentten ſoecken / m t Gout / dat hem vooꝛzſtont / upt te trecken.
Het 25 Gapittel. V Vat dat d'oorſake is, dat het vier ende rooc van
4 deſe Vulcanen foo langhen tijt duert.
“Et en is niet noodich ban eenighe Vulcanen meer te
ls verhalen / dewyle men / van de ghene die verhaelt zin / ghenoech ver⸗
E ſtaen mach / wat datter in paſſeert / maer is een dinck weerdich om te ar⸗
A gumenteren / wat dat d oozſe ke is / dat het vper ende roock van deſe Vul⸗
c canen foo langhen tyt duert / t welcke een dinck bupten reden ſchint te
weſen / excederende ende gaende t natuerlyck diſcours te boven / van dat het upt (pu
| maghe foo veel dinghen ſpout ende overgeeft. Maer mach de materie ligghen / ende
wie machſe hem gheven / ofte hoe gaet het in ſpn wecrk ? Sommighe hebben boog
een opinte / dat de Vulcanen verteerende zn / de binnenſte materte / dieſe van haer eygen
| tompoſitie ofte maeckſel hebben / ende alfoo gelooven ſp / datje nae natuerljeke reden
een eynt ſullen nemen / ſo wanneer fp lin maniere van ſpꝛeken )t hout van haer mate
rie geconſumeert ofte verteert hebben. In tonſequentie van deſe opinie / ſoo woꝛden
ger gedenſ daeghs ſommige Berghen gheſien / daer men verbzande ende (eer lichte
ſteen is upt treckende / die niet te m in ſeer hart ende excellent voor edifitiẽ ende Time
meragien is / ghelhek als daer is / de ghene die in Mexico ghebꝛacht woꝛt / vooꝛ ſommt⸗ Oy deſe mas
ghe ghebouwen: Ende ſchynt in effect te weſen / t'ghene fp ſeggen / dat die geberghten mere is ben
wanmeer dat de materie / die t heeſt connen verteeren / ten eynde was / waer dos het Sante flelena
de ſteenen alfoo ghelaten heeft / als de ghene die dooz t vier gepaſſeert zijn. Ack en be⸗ ghelegen on
EEE mp hier tegheng niet te ſtellen / ſoo veel als ar aa? ig/tedenchen dat men de Suptgh⸗
Wittig 2 5 a daer .
eenig hen töt natuerl ck vier ghehadt moeten hebben / ende datſe valepndicht zn / ſo her ee
*
*
*
N
*
INES
ETET
hik:
—
77
id 5
6
Fr ˙ ED EN ̃ꝗ⅛ ůn ED ODE DEE
Cap. 26. Hiſtorie Naturael van Weſt. Indien.
bs ie B 5 aldaer vier / ende Op ſpn maniere t eenighen tyden Vulcanen gehadt heeft / maer is mp
vo cialis, een hart dinck om ghelooven / dat het in alle Vulcanen alſoo ſoude toe gaen / de Wijte
zünde d aer dat men ſiet / dat de materte / die t van hem werpt / bynaeſt one pntlicken is / ende dat
lter r A de ſelbe niet alle ghelhck in Haer ingewant gaen moghen. Ende behalven dit / ſo zyn⸗
Ghebergten der noch Vulcanen die honderden / jae dupſenden ban Garen altoos in een weſen ende
ſtaet gelijck in eenen doen ſtaen / vier / aſſthe ende roock van hen Werpende. Om dat Plinius, de na⸗
egen 15 tuerlhene Hiſtozy-Schzöͤver / (nae dat van den anderen Pliniofpn Neve gerefereert
als in mit Wert) deſe gerhorghenthept ſperuleren ende onderſoecken wilde / hoe dat de facche toe:
Itinezario. Nfnck / ſoo ig bp(am dat hy t bier van dufdanighe Vulcaen, te nae ghenaetlite) ommghe⸗
bebat pracht ende gheſtozven / blyvende int onderſoecken van t ſelve / teken. Ende ick daer
1 en hoben / ſonder t ſelve eens te beſien / ſegghe / dat ick mp laet duncken dat / foo gelijck.
alſſer int Vertrek plaetſen zyn / die de deucht hebben van vochtighe materien naer
hem te trecken / ende t ſelbe in Mater te veranderen / t welcke Ponteypnen zun / die
altoos ende gheſtadelycken vloepen / binden altoog waer van vloepen / om dat⸗
ſe de mantere van k Water / altoog naer hen trecken / datter alſoo oock plaet⸗
ſen zyn / die d epghenſchappe hebben / dꝛooghe ende heete erhalatten nae hen te
trecken / ende die in vier ende roock te veranderen / werpende oock dooz de ſelne
tracht / een ander dicke materie / die Haer in aſſche / dꝛifſteen / ofte andere dierghelhcke
tomtte reſolveren. Dat het ſelve aldus is is teecheng genaech / van dat het bp tyden /
ende ntet altoog / en rooct / ende dock bywhlen / ende niet althts / vier van hem en geeſt /
want comt / naer dat het materie heeft mioghen nae hem trecken ende verteeren / ſoo
ghelyck als de Fontepnen in den tit van den Winter / overvloedich / ende in den So⸗
mer wepnich waters hebben / ende ſommighe gantſch end al verdzooghen / nas datſe
de deucht ende effitatie moghen hebben / ende haer de materte te voozen tomt / alſo zits.
de Vulcanen dock min ofte meer viers / op berſcheyden tůden / uptwerpende. Het ge⸗
ne andere verhalen / van dat het een Helſch vier is / ende dat het upt de Helle (pn herz
tomſte heeft / mach ons dienen om daer byt vier van't ander leventaenmercken;
Boch foo de elle ſpn plaetſe heeft / (gelhck als de Theologsens argumenteren)te we⸗
ten / in de center ofte t innerſte van t Aertrick / t welcke in ſpn Diameter meer als twee
„% dupſent mijten heeft / (ag en can ment niet wel ſtellen / dat het ſelve vier upt de center
een en, ſoude voozkromen / hoe veel te meer / dat het bier van der Helle nae dat van S. Baſilius,
N ende ander Bepltghen gheleert mart)feer nerſchenden is ban dat Wp ſien / wanten
jn PE geeft geen lichten / ende is / onder tcomparatte / meer bzandende / dan t vier dat Wp ſien⸗
alſoo dat heſluptende / met het ghene dat ick ghefept hebbe / t ſelbe mn dunckt de reden
aldernaeſte te Ween | A
N
2
Het 26. Capitiel. Van de Aeribevinghe. |
ZO mmighe hebben ghemeynt / dat d' Aertbebin ge unt
2
En
8 js heeft / die gantſch gheen ghebuerſthap met Vulcanen en hebben / foo en .
tipaelſte materie vant vier der Vulcanen ig / net den Welcken hen dot cen agen
Het derde Boeck
materte ontſteett / makende de voozſepde fthijnfelg Lan blammen ende roock / die daer
upttomen. Ende ſos wanneer de ſelbe erhalatien onder t Aertrick gheen lichte unt⸗
tomſte en vinden / ſo comenſet Aertrůck te moveren ende te verroeren met (oodanige
violentie ofte ghewelt om upt te comen / waer vanhet vꝛeeſelheke gherucht dat on⸗
der t Aertrick ghehoozt wont / ende de ſchuddinghe des ſelben Aertrhex / veroozſaeckt
wont / ende dat / dooz die ontſteken exhalatten / gelhckerwhs als het Bus · Crupt nan t
vier gheraeckt we ende / de Steenrotſen ende Mueren in de Mijnen is bꝛeeckende / alg
ode gelijck de caſtagnie / aent bier gheleyt weſende / is opberſtende / ende int pingen
gelupt gheeft / ſoo haeſt als de Lucht / die binnen inden den baft van de caſtante beſlo⸗
ten was / de cracht bant bier is ghevoelende. Beſe ſchuddinghe ofte Aertbevinghe /
_ placht men aldergemeynſt eñ oꝛdinaris te hebben / aen de Landen die aen de See cant
gheleghen zyn / als oock de ghene die neebeurſthap met het Water hebben / ende alſoo
bevint men / foo wel in Europa alg Indien / dat de plaetſen die verre van de Zee ende
t Water afligghen / veel min van dit artident ghequelt zin / ende de Havens / Stra
den / Cuſten / fte de ghene die eenighe naebuerſchap met de ſelbe hebben / zyn deſe pla⸗
ghe aldermeeſt onder woꝛpen. Men heeft hier van in Peru een wonder dinck / ende
Weerdich om te noteren / ghehadt / te weten / dat van Chile af / tot Quito toe / (t weicke
meer dan Bf hondert mijten zyn)d Aertbevinghe oꝛdentiheken achter den anderen
heen gheloopen ende ghevolght zyn / ick wil ſegahen van uptmuntende / wart andere
klepne ende mindere zynder oꝛdinarts gheweeſt. Vaer is ghi weeſt aen de Cuſte van
Chile doch mp en gedenckt niet wat Jaer dat het was) een uyttermaten verſthꝛicke⸗
cke Aertbevinghe / die gheheele Bergen omkeerde ſtoppende ende benemende daer
mede / t loopen ende de ſtroomen der Aivieren / daer Lacken ofte ſtilſtaende Wate⸗
ren af makende / woꝛpende Moꝛpen ende Steden om verre / ende neder / doode van gez
hecken / quantitept van Menſchen / ende dede de Zee ſommighe Mylen overloopen /
latende de Schepen op dꝛoog ſittẽ / ſeer verre ende verſchepden van haer rechte pisets
‚ofte beſteck / ende dierghelhcke ander dingen meer / van een ſeer groote grouwel: ende
ſoo't mp wel ghedenckt / ſoo mode daer gheſe nt / dat de bebinghe / diet gemaec kt had⸗
de / dꝛie hondert mijlen langhs de Cufte heen gheloopen was. Wepnich Gaten daer
nae / te weten / t Jaer van 82. (oo gheſchiede d Aertbebinghe van Arequipa, die bynaeſt
de gheheele Stadt verntelde. Daer nae /t Jaer 1586. den 9. Juli / Was die van de
Stadt de los Reyes, den weltken (nâe dat het vanden Vicc-Roy gheſchzeben wozde)
in de lenghte gheloopen hadde / langhs de Cuſte heen / 170, Mhlen weeghs / ende in
de bꝛeede vyftich mhlen / tot binnen int Gheberghte. In de Aertbevinghe thoonde
den deere een groot barmhertichept / t Polck met een groot gherucht ende rumoer
die fp een wepnich vooꝛ de bevinghe ghevoelden ) te waerſchouwen. Ende om dteſ⸗
wille / datſe aldaer / doo de ghewoonte / oy haer Horde zyn / oo verſaghen fp haer ter⸗
ſtont upt de Hupſen / hen beghevende op de weghen / plaetſen / hoven / ende epntlicken
onder den blauwen Hemel bupten de daken, Ende alſoo woster gheſept / al hoe wel
het de Stadt dapper verdeſtrueerde / omwerpende ende gantſch ontſtellende de pꝛinet⸗
pale edificien ende Hupſen / dat daer van t Polck maer alleen ontrent twintich Der⸗
ſdonen doot bleben, Ende de See dede doe de ſelve ſchuddinghe ende overloopinge /
gelijck alſſe in Chile gedaen hadde / t welcke gheſchiede wepnich daer nae / dat d Aert⸗
bevinghe over was / loopende ſeer verbolghen over de ſtranden / tot bpnaeſt twee
Mphlen weeghs te Lande-waerts in / comende tot over de veerthien Vademen
hoogh / Ende bedeckte de gantſche Strandt / ſoo dat alle de Balcken ende Houten /
Ne aldaer lagen / op t Mater heen dreven. Daer nae / t Jaer daer aen volgende maf
ſer een ander diergelhene Aertbevinge int e ende Stadt van gn le
5 55 el 2 | alle deſe
8
il
8
PY
L&K
alle deſe merckelhtke Aertbevinghen / ſthihnen ordentljcken nae den anderen ghe⸗
volght te zyn / de ghehee le Cuſte langhs / de welcke in effect deſe plaghe onderworpen:
fs : Wontde wle dat men in de vlacke Landen van Peru niet en heeft / de vervolgin⸗
wo en zyn / zynde d ooꝛſalte / nae mijn duncken / deſe / dat de gaten ende openen van t
NN
Cap. 27. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien.
he este ſtraſfe des Hemels / van Donder ende Blixem / ſoo en ghebzeeckter daerom
enen mel niet / de vꝛeeſe van t Aertrijck te hebben / ende alſoo hebben fp al te ſamen de
Schoulten van de Goddelheke Auſtitie vooz ooghen / om Godt te vzeeſen / delogle / ge⸗
ck als de Schziftuere ſept / lecnt hæc uttimeatur. Nu keerende tot het vooꝛgheſtelde /
ſegghe / dat de Landen / ggeleghen aen de Seetant / deſe bebinghe aldermeeſt onder⸗
Landt / daer het doo (oude exhaleren oſte aemtochten / ende de heete exhalatien die t
genereert ) vooʒ uptdʒijven / met het water gheſtopt ende vervult woꝛden: Oock me⸗
de / ſos is oock de vochtiche pt / de ſuperficies van t Aertrijck uptperſſende / makende dat
de heete dampen ende humeuren innewaertg-aen ghedꝛeven ende beſloten wozden /
de welclie int ontſteken / comen opte berſten⸗ Sommighe hebben gheobſerveert / dat
tomende nae ſeer dꝛoogge Jaren / tijden van veel reghens / ſoodanighe Aerdtbevin⸗
ghen plachtente verodzſaecken / t Welcke is / dooz de ſelve reden / tot het welcke helpt
d ervarenthept / van dat fp ſeggen / dat men minder Aerdtbevinghe heeſt / ter plaetſen
Daer veel putten zijn. Dan de Stadt van Mexico hebben Loor een opinie / dat d ooꝛ⸗
ſalee / van ſommighe Aerdtbevinghe dieſe heeft (die doch net grooten zhn)fouden co⸗
men / doo; het Lack ofte Mepz / daert in ghefundeert ſtaet: al hoe wel dat het niet tes,
henſtaende oock waerachtich is dat de Steden ende Landen / die te Tandewaerts
in / ende verre van be Zee gheleghen zin / oock ſomwylen groote ſchade van de Aert⸗
kebinghe zin ghevoelende / ghelhck als in Indien de Stadt van Cachapoyas, ende in
Italien die van Ferraren, hoe wel dat de ſelbe by de liinier / ende niets te verre van de
Zee Adriatico gheleghen is / waerom die eer behooꝛde onder de Zee- Steden getelt te
woꝛzden / in de fake Daer wy van handelen. In Cnuquiavo, anderg La paz ghenaemt /
een Stede in Peru, is in deſe materie een ſeer ſeltſaemdinck gheſchiet / t Jaer van een
en tachtich / te weten / daer viel ofte ſtojtte onnerſiens een groot deel van een Doꝛp /
ghenaemt Angoango, (alwaer IAndiaenſche Coovenaers ende Afgoden-Wiensers
Woonden) omberre / ende doode quantitept van d Indianen / t welcke qualhck ſchym
omghelooven / woꝛt niet teghenſtaende van gheloof waerdighe perſoonen beveſticht /
ende d aerde / die daer ter neder viel / lep geſtadelyck aen een anderhalf mil weeghs /
ghelick of het Water ofte gheſmolten waſch gheweeſt hadde / in ſulcker voeghen / dat
het een Lack ofte Mepa toeſtopte ende vervulde / blende de ſelbe aerde alſoo over de
gantſche diſtantte verſpꝛept.
Het 2 7. Capittel. Hoe dat het Aerdtrijck ende de Zee haer zijn
omvanghende.
Ze) Ck (al nu met dit Element boleyndigen / daer bn voe⸗
N Y ghende / dit tegen wooꝛdich van t Water / melcker oꝛdonnantie ende ver⸗
Se KS S Eeninghe/doopden anderen / Wanderbaerlgek is . Deſe twee Elementen
eN, SS hebben onderden anderen / een Sphera verdeelt / haer op dupſent manie⸗
SNES ren omvanghende / op eenighe plaetſen wozt het Aertryck van t Water
ſeer gheweldichlůcken / ende als Ppant/beftopmt : Op andere Ooꝛden / Wagt het Daer:
ſeer fachtelijcken van omringht: Daer Eee en daer de Zee een groot ſtuck
weeghs te Landewaerts in doopt / als t ſelve verſoeckende: Daer is / Daer hem de
4
Het derde Boeck,
22
| Ghewweſten der Werelt met ombanghen 30m
| Eynde des derden Boecks.
N
\
ren
Hl. 5.
betaelt / met punten ende hoecken t Seewaert in ſtreckende / daert hem ſpn inghewant
mede is doozwondende: Op contrepen / volennt het eene Element, beginnende t an⸗
der ſeer allengſkens / als den anderen plaets ghebende: Gp plaetſen / geben (Pp bende⸗
gaer / int verſamen / onmetelyeke dienten / want men bindt Eplanden / in de Zupder
Ter / als oock andere in de Noozt Zee / Daer de Schepen (dicht by comende )met 70»
ende 80. Dademen bots / geen gront binden waer unt men Kennen mach / de ſelve te
weſen / gelck als ſpꝛupten ofte tacken der aerden / die van upt den afgrant / om haogh
upt conien / dat vooz waer een dinck om te verwonderents. Op deſe mamerelis wip
van een ervaren Stuerman gheſeyt) duden weſen / d Eplanden de Lobo, dat is / han
de Wolven ghenaemt ) ende een ander aent beginfel der Cuſte van nieu Spaguten /
dat van de Cocos gheljeeten wort, Dock mene sijnder plaetſen / daer menint mider
van de ontmetelheke Zee Ocean, (ſunder in neel inhlen weeghs / daer rontſom her /
Lant te ſien) twee als uptnemende hoogte CThoꝛens ofte ſpieſen / van louter Steen⸗
dippen heeft / die int midden van de Zee upttomen / alwaer men dicht aen / Tant noch
bandeſe Landen van Indien moghen verſtaen worden upt de Commentarien die de
Spagniaerden gemaeckt hebben / van haerder gheſthiedeniſſen / ontdeckinghen / ende
onder andere / de peregrinatie ofte moepelijcke repſe / die ick geſchꝛeven hebbe / van een
‚ Broeder upt ons gheſelſchay / die voor waer bꝛeemt ig ende veel kenniſſe gheven tan.
Hier mede ſal gheſent bihven / het ghene dat noodich gheſchenen heeft / vooz deſe mael /
noech te weſen / om eenighe intelligentie ofte verſtant der dinghen van Indien te
beven / ſoo veel als belangende is / be gemepne Elementen Daer ale de Regioenen ofte
bt. l óe,®.6 Le
vont en vint. Dan wat fozme ofte ghedaente dat het Lant in Indien gantſchelhck h
en tan men niet te verſtaen comen / om dat men d upterſte epaden / daer van / niet e 9
en weet / noch tot heden toe ontdeckt zon / maer daer / int hondert heen / nae ſlaende / ſoo e
moghen wp ſegghen / het is ghelhck als een hert met de longhen: Het alderbzeetſte IIS,
| bier dan / als van Bralilien tat Peru toe / de punt oſte t ennde / nae de Straet van Magal- e
fanes, t bobenſte / daert bolenndicht / is t vaſte Landt / ende van daer / begint het weder N
allengſ kens upt te ſpꝛepden ende bieder te Worden / tot dat het tomt / tot de grootte e
Florrida ende d opperlanden / die noch niet wel bekent en zin Andere byſonderheden / e
1 8 E. * Kd
TCT
55
ZZ. Z Z. E. I. F. .. I.
a Cap. Ie
8
1 |
Hiſtorie Naturael van Weſt-Indien.
het vierde Boeck der Wpifkogte Naturacl
ende Morael van Weſt Indien.
Het f. Capinel. Van drie foorten van Mixten,dat is gemengten
ee ofte caumpoſitien, daer men indefe Hiſtorie van handelen fal. „
Etracteert hebbende / int boorgaende Boeck / ban
dat beroerende ig /d Elementen ende fimplen, t gene in materie Ban In-
dien ont te voozen ghetomen is / foo ſullen wp in dit teghenwooꝛdich
J Voeck tracteren / van de compoſitien, mixten, ofte ggemenghien / os
veel als d intentie die wy hebben / ong noddich ſal ſchhnen te weſen:
Ende al hoe wel, dat daer noch veel ander foorten zyn / foo ſullen wp
g 5, deſe materie / alleen in dien af deelen / welcke zun Metalen, Planten en⸗
de Ghedierten. De Metalen zjn gelijck als verboꝛgen Planten / int inggewant van t
Aertrück / hebbende daer mede / in de maniere van Baer productie ofte Waſſinghe / ee
nighe ghelhckeniſſe / demihie men die dock met hare tacken / ende gheihck als ſtrunc⸗
ken / ſtet uptſpꝛupten ende verſpꝛepden / t welcke zyn / de groote ende cleyne aderen / die
onder haer een merckelheke bzeydinge ende oꝛdonnantiẽ hebben / eñ ſchůnt eenſ deels /
dat de Mijneraelen groepende zyn / in ſulcker boeghen als Planten: Miet om datſe
waerachtighe uytſpꝛuptinghe ende een innerlhek leven hebben / (t welcke alleenck
in warachtighe Planten gheſchiet) maer om dat ſp op deſe maniere produceren ES
de vooztcomen in d inghewanten van tAertrhck / dooz virtupt ende eficacie der Son⸗
de / ende d ander Planeten, de welcke bp lanckheydt van ti den / aengroepen ende ver⸗
meerderen: Ende foo gheljck als de Metalen zyn / ghelijck als verboꝛghen Planten
des Hertrijer/alfoa moghen wp oock ſegghen / dat de Planten zjn / ghelhhck als Ghe⸗
dlerten / die op een plaetg vaſt ſtaen / Wecker leben beſtaende is / van t alimem ofte
voetſel / die daer van de natuer / in haer epghen ſchepſel verſozght wordt. Maer de
Ghedierten excederen / ende gaen de Planten te boven / dat / foo gheljck alſſe van ner⸗
fetter ghedaente ende weſen zn / alſoo hebben ſy dock eenperfecter aliment ofte boete
ſel ban noode: Ende om de ſelbe te ſoerken ende te kennen / ſo heeft haer de Naruer ber⸗
roerſel ende vermuft ghegeven: In voeghen / dat het onvzuchtbe er ende woeſte Aert⸗
rijck is / ghelhek als een materte ende voetſel der Metalen: De wuchtbare Aerde /
ende van meerder ſubſtantie / is een materpe ende aliment, ofte voetſel der Planten. De
ſelve Planten / zyn alimenten ofte voetſelg / der Ghedierten / ende de Planten en Ghe⸗
dierten zijn alimenten der Menſthen / dienende altoog d' innerſte natuere / tot onder⸗
bout vam t opperſte / haer de minſte perfectie / de meeſte onder werpende / waer upt me
verſtaen mach / hoe verre dat het is / het Gout / Silver / ende t ander meer / dat de men⸗
ſchen verblint zijnde boog de begeerlickhept / in fo grooter weerden houden het werr⸗
dichſte epnde van den Menſthen te weſen / de wijle tſelve foo veel graden leegher
ſtaet / als de Menſchen / zůnde alleenlhcken / den Schepper ende den onpperſten Werck⸗
Meeſter / van alles / onderdanich / ende den Menſche gheozdonneert / als ſpn eyghen
epude ende gheruſtheyt / ende alle t ander / niet meer / dan ſoo langhe ende terwhle dat
het hem in vervolgh / van dit eynde / ghelepde ende Helpende is De ghene Db io lle
\ 1
\ 2
Het vierde Boeck Fil. o.
Philosophie de dinghen die gheſchapen zj n)tg aenfthouwende/ ende daer over diſ⸗
couveert / die mach upt de ken uſſe ende aenmerckinghe van dien / eenighe vzuchten
plucken / hem daer met dienende / om den Autheur van alles te kennen ende te glouft⸗
geren. Den ghenen die niet verder en paſſeert / als om hare epgenſthappen ende nut?
tirheden te verſtaen / ofte ſal turkeus weſen om te weten / ofte begeerihck amt onder⸗
ſbecken / ende op t eynde faa ſuſlen hem de Schepſels weſen / (het ghene den Wüſen Sap. The.
Man ſept / datſe zin boorde voeten der onwůſen / ende onwetende)te weten / Petten
ende ſtricken daerſe in ballen ende verſtricken. Cat deſeneynde dan ende inteutte als
gheſept is / op dat den Schipper in ſpn Schepſels gegloꝛificeert mach wefeifoo heb⸗
be ick vooꝛghenomen in dit Boeck pet te ſegghen / van tt vele dat in Indien weerdich
is / tot een Hiſtozie / belanghende de Meralen, Planten ende Gedierten, die alder epghenſt
Van de ſelve contrepen zjn Ende omt ſelve exactivement te tractert᷑ / ſoude een groot
werck vallen / daer meer Renniſſe toe van doen waer / als de mne is / ende veel meer
ledichept / als ick wel hebbe, Vaeromme (oo mepne ick alleenlick te handelen / loopen⸗
der- wis / van ſommighedinghen / die ick dooz ervarenthept / ofte doo; waerachtich
Kelaes / aenghemerckt hebbe / beroerende de dꝛie vooꝛgheſtelde dinghen die ick gepꝛa⸗
poneert hebbe / latende de verghelhckinghe / opt bꝛeetſte / van deſe materien / vooz an⸗
dere curieuſer ende neerſtigher a | Ae
Het 2. Capittel. Van d'abondantie der Metalen die men in Weſt-
| Indien heeft.
E Metalen beeft de wijf heyt Godts ghelchapen / vooꝛ
Necicamenten, beſcherminghen / vertierſel / ende voor inſtrumenten der
27 Menſchen wercken: Van alle deſe vier dinghen / can men lichtelihcken
die eenvoudich ende natuerltek zin / foo bevinde ick / tot die gemepnſthappe der men⸗ 1
| chen / d uſantie van t gelt/tWelcke(gelijckt als de Philoſoph ſepde) een an ig / van al⸗ 5 8
ke dinghen. Ende hoe wel dat het in de natuer maer een dinck is / ſo is het niet te min / bk
nde deucht altemael: want Het gelt is eten / cleedert / huys / wagen / perde eñ allet ge⸗
ne dat de Menſthen van noode ig / waerdm alle dingen gheihck als de Wife Man e
fepdt) t ghelt onderdaen is. Om deſe inventte (nan te maecken dat een dinck alle din⸗
ahenis) te bꝛenghen / weegt ſoo hebben de Menſchen (als ghelepdt ae upt
5 ö 9 De enatuer⸗
*
—
PLANETS
ETSER
TED
Cap. 2. Hiſtorie Naturael van Weſt. Indien.
de natuerlhrke inſtinctie ghetoꝛen taldergheduerlchſte ende handelbaerſte dinaßen?
welcke r Metael ig: Ende willende dat onder de Ietalen / d eerſte plaetſe ſoube bele
ben / in deſe inventie van geit te weſen / die upt haer epghennatuer / de gheduerichſte
ende anverganckelhckſte waren / ghelick als Daer zijn Bout ende Silber / de weicke
niet alleen / onder de Hebreen, Aſſyriers, Griecken, Romeynen, ende andere Ratten
van Europa ende Aſien in eſtime waren / maer oock onder d alderverſte ende Barbari-
„Rede 1
2 —
ed {che Matien der Merelt / ghelyck als daer zin d’Indianen, foo van Doften als ban
Weſten / al aer het Gaut ende Silver in weerde ende achtinghe gehouden was
2 g ende ghelhck als ſoodanich / in de Cempelen / Pallexſen / oꝛnament ofte vercierſel der
_Contughenende Edelen ghebzupckt wozde. Mant al hoe wel dat men ſommighe
Barbar ichen ghenonden heeft / die t Gout nochte Siner tuet ghekent en hebben / ge⸗
Ach alſſer van die van Florida vertelt woꝛt / die de ſacken ofte bogetten namen / daer t
gelt in was / ende t ſelve gelt op de ſtrant ginder heen gheſtozt / Weten ligghen / als ten
Plin. lib. C. Inuutte ware. Ende t gene dat Plinius refereert van de Babitacis, datje @aut hatende
geb. 27 Waren / waerom t ſelve begroeven / op datter niemandt af te bet mochte hebben / {ea
fj zynder nochtans van deſe Floriders ende Babitacis ſeex wepnich geweeſt / ende noch he⸗
denſbaeghs zun NTaaer van de ghene die Gout ende Silver achten / ſoecken ende be⸗
waren / nder veel / ſonder dat hen noodich is / t ſelde van de gene die Daer van Euro-
pa ghecomen zun te leeren. Wel is waer / dat haerlleder bogeerlhekhept o hoogh niet
geelommen is als die van den onen / nochte en deden dock met Gout ende Buber ſo
grooten Afgoderhe niet / oe wel datſe Afgoden-Bienaerg waren / ghelhck als (Dre
mighe quade Chyiſtenen / die omt· Gout ende Silver foo groote exceſſien gedaen heb⸗
ben. Woch is een dinck van grooter aenmerckinghe / dat de eruwighe wih hept des
8 ; Ve eeren de Landen die alberverfte van der haut ligghen ende bewoont wozden) van
| en Dolck van minder Politte begaben wilde / ſtellende aldaer den meeſten overvloet
| van Minen, die daer opt gheweeft zhw/om daer mede de Menſchen te nooden / de feive
0 Landen te ſoecken ende te beſitten / ende ondertuſſchen ſpulieligie ende waerachtigen
„all GSodts dienſt te conununiceren aen den genen die hem niet en kenden / volbzengende
8 Si. . Daer mede de Propbecije ban klaiae dat de Herrkie (pn naten (OUDE verbꝛepden / niet al⸗
8 leen aen de rechter / mae r dock aende ſlincker handt / k welcke 18 / als S. Auguftijn ber⸗
Agt. lib Claert / dat het Euangelie verhꝛent (oude worden / ntet alleenihcken van den ghenen dle r
L. De Cor dos; Wereltijche middelen / en Menſchelhcke Iinantien / ſouden vercondigen / waer
cord. Euan- doo; wp ſien/dat de lantſchappen die in Indien d alderovernloedichſte van Mijnen eñ
ll. cab, zr Schatten zn / zyn de ghene die in onſen tyden / aldermeeſt in de Chuſtelycke Religie
gaetultibeert en onderrecht zin gewoꝛden / ſo dat de loeere vooz ſyn opperſte inantien
Ch hem met ons vooznemen / is pꝛoſtterende. Belangende dit ſelve⸗ (oo wozde daer / van
1 ten wis Man geſept / dat het gene / dat een Dader met een Vochter doet / om dle upt
e te Bouwelfckênmet haer veel hou welter goet gevende. Dit ſelne hadde God dot / met
| het ſelbe Lant dat ſo moeyelhcken is) gedaen dat ghevende veel Fc kdommen van
Mijnen,B ban alie Metalen te weten / van Coper / Nſer / Loot / Tin / Quicſilver / Silner ende
9 Gout : eñ onder allede contreyen van Indien / ſo zijn de Coninckrücken van Perude
8 hene / die de meefte abondantie van Metalen hebben namelhcken tan Gout/ Silver
ende Quleſilver / nde in ſulcken menichtẽ / dat men Daer van dach tot dach noch meer
nieude Mijnen ig ontdeckende. Ende nae dat de qualitept nan t Tertryck wel is / ſos
{fte ontwyffelßt dint / oſte Daer zinder / ſonder tomparatie / noch veel meer! die t ont⸗
decken ſtaen / als die ontdecht zijn: jae het geheele Aertrijck ſchůnt te weſen / gel of
9 het met deſe Metalen geſaept waer / eñ dat meer alg eenich ander dat teghenwaoꝛdich
8 in de gantſthe Werelt bekent is / noch daer me in voozleden tyden van geſthꝛevẽ berge.
7
N Kobe EK
8
1
D 5 ol 5
F WAE WERK MERE: $ RR À BE ORE EDE ME DE AE DE AE AEK DE DE ME RE
Het vierde Boeck. Fol,ó6t.
d’Indianen de Metalen ghebruyckt hebben.
—
der ghetemperthept ende vꝛuchtbaer van Crupderen ende Buchten zijn / ſeer ſelden
Het 3. Capittel. Van de qualiteyt des Aerdtrijcks daer men de
| Metalen vint „ ende datſe in Indien niet altemael bereydt worden: Ende hoe dat
E ooꝛſake van dat men Foa grooten Kijckdom van
Moetalen in de Indien heeft / namentihcken in de Meſt-Indten van Po-
ru is ſals gefept ie de Wille des Scheppers / die pn Gaden / nae ſyn bee
A even uptgedepit heeft. Maer comende tot de redẽ ende Philoſophte⸗
ſoo ig het ghene dat den wijfen Philo gheſchꝛeven heeft / waerachtich ⸗
| ſegghende / dat het Gout / Silver ende Metalen natuerlicken groepende is in don⸗
pzuchtbaerſte ende woeſte Landen. Alſoo bebinden wp / dat de Landen die van goe⸗
Phil. lib. 3.
do Geref: *
mundi.
pfte ninimermeer Mijnen hebben / haer de Natuer te Heden ſtellende / met de ſelbe vi⸗
ende kleben ban t Ghedierte ende der Menſchen alder noodichſt zijn. In t contrarte /
in de Landen die ſeer woeſt / dꝛoogh ende onvzuchtbaer zin / in eer hoogh Gebergte,
ongheſchickte Steenrotſen / in onghetemperde Luchten / aldaer iſt / dat men de Mijnen
an Silver / Qulck - ſilver / af ſpoelinghe van Gout / ende alle / ende foo veel Schatten
g bindende / gelick alſſer naer Spagnien toe gecomen ts / nae dat de Weſterſche An⸗
dien ontdeckt zijn geweeſt / twelcke van ſdodanighe woeſte / moeplhcke / ongeſchickte /
endeondzuchtbare plaetſen ghegraven gheweeſt is / maer de ſoetighept van t ghelt /
ende tgheniet / maeckt datſe vermakelijk, overbloedich / ende ſeer bewoont zun. Enz
a ende cracht te geben / om de Bꝛuchten vooꝛt te bꝛenghen / die tot de ſchickinghe
Metalen heeft/ſoa en woꝛdenſe nochtans alte mael niet berepdt / dan alleenljcken de
Mijnen van t Gout ende Silver / ende oock die van t Quick ſilver / want het ſelve van
doen is / om t Gout ende Silver upt te trecken. et Aſer woꝛter van Spagnten ende
China ghebꝛacht. Wet Coper / hadden d Indtanen boor een ghebzupck te bereyden /
want Hare ghereetſchappen ende Mapenen en waren ghemepnlgcken niet van ſer /
maer van Coper: Ende nae dat de Spagnaerden in Indien gheweeſt zin / ſoo Looze
| denſe wepnich gegraven ofte berept / noch en ſoecken oock niet eens nae de Loper Ai
nen, al hoe wel datter veel van zin / want ſoecken alleen de rijckſte Metalen, waer in fp
haren tt ende arbept met om bꝛengen: Dan d ander Meta en zijn hen dienende met
| — dat van Spagnien ghebꝛacht / ofte van dat onder ‘tBout ende Silver in t
penefireren ofte berepden) ghebonden Wort. Men en can niet bevinden / dat d India⸗
nen t Gout / Silver / ofte Metael gebzuptkt hebben / vooꝛ Munt ofte Waerdije der Ma⸗
ren / maer ghebꝛupcktent alleenljck boog Ornam ont ende verrterſel / als geſept is: Ende
alſdo haddenſe in de Cempels / Pallepſen ende Begrgeffeniſſen / groote menichte ende
rlep ſoozten van Daten van Gout ende Silver. Om te handelen ende te
toogen / en hadden gheen gelt / maer mangelden ofte ruylden / deene Waere om dan⸗
der / ghelhtk als Homerus van d Ouderen is refererende / ende van Plinio hertelt wont.
Waer waren ſommighe dinghen van meerder eſtime / die in de plaets van t Ghelt
gantkbaer waren / weicke ghebꝛupcken / noch tot hedenſdaeghs toe / onder d India⸗
nen duerende zyn / gelůck alg in de Pꝛovincie van Mexico, ghebzupcken fp het Cacao,
(it welcke een Bꝛucht is) in de plaets van Ghelt / waer mede ſp handelen / coopen / en⸗
de vercoopen / alle het ghene datſe begeeren. In Peru, fo ig / in de ſelne plaets dienende ⸗
de Coca, twelcke een Bladt is / dat van d Indianen in ae achtinghe ghehouden
deal Goe wel dat men daer in Indien (als gheſept is) Aderen ende Mijnen van alle
Euſeb. lib. I.
de prap.
Euangel.
caps.
Plin. lib. zg.
cap. 3. |
|
—
7
8
hd
En
SE
PEEDETED SCO ST ETET
8 —
v *
Hiſtorie Naturael van VVeſt. Indien.
woꝛdt. In de Paraguay (dat is) Rio de la plata, ghehnupcken ſp ijſere plaetkens / Looy
Munte · Ende in Santa Crus dan t gheberghte / ghebꝛept ofte gh weven Catoen / ſos
dat enndtlijcke de maniere van de onderhandelinge der Andianen / haer toopen ende
vercoopen / was wiſſelen ende te rantſoenen / Maer / om Waer. Ende al hoe wel dat fp
ſeer groote ende ghefrequenteerde Marckten hadden / ſoo en bede hen t gelt nochtang
gheen mangel / noch en hadden dock gheen middelaers van doen / want waren al te fas
men genoech bedzeben ende ervaren / hoe veel Waers / van een dinck / dat het reden ens
de recht was / on toog (oo veel / van een ander Maer / te gheven. Nae dat de Spag⸗
naerts daer in ghetomen zyn / ſoo hebben d Indianen oock beginnen Gout ende DIE
ver te gebzupcken / om te cdopen / doch en habben int beginſel geen Munt dan het ges
Die van Wicht ban t Silver was de pꝛijs / ghelhck als van de oude Romepnen vertelt wondt.
1 15 en. „ Baer nae tot meerder gherief oo iſſer in Mexico ende in Peru, Munt geflagen: maer
noch hedenf⸗ tat noch toe foo en worker in Weſt-Indten geen Munte van Coper ofte ander Jee
daeghs geen tael verhandelt / dan alieentjcken van Bout ende Silver / want den Schat ende over⸗
Münte oft vloedichept / van t ſelue Landt / en heeft de Munten / die men van billioen noemt / 1
fteden lier van eenigbe ander foogte nan mengbfel (dief in Atalten ende ander
Provincien van
dat ſp bot Europa zin ghe ende) niet willen gehenghen: Al hoe wel het waer is / dat men
gewicht vpt in ſommighe Landen van Indien / gelöck als daer zijn Santo Domingo ende Puerto
Sheen ende: Rico munte van Coper / is Ahebzupckende neleke zijn Spaenſche quaerten, die alleen
ontfangen in de ſelne Eylanden ganckbaer züyn / om dat mert Daer. wennich Hilver ende Gout
heeſt / al hoe wel dat daer veel ende ghenoech in de Mijnen is / aer daer en is niemam
die tbenefiteert / graeſt ofte berept · Nu deroßle dat den ryckdom van Indien ende de
maniere van Nine te graben ende berepden / beſtaende is / in Gout / Silver en Gute’
ſilver / ſo ſal ick ong van deſe dye Meralen pet ſeggen / latende de reſte vooz deſe mael
bihven. j 12 75
let 4. Capitiel. Van het Gout dat in Indien bereyt wordt.
Et Gout is altoos onder alle Metalen (ende dat met
i reden | boort pꝛintipaelſte gheacht gheweeſt / om dat hett gedueriehſte
ende onverganckelhckſtets: Mant het vper / twelcke alle d ander ton⸗
NN KG ſumeert ofte vermindert / is dit eer: goet ende perfect makende, ende door
Hen het out / dat dooꝛ veel vpers ghepaſſeert wozt/blijft 1
Hir. lb. 3 3. jg alder finſte / twelcke engentlycke (nae Plinius ſept) ghenaemt wozt Obrizo, Waes
6p. 3. Van de Schꝛiſtuer / ſoo veel mentie is makende / ende het ghebzupck / tweleke alle d an⸗
Abbe. 3. hoe dak het hem foo ſeer laet bupghen ende dun maßen fender teng tebzeken./ het
S211. N
eik 5. dereert wefende/de Gheeſtel
palm. o. upt te grhpen/ want in de he tbe |
Tren. . leken : In de reſte / waerom dat het ſelve gheſocht ende in weerden ghehouden wondt,
Reg. 0. en iſt nlets te nuadich (pre denehden te verhalen / dewhle het beſte dat het heeft / al on⸗
0 derde Menſchen bekent ig / booꝛ d opperſte macht ende grootſ heyt den Werelt. pu
gomende tot onſen pꝛopooſte / ſoo heeft men in Indlen groote quantitept van het ſel⸗
ve Metael ende men weet upt warrachtige Hiſtozien / dat d'Ingas ban Peru niet alleen
petten / Coppen / Sthalen / Bekerg / F leſſchen / liruncken / ende groote Water -potten /
maer hadden noch oock ſtoelen ende Ro baren van Maſſifs Gout: Debbende van
heken / in hare Tempels opgherichte Beelden van louter Sout. In Mexico had
den ſp hier oock veel van / even Wel foo veel net / als Deerfte Conquetteurs ofte oer:
Winners / in d eene ende d ander Conintliricken quamen / ſo waren de ſihekdommen
ende (chatten (dieſe vonden) onepndtlhtken / ende noth veel meer / (onder tomparatie /
| het ghene / dat d Indianen verbozghen ende wech ſtaken. Pat (pt Silver gebzupckt
hebben / om de Paerden met te beflaen / by gheineck van hſer / ende ghegeven hebben
de hondert goude Croanen vod een boudia ofte arobe Mhns / met ander diergelic⸗
he overdadighe coſten / oude ſehhynen fabulen te weſen / om te vertellen / maer zjn in
effect gebeurt / ende noch andere grooter dingen als deſe. T gout wert in de ſelve con⸗
trepen / op dꝛye manieren / uptgetrocken ofte ick hebbe het ten minſten / op deſe dzpe
ſteen: Tgout in Roꝛlen ofte greynen / noemen ſp ſturxkens Gout dieſe alfoo gheheel
inden / ſonder menginge van eenich ander Metael 'twelcke niet van Doen en heeft
geſimolten / noch doo toper ghebeneficeert ofte gheſupvert te woꝛden / wozden Hoz:
len ofte grepnen genaemt / om dat het oꝛdinaris clepne ſtucrkens zin / van de grootte
| wogt/Glebe illius aurum. Chenwel foo gebeurt het wel / datmenſer veel grooter hey t /
gelpek ick het ſelbe gheſien hebbe / zůnde etlycke daer van ghecomen tot het gewicht
ſchiet / die altoos ſchupm / ende ‘toper van doen hebben / om haer te pureren oft te ſup⸗
veren: Al hoe wei ick daer oock natuerlijck Zilver gheſien hebbe / op de mantere alg
efcarcha. Ende daer zhubder oock / die men in Indien papas van Silber noemt. Ghe⸗
Beurt ooch wel / dat men ſtutken fu Silver vint / in de gedaente als aerden Turven /
‚maer dit is in t Silver ſelden / ende in t Gout ſeer opdfnarig. Dan dit gekoꝛide Gout
mort wepnich gevonden / in reſpect van t ander: Net Goudt in ſteen / is een vec: ofte
Ader van Got / die van de ſelbe ſteen ofte ſteenrotſenupt comt . Ende ick hebbe aen
ende gantfth met Gout dooztogen waren: Ende andere / die de helft Gout / ende de
helft ſteen waren. T gout dat men op deſe maniere heeft vindt menin Putten ende
Minen die hare vezten ende Aderen hebben / ghelick als die van t Silver / ende zin ſeer
guset om berepden. De mantere van t Bout (dat upt de ſteenengetrocken is ) te be⸗
repden / gelpck als het van de Coninghen van Egypten boopmaels ghebzupckt werdt /
| Eee bjfbe Beeck der ꝛiſtozĩe bande Zee Erichreo,ofte tſtoode
Ina dat het van Phocio in ſpn Bibliotheca gerefereert wert: Ende is een dinck
om te verwonderen / hoe gelijck dat het (tghene hp aldaer refererende ig) ober een
tum / met het gene dat men al t hans (int beneficeren oft berepden han deſe Metalen,
bant Gout ende Siver ) ghebnwckende is Ve grootſte menichte van Gout, die in
Indien uyptghetrocken wort / is in ſtoſ / ofte zant / dat in de Aiwieren ofte plaetfen / daer
Feel waters ober geloopen heeft / ghevonden woꝛdt. De Ribteren van Indien / zn
van deſe ſodzte van Gout overvloedich / gelhek als d Ouderen de Tajo in Spagnten /
de Pactolo in Aſien, ende de Ganges in Ooſt- Indien ghecelebzeert hebben. Ende het
gene woplieben Gout in ſtof noemen / hieten fp den ee ende de meeſte quantt⸗
A 8 | 5 0 degpt van
| 8 5 Het vierde Bocck. g Ful. 62.
te bꝛeden en waren / met te hebben / clenne ende groote Daten ban Gout / als TLam⸗
manteren geſien: Want men bint het Gout in Riozlen ofte grepnen / in ſtof / ende in |
alsde Holen van een Meloen ofte Cawoerde. Wit is het ghene / dat van lob gheſept 105. 2.
Van veel ponden. Vlt is alleen / naer Plinius hebeſticht / de grootſ bept van dit Metael / Pin. lib. ;.
dſelve alſoo volmaeckt ende perfecht te vinden / twelcke in dander ſoozten niet en ge⸗ p..
de Mijnen van Caruma in't gouhernement ban Salinas) ſteenen geſten die ſeer groot
C
RARE
KAAR EK,
— —
8 Pak
2
5 * 9
N.
Ld
A
9
Plan. lib. 25
cap. .
Ann. lib. 3.
bp. .
2. Masha. g.
Cap. 4. Hiftorie Naturael van Weſt-Indien.
tept van Gout dieſe alſdoe dock hadden / was het gene dat van de ſe Ramenta ofte ſtof
van Gout vergaert / ende in de Hiwieren ghevonden woꝛde · In onſen tijden fo placht⸗
men te hebben / gelhck als men noch heeft / in de Riwieren der Eplanden van te Loef?
Waert / Elpafola, Cuba, ende Puerto Rico, groote quantitent van Gout/maer door ghe⸗
bꝛeck der ingebozen / ende de ſwarighept van tſelve unt te trecken / foo wozt daer ban
daen / wepnich nae Spagnten gebracht. In t Conincryc van Chile, als doc in dat ban
uito ende in t nieuwe Coninckryck van Granaden, heeft men daer groote menichte
Ban et ghecelebꝛeertſte is / het Gout van Caravaya in Peru ende dat van Valdivia in
Chile, want ig van t hooghſte alop / twelcke is 255 caraten, ende bp ten be
Pan gelhcken fo wort het Bout ban Veragua, vod feër fngehouden. Ban de Phiip-
pinis ende China Wot oock veel Gout nae Mexico gebzacht / maer is ghemepnlycken
vanleeghen allop. Men bint Gout / dat met Silber ofte Coper vermenght is. Pinus
ſent / datter gantſch geen Bout ghevonden wort / of men heeſter altoog eenich Silver
bp / maer het gene dat met Silver vermengt comt / is gemepnlpcken van minder cara-
ten, dan get gene dat met Coper over een tomt. Plinius ſept / dat ſo het vßf de part daer.
van / Silver is / ſoo is het / tgene dat men eyghentlycke Electrum hiet: Ende ſept / dat
het een eygenſthappe heeft van meer te glin eren oftete blincken / by t licht vant vper /
als het Silver ofte Gout / dat gantſch fon is / ende het ghene dat op Coper is / is oꝛdi⸗
Nariſer hooger ofte beter. Iet Gout dat in ſtof ofte zant is / wort ghebeneficeert ofte
gherepnicht in af-ſpoelinge / tſelbe foolange int Mater waffende/tot dat het zant ofte
slep van de backen af valt / ende tGout (als ſ waerder van ghewicht) op de gront
bitte ligghen · Men benefiteert het Bout oock met Quickſilver: woꝛt van ghelůcken
gepureert met ſterck water / want het Aluyn ( daer t ſelde van ghemaerkt wordt ) (aa
darugen cracht heeft / dattet het Gout van alle t ander aſſchept. Nu / ſoo Wanneer bat
het ghepureert ofte geſmolten ts / ſo woꝛden daer Platen ofte Cichelen van gemaeet /
um naer Spagnten te Boeren, want Gout dat noch in ſt of oſte zant is / en mach uyt
Indien niet ghebꝛacht Worden / dooꝛ dien dat men t ſe ve niet quinteren, (dat is ver⸗
olen / te weten / van vyf een boorden Coninck) marcken noch carareren mach /
woog al eer dat het geſmolten is. Spagnien placht / naer dat van den boven⸗gementio⸗
neerden Hiſtozi-ſchꝛyver verhaelt woꝛt / boven alle de Pꝛovineien der Werelt, in deſe
Metalen van Gout ende Silver t abonderen / namelhcken Gallicien ende Lufitanien of⸗
te Portugalende boten al /t Tant van Aſturie, van waer hy refereert / dat Jaerihckx te
Boomen ghebzacht werde t wintich dupſent ponden Gouts / ende datter in gheentge
ander Landen ſos grooten menichte gevonden werde: twelcke tBoeck der Mac ha⸗
been ſthhnt te willen ghetuyghen / altuaer het (ept / dat de meeſte grootſheyt der Ro⸗
mepnen was / van dat ſe in hare macht hadden / de Metalen van Gout ende Silver van
Spagnten / ende alſnu De tomt tot die van Spag men / deſen grooten Schat van In⸗
dien oꝛdinerende de Goddelhcke voozſienichept dar d eene Lichen d andere dienen /
ende hare Schatten mede deplen ende deelachtich zin / van haerder egeeringhe / tot
weldaet van d'eene / ende deucht van d andere / ſoo fp maer van de weldaden ( dieſe heb⸗
bei) behoozigeken ghebzupcken. De ſomme van Goudt / die daer van Indien ghe⸗
bꝛacht wozt / is qualijt om te taxeren: Piet te min / ſo mach men wel affir meren / datſe
die meer genoech is / als de ghene die Plinius vefereert/Hlaerigcht van Spagnten nae
Hoomen ghebzacht te weſen In de Plote daer ick in ghecomen ben / t Jaer van 87.
foo was het Relacs ofte Cargatoen hant vaſte Landt / twaelf Caſten Gouts / zijnde
elcke Caſt ten minſten van vier arroben ghewichts / (te weten / van 25. pont d arrobe) b
ende van nieu Spagnten duyſent een hondert ende fes en vyſtteh Warcken Goutg /
Dit alleen hoor den Coniuck / behalven het ghene dat boog pattieuitecen weren
| Women is hy depghenſchappe van deſe vier Metalen verclarende / te weten / van t
Sout / Silver Pier | |
| en bun pet gheſeyt / van hoe dat het pn ſteenen / die ghevonden Worden in t diepſte
Het vierde Boeck. g. Ful. 63.
ende noth om te regiſtreren tomt / twelcke oock wel ghenoech placht te weſen. Dit
is nu ghenoech van ſoo veel als het Gout van Andien beroerende is / ſullen altan van
t Silver ſegghen . | |
Het 5.Capütel, Van' t Silver van Indien,
Net Boeck van Job leen wp aldus / t Silver heeft 70b. 26.
2
e ſekere beginſels ende Wortelen van upt ſpn veeren ofte Aderen / ende
t Gout heeft ſyn heſtemde plaets / daer t berſtyft: Det Dier wont al gra⸗
BOSS gende upt het Aerdtryck getrocken, ende de ſteen met de hitte ontdaen
es zijnde, verandert in Coper . Wonderlycke wel / ende met wepnich
ende Coper. Van de plaetſen daer t Bout groeyt ende vooz:romt /
ban de Berghen / ende innerſte des Aerdtryckr / ofte zantder Kivieren ende plaetſen
die . water loopen / of feer heoghe gheberghten / daer t ſtof van t Gout
| met het Water is affpoelendergheldek het de gemepnſte opinie in Indien is. Maer
upt veel van tghemepne Dolck noch hedenſ daechs gelooven / dat het van den tit der —
Diluvio af / gbebleven ſoude weſen / dat ment Bout: int Water op fo bꝛeemden plaet⸗
fe is bindende. Dan de Silver vecten ofte Aderen / ende van hare beginſels ende Woꝛ⸗
telen / ghelhck als lob ſept / ſullen wp na tratteren / ſegghende in den eerſten / dat d ooz⸗
fake van dat het Silver de tweede plaets onder de Meralen heeft / is / on dat het ſelbe
tout aldernaeſt / ende meer daneenich ander geduerlch te ende vant vper minder
letſel krygt als oock om dat het hem beter laet handelen ende bererden gaende noch
Bout in de clanrk ende tlaerhept te boven: Doek mede (do is (pn colcur tlicht ghe⸗ .
Wckfozmer ende ſpn gherlanck delltater ende dan unghender Ende daer zh: plaet- Dan derer
fen daerſe het Silver meer eſtimeren / als tGout : Moch even wel om dat het Gout liepteiheichr
minder / ende de Natuer, tſelf de vaſt- heudender is / dat te geven foo iſt een argument Bout dan
tſelbe een Waerdiger Meraelte weſen; Piet teghenſtaende datter Landen zijn (als Siver abe,
han China vergaelt wort ) daer men lichtelycker Gout / dan Silver vint . Cghemeypn i | 0 |
ende oꝛdinaris is / dat men t Silver lichtelhcker ende abondanter heeft. De Weſter⸗ daerom dat
ſche Indien Geeft den Schepper hier van met foo veel lihckdommen verſten / dat alle het Bout
het ghene dat van de oude g iſtozien in Renniſſe ig / ende alie het ghene dat van de mer als
Spaenſche Argentiffodijnen, ende van ander weg hen zhe-encarvceert Wogt / is minder Boie ij |
lg wp in de feibe tontrepen gheſten hebben. Men vint ghemepniicken Mijnen Ban alleen een
Quer / in woeſte ongheſthickte wilde ghebergyten ende Heuvelen / al hoe wel men opui: ende
tſelve oock gebonden heeſt /in piatte Landouwen ende Velden / zijnde tſelve op twee ſünneihchent.
manteren / Waerom d eene loſſe / ende d andere / vaſte veeren ofte Aderen gheheeten za ras
Wozden. De loſſe / zyn ſekere ſtutken van Metael, ghebeurende datmenſe op plaetfEn nieverte hebe | | Ï
heeft / dat foo wanneert ſelve ſtuck voleynt / men daer niet meer af en vindt. De vaſte ben in ſpn
veeten ofte deren / zyn de ghene die in de diepte ende lengte vervolgh hebben in ma⸗ Hierden
niere gelijck als de groote tacken van eenen Boom. Ende te wat plaetſen men een nochtaus ele
ban deſe vint / iſt een ſeker dinck dat men Daer t erſtont dicht by / noch ander ende meer ‘in fp valeur
Veeten heeft. De maniere die d Andianen gjebuwekten / om t Silver te beneficeren tBout bovẽ
ende berepden / wag / met ſirülttrighe te weten de ele Mafaan't Meracl hn t per te are aimee
ſuulten / twelcke tſthupm ofte vuplicheyt aen een ſpde dt / ſcheydende alſd t Silber Lande vaer
ban t Loot / Lin / Coper / ende van alle d ander menginghe die theft. Nier toe maec⸗ A menen
8 r @ 3 tenſe din⸗ bekent zun.
1
not
2 TTET LTE
Cup.6. Hiftorie Naturael van VVeft-Indien,
tenſe dinghen ghelhhek als tleyne Ovens / daer de wint ſtůf in blies / doende alfao met
Gout ende colen haer operatie, Deſe wooꝛden in Peru, Guagira geheeten / naer datter
de Spagnaerden in ghetomen zin / foo beneftcierenfe noch oock ( behalven de felhe
maniere van finiltinghe die daer oock ghebꝛußckt wort) t Silber door Quickſüber⸗
zijnde t Silver / datſer dooꝛ upt trughen / oock meerder / als Door ſmiltinge. Mant daer
is Silver metaecl dat met gheen vper gheheneftteert / noch dock doo; Gulckſüver gez
pꝛoffiteert can Worden; ende dit is gemeynlicken arm ofte ſlecht Metacl van twelc⸗
ke men de meeſte quantitept heeft : Arm heetenſe / het ghene dat in grooter menich⸗
te wepnich Silver voort bzengt ende rijck / het ghene dat veel Silbers gheeſt. Ende
is een wonder dinck dat men deſe differentie niet alleen en vint !( van t een Metacl fils
vers doozt vper upt te treten / ende t ander ſonder vper dooz t Ouickfilversmaer doc /
dat men in de ſelve Metalen, die t bper Doog ſnultinghe upt treckt / ſommighe vint / dat
ſoo t bper Daer van met gemaeckte wint / als van Blaef-balcken ) oneſteken wozt/ en
wilt niet ſmmilten / dan moetet met natuerijche lucht ofte wint weſen / die van den Wez
mel Waept. Ende daer zijn Daer en teghen Metalen die oock wel ende beter met ghe⸗
maeckte wint van Blaeſ-balcken ſmiſten. Vet Metael upt de Mijnen han Poco moꝛdt
licht elycken met Blaeſ-balcken ghebeneſiceert . TMetael int de Mijnen van Potoſi en
tan met gheen Blaef-balcken geſmolten noch gepꝛoffiteert woꝛden / dan met de wint
ban de Cuairas, twelcke d Oventktens zin / die int afgaen van de Berghen / op de nas
tuerlicke wint gemaeckt ſtaen / met de welcke tſelve Metael gheſmolten wert. Ende
Hoe wel het ſeer ſmaer is / ban deſe verſchepdenheyt / reden te gheven / is niet teghen⸗
ſtaende ſeer ſeker / door de langhe ernarenthent die men daer van heeft. Ander dupſent
ſubtihlheden heeft de curteuſheyt ende begeerliekhept van dit Metael (Hat de Men⸗
ſthen foo ſeer beminnen) ghevonden / van de Welcke wy hier naer / ſommighe ſullen
verhalen Pe pꝛincipaelſte plaetſen van Indien, die Super op bzengen / zyn meu Spa⸗
gnien ende Peruanaer de Mijnen ban Peru zin van groot vooꝛdeei / hebbende onder an⸗
Deren / die van Porofi, d eerſte plaetſe der Werelt / ban de welcke wn een weynich in t
eedt ſullen handelen / om dat het zin de ghetelebzeertſte ende notabelfte dinghen die
pd Weſt Indien heeft. 5 0 nghe
Het 6. Capittel, Van t Gheberghte van Porofr , ende van ſynen
ontdecker.
EO At ſoo leer bermaerde Gheberghte van Potof?, is ges
legen i de Provincie van de Charcas int Ahtke van peru, verſthepden
ak: el van de Linea Equinoctiael, aen de Eupt⸗- ziide / oſte nae den Polo Antarcti-
co graden /in voeghen / dat het cort te ligahen binnen de Tropicum,
op tupterſte epnde van de Torrida Zona, is niet teghenſtaende upt der
maten cout fa touder als out Cactillien in Spagnten / ende Vlaenderen ofte Ieder:
lant / hehooꝛende ( nae de hooghte des Pools daer t op lept getempert ofte heette we⸗
en. ghene dat het cout maeckt te weſen / is om dat het Landt foo hoogh ende ver⸗
heben ghelegen is / ende t eenemael van de ſeer toude ende ghetemperde Winden om⸗
vanghen woꝛt / namelhcken van de ghene dieſe aldaer Tomahavi heeten / die feex ver,
bolghen ende uptnemende cout is / den welcken regneert in de Maenden van Meyo
Innio, lulio ende Auguſto ende ig van natuere dꝛoogh / caut / ſeer onluſtich / ende gantſch
onbzuchtbaer / ſoo datter gantſch gheen Vꝛuchten / noch eenich Crupdt oſte grepnen
vooztcamen / waer boor het van ſpn eyghen natuer / Doo dongetemperthe pt des Wez
2 7 WEE. GEN VET DE VE VE UN | b.d AW. ht. te &.B.L es
. Het vierde Boeck, Fol. 64.
mels / ende de groote onbpuchtbaerhept van t Aerdtrick onwoonbaer is / maer de
e r ber ane met ſpn begeerlack hept / d ander dinghen is nae hem trecken⸗
de / heeſt het ſelve geberghte / een van de groottte bewoonde Diecken ofte Gemepnten
| cht/alg daer gheenich in alle vie Fchen gevonden wozt / zynde 'tjele (oo over⸗ 10005.
| 9 * alle Liſtochten ende leckernhe / datter niet een dinck te wen⸗ | | 125
ſthen is / ofte men vindt het daer in abondantie⸗ Ende de wle dat het altemael van 111 1 2
bupten ghebꝛacht wozt / ſo ſtaen alle de plaetſen ende Marckten altoos vol van rup⸗ 7
ten Conſerven / letkernzen / uptgheleſen Wynen / Zid-werck ende vercierſels ende s
| Dat foo veel / als ter plaetfen daermen t op t meeſte hebben mach. De coleur vandit 55
SGheberghte / treckt wat nae t dontker ros / ende heeft een ſeer lie flit geſicht ofte ver ⸗ 108
PROTON TT
en
een
Pe
— — EE
— — ̃ — — —
f 8
tosninghe / in mantere 1 een eſſen Pabillden / ofte een Brot Supckers / 11
nen ee (pr dominie bobben alle d ander Bergen / die daer bp ofte 8
1
8
$
8
8
S
1
8
Ei
5
8
D
8
2
5
8
D
E
3
8
2
8
8
5
8
8
8
8
2
8
—
8
er
2
8
8
8
5
5
.
.
.... peson teen ergs 5
N ende heeft den meeſten toesloon ende handelnahe van gheheel kern. nar rd i |
| vin | 4 De
| ＋ Ik 2
Es 4
1
2 „
AEN AA
Fe, SP 9 «|
N
—
WAN
W
9
Cop. 6. Hiſtorie Naturael van Weft-Indien,
dit Ggeberghte / en woꝛden tewtijden van Ben Ingas(welcke Weeren van Peru waren
al eer Daer de Spagnaerden in qu men) niet berept ofte ondergraven / al hoe wel bate
ſe by Potoſi de Mijnen van Parco (die Daer ſes mijlen van daen zin) ondergroeven eit:
berepden · D oozſake moeſt Weſen / datſer gheen notitie van ghehadt hebben: Niet te⸗
ghenſtaende / dat andere vertellen / ick en weet wat fabel ofte beuſelinge / van hoe datſe
de ſelbe Mijnen wilden berepden / maer hooꝛden ſeecliere ſtemmen die tot d Indianen
geſept ſouden hebben / datſe tlelbe niet voeren en ſouden / ende dat dit gheberghte vooz
ander? bewaert was: In effett / dat men tot twaelf Jaren toe l nae dat de Saegnaer⸗
den in Peru gecomen waren) noch gantſch geen notitie van Potoli noch van ſyn rack⸗
dom en hadde / welcker ontdeckinghe geſthiede aldue: Een Indtaen genaemt Cual
pa, ban gheboozte Chambibilca, tWelcke is in t Lant van Cuſco, gaendeè op eenen tijdt
teghens den nederganck der Sonnen / int vervolgh van etiheke Beneſoenen / die hem
tnt voozloopen t Ghebergte op tclammen: ende dooꝛ dien dat het ſo ftepl om te clim⸗
men is / hnde alſ doe oock ‘tmeeftended bedeckt / met gheboomten die men Quinua
heet / ende ſeer vol ende dicht van Wilderniſſe / ſoo Watt hem naodich / om eenen moep⸗
hekken wegh op te tomen / naer een tach te gripen / den welcken (pn vaſtighept ofte
woztelen in een veere oſte Ader hadde / dien de naem van de rycke veere hehoudẽ heeft:
deſen Tack is int aentaſten upt gegaen / ende beeft in t upt trecken der ſelbe / de plaetg
van de woztel comen te verkennen / die van een ſeer rihck Metael te weſen / dooꝛ d erba⸗
renthept die hy hadde van de Mijnen van Porco ende vont in der Verden (by de Ader
ofte veete) etlijcke ſtucken Metaels ligen / die daer / dooz t upt trecken / van los gewaz⸗
den waren / maer en lieten daerom niet wel kennen / om dat ſe de coleur van de Son
ende t Mater verdozven hadden: Pam de voozſepde ſtucken / ende bꝛochtſe nae Porco
toe / om die t eſſaperen / oſte dooz Cuaira te pꝛoeben / (dat is /? Metael doo; t per te pꝛoe⸗
ven / ende ſiende die van een uptnemende rickdom te weſen / groef ende berepdde de
vooꝛſchꝛe ven veete ofte Ader in t hepmclhck alleen / ſonder dat pemant deelachtich te
malen / tot foo langhe dat een Andiaen Guanca, ghebozen upt de Ballepe van Nauxa,
welcke is in de Palen van de Stadt de los Reyes, dat is van der Coninghen geſept /
den welcken in Porco een gebuer van de ſelve G-1alpa Chumbibilca mas / quam te ſien /
dat hy in de ſmiltinge / dien hy dede / grooter Tichelen maeckte / als men ozdinaris van
de Metalen han die contrepe ghewoon Wag te doen / ende dat hy in ſpn tractement / eit
Bede halben / verbetert was / want hadde tot dien dt toe / van te Lozen armelße⸗
en gheleeft: Maer don / als oock / om dat hy ſach dat het Metael dat deſe ſpn ghebuer
berepdde / verſchepden / van dat van Porco wag / hp hem beweeghde / ende vooznam dit
ſet reet t onderſoecken · Ende al hoe wel dat den anderen / tſelde altoos ſocht bedeckt
te houden / impoztuneerde hem (oo veel / dat hy hem op t laetſte mede nam / nae t Ghe⸗
berghte van Potoſi nae dat hp dit treſooz een Maent lanck alleen genoten hadde, Alſ⸗
doe ſeyde den Gualpa tot de Guanca, dat hp Boor hem een Ader ofte veere (oude nemen /
dien hy inſghelihckx ontdeckt hadde / weicke dicht by de Ricke veete ſtaet / ende is de
hene / die men hedenſ daeghs hiet / de Veere ofte Ader van Diego Centeno, die niet
minder rick (even wel harder om te bereyden) wag. Met deſe tonfozmiteyt deelden
onder hen tween / tGheberghte van de grootſte Mijchdom der Werelt. C gebeurde
daer naer / dat hebbende de Guanca eenighe ſwarigheyt in (pn veete te berepden / om
datſe hardt was / als dock om dat hem den anderen Gualpa gheen Heel / in de ſpne en
wilde gheven / datſe quamen te trackeelen / ende dooz deſe / als oock dooz andere que⸗
ſtien / ſoo is den Guanca han Xauxa (als vergramt weſende) ghegaen / ende heeft het
genſ deels aen ſyn Meeſter ofte Heere / die Villaroel ghengemt / ende een Spagnaert
Wag / te kennen gegeven / den weicken in Porco vefideerde, ee Non
heyt onderſtaen / is terſtont nae Potofi gegaen / ende bindende be fribe Aijckdom / die
ſpn Ianacona ofte Dienaer / hem gheſept hadde / dede de Guanca regiſtreren / beſtecken⸗
te almaert begonſt te gh ê | 0
eerſt ontder kt / oꝛdonnerende de Goddeltche boorfienighept/tot een geluck ende wel-
vaert van Spagnten / dat de grootſte Rhckdom (die men Weet opt in de Werelt ghe⸗
weeſt te zin) (oo langhe verboꝛghen is ghebleben / ende gheopenbaert ghewoꝛden/
ten tyden dat Carolus de vf de / ſaligher ghedachtents / t Repſerrhyck hadde / met de
Coninckrycken van Spagnien / ende Wominien van Weſt- Indien. De thdinghe ge:
r —
Het vierde Boeck Zl. 65.
de met hem de Veere ofte Ader die van Centeno ghenoemt wozt: Men Heet beſter⸗
ken vooꝛ (pn ſelven aſteycken en / de ſpatie der Roẽden die de Wet vergunt ofte toelaet /
den genen die de MAijnen binden ofte bereyden / met het welcke / ende met de ſelbe boog
de Ju ſtitte t openbaren / ſy de Heeren ofte eyghenaers van de Mijnen blhven / om die
boos hen ſelven te bereyden / mits betalende den Comnek (pn Quinten ofte vf de part /
dat is den Lijf den Penninck. Eyndtipycken / dat d eerſte Gegifter ende onenbarmaghe /
die daer van de Mijnen han Potofi ghedaen woꝛde / ggeſthiede den 21. dach der Maent
April in't Jaer 1545. in de ghielegenthept ban Porco, doo den voozſchzeven Spag⸗
naert Villaroel ende Guanca Cerftout niet langhe daer nae / (oo woꝛde daer noch een
ander veete ofte Ader ontdeckt / die men van Cin noemt / die uptnemende rijck ghe⸗
weeſt is / al hoe wel (eer quaet om berepden / om dat het Metael des ſelven / foo hardt
was als Bperſteen · Daer nae den 3 1. Auguſti van t ſelne Jaer 45. WODC gheregt⸗
ſtreert de veete, die M. ndieta genaemt woꝛt / deſe vier zjn de pꝛintipaelſte Veeren ofte
Aderen van Potoſi. Dan de rycke Veere ( welcke d 'eerſte was / die ontdeclit woꝛde
wont gheſept / dat het Merael een Spiets lenghte / in de hooghte over epndt front / in
maniere als fotſ - ſteenen / die van t opperſte des Aerdtrißckx upt ſteken / gheick een
Mamme / hebbende dꝛye hondert Voeten in de lenghte / ende derthten in de bꝛeedde:
Ende willen ſegghen / dat het ſelve alſoo ontdeckt ende ontblaot gebleven ſoude heb⸗
ben / van den tit der Diluvio ofte Sunt · vloet af / wederſtaende / als de hardtſte partie,
de verbolgenthept ende rracht des Maters. Ende r Metael daer van was (oo rick
dat het de helft aen Silver hadde / blijvende ſpn rijkdommen alfoo gheduerich ende
vervolghende / tot de vyſtich ende t ſeſtich Mans lenghten ofte Dademen in de diep⸗
ebꝛeken · In deſer voeghen / als gheſept is / oo woꝛden Potoſi
tomen weſende in't Rycke van Peru, der ontdeckinghe van Potofi , zónder terſtont
_ heel Spagnaerden nae toe ghetrocken/ende bp naeſt tmeeſten deel der Anwoonders
van be Stadt de la Plata, 0 dat is van t Silver gheſept) gheleghen achthten miles
van Potoſi, om daer Mi nente verwerven . N 1
groote menichte van Indtanen upt verſcheyden Pꝛovincten / namelheken de Suaura-
does van Porco ſdo dat het in wepnich thtg quam te weſen tgrootſte leck ofte Bes
meypnte van t gant che Rycke. a 8
let 7 Capittel, Van de Rijckdomme ofte Schat, die daer gegra- |
Ende daer quamen van gielhdten een
ven is ende noch alle daeghs ghetrocken wordt uyt het Gheberghte van Pozofs,
ces Tk hebbe dickwils getwijkelt / of men in de Hiſtoꝛien
ende defchaiptien der Ouderen / foo grooten lihckdommen van Mijnen
we vint / als tghene dat wp in onſen tyden in Peru hebben / (oa daer ee⸗
Fnighe riche ende vermaerde Mijnen in de Werelt gheweeſt zijn / ſo zynt
gheweeſt / de ghene die de Carthaginoy ſers ende Daer naer de o meniien/
*
Die
—
in Spagnten ghejadt hebben / de welcke (gelijck als ick belt hebbe) Wee
Pre
1
9
N 95
oe
Der
Dt
9 —
2
9
Det
Dee
Des
De
De
N.
D.
Dee
ö De
if De
De
Pd
ne
Cap. 7. Hiftorie Naturael van VVeſt- Indien
ban de Heydenſche ſchyiſten / maer oock van de heylighe Schziſtuer / wonderlijk ver⸗
Tln lib. 5g. Denen woꝛden. Pen gheven die alder bpfonderfte van deſe munen, mentte is maker
9905 de / nae dat ick geleſen hebbe / le Plinius den welcken fchybft in ſpn natuerlhcke Hiſto⸗
rie/aldus: Daer wozt bynaeſt in alle Dꝛovintten Silver ghevonden / maer t alder ex⸗
cellentſte is / dat van Spagnien. Vlt ſeibe groeyt oock in onvzuchtbare Aerde / in
Roetſ-ſteenen ende Gheberghten: Ende alwaer dat een veete ofte Ader van Siver
ghevonden woꝛt / is een ſeker dinck datter niet verre van daen / noth meer andere ge⸗
Bonden ſullen woꝛden. C ſelbe gheſthiet bynaeſt oock in d ander Metalen, daerom ſoo
woꝛden fp van de Griecken (ghelick alſt blijckt) Meralen geheeten. Ig een dinck om
> te ver wonderen / van hoe dat tot heden daeghs toe / de Putten der mijnen in Spag⸗
nien noch dueren/ de welcke men begonſt heeft te graven / ende bereyden / in den tydt
> van Hannibal: Jae dat meer is / ſoo zin de ſelue Namen noch heden! daeghs in eſſe /
2 van de ghene die de ſelve Mijnen eerſt ontdeckt hebben. Onder anderen / ſos was ver⸗
7 maert een van de ſelbe / die nae ſpn ontdecker / Zebelo ghenoemt woꝛde / ghelhckſe dock
9
5
5
A *
noch heet. Dan deſe Mijne wozden ſo veel Schats upt getrocken / datſe (pu Meere ofte
Epghenaer daghelickx dꝛpe hondert Pont Silvers gaf / ende tot op den hupdighen
dach / ſoo heeft men tgraven ofte berepden van de ſelbe mijne achtervolght / den welc⸗
ken al ghegraven ende in t Gheberghte gediept is / de ſpatie van dupſent vf hondert
paffen ofte treden: Dooz alle de ſelde ſpatie zijnde Galcoenen twater upt treckende /
alle den tit / ende ſoo lange / als hen de lichten ofte Reerſſen dueren / ende comen op des
éh ſe maniere (oo veel Materg unt te trecken / dat het een Liver ſchnt te weſen · Dit ſpn
a | altemael Plinij epghen waoꝛden / de welche ick alhter hebbe willen verhalen / omdteſ⸗
wille datſe een vermakinge ſullen geven / den genen die van mijnen kenniſſe heeft / ſien⸗
„ de dat het ſelne / datſe hedendaeghs ondervinden / by d Ouderen oock alſoo toegegaen
Genbrardas i. Inſonderhept / oo is de ryckdomme der Mijne dan Hannibal inde Pireneis (die de
in Chrono. Momepnen beſaten) natabel/ die ſpn berepdinghe tontinurerden / tot den tit van Pli⸗
Sapa. nio toe / welcke mochte weſen / ontrent dꝛye hondert Jaren / welcker diepte was / van
sl | byfthien hondert paffen ofte treden / dat is anderhalf millia ban Spagnien: Ende
all | was in t beginſel (oo rhck / datſe ſpn Epghenaer weerdich was / dꝛpe hondert ponden /
* | van 12,Orcen tpont / daeghs. Maer al hoe wel dat dit een uptne mende ryckdom gee
SHINE weeft is / on en dimtkt mp nochtans niet / dat die te verghelheken is / by die van onſen
8 tp den in Potoſi want nae dat het blockt bp des Coninck x Boecken / van t Hups der
8 | — _ Contrataric.Haer't ſelve opgetepckent (alg ooch ban oude geloof waerdige Mannen
nn meaffivmeert ) woꝛt / dat in den tht dat den Licentiaet Polo regeerden (t welcke lange
DI | ghenoech geweeſt is / nae d ontdeckinghe van t Gheberghte) men alle Saterdaghen
sci | guinteerde (dab is den vf den Permnck boog deg Coninchr gerechtighept ofte Cols
00 | len af beelde )De ſomme van 1 5o.dupfent tot 200. dupſent pelos toe/zijnde de Quinten
el * ofte vf den Pennint weerdich dertich en veertich dupſent peſos, eñ des jaers ander=
e half Ailloen, ofte wennich min: In voeghen / dat daer / naer uptwyſen van deſe reke⸗
I ninghe / aldaer daeghs upt deſe Mijnen getrocken woꝛden / ontrent dertich dupſent pe-
8 | > fosgomende boog des Coninckx Quinten ofte Tollenfdaegha/fes dupſent petos. Daer:
NINE fs noch een ander dinck / om tot de rhekdomme van Potoſit allegeren / te weten / dat de
WN rehentnge/die baer ghemaeckt is is alleenihek vant Silver / dar ghemarcht ende ghe=
l quinteert eee een ſeer kennelhck dinck / dat men ban lanahe tůden af /
l in de ſelve heck
4 | nghebꝛupckt heeft / t Silver datſe ganckbaer noemden / tweſcke niet
Ie ghemerckit noch shequinreert en Was / ende is in concluſie / vooz den ghenen die van de
„N | 5 ſelbe Mijnen wel weten / datter in dien tit een A groot Deel / van' t Silver dat upt
00 ) Borofi Ahetrocſten wazde / on te quinteren, bleef/ tWelcke Wag alle het ghene dat onder
1 Het vierde Boeck. | E] 66,
d Andianen / ende veel barst ſelbe / onder de Spagnaerden / ganckbaer wag/gelijck als |
921 ſelve noch tot mijnen tt toe gheduert heeft / alſao dat men wel gelooven mach / dat 10%
het derde deel ber ihckdommen van Potoſi (foot de helſt niet en Was) niet geopen⸗ 140%
baert noch ghequinteert wogde. Daer is noch een ander grooter aenmerckinghe / die 00
van Plinio gheſtelt wort / te weten / dat men dooꝛgraven ende bereydt heeft / byfthien EE
hondert paffen ofte treden aen de Veete van Babelo , hebbende alle deſe fpatte over |
Awater moeten upt trecken / twelcke den grootſten binder ig / die men hebben mach /
om lihckdommen ofte ſchatten upt de mijnente trecken · Die van Porofi, al hoe wel
datter veel van dien over de twee hondert eſtados (dat zijn Mang lengten ofte Bade⸗ a 9 E
men gepaſſeert zun / in de diepten en hebden nópt bp eenich Water gecomen / twelc⸗ 8
ke d alder ghelutkichſte weldaet is / die men in t felipe Ghebergte hebben mach Mantz 00
de mijnen Ban Porco (Welcker metael uptnemende rhck ts) wozden hedenf daeghs |
„taeghelaten/ te benefteeven/ dooz de quellinghe van t Water / daerſe inghecomen HES
Ihn / want Dteen-Llippen te dooz-graven / ende Mater upt te putten / zhn twee 1105
moenten / die onliydtbaer zyn / om merael te ſoecken / d eerſte is ghenoech / ende noch 10
meer als te veel: In ſomma / (pr Majeſtept heeft hedenſ daeghs / teen Jaer boort 0
ander / een milioen des Aaerss / ende dat / alleeniheken van de Quinten ofte uuf den / U
van't Silver upt het Gheberghte van Potoſi, behalven noch d andere Nückdom⸗ 1145
men vamt Quick ⸗-ſilver / ende ander Collen des Coninckx goederen / twelcke noch |
een ander groote Schat is: Makende ſommighe ervaren Perfoonen de reheninge/ e
ſegghen / dat het ghene / dat men ghelepdt heeft te quinteren in de Caſſe van Potoſi, 8.
(al hoe wel het ſelbe in de Boecken ban (pn eerſte Quinten) niet en blöckt / met foor 1
danighen claerhept / alſſer hedenſdaeghs wel is / om dat men in d eerſte Haren / den KEN EY
Ontfanck dede met get ghewicht van de Romana, (ofte Onſter) dooz dobervloedic⸗ INN es
hent die men Daer hadde / gelijck als de Memozie der rekeninghe / die de Vice-Roy —— Dd
Don Franciſco de Tolledo Bede / t Jaer ban vier en tſeventich dockt aen\wifende is / IN 5
wonden bevonden / te weſen ſes en tſebentich millioenen tot het felbe Jaer toe: Ende HN 2
van t vooꝛſende Haer af / tot dat van 85. incluys, blijckter bp des Coninckx Boecken Nn
ge quinteertte weten vijf en dertich millioenen: In voeghen / dat het ghene dat in al: e
leg ghequinteert ig tot het Jaer van 85. belospt hondert ende elf willloenen, van ghe⸗ 15
eſſayeerde peſos, geldende elcke peſo, derthien Kealen / ende een vierde part van een Ke⸗ ö 60000
| gel / ende dit noch behalven t Silver datter uptghetrocken is / ſonder quinteren: Ende BENN
tghenedat men in d'ander Coninckx Caſſen, ghequinteert heeft/ alg oort noch behal⸗ 1
ven tghene dat daer in ganckbaer Silver verbeſicht / ende onghequinteert ig gheble⸗ KEN
ven / twelcke ontelbaer ig. Deſe reetkeninghe wore gheſonden aen de Viceroy, int 10
Jaer boven verhaelt. Op den ſelven tit als ick in Peru was / ende han dien tit vooꝛt⸗ | 00
nen / ſoo is den Rhckdom / die in de Dloten van Pera gheromen is / noch grooter ghe⸗ e
weeſt: Want in de Bloot daer ick in ghetomen ben t Jaer van ſeven en tachentich / e
quamen in bepde de Vloten (te weten van Peru ende Mexico elf millioenen,zjnbe de 1000
helſt by naeſt boor den Coninc / waer van detwee derde partẽ van Peru waren. Nebbe 100
deſe verhalinghe aldus in t bpſonder willen doen / oy dat men verſtaen mach / de mo⸗ 1 II
| n die de Goddelijcke Majeſteyt belieft heeft / te gheven de Coninghen van en
Spagnten / op welcker hooft foo veel Croonen ende Ricken berſaeint zyn / zijnde Nee
dock dooz byſondere gunſte des Hemels / het Ooſt Indien met het Weſt Inden BEE
gen een ghecomen / omringhende met haerder macht den gheheelen onwanck der | 1
Werelt / twelcke men dencken moet / alſoo gheſchiet is / doop Godes vooꝛzſienigh⸗ e
heyt / tot Welvaert van de Lieden die foo Berre ende verſchepden van haer Hooft
zn woonende / twelcke is den Roomſchen Paus . eee
| 1 2 ute
hd
5
8
|
|
|
0
|
0
AET
—
3 a 14 *
N. 4 Pe „Pe Ve
DUANE EEEN DENTEN
5
«3
KL
1
8
2
ek.
*
. .
2 Mes *
2 J. . F.
J.
N
SZ. 2
re
„ ES * 2
7
. Ger wel lende Boëtius, als hu hem beclaghende was / ban
EBL
J „ N Ld arn 7
cken
mach ſalich weſen / als dock tat een beſcherminghe van t ſelve Catholhcke ge
dat men de Mijnengraeft / ende de Metalen, die daer upt ghetrocken woꝛzden / benefi⸗
——
cup. 8. liſtorie Naturael van Weft-Indien, —
Christo onſen Heere / in welcker gheloof ende onderdanighept / men alleen
ende ſuamſche Rercke / in deſe Contrepen / daer de waerhept / dooꝛ de Retters ſoo feel
aenghevochten ende vervolght wozdt. Eade de wijle den Heere der Hemelen’ die
de Coninckrücken gheeft ende neemt / den ghenen dien hy wil / ende hoe hy wal /
tſelbe alſoo gheoꝛdineert heeft / foo behooꝛen wp hem met ootmoedichep: te bidden /
dat he hem wil nepghen / die (aa mede⸗ dooghende jelourſheyt des Catholgcken Las
ninckr behulpich te weſen / ende hem te gheven een vooꝛſpoedighe uptcomfte/ ende
victozte teghens de Bpanden van ſyn heplich Gheloof / de wijle hy om deſe ſaecke /
den Schat van Indien / die hy hem ghegheven heeft / is verteerende / ende noch veel
meer van doen heeft. Nu dan / ſoo is het ghenoech deſe verhandelinghe (Dooroorfake
der ſchelkdomnſen van Potofi) ghedaen te hebben / laet ons nu keeren te ſeggen / he
*
seert ende berept ofte ſupyert. 5 4
2
*
Het 8. Capittiel. De maniere van't graven ende bereyden der
ö Mijnen van Potofs.. 1 i f 3
den eerſten Anventeur der Mijnen, met deſe wooden:
Hem primus quis fuit ille
Auri qui pondera tests,
S6emmuſque latere volentes
Precioſa periculg fodlit. |
k * — OE fi 0 2
Precfeuft oſte dierbare perhtkelen noemt hoſe met reden / want den arbept ende tpe⸗
ryckel groot is / daer deſe Metalen ( die de Menſchen foo ſeer achten ) met uptghetror⸗
ken woꝛden. Plinius ſept / hoe datter in Italien veel Metalen zhn / maer dat 5 Guderen 1
niet en Welden gehengen / die te benefitleren ofte berenden / om tuolck te conſerveren —
warden van Sgagnien ghebꝛacht / ende gelijck als Cributarien / ſoo dedenſe de Spat⸗
hae
5
ee B:
955
A
7
> 8 zi
N lb: lib gg. gnaerden de Mijnen grauen. Tſelue is nu Spagnten / met Indien doende, hoe wel
datter ſonder twhffel / noch veel rckdommen van Metalen in Spagnien zun / en mas
ken daer even wel gheen werck af / te ſoecken / noch en woꝛt oock niet toeg helaten / die
tondergraven / dooz den af bꝛeuck die men daer in fiet gheſchieden.Oock ſo Wort daer
van Indien ſos veel rijckdom ghebꝛacht / dat het ſoecken ende unt trecken aldaer / nie
wepnich moenten ende arbent coſt / zynde oock van niet luttel perhckels· et geberg⸗
te van Potoli heeft vier pyintipale Veeren ofte Aderen als ghefept is / welcke . pa / de
| 7 % * 0 7
Riſcke die han Centeno die van Tin ende die van Mendicta: Alle deſe Veeren ſtaenaen
de Ooſt⸗ zijde van het Ggebergte / als aenſchouwende den opganck der Sonnen / aen
de West zijde en water gheen gebonden. Be ſelbe Veeren lodpen ofte ſtrecken ar
den ende Zupden / (dat is van den eenen Pool nae den anderen hebbende op't bꝛeet⸗
se uptſpꝛunten / ſaa gelijck als van de groote tacken eens Booms / de clepne plachten
Warte aden E ver eeft verſchepden Mijnen, twelcke ghedeelten pe
En
wi eene een ſpan · Dꝛer zjn noch ander verſchepden / die van
| EA Het vierde Boeck - Fol. 67e
beg ſelben zůn / dle in poſſeſſte genomen ende verdeelt zun onder diberſcheepghenaers
ende beſitkers / met Welcker namen fp gemeynlycken ende oꝛdinaris ghenoemt woꝛ⸗
den De grootſte Mijne heeft 8o. varas, (dat zjn Spaenſche ellen ofte Hoeden) want
daer en Wort door geenige Met ofte Loy meer toegelaten / om te hebben / ende de min:
ſte heeft vier varasofte Roeden. Alle deſe Mijnen zijn hupdighen daeghs tot grooter
| fen 780. ende op Contrepen by de 200. eſtados ofte Daemen in de diepten · In de vee-
te van Centeno telt men 24. Mijnen han de welcke ſommige tot tſeſtich ende oock tje:
ventich eſtados ofte Dademen in de diepten camen/ zynde aldus op deſe maniere aile
d andere Veeren ende Mijnen van t felae Gheberghte tot een behulp van deſe fo groo⸗
te diepten der Mijnen oo hebbenſe de Socabones ( Hhelhek ſpſe hieten) gheinventeert /
tweicke zun graſten ofte gaten / dieſe gemaeckt hebben onder aen d ander zyde van t
Gheberghte / die alfoo dweers dooꝛ gravende / tot datſe by de Veet en binnen in upt ca⸗
men: want men moet wetẽ / dat (al iſt bat de Veeren ooꝛden eñ Supden ſtrecken / als
geſept is) dit (ellae nederdalende is / te weten / van t banenſte af / tot het nederſte ende de
goet van t Gheberghte toe / gheihck als te gelaoven ig / twelcke van etlůcke / naer gif
ſinge mach weſen meer dan dupſent tugee hondert eſtados ofte Bademen: Ende nae
deſe rekeninge al hoe wel dat de Mijnen (Do dien gaen ) ſo gebꝛeeckter noch ſes maels
(oo veel / m te comen tot de diepte van de Moztel de welcke ( nae datſe willen ſeggen)
de Veeren ofte Aderen / hoe wel dat het ſelve tot noch toe cer int contrarie (Door der⸗
varenthept) gebleken is / te weten / dat hoe de Veere hooger geweeſt is / hoe dat menſe
rhcker bevonden heeft / beginnende in't dieper af dalen / ſon Metael te verarmen / dat is
minder te woꝛden. Maer om de Mijnen met minder arbept / coſten ende perhekels te:
berepden / ſoo hebben fp eyndtlůcken de Socabonen gevonden / doo de welcke men daer
gemackel hecken / ende met eenen ſlechten wegh / und ende in mach gaen. Nebben in de
dzeedde / acht voeten / ende in de hooghte meer als een Mans lengte ofte Dadem / ende
| mogen met haer Pooztengeſloten: Men bꝛenghter de metalen met lichte moepten
dooz upt / betalende den Epgenaer van de Socabon tvhf den deel / van alle het merael
datter door ustghetrocken wat, Daer zijn al negen Socabonen gemaeckt/ ende men
heefter noch ander onderhanden. Een van deſesocabonen dle men bant fenijn noemt /
de welcke nae de Ricke Veete toe looꝑt / is ghemaeckt ende berept ghewoꝛden / in den
gt van 29. Jaer / zhjnde den ſelnen begonnen t Jaer van 1556. te Weten / eif Jaer / nae
dat de ſelve Mijnen eerſt ontdeckt hadden geweeſt / ende volepndicht Anno 1585. den
11. Apzil . Deſe Socabon reprkte de Rijcke Veere tot op 35· Dademen naer / de hollic⸗
cht / tot het bovenſte ban de Mine, noch ander 135. Dademen falle deſe dienten dael⸗
demen om leegh / om de voozſchzeven Mijnen te berepden. De gheheele Socabon heeft.
van de mont aſ/tot de Veere toe / twelcke men de Crups-wegh noemt) 250. Spaen⸗
ſthe varas, ofte Moeden / om de welcke te bereyden ende doozte graven / men daer met
beſich ende onder wegen gheweeſt zijn / de noort green 29. Jaer / Waer aen men fien.
mach / wat arbept ende moepten dat de Menſchen doen / m ( Hiluer /in tinggewant
ende diepten des Lerdtrůckr te ſoecken / ende upt te halen: Ende daer en boven / ſon
| Daft daer noch binnen in acbepdende/met een eeuwige duyſtermiſſe / ſonder luttel of:
te veel te weten wanneer dat het dach ofte nacht is. Ende de wijle dat het plaetſen
Zh / die de Son nim mermeer en verſdecken / ſoo en heeft men daer niet alleen / een eeu⸗
ige dupſterniſſe / maer noch oor groote toude / met et (eer ſwarelucht / die ſeer vzeemt
van t enſchen leven is / ende alſo geheurt het / dat de gene die Zorn vzeemt zn / ende
N RR
diepten gecomen, Inde Rijcke Veere Woꝛden 78. mijnen ghetelt / hebbende op plaet⸗
uptnemende rick ſal weſen / gelijck als de ſtam ende (pept / ofte ooꝛſpꝛonck van alle 8
hept van ſpn diepten / zůnde van daer af / te weten / van daer t hem met de Veere beree⸗
M
MM
Cap. 8. Hiſtorie Naturael van VVeſt- Indien.
eerſt in comen / daer gelijck / als Zeeſteck ende dupſich woꝛden / gelekt als het mp ſelle
gebeurt ts / gevoelende een opbꝛekinge ende guelitnge der Mage . Me gene die daer in
Arbenden / wercken altoog met keerſſen / ende verdeelen den arbept bp ghebeurten / in
filcker voegen / dat etiycke comen te arbepden des daeghs / ende ruſten Beg nachte, en
andere kn t contrarte. I Merael ig ggemepnlhelten hardt / ende wort al houwende upt
ghetrocken / tſelbe aen ſtucken brekende met hſere Moevoeten ende andere Inſtru⸗
menten / ende is gelicht alg of men loutere Steenclippen aen ſtucke bꝛack: Baer na
ſoo dragen ſpt op den rugge / naer boven toe cliimmende by ghemaeckte Ladders op:
Deſe Ladders zjn gemarckt met dꝛpe ſtylen / van gedꝛaept Oſſen· lenz / gelick als Dic:
ke Nabels / zynde van den eenen ſtyl tot den ander / met ſtocken op geſpannen / gelgck
als trappen / in ſulcker voegen / datter een Man mach by op climinen / ende gelgckelhe
een ander by neder balen. Deſe Ladderg hebben thien bademen in de lengte / ende aen
tende van de ſelve / ſo comen daer weer ander Ladders van de ſelve lengte / de welcke
beginnen ban een ſteunſel ofte bancke af / almaer ruſt· plaerſen van Hout ghemaecut
35n / in mantere gele als omloopen / want de Ladders die men op clint / ſeer veel zun.
Een Man dꝛaegt de laſt van twee arroben gewichts / hebbende t Merae! in een cleedt
Op den rugghe / ende onder de bozſt toe geboͤnden / clinunende dꝛpe en dꝛpe teffeng om
googg / hebbende de voozſte een ontſteken keerſe aen de duym gebonden / om te mogen
ſien / want en hebben daer / gelijck als geſept is / gantſch geen licht Banden Hemel / im⸗
men alſoo / hen met bepde de handen vaſt houdende / ſoo grooten ſpatie om haogh / (de
al welcke/gelpek als ick gefept hebbe / dicwils paſſerende is over de hondert ende bhfuich
. Bademen in de hooghte / een afge eltjck dinck / twelt alleen voverdencken een grou⸗
40 wel aen jaeght: So veel can de lief de van t ghelt doen / om Welcker enqueſte men {oa
al veel doen ende ljdende ig · Miet (onder reden fa laet hem Plinius Goozen/tracterende vã
dit ſelne: Mp truppen / ſept hy / tot het binnenſte inge want des Aer tryckr / ende tot by
0 de plaetſen der verdaemden / ſoecken wp de ſhedommen. Daer nae in't ſelne Boeck /
4 P, in ſept hp noch aldiig: zjn wercken meer als van kreuſen / die de gene doen / die Meralé
SI Pram. upt trecken / makende gaten eñ dweers ſtraten in t alder diepſte / dooz fo grooten ſpa⸗
e Ss. 53. ie heen fen vagen het gebergte by t licht der keerſſen / ter plaetſen daer men allen den
. 7 Sh tit van den dach eñ nacht / even gelige heeft / ſonder in veel maendẽ tits den dach eeng
S te ſien / al waert ooc gebeurt / dat de Mueren ofte Wanden der Mijnen onverhoets co⸗
SSH men te valien / ende de Berg- gravers met eend (lach overſtulpt / ende om hals bꝛengt
8 | Een wepnich daer na / ſo voeght hy daer noch by / ſeggende: Sp quetſen de harde clip⸗
89 pen met inſtrumenten van anderhalf hondert pont pers / eñ haten daer de Metalen op
8 den hals upt / arbeydende nacht ende dach / leverende den eenen den laſt aen den ande⸗
8 ren / eñ dat alte mael bp donckter / want de leſte comen alleenlht tlicht te ſien: Met nere
IE wiggen eñ Hoenoeten breken fp de Clippen ende Steenrotſen / al zijne noch ſo crach⸗
WW tich ende hardt / want in t eynde fo is den honger van t gelt noch trachtiger ende har⸗
e der. Dit ts altemael van Plinius: Ende hoe wel dat hy ſpꝛekende is als een Cronijc⸗
9 10 ſchꝛöver van dien tyde / ſthůnt net tegenſtaende meer een Pꝛopheet te weſen van Dez
ee fen tt. Oor ſo en is het niet minder / het gene dat Phocion de Agararchides gefereert vã
„ den onepntlicken arbent / dat paſſerende waren de gene die men Chrifios noemde / om
l Sout upt te trecken ende te berepden: want altoos / gelhck den boben ghenoemden
Ae Autheur ſept / ſoo verooꝛſaeckt het Gout ende t Silber fo veel arbepts ende moepten
I om te crhghen / als het welblyſchap gheeft in te hebben.
Het
Het vierde Boeck
Ee g. Capittel. Hoe dat het Metael van't Silverg hebeneficieert
ofte bereydt wordt.
E veete, daer wp af gelent hebben / t Silber in ghe⸗
vonden wozt / loopt gemepnlheke tuſſchentwee Steenrotſen heen / die
men de Caffe noeimt / waer van d eene fo uptnemende hart placht te we⸗
PE A ſen / als bperfteemzúnde d ander moywer/ende lichter om bꝛeken: t Me-
rr loopt te middewege doo / maer niet even gelyt / noch van een waer⸗
dhe: Want daer fg in dit ſelve een ſodzte / die ſeer růck is / de welcke Cacilla,ofte Tacana
genaemt woꝛt / daer veel Silvers upt getrocken wont / ende daer is een ander die arm
is / daer wepnich upt ghetrocken wozt. Trücke Metael ban dit Gheberghte / heeft de
coleur van Ambar ende t ander trect wat meer naet ſwart. Baer is een andert weit⸗
ke ig van toleur gelijck als roſ ver wich / ende eenich als aſchver wich: Neeft in effect
verſthepden coleuren ofte verloen / ſoo dat het de ghene / die t niet en kent / ſoude ſchy⸗
nen andere ghemeyne ſteen te weſen: Maer de Berg-gravers weten in de ſtipkens /
aderen / ende in ſekere teetkenen / ſyn finichept terſtont te kennen. Alle dit Meracl, dal
men upt de Mijnen treckt / wozt op de Schapen van Peru (die in de plaets ban Peer
den ofte Muyl- Ezels dienen) nae de Moleng toe gedꝛagen. Net gene dat geen ryck
NMetael ig / wozdt ghebenefitieert ofte berept / boog ſmiltinghe / in de clepne Ovens dieſe
Guairas noemen. Mit is t Metael dat het nieeſte Koot heeft / doende t Loot dat Get ge⸗
ſmolten wozt. Ende om tſelve dan noch beter te doen ſmilten/ ſo wozpen daer d In⸗
| dianen o nder / van t ghene men Soroche hiet/tWelcke een (eer Lootachtich Metaclis.
Met het vper foo vaſt het ſchupm ende vuplicheyt om leegh / ende t Loot met het
| Silver comt te ſnulten / dꝛyvende t Silver boben op't Loot / tot foo lange dat het ge⸗
pureert / ende daer nae meer ende meer gherefineert wozt · Vaer placht van een quin-
tael Metaels, doo; ſmiltinghe te tomen / 30. 40. ende so, peſos Silber. Mp züngbege⸗
ven geweeſt tot een Monſter / Metalen, die dooz ſmiltinghe meer als 200. ende dock
250. peſos van elck quintael, twelcke is roo. Pondt Spaene ghewicht / uptleverden /
een Nyckdom die ſelden ghevonden wert / ende bynae ongheloo flyck ſchynt te weſen /
oo t vper ſulckr met openbare ondervindinge niet getupcht hadde: Doch ſoodanige
Metalen zin feex wepnich . Tarm Metael is het ghene dat van een quintael, 2. 3. peios
gheeft / oſte vf / ſes ofte wepnich meer. Dit en is gemepnlycke niet lootachtich / maer
dꝛoogh waerom tſe ine doo t vper niet en tan gebeneficteert ofte berept woꝛden / unt
welcke oozſale / men in Potoſi eengroote menichte van dit arm metael hadde / twelcke
als overſchot / ende van geener waerden / van beſte uptghewoxpen / ende te looz lach /
tot dat het bereptſel van t Outck-filber opghebzacht werdt / met het welcke deſe upt⸗
owes (gelhck ſpſe noemden) eenen grooten Schat op bꝛachten / want het Quick
fiber pureert ofte ſupvert het Silver met een vꝛeemde ofte wonderlycke epghen⸗
fehaope/ene is dienende vooz deſe dꝛooge ende arme metalen, ende daer wozt minder
Quick; ſiver in verdaen ende ghecon ſumeert / als in de rijcke: Mant hoe datſe rihcker
Ihn hoe dat men daer ghemepnulhtken meerder Quick ſuner in verdoet. edenſ⸗
daeghs fo is de meeſte benefitie ofte ber entſel van t Silver / ende dat bpnaeſt de gant⸗
ſthe menichte van Potoſi, dooꝛ't Qilick- ſilber/als oock in de Mijnen han de Cacate-
cas, ende andere van nieu Spagnten. Men Badde in voozigen thden / int afgaen van t
Gheberghte van Potofi,ende op de Coppen ende Heuvelen / meer dan (es dupſenk
Guairas , twelcke de booꝛſchzeben Opentkeng zun / daer men i metael in milt, ende:
OOM:
*
ed
Je.
7
*
UPE
*
hd
2
. 5
888
8
Fin. lib. 35.
gap.
des nac ts van verre comt te fien / ontſteken ende al brandende, (zÚnde ahelijck alg
gloepende Colen ) is een plapſter ende hermaken om te ſpetuleren. Maer foo wn
mu ter tijt op dupſent oſtetwee dupſent Guairas comen /is veel / oꝛn dat de ſmiltinge /
gbelhck ick ghefept hebhe / alſnu wennich is / zijnde tbenefitie van t Quickſilver / den
gantſchen rychdom. Ende om dteſ wille dat d epghenſchappen van t Quick ſilber
Ln 2. pe PAP A N W
Cap. 10. Hiſtorie Naturael van Weſt-Indien, f
tomente ſtaen in mantere als Lichters ofte Fatkelen / dat ſoo wanneer men die
Wonderbaerlhck zyn / ende de maniere om het Silber daer met te bereyden / om te no⸗
teren is / ſoo ſal ick ons van t Quick - ſilner / ſyn Mijnen ende berepdinghe / handelen /
het ghene dat tot onſen pꝛopooſte noodich ſchynt te weſen. —
Het ro. Capittel, Van de wonderlijcke eyghenſchappen vant
Quick ſilver. . k
Et Quick lilver / twelcke men oock Argentumvivum
D bhiet / ghelpek het van de Latunen ghenoemt werdt / want ſchnt een le⸗
D vende Silver te weſen / nae dat het wel met een raddichept / van d eene
15 plaets op d ander loopt ende woelt / heeft onder alle Metalen, groote ens
e De wonderlücke epghenſthappen: Ten eerſten / dat / al hoe Wel het een
waerachtich Metael ig / ſod is het doch niet hardt / noch ghefozmeert / ende is beſtaende
ghelück als d andere / maer in liqueur ende loopende / niet foo ghelůck als het Silver
ende Sout / twelenke vam t vper gheſmolten weſende / comende ſiqueuren ende loopen⸗
de te woꝛden / maer van ſpn eyghen natuer / ende al hoe wel dat het liqueur is / ſo is het
nochtans ſ waerder als eenich ander Metael, in ſulcker voeghen / dat alle d ander opt
QOtuckſilber comen te dꝛůven / ſonder onder te gaen / als lichter weſende · Ick hebbe in
eenen Pot / ofte Aerden kupl Qulckſilver / ſien woꝛpen twee pont hſers / ende datter.
t her boben op dzeef ſonder ſincken / gelhe of het hout ofte Rurck op't water geweeſt
Hadde. Plinius maeckt exceptie / ſeggende / dat het Gout daer alleenlck in onder gaet /
ſonder opt Quickſilver te de ven. Itk en hebbe d experientie niet ghefien / doch tan
wel weſen / want het Quicſůver is terſtont t Gout van ſpn epgen natuer omvan en⸗
de / ende tſele in hem verbergende. Dit is d alder noodichſte e pgenſthappe diet Heb⸗
Hen mach / van dat het met een wonderlůcke affectie aent gout hangt / eñ dat ſoeckende
‘fg : Ende waer dat het dat maer eens rieckt / loopt terſtont naer toe: ende niet alleen
dit maer houter hem fo Daft aen / ende dzurlit dat foo dicht bp hem / dat het tſelve ont⸗
bloat / ende van eenige andere Meralen ofte lithamen daert met vermengt ts / aftreckt /
waer doo de gene / die hen willen voozſien / iegens de ſthade van t Quick ilver / Gout
gebzupcke n. Daer zijn lieden die men Quieſilver in de oogen gebaen heeſt / om die in t
hepmeljc om te bzengen / waer tegens anders geen remedie geweeſt is / dan een ſtocx⸗
ken van Gout in de dozen te ſteken / ende t Qulicſilver alſo daer met upt te locken / co⸗
mende t ſtockſ ken Daer weder wit upt / van t ghene dat aen t Gout bihven hanghen
was. Als ick in Madrid ginck ſien / de vermaerde wercken die lacome de Trenco, Van
Milanen een ercellent Conſtenaer / vooz S. Laurens in Eſcuriael, berepdende was: Soo
ghebeurdent dar het was op eenen dach / dat (p etlicke ſtucken van een Tafercel, (die
van Bronſo ofte Metae! waren ) ſaten en vergulden / tweleke met Quickſilwer gedaen
moet weſen: Ende om Def wille dat den roock van t Quickſuver een vootlhck fen hn
e / ſoo woꝛde mp geſeyt / hoe dat haer de werck⸗gaſten tegens dit ſenhn verſagen / met
te nemen eenen gouden Vobbloen / wel ctepn gemalen / ende die alſoo in de Maegh
te ſwilghen / dat aldaer naer hem wag treckende / alle het Quickſilver / dat hen ter do
ren / doghen / neuſen ofte mondt in quam / zynde hier mede voozſien ende Wehen
e i eng
rern DFD Wenn
8 er: B A ZE OK mr en — PES
| Ae'et vierde Boeck, 250.659
tengere ‘quaet ende ſchade dle fp bant Quick ſilver ſouden moghen trůghen / tweir
de al te ſamen terſtont nae t Gout in de Maegh toe trock / ende daer aen Bleef han:
ghen / comende tſelne daer nae weder te loffer dooz den natuerlhcken afganck/ twelc⸗
gie boog waer een (afie is / weerdich om te verwonderen. Nu / nae dat het Quick ſilver
t Bout geſupvert / ende dat van alle andere Meralen ende menginge ghepureert heeft /
alf dan ſoo wont het / doo t vyer van fpaen vient het Gout geſcheyden / bihvende tſel⸗
ve unt het vper / r eenemael puer ende ſipver . Plinius ſept / dat meu Quick iner met
een jekere conſte/ van t Gout ig af ſtheydende. Ick en Weet niet / dat men hedenſ⸗
daeghs ſoodamghen conſt ghebꝛupckt / Oock foo en dunckt my niet / dat d Ouderen
de Wetenſchan vercregen hebven / van dat men t Silver / dooz t Quick ſilner can be:
reyden / twelcke hedenſ daeghs tmeeſte gebzupck / ende tpꝛintigaelſte pꝛofgt van het
Quick fiber is: Want hy ſept expꝛeſſelicken / dat het anders glen Merael en om⸗
vanght / als alleen tout Ende aldaer hy handelende is / van de maniere van t Sil⸗
ver te berepden / is alleenlycken mentie makende van de ſmiltinghe / waer boo, men
vermoeden mach / dat d Euderen dit ſecrt et niet gehadt hebben. Doch al hoe wel dat
de pincipaelſte vꝛientſchappe, diet Quick ſuver heeſt / met het Gout is / niet teghen⸗
ſtaende daer gheen Gout en is / loopt het nae t Dllver / ende omnanght het / even wel /
niet foo haeſt alſt Gout / ende ſupvert en purgeert het eyndtihcken oock, van de Aere
de / Coper ende Woot / daer t mede ghegroept is / onder eenich oper (tmelcke de Me-
talen doo; ſnultinghe raffineert) noodich te weſen. Doch om t Quick ſilver dock van t
Silver te Doen af gaen / ende dat ſchoon te laten / ſoo ig het vper ban gelhcken den mid⸗
delaer / ghelůck alft hier nae gheſept ſal woꝛden . Ban d ander Metalen ( Gout ende
Silver uptgheſondert) en maeckt het Quick ſilver geen were af / maer doozznaecht⸗
ſe / vert eertſe / booztſe eer doo / ende iſſer van wech loopende / twelck oock een ſeltſaem
dinck is: Waer doo; tſelve ghegoten ende bewaert wont / in Paten / Aerden Potten /
ofte in eenighe Dellen van Ghedierten / want Daten van Coper / ſer / ofte ander me
tael, wozden Daer terſtont van doozbeten / ende cruppter dooꝛ / ende dooꝛgront ende cope
rumpeert alle ander materien / waer doop tſelve van Plinius genoemt woꝛt / een fenzin
van alle dinghen / want ſept / dat het alle dinghen op; eet ende verteert. Men beeft in
de graven der dooden / Quick; ſiſwer ghevonden / ende nae dat het de ſelven verteert
heeft / oo comt het daer weder nae (pien wille gheheel van upt - J oock ghevonden
Hheweeſt in t bꝛeyn ende moꝛgh der Menſchen ofte Beeſten / t'weicke (int ontfan⸗
hen van den rosck / dooz den mont ofte neufe) terſtont van binnen in wꝛongelt ofte
Verſtyſt / dooꝛ· cruppende alfoo de Ghebeenten des ſelben / daerom is / dat het ſoo peri⸗
culoog is / met een foo ſtouten ende dootlicken Creatuer / ghemeynſthap te hebben.
PMeeſt noch een ander gratie / van dat het woelt ende loopt / ende hem in hondert dup⸗
ſent dꝛuppelen maeckt: ende al zinſe noch fas tleyn / (00 en gaet daer nochtans niet
een van verloozen / maer comt hem / t zy hier ofte daer / weder met ſpn liqueur te verſa⸗
men / ſoo dat het bynaeſt onverganckelhen is / ende daer en wozt bynaeſt geenich dinelt
ghevonden / daer t van gecoꝛrumpeert mach wozden / waer Boog t ſelve van den booze
ſchꝛeven Plinius, een eeuwich zweet ghenoemt wort. Heeft noch een ander epghen⸗
ſthap / te weten / dat al hoe wel t Quick - ſilver tghene is / dat het Gout van t Coper en⸗
de alle d ander Metalen afſchept / niet teghenſtaende foo wanneer men tout met
Coper / Sier ofte andere Metalen wil vdeghen om te vergulden / foo is tuick· ſil⸗
ver van deſe tamen voeginghe / de middelaer / want dooyt ſelve foo wozden de Loor:
ſchꝛeven Metalen vergult Het ghene my / onder alle wonderen / van dit vzeemt liqueur,
Alder bzeemtſt ende ſeltſaeniſt ſchhnt te weſen / ende weerdichſt om gen te mercken ts
dat weſende tſelve t alder ſwaerſte dinck der Werelt / dat ie hem in een ar en
128 a can ver⸗
r
Plin. lib. zp.
cap. C.
— 51 .
NSN
8
2
2
„
—
LANE
—
*
—
*
N
en — —
——
cap 11. Hiftorie Naturael van Weſt. Indien.
tan veranderen / in t alder lichtveerdichſte der Merelt / t welcke roock ig / daer t mede
ontdaen weſende / om haoch dirt / zynde terſtont den ſelben roock ('twelcke een ſod
lichten dinck is) in een ooghenvlick Weder verandert / in een foo ſ Waren vindk, alg
Baer is tſelve liqueur van t Qilick- ſilver / daer t hem in reſolveert: Mant fo haeſt als
| den roock van dit Meracl om haogh comt te ghemoetenof te ſtupten aen eenich hardt
8 lichaem / ofte ghenakende tot aen de conde Gheweſte der Lucht / ſo tomt het op de ſel⸗
0 f be ſteont te wzongelen ende weder in Quick ſilver never te vallen: Ende ſo men daer
— weder vper by bzeugut / wort terſtont weder roock / ende van den roock ſal men / ſon⸗
0 der vertoeven / weder tnedervallẽ van t liqueur vant Quicſilver hebben / twelcke Loop
f waer een har ſtighe veranderinghe is / van een ſoo ] Waren / in een (as lichtveerdighen
5 dinck / ende weder in't tontrarie: dat wel voaz een ſeltſaem dinck / in de natuer / als dot
ii in alle deſe ende andere vꝛeemdicheden / die dit Meracl heeft / te achten is / ende is weer⸗
20 dich dat den Autheur van {pn natuere / ghegloufiteert ofte vereerlhekt woꝛde / de mile.
| 50 ee an Schepſels (pu verbozghen ozdonnantten (oo pꝛomꝑtelijcken zhe
— 0 ende. a ö 5 ö g 0
Het 11. Capittel. VVaer dat het Quick: ſilver ghe vonden wort,
ende hoe dat ſyne over-rijcke Mijnen in Guamcavilca, eerſt ontdeckt zijn ghe wor-
den. on
e eh
CHI Fin. lab. 35. met de ſelve plachten te befirjeken t aenſicht van Iopiter, als oock de lichamen der gee.
| 1 ner die triumpherende inghehaelt woꝛden ende dat in Ethiopien „foo weld Afgoden
5
3
5
ER
8
2
1
8
8
3
E.
5
8
85
1
8
75
5
5
4
5
8
5
7
5
e der dat fp Daer pet anders ban pꝛetendeerden te hebben / als het Minio ofte Vermil⸗
e hoen, Welcke ſy Limpi naemen / dat van haer in groater eſtim kghegonder ene
Het vierde Boeck _ Fol. yo.
ende dat voozt (else effett ofte werck / als Plinius van de Romepnen ende Ethiopen ge⸗
refereert heeſt / te wet en / om hen te beſtrůcken / oſte henlieder aenſichten / ende dle van
haren Wfgodervdaer mede te verwen / twelcke d Indianen wel vooz een ghebzupck
badden / namelhcken als ſy ten oozloogh ginghen / ende ghebꝛuycken dat noch hedenſ⸗
daeghs / als ſp eenighe Feeſten ofte Mang ſpelen aenrechten / ende noemen dat ſelne
Embixarſe, want lieten hen duncken / dat ſo wanneer fp daenſichten alſo ghe-embixacrt
adden / dat het een vꝛeeſe ofte vervaertheyt aen jaeghde / ende laten hen nu duncken
bat het een fraepithept is. Cot deſen epnde foo maeckten ſp in de Sheberghten van
Guancavilca,( tibelcke in Peru ig) by de Stadt van Guamanga, veemde ondergr abin⸗
ghen van Mijnen alwaer fp dit Metael upt trotken / ende zn in ſulcker voegen / dat ſoo
men hedenſdaeghs / in deſe holen ofte Socabonen (die d Indianen ghemaeckt hebben
tomt te gaen / men daer in verdwaelt / jae dat men niet weet hoe men daer weer upt
comen (at, Doch ſplieden en maeckten van t Quick · ſilver gheen werck / twelcke na⸗
ſtuerlhek in de (ellae materie ofte r Merael bant Vermillioen beſloten is / noch en wiſten
dock niet eeng / datter ſoodanighen dinck in de Werelt wag. Ende dit en was met al:
leen byd Indianen / maer noch oock by de Spagnaerden / die van de ſelve rheltdom⸗
men in langhen memighen tyt / gheen kenniſſe en hadden / tot dat gounernerende de
Lacentiaet Caftro het Bant van Peru, t Haer 66. ende 67. de Mijnen van t ſelve Quick
fiber eerſt ontdeckt wozde / twelcke gheſthiede op deſe maniere: Daer is ghetomen
in handen van een verſtandich Man / ghenaemt Henricke Garcees, een ghebozen Poz⸗
tugees / wat van deſe roode erde / ofte t voozſepde Metael, dat d Aubianen Limpi
noemden / ende daerſe d aenſichten met beſtreken / ende tſelbe wel beſlende / verkendet
te weſen bant ghene dat men in Spagnten Vermellioen heet. Qu de wijle dat hy wi⸗
ſte / dat het Vermellioen van het ſeive Merael ghekregen wont / daer t Quick · ſtiner upt
comt / ſon quam hy terſtont te vermoeden / dat de ſelve Mijnen ban uicht ſilber moe:
ſten weſen / is daer terſtont nae toe gherepſt / ende dede b'erpertentie ende pꝛoeue / ende
bevont dat alſoo te weſen. Nu zynde op deſe mantere / de Mijnen han Palcas in de palen
van Guamanga, ontdect / ſoo zonder verſchepden nae toe ghetrocken / om tGuick ſil⸗
ver te berepden / ende dat nae Mexico te hoeren / alwaer t Silver / door t Mutch-filber
ghebeneſitieert ende berept woꝛde / dooz welcke occaſte / daer etlhcke rijck ghewoꝛden
Ihn / ende dat niet wepnich. Ende de Contrepe van de Mijnen, die men Guancavilca
|
ij
Ï
tot de berepdinghe ban de ſelve Mijnen vant Gulck-ſilher / die daer beel ende vooz⸗
ſpoedich zjn. Onder allen / ſoo ig de Mijne, dieſe van Amador Cabrera hieten / anderg de
los Santos, (dat is / van den eplighen) ghenaent / een heerlyck dinck / tweicke een
Clippe is van uptnemende harde ſteen / zinde gantſch ende al met Quick ſilber door:
goten / ende is van ſoodanighen grootte / datſe beſlaende is 80. Spaenſche varas ofte
Noeden in de lenghte / ende 40. in de bꝛeedde / zinde dit gheheele viertant over / ondere
graven / tot in de diepten van /o. eſtados ofte Mans lenghten / ende daer mogen meer
ban dye hondert perſoonen t ſeffens ende gelekt in arbepden / doorde grootte des ſei⸗
ven. Deſe Mijnen Woꝛden ontdetüt door een Indiaen van Amador de Cabrera, ghe⸗
naemt Mavincopa, upt het Dozp van Acoria van daen: Amador Cabrera lietſe op (pe
nen naem regiſtreren / Waer Doop hy / om t ſelbe / plept met den Fiſcael hadde / ende in de
exerutien ſoo woꝛden hem de bzuchten / ende tghebꝛuyck des ſelben / vergunt / om dat
| bp den eerſten ontdecker was: Daer nae foo vertocht hpt Doop twee hondert ende
vhſtich dupſent Pucaten: Maer hem daer nae dunckende / dat hp in de vertoopinghe
bedoghen ende betocht was / ſoo wierp hy t weder in t . hy wilde Garbe
| 3
\
WES PE EDE EDT PEEN PTMD DEE EE . de
noemt/\uopbden terſtont met Spagnaerden ende Indianen bewoont / die om de felle
odzſake hier nae toe quamen / ghelijck als daer hedenſ daeghs noch meer by tomen /
e
*
—
C
.
— en
ì A Ed
4
mna ARTE ĩ ᷣ . T ETE ES
Cap. Ze. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien.
dat het meer dan vf honder dupſent Dutaten weert is: Jae veel laten hen duncken
Ban een millioen, een ſeitſaem dinck / datter Mijnen van foo grooten rijtkdom ghevon⸗
den wozden. In den tht dat het Lant van Peru gheregeert wozde / daoꝛ Don Franciſco
de Tolledo, ſon quam daer een Man / met namen Pedro Fernandes de Velaſcoʒ die in
Mexico gheweeſt hadde / den welcken aldaer gheſten hebbende / hoe dat ment Silver
boort Quick: ſuver upt trock / heeft voozghewent ende hem onderwonden t Silver
van hotoſi met Quick- ſilver upt te trecken. Tonderſoeck hier van / ghedaen weſende /
ende bevindende dat het ſeer wel ſlaechde / ſos begoſt men te weten tJaer van 71.)
in botoſi, t Silber te beneficieren / ende upt te trecken doopt Quick ſilber / dat aldaer
van Guancaviica gebracht wozde / twelcke d uyterſte ende geheele remedie / van de
ſelne Mijuen mag: Mant met het Quick · ſilver / ſoo woꝛde daer een overvloedige me⸗
nichte van Siver ghetrocken / unt de Metalen die te loo lagen / van die fp uptwozpſels
_ neemen. Want gheihck als gheſept is / ſoo wozt het Silver vant Ouick-filver ghe⸗
pureert / al tft dat het ſchoon arm / van wepnich alloy ende dꝛoogh is / twelcke de ſmil⸗
kinghe van t vper niet doen en tan. De Cathoiijche Coninck heeft bant graven ofte
berepden der Mijnen vant Quic- ſilver / ſonder eenige ontoſten / ofte auontuer te ſtaen /
bp de vier hondert dupſent peſos aen Mijnen, vaneen wepnich min als 14. Kealen
tſtuck onder het ghene noch / dat daer nae doop t ſelbe / in t beneficieren ofte bereyt⸗
fel van Potoſi, te proffijt comt / twelcke noch een ander groote ſchat fg. Daer woꝛden
teen Jaer dooꝛ t ander / upt deſe Mijnen van Guancavilca, getrocken over de acht dupe
ſent quintalen Quick-ſilvers. val |
Het 12. Capittel. Met Wat conſte, dat het Quick-
trocken,ende t° Silver daer met bereyt ofte ghefuyvert Wert.
5 Ke) Aet ons nu ſegghen / hoe dat men t Quick lilber unt
e treckt ende hoe dat het Silver daer mede gljepureert ofte gheſuyvert
ert. Den ſteen ofte t Metael, daer ment Guitk ſüver in vint / woꝛt ges
ö 2 ſtoot en ende in Potten ghedaen / ende alſoo wei toe gheſtopt / op t pper
S ggeſtelt/a waer hem tſelve Meracl, ofte gheſtooten ſteen / int (milten/
dosʒ de tracht vant vyer / van t Quick; ider af ſcheydt / tretkende in exhalatien, ofte
dampen / onder den roock van t ſelne vner om hoogh / ende loopt foo lange om hooah /
tot dat het eenich lichaem ofte hardichent is ghenwetende daert teghens aen ffupt/
al waert hem terſtont wzonghelt ofte verſtift · Ende ſoo dat om hoogh comt / ſonder
filver uytghe⸗
ee nich hardt lirhaem te ghemoeten / ſoo treckt dat (oo langhe op waerts aen / tot das
het omt te vercou wen alwaert terffont verſtůſt / ende alſdo weder neder valt · Pu als
de ſmiltinghe gaedaen is / foo ontdecken fp de Potten / ende trecken daer Merael upt /
't Welekie fp (oes ken te doen / ſoo Wanneer die gheheel tout zijn: Mant fa daer eenigen.
T̃ootß / fte bapeur der ſelnen / quam te raecken / aen den genen die dien ontdecken / ſou⸗
den terſtont vergeven worden / ende daer van moeten ſterven / ofte daer ten minſten
er gualhck van ghetracteert blyven / ofte alle de Tanden qunt woꝛden. Omt vper
kehebbe 1 de onder de Metalen ſtockt / (want daer oberdadich veel hout in ver⸗
daen wozt) foo Heeft een Mine graver / met namen Rodrigo de Tores, een ſeer pꝛoffij⸗
telhcke inventie ghevonden / te weten / t ghebzuyck van t Bop ofte Crupt / dat over als.
lede gheberghten van Peru ſeer veel waſt / twelcke ſp aldaer Icho heeten / ende is ghe⸗
ek het Sparco van Spagnien / daerſe de Püyghe-kozven af maecken / waer mede pb
apex onderhoudende zyn· Ende is een dinck om te verwonderen / hoe grooten N
dat dit Erupt ofte op heeft / om de ſelne Metalen te doen ſmilten / twelcke is gleich
alg Plinius ban t Gout verhaelt / dat met den vlam van t firop geſmolten Wort / tgene
met gloepende kolen van ſterek hout / niet ghenaen en tan Wozden. Het Quick-ſulver PPA
aldlis geſmolten weſende / woꝛt in leyze ſatken geva; om dar men dat alleen in Lepz
bewaren mach / ende wort alſdo ghelevert in de d agalijnen ofte Munciꝶupfen des
Coninckx/ ende van daer foo woꝛt dat te Mater nae Arica, ende fo boers op Beeſten
ofte Schapen bant Tant nae Potoſi ghe bracht. Daer wort gjemernidj: ken gBeeenz
(meert ofte verdaen int bereptſel der Meralen ban Poꝛoſi, van (eg tot ſeuen dupfent
quititalen AJaerlijckxr / behalven ·tghene / dat noch unt de vuplighept ghetrocken wort /
welke is de moer ofte gront van de eerſte af ſpoeuinghe der Metalen, Dle Lat tobbeng
en wort. Deſe vuplighept Wort ghebꝛant ende ahebeneficeert in Gvens / om
t ulck ſilver / datter in ghebleven is / upt te treten. Daer zyn over de bft van
deſe Ovens / in de contrepe van Potoſi ende Tarapaia. De quantitept der Metalen Bie
ghebenefiteert ofte bereyt woꝛden / moghen weſen / nae vchentnghe van experte ende
erbaren lieden / over de dppe hondert dupſent qumtalen des Glaerg/ van welcker vid 0
lighept ofte moer ( ghebeneficieert weende”) over de twee dupſent quintalen Guck
ſubers upt ghetrocken woꝛden . Ende is te weten / dat de qualitepten der Metalen ver⸗
ſcheyden zun: Want Deer zun Metalen die veel Silvers gheven / ende wepnich Quic⸗
filbers ver doen · Andere leveren veel ut / ende consumeren ofte verdocn veel. Etteinyt⸗
ke gheven wepnich / ende verquiſten wepnich / ende nae dat men deſe Metalen geraett/
=
alſoo is dock tgheluck ofte tongheluck van beel winſte ofte veriues / in de pachtinge
ende handelinghe der dleralen: Poe Wel vat het gemepnfte ende pedlnarts is ( DAL CEN
rhck Metael, ſoo ghelick alg het veel Silbers op denght / alſoo is het oock veel Cꝛuick⸗
ſfuͤvers verdoende ende t arm Metael in t tontraxie. Het Metael Wogt eerſt ſeer wel en⸗
de tlepn ghemalen / met de ſtamperg efte moeckers van be Ingenie, die de ſteen gantſch
mozſelen: Ende nae dat het Meracl wel ghemalen ende ghemozſclt is / foo wozt het
Bheſift / doo; Siſten van gheweven Coper-dꝛaet de welcke t Meel ſoo tleyn malen /
Als dat van de ghemepne ſiſten: Ende (oa deſe ſiſten wel gheſtelt ofte toegheruſt pu⸗
tlſten tuſſthen dach ende nacht wel dertich quintalen. Cmeel van t metacl aldus ghe⸗
ſiſt weſende / woztin Fozneps cuppen ofte Hietels ghedaen alwaert met een pekel.
verdooſt woꝛt / ſtoꝛtende inelcke vyftich quintalen Meelg / viftich quintalen Sous
twelcke ghedaen woꝛt / om dat het Sout de vettichept van t meel des Metaels (Die't-
van Clep ofte flict heeft ) ſouden berbijten ende wech nemen Waer mede t Sllver te
beter van t Quick ſiſner aenghevat wort. Lerſtont daer nae / ſoo douwen ofte cleyn⸗
fen ſp t Quick ſilver dooz een Canefaſſen boeck op het Metael, tomenide t Quic k- ſil⸗
ver daer dooz upt / ghelhck als een doum / oſte (weet. Bit gedaen weſende/ſos roerenſe
t Metael met het ander onder een / op dat het altemael met de fen doum van 't Quick
475 wel beemenght worde. Al- eer dat de Foznepſen gheinventeert waren / fo wiert
het Metael met het Quick ſilver veel ende mentchmaei vermenght ende omgheroert /
ende alſod in Batken gheſtozt / maerkten daer groote ballen af ahelbek als van Pot-
gerbdeAatende die alfoo etljcke dagen ſtaen / ende alſ dan ſoo herkneedden fp die weder⸗
om ende meermaelg / tot foo lange dat haer dochte / dat het Quick; ſuner met het Zil
ver al inghelyft ofte veree nicht was / waer mede over de twintich daghen om bꝛach⸗
ten / ende op't minfte neghen daghen. Daer nae doo; adhs dieſe treghen / gelhck als
de luſt om te berrrijgen altoos vißtich is onderb onden bat (om den tit te verrozten)
per een groot behulp was / om tœSuick-ſilver / t Silver met der haeſt aen te vatten.
Ende hierom foo woꝛden de Foꝛnepſen gheozdineert / daerſe de groote Retels oſte
Cuppen op ſtellen / am v Metael met het Sout ende e te ſtozten 5 an
1 \dace:
iet vierde Boeck. Fil.
EES
ETE
Sin
3
3 * 8 . A Ke B ik
eee Bede de nes
Cup. 12. Hiſtorie Naturae! van Weſt-Indien.
om daer t vyer ſachteli cken (in ſeeckere verwelfſels daer toe ghemaeckt) gheſtoornt
woꝛt foo dat het Quick ſulver in den tit van vhf oft ſes daghen / t Silver al geincoꝛ⸗
poxeert ofte ingheliſt heeft. Doo wanneer t haer nu dunckt / dat het Quick · ner ſpn
bebofr ghedaen heeft / dat is / t Silver wepnich of veel te vereenighen / ſonder daer van
pet te laten / ende tſelve in ſich te ſupghen / ghelûck als de Spontie twater nac hem
treckt / dat incoꝛpozerende / ende van de Lerde / Loot / ende Coper / daer t met vermengt
ende ghegroept is / af te ſchepden / al dan foo ſoecken fp dat te ontdecken / ende upt te
cryghen / ende van t ſelve Quick ſilver af te ſchepden / twelcke ghedaen woꝛdt op deſe
maniere: Stozten r Metael in een CTobbe met water / alwaer (p met cen Water⸗mo⸗
lenken r Metaelrondtſon: dꝛaepen / ghelijck als men de Moſtaert ontdoet ofte maelt /
alſ dan ſoo loont het Clep afte flick van t Metael, met het water dat af loopt / unt / blije
vende tiver met het Quick; ſilver / als het ſwaertſte / op de gront van den tobbe ges
ſontken: * Metael dat aldus over ende gheſoncken blijft / is ghelhck als Zant /
t weicke (jp alſ dan daer upt nemen / ende dꝛagent noch eeug om te waſſchen / ende met
eemerg in Backen ofte Water putten af te ſpoelen / waer mede t Cleh ofte t lack
gantſch af gaet / latende t Silver met het Quick · ſilver alleen blijven; hoe weldatter
altoog ander t ſigjck ende Liep wel eenich Silver ende Quick ſuver met wech loopt /
(dat ſp relaves gieten) twelcke fp Daer nae oock noch ſoecken upt te treeken / ende te
„ghenteten. Nu dan / t Silver ende Quick; ſtlner aldus gheſupbert weſende / fao da
het begint te glinſteren / nde tſlůck ende t Cley daer gantſch van af / ſos nemen fp
alle dit Meracl,ende ſtozten dat in een doeck / ende douwent wel dicht upt / waer mede.
alle t Quick ⸗ ſilver dat met het Silver niet vereenicht ofte inghelift en is / daer upt
loont /o vende de reſte / gheldek eenen gemaerkten Bai / van Silver ende Euick⸗ſil⸗
Ber te ſamen / in mantere ghelůck als t buptenſte / met het binnenfte van de Amande⸗
len bipſt / alſſe uptghedout zijn. Als nu den bal / dte Daer blůjſt / wel uptghedout is / (09
heeft hy alleen een ſeſten deel Sllverg / ende vf deelen Quick ⸗ ſilvers / in voegen dat /
foo daer blůſt een hal van t ſeſtich pont / ſas zjn de thien ponden daer van / Silver / en⸗
d ander vyftich / Quick ſilwer. Ban deſe ballen / ſoo maken fp de Phn· appelen / in mar
niere ghelhck als Supcker- bꝛooden / ende hol van binnen / ende Worden ghemepnlyck
ende oꝛdinaris van hondert pont ghemaeckt. Om nu t Silver van t Quick ſilver te
ſchepden / ſao legen fp de ſelbe in ſterck vper / al waer ſp dien overdecken met een aerde
Pat in ghedaente als de Dozmen oſte Molduren, van de Supcker-bjooden / welcke
hn ghelijdt als de Ruaenſche ſlaep-mutſen / ende bedecken dien met hout-Rolen /
t welcke (p alſoo ontſteken / Waer mede tHuick · ſiver in roock exhaleert ofte ontreckt /
ende comende om hoog) te ſtupten / tegens d aerden muts ofte overdeckſel aen / wort
terſtont dick ende dꝛabbich / ende ramt te diſtilleren / gelijck als de vapeuren ofte dam⸗
pen van een ſiedende Pot / die tegheng t deckſel aenh inghen / dooz een pip / in maniere
als een Alambick. Ende op deſer voeg hen/{oa wozt alle het Quick ſilver dat ghediſtil⸗
leert wozt / ont fanghen / twelcke fp alſoo wederom crůghen / biivende t Silver alleen
in de ſelbe ſoznie ende grootte / alſt nan te bogen was / maer in tgewicht heeft het vf
Beelen minder alg te vozen / blift altemael ghecreuckt ende ſpontieachtich / dat een
_Bfnck 1 om ſten is. Han duſ danighe twee Pn · appelen / woꝛdt een Plaet ofte
Bꝛaot Silvers ghemaeckt / in t ghewicht van vf ofte fes en tſeſtich Martken / ende
alfoo Wort datt eſſayeren, quinterem ende te marcken ghebꝛacht. Ende t Silver dat als.
dus met Quick ſier uptghetrocken ende gheſupvbert woꝛt / is foo ſijn / dat het nim⸗
mermeer beneden de 23 80. ban alloy en tonit / zinde ſoo extellent / dat het / om t ſelve te
wercken / of te berepden / noodich is / ban de Silber- ſmeden / met eenfghe vermenginge
van ſpn alloy nernündert ofte vernedert woꝛde / gheſchiedende 'tfeive van ene
WI VE ODE PE SEE rn
| | Het vierde Boeck. Hl 72.
de Munte daer t gheſlaghen ende ghemunt wozt. Alle deſe tozmenten / oſte (foo men
ſoo ſegghen wil) martelrhe / moet het Silver aſſeren / omfyn te woꝛden / t welcke (9
men dat wel inſiet / en ghefoꝛmeerde maffe ofte deech is / daer t Silver van ghema⸗
len / gheſift / ghekneedt / ghegeſt / ende ghebacken wozt· Ende behalven dit / ſoo wort het
noch ghewaſſchen / gheſpoelt / herwaſſchen / gekaockt ende herkoo kt / pafferende dooz
ſtampers ofte Moeckers / ſiten hacken / ſpniepfen / tobbens emmers, depufen/ ovens⸗
ende eyndtihcken dooz water ende vyer. Nebbe dit ſelbe willen verhalen / om Dief wite
le dat ick ( inſiende alle deſe aruificien in Potoſi) alſ doe begonſt t overdencken / tgene
de Schuftuere van de Nechtveerdighen ſept / te weten: Colabit eos & purgabit quali
argentum, alg sock tgene dat van de ſelve / op een ander plaets geſept woꝛdt / Sicut ar
gentum purgatum terra purgatum feptuplum, dat is dat het Silver / om gez ureert / ende
pan aerde ende tley / daer t in groept / gheraffineert ende ghe ſup vert te woꝛden / ſe ven⸗
maels ghepurgeert woꝛt want is in effect / een maelg / dat is foo veel ende meiste
mael als het ghetonnenteert oat / tot (oo langhe dat het gantſch puer ende fiju bi:
Alſdo is van gheihcken de doctrun ofte lesre des Heeren / ende moeten oock weſen de
Dielen / die van (pn Soddelhcke puerhept deelachtich ſullen zun.
Het 73. Capittel. Van de Artiffcien, ofte Ingenien, daer men de Metalen
4 met maelt, ende hoe dat het filver gheeſſaycert ofte beproeft wort.
M dele materie van 't Silber ende Metalen te bellun⸗
ten / ſoo reſteren hier noch twee dinghen om te ſegghen / t ene is van de
5 Ingenien fte Artificien ende malinghe / ende t ander / van de pzoevinghe
1 ofte t eſſaperen . ier voꝛen is gheſept gheweeſt / hoe dat het Merael ge⸗
S malen wozt/ em tuick⸗ ſver te moghen ontfanghen · Dele malinghe
wont gedaen / doo verſchepden ingenien ofte Artificien, waer van eenige van Peerden
ocken woꝛden / ghelihek alg Koſ- molens / ende andere met water / als Water
moleng / van deſe twee ſoozten heeft men een groote menichte. Ende om datter ghe⸗
meyniheken anderg gheen water en is / dan dat dan den regen tamt / foo en ts hier in
Potofi met ghenaech van / dan alleenlhrken dzpe ofte bier Maenden tts / twelcke ts
December, Ianuarius ende Februar:us. Maer zijn Lacken ofte Binnen- wateren gemaert,
ern € srt Orme
6
0 er, 5) *
ende dꝛpe Bademen in de diepten: Deſe zin ſeven in t ghetal / met hare poozten ofte
_ Slupfen zende foo Wanneer dat het van doen ig/eentge van de ſelve te ghebꝛupcken
ſos heſſen ſp de deuren ofte Slupſen op / ende laten daer twater alfea doo loopen / cit
des bperdaeghs ofte heplighe daghen / ſoo ſlupten fp die weer toe, Soo wanneer dar
aghe wel ſes oſte ſenen Maenden / in boegen / dat de lieden in Potofi, dot boot Siluer
om veel waters ende een goet reghen · Jaer zin biddende / ghelitk als men op ander
plaetſen booy't Ro ende gꝛepnen doet. Wander Ingenien heeft men fn Tarapaia,
Letweicke een Ballepe is) gheleghen dwe ofte bier mijlen van Potoſi, bast een Rivier
Doo heen loopt. Ende daer zn noch op ander contrepen / ander Ingenien, hebben deſe
differentie / te weten / dat eenighe Ingenien zin van fes ſtampers / andere van tac If,
ende ſommige van veerthien . Wet Metael Wort ghemalen in Diüfers ofte Montieren /
alwaer men t dach ende nacht in ſtoꝛt / ende van de er fo Wort het ghene dat ghemalen
ig ghedꝛaghen om te fiften. Nen den Gever van t Lack van Potoſi ſtaen 48. Ingenien
ban Water-moleng / elck van 8. 10. ende 12: ſtampers : Ander 4 Ingenien ien 159
8 | ander
die int begrijp hebben / ontrent dupſent teven hondert Noeden / ofte Spaenſche Varas,
de Larken / gantſch vol ende het cen goet reghen · Jaer geweeſt is / ſos duert de malin⸗
33
— —
*
—
LANS
ON . „B „8. ie E — 2
Pfal. G5.
Pro. 17. 27.
Zerem. d.
Frov. 19.
DL AN n — — |
1 5 l it
Cup. 1 . Hiſtotie Naturael van Vveſt . Indien ·
vp mach conien / die de Ballanten ofte weegh⸗ ſchaelkens doen vertleren / want nae
dit wepnich / ſoo woꝛt de pꝛijs ofte waerdhe van een geheele Plaet geſtelt: Is Loop
maer een delicaet dinck / ende verepſcht groote erbarenthept ende kennifje / van t
welcke hem del · Schziſtuere ooc op berſcheyden plaetſen is Pꝛoffiterende / omte ver⸗
tlaren op Mat maniere dat Godt den ſpnen bepzoeſt / als oock om te noteren ofte gen
te When de verſchepdenheyt der verdienſten / ende waerdichept der Zielen / namelpe⸗
ken ter plaetſen daer den Pꝛopheet Ieremias den titel ghegheven woꝛdt van Eilayeur
ofte Yꝛdef· meeſter / om de gheeftelijcke maerdigheyt der Menſchen ende hare werte
Ren / te verclaren ende te kennen / dat epghentlacke een fake is / van den Gheeſt Gods /
den weleken den ghenen is / die de gheeſten der Menſchen ts weghende. Ende hier
wiede ſoo moghen wy ong te neden ſtellen / ſoo Gele als de materie van t Silver / Me⸗
talen ende Mijnen is helanghende ende paſſerende vooꝛder aen tot d ander twee hooge
gheſtelde / der Planten ende Ghedterten. 5 tel
ga 155 Het
E ⁵ͤ N VET PN STE
Het vierde Boeck, Fl. 73.
Net 14 Capittel, Van de Eſmeraulten.
Et lal evenwel goet welen / Bat wp eerſtelijcken pet
b wat ſegghen / van de Eſmeraulten de wle t ſelne dock een dierbaer dinck
| is / gheihck als Gout ende Silver / daer Wp van geſent hebben / als dock
volk & omdat p van geleken in Miinen van Metacler (gelhck alg Plinius ſept)
bd
se gebonden worden / (oo en falt alhier niet bupten pꝛopooſt comen / daer in ls
vante handelen. In voozigen tüden / ſoo was den Efmerault ingrogter eſtime gehou Y. 37:
den / ende gheljck als den vermelden Autheur ſchꝛöft / hadde de derde plaetg / onder de *
weelen nae den Diamant ende de Margarit oftePeerle maer hedenſ daegs fo en woꝛ⸗
den / noch den Emerault. noch oock de Peerlen, foo veel niet gheacht / ende dat / dooꝛ de
menichte / die Indten van bepde deſe ſoozten / aen den dach ghebꝛacht heeft. Alleenſhe⸗
ken / ſoo blijft den Diamant iu achtinghe ende by ſpn waerdhe / t welcke hem niemant
ontrecken ſal / ende nae de ſelne / ſoo woꝛden de fijne Robijnen, ende andere Gheſteen⸗
ken / in meerder eſtime ghehouden / als de Elmeraulten, Want de lieben altoos hienden
i ene ſingularltepten / of wat byſor ders / ende het ghene dat ſp fier / gemepn te we⸗
nen achten fp niet. Daer woꝛt vertelt van eenẽ Spagnaert die in Italienlint eerſte
alſſe in Indien gevonde dozden enen Flmerau t wag toonende gen eenen Juwelter /
om nae de pig te verepſſchen / ende ſiende den Juwelier / datſe van foo ſchoonen ghe⸗
daente / ende fo groot Was / ſepde dat die hondert Dutaten weerdich was: Doe weeg
hy hem noch een ander / den welcken hy op dꝛie hondert fette: Bp dit hooꝛende / ende
verlertkert meſende lepde hem mede nae (pn HBerberghe toe / ende wres hem een ghe⸗
heele Riſt vol daer van. Ben Italtaen foo grooten heop ſiende / ant woozde Senor: de⸗
fe gelden maer een Dutaet t ſtuck. Alſoo ig het in Indien ende Spagnten oock toe⸗
ghegaen / (ba dat het over vloedich vinden / van foo grooten rijckdom / deſer Gheſteen⸗
ten de Waerdije wech ghenomen heeft, Plinius ſtelt daer groote exrellentien af ſeggen⸗ Phi. lib. 27.
de datter gheen bermakelijcher / lieflycker noch gheſonder dinek vooꝛ t gheſicht is: ap;
Daer in hz recht heeſt / maer ſpn autoritept heeft weynich te bedieden / ſo lange alſſer
hier fo veel zin. Ban t ander / daer hy vertelt / dat de Hooniſche Lelia gheſtickt dꝛoegh /
| 1 55 hulſel ende tleedt / aen Peerlen ende Eſmeraulten, de Waerdhe van 400. Dupjent Plin. lib. 3.
Vueaten / ſouden hedenſ daeghs met minder dan 40. duyſent / twee paer cleeren / als cap. 35.
de fele moghen ghemaeckt Wozden / zn op verſtheyden plaetſen van Indien gevon⸗
den gheweeſt. De Conuinghen van Mexico hielden die in waerden: Jae dat meer is /
fap hadden etlijckent ghebꝛupck / de neuſen te doozboozen / ende daer eenen extellenten
Efmerault in te dꝛaghen / ſtelden die van ghelhcken / in d aenſichten van henlieder Af⸗
goden: Maer daer men de meeſte abondantie ghevonden heeft / ende noch hedenſ⸗
daeghs bindt / is int nieuwe Coninckrhck van Granaden, ende in Peru bn Manta ende
Puerto viejo, ofte doude Haben. Men heeft aldaer binnen int Landt / een plaetſe die
dien van de Elmeraulten heet / dog de notitie die Daer is / ban datter veel zin / al hoe wel
dat het ſelve Landt tot noch toe niet gheconqueſteert ofte overwonnen is. We Eſme- Sp de ſelbe
raulten groepen in Steenroſen / ghelhck als Criſtal / ghelhck als ick die / in de ſelve ſteen maniere
gheſien hebbe, welcke is in maniere gheljek als een Veete ofte Ader / die / nas t ſchynt / Bellic d inf:
foalfeengf kens glat ende fpn wort/mant daer warender etlijcke half wit ende groen / diner ende
Andere bpnaeſt wit / ſommighe gheheel groen ende perfeckt / hebber ſommighe gefien sanierek in
{op groot als Poten / ende daer zijnder oock noch wel grooter: Maer ick en weet niet / Boft-Jur
datter in onſen tyden een van ſoodanige grootte / 1 25 Catino oſte t Fuweel datſe in dien.
se \ 5 Genova
ET EN bb... 6.8, G..L
2
Lv
Nn EEEN Zan fans / AN
NN Ln
—
Hiftorie Naturael van Weſt- Indien.
Scnova hebben ontdett is ghewoꝛden / die fp met recht in ſo grooten eſtime / ende hoog
bin. lib. 37. ten ſuweri ho: der / eñ iet vos een Keliqusc ofte heylichdom / de ole het niet be von⸗
cap, s. den wont / ſulex te v een / maer wel err int tontrarie. Doch fo excedeert / it gaet / ſonder
ton paratie / te boven / £ gene dat Theophraftus is vefererende van den Elmerault, die
de Coninck van Zabylomen gende & oninck van Ezypten pzeſenteerde de welcke hav:
de in de lengte vier Cubiten ofte ellen / ende dzie in de bꝛeede: Ende cock / dat in den
Tempel ban lup ter een naelde ghemaeckt was / van vier Efmeraulten, hebbende 40.
ellen in de lenghte / ende in de breede og plaetſen vier / ende op ooꝛden t vee / ende datter
bp ſpnen tt in Tyro in den Tempe van Hercule, eenen Eſmerauſten Pilaer was / ſal bp
avontu r gheweeſt hebben (ghelyck alg Plinius ſept) van Gzoene⸗ ſteen / die den Efime-
rault ghe ek is / waerom valichen Emerault ghenaemt wozt: Shgelhck als ſommighe
willen ſegghen / dat ſekere Pilaren in de Wooft- kercke van Cordua die daer gheſtaen
hebben van die tot af / dat het een Metquita was / van de Machomeufter Coninghen
Miramamolines, die in Corcua geregneert hebben) vankſmerault- ſte nen ſauden weſen⸗
In de Dloot van't Haer 87. daer ick mede upt Indien quam / quamen twee Riſten
_ met Efmeraulten, zijnde ten munſten eicke kiſte van vier Arroben ge wichts / waer aen.
men b'oberbloedichept/oie daer van zin / ſien mach. De heplige Schyftuere is den EG
merault telebzerende / als een ſrer dierbaer Futweel / ende woꝛt dock als ſulcx ghe⸗
Exo. 2 9. 3. ſtelt / onder de precieufe gheſteenten / die de hooghe Pueſter inden Boꝛſt lap dzoegh /
Adoc. 2. Alg dock onder de ghene die de mueren van t Nemelſche Leruſalem gercieren.
Het 15. Caplitel. Van de Peerleu.
Aedemael dat wp handelende zijn / van de pꝛinti⸗
Ic peeifte lhekdommen / die van Indten gebracht woꝛden / (og en iſt geen
reden / dat wp de Peerlen bergheten / die d Guders aen
de / weicker waerdichz int eerſte fo veel geacht was / d t de ſelbe geor
ds vooꝛ een dint / dat alleenlhckẽ de gent / die banContuvuyshe vaart orte
5 afocmfte waren / toebehooꝛde . edenſ daegs ſo is de menichte des ſelbẽ jo veel / datter
PE (tot baude Swartinnen ofte Slavinnen toe ſnoeren van Peerlen gedragen woꝛden /
bebbenſt veer groepen in de Oeſters ofte Zee ⸗ Sthelpen / ee weten / binnen in de Biſth: Ende is my
dan deſe le: ſelfs ghebeurt / dat iek int eten van etliche Oeſterg / daer Peerlen in ghevonden hebbe.
ps, ghe De Schelpen hebben van binnen eenen Hemeifchen levende coleur/ daer / op ſommi⸗
Baene Ma- ghe plaetſen / lepels diefe van Nicar noemen) van gemnseckt woꝛden. De Pecrlen zin
„drePerola of:
te Moeder OP verſchepden ma: iere / ſoo in de groote: gedeente coleuc / als in de gladdichent / waer⸗
bande Peer- om pack de pale different is. Eenighe woꝛden gheheeten / ave Maria oi dat ſy zin /
27 mh e Bel rk als clepne Cogelkens van een vyſtieh / ander Parer-Nofters,amdatfe dick zun.
nerariofien Daer worden feiben twee ghevonden / die ghelnck ende eenpartch zin in de grootte)
mach. ghedaente ende cole ur / waer dooz de ſelbe van de ſtomeynen naer Pl nus refereert)
Auniones oſte vereenichdeldat is eenparich ende ghelhek)ghenoemt worden. So wan⸗
és neer dat men gheraeckt te binden / twee die in alles ober een romen / ſos comen ſy tot
Plin. lib. 9. eenen hooghen pzhs / nameigeken om boor HRinghen ofte Juweelen te ghebzupcken
cap. 35 Ack hebbe ſommighe paren geſien / die op duyſenden van Mutaten geeſtimeert woz⸗
den / al hoe wel dat het ſelve niet te geleken was / met de waerdhe / van de twee Peer⸗
Wilem. len van Cleopatra, dit (ghelhjck Plinius vertelt)eick een / ghegolden ſouden hebben / hon⸗
125 dert dupſent Butaten / waer mede de ſelve Sotte Coninginne / t wedtſpel wan / datſe
BEE Marco Antonio ghedaen hadde / van in een avontmael ene 5
Wutaten
n
| | Het vierde Boeck Fol. 74.
Mutatente verquiſten: Mant als de ſpſen ende gherechten berept waren / fo wierp
ſp een van deſe Peerlen in ſtercken azijn / ende geſmolten ofte ontdaen weſende / zwelg⸗ 1
den die in. D ander ſent men / dat in tween ghedeelt weſende / geſet Worden in de Pan- 1
_ toen Ban Haomen / in ð ooringen van beelt van Venus ende van den anderen Clodio NE
(Sone van den Farſante ofte Tragico Eſopo) wozt vertelt / dat hp in een Bancket / elc⸗
ken ghenooden / ofte peder gaſt / dede gheven / onder ander gherechten / een toſtelhcke
Peerle, in A zin ontdaen ofte gheſmolten / om de Feeſte magnifyck ende heerlůck te
manen / t welcke al te mael Sotternhen van dien tyden waren: Zynde evenwel daer⸗
om die van onſen teghenwooꝛdighen tydt / niet minder / dewhle wp gheſien hebben /
dat niet alleenlhcken de Hoeden / Bonetten ende Cranſſen / maer oock de Leerſneng
ende Chapinen(bat zijn de Spaenſche Djouwen Schoenen ofte Stompen van de gee
mepne Pꝛoumen / vol ende dick / met Peerlen beſtickt zjn. De Peerlen Woꝛden op ver⸗
ſthepden plaetſen van Indien ghevonden / maer daer (p alderovervloedirhſte zjn ik
in de Zupder Zee bp Panama daer mend Eplanden heeſt / die om deſe ooꝛſake / van de | )
Peerlen gheheeten woꝛden. Doch daer ſp in meerder quantitept / ende beter gheviſt NID
woꝛden ts in de Noozt-Zee / bp de Kiviere die men noemt de la Hacha, dat is van de 11 U
Csoztſe gheſept .) Alhier quam ick te verſtaen / hoe dat fp met deſe neeringhe omgen⸗ | 92
ghen / t welcke geſchiet met genoech ontoſten ende moepten / van de arme Dupckerg / d.
8
„ „ „
r
*
El
9
hd
En
ZE |
Pi
de welcke ſes / neghen / ſae dock tmaelf Dademen onder t Mater Dupcken / omd O KEN
ſters te ſoecken / die gem: pnlycken ende oꝛdinaris onder aen de See- Clippen baſt lig⸗ 1
ghen / daer fp die afrucken / ende hen daer me laden / ende ſwemmen daer alſoo met om Ii
Hheogh / die in de Canoasofte Schuptkeng neerſtoꝛtende / almaer (pdtedan openenen: |
de den Schat / die daer binnen inis uyt trecken. C water van der Zee / is op de ſelne
tontrepen ſeer tout om te lijdẽ maer den aerbept van den aeſſem / een vierendeel upꝛs / Ino:
ende boten een Haff un onder Pater in te houden / ende d Oeſterg op te trabbe⸗ ide w.
en is heel meer. Ende on dat ip den aeſſem langhe mogten in houden / ſo doen ſp / dat unhre van
Narnie Buzos ofte Duptkers / wennich ende (eer dꝛooghe coſt eten / ende dat ſp bock Perlen ge.
8 e . C 2 | volherdich / 4
6
109 vonden / van
die men
O'ꝛientaelſch
noemt / die
in goethepdt
OE | ef waerdhe
die van Meſt
Andien ver⸗
re te boben
gaen, Doe eñ
waer dat de
ſeelve gebau-
den ofte ghe⸗;
bijt woꝛden /
mach in
min l[tine⸗
rario gheſien
ende geleſen
Wozden.
n
Cap. 1 6. Hiſtorie Naturael van Wett-Indien.
volherdich / ſober ende kupſch zón in voeghen / dat de begeerlijckheyt / o abſti⸗
nentie ende continentie heeft / al hoe wel dat het alen ie |
wogen op verſchepden manieren berept ende dooꝛbooꝛdt / om ſnoeren afte maecken:
Men heefter over al / waer dat men comt / ouernloedichendt van. Het Jaer van 87.
foa hebe ick int Memoriael geſien / datter van Indien quam / te weten / boorden Co⸗
ninck / achtten marcken Peerlen, met noch andere dꝛie Riſten vol / ende boor particu⸗
liere perſaonen 1264. marcken / ende behalven dit / noch ander ſenen groote Potten:
ee 5 . hen t welcke men op ander tijden vooz een Fabel ghehouden (oude:
Het. 16 Capittel. Van't Broot van Indien, ende van't Mays,
V D comende tot de Planten, fo Cullen wy handelen / van
de ghene die deyghenſte ban Indten zin / ende daer nae van de nie
i mepne van t ſelde Landt / ende bie Fan Europa. Nit Fe Me
e Planten pzincipsihcken gheſchapen zn geweeſt / tot het onderhout ban
den enſche / unde t pzinctpaelſte daer hn met geboet Wozt/ het bꝛoot/
d Eplanden / gan te Boef waert / t welcke zijn Cuba Eſpanola, Jamaica, Sant Tuan |
hos 5 2 de * 7 > . > JE 3 en
Weet niet datſe he t Mays in vooziggen tyden ghebꝛzupckt hebben /gebrupcken hedenſ⸗
daeghs meer van t Yuca ende Cacavi, daer wp terſtant van (wilen ſegghen. pen
pan meerder voet fel vooꝛ de Peerden ende Muplen / als de Barft : Is een oz arts
dinck in de ſelve tontrepen / dat men ghewaerſchout is / de Beeſten te dꝛincken te gez
ven / eer dat ſp't Mays eten: Want foo (p comen te dꝛincken opeten / (wilen daer van
zwillen ende den hoeſt krhghen / ghelhck als de Tarme van gheitcken dock Boete
C bꝛoot der Indianen ts het Mays eten dat ghemepnihcken ghekosckt / zynde alſoo
gheheel in Granen ende noch heet / t welcke fp More Beeten gelijck als de Chinen eu⸗
de laponen t lig van gheihcken / met heet Water ghekaacht eten / ſomwohlen eten ſp
dat dock gherooſt ofte ghebzaden. Daer is Mays, t welcke ront ende grof is / els dat.
van de Lucanas, t welcke de Spagnserden / gerooſt in d aſſche / vooz een ieckernge eten /
ende Heeft beter ſmaeck / als gherooſte ofte ghebꝛaden Arwmeten. Een ander mamere /
om dat coftelijcker te eten / ts Mays te malen / ende van t Mee / deech (ende daer van
Taerten)te maten / dteſe opt vper legghen / ende alſoo Heet op de Cafelſetten / welt:
duieren / ende woꝛden vooz leckernhe gheg eten. Nu op datter in de Indisenſche to⸗
be deech een ſekere mamere van Paftepen te maken / ende van de bloemẽ van t meel /
eke ſnateringhe / ofte ſoa ment heeten mach. I Mays en is d Indianen niet alleenihe⸗
ken vooyt Bꝛoodt dienende / maer dient hen van ghelycken / boog Myn / want maken”
dock van t ſelve / henlteder dꝛancken / daer fp hen veel eer in dꝛoncken dꝛincken / als in
Dijn van Mꝛupven. Ven Wu van't Mays, die men in Peru, Aqua, ende boog een gez
mepn Docabel van Andten / Chicha heet / wozt op berſtgepden manteren toegemaett /
waer bant aldercrachtichſte ghemaeckt woꝛdt / op de maniere alſt Bier / te weten /
wepcken eerſteihckent Gꝛaen bant Mays tut foo langhe / dat het begint te ſchieten /
ende alſ dan fo brouwen fp bat op een ſekere maniere / ende comt foo trachtieh te woz:
den / dak het een / in wepnich ſtooten / ter neer velt. Dit wort in Peru, Sora gheheeten /
ende is van de Met gheprohibeert fte verboden / om de groote Khede die daer upt
boenen maeckt een uptſinnich dꝛoncken: Moch en vꝛaghen niet veel nae de Wet
dzinckent gheheele nachten ende daghen over. Weſe maniere van dꝛancken te maken /
ende in anderen Pꝛavincten / gelie alg men hedenſdaeghs noch in Hederlant ig ghe⸗
bzupckende / t Bier dat met de Gꝛanen van de Gerſte gemaert is. Een ander mante⸗
te van t Acua ofte Chicha te makê/ig t Mays te haumẽ / akẽde fuer deeſſem ofte heft /
dor noch een opinie der Indtanen / dat het ſelve / om goet ſuerdeeſſem te wozdẽ / ge Rand
moet weſen / doo dude / berrotte / oſte verſthumpelde Dꝛouwen / t welcke alleen van te
Hoden ſeggen / een walginge maeckt / ende zylleden en ſtootender Haer niet eens aen /
int felde Bier ofte Winte dꝛincken. Be ſupverſſe ende ghefoutfte mantere / endet ge⸗
ne dat alderminſt verturbeert ofte ontſtelt maeckt / ts bat han t gerooft Mays. dit Wozt
van de geſchictſte ende eerlhckeſte Andianen / als soc ban etlhtke Snagnaerden / Loar
Wedeehn ghebzupekt / want bevinden in effeckt / dat het Loor de nieren / ende om wel
te wateren / enen (eer gheſonden dꝛanck is / waer dooz vaer in Indlen (elden ſoo dant⸗
4 en ghebzeck ofte kranclihept eee D ufantie W
90 5 f | Chica
3 Het vierde Boeck. 3 | Eli F.
t groene Niet van t Mays, is een untgheleſen coft boog de Peerden / ende dꝛoogh Lue
fende / dient dock in de plaets van Krop of hoy: Dork foo is t ſelne Gꝛaen dſtek oon
ke op ſommighe plaetſen Arepas ggeheeten moꝛden. aken inſghelgex vant ſelve der aſſche /
deech / ronde Hoeckien / die pay een ſekere mantere weten te ſtofferen / om te moghen e 5 175
ſten / ock geen turteuſ hept en ſouden ghebꝛeken / ſoo hebben fp geinventeert / vant ſel⸗ edn
met fupcher vermenght / maken ſp Crakeunghen / Biſchuptkeng / ende andere dierge⸗
noch en woꝛt daerom nfet eens naeghelaten / maecken daer haer Danſſen met / ende
te weten van gewepcte granen ende daer nae gebꝛauwe om dꝛoncken te woꝛden · Jg /plin. lib. If
nae dat Plinius refereert / in duden tijven een gebzupt geweeſt / in ee ck ca .
ban t gene dat fp alſo kauwen /t welcke daer nae geſodẽ ofte gebrouwen wort. Enis
4
T
WEE
*
*
9391
9
*
*
e
2
Li
«
9
Ld
*
7
*
u
1
Cp. 17. Hiſtorie Naturael van Weft- Indien. |
Chica te dzincken. Alſt Mays noch teer ende in ſpn apꝛen is / ſoo Wort het band Jndia⸗
nen ende Dyarnacrden voz Leckernhe ghegheten / ie weten / ghebꝛaden ofte ghe⸗
xooſt / ende in Mel k gheſoden / doent oock in Pot · ſpiſen / want is een goede ſauſſe / de
Mupſkens ofte dop gen ban t Mays die ſeer vet zun) dienen harr boor Boter / in de
plaets van Olxye / in voegen dat het Mays in Jadien is dienende boog de Beeſten / vooz
de Menſchen / boo Bꝛoot / vooꝛ Min / ende voor Olie. Daerom ſud ſepde den Vice:
Roy Don Franciſco de Tolledo, dat Peru twee di igẽ hadde han cjcaom ende ſubſtan?
tte / te weten / (Mays endet Pee van t Landt / waer in hy groot gjelgek hadde / want
bepde deſe dinghen zijn tot dupſenterlep di ighen dienſti h. Van waert Mays eerſt in
Indien ghecomen is ende waerom dat dit ſo pꝛoff ztelhcken Gꝛaen / in Italien, Gzaen
van Turckijen ghenaemt woꝛt / ſoude tick beter weten te vꝛaghen / als te ſeggen / want
en vinde / in effet / onder d Ouderen gantſch geen ſpooꝛ van deſe genera:ie / al hoe wel
dat het M lio ofte Geers (t welcke Plinius ſchhft hin Italien / unt Indien gecomen te
wesen / thien Jaren te vooꝛen als hyt ſelve was ſchꝛyvende eenighe gheihckentſſe
heeft met het Mays, int gene daer hu ſept / dat het graen is / ende dat het aen Riet Waſt /
ende met bladen bedeckt woꝛzt / ende dat het aent epnde / gelijck als haz / ende oock ſeer
vzucht baer is / ſoo en tomt even wel alle t ſelne / met het Seerg / dat men ghemepnie⸗
ken oo Moillio berſtaet / niet te pag. Epntihcken dat den Schepper op alle plaetſen /
hn Kegeeringhe deelachtich ghemaeckt heeft / ghevende die van dit Orbis ofte
Werelt t Hoozn /t welcke t pzinkipaelſte voetſel der Menſchen is / ende die van An
dien / Myst Meltke nae 't oon de tweede plaets heeſt / vooz voetſel ende onderhout
Ber Meanchen ende Beeſten⸗ a 1 |
.
Het 17. Capittel. Van de Twas, Cagavi, Papus, Chunos, ende
5 "Rijs. de ea *
ARP) 19 ſommighe plaetſen van Indien ghebzunckenſe
7 een ſoozte van bꝛoot / t welcke ſp Cagavi heeten / dat ban een ſeeckere wo
E tel (g enaemt Yuca,) ghemaeckt wozt · Deſe Vucals een groote dicke
AP woz el den welcken tp eenſdeels aen ciepne ſtutk en ſimden ende raſpen
L ende alſoo / ghelhck als niet een Parg uytdouwen / ſos is alſoan / tgeene
datter blijft gel gek als een dunne Caerte / oſte Mafel-koetk / die (eer groot ende Beet /
ende bpaaeft ghelthck als een adarga (nat is een Spaeng-leeven ſchilt / die men te Peers
de ghebzupckt) is / twelcke alſoo ghedzootht zönde/ henlfeder Bzoodt is / dat fp eten/
doch ts een laf dinck / ende ſonder ſmaeck / evenwel gheſont / ende van groot voedtſel
Waer dooꝛ mp boo; een gewaonte hadden! te ſeggen (als wp int Eplandt la E er
waren dat het een rechte toſt was / teghens de gulſithept / want men math het
ſonder eenighe argerniſſe ofte beſchꝛoeminghe eten / (onder dat den appetijt / ofte luſt
des ſelven / eenighe averdaedt verooꝛſaetken ſal / om CCacavi temoghen eten / ſoo mort
men tſelne eerſt weptken / want is ſtram ende rau / woꝛt (eer lichtel hecken met water
afte fap gheweptkt / mant is goet / ende ſwelt ſeer / maer in melck ende in nteten Heu⸗
nich / noch oock in Myn / wlit gualgen dooꝛnatten ofte wepcken / want en wilt niet
dooꝛdinggen / ghelgck alſt Bjoodt van t Rooꝛn wel doet . Baer is van dit Cagavty
een ſoozte die deltcater is / de welcke ghemaeckt woꝛdt van de Bloemen die fp Xauxau
stoemen/ dre in de ſelne tontreyen in weerden gefouten Wogden : aer ick ſoude van
mynent helden / vod beter achten / een ſtuck Bꝛoots / al waert noch foo hart en hunn.
Is een wonder dinck / dat het ſag ofte tat (dat van de optel / daer fp Cl 10
|
|
|
|
|
|
|
|
/ Santa Domingo,
boog oopfaeck: datter gheen HRooꝛn noch ooch Mays,
War fo comt het terſtont met een groote
doch foo ongh luck ende oneffe:
een Acker / ende op eenen tyt / ſoo iſt teene ha
derde begint eerſt te ſchieten: t eene ſtaet hoogt) a
ael Gꝛas ofte Gzoen· C rupt / ende t ander teene mael groen:
men daer Acker-Liet en ghebzacht heeſt / om t
d
pan Spaguien,ofte van Canar en g
bp-nae van gheenighe ſmaeck noch proffo
ende buygd en ons de Hittorien ſo flap in de
weeft hadde / t welcke d overdadighe bocht
men aldaer int ſelbe Landt heeſt) ts
trecken fp uyt / ende laten die alſoo in
cken bjeken/ende maken daer af / t ghene
ghen tyt be waren mach / ende is hen dienende v
de Rijceengroote handelinge met dit uno gedꝛe
elve Papas wogen oock / alſſe noch groen zijn / gheſoden ofte gebꝛaden / gegeten · Baer INE Be
ie op heeter plaetſẽ waſſen / waer ban fp een ſe Rere I.
eten: Ep ulycken / dat deſe Moztelen le het E
Wauneer dat het Haer hier van goet is / ſoo KNN RA
wonden veel tydts van de mijt ende toude / alſſe nach in der .
Doop de groote coude ende onghetemperthepdt des (elven 10 2:
ghebzacht van unt de Balleyen ende der Zee- Lu 000% >
den / die in de ſelve tontrepen woonen / laten daer EN
toft ofte Pottagie nate: / die fp Locro he
VBꝛoodt van t ſelne Landt is. E
Aerden ſtaen / beſchadicht /
Gheweſte. Wet Mays wort daer
ſten / ende de wel gheſtelde Spagnaer
eel ende Koogen bzenghen / t
geconſerveert ende bewaert / a f
laetſen van Indien / als daer is / m de Eplanden Philli
.
n
g in de Eplar.
ſo haeſt alſt Hoopn gefaept is
nde dat dooz de qualite pt vanꝰt
rarie is het gijene / dat op ander pl
May wech neemt / ghelh k als daer
e Pꝛovincien die men heet van t Co
s noch eẽ beter ſoozte nan Papa: d
nde ſoo
4
hn fp wel te vꝛeden / Want
de plaetg van Bꝛoot / t melcke in alle t
wel waſt / ende is van veel ende (eer goeder ſubſtant
inn porceleynen oſte ander ſthatelen met Water met al ende vermenghent 5 5 ban jood,’
Het derde Boeck
maken / uptghedout wozt) een dootlick feniju fs
ien / ſoude een om hals bꝛeugen ende dooden / zynde niet
die daer over bft / een gheſont Bzoodt/ als gheſept is. t
die ſp (Bet noemen / de weicke t vooz eyde fen int fap niet en heeft. Deſe Luca Woꝛt
al do met Moztel met al gheſoden / ofte ghebzade
et Cacavi mach langhen tijt dueren / waerom
de plaets van Biſchupt / ghebzupckt wozt.
den die men noemt van te Koef waert t Weicke Jefe;
Cuba Puerto rico, Jamar a ende ætiijcke andere ban de ſeloe valfagie/
Vv oatmentniet en mat
ge van NRoozn conde maken / en tonnen daere f |
Aertryck. Daer Wort Meel van nieu Spagnien,t fie „
hebzacht / maer woꝛter foo vochtich /
veroozſa 5 5
aetſen van Indien / t Bꝛoodt bant Roozn ende I
is / de hooghte der Gheberghten van Peru, ende e
loa, t weicke t meeſtendeel van t ſelbe Rijcke is / HE
waer de ghetemperthepdt foo cout ende dzoogh is / dat het gheen plae ts heeſt / on U
Plkoogn ende Mays te moghen waſſen / in w e
e nan Moztelen ghebnupcken / dieſe Papas noem HEI De
hen als aerden turben / hebbende boven op een cleyn hoopken bladen. ]
de Son wel dzosghen / alf dan ſoo doen ſp die aen
welcke aldaer
is oock goet Bꝛoodt af ghebacken woꝛdt. Sp ander e
eee
Fel. zó.
ts / want Boment ſelve quam te dꝛint⸗
teghenſtaende de ſubſtantie /
Daer is een ſoozte ban Luca,
1
nahegheten / ende is een goede coſt
het oock onder de Seevarende lteden
Daer men deſe coft aidermeeſt uſeert /
zv als boven gheſeyt
ofte ſeer g talpcken waſſen wil/ |
friſ hepdt op / |
5 plucken / om dief wille dat op |
k ryp / t ander gantſch ryp ende do / ende
/ ende tander leegh: t eene is al te
Ende al hoe wel dat
e beſien / of men daer eenighe Bouwe⸗
venwel gheen remidie teghen vinden /
datter t Bꝛoot
tis · A Wp Daer Mille deden / foo waren
handt / ghelhck als of het nat Pampier gee
ichepdt / ghelyckeenen met de hitte (die 165
hende / een ander oberdadichepdt / in con⸗ e
eltker plaets d Indianen een ander ſooꝛ⸗
en / de welche zin in ghedaente ghe⸗ 8 IEN
Deſe Papas 0 jc
fp Chuno heeten / t welck men alfoo lan⸗
oo} Bꝛoodt / ende daer wozt int ſel⸗
ven na de Mijnẽ van Potoſi toe. De
om dat het Ghebergte dꝛoogh is) wel HEN oe
1 1 ghebzupcken ſp t Nis / Bir ſelbe ge⸗
elbe Landt / als oock in China, uptgheleſen beter bars
le hokent / ende gtetent / alſoo beet nde piace
IN heel aft of:
te Poꝛtu;
| gaels In-
dien / als in
miulrine ra-
rio ghe ſien
mach woz-
den,
: EK ik RW Ke RE EN EA TRT B Mh MA a
Cap. 18. Hiſtorie Naturael van VVeſt- Indien.
hare toeſphſen. Maßen inſgheltzer / on veel plaetſen haerlieder Wijnen oſte dꝛantken
van t ſelve hs / twelcke (p eerſt weytlien / ende daer nae bouwen’ in mantere gelijck
als men t Bfer in Nederlant / oſte c Acua, in Peru doet, Net lis is een coſt / dat over
de gantſche Werelt wepnith min ghebzupckt wart / als t Hooꝛn ende r Mays, jae bn
abontuer meer / want behalnen (Hina, lapon, de Philippine, ent meeſtendeel ban Ooft-
Indsen ſan is in Africa enbe Ethiopien, t Hijs ghemepnſte Gꝛaen oſte C ooꝛn / verepſcht
veel vochticheptg / ende t Aertrick moet bpnaeft onder Mater / ende Mozaſſich wee
fen. In Europa, in Peru ende Mexico daer t Cooznis / eet men t js vooꝛ een ghe⸗
recht ofte toeſpis / ende niet toor Bꝛoodt / dat kokende met Melck / ofte Vet van den
ol ende op ander mameren. Celderuntgeleſenſte lihs / is het gene dat van de Epe
nden Phillppine ende China comt / als geſeyt is. Dat is nu genoech om te verſtaen /
wat dat men in Indten Goor Bꝛoot is ghebzupckende.
—
A hoe wel dat Landt van herwaerts over in vꝛuch⸗
Ee vann ten ende Goft / dat boen der aerden waſt ofte groept / veel abondanter
ende overbroediger is / boor de groote verſthepdenheyt van Goſt· boomẽ
5 05 ende Planten die men daer heeft / niet teghenſtaende (oa dunckt mp / dat
in Wontelen ende eet bare waren / van onder der aerden / de menithte van
aipaersmeerder is: Mant van deſe ſoozte heeft men alhier Kaden / Hagen, Warte
Het 26. Capittel. Van verfcheyden V Vortelen van Indien,
*
Ee,
hit
ZEN
1 len / Cicozeꝝ / Atupn / Loock / ende etlacke andere pꝛofſgtelijcke Wortelen / maer aldaer:
z nder foo heel / dat (p ontelbaer zjn. De ghene die mp nu in den fin comen / ende dat /
behalven de Papas, die de pzincipaelſte zin / zyn deſe / te weten / Ocas, Vanocas, Camotes,
Barates, Kiquimas, Y uea,Cochucho,Caví, Tofora, Mani, ende andere dupſentderlen ſooz⸗
ten die mp niet en ghedeneken: Daer zijn etliche van de ſelve in Europa ghebꝛachit⸗
Duſdanighe als daer zun de Batates die boor een ſmaßtelijck dinck ghegheten woꝛden: Alſoo zyn
Ba rates waſ⸗
ſen ooc in de
Hlaemſche
| planden)
3ijjn / eñ dat
Wuſdanighe
dicke ef fina
ban ghelijcken nae Indien gheboert / de Woptelen ban berwaertg ober, Ende die van
daer / hebbẽ noch dit vooꝛdeel / dat de dingen van Europa geel beter in Indien waſſchen
groepen als die van Indien in Europa, waer van mp dunet d oozſake te weſen / om dat
| 2 05 ie 0 gag meê aldaer meer verſchepdenhept van getemperthept heeft / als hter / waer dooꝛ het al
Daer ont ichter is de plante te atconmodere / nae de getempertheyt dieſe verepſſchen
in groote ine Oor mede fo waſſen etijjcke dingen van hier / veel beter in Indien Want pe ie Loock
| nichte.
eũ woztelen en tonnen Spagmen niet beter wefd/alffe in Peru zn. De Hapen Ihn⸗
der ſo ſeer aengegroept / datſe op plaetſẽ in de wege zjn: In ſulcker voegen / dat mp ges
affirmeert ig / datſe (om ſomnighe plaetſen met Coon te beſaepen) hen / doorde me⸗
nichte der Magen / die daer aenghegroept waren / niet beweeren ofte redden conden.
Radhgſen / ſao dick als een IB ans arm / ſeer tender / ende van een feer goede ſmaeck / heb⸗
keincke Ga: ben Wp beer dick wils ghefien. Han de Woztelen boen verhaelt / zn ſommighe gne⸗
Hi doſen heeft mepne eetbare ſpylen / ghelhck als Camotes, die gh Braden weſende / vooſ frupt ofte
Indien elt Aert-wepten dienen. Oger zijn ander / die dienen toor leckernhe / als de Cochucho,
gerobte ober- t welcke een clepnende foet Woztelken ts / die ommige tot meerder lecheentje plach⸗
ii loet,
ten te tonſiten. Andere dienen om te verroelen / ghelhhck als de NXquima, die ſeer tout
ende vochtich is / ende dient des Somers / in den tht van den Gogſt / om te vertoelen /
eilde den doꝛſt te nerſlaen. aer boor ſuhſtantie ende voetſel / os hebben de Papas en⸗
de Ocas avantagie ofte vooꝛdeel. Van de Moztelen van Eu ropa, ſoo zijn d Indianen,
t TLaock boven al eſtimerende /t welcke ſp houden ooo een dinck kan grooter n
iele antie /
En
5 let vierde Boeck 4 El yy.
tantie waer in ſp gheen ongbelijck hebben: Want nae dat fet wel van goeder herten
ende veel eten / ende dat foo rau alſt upt der aerden tomt / ſo beſthermt ende verwarmt
het haer de maegh. 8 ae |
| Het 29. Capittel, Van verfcheyden ſoorten van groene eruyde àl
ge Aert-weyten „als oock van de ghene diefe Comcommers, Pijn-Appellen?
ruytken van Chile ende Pruymen heeten. N a
op Aedemael dat wy van de minſte Planten begonnen
e hebben ſoo mogen wykchtelheken ſegggen / het gůene dat de groente⸗
I heyt ende Hoff- crugderen aengaet t welke van de Lathnen Arbaſta
Ageheeten wort / ende ts alle het gene / dat gheen Boomen comen te we⸗
een. Daer zyn etlücke ſoozten van deſearbuſten, oſte Noff-Planten in
dien die Vanſeer goeder ſmmaeck zijn: D'eerfte Spagnaerden hebben veel van deſe
Andiaenſche dingen / Spaenſche namen gegeven / ende dat / naer andere / daerſe eentge
gelhckeniſſe met ſchenen te hebben / geiheck alg daer gn / Püön-appelen / Comcommers
ende Pzpmen / zynde net teghenſtaende n de vruchten ſeer verſchepden / ende (onder.
comparatie / nach veel meer / int ghene ſp( ban de ghene die men in Spagnten met deſe
namen noet) differeren ende verſchilten. De Pyn - appelen zn in de gedaente van
bupten / als oock in de groote geinck als de Spaenſche Phn-appelen / doch van binnen
bne Feenemael verschillende / want en hebben gheen Mootkens / nocktte ſcheptſels
van doppen / maer is al te mael IPrupt / dat men eten mach: Als de ſchel vaubupten
aftsſts een bucht nan excellenten reuck / ende veel appetgts om t eten / hebbende de
(raeck unt den rimſthen {oet ende vochtich⸗ men eetſe in ſchyven ofte ſtucken gheſne⸗
den / die eerſt een wepnich in Mater ende? dout legghende: Dommighe mepnen / datſe
Olera zn veroozſafiende / ende dat het niets te gheſanden coft en is / dach ick en hebber
gheen erpertentie af gheſien / dieſe eenich quaet credit ghegheven heeft: waſſen ae
een Plante ghelhck als Kiet / welcke upt veel bladen op comt ſchieten / ghelgckerwus
als de Lelte / zhnde oac van de ſelve groote / ofte een wepnich meer / doch evenwel wat
dicker : t opperſte ofte d eynden van deſe ſieten / zn de Phn-appelen / men heeftſe in —
erte ende vochtige plaetſen / ende de beſte zijn die vand Eplandẽ van te Loefwaert. appelen
n Peru waſſender gheen / maer wozden daer van de Andes ghebꝛacht / doch en zijn ming des
enen wel niet goet / noch te deghen rijp. Den Repſer Carel de hf de / woꝛden een ban dunckes / her
eſe Phu-appelen ghepzeſenteert / die niet wepnich ſoꝛghs ghetoſt moeſt hebben / om dee 815
ban Indien in ſpn epghen Plant over te bꝛengen / Want en conde anderſints niet ghe⸗ Indien 1 0
comen hebben · Wp pꝛees den reuck / maer hoe dat de ſinaeck wag / en wilde hy niet Bra Glien A n-
poehen. Dan deſe Pyn-appelen hebbe ick in meu Spagnien excellente Conſerven ghe⸗ nasa noemt
fien Dan geleken (aa en zünde ghene bieft Comtommers heeten geen Boomen, i
| aer Hoff- Planten / want hebben in een Jaer haer vo comen waſ dom ende beloop / twercker af⸗
hebben dien deſen naem ghegheven / om dat ſommighe / ofte t meeſtendeel van dien / beeitfet/ ais
o inde lengte als in de rondichept / de gelhckẽ is met de Spaenſche Comcommers heb: ſchuhvun 175
ben / doch zn enen wel in alle t ander berſthilende / Want en zyn in de roleur niet des fes we
groen / maer paers / geel ofte wit: dock ſoo en zyn ſp niet dyſtelich ofte ſtekelich / noch fien machn
met rampelen / maer zun ſeer ſlecht ende gladt / hebbende de ſimaeck ſeer verſchep⸗ hn reinera⸗
den ende beter / want hebbe van ghelhjcken een rinſche ſoetichepdt / ende ſeer ſina⸗ In e
Relüöck / te weten / als fp on haer fapfoen zyn / doch evenwel niet foo rinſch / als
d e Pijn-appelen/ zón (eer vol natg ende friſch / ende maten een ſeer lichte verteertn⸗
ghe / zun dock goedt om te vercoelen / in denthdt van de ik men worde 1
N 2 „ee eee fe
T
WEERTS
Cap. 79. Hiſtorie Naturael van Weſt-Indien,
eee EE! Er MT WOE
MM: 2
— AW
(wielcke (acht is) a/ alfdan foo is alle de reſte frupt om teten / waſſen op ghetemperde
plaetſen / ende willen begoten weſen: Ende hoe wel dat men die / om de gbedaenteg
Wille / Com commeren noemt / (oo ʒynder niet teghenſtaende / veel van dien / gantſch
ront / ende andere ban verſcheyden gedaenten / ia ſu cker norghen / dat noe oock k fuͤt⸗
ſden / met gheen Comtomimers ober een comt. Mp en ghedenckt niet / dat ick van bee
fe Planten in nieu Spagnien / ofte ind Eylanden / gheſien hebbe / dan alleenihck in de
plepnenoſte t vlacke Tant van Peru. Mu t gene dat Frutilla ofte ‘JPruptken van Chile
ghenaemt woꝛdt / geeft oock een aenlockende fineke ktreckende bynaeſt nae de fmake
nan kerſen / hoe mel dat het in alleg ſeer verſcheyden is want en is geen Boom maer
ecu crupt ofte plante die wepnich opwaſt / ende hem langhs der aerden verſgzeydt /
bꝛenghende t voozſchꝛeven Fruptken / vooꝛt / t Welcke in de coleur ende graentkeng
bpraeft Naoerbeſien chunen te weſen / te weten / als ſp noch wit ende onryg
Sn zyn epenwel wat diener ban Daelkeng / ende grooter dan oer beſſen / ſegghen
Batſe in Chile van haer ſelven op het veldt waſſen: Maer daer ick die gheſien hebbe /
woꝛdenſe van de rancken Hoort gheplant / ende Waffen gelhck alg andere Hoff ⸗Crup⸗
den ofte Planten. De ghene die men Puwmen heet / zijn opꝛechte vzuchten van boo⸗
nien / gebende wat meer gelhckeniſſe met de rechte Paupmen doch zun op verſthep⸗
den manieren: Sommighe worden van Nicaragua ghenaemt / befe zin ſeer voot ende
elepn ende Daer is om den ſteen / ofte de binnende kor / wepnich frupts om tetẽ / even⸗
mel dat wepnich datſe hebben / is van een uotgheleſen rinſche ſmaeck / jae ſoo goet oſte
beter als die van de kerſen / houden die vaoꝛ een (zer gheſont eten / waerom de ſelbe de
Branchen gegeven morden namelgcken om appetht lot etente berwecken. Baer zun
noch andere geoote van donckeren coleur / ende van vrel Frupts / maer is een grohe
eoft ende van wepnich ſmaeclis / deſe hebben twee ofte bate kozlen / ofte clepre ſteenen
binnen in · Om nu weder te tomen tot de groenichepdt ende Noſſ-crupderen / ende al
Boe wel datter verſthenden / ende noch veel a der Plant-vzuthten zun / behalben de
gementtoneerde ſos en hebe ien / des niet teghenſtnende / nopt ben unden / datd Ane
Dianen eenighe Crupthoven ghehadt hebben dan dat (pt Tant bebouwende waren /
by ſturken ofte Ackeren, vooz baertwepten ofte Zaep vzuchten / die fp in ghebꝛupck
Hedden / ghelhck als de ghene die ſy Fr ſoles ende Palares noemen / die by henlieden die⸗
nen / als by ong d Arketen / Boonen ende Uinſen: Ende en hebbe oock niet connen
verſtaen dat mé vere ofte andere ſooꝛtẽ van aertwenten van Europa daer gehadt heeft /
rer daer de Spagnaerdẽ in gecom zn / de welcke aldaer de haf truyderen / planten en
art weyten upt Spagnien ghebꝛacht hebben / die daer uptnemende wel waſſen / jae (sa
heey datter plaetſen zun / die in vzucgtbaerhept / t Landt van herwaertg over / noch te
beben gaet / gheitck als (oe men wilde ſegghen / van de Meloenen / die in ſulcker voe⸗
hen in ve Dallere van Yca in Peru, waſſen / dat de woꝛtel comt te weſen / ghelyck als
ern ſtrupck ofte ſtam / die alſad Garen tanck deurt / bꝛenghende Jaerißher Meloenen
ngogt/ ende Mort gheſnaent ghelhck of het eenen Boom waer / t welcke ren dinck ig /
Dat / thus weten / nont op gheenighe plaetſen van Spag nien gheſchiet is · Nu dan /
foo zun de Calabaſſen ofte Caumoerden van Indien, noch dock een ander monſter / en⸗
de Bat / doo de groote ende weelde / daerſe met on Waffen / name lhcken de gene die epe
ghen ende van tſelve Want zyn / die aldaer Capallos gheheeten woꝛden welcker frupt
Bfenſtich is omt eten namelhcken in de Daften/ wort gheſoden / ofte boor Pot ps
ghekockt. Baer zijn van deſe ſoozte van Cauwoerden / op dupſentderley manteren /
unde ſommighe miſmsetkt van groote / datſe van t buptenfte lalſſe dꝛoogh / overmitg 5
gbemeden / uptgheholt / ende hoon ghemaeckt zijn) Daten ofte Backen maecken /
er ſp alle t gereetſthap (dat boog een Maeltut etens dient in leggen mog en: |
Randel
Rh AM tbs beebs f tet ee
|
3 2 _ Het vierde Boeck. Bol. 78.
brander tleyne / maetkenſe Daten om upt te Dfncher ofte k eten / dleſe ſeer gerdich en
de voor ſonderlinghe ghebꝛupelien / weten te benden. Nu dit van de minſte Planten
9 heſeyt weſende / ſullen WP paſſeren tot de meefte / midts dat op eerſt wat van t A
perhalen / t welcke noch oock van de voozſepde ſoozteringhe i. i
| Á Het 20. Gapittel. Van't Ari ofte Peper van Indien. | IN De
En heekt nopt in VVeſt-Indien tyghentlijck eentgije INE
e ſpeterge ghevonden / ghelhek als daer is / Peper / Naggelen / Canneel / e-
Notemuſcaet ofte Sengber / al hoe wel dat daer han een han onſe broes HE
derg die dooz verſthepden ende veel contrepen gewandelt hande) ver⸗ HENK
telt Woꝛde / dat hy in etliche Wtiberniffen/van't Eplantlamaica, eenige KEEN
E
|
ENEN
Boomen gemoet hadde / die Peper Hoort beichten / maer daer en is gheen kenniſſe af/
dat fp dat in effect zjn / noch Daer ennie oock gheen contract af. De Gengber is eerſt
van Indien int Eplandt EIpafola ghebzacht / ende is inf ulcker mentchte genghe⸗
groept / dat fp niet weten / wat dat (p MEE foo veel Gengbers doen ſullen / want daer
worden in de Ploot part jaer 87. naer Stbillken ghebꝛacht / twee en twintteh dupe
ſent ende dzienvyſtich qumralen Gengbers: Maer Depghen ſpecerhe die Bont die HIE
ban Welt Indien ghegheven heeſt / is de ghene die in Caſtillien / ener van Indien, en⸗ N
de in Indien boo ᷑en ghemepn votabel / (genomen ban de eerſte Eplanden die daer IE
ogerwonnen Wierden) Ari ghjenaemt wort zjnde in de (paie van Cufco, Vchu, ende 10
opt Mexicaens / Chili gheheeten / t welcke een ghenoech bekende ſaecke is / waerom 11
met van doen is / daer veel van te handelen / is alleenlijcken te weten / dat het bad oude 10
mbtanen ſeer geeſtimeert was / want vervoerdent van deen plaets op d ander daer t HEI
niet en was / vod een nootwendige Coopmanſchappe / ende wil in geen coude Lan⸗ HNE
den (alg daer is t Ggeberghte van Peru) waſſen / maer waſt inde warnte Dab Hi
open / ende wil begoten weſen. Daertg Ax: ban Gerfchepden cauleuven, te weten /
90 roen / root ende geel. Baer iſſer oock die ſtarck is / dieſe Caribbe heeten / die dapper
bit ende bzant. Men heeſter noch ander / biz ſachter / ende niet (oa ſterck is / ende |
paer is dock etiheke / die foet is / dieſe upt der hant eten. Noch (oo fffer dock een ander KN
e clepn is / de welcke alſmenſe in den mont neemt) een reuck heeft / ghelhck EN
5 — N 2 2
ſoozte / di
e goet: het gene better vant Ax bijtofte bjant/5ijn be ater:
keng ende kozlen / want de reſte en bijt noch en brant niet: Men eet het groen / dꝛoogh / 0
ghemalen / gheheel / ende in Bot- ſohſen ende gherechten: in ſomma / is de pꝛintipael⸗ EEE
fte ſauſſe van alle de (gecer den van Indien ghegheten met matichept / oa Helpt dat de 0
maegh tot goeder verteeringhe Grenghen/ maer foo dat onerdadich is / heeft het ſeer 0
ae effecten/want is ban (pn felben (eer het nochtich ende daozdunggende waer N
r e wan ig bn ker hi gte ende nn |
poop de abefanthept/mamelijcken vooꝛ de Ziele / want is een tot luxurte ende oncupſ⸗ KININE
heyt erweckende/ende is een behaghelhck dinck/dat al hoe wel dat deſe rxgertentie / 0
| van de hitte die t in hem heeſt / foo openbaer ende bekentis/ ende dat het int in ende HE
aſgaen / ban een pder gheſept wont / te bꝛanden niet tegheſtaende / fo willen etlijcken/ e
ende dat nfet wepnich / ſuſtineren ofte beweeren / dat het Axi niet heet / maer frisch en⸗ .
de wel getempert fg/(oo ſegghe ick dan dat ick t ſelne van de Peper oock (al ſeag hen 1
ende en ſullen mp niet meer experlentie van t eene / ass van t andere / connen bp bene |
Waeromt ſelve een ſpotterhe is te willen ſeggen / dat het niet heet en is / eñ 95
wotnemende heet / om vAxi te tempererẽ᷑ / ſo W ſpt ſout daer toe 12771 .
i 2 at ſeex
ghen
55
TE
ZA JR rn RK MEW ME EE — 2 ——
Cp. zr. Hiſtorie Naturael van VVeſt. Indien
dat ſeer verbetert ende matight / om dat p onder haer ſeer tontrarie effetten hebben /
waer mede fp den aenderen betemmen. Shebꝛupcken ban ghelhcken / Tomates, die
keiſch ende gheſont ziju t welcke een ſooꝛte is van grove ende nadtvochtigh egranen /
Daer men een ſmakelhicke ſauſſe af maeckt / ende zn ooch van haer ſelven / goet om
beten. Men bint van de voozſende Heperg van Indien, ghemepnlheken over al / in de
Eplanden in nien Spagnten / in Peri ende voozts t gheheele Want ober / dat ontdeckt
fe in boeghen bat foo gheliek alg r Mays het pncipaelfte Graen boort Brot g/ ald
Ha oock r Ax de Bhemepnfte (pecerije voor de ſauſſe ende Pot-{pbfene |
a
Het 27. Capittel. Van de Platano
V comende tot de groote Planten / in de ſooꝛteringe
der Boomen. / ſoo ts de eerſte van Indien, Daer men met recht van
hook te ſpꝛeken / de Pla ani ofte Plantanus, ghelück die van den ghe⸗
NNS menen Dan ghenaemt wozt. Webbe eenighen tt ghetwöffelt / of de
EKE Platanus dfe d Guderen gecelebreert hebben / ende deſe van Indien, dock
han een fpecte mochten weſen: Maer comende te ſien / de ghedaente van deſe / ende
t ghene dat ban d andere gheſchꝛeven woꝛdt / ſao en er gheen twel aen / dan datſe
ſeer verſchepden zijn gheweeſt . O oozſalte van datſe de Spagntaerden Plantano ghe⸗
ngemt hebben / (want d Inghebozen ſoodanighen Bocabel met en hadden) was ghe⸗
cht als ind ander dinghen / om dat ſp daer eenighe ghelůckeniſſe in bonden / (oo ghe⸗
stil | ck als ſy Pꝛupmen / Pn appelen / Amandelen endetomcommerg noemen / dingen
| die foo eer van de ghene die men in Spagnien van ſulcke (bosten heeft) verſthenden
% IR sijn. Ant ghene daerſe / nae mijn duacken / onder deſe Platanos Ban Indien „ende de Pla-
tanos, die d Ouderen celebzeren / gelyckeniſſe gevonden moeten hebben / is in de groo⸗
te der bladen gheweeſt: Want deſe Platani hebbenſe overdadich groot ende friſch / zyn⸗
zic de van d ander ooch (eer gecelebzeert / de groote ende friſchept van ſpn bladen / dat het
cf a nan gheljeken een Plant is / die altoos ende veel Waters wil hebben / t welche met de
Schziſtuere over een comt / daer die ſept / ghelick al een Platanus bp't Water. Maer om
de maerheyt te ſegghen / ſoo en is den eenen Plant bpden anderen niet ggelhcken / en⸗
de dat ſod veel / als een Ep bneen Caſtagnie / ghelgek men ſeyt: Want in den eerſten /
e | ſoo en geeftd dude Platanus gheen vuchten / oſte en maeckten daer ten minften gheen:
I wierck af: Endet hꝛintipae ſte daer ſa hem dodz achten / was om de ſchadu we dien
SSH INN hy maeckte: In (wicker voegen dat men ouder een Plaranum ſo mepnich Sons had⸗
5 if Be als onder een dach, De Pratanus van Indien, daerſe pet ende Geel doopte echten is ⸗
vun. lib. 7, Huch mt en fander par nief onder ſitten. Pehalvẽ noch allet ſe ve / ſo hade d ande Pla⸗
IB ar bene fs groten ſtam ofte ſtrunt / eñ uptſpꝛepdende tackẽ / dat Plinius refereert / dat den
Met 5 _ Kaomfthen. Capitepn Licinius met achthien gheſellen / een Maeltidt deden / binnen
nn int hal van eenen Platanus ende ſaten al te (amen na haren wil / ende rupm ghenoech:
9 ende dat den Leper Catus Caligula, met elf gaſten / bauen op de tacken van eenen an⸗
ME deren Platanus ſãt / daer Bpfé een heerijjc bancket gaf. De Platani van Indien, en hebben
| noch hol noch ſtam / noch tatken. Baer woꝛzt noch by t ſelve gevoegt / dat doude Pla⸗
0 tani gevonden woꝛden in Italten ende Spagnien / eñ datſer van Gziecken ant geco⸗
| | mẽ Waren / zynde in Gꝛiecken·lant unt Alien gebracht; aer de Platanti van Indien,
I men wafſſen noch in Itallen / noch in Spagnien: Degghe dat (p: daer niet en waſſen /
want al hae wel dat ſpdaer gheſien zun ghewieſt / gelbek als ick Werfen en se
. —
Hike
GED OK EE EE EE EE WEKE RE HERE HERE HEE HERE WER EEE MERE AE BE SU MCHE RENE EK MEEK":
Kh Md lS r
Het vierde Boeck _ El. g.
hebbe / in Sivilten ins Coninex Hofen willen daer enenwel niet aerden / noch tot per⸗
fectie comen. Epndlhekien / ſoo is oock t ſelve / daerſe die met willen vergelhcken / noch
(eer ongelijck / want al iſt ſchoon / dat de bladen van d ouden / groot waren / en is chen:
gaert ende Pyghbladen. De bladen van de Platanus, van Indien, zjn ban oberdadige cap. 16.
grootte / want een van dien / ſoude wel een Man van Hooft tot de Poeten / oſte luttel
min / moghen bedecken / alſos datter gantſch niet aen en is / om t ſelbe int wůſſelln ghe
te ſtellen Boch alhoewel dat deſe Platanus, van die van d Ouderen verſthepden 18 / foo
en fg die evenwel daerom ntet minder laf (maer bp avontuer eer meer) verdienende /
Hoop die ſos pzoffijtelpcke eyghenſchappen / dteſe heeft: Is een Plante / die in der Herr
den een ſtrupck ofte ſtam maeckt / upt welcke verſchepden looten opſthieten / ſonder
nochtans d een aen d ander vaſt ofte gehecht te weſen / ende elcke foot ofte uptſpꝛupt⸗
fel waſt ende maeckt / int dick woꝛden / de gedaente van een boom / op zjn ſelven / heeft
bladen van een ſeer fin ende glat groen / van de grootte als gjefept is . Soo wanneer:
dat ſy tot de hooghte van anderhalf ofte twee Badem ghecomen is / ſoo geeft ſp maer:
den Boſch van Piatanenteffeng / die ſomtydts veel / ende bowlen wepnich Geeft.
Daer znder van etlycke dꝛie hondert ghetelt / zjnbe eick een / van een ſpan / ofte wat
meer of min / in de lenghte / ende van twee ofte die vingeren in de dickte / doch hebben
hier in / eben wel / een groot onderſchept / d een van dander: Men doet daer de Schel!
ſter lichtelick af / ende alſvan foo is alle de reſte een ſachte vzuchte / ende ſeer goet om
eten / want is gheſont ende een goet voetſel / treckt een weynich meer nae de coude als
hitte / ylegen de voozſeyde Boſſchen / noch groen zůnde / af te plucken / ende alſa in groo⸗
te Potten ofte lielders / upt de locht te haughen / al waerſe rp ende op haer ſapſoen
wozden / nameldcken alſſer een ſeker crupt (pat hier toe prop hs is) by doen: doch (oa:
men die aen de Plant ofte boom laet rypen / oo hebben fp beter ſmaeck / ende een reuck
ghelick als van welrteckende Appelen / dueren bp naeſt t'gheheele Jaer doc / want
Daer ſchieten altoos van de ſtrupck ofte boet der Platano weer looten op cen nieu unt /
im ſulcker voeghen / dat als deene voleyndicht / oo begint d ander muchten te gheben:
andere ſtaen half volwaſſen / ende etigeke comen op een nien upt / ſos dat altoos deeene
loote ofte ſpꝛupte / naer d ander op comen / waerom men daer tgheheele Haer dooz /
zuchten van heeſt: Soo wanneer dat het zjn Boſch ofte tack met Platanen gheghe⸗
den heeſt / ſoo ſuhden fp dien gheheelen arm ofte boom af / want en gheeft niet meer 5
_ glseenBotch tefſeng / bihvende de ſtrupck ofte voet van de ſtam altoog inder aerden / 1
als gheſept is / de welcke dan weer op een nien uptſchiet / duerende alſdo etljche Ja⸗ 5
ren / tot ſoo langhe dat fp moede wert. Me Plaranus wil veel vochtichepts / ende een
ſeer heet Aerdt⸗rick hebben / ende woꝛt noch tot meerder weidaet / aen de voet ofte
woztel / met aſſche ghemeſt · Vaer comen gantſche Boſſchen van Platanaren ende zin
van groot pꝛoffit / want ig het Goft / dat in Indien aldermeeſt ggebꝛuptkt woꝛzt / ende
is aldaer bpnaeft over alghemepn / hoe wel datter gheſeyt woꝛt / dat die haer hertom⸗
fte upt Ethiopien ſouden hebben / ende alſoo van daer ghebꝛacht zin. In effett / woꝛ⸗
den veel van den Swarten oſte Mozianen / ghebꝛupckt / ende is op etihcke plaetſen
henlieder Bꝛoot / ende maecken daer van ghelhcken oock wijn ofte dꝛanck af. De Pla⸗
|
|
tanus Wortuptder hant gheg eten als ftuptswagt van ghelhrken oock wel gebraden)
ende verſchepden pot ſphſen vanghekoockt: Maecken daer noch oock Conſerven af /
want ſeyt in alles ſeer wel. Baer zn clepne / delicaten ende witten Platanen, dieſe int
Eyplant Eſpafola, Dominicus heeten / ende daer zjn noch ander / die dicker / ſti ver / ende Bam deſẽ⸗;
rodt zin / en willen int Kant van Peru niet waſſen / maer woꝛden daer Lande Andes
latanen
wel niet foo untnemende ge weeſt / dewiie datſe Plinius is vergelhckende by de Wine Plin. lib. II.
dhebzacht / ahelbrktals in Mexico, Ban. Cuernavaca, ENDE h , e g Ooleide
*
— 6.0,6.. 1
— w #
„de
9 —
XI
ALE
EE Dn EEK EE ERE EK EEE EEKE CEE AE RE Mk ERO RI KT KE MERE DX Md
In Ca eg. Hiftorie Naturael van VVeſt.- Indien. .
Btagte me 5
duchte / ende Lant / ende op ſommighe Eylanden / heeft men overdadighe groote Platanaten, by gef
peel e abe - Beele Boſſchagten vol: Soo de Patanus pꝛoffgtelhyck waer voozt vyer / ſoude de nut⸗
IF boa? 00 5 1 11 8 15 binden mocht g 95 tſt gant 919 5 eert big:
wonden kan den ende tacken / ofte ſtruptk / en dienen noch boog Bꝛant⸗- Hout / noch veel min Loor
De Bortugee: werck ofte Cimmer-hout / om datſe bol ende ſonder ſubſtantie zyn / niet tegenſtaende
Ban T foo waren de ghedꝛooghde bladen dienſtieh vod Don Alonſo d Erilla, gheſick als hn
genoemt: ſelſs ſept)om in Chie eije ſtuck en van (pa Aracanate ſchꝛůven / ende is by gebꝛeck
oelctter be: Van Paimpter / gheen guade remedie / want elk bladt math weſen in de hꝛeede / van
a een vel Pampters ofte wepnich min / zinde in de lengte meer als viermaels fo groote
el nae t levẽ / - 9 f 1 5 4
men fien Het 22. Capittel, Van t cucas ende van't Coca.
mach in zal
Mal cinera a sij 95 KEA 02
io banoot- F L hoe wel de Platanus pꝛoftijtelijcker is / Coo is noch⸗
ie e tans het Cacao in Mexico ende de Coca in Peru, in meerder achtinghe / en⸗
1 de zin bepde · gaer Boomen / van niet wepnich ſuperſtitte. Het Cacoa
ies een bzuchte wat clepnder (doch dieter ende grover) als Amandelen / de
weicke ghebꝛadenzynde / gheen quade ſmaeck heeft. Veſe vzuchte is foo”
(eer gheacht onder d Indianen / als ooch van ghelhcken onder de Spagnaerden / dat
het een van de rheliſte ende graotſte handelinghe is / die men in nleu Spagnien heeft:
Mant foo ghelhck als het een dꝛooghe buchte is / aiſoo wozt fp langhen tet bewaert
ſonder bederven / ende daer woꝛden gheheele Schepen vol / van ghebꝛacht / unt de pꝛo⸗
b vrncte van Guatimale. Daer wozdent bdozleden Jaer / in de Haven van Guatulco, in
meſt hende neu Spagnien, meer ban hondert dupſent baten oſte aften van Cacoa perbꝛant / van
ban Tomas ken Engelſche Zee Roover: Is van gelhcken dienende / in de plaets van munt / want
Candi ſch, die met Hf Caoca ſo coopt men ren dint / met dertich el ander / ende met hondert andere /
ul de eve ſonder datter eenige contradittie / oſte pet tegens te ſeggẽ valt· ebbẽ van gelijke 5507
| 8 cen gebzupe/ de ſe Cacoas, vooʒ gelmoes te gebẽ aen de hupſbiddende armen. C pʒinci⸗
was onthou⸗ Beelike Daer deſe Cacoa toe ghebzupckt wozdt / is / baer een dꝛanck af te maecken / die ſp
dende, Chocolate ndemen / ende is een ſotternhe / foo als t ſeibe aldaer in Weerden ghehouden
mert / hoe mel dat het ſonumige / die t tet gewoon en zyn / een walginge maeckt / want
beeft een ſthupm ende Waterbellen boven op / gelhek als of het van giſt waer / ſo dat⸗
ter veel credits van noode is / ont ſelne inte nemen / is eyntlyckẽ den pꝛetteuſẽ dꝛant /
daer (p de Heeren (die boor henlieder Kant paſſeren ) int gaen ofte tomen / met nooden /
ende hoo een pꝛeſent aenbieden jae foo mel de Spagnaerden als d' Indianen / ende de
Spaenſthe ouwe die vaer int lant gewent ſyn / en connen ſonder dit lieve Chocolote _
net legen. Dit vooꝛſchꝛeven Chocolate Mot / gelijck ſy ſeggen / on verſcheyden manie⸗
xen / ende met ſonderlinghe temperature / toeghemaeckt ende berepdt / te weten / heet /
friſch / ende getempert:doen Daer dock ſpeterhe ende veel Chilos onder: makent van
gelheke / indeeth ofte ker / eggẽ dat het goet is / dooz de hoꝛſt / vooz de maeg / eit tegens
DÉ hoeft. C mach wett wat dat het wi / e ven wel in effect / de gene die met deſe opinie
niet opgevoet is / en ſal daer ſonderlinghen geen luſt toe crigen. Den Boom daer deſe
5 Bucht aen waſt / is van middeibare groote / wel gefatſoennerrt / ende heeſt eë ſchoone
Eroon oſte cop van tacken / is foo deltcaet / dat (p Deer altoog eenen anderen grooter
Boom by ſetten / om van de Son niet verbꝛant te woꝛden / den welcken alleenſheken
dlenende is / om hem ſchaduwe te maten / waerom de ſelbe gengemt woꝛt / de moeder
van't Cacoa. Baer zjn ackeren ofte Bouplaetſen Cacaotalen, daer fr op gebꝛacht en⸗
de waer genomen wopden(gheleh als de Wyngaerden ende Olijf boomen in Spa⸗
gien) vooz
0
Het vierde Boeck. El Sb.
gufen)vooz een handelinghe ende Coopmanſthappe. Ye Pꝛobintke / die daer de mees
ſte overvioedichept van heeft is die van Guarima aen Waſt in Peru ntet / maer hebben
aldser / in de plaets van dien / de Coca, t welcke noch een ander / ende ban meerder ſu⸗
verſtitie is / co dat het ſchynt een fabel ie weſen: Aant het contract van de Coca Bez
foopt alleen in Potoſi meer dan een half Mil iocu van pelos Zlaerlgep om datter van de
ſelve / in de tnegentich / tot by de vyfen tnegentich dup ert manden / toe verdaen woz⸗
den / ende warent Jaer ban 83. hondert dupſent manden afte koꝛven / gheidende elcke
mande ofte kozſ met coca, in Caſco, van derdehailf tot dꝛie peſos toe / ende in Potoſ vier
pelos ende ſes tomijnen ende oock vf geeſſayt erde pete tontant gelt ende is get gene
daer bynaeſt alle wiſſelinghen met gedaen Woꝛder / Want is een Coopmanſchep daer
men exgeditie van Geeft /ende die terſtondt van der haut wil. u foo is dee bierbere
Coca en ciepn groen bladeken / t welcke waſt aen Bocinkens / die ontrent een mans
lenghte ofte vadem in de hoogte hebben / waſſen in uptnemendekeete ende fer voch⸗
tige Landen / geven alle vier maenden verſche bladen / dieſe aldaer Treſin itas heeten /
wil int opbzenghen wel beſoꝛaht ende waer ghenomen efen / want is ſeer delitaet⸗
ende noch veel meer / daer naer alſſe gepluckt zyn / worden ſeer ozventijs ken gepackt /
mlanghe malle manden ofte kozben / ende alſoo opde Schapen bant Lant geladen
die met deſe Coopmanſchappe by ghehrele kudden / met dupſent / ende twee ende due
dupſent manden teffens gaen. C gemepnſte ende oꝛdinaris is / datſe ghebꝛacht woꝛ⸗
den van Andes, ende upt den Ballepen daer t oniydelhckengeet ig / ende den meeſten
tt van t Jaer reghent: Ende de bouwinghe / ende k waernemen des ſelven en coſt
d Indianen niet Wepnich moeyten / noch coc wepnich levens / om datſe van t geberg⸗
te ende coude climaten af comen / om die te culttberen / waer te nemen / ende te vervoe⸗
ren / waer Doop deer groote diſputen ende verſchepden ghevoelen / onder de Geler rden
ende Ihen / van gheweeſt zn / of ſp alle den Chacaras ofte Ackcren van den Cocas
ſouden doen vernielen ende uptroepen / maer is epntihcken achterweegh / ende noch in
eſſe ghebleven / zynde van d Indianen boven maten in weerden gehouden. In de th⸗
den der Coninghen Ingas ſod en was het den gemepnen Man met geoozloft / de Coca Socdanickß
te gebzupeken / onder dozlof banden Inga oſte (pn Gouverneur. C gebzupe daer han als deſe co:
ils / die in den mont te houden / ende te kauwen / daer t ſap unt ſuyghende / folder tfeloe dis ber ge,
in te ſwelghen: ſeggen dat get haer een groote cracht geeftvende een ſonderlingg verz Piaben Ber.
maken endeleckerde is: Wort van veeltreffelgcke ende achtbare lieden / nao ſuper⸗ ale en traue!
ſtitie / ende een dinck ban enckele imaginatie gehouden: doch om de waerhept te leg: tel onder 1
gen / ſos en tan ick my niet laten voozſtaen / dat her puere inbeeldinge is / maer laet my y
ker duntkien / dat het in effect aen de Judianen cracht ende ſterckte gheeft, want daer a
Woꝛden effecten van gheſien dte men geenige goetdunckengepdt mach toe ſctuhven/ in eme.
als daer is met een hant vol / van deſen bladen Cocas, dubbelde dachrepſen te malen / n anger
(onver bnwhlen pet anders teten ende andere diergheitzeke crachten. De ſauſſe daer bene 5
de ſelve met gegeten Woꝛt / is de (pig ſeer geit / want heeft nae dat ickſe gepzoeft heb⸗
been ſmaeck naer ſimatk / woꝛt van d Indianen geſtooten met aſſche van verbꝛan⸗
de ende ghemalen beenderen / ofte / als anderen ſegghen / met kalck / ende t maeckt
haer eer wel / ſegghende dat hen proffjt doet / ge ven daer ſeer gheerne haer gelt vooꝛ /
Want doender henlieder wiſſelingen ende mangelinge mede, metal wat fp willen ge⸗
ick of het geit waer:ſouden noch al te mael wel mogen paſſeren / ſo de bouwerhe ofte
t waernemen eñ de handeling des ſelven niet en ware / met henteder perdekel eñ ver⸗
ontledinge van ſo veel volcr. Delheeren Inga gebzupckten de Coca bac een Coninex
ſypßhs eñ leckernte / eñ was in henlieder ſabrificien / een dint / dat ſpaldermeeſt offerden /
ende ter eeren van hare Afgoden verbzanden⸗ | ‘
Hè:
, EE ENRFEN) O H
t 4 2
M
. er
7 2
4.
8 2
1
.
VEEARTS
ER NA TA TR DKT ME NE EK
Cab. 2 3. Hiſtorie Naturael van Weſt-Indien.
en
Het 25. Capittel. Van't Auguey Tunal,Greyn ofte Cochinillje, Al
ofte Indigo, ende van't Algodon otte Catoen.
En boom van wonderen /Daer de nieuwe Schꝛiben⸗
ten ofte (hapetonen (ghelck (p in Indien gheheeten woꝛden) mirakelen
11 * van pleghen te ſelztzven / van hoe datſe is ghevende ofte vooztbzenght /
ERO Water Dijn Oke zl zun / Honich / pꝛoop / Garen Paelden / ende an⸗
der dupſent dinghen / is de Maguey, tweicke eenen Boom ts / die van
1 d Indianen in nieu Spagnien feer geacht woꝛt / eñ hebbender gemepnlcken altoos ee⸗
ih nighe han feodantghe forte bp haer wooninghe / tot behulp van haer leven : Maſſen
n Ant Delt/alwaerfe gheplant ende ghehavent Woꝛden/ hebben Heede ende dickachtige
0 | bladen / gaende de punten ofte epnden des ſelven / ſtherg ende ſtyf ut / t welcke dtenen⸗
9 | “___Defs/anmmette vaten ofte hechten / ghelhek als met ſpelden / ofte om te naepen / wart
6 Dit zön de naelden / trecken upt de hladen / een ſeker harich tupth / t welcke t gaern is /
e ſuhden de ſtruyck ofte ſtam (welcke dick te) alſſe noch moꝛwe is / op Waer mede daer
N te groote beichept in biyſt / daer de ſubſt antte der Woꝛtel / in op trett / t welcke een li⸗
el | queur ofte nat is / dat mé deinct / gelije als water/wât is verſch eñ ſoet:dit ſelbe opgeſo⸗
dt / comt te weſe gele als wyn / en fo men t ſelbe laet verſuerẽ⸗ verandert dat in azyn /
1 eñ foo't feite noch meer by t vier gepureert wont / ſo wort het gelt ais honich / eñ half
SCHE. opgheſoden weſende / fs dat gheſhek Spꝛoop /zönde van eenen goeden ſmaeck ende
e gheſont / ende i / naer mijn duncken / beter als Spyoop van Wzupven. Op deſe mante⸗
1 ea woꝛden daer deſe ende andere verſcheydenhept / van t ſelve nat ofte liqueur, ghe⸗
0 ſoden / t welche in groote menichte boort comt / want crijghen daer bpwülenetlhcke
S Kannen vol / des daeghs unt. Men heeft deſen Boom oock in Peru, maer en Woꝛt
ne, Daer niet ghepꝛoffiteert / ghelhck als in nieu Spagnien. ¶ hout van deſen Boom / is
MN bol aſte ſponttachtich / ende dientom t vper t onderhouden / want behout het vper / gez
| Ick als lont / ende duert langhen tyt / waer van ick ghefien hebbe / dat hen d’Indianen’
in Pera met dienden. Den Tunâlig eenen anderen bermaerden Boom / van nieu Spa-
gnien ſo men dien Boom mach heeten / een bos bladen ofte loten / die deen boven dan⸗
der upttamen / waer inne hett ꝛeemtſte fatſoen onder alle Boomen heeſt / want daer
Waſt eerſt een bladt apt den welke comt een ander / ende van dat / weer een ander / en⸗
de alſoo nooꝝts tot het epnt toe /uptgheſondert / dat ſoo ghelijck / als de bladen bover.
pfte bezijden beginnen upt te tomen / alſdo beginnen de benedenſte te verdicken ende
Arxof te woꝛden / comende byngeſt t fatſoen van bladen te verlieſen / makende een ma⸗
utere baneen ſtrupek ende tatken die gantſch dyſtelteh / rau ende leelnck mozden / waer
Doo (p op ſommige plaetſen Caerden geheeten worden. Daer Ihn ooc wilde Caerden
ofte Tunalen deſe en geben geen vzuchten / ofte foo ſp die hebben / zin ſeer důſtelich / en⸗
de van geender weerden, Waer zijn goede Tunalen, die gen vzuchte gheven / weltke in
Indien ſeer geeſtimeert wozt)genaenit Tuns zijn wat grooter als Monicks· Merſen /
ende oock foo glat: men doet paer de ſchelle die dick is af / heeft binnen in / t frupt en⸗
de Hozlkens ghelhck als Vüghen / t welcke van een ſeer goede ſmaeck unde ſoet is /
namelheten de witte / die ooch een lieflycken veuck hebben / de roode en zynghemepn⸗
een fao goet niet. Daer ʒyn noch ander Tunalen, die al hoe wel datſe de boozfepbe
vuchten net en geven veel meer gheacht zin / ende woꝛden met groote ſozghvuldir⸗
e genomen ende gehavent: Want hoe wel datſe gheen vꝛuchten van Tuns
ooztbzengen / ſao gebenfe niet te nin / de weldaet van t eee oe 1
i ex in
WE EE ä
| | Het vierde Boeck, ir,
der in de bladen van deſen Boom / (alſſe wel ghehabent is ſenere Woꝛmkeng / die
| paer aenghetleeft / ende met een ſeker dun Blieſkien bedeckt zůn / de welcke d Indianen
paer ſeer behendich weten af te nemen / ende dit is dat fao vermaer de Cochinillia van
Indien, daer de fine Greynen met gheverwet woꝛden / ſp laten die dꝛooghen / eñ dꝛoogh
weſende / wozt het nae Spagnten ghevoert / is een groote ende coſtelihcke Coopman⸗
| he d Arrobe gan defe Cochinillia ofte Greyn, gelt bee Pucaten. In de Ploot
t Haer 87. (oo quamen daer vhf dupſent ſes hondert ſeben en tſeventich arrobas
Greyn afte Cochinillia, welcke beliepen twee hondert dzn en tachtich dupſent ſeben
hondert ende vhſtich peſos oſte Realen van achten. Deſe endeldiergelhene Ahekdom⸗
me oſte Schat heeft men daer ghemepnlocken alle Garen van. Def? L'unalen waſſen
inghetemperde Landen / die Wat nae t coude trecken. In Peru en hebben ſp tot noch
toe niet willen waſſen / ende al hoe wel dat icker in Spagnien ſommighe Planten van
geſien hebbe / en zjn nochtans in ſitlcker voegen met / dat men daer eenich werck van
malten mach. Nu hoe wel dat het gene / daer men t Annil oſte Indigo af maeckt / geen Wit vane
Boom / waer Crupt is / (dienende tſelne om de Lakens met te verwen) niet te min / Anntl ofte
om dat het ſelbe een Coopmanſchap ts / die met het Greyn verhandelt / ende van gelijc⸗ der Fel
ken in nieu Spagnien in menichte ghevonden woꝛt / ſos ſal ick Daer pet van ſegghen. wir hebden /
Waer quam in de voozſchzeven Pilote de quantitept van vöfen twinttch dupſent tefe mn icie
twee hondert Djpe en tſeſtich arroben , die oock foo veel pefos ofte Realen van achten Arava vd
bedzoeghen. T Algodon ofte Catoen groept aen clepne ende groote Boomen / in din⸗ rar naer goe:
ghen ghelück als Hupſkens ofte peulen / daer men t Katoen, in't opp Doen / binnen in de ſati factie
bint / twelcke fp ( ghepluckt weſende) berepden ende weben / ende daer Cleeren ende cóghen
ander ghewaet af maken / ende is een van de meeſte beneficien ofte weldaden die
d Indiaenſche Pꝛouwen hebben want ts haer dienende in de plaets van Plas ende croc
Wol / voz Cleederen ofte gewaet: Cgroept feer veel in heete Landen / te weten / inde won dock in
Vallepen / ende aen de Zee-cufte van Peru, als dock in nieu Spagnien. In de Eplanden ooft Indien
van de Philippinen in China, ende noch beel meer als op eenighe andere plaetſen (die dn memchte
ick weet) in de Pꝛovintie van Tucuman, in ſanta Crus van t Gheberghte / ende in Pa- 8
raguay, (tweltke is bp de Hinier van Rio de la Plata) ende is oock op deſe contrepen ſo wel te be⸗
haet pꝛintipale ryckdomme. Pan de Eplanden van Santo Domingo, foo woꝛdt het repdẽ / dattes
Catoen nae Spagnien ghebꝛacht / ende daer wiert tbooꝛſepde Jaer / boven gheroert / peer
gheſcheept bier en tſeſtich arroben. O de contrepen daer men fn Indien Catoen heeft / dot norh toe
is het Lynwaet daer hen Mans ende Pꝛouwen ghemepnlhelten met cleeden / ende bekent / geen
malen daer Cafel-lakeng ende ander hunſ=ghewaet / als oock Zepl-doecken vooz de ſchaonder
| Schepen af. Vaer iſſer / dat dicht ende grof ende ander / dat fin ende delitaet fg / ver⸗ WOM, nder
went met verſcheyden toleuren / ende maken daer eyndtlcken foo veel verſchepden⸗ ee
pept van ghelhck als wp in Europa gen de Molle Lakenen fiene fre at 05
| | | af maker
| Het 2%. Capittel. Van de Mameyen , Guayavos , ende Paltos.
; Eee / die wn ghelent hebben / zijn de Planten van de
meeſte handelinghe ende onderhout in Indien: Waer zin oock noch
ander veel om teten / onder welche de Mameyen in eſtime ghehouden
AAA Wooden welcke zijn in de grootte als graate Melocotonen, ofte Perſen /
ende wat meer / hebben een ofte twee ſteenen ofte koꝛlen binnen in / yn⸗
de t rupt daer van een wepnich hardtachtich: Eenighe zn (bet / andere wat ſuer⸗
| achtich / ende hebben oock harde ſchellen / men maeckt 5 Frupt neue 8
. | DEE
— —
A
De-
1
Der
*
De
pe
(Der
2
2
P
8
Cap. 2 5 Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien.
fhten ofte tonſerven / ende fchdnt Frupt van Oue-appelen ofte Mermellade te weſen /
zn ſeer goet omt eten / ende die gheconfitte noch beter / waſſen (nde Eplanden / maer
in Peru en heb ickſe niet gheſien / zyn groote / wel ghefatſonneerde ende vande Bad:
men. De Guayavos zhn ander Boomen / welcke gemepnſheken ſnoode vzuchten voozt
bzenghen / zun vol Garde kozlen / van de grootte van clepne Appelen / is op't vaſte lant /
Alg oock ond Eplanden / eenen Boom ende Pzuchte / die een quade faem heeft / want |
ſegghen / datſe nae Mantlunſen ſtincken oock fa en iz de ſmaeck niets te lieflack / ende
isin effect mets te gheſont. In Santo Domingo, ende in de Eplanden / heeft men ghe⸗
heele Berghen vol ban Guayavos. Daer wozt gheaffirmeert datter ſaodanighe Bas:
men ntet en waren /alſſer de Snagnaerden eerſt inquamen / dan dat fp daer (ick en
Weet van waer) ghebꝛacht / ende (aa ontallhcken ghemultipliceert ofte vermenichful⸗
dicht zyn / want daer en is gheen Ghedierte die de Koren verdoen ofte vermelen con⸗
nen / ende als de ſelue met het Aertrhck (twelcke vochtich ende heet is) comen te ver⸗
menghen / ſoo willen fp ſegghen / dat fp daer daor fog ſeer vermeerdert ſouden weſen /
als men fiet. In Peru aa is deſen Boom verſchepden / want de vzuchte daer van / en is
niet raot / maer wit / noch en heeft dock gantſch geenen quaden reuck / maer is goet van
ſimaeck: Ende daer zin ſommige faasten van G zayavos „Die’t cupt ſoa goet hebben
Alg de beſte Dꝛuchten van Spagnien / namelhcken de gene die Guayavos de Matos ge⸗
naemt woꝛden / ende andere clepne witte Guayavillien, is een Dꝛuchte van goeder di⸗
geſtie / ofte verteeringhe / ende gheſont voorde maegh / want is Hardt ende tout om te
berteeren. De Paltos zijn in't contearie heet ende delitaet. De Palro is eenen grooten
wel ghemaechten Boom van veel tacken / zunde de Buchten in't fatfaen gheihek als
groste Peeren / hebben binnen in / een grootachtighen ſteen / zynde de reſte een ſachte
Dzuchte / want zyn / als ſp te deghen rig zin / gheihck alg Boter, hebbende de ſmaeck
delteaet ende boterachtich. In Peru (Ba zin de Paſten groot / ende hebben harde ſchel⸗
len / die men geheel af doet / maer in Mexico fo zinſe meeſtendeel tlepn / met dunne ſchel⸗
len / de welche men afſchelt / gelgck als van A ggelen / houdent vooz een geſont eten / en⸗
de trecht een wepnich nae t heet / als gheſept is: Dit zan de Melocotonen, Appelen en⸗
de Peeren van Indien, te weten / de Ma neyen, Guaya hen ende palten, hoe wei dat ick
die van Europa, Daer liener baar (oude Kiefen. Ander fallen by avontuer / doorde ghe⸗
Wonde oſte affertie / de voozſende Dzuchten van la len vod goet ofte Beter hauden /
Is enen leen ſeker dinck dat de ghene die deſe Bꝛichten niet geſien afte ghepꝛoeſt
hebben / dit teleſen wennich verghenoeghenſal / jae fallen moede werden daer van te
hoszen / do ghelick als het mp ſelnen at begint te verdꝛieten / waerom ick het met den
lichtſten overloapen ſal / in t verhalen nan andere wepnich verſchillende Vzuchten /
Want van allegader / onmoghelhcken is.
Het 25. Capittel. Van de Chicopapotos, Annonas ende Cupolices.
EEEN Onunighe groot- makers der Indiaenſcher dingen /
hebben gheſept / datter een VDꝛucht was / ghelhck als t Fruyt van Que
F uppelen / ende een ander als Mangiar blanco, (dat is Witte toſt gheſent /
ES 15) eeng Spaens Bancket eten )waerom (Pp't ſelve faodanigen namen gege⸗
SOGN hen hebben / om dat de ſmaeck waerdich was ſulcke namen te hebben.
Met rupt nan deſe Que anpelen / ofte Mermellade, was van de gene (foo ick mp niet
miſrekent hebbe) die men Capotes ofte Chicocapotes heet / de welcke in t eten ſe er foet
gyn / treckende de coleur nae gheconfite Queappelen ofte Mermellade. Deſe Pzuchte /
ſepden
Het vierde Boeck Tul. S g.
ſepden ſommighe Criollos, (alſos hiet men in Indien de Spaenſthe afromelingen / die
aldaer gebozen zyn) ginck alle Frupten van Spagnten te boven / twelcke my alſoo
niet en duncktt / ende ſegghen oock / datter op de ſmaerk niet te ſegghen valt: Ende al
Waert ſchoon alſoo / oo en iſt gheen diſputatie die weerdich is om te heben. Deſe
Chicogapotes Waffen op heete plaetſen in nieu Spagnien, ende en hebben gheen groot
onderſcheyt met de C apotes, die ick opt bafte Lant gheſien hebbe / maer ick en Weet
niet datter in Peru ſaodanighe Vꝛuchte fg. Nu ſoo is het Mangiar blanco de Annona
pfte Guanavana, te li ke opt vaſte Lant waſt. Deſe Annona ls in de grootte als een
groote Peer / ende een wepnich lanckwerpich en open / ende alle het binnenſte is ſacht KID:
ende mozwe / ghelhck als witte Boter / is oock (oet ende van een uptgheleſen ſmaeck / de
ende is gheen Mangier b'anco, hoe wel dat het een Witte toſt is / ende datmen t oock (a Mee
| (eer ſoude berkeffer waer al te veel / niet te min / heeft even wel een delicate ende lief⸗ e
| Icke ſmaetk / ende is / nas t goet duncken van ſemimighe / het beſte Nrupt beu Indien, e-
heeft mentchte van warte Kozlkens: Me beſte die ick van dit Ooft gheſien hebberig ee.
gheweeſt in nieu Spagnien, alwaer men van ghelhcken de Kapolien heeft / de welcke KIN HE
hn gheihck als Mozellen ofte Virtechen / ende hebben oock ſoodanighen ſteen ofte 116
| 80 even wel een wepnich grooter / zynde tfatſoen ende de grootte van MNozellen PINES
met een goede ſmaeck van upt den Rinſchen ſoet / en hebbe cock op anders gheen e
plaetſe Kapolien gheſien . INN De
1
|
Het 26, Capsttel. Van verfcheyden ſoorten van Vruchten, als 00
oock van de Cocos, Amandelen van d Andes ende Amandelen van de Cacapo has. 1104
Et en is niet mogelijcken alle de vꝛuchten ende Boo⸗ Ii
men van Indien te relateren / de wijle dat ick van veel gheen memozie⸗ 0 | |
CEDEO RERE LEL
Boomen van beelen / Hoog Mote- boomen (van de ſelbe ſpetie) aengheſien woꝛden: Ies
| Ende willen noch ſegghen / dat foo men dien dickwils quam te herplanten / ende van *
deen plaets op d ander veranderde / dat ſp ſouden comen te dꝛaghen / de Noten op de | 5
| felbe mantere/alg die van Spagnien / want om dieſ wille dat ſp wilt zijn / foo bꝛengen | Det
(P foodanfghen Dachten voort / datmenſe qualhek ghenutten can. Js epnbtiijck wel INE De
behooglijcken / dat Wp eeng de voozſienichept ende ryckdom des Scheppers over⸗ e
dencken / die op ſo verſchepden plaetſen der Werelt / ſo veelderley verſchepdenhept van INI De
Aeenken en bzuchten verdeelt heeft (ende dat / altemael) tot dienſte der Menſchen / 8 NEEN So
| Diet Aertrjck bemoonen ; Ende is boorwaer een wonder dinck / ſo veel verſchepden⸗ 185
hept van gedaenten / maken ende epghenſchappen te ſien / die van te vozen / al cer dat 1605
Indien ont᷑detkt was / nopt in de Merelt bekent noch gehoozt zjn geweeſt / waer van 1
| Plinius, Dioſcorides, Theophraſtus ende d'alder curteufte / gantſch gheen notitie af ghe⸗ 1 Set
en etn hebben / met alle haer neerſtigheyt ende curieuſhept. By onſen tijden (oa 9 8
en hebben daer oock gheen curienſe Perſoonen ontbroken / die Tractaten ofte bez 2
ſchihvinghen ghemaeckt hebben / der Planten / Crupdenende Wortelen van In- ij 5
|
|
|
|
5 ——
— —
INN.
2
E
2 —
N. — 5
te
| N
Len
14
0 5 1
1
| 1
If *
1 3
* * Wi * * * * ie * 9 1 f
| v * 8 is 0 8 7 * 7 1 K 4 * 1 V. 1 N. D. n dis LA Ne . e 1 je 8 5
Dalm boo: wel foo en dunclit mp niet / dat (ck de Cocos ofte Palmen van Indien verſwijghen tan /
ban die, als
nut dale, 18e: grooter tacken unt ſpꝛepden · Deſe Palmen ofte Cocosyenaten een Pꝛuchte Loor)
bebbe te bl. die van geleken Coco genaemt wozt / van welcke men Wzinck-vaten placht te mas
Cub. ad. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien.
mach nemen / de ghene die bꝛeeder ende bolcomender kenniſſe van deſe materle hes
geert te weten / want felt alleenltken vooꝛ my genomen hebbe / overloopende / ende
Pan de ſommierlhekier wijste verhalen / tghene dat mp intere Hiftoyte te bezen ramt: Even ö
Saber del. orm dief wille dat d epghenſthappe des ſelven / notabel is: ſegghe Palmen, maer niet
zuchten epghentlücken / noch ooch van Daulen ofte Malen / dan van diergeihcken / om dat het
hooghe ende ſeer flijjbe Boomen zn / ende hoe dat fp hoogher op Waſſen / hoe dal ſp
tinte prken ken; Ende willen oock ſegghen / datter etljcke van goet zůn / tegens tfenbn ende ſte⸗
n 955 ken der Mildt. et binnenſte van deſe Cocken ofte Noten te weten / alſt dꝛoogh ende
Fafto han łhn ig) ig om t eten / ende heeft de ſmaeck nae rope Caſtagnen. Als deſe Coco noch
Ooſt indien, tenden ofte mozwe aen den Boom hanght / ſoo is alle het binnenſte gelhek als mele /
daer ment ‘twelcke gedzoncken wont vooz leckerniſe / als oock om te vercoelenten tiden ban heet
een enn e Weder. Ick hebbe deſe Boomen gefien in Sint Ian de puerto Rico, ofte van de Fiche
fien mach / Naven / als dock op ander plaetſen van Indien. Ende my woꝛde daer een dinck af ghe⸗
als oock de ſept / dat om te noteren was / te weten / dat deſen Boom / alle Maenden ofte Manen /
HE Eeen en een nieuwe Koot ofte Spꝛupt / met Cocken boozt-bꝛacht: In boeghen / datſe twaelf
Wen nae'tte- Maelg buchten in t Jaer ſoriden gheven / twelcke is ghelhek als tghene dat in Se
e af gebeelt, Jang openbaringhe geſchꝛeven ſtaet: Ende ſcheen vod waer alſoo te weſen / want
be Looten waren alte ſamen van verſcheyden ghe was ofte ouderdam / te weten / eent⸗
ghe die noch upt quamen / andere die ten halben ſtonden / ende ſommighe die gheheel
Bolwaſſen maren / ett Deſe voozſepde Cocos moghen weſen in de grootte gheljck als
een clepn Meloen, men heeſter noch andere / dieſe Coquillo oſte Cacfken noeme / twele⸗
ke een beter Bꝛucht is: deſe bint men int Lant van Chile, zjn een wepnich tleynder
ende wat ronder als Noten. Daer is noch een ander ſoozte ban Cocos die t bimienſte
Frupt (B niet aen een gewꝛongelt hebben / maer hebben in de plaets van t ſelve quan⸗
tltept van kozlen / ghelhen als Amandelen / ende deſe liggen daer binnen in gheljck als
de kozlen in een Gꝛanaet Appel: Deſe Amandelen zón wel dzymaels foo groot als
D Amandelen van Spaanten / ende in ſmaeck ſchinen t de ſelve te weſen / doch zin
eben mel een wepnich harder / ende oock vochtiger ofte ſmoutachtiger / zun goet om
een / ende dienen genlieden Hoog een lerkernie / in de plaets ban Amandelen, geldck
als Marfapcinen, ende ander dierghelhcke dingen / wozden Amandelen van d Andes
gheheeten / om dat deſe Cocos feex overvloedich in d' Andes van Peru waſſen / zin fog
Hardt / datmenſe met eengrooten ſteen ende goede tracht moet uten eermenſe open
Rrhght: Soo wanneer datſe int ſchudden van den Boom / pemant op t hooft omen
ge ballen / ſal hem ſeer ghenoech doen / ſchhnt ongheloo flick / hoe datſe nae de grootte:
Biefe hebben / (want en zijn net grootter / oft ten minſten niet veel meer / als d ander
Kocken )foo groote menichte van Amandelen / ſtouwen moghen⸗ Maer in compara⸗
Ste ban Amandelen / als oock van eenighe andere Pꝛuthten / ſao moghen alle de Bode
Men / by de Amandelen ban de Cachapoyas, Wel ſwhghen: heetſe Amandelen / om das
Kcliſe anders gheenen naem en weet / is de delicaetſte / leckerſte ende gheſontſte muchte
Ban alle de ghene die ick opt in Indien gheften hebbe: Jae dat meer is / foo iſſer van
een gheleert Medethn gheaffirmeert gevaeeft Datter onder alle de Buchten / die daer
n Indien / als oock in e Waren / gheenighe / by de goethept van deſe Aman⸗
gelen / te campareren waren zun dlepnder als die van de Andes vodzſept / ende grooter
Bfte ten minſten grover als die van Spagnten . zůn feex tender ofte mozwe om t eten
dan bel (aps ende ſubſtantte / ende gelijck als Voterachtich / met een ſeer ne e
Het vierde Boeck. Folds,
waſſen aen (eer hoogße ende wel⸗ghetackte Boomen / ende (5d ghelhek als het een
weerdich dinck is / alſoo heeft het de natuer oock goede bewaringe ende beſchutſel gee
geven / groepen in huyſ kent ofte doppen / een wepnich grooter ende dyſteligher ofte
ſcherper als be hupſkens der Caſtagrlen Als deſe hupſtiens ofte doppen dꝛoogh zin /
foo Woꝛden fp ſeer lichtelpeken open gedaen / ende t pit daer upt genamen. Men ver⸗
telt / dat de Meer ⸗kalten op deſe Bzuchten ſeer verleckert zun ende daer zander veel
in de tontrepe van Cachapoyas in Peru, (daer men allcenihcmpns wetens / deſe Boo⸗
men heeft.) Nu om Haer niet te ſteken aen de doppen / om tbinnenſte upt te trghen /
(ea soppen (p die van ba ven / unt den Boom af / ende latenſe alſoo op de ſteenen neder
ballen maßende datſe in t ballen comen te ſcheuren / alſ dan (ea doen fp die nae haren
| wille vooꝛts open / ende etender (oa veel ban alſſe willen.
Het 27. Capittel. Van verfcheyden Bloemen, als oock van ſonimi-
ghe Boomen, die alleenlijck enckele bloeſſemen voort-brengen,ende hoe dat d In-
dianen de felve ghebruycken.
D Indianen van nieu Spagnien zijn Leer groote bꝛienden
van Bloemen / ende dat / ner als eenighe andere Patien der Werelt: Ende
alſoo hebben fp oock vooz een ghebzupck / berfthepden rupckerkens ende
tranſkens van Bloemen te matten / de welcke ſpaaldaer Suchiles Geeten/ende
maten die van foo beelderlep verſchepdenhept / ſoo aerdich ende fraep ſdat men die niet
beter en ſuude moghen wenſchen: Ig een mantere / datſe aen de pꝛincipaeiſte Heeren
ende Gaſten / de Suchiles ofte Fupdierkeng tot een pꝛeſent vereeren. Doen Wp Hoog
de ſelve Pzobintie repſden / ſao treghen wp daer foo veel van / dat wp niet en wiſten
waer wup die laten ſouden: Del is Waer / dat ſp de pzincipaelſte Bloemen van Spas
guten hier toe gheatcommodeert hebben / want Waſſen daer foo wel als in Spagnten /
ghelpek als daer zyn / Angiers / Kooſen / Kelpen / Jaſminen⸗/ Violetten / ende andere
| 5 van Bloemen / die daer van Spagnien ghebꝛacht zin / aerden Daze ſeer Wess
De ooſ- boomen wieſſchen daer / ap etlijcke piaetſen / van louter weelde al te veel /
waer doo de ſelbe gheen Rooſen voozt-bꝛachten: Is eens ghebeurt / hoe datter een
Noaſ- boom af bꝛanden /ende dat de knoppen / die terſtont daer nae upt liepen mentele
te ban Foofen voozt-bzachten / waer aen fp gheleert wierden de ſelve te ſnoepen / ende
haer de Weelde te benemen / ſoo datſe als nul ooſen ghendech gheven. Maer behal⸗
ben de voozſepde ſoozten van Bloemen / die daer van herwaerts - over ghebꝛacht zon⸗
ſos heeft men daer noch ander veel / welcker namen ick met en ſoude cannen ſegghen⸗
te weten / van rode / geele / blau we / paerſche / witte / ende dupſent verchepdenheden
van toleuren / de welcke d Indianen boor een fraepichept / op haer hoof den plachten
te dzaghen / ghelhck als Plamagten. Wel is waer, dat veel ban deſe Bloemen niek
meer als taheſicht hebben / want of den reuck en is niet goet / oſte is ſterck / ofte en
hebben / als daer zhn / de ghene die van eenen Boom poozt⸗comen/ (die van ſommige dess hoe wel
Floripondio gheheeten wort ) den welcken anders gheen Vruchten en gheeft / danal⸗ different Dä |
| leenljcken de boopfepde bloeſſemen: Deſe Bloeſſenien zun grooter alg Lelpen / ende Bioemen
| Waffen op de mantere ghelghen alg Flocxkens / zun gantſch wit erde hebben van bin Hog hacken
nen in / tarrkeng ofte dꝛaepkens ghelhek als de Leipen doen / deſen Boom bloept het gyengem
ghebeele Haer docz / onder op honden / heeft een Wonderlijke, delitate / ende lieflhenen Arborerrige
rr
hebben gantſch gheen reuck / eben wel foo zhnder etlihcke / die eenen extellenten reurk Song EN 5
Teucß nammielheken in de co elle han den mojghenſtont: Ende om dat het eendinck e mar boeg” 9 [| ,
| 1010 oke 3 Werd 115
7 A
E .
Cap. 20. Hiftorie Naturael van Weſt- Indien.
alleenuthcken weerdich om in Conintklycke Doven te ſtaen / ſoo heefter de Vice Roy Don Franciſco
welcher be. de Tolledo, van gheſonden sen den Coninck Don Philippe onſen Neere: In nieu Spa-
ſchhvinghe gnien fog Wort van d Indtanen in grooter Weerden gehounden / een Bloem / dieſp hees
ende afbeelt- fen JIoloſuchil dat is te ſegghen / een Rar t-bioem / Want heeft de ghedaente van een
wach n.. Harte /zunde ooch in de grootte met beel minder. Vuſdanighe ſvozte van Bloemen
min Itine- bꝛenght oock eenen anderen grooten Boom vooꝛt / ſonder eenighe ander Vꝛuchten te
rario ban gheven / de welcken een ſtercken reuck / ende naer nn duntken / al te ſterck hebben /
Ooft-Indien gᷣge wel datter ander zn / die hen laten duncken / datſe ſter wel rieckt. De Bloem die
van de Son gheheeten woꝛt / is een dinck dat wel bekent is / hoe dat die de ghedaente
van de Son heeft / ende haer met de Son cm dꝛaept · Daer zn andere / die men heet
Angters ban Indien de welcke ſchynen van (eer ſyn paerg en Oꝛagnten fluweelte Wez
ſen / twelcke van ghelycken / een ghenoech bekende (acche is: Deſe en hebben ſonder⸗
linghe gheenen reurke / die te bedieden heeft / dan alleentdek tgheſicht. Daer zin an⸗
der Bloemen / die noch / behalven tgheſicht / de wle datſe (onder reuck zijn) dock
ſmaeck hebben / gl ehh als de ghene die na Cupr-kars ſineken / want foo men de ſel⸗
ve quam teten / onder te ſien / ſoo en ſoude nen t in den ſmaeck daer niet van connen
onderſchepden. De Bloem van de Granadil a wort ghehonden vooz een dinck weer⸗
dich om te noteren / want ſegghen datfe de tepckenen ban de Paſſie heeft / te weten /
dat men daer in vint de Nagelen / de Colom / de Oheeſſel ofte Hoede / de doozne Croon
ende de Monden / ende haer en ghebꝛeken daer gheen reden toe / om ſultkx te belohſen:
Voch om tſelve altemael af te beelden / ſoo ſoude daer wel eenighe mededoogenth ept
van noode weſen / om t elne te helpen lden / ev en wel fo ſtater beel van / tlaer genoech
upt ghedꝛuckit / zynde tgeſicht in hem ſeiven vermakielhck / hoe wel dat het geen reuck
en Geeft: De Bꝛuchte die daer van comt / heetenſe Granadilla, de weltke men eten ofte
dꝛincken of om beter te ſegghen / ſlozpen mach / want is om te vertoelen ende ſoet / ſae
ſemmighe laten lun duncken / dat het al te foet is. D IJndianen hebben toog een ghe⸗
bzupck / datſe in hare Feeſten ende Vanſ · ſpelen / Bloemen in de handen dꝛaghen / ende
Wort oock van de Coninghen ende groote Heeren / vooz een grootſ-hept gehouden.
Bier upt comt het / dat men de Schilderhen / van haerlieder Booz-Guders / foo ozdi⸗
naris met Bloemen in de handen fiet ſtaen / ſo gelhek als men hier toor een gebzupck
heeft / die met Hant- ſchoenen te ſchilderen. Pu ſoo iſſer / belanghende de materie der
Bloemen / ghenoech af gheſept. De Albahacha, hoe welt ſelve gheen Bloem / maer
Crupt is / Wozt dock tot de felbe effectie / an vermakelgehept ende reuck / ghebzupckt /
want hebbenſe in haer oven ende Tupuen in teſten ſtaen / ghelijck als ander wel⸗
„krieckende Bloemen / waſt aldaer foo ghemeyn ſonder te beſoꝛghen / ende foo veel / dat
pet ſchier gheen Albahacha, maer Crupt ſchhnt te weſen / dat men aen allen oozden
not. Î
Het 28. Capittel, Van't Balſem. 1
E Planten en zijn van den opperſten Werck man
*
S
niet alleen ghefopmeert vooz eetbare S phſe / maer oock vooꝛ an f
F lockhert / Medethnen / ende tot behoeſtinghe der Menſchen. Dan de gez
ne die tot onderhout zin dienende / twelcke tpꝛincipaelſte ig) iſſer
E gheſept / als oock pet wat van die van vermakelihtheyt. Ban die ban der
Medechnen ende operatie / ſal oork een wey nich gheſept woꝛden: Ende hoe wel dat
alle de Planten (wel bekent ende te werck geſtelt) medetinael zyn / foo zhnder noch⸗
tans eenighe / die kennelheken zijn vertoonende / van haven Schepper dhe en |
weſe
TK Kad N
| | Het vierde Boeck Vl. b.
weſen / tot Medechne ende gheſontheyt der Menſchen / gelück als daer zun Liqueuren
ofte Olpen / Gommen ofte Harſen / die ſekere Planten upt- dingen / ende van gen gez
ven / de welcke met (eer lichte exgertentie / terſtont vertoanen / waer toe datſe goet
zjn. Onder deſe ſoo is den Balſem met reden gecelebreert, ende dat / dooz ſpnen excel⸗
enten reuck / ende noch veel meer / boven al / aooz d effecte van Wanden / ende ander
verſchepden remedten ende ſieckten te geneſen / gelijck als men t daer met gheexgert⸗
menteert heeft. Den Balſem die van Meſt⸗ Indien ghevoert wert / en is geen rechten
Balſem, te weten / van de (ele ſpecie /gelijck alg den opꝛechten Balfem, die van Alexan-
| dien, ofte Alcairo, gebgachtsende in doozigenthden / in't Kant van Iudea, ggevonden
woꝛt / welcke alleen in de Werelt (gele als Plinius ſchzhft) de grootſhent ofte ſchat 125 J
in (ich hade / tot dat de hieyſeren / Veſpalia mus ende Titus, tſelue nae Boomen ende J 5
taſten toe voerden / beweeght my te ſegghen / dat het niet van de ſeibe ſpecie en is / om 25.
dieſ wille dat de boomen / daer t upt vloept / onder haer ſeer verſcheyden ende diuerſch
zin / want den Balſem-boom pan Paleſtinen, was tlepn / ende in maniere g Helhck als
een Wyngaert- ſtock / gelhck als Plinius refereert felfs geſien te hebben / ende de gene
dieſe noch hedenſzaeghs in Orienten geſien hebben / ſegghen tſelve. Oock ſo noemt de
heplighe Schyift / de plaets daer den Balfem Waepde/Dyngaert van Eaga ld: „Doo, de
gheiheßzemiſſe dieſe met den Whagsert⸗-ſtock heeft. Den Boom /daerſe den allem C. r.
van Mien unt crijgen; (ghelgchk ick ſelve geſien hebe) is wel ſoo groot als een Gia:
naet appel-Boom / ende heefter dock (fao't my wel gedenckt) eenighe gelhckenis af/ 5
ende en heeft gantſch geen gelhckenis met den Whngaert hoe wel dat Stra o ſchyft al. 157.
dat doude Balſem- boomen foo groot ſouden ggeweeſt hebben / als Gzanaet-appel- 70. geograp.
„ in de acctbenten ende operatten / hebben deſe liqueuren groote geihcke⸗
nis / gelhck alg daer is / in den Wonderwcken reuck / int cureren der Wonden / in de co⸗ „
leur / aus oock in de ghedaente der ſubſtantie· Nu het gene dat van t ander Balſem ver⸗ Pn. ib. 12.
haelt wont vandatter wit root / groen ende mirtts, tſelve wont dock van gelhcken . 25.
onder dat van Indien ghenonden / ende foo ge lick als tſelve upt getrocken mode met
de kurck ofte baſt te houwen ende te kerven / om ’dligaeur daer alſoo daor upt te diſtt⸗
ſieren / aſoo sopt nan geihcken / met dat van Indien oock ghedaen / hoe wel dat de me⸗
nichte / die t diſtileert / meer is. Nu iſſer een ſooꝛte onder / die puer is / die ghenaemt
sopt Oppobalſamum, tmelcke de ſelve tranen zijn die t diſtilcert Ende daer is ren an⸗
der ſoozte / die ſo perfect niet en is / twelcke is het liqueur, dat lipt het ſelhe hout / kurck /
ofte baften ende Bladen / met perſſen eñ on t oper te ſieden / getrocken wert / genaemt
Xyloba!famum, alſoa heeft men oack vangelhcken int Balfem van Indien, een ſoote
bie puer is / oo gelijck als het van (elfs unt den Boom voozt tomt · Ende daer is oock
noch een ander / dat van d Indianen met ſieden ende perſſen upt het Gout ende bladen
getrocken woꝛt / ende weten dat oock noch wel te vervalſchen / ende met ander liqueuré
te vermengen / om dat het meer oude ſchynen: Moꝛt in effect / en met reden / Balſem
genaemt ghelyck als het oock is / hoe wel dat het van de ſelve ſpecie niet en is / woꝛdt
dock ſeer veel gheacht / ende ſouden nach in meerder eſtime weſen / ſoo t niet en hadde
tghebzeck dat q Eſmeraulten ende Peerlen gehat hebben dat is / ban veel te weſen / tge⸗
ne daer alder meeſt aen gheleghen is / is dat het vooz de ſubſtantie / omte moghen
Voꝛmen / ( twelcke in de heplighe Rercke foo noodich / ende van foo groote veneratle
is) dan de Aoomſche Kercke verclaert is / dat men met den ſelben Indtaenſchen
Balſem, in Indien mach Criſmeren ofte Bozmen / ende t Sacrament van Confirma-
tie gheben / alg oack in de ander meer dinghen / daer 't de liercke toe ggebꝛupckt,
Wet Balſem werdt in Spagnien ghebzacht / van nieu Spagnien- ende upt DE Pointe
tie van Guatimala „an Chuapa, ende ander plaetſen / in Welcke Contrepen / het .
|
. b ós Ge.
2 —
.
Cap. 29. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien. |
meeſt ghevonden woꝛt/ hoe wel dat het alder cofteljefte ende befte tomt Bant Eplant
Tolu, qheleghen aen t vaſte Landt / niet verre van Cartagena, welckte Balſem Wit ig
Want men hout ghemeynlhekent witte vooz opzechter ende beter als t roode: Woe
Pin. lab. 12. Wel Dat Plinius t xoode d eerſte plaetg gheeſt / ende daer na t witte / ten derden / t groe⸗
cap. 26. neſende k laetſte /t ſwarte. Maer Strabo ſchůnt het witte Balſem in meerder eſtime te
Steab. lib. 26 hebben / ghelgek als het by den onſen gheacht is. Dan ' t Andtaeng Balſem foo is Mo-
\ Geograp, mardus op het bzeetſte tratterende/inteerſte ende tweede del nameldeken van dat nan
Cartagena ofte Tolu, want altemael een dinck is. Ick en hebbe niet connen bevinden /
dat het Balſem band Indianen / in vooꝛighen tijden / ſeer gheacht is geweeſt / noch en
ghebzupckten dat oock in gheenige dinghen vanimpoztantie / hoe wel dat Monardus
ſept / datter d IAndianen Gare monden met cureerden / ende dat het de Spagnaerden
daer ban gheleert ſouden hebben. .
Het 29. Capittel. Van't Lignedamber, ende ander Olyen, Gom:
men ende Droghen, die van Indien ghebracht worden. 4
9855 Ae het Balſem foo Wort liquedamber, in Weerden ge⸗
e bouden / twelcke oock een ander rieckende medecinael liqueur (ende wat
dicker in ſpn ſelven) is / ende comt dzabbich / ende ghelpek als een Koeck
te werden / is van natueren heet / ende een goet perfuym, wozt ghebeſicht
A vooz wonden / ende ander gebꝛeken / waer in ick mp beroepe op de Me⸗
dechnen / namelhcken op Doctor Monardus , die in ſpn eerſte deel van dit liqueur ghe⸗
ſchꝛeven heeft / als oock van veel ander Medechnen / die upt Indien tomen. Liquedam-
ber wort ban gelhcken upt nieu Spagnten ghebzacht / welcke Pꝛovintie / ſonder tw
fel / in deſe Gommen / liqueuren ofte fap van Boomen avantagie heeft. ebbender al
foo oock van ghelpcken / menichte van diverſche materten / vos rfuymen ende Me⸗
dechnen / gelhek als daer is /e Anime, tweltke daer bp groote nu. van daen comte
Het Copal ende t Suchicopal (twelcke andere ſoozten zjn) ghelhck als Storack ende
Mleroock / heeft ban ghelheken excellente operatien / ende een (eer ſchoonen reut boog
perfuy men. Beſghelijckx foo zn die Tacamahaca ende Carafa ſeex medecinael. V Olpẽ
die men noemt van A veto, wort oock ban daer ghebꝛacht / de welcke ghenoech van de
Medechnen ende Schilders ghepꝛoſſiteert woft / deene om Plaeſters ban te malen /
ende d ander vooz Vernis op de Schilderde · De Ganafiftola ↄfte Gaſſia Wogt Daer dock
van gelhcken boog Medechne van daen ghebꝛacht / de welclie overvloedich waſt int
reg
Catia fel plant Eſpanola, ig eenen grooten Boom /ende bꝛenght de voozſepde Rieten / met het
en 1 05 g. Pit datter binnen in is / vooꝛ Vꝛuthte voozt · Daer wierden gebꝛacht in de Ploot / daer
Indien, in't ic it et van Santo Domingo af quam / acht en veertich quintalen Caſſia fiſtola, Galſa pe-
Beke ban rilla, ende is oock diet min bekent vooz dupſentderlep ghebzeken. Hier van wierden
bauen in de boogfepde Ploot vant ele Eplant ghebracht viftich quinralen. Men heeſt in
Peru heel Salcaperilla, ende in t Kant van Guaiaquil (t Welcke lept onder de Linea Equi
noctialis) ig het ſeex extellent / al waer hen veel lieden gaen cureren / wan. hebben boog
een opinte / dat het Mater / twelck fp daer maer ſlechts dꝛineken / haer gheſontheyt
vergoꝛſaeckt / om dieſ wille dat het ſelbe / doo menichte van deſe Wortelen heen loopt /
als boen gheſept is / waer dat ſy oock noch by hanghen / dat het vies van Doen en ig /
omin t ſelve Lant te ſweeten / ofte veel ghewaet van Cleeren te hebben. C hout van
Guaiacan ( anderg theplich Bout / ofte Hout van Indien ghenoemt) maſt in grooter
Sverbloet in de boozſepde Eplanden / is (oo ſwaer alg hſer / dat ſoo t in t water nie 1
1 Het vierde Boeck Ful. J.
pallen / gaet terſtont te gront. Pier van bꝛacht de boozſchzeben Bloot die hondert en
vyſtich quintalen ende macht weltwintich / jae hondert dupſent ghebꝛacht hebben /
fooder maer van (Do veel gouts aft retk waer. Ban t hout van Bra ilien, dat ſo ontſte⸗
ken root / ende foo bekent is / t welcke boog verwe ende andere nutticheden gebzupclit
wozt) quamen daer van de ſelne Eplanden / in de vooꝛſeyde Plote / hondert ende vier
en Berrie quintalen. Andere ontelbare aromatijcke Nuten / Gommen Glien ende Dor
gen zůnder noch in Indien, van alle welcke niet moghelhcken ts te verhalen / noch daer
ens dock boog deſe mael niet veel aen gheleghen: ſegge allenij: ken / datter ten tyden
der Corunghen Iagas ban Cuſco ende der Coningen van Mexico, Beet ervaren Wan⸗
nen geweeſt zin / die met ſemplies turterden / ende deer groote turen met aenrechten /
eim datje de kenniſſe ende wetenſchan hadden / van verſchepden deuchden ende epgen⸗
(chappen der Crupderen / Moꝛtelen / outen ende Planten / van die men aldaer vint /
Daer d Ouderen van Europa gantſch gheen notitle ofte kenniſſe van ghehadt hebben.
En om te purgeren / ſo heeft men daer dupſent dingen van deſe (impien,gelijc alg Daer
is / de woztel van Mechoacan, de Pinionen ofte phu-notẽ van Puna gecoufite Guanuco,
alte ban Fligucrillaeñ andere dupſent diergelhtke dingen dewelcke Spel berept eit
op ſpnen tit gebeſicht zijnde) van geen minder efficatie houdẽ / als de Vꝛogen / die van
Orienten tomien / geïije als verſtaen mach woꝛden int gene Monardus, in nn eerſte eñ
tweede deel geſchꝛeven heeſt / alwaer hy van geihckẽ op 't bꝛeetſte tratterende is / van t
Tabaco(oſte f etum,) met het welcke ghedenckweerdige erperientie ghedaen zyn / te⸗
gens t'fenijn. Tabaco is een Boomken ofte Plante / die ghenoech ghemeyn is / maer
van feltfaeme deuchden: van geleken int ghene datumen Contra yerva, dat is / tegen-
crupt heet / als ooc in ander verſchepden plantẽ / want den Autheur van alles / heeft ſpn
weldaden nae ſpn belieften verdeelt / onder te willen / datter pet onnutg in de Werelt
foude vooztconien / maer omt ſelve nan den Menſche bekent, ende nae behoozen ghe⸗
Hupckt te woꝛden / ſoo is het noch een ander gave van God / t welcke van den Schep⸗
per bergunt wozdt / aen den ghenen diet hem goet dunckt. Dan deſe materie van
Planten / liqueuren, ende andere Medectnale dinghen van Indien, heeft den Doctor
| ranciſco Hernandes een ercellent werck ofte Tractaet gemaeckt/ende dat/Door erpꝛes
bevel ende commiſſie van ſpne Majeſteyt, doende nae t leben afbeelden alte de Planten
ken dock / dat het ſelne werck over de t ſeſtich dupſent Ducaten ghecoſt heeft /upt het
welcke den Doctor Nardos Antonios, ken Italiaens Medechn / met grooter curteuf
hept een Extract ghemaecht heeft / tot welcke Boecken ende Beſchꝛůvinghe ick den
ghenen aenwijfe / die van de Indtaenſtne Planten bꝛeeder ende meerder beſchept be⸗
gheert te hebben / namelicken tot d afſecten der Medetchnen . a
Het zo. Capittel. Vamt groote Gheboomte van udien, als oock
rs die cedren , ceivas,ende ander groote Boomen.
Oo ghelijck als t Aertrijck van t beginſel der We⸗
reit af Boomen ende Planten vooztgebꝛacht heeft / dooz bevel van den
almogꝑhen den Beer e/alfoa en iſſer oock gheenich Landtſthap / ofte ten
bzenght altoos eenighe vꝛuchten boost / doch op d een plaetſe meer als
SOL op ander / ende behelven de Boomenende Planten / die Doop s Men⸗
then vernuft geplant / ende van tee ne lant int ander vervoert zijn / ſos iſſer noch een
root ghetal van Boomen / die alleenlycken van de Patuer gheſchapen ende vooꝛtge⸗
omen zn: Dan deſe heeft men / nae mijn bevol de nieuwe Werelt . 8
N N ; naien
1 F b e
ban Lu dien, de Welcke / nae datſe ſegghen / over de twaelf hondert zijn: Ende affirme⸗
mn een
S ——
— —
5
S AVL ETET
—
Cap. 35. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien.
Indien ggeheeten) veel meer int ghetal / als dack in de verſcheydenhepdt / als in de oude
Meret van Europa, Alia ende Africa. De reden gier gan / is / dat 3e Landen han Indien,
heet ende vachtich zůn / ghelgel als het Be weten is / int tweed: Boeek tegens dopinte
der Du beren Waer Boor get Aertrick / m t uptnemende weelde / ontellheke veel wil
de einde natuerlgeke Planten voozebzenggt / waer dooz het bock comt onwoonbaer te
meſen: Jae dat meet is / foo is dock hieramt meeſtendeel van Indien onbequaem om
te nioghen renſen / dooz de menichte van Boſſchagien / bewaſſen Heuvelen / ende bee
floten Muderniſſen / daer men nopt ten eeuwigen daghen open paſſagien ghevonden
heeft. On ſomughe weghen van Indien te herepſen / namelhelten op d eerſte incom⸗
ten / ſoo ts het noddich gheweeſt / ghelhen alſt noch is / meuwe wegen te maken / dong
lonteren arbept / van boomen met bijlen af te hauen / ende de Milderniſſe om berre
te halen: Jae is wel ghebeurt(gheihck ons van de Vaders geſchꝛeven wont / die t on⸗
derhanden ghehadt hebben in ſes daghegtydts maer een mijl weeghs te mogen rey⸗
fen. Ende een ban onſe Bzoeders / t welcke een gheloof waerdich Man is / bertelde
o / hoe dat hyhem eens verloven hadde in de Ggeberghten / ſonder te weten waer
dat hy m¹ ac) wat wegh dat hp gaen mou ſt / ende quam hem int eynde ſoo dieg in
de Widerntſſe te verwarren / (nde de ſelue os dicgt ende gheſloten ) dat hy / door
noats haluen / ghedwonghen was / Daer ober ende dog Geen te cimmen ende te claus,
teren / ſonder met de voeten eens taertrick te raßen / ende dit den tijt van vůſthien da⸗
ghen lanck / in weieken tit hy ſamihts om de Son te moghen peplen / ende van hem
te ſien / om dat het Gheberg ſte van een ſoo onepntlcken Boſſchagte bedekt Was)
bogen op't hogghſte van de boomen tlom / van waer af hy den wegh quan tontder⸗
hen. De ghene de come teleſent ttelaes van de keyſen / dat hem deſen Man verlo⸗
ren / ende de weghen die hy ghepaſſeert heeft / als dock de wonderlhcke geſchtedeniſſen
die hem gebeurt zin / r welcke ick lom dat he: mp dochte een dine te weſen / Weerdich
Ourte meten)ozdemlhck gheſchzenen hebe. E ade de ggene die eenithſins over t Gez
bergten nan buien gerepſt heeft / almaert maer alieen ek die achthien mitzlen weegs⸗
die men heeft van Nombre de Dios af tot danama toe / (al ghenoech tomen te verſtaen
og wat mantere dat deſe onep itlhekhepdt ban ghebosmen in Indien ts / giet alg
daert nim nermeer Winter is / die tot caude co. it / zijnde de vochtichep dt des Bemelg
elde Bant Nertrhck foo overdadich bee / dat her nont wendich moet boighen / t Aert⸗
rhck der ShHeberghten (oa overdloedich van geboomeen / ende de Platte Delden die
fb (laep-lakeng heeten) gol gras ende groenichept te weſen / in aj dat men daer /
van gras voorbe Mepden / ende van Gout voz gebauwen / als van Barn- haut
Cedren-bout poor t hier / gheen ghebzeck en heeft. Gmde berſchepdenhept ende ghedae ten van
heef 5 foanentgheriep wilden boom te noemen / is onmoghe ck / want men en Weet noch /
e van den meeſten haon de namen met. De gedre Boomen / die men in ouden tijden
van de Plate: foo (eer gheacht heeft zun daer ſeer ggemeyn Boog timmeragte ende om Schepen af
eee te maken / ende nien heefter verſcheyden ſooꝛten af: daer zynder et heke wit / ende ans
macht at bere rofnerwich/ ende ſeer melxieckende / Waſſen in d Andes van Peru, als ootł in de
mien baer de Gederghten nan HetBafte Kant / ond Eplanden / in Nicaragua ende in nieu Spagnien,
Scheven e ingrooten overvloet. Bock ſaa heeft men daer Laurieren, ban een ſeer ſthaon geſicht /
nen ende untnemende haogh / meteen ontelbare menichte van Palmboomen, als dock de
Be reine, cey vas, daer d Indianen haer Canoas af mazen / t welcke zin Schuptendie upt een
voor de over N out uptgheholt zan. Daer wynden van de Havana ende t Exlandt nan Cuba (alt
e a waer men een onepndtlhcke menichte van duſdanighe geboomten Geeft) ſeer dierba⸗
5 gehou ke houten naer Spagmen ghevoert / ghelhck als daer zijn / Ebanos, Caovana, Grana-
den. allo gedren, Ende andere dierggelhekte houten / die itz altemael nlet en nen. Dan ghe⸗
WIE EPEN VERLENEN ECM EL TEEN EN OO A
„ n
Het vierde Boeck Fol 35.
Den Laurier
Iheken (oa zjnder in nieu Spagnien groote Pin Boomen / hoe wel dat e ſoo ſtüfntet ien,
en zhn / als die van Spagnien / maer en bꝛeugen geen vzuchten boort: dan lege hn. ahelhcken 1
ende welrieckent hout / alſt berept wozt. Men Erúabt van vaer dock oberdabige hoo nme / e
| ge* Kieten / in welcker fcheptfels ofte af deplinge / eꝛ boltigia ofte ſpaenſthe 8 11 l
gaen mach: dienen cock van geihcken boop gebouwen · C hout van Manges, daer men niet veel ge⸗
de Maſten ende Kaan han de Schepen af maerkt / woꝛt oor foo hart ende ſterck ge⸗ 1 ke
bou den / gheihek ais of het Pier waer. We Molle is ceren Boom van veel deuchden / liche Dicke)
brengt een maniere van Bzupf lens boort / Daer d Andtauen Win van maecken / ende behal⸗
Fah in Mexico Boum han Peru gheherten / amm datſe baer eerft van daen ghecom en vengat cer
ts / walt des niet te min / ſo wel ende beter in nieu Spagnien alg in Peru. Daer zijn noth en bie
ander duyſentderley (oogen van Boomen / t welcke te lanck ſoude ballen al te verha⸗ verſcheyden
len / zynde etlycke van deſe boomen van een ongheſchickte grootte, ſal alleenipck ner: coleure beeft
(balen van eene die in! Tlacochavaia die mijlen ban Guaxaca, in nieu Spagnieri) ffaets ae 1 1 5
Dejents ghemeten gheweeſt / oy cen wedtſßel / ende wiert bevonden / dat alleenihek grooter me⸗
bet Hol / ban binn in / negẽ vadem int ronde hadde / hebbende van bußtẽ te weten / dicht lichte / als
by de woꝛztel / ſeſthien / ende wat hoogher / iwaeif vedem: Veſen Boon is van eenen inen ion
Büxem gevaert geweeſt / dieſe ban boben af door t Bert hen / tat beneden toe quetſte / gebeelt mach
ende willen ſegghen / dat het boorfepde hol / darr van ghebleven ſoude weſen. Alger ſien.
dat den voozſepden boom van den Blixem gheraeckt wiert / ſept men / datſe voc duyx⸗ 1 4
ſent pevfoorren ſchadume maeckte / waerom ſp haer deer altoos onder virgaderden / be ia
om haer Feeſten / Vans; ſpelen / ende ander ſuperſtitien te doen: Beeft even wel noch men oock en
beer tacken ende loof / maer veel minder. Men en can niet weten van wat pecie / ofte Oott Indien,
ſoczte nan Gijeboomten/oat het is: dan willen ſegghen , dat het een foorte nan cedren ele d
ſoude weſen. De ggene die dit Hooy een fabuleuſe cedren hout / mach leſen t ghene wris gheſien
dat Plinrus van de P'arano han Licia hertelt / welcker hol een en tachtieh boeten groot bebbe.
was / dat eer el ſpelontſie ofte huns gelhckende is / als een hol van e boom eñ de take Pin. Hi. 12.
des ſelpen / maeckten t'chönfel van een gheherle Boſſchagte / welcker ſchaduwe t oghe⸗ cap. +.
heele veldt over / bebeckende was / waer mede men achter laten ſal / de verwonderin⸗
ghe van den Mever / die binnen int hol van een Caſtagnien⸗ Boom (pn wooninghe
ende Meeſtou hadde / als oock van den anderen Caftagnten(of ic en Weet wat) boom /
dat het was daer acht Man te Peert in reden / ende weder alſoo t hol upt quamen /
ſonder den anderen in de wegh te weſen. In duſdanighe vꝛeemde ende miſinaeckte
VBoomen / was dat d Indianen veelthts hare Afgoderhe in pleeghden / ghelhcken als
het d oude Wepdeuen van gelhcken voc een ghebzupck hadden / nae dat d A utheuren 7
van dien tijden ons te verſtaen ghz Ben. f
Het z1.Capittel. Van de Planten ende Vrucht- Boomen die uyt
Spagnien ra er Indien ghebracht zijn. i a
AIndianen zijn beter betaelt geworden / int ghene de
a Planten beroerende is / als in ander Coopmanchappen / want de ghene
die men nae Spagnien ghevoert heeft / zun wepnich / ende aerden daer
E S gualek: Ende de ghene die van Spagnten nae Indien ghebꝛacht zn /
Fyn veel / ende aerdender wel / ende weet niet of op ſegghen ſullen / of hes
doorde goet hept der Planten tonit om die van herwaerts over Deere te gheven / dan
ofte dat up ſegghen / dat het dooꝛt Aertrick comt / op dat deere aldaer Dlijft : In
ſamma / al wat bynae in Spagnien goets baoztcomt / is Daer van ghelhcken / ende op
plaetſen beter ende weder in ander dingen ſod wel e Hue a
9 2 en / Gzoe⸗
appelen. De Epcke · boomen die van Guay aqmlghebꝛacht woꝛden / is een uptgheieſen met munder |
—
ve
A Me
8
.
1
5
1
„ *
3
.
Cap. zr. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien, | 3
den / Gꝛoenitheyt / alder hande Aert weyten / als vaer is Latou / tool / Cadihs / Liupm /
Hoork Petertelie / ſtapen / Moꝛztelen / Biet / Spinagie / ende ander diergeihcke Moes
Crupderen / Arweten / Boonen / Linſen / etc. Eyntlycken / al wat dat men her waerg
ban ſoodanige ups Crupderen ende ee daer nu ter tijt oock / want
de ghene die der w ꝛerts ghevaren zin / hebben ſoꝛghvudich gheweeſt van alderhan⸗
de zaden met hen te nemen / ende t aertric heeft van alies goede reſpondentie gedaen /
Boch gheeft op berfchepden contrepen ( nae dat de plaetſen zijn) Wel van t eene meer
als ba t ander / ende van ſummighe dinghen wepnich. Be Boomen / die aldaer als
der meeſt ende ghemepnlhckſt / als oock overvloedichſt vooztromen / zun Aragnten /
Ahnen / Cidzen / ende vzuchten van dierghelicke ſoozte · Daer zin al op contrepen ge⸗
„heele Gheberghten ende Boſſthagien vol van Aragnien-Boomen / t welcke mp:
ghenoech heeft doen verwonderen: Maerom ickeens / op een Eplandt weſende /
bꝛaechzde / wie dat het Bandt foo vol Aragnien⸗Boomen gheplant hadde: Maer op:
up gheantwooꝛdt wert / t ſelbe alfoo by gheval / ende van ſpn felven ghecomen te we⸗
ſen / om dat vaer ſommighe Aragnien appelen int over ⸗repſen / gheſtropt ofte gebal⸗
len waren / dewelcke int verrotten / t zaet ofte de koꝛlen uptſthoten / die doe ald / inet de
af wateringhe hier ende Daer verſpꝛeyt worden / waer van met der tit deſe Boſſcha⸗
gien vooztgheſpꝛoten zyn / t welcke ip ern goede reden docht te weſen: Degghe dat
dit de Bzuchte is / die men int gemepn over gheheel Indien heeft / om dat ick nopt gee⸗
nighe plaetſen (nan daer ick gheweeſt hebbe)ſonder Aragnien appelen gebonden:
hebbe / om dief wille dat alle de Landen van Indien heet ende vochitich zin / t welcke
t ghene is / dat den ſelben Boom verepſcht / en Waffen int Gheberghte niet / maer co⸗
men upt de Vallepen / oſte van de Zee Cuſten. De gheconſytte be floten Lragneen⸗
appelen die op d Eplanden ghemaeckt woꝛde nis een van de beſte Conſerven / die ick
aldaer / als oock hier / opt gheſien hebbe. Dan ghelhcken (oo aerdender de Perſen en⸗
de haer conſoozten ſeer wel / als Melocotonen, Albercoken, ende ander dierghelhcken:
Doch deſe waſſen meeſt in nieu Spagnien ende in Peru, uptgeſondert Duraſnos, (t wele⸗
ke dock zen ſoozte van Perſen is) wepnich / ende noch veel minder opd Eplanden. Ups
pelen ende Peeren Waffen daer oock maer paſſelhcken wei: Rarſen (eer weynich /
maer Bijghen in overvloet / namelgcken in Peru. Gue-appelen heeft men over al/:
pzincipalycken in nieuSpagnien in ſulcker voeghen / datſer ong bijftich vooꝛ een halben
NReael lieten uptleſen . Gzanaet-appelen zönder van ghelheken ghenoech / doch zónal
te (amen ſoet / mant e en hebbender niet wel willen waſſen. Meldenen bindt:
men op plaetſen ſeer goet / als op t vaſte Lant ende op ſommighe contrepen van Peru.
Mozeilen noch karſen / hebben tot nach toe gheen gheluck ghehadt / om eenige intom⸗
fie in Indien te crijghen ende gheloof niet / dat het bp ghebꝛeck van getemperthept tos
tomt / want men heeftſer op alle manteren / dan dat het tomt by ghebꝛeck van ſulcks
tonder decken / of te gheraken. Ick en tan nauweiiher bebencken datter andere lecke
re bzuchten gebzerk zun. Dan grove ende dopwuchten heeſtmender noch gebꝛeck / als
Wieren eñ Caſtag nien / de welcke / můns weten / tot noch toe in Indie niet geweeſt
en zjn. Amandelen waſſender / maer wepnich / want d Amandelen / Poten en Naeſ
noten / worden daer / vos de welgeſtelde ende weeldige lieden / unt Spagnis gebꝛacht⸗
Dan gelhcken en weet ick niet / datter Miſpelen noch Soꝛ ben / of diergelgeke vzuchtẽ
zyhn / doch daer en is dock niet veel aen gelegen. Vit is nu genoech om te verſtaen / dat⸗
ter geen leckernhe en gebꝛeeckt van genoech bꝛuchten / ſoo laet ong nu oock een wen?
nich ſeggen van de pꝛofgtelhcke Planten / die daer van Spagnten gebracht zin / waer
775 n Van de Planten fullen volepnden / twelcke al wat te lauck begint.
Het
KJ KK OENE! „ tel. bed. teh. be le ETEN 0
984 Het vierde Boeck. _ Fol. Gf.
Het 32. Cpittel. Van de Druyven, VVijngaerden, Olijf ende
Moelbeſieboomen, ende van’ Suycker-Riet.
0 ) 5
*
S
Volkijtelücke Planten / vert ae ick te welen / de ghene
9
af 3 in de beurſe bꝛengen / onder deſen / foo is den Myngaert de pꝛintipaelſte /
eden welcken voontbzenght / Wyn / Azyn / Wzupven Tiazonen, Suringh
ende Spꝛoop / doch de Wijn tst ghene / dat te bedieden heeft. Men heeft
op d Eplandẽ noch ooc opt vaſte lant / nach dꝛupvẽ noch Wijn: In nieu Spagnië heeft
m Wijngaerden die dꝛuyvẽ genen / maer men en maecter geenen wn af / moet com
Booz oopfake datter de dꝛunven met te vollen rip en woꝛdẽ / eñ dat dooz den regen ie
men daer in Iulio eñ Auguſto heeft / de welcke haet belettende is / niet Wil op haer fap:
ſoen te tomen / ſo datſe alleenlit dienen om upt de hant teten · Men wijn Wot daer wur
Canarien uf van Spagnien ghebꝛatht / ende is aldus op de meeſte plaetſen vam Indien,
uptgheſondert in Peru ende Chie alwaer men Myn⸗-ſtocken heeft / ende ſeer goeden
Won ghemaeckt wort / die noch daghelhckx aen neemt / ende dermenichfuldicht / (oo
wel in menichte als in goethept / twelcke eenen grooten fchat boort ſelbe Zandt is /
om datſe de maniere van die te maken / allengſ kens beginnen te verſtaen. De Wyn⸗
gaerden van Peru Geeft men ghemepnlijcken in heete Ballepen / al waer fp Mater - pu:
ken ende goten ghemaekt hebben / ende worden met der hant begoten / want regnen.
Van den Hemel en valter op de platte Landen gheenfing ofte nummermeer, ende inde
Sheberghten op ſeker tyden. Daer zun contrepen / alwaer de Whngaerden / noch
reghen van den Hemel / noch Water vam t Artrijck en ontfanghen ende bꝛengen / nter
tegenſtaende / menichte van Dꝛupnen vooꝛt / gelgck als daer is / in de ballepe van Yca,
als oock van ghelicken in de leeghten / die men heet ) nan Villacuri, al waer men / onde r
eenighe doode Zant-Landen / ſonmighe leeg he Delden vint / die t gheheele jaer dooꝛ⸗
uptnemende groen ende friſch ſtaen / ſonder dat het daer nimmermeer en regent / noch
datter oock enge Mater - Putten zh, ofte Menſchihcke begietinghe gedaen wozt.
D ooꝛſaecke hier van moet weſen / dat de voozſepde Landouwe ſponciachtich is / ende
dat het de Wateren der ſtivieren / bie van de Gheberghten af ſtoten / (de welcke in de
ſelve Zandt⸗-Landen verdwelghen)
heyt van upt der Zee (alg ander mepnen)ontfanght. Dit is te verſtaen / om dat het
jaer hem is treckende / ofte dat het de voehtich⸗
doo t Sant heen dzinght ofte tlepnſt / ſo ſoudent daer doo, malen / dat het Mater niet
onvzuchtbaer noch omni en conit te weſen / gelijck als het ban den Philoſooph bedupt:
Wert. We Wijngaerden zin ſeer aengegroept / ſuo dat / om de ſelne nozſake / de thien⸗
den der nercken / hedenſ daeghs wel vhf / ſes maels meer zijn / alſſe over t wintich ja⸗
ren waren. De wzuchtbaerſte Dallepen van Wynſtocken / zijn die van Victor by Are-
quipa. die ban Vca in de Juriſ dictie van Lima ende die van Caracato in Juriſdictie van
Chuquiavo. De Wijnen hier van / werden ghevoert nae Potoſi, Cuſco, ende nae ver⸗
ſcheyden plaetſen / ende daer wert een groote handelinghe met ghedꝛenen / want comt
noeh te gelden (met alle de menichte) elcke Botrigia ofte Arrobe, hf ofte ſes Duraten⸗
ende ſooſe van Spagnten is / (die daer altoog in de Ploten ghebracht wert thien of⸗
tetwaeif Ducaten. Int Ricke van Chile maeckt men Wijn getuch als in Spagnen /
want lept op de ſelvẽ ghetemperthept/ maer foo men die nae Peru bꝛengt / ſos bederſt⸗
ſe. Menheeſt dock wel Drupben daer men gheen Wyn en heeft / ende is een dinck
omte verwonderen / dat men in de Stadt van Cuſco, tak * Aer do Jaden
die / behalven datſe eten vooz t hups geben / noch geit vooz d Epgenaerg
S LCP E
BE —
bid
—
teke,
_Hiftorie Naturael van Weft-Indien,
Dumwuven falbinben : doorfake hier nan / ig mp ghefept/te weſen / om dieſwille dat de
Ballepen / daer ontrent ghelegen / op diverſche Maenden van Jser / vnichten geben.
Ende of het nu ram / datſe de Myngaerden / op verſcheyden tůden / ſnoepen / ofte dat
het is daor de qualitept van t aerdtrhjck / in effett / (a bꝛenghen berfchepden Ballepen
ofte Valen / t gheheele Jaer dooꝛ / bzuchten voozt. Soo hem pemandt hier van quam
an dierge te ber wonderen / ſal hem noch meer vermonderen / van t ghene ick nu ſeggen ſal ende
inſcke houimẽ fal dotk / by abentuer / niet ghelooft woꝛden / te weten / daer zin Voomenin Peru, die
n due oac d eene zijde van den oon t eene halve jaer vzurhten geeft/ ende d ander zyde / an
dien weicher der Gale Jaer. In Mala, derthten mijlen van de Stadt de los Reyes, ofte hau der Caz
rontrefepſels Mngigen / ſtaet eenen yghenboom / dewelcke aen d tene helft / te weten ⸗ gen de zude
mêfië mach han t Zupden / groen ſtaet / genende een tidt van t Jaer / alg het in t Geberghte Do⸗
nean Lei: mer is vzuchten / ende d ander zijde ofte helft / die naẽ t vlacke Landt / ende de Zeecant
wet ce gewent ſtaet / comt groen te Woꝛden / ende Buchten te geben / op eenen anderen tit
vat aer / int contrarte / als het on het blackelant Somer 18. So bele als dit aengaet /o
18 het Bericht der ghetempertheyt ende locht / die van d eene ofte d ander zyde gedꝛe⸗
ven wagt / de ghene die t ſelve werckende is / oſte uytrecht⸗ Ve nreringhe der Wynen
en iſſer niet clenn / maer en comt evenwel bupter haer Pꝛobintie niet. De zyde die
men in nien Spagnien maecktt / wozt nae ander Higcken verboert / als nae peru. E en tij
den der Indianen / foo en waſſer gheen / want de Moerbeſien boomen z nder eerſt
unt Spagnien ghebzacht / ende gerdender wel / namelhcken in de ꝛovintte / die gres
ngen wozt / de Miſteca almaer S n men opgevoet / ende goede Sydt-wercken (als
Taffetanen / Damaften ende Carineſtzrenghemaeet werden / maer Juwelen en
| | Iyhnder tot noch toe niet ghewꝛocht. De Suprher is een ander neeringhe / die noch al⸗
ll Derghemepnſte is / want en woꝛt niet alleen in Indien geſleten / maer wort nach Deck
100% ghenoech nae Spaguien ghevoert / om diefwflie dat de Supcker Nteten / op verſchep⸗
den plaetfen nan Indien uptgeleſen wel waſſen. Baer zijn in de Eplanden / in Mexico,
in Peru, als oock op ander contrepen / Artificien oſte Iugenienſ dat ſpn Supcher-keeten)
ghemaeckt/ban grooten handelinghe / ende is mp geaſſirmeert gheweeſt / dat die van
le)
N
—
Kl | | | der Naſca Haerljer placht op te breng hen over de dertich dupſent pelos, oſte Nealen
340 ki van achten. Pu die van Chicama, by Truxillo was oock van ern grooten rijckdom/
en zBnde die van nieu Spagnien, van inet minder / want dat ghene dat in Indier wel in
Duptker ende Conſer ven verdaen ende gheſpilt Merdt / is een dinck om Sotte wer⸗
den. t het Eplandt van Santo Domingo, Werden ghebꝛacht / in de Bloot daer ick
SI gif met herwaerts hesta hondert ende achten tneghentich / foo Riſten als Kaften
Je Duvockers / welcke zyn weſende op de mantere / gheljek als ickſe hebbe ſien laden / in
5 ö de Haben van Puerto Rico)naer mijn giſſinge / van acht arroben klcke Riſte ofte Raſt.
n Oee neeringhe van de Supcker / is de princtpaelfte handel der voozſeyder Eplanden /
J 1 ſoo ſeer iſt / dat hen de Menſchen begheven hebben tot den appetht der ſoekichepdt.
5 | 1 Olhven ende Olpfboomen zyn van gheljcken in Indien vooꝛtgheſpzoten / ſegghe in
Mexico eñ Perummaer daer en zijn tot noch toe geen Oly Molelis oſte Perſſen geſtelt /
Zl noch daer en woꝛt oor geen Ely gemaert / om dat ſpſe lie ber willen hebben om keten /
e Waerom ſpſe oock wellaten rijp werden / want bevinden / dat d ones ſten / om d Olp te
S lin maken / meer beioopen / als de proffijten moghen opbꝛenghen / in voeghen dat / alle den
04 | Oly daer upt Spagnien gebracht wert Daer mede Lup de materie der Planten wit
SHI IN Hf len volepnden / ende comen nu tot die ban de Beeſten ende Gedierten van Indien.
Tes st
Het vierde Boeck, Fol. S.
Het 23. Capittel. Van't cleyn ende groot Vee van Iadien.
5 A SA
RE De: 3 g r f 5 . 5 |
Riemanteren van Gedierten binde ick in Indien, te
LANDE weten / eene / die daer van de Spagnaerden gebracht zyn / andere / al EES
hoe wel datſer van de Spaengnaerden met gebꝛacht zen ghemeeſt / oo . E
5 heeft men die nochtans in Indien van de ſelue ſpecte / gelnek als in Eu- 15
Friſen maeckt / t welcke int ſelue Tant een groot antſer ghemozden is nod t arme 4
Volck / om dat de LaftilisenftGe Lakenen daer ſeer coſtelgcken zin. Men Geeft nu 9
1 Dꝛaperien in Peru ende noch meerder quaniitent in nien Spagnien eben- |
wel( t zy ni dat de wol ſoo fön niet en ts oſte dat ſyſe (oo mel niet en weiten te beren? 15
den ſoo gaende Lakenen / die daer van Spagnien ghebꝛacht woꝛden / die nan Indien 0
te eben. Men vont daer lieden die tſeuentich / jac hondert dunſent Hoof den / oſte
ſturx vancleyn Dee hadden / ende men vintſe noch hedenſ daeghs oock mel nan wepe 5
nich min / t Welcke in Zuropa een grooten rickdom ſoude weſen / ende is aldaer maer 9
paſſelheken Geen. Op veel plaetſen nan Audien(ende geloove oock wel on t meeſten⸗ De
dee) ſoo en heeft het cleyne Dee niet ſoo goeden voetſel / daoz oczſake dat het crupt ofte: 12
cas te lanck / endet aertrijck al te weeldich is / waerom Daer fo wel ntet mogen wep⸗ 18
den / als t groot Dee. Ende alſoo heeft men daer dock een ontallhcke menichte van .
| Troepen: Gſſen / ende dierghelheke / ende dit on twee manieren, te weten / rene / welt | 5
ke tam Dee is / gaen op Deer beftemde glaerſen / als og de Landen van de Charcas, ende
mander Pꝛovincie van Peru, alg oock in gautſth nieu Spagnien, met weltke Dee fp:
aer pꝛoffijten doen (als in Spagnien ) vant vleeſth / Boter / Lialnen enbe Oſſen vooz
den ploegh / ett · C ander Dee is op een ander maniere / nan de ghene / die inde Ghe⸗
ber int wildt loapen / de weletke / daoz de woeſthept ende Milderniſſe der Ghe⸗
berghten / als oock doo de menichte / niet ghetenckent moꝛden / noch ooch geen ep:
ghenaerg hebben / nde ghelgck als Jacht ban t Geberghte / mant den ghenen dieſe |
eerſt faegBtende baat ſingt / iſſer d Epgenaer van. Op deſe maniere ſo zijnde Roepen |
oſte Oſſen van t Epla t EI PaHOA, ende ander plaetſen Daer ontrent / oock ſoo fees Hi
vermenichvuldicht / datſe bp duyſenden int Ghebergte / ende over t Delt Geen loopen / l
ſonder eenighe toebehooꝛders ofte Epgenaers te hebben / waerom haer d Anwoon⸗ 1
ders ellen van dit Dee pꝛoffiteren om de hupden⸗ loopender te Peert nase toe / t zy 1
(warten ofte witten / te Weten / Slaven ofte Dehen)met hant ofte Wenn len ende 4
| arpoen-
6
Lí
k
5
85
NINE PENARIE NN
Cap. 38. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien,
Varpoen - Bſers / ende rijden alſoo op der Jacht van de Stieren ofte Roepen / ende a
menich als ſper ter neder gonnen vellen ende eryghen / comen hen toe / ende zůn haer
epghen / villenſe / ende bꝛenghen de Nupden nae ups / latende t'vieefch verlozen ober
t Beit heen ligghen / ſonder dat het genutticht ofte zeng van pemant begeert Wert / en⸗
de dat / dooꝛd obernloedichent die daer ban is / jae foo veel / dat mp geaffemeert werde /
bat ſonuntghe plaetſen / vant voozſepde Eplant / geinfecteert pfte een quade locht daer
Van hadde / Doo, de corruptie ofte verrottinghe der menichte van t bleeſch. Deſe nee⸗
ringhe van t Wel weren ofte Sthevincken / (die nae Sraguten gheſonden werden is
een van de beſte handeunghen / van die in de Eplanden ende nien opagnien ghedzeben
wert. Daer wierden int Jaer vanſevenen tathtich geſcheept / in de Boot van Santo
Domingo, bhfen dertich dupſent / vier hondert en veertich Bijen ofte Roepen hupden /
ende van nicu Spagnien quamender vier en tſeſtich dupſent / drie hondert ende vuſtich
Huy den / de welcke gewaerdeert wierden op ſes en tnegentich dupſent vf hondert
ede twee en dertich peſos ofte realen van achten. Soo Wanneer datter een ban deſe
Mloten gheloſt woꝛden / ſoo iſt een dinck om ſien / hoe vol dat den Oever der Niviere
van Stbillien ende r Arenael ofte Magaſeyn ober al/ van de menichte der Hupden
ende Coopmanſchappen ofte waren / gheleghen is / dat ghenoech ver wonderinghs
Waert is. Moch ſoo heeſt men daer ook t Dee der Gepten / t welcke / behalven bans
der nutticheden / van de jonghe Geptkeng / Meick / etc. Noch een ander / jac wel een
van de pꝛincipaelſte pꝛoffoten is / te weten / t meer ofte t alck Daer van / met het welcke
hen ghemepnmlöcken / Armen ende Rycken zijn dienende / om te lichten / want is haer /
om d overbloedichepts wille / beter coop als Olie / hoe wel dat alle het (meer / dat hier
tat ghebeſicht wert / geen Mafculino en ig. Dan gheineken / foo woꝛden daer Pupden
berept ende getout / om Schoenen / Leerſen / ende Leerwert af te malen / doch en zůn /
mug dunckeng / evenwel (oo goet niet / als de gene die daer van Spagnten gebracht
— A
Wozden. Peerden zjnder oock aengheteelt / ende Daer zijnder op / veel plaetſen / ofte
t mrerendeel van Indien / die untgheleſen goet zyn / jae Daer zy n ſommige teelten van /
dle (oo goet zin / als de beſte van Caſtillten / ſoo wel om te loopen ende triompheren /
Als om te repſen ende t arbepden / ſo dat het nu daer een oꝛdinaris dinck is / met Heer⸗
den over wegh te reyſen / hoe wel datter gheen Muplen (die daer oock veel zin) en
ontbzeken / namelhceken ter plactfen daerſe ghebꝛupckt wozden / om laſte ende goede:
ren te dꝛaghen / als op t vaſte Lant. Dan de Ezels en heeft men (oo groote menichte
noch ghebꝛuyck niet / want dienen hen daer ſeer wepnich van / om met t'arbepdere
Cameelen zynder etlycke / doch wepnich / hebber in Perugheſſen / die aldaer van Caua-
rien gebꝛacht / als ootk aengeteelt waren / maer nfetg te veel. Bonden zůn int Eplant
Eſpano a. in ſitltker menichte (als ooc inde groote) ſo (eer aengegroept ofte vooʒgeteelt /
dat het alſuu een plaegh boor t Eplant is / want verſlinden ende verntelen t Bee / ende
loopen bp hoogen over t Pelt int wilt / ende de gene dieſe doot can ſmůten / heeſter een
ſekeren pede ofte geſetten Penninck vooz / gelhck als men in Spagnten van Wolven
boet. Opzechte Bonden en hebbender in Indlen niet geweeſt / dan wel een ſoozte van
Hondelieng / gelpck als die d Andianen Alco noemden / om welcker gelůckeniſſe ſp de
onden / die daer van Spagnten ghebꝛacht zyn / dock Alco gheheeten hebben / zijn ſon
groote bꝛienden han deſe Hondetkens / datſe haer ſelven t eeten ſullen onthonden / m
haer te geben / ende als ſp over wegh reyſen / ſo dragen fp dien op den rugge / oſte inden
Boeſem bp haer / jae fo wanneer datſe fieck zyn / ſo moet het Nondeken altoog bp haer»
weſen / ſoo dat het haer tot geenich ander dinck dienſtich is / dan alleen lick om de goe⸗
de pꝛienſchap ende gheſelſchap. ) a
| N HEER
Het vierde Boeck . Gg.
Het 34. Capittel. Van ſommighe Ghedierten van Europa die de
SHßpagnaerden in Indien ghevoſiden hebben, de hoe dat de felve daer ghecomen
5 moghen zijn. 3 8
Seen leker dinck / dat alle deſe booelepde Ghedier⸗
ten in Indien / un Spagnen ghebꝛacht zón gheweeſt / ende datſe daer
in de eerſte ontdetkinghe niet en waren / tweleke noch gheen hondert
Jaber gheleden is: Ende behalven / dat het een ſarcke rs / daer men noch
el lebende ghetupghen van heeft {oo is het dock noch een ghenoechſa⸗
|
me pꝛeeb |
5 ee pooyfepde Beeſten en hebben / dan datſe haer met de ſelne Spaenſthe namen
gijn behelpende / doch even wel ghecoꝛrumpeert ofte gebroken: Want (ca gheihek als
ſyſe niet en conden/alfoo hebbenſe de namen / van deer haer de dingen ban daen geen:
mien sn:
| berden wat dingen dat d Indianen vooz der Spagnaerden comſte gehade /
ende wat datſe ufet gehadt en hebben / want het gene datſe hadden / ende wel kenden /
gabenſe dock ſpnen naem / ende tahene datſe van nieus treghen / gavenſe nieuwe na⸗
men / twelcke dꝛdinaris de ſelve Spaenſche namen zin / hoe wel dat ſp die op Haex
maniere pꝛononcieren / gelgek als Peerden / Pyn / Ron / etc. Nu ſoo heeſt men daer
dan de Spagnaerden gebracht zun geweeſt / gelijck alg daer zijn / Leeuwen / Tygꝛen /
Beppe star Deine De en / ende andere wꝛeede ende wilde Breſten / van de
welcke wp in t eerſte Boeck dapper gheargumenteert hebben / van hoe dat het de
waerhept niet wel ghelůck en Was / in Indien over Zee ghetomen te weſen / want de
eeOcean te moghen ober ſwemmen / is onmoghelhck / ende datſe van Menschen
heſcheept / ende daer over ghebꝛacht zijn/is een b upt volghen ed
5 8
Irren
e te ſien dat d Indianen in haer Tale gheen epghen vocabulen Dfte namen
van t ſeive dock aenghenomen· Deſen veghel hebbe ick goet ghevonden / om
gevonden eenighe Ghedierten van de ſelve ſpetie / ghelick als in Europa, ſonder datſen
8
*
jen
re
1
5
NK BRAND NNNNK EN:
10 N
il . Geneſ. 6.
Cb. 3. Hiſtorie Naturael van VVeſt- Indien
datſer aen eenighe oopben (daer d eene Werelt met d ander / aen een / ofte na by comt)
ober ghetomen zijn / ende alſoo allenghſkens deſe nieuwe Werelt vervult hebben:
Want naelupt der Schꝛiſtuere / ſo zhnder van alle de boogtepde Ghedterten in d Arc⸗
ke van Nos gheweeſt ende over ghebleven / van waer fp weder de IDerelt ghereſtau⸗
reert hebben. Be Lreuwen / die ick derwaerts geſien hebbe / en zu niet vof verwich /
noch en hebben oock ſoodanighe vlocken hapꝛs niet / ghelijckmenſe plach te ſchilderen
dan zijn grauachtich / ende (oo wꝛeedt niet / als men die wel afbeeldt. Om de ſelve te
Jag hen / ſos vergaderen hend Indtanenringhs⸗ghewys / (twelcke fp Chaco hees
len) ende fmBtenfe alſoo met ſteenen / ſtocken / ende ander Auſtrumenten / doot Pete
Leeuwen hebben oock vooz een ghebꝛupck / Baer op de Sheboomten te begheven /
til Waer fp van Andianen met Lancien,/ Doet-boghen / ofte noch beter met Koers,
aſghelicht ende ghedoot wozden. De Tygren houden (p Loor wzeeder ende wilder / en⸗
de Boet Jock pertruleuſer ſpꝛonghen / om dat het met verraſſchinghe is / zijn beſpꝛent⸗
‚Kelt ofte beplackt / ende op de (love mantere / ghelhck alſſe van de Liſtozi⸗ſchiüverg
aſghebeelt worden. Hebbe etliche malen hoozen vertellen / dat deſe Tygren, (oo ſeer op
de fmaetk der Indianen / gewent waren / dat ſp / om de ſelbe ooyfakergheen Spagnaer⸗
Den / oſte ſeer Wepnich / aen ranſten / jae datſe van onder henlieden Wel een Andiaen
Wech grepen / ende daer met door ginghen. Me Bepzen / die men op de ſpꝛaeck van
Cauſco, Otroncos noemt / zijn van de ſelbe ſpetie / als die van herwaerts - over / ende ont:
Hou ꝛen haer oock in de holen. Van Bpe - Roꝛven iſſer wepnich ervarenthept / want
de Monich- graden / die men in Indien heeft / woꝛden op de Boomen / oſte onder d aerde
ghevonden / ende niet in Bpe-Rozven ofte koꝛcken uyſkens / (dat is op de Spaen⸗
ſche mantere ) ende de Honich - gꝛaden / die ick in de Vꝛovintie van de Charcas gheſien
Hebe / (de welcke men aldaer Lechiguanas noemt) zyn vaneen grauwe coleur / ende
han feer wepnich nats / ende hebben eer de ghelijckenis van (oet ſtrox / als van Honich
graden / ſegghen dat de Bpen foo tleyn zin / als Pliegen / ende datſe onder t Aertrick
Haer vergaderinge houden / de Ronich is ſuerachtich ende ſ wart. Op ander tontrepen
heeft men beter Wonich ende Honich-graden / die dock beter gheſoꝛmeert zin / gelijck
als in de Pꝛovincie van Luca man, in Chile ende in Cartagena. Dan de wiſde Zwijnen
ufte Dof ertkens hebbe ick wepnich notttie / dan alleenltzeken / dat ien het van eenige
bDerſoonen ghehoozt hebbe / dieſe ſegghen gheſien te hebben. Voſſen ende Ghedierten
Ble t Dee herutelen / zünder meer alſt de Sthaep · herders welltef is / behalven de vooz⸗
ſepde Shedierten / die wreedt ende ſchadelyck zyn / ſoo heeft men daer dock noch ander
re pgoffgtelhck / bieder de Spagnaerden inſghelyckx niet gebracht hebben / ghelhck alg
Baer zyn / Herten ofte Veneſoenen / waer ban men aldaer groote mentchte over alle
k ghebergte heeft / doch even wel zun t meeſtendeel Veneſoenen ſonder ooznen / ofte
ick en heb baer ten minſten anders geen geſien / noch van pemant ghehooꝛt / dieſe an?
kers gefien heeft / zyn meeſtendeel ghelijd: als Mapnkens / ofte jonge Berten. Dat nu
alle deſe Ghedterten ( dooꝛ haer lichtveerdigheyt / ende om datſe upt de natuer wildt /
ende van der Jacht zjn ) van d een Merelt in d ander (te weten van daerſe aen den
anderen comen ) ghepaſſeert ende ober gecomen zh / en vat mp niet ſwaer / maer
feer licht / te geluoben / ende houdet by nae vooz warachtich / rende datter in ſeer groote
Eplanden / die verre ende verſcheyden bart vaſte Lant ligghen / gantſch gheen ghe⸗
boden worden / (oo bele als ick doo eenighe ervarenthept ende Informatie hebbe
BONE te berſtaen comen:
LE MERE MEE RE URE MERE EERE REDE MORE MME ENE.’ BEEK N
DE 2 b *
Het vierde Boeck. l. o.
>
Het 35. Capittel. Van de Voghelen die men daer van hier heeft,
ende hee datſe daer in Indien ghecomen moghen zijn.
Inder lwarighent iller / tlelve van de Boghelen te
ghelooven / te weten / van de ghene die men daer van ſaodaufghe zencra-
e ( als die van hier) heeft / ggeltzck alg daer zun / Batrhſen / Coꝛtel-dup⸗
F ven / Ging -dunven / Zuartels / ende verſchepden ſonzten van ale ken / Ie
| de welcke hoop ſeer gjcacht/ ende als pꝛeſenten / unt meu Spaghien nde „ „é
Peru, gen de Heeren in Spagntengheſonden wozden: Item / Kepgers ende Kren den I Hin. lib. ]
van verſchepden ſbozten. Dan deſe ende andere diergheiicke Bogens / en ts niet aen te 6h. 33 8
twhffelen / daer over ghevloghen te wesen ende datſe heel beter paſſeren moihlen / als e
de Leeuwen / Tygzen ende Herten, De Papegapen zhn dock van grog ter blucht / en⸗ 55 ek Bente e
de worden in Indien fn grooter memichte gevonden / namelnckenm dance ban ban Oo.
Peru, in de Eplanden van Puerto Rico elde Santo Domingo, Uliegen fa gehecle Binche Indien, Kin tie
ten ofte hoopen teffeng gelijck als de Wuppen: Epndtijcken/bat de Pogelen altoog n en, 2
doo haer vleigelen / eenen open Wegt hebben nae Waes tue datſe beger ren / ende ain nd 5 oe e
de Golf te paſſeren / oo en ſoudent veel ver ſelven / niet moeplijtk weſen / want ie een mßlen mne. 8
ſekter dinck / (gelijck als van f Plinio geaffirmeert wert ) hoe datter veel de Zee ober valghden / DE
vlieghen / ende nae (eer vreemde Coninghrhcken paſſeren: Even wel ban foo groote 1 15 eben || de
Golf alg den Ocean van Indien is / en weet niet / datter pemant afſchꝛyſt / die van viie⸗ Tant te heb: 195
ghende Voghelen ghepaſſeert te werden des niet tegenſtaende / os en houde ick het ben. NEN 25
| ndch niet gantſch boor onmogeihck / Want daer is van ſommighe See -varende lleden Aricbor. HE Der
een ghemepn opinie / datſe wel f twee hondert / ende meer / mijlen van Tandt gheſten “%. . 44 85
woꝛden. Ende naer dat oock van? Ariſte tele geieert Woꝛt / foo is het feer licht boor de part. anima Den
| Pogtjelen haer onder t Mater te onthouden/om dief wille datſe wepnich afens Bebe capo. KITE 2
ben / ghelick als wy ghewaer wozden aen de See⸗-voghelen / die onder't Water dupc⸗ U 2:
ken / ende haer een goede poog onder houden / alſoo mocht men comen te dentken / dat 0 2e
de Doghelen ende bliegende Ghedierren (die op d Eplanden ende op't vafte Landt 1005
van Indien gebonden mozden) de Zee ghepaſſeert zyn⸗ hebbende hier ende daer / op 11 pt
d' Eplandekens ende Clippen (dieſe doo? d aenghebozen natuer in kenniſſe hebben) 08
haer Auſt- plaetſen ghemaeckt hebben / ghelhck als Plinius van etliche vergalende is / / e ,,
pfte datſe haer bp avontuer alſoo moede ghevloghenzyn in't Mater laten neer val ONE
len / ende daer nae (een wijl gheruſt hebbende) haer Weder op heffen / ende alſo haren “ bi *
wegh vooꝛtaen vlieghen. Mat beroerende is / de Doghelen die op d Eplanden zyn / (UN ke
paer gant {ch gheen Lant⸗ghedierten gevonden en worden/houde ick Loor onget op: 0
felt / die op een van de twee voozſepde manieren ghepaſſeert te weſen. Nu belaugende KI
di ander / van die men op t vaſte Laut vint / namelhcken van de gene die niets te licht⸗
| veerdich van vlucht en zyn / s een beter wegh te ſegghen / die ober gecomen te weſen
ter plaetſen daer de Lant⸗ghedierten (die men aldaer ban Europa beeft) door gepaſ⸗ |
feert zn / want men heeft dock in Gndien, ſwaeraerdighe Ghevoghelten / gelijck als 0
Strups - boghelen / de welcke men in Peru vint / ende plachten wel by wilen d Andt⸗ 10
genſche Schapen (die gheladen gaen) ver veert te maken, Maer achterlatende deſe 0
Doghelen / die haer van ſelfs regeeren / ſonder toedoen der Menſchen / ten zy dat het |
waer om met te Gaghen/foo hebbe ick my van t tan me Ghevagelte (te weten / van
de Boenderen) verwondert / want waren daer / in effect / aleer Daer de Spagnaerden
quamen / waer van een claer teecken is / de ſelbe eygh 2 Andiaenſehe namen te heb⸗
S
ben / want
* *
Capi go. Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien. 5
ben / want heeten een inne / ualpa, ende een Ey / Ronto. Ootk mede tſelbe ſpꝛeeck⸗
wodꝛt / dat wplieden hebben / van cen Man Dinne te heeten / (alg men hem Loor ee⸗
nen biooden loeris wil ſchelden) hebben d Andianen van geldekien vodz een gebzupck⸗
1 De ghene die gheweeſt hebben in de ontdeckinghe der Eplanden van Salomon, bets
0 ttellen hoe dat (p aldaer Loenderen vonden / ghelhck als d onſe / mach dock verſtaen
1 woꝛzden / dat foo gelijck alg de Hoenderen (oo kam ende proffdtelek zyn / datſe de men⸗
1 ſthen daerom met haer ghenomen hebben / in t repſen van d eene plaets op d ander
ghelhck als Wp noch hedenſdaeghs ſien / d Andtauen vooꝛ een ghebzupta te hebben /
de ldenderen ofte Rieckens met haer (te weten baven op de laſt die e op den rugge
dzaghen) te oeren, alſſe over wegh repſen: Nemen de ſelve dock lichtelycken met
| Haer / in eenighe Kopen ofte koyven van ſtrox of hout ghemaeckt: Epndtipcken / dat
| men in Indien veel ſuoꝛten van Ghedierten ende Boghelen van Europa heeft / die daer
5 | | de Spagnaerden ghevonden hebben / gelijck als daer zin / de ghene die ick ver⸗
*
N
haelt hehbejende andere die van ander gheſept moghen woꝛden
Het 36; Capittel. Hoe dat het mogelijcken is, dat men in diem
Shedierten heelt, die op gheenighe ander plaetſen ter Werelt ghevonden worden
. Et is veel lwaerder om te recht te bꝛengen / wat be⸗
12 1 Alnſel dat verſchepden Ghedierten gehabt mogen hebben / van de ges
8 * .
9 00 er . Ë
| Het vierde Boeck. 14 Ful. r.
pfte eenighe Patie ban deſe Werelt / ten zy dat wp ſegghen / dat al hoe wel alle Ghe⸗
dier ten upt de Arcke ghetomen zn / ſoo zijn (p des niet te min / dooz daengebozen nar
tuere ende Goddelheke vooꝛſienighept / verdeelt gheweeſt / te weten / verſchepden ge⸗
neratien, nae verſchepden tontrepen: Ende daer Wert oock bevonden / datter ſommt⸗
ghe van dien niet en wilden uptgaen / ende (oo fp daer van upt gingen / en zjn niet gez
conſerveert gheweeſt / ofte zjn met der tijt vergaen / ghelhck als het met veel dinghen
ghebeurt · Ende ſooment wel inſiet / ſoo en ts dit niet alleen een epgen fake van Indien,
maer ghemepn van veel andere lihenenende z ꝛovincten van Europa, Alia ende Afri-
ca, han de welcke men leeſt / dat fp ſoozten van Ghedierten hebben / die op geenige an⸗
der piaetſen ghevonden woꝛden / ende ſoo men die daer vtut / ſoo Weet men / dat ſp daer
van daen ghevoert zjn. Nu al hoe wel dat deſe Ghedierten upt de Arcke ghetomen
Ihn / verbi gratia, ſos woꝛden nochtans d Elephanten alleen in Ooſt Indien genenden /
ende van daer zynſe met andere plaetfen ghemepn ghewozden. Op de ſelve mantere
mogen Wp ſeggen dat het toegegaen is / met deſe Ohedierten van Peru, ende aile d an⸗
der van Indien, van die men op geenige ander plaetjen ter Werelt en bint. Dock me⸗
de / ſo is t aenmercken / of de ſelve Ghedierten oock in de Schepſelen ende natuere van
alle dander / gantſch verſchepden zyn / ofte / of haer verſthil accudentael ig / beroorfaccht:
Weſende / doo verſchepden accidenten, gelekt als men aen 't Menſchelhcke gheflachte
ſiet / zynde eentghe wit andere wart / etipeke euſen / andere Dwerchen / ghelyck als
fultky/ verbi gratia, oock ig / in de generatie der Apen ende Meer- Hatten / zhnde dieene
met ſteerten / ende andere ſonder ſteerten / ende van geleken in de gheſlachten der
Schapen / waer van eenige flecht ende gladt / ende andere van veel Wolg zyn: Som⸗
mighe zjn groot ende ſterck / met feer langhe halſen / gelyck als die van Peru: Andere
gzynclepn / ſwack / ende met cozte halſen / ghelhck alg die van Caſtilien. Maer om die
rechte waerhept te ſegghen / de gheen die met deſe uptweghen / ende alleenlhenk met
actidentale verſchillen pretendeert ofte ſoeckt de geſlachten der Indiaenſcher Gedier⸗
ten te vergelteken met die van Europa, ſal een laſt op den hals nemen / die hy qualhck
ſal tonnen upt voeren / want foo Wp van de ſpecien der Ghedierten ſullen oordeelen
boor haer epghenſchappen / ſoo zyn ſp (oo verſchepden / dat foo men die wilde vedurez
ren ofte nerghelgeken met eenighe bekende (pecten van Europa, ſoude ſoo veel weſen /
| als te willen een Ex / Caſtagnen heeten.
NS
Het 27. Capittdl.… Van de Voghelen die eyglientli jcke van adi
zijn. «
El zu nu / datſe van verlchenden gellachten okte an⸗ ded
dere der ſelver van her waerts ober) zijn/daer zijn in Indien Poghelen / Die een
die genmerckens weert zijns Daer worden ghebꝛacht upt China clepn d Eplanden
Voghelen / die gantſch gheen beenen en hebben / zjnde tgheheele ly f bp⸗ vandlolucos
es naeſ anders met als Detren ofte Plupmen / comen wmmermeer on VPL
d gerde / hanghen haer (aen ſekere peſighe beenkens dieſe hebben) aen de tacken van fen) Pallas
de Bdomen!alſſe ruſten willen / ende hebben haer onderhont van de Mugghen / ende do fol, ende
werkeſuocdepn zh dat ick dich wis ghetwijgtelt hebbe (ie int ulteghen ſiende) of gelen geben
bet Bypen of ander Veldt⸗ vlieghen waren / doch zjn evenwel waerachtighe onbe 13 7 beißen ij
kens. In't contractie / feozhu de ghene die men Condores noemt / van uptnemende nnn mjn
Brootterende oock van ſoo grosten tracht / datſe niet wie: ies Schaep overm 15 Basma bin
| thd ús ORS enen
\
andere dinghen / in de Lucht Men heeft in Pera, Bagelnens / dieſe Tominejos heeten; vans / az
rr re
*
Nes
Ci
—
1
De
*
hd
2
PEET
KET
YE 5 DE
KK
Euchuyſen
Ahebꝛacht
ludanum.
Cup. 37. Hiftorie Naturael van Weſt- Indien.
de welcke it len en op eten / maer dock wel Ralven / de Auras genaemt / van anderen / Doenderen ge⸗
twee te wee heeten: is / nae mn opinte / een ſoozte van Havens / deſe zin van wonderbaerlihcke
. lichtveerdigheyt / ende van niet minder ſtherp gheſicht / zun oock wonder goet om de
kemmet mp Steden ende ſtraten ſthoon te honden / want en laten daer niet een dinek dat doot is /
unt Ooſtlu- unthonden haet beg nachts in't velt op de Shebos nten ofte ſteenrotſen / ende comen
dien kot des morgens in de Steden / hondende op de alderhooghſte Shebauwen ofte Cima
meragien / ſchiitwecht / om pe wers een roof te crijgen. De janghen vandeſe Vogelen
dedve / boor hebben witachtighe piupmen / (ghelhck als men van de Navens vertelt) de we cke
‚be Cames Daer nae int ſwarte veranderen. Me Guacamayos, zijn Boghelen die wat grooter zun
Kiel alen en als Pape gapen ende hebbender oock centghe gheldekenig met / woꝛden Weerdich gez
wt ver: houden deo de verſchepden toleuren van haer Plupmen / die ſp ſeer fraey hebben. In
maerden nie Spagnienheeft men menichte van Boghelen van excellente heeren ofte p unmen /
Dostor Fa- Melker ſgrüchent in Europa niet ghenonden wagt / ghelijtk ais men ſien mach aen de
Beeldekens die van Plupmen ende beeren gheinaeckt zun / die van daer ghebzacht
worden; de welcke met veel reden in Weerden gehouden moꝛden / ende verwonderin⸗
ghe veroozſaken / van dat men met Boghelen-beeren / een foo delicaten werck man
can / comende (oo effen ende gelhck / dat het gantſch ende teenemael geschildert ſchynt
te weſen met verwen / tele met het Pinſeelende verwen niet gedaen en can Wars
den: HMebben een ſchůnſel / als men die een wepnich over zide ſiet / van een ſo ſchoenen
heughelhcken ende levendigen glants / dat fp een wonder vermakelhekhept gheven.
Do erzan ſommighe goede PNeeſters van Andianen / die met de Plupmen weten te
tonterfepten / de perfectie van't ghene dat ſp van t pinſeel gheſchildert zin / foo datter
de Schilderg van Spagmen gantſch geen avantagte en hebben De zins van Spas
Ack bebue B ten Don Philippe, wierden van (pn Meeſter dzpe clepne ſtampen ofte af ⸗dꝛuckſels
. | 1 771 ghegeven / (dienende hoor een Fegifter ofte Tafel van een Bhetij-boeck ) van plup⸗
dul dauighe men ghemaeckt / tmelcke ſpn Hooghept aenden Coninck Don Philippe onſen Meere /
1 fp: Bader toonde: Ende ſon Majefteyt 'tſeine beſiende / ſepde / dat hy noyt in fo tleyne
banden ape: figuren / waerdigher dinck geſien hadde. Een ander grooter Tafereel / int welcke
hadt / zun daf heeldinge van Sante Francifco geeonterfept was / wiert van ſpn Heplighept Sixto
Weerdieh _ Quinto blydelpeken ontfanghen: Ende als hem geſept wiert / dat het ſelbe van d In⸗
vn ſien / evẽ
mel naer dianuen / ende van Plupmen ghemaeckt was / ſoo Wilde hy 't bepꝛoeben / ſtrockende de
Hi mijn dunche Vingeren een wepnich over het Cafereel heen / om te beſien of het oock beeren wa⸗
fo waerdich ren / ende ghevaelende alſoo te weſen / liet hem duntken / dat het een wonder dine was /
| | | e DE pfe foo wel inghevoecht te weſen / datmen t met het gheſicht net en conft onderſchep⸗
wel ſteit. den / of het natuerljcke caleuren van Plupmen / of ghetonterfepte verwen van t pin⸗
55 feel waren. De groene ende Oꝛagnten ſehunſels / als oock de Vergulde ende andere ſij⸗
ne cole uren / zyn van een uptnemende ſchoonhept / ende als men de figueren op een an
der licht / of recht aenfiet (ao ſchnen' t doot verwen te weſen / welcke verſchepdenhept
dock om te noteren is. De beſte plum · beeldekens worden gemaeckt in de Provincie
van Mechoacan, int Dieck van Pafcaro: De mantere Daer van / is met een nůp-tangſ⸗
ken de Plupmente vaten / die alſoo upt de ſelne doode Dogelg treckende / ende alſ dan
met een delltaet imker (die fp daer toe hebben) in den anderen te voegen met groo⸗
te raddiche pr ende perfectie / nemen deſe foo clepne ende delitate veerkens van de Doe
ghelliens / dieſe in Peru, Tomenejos heeten / ofte van andere dierghelhcke / de welcke een
ustiemende perfretie van toleur in haer veeren hebben ⸗Behaſven de Beelt wercke⸗
rie / ſoo ghebꝛupcken d Indianen de Plupmen noch tot ander veel derlijche wereken /
namelhcken tot de verciẽringhe der Coninghen ende Heeren / oock voor de Cen
pelen ende Afgoden: Want daer zyn noch andere groote Voghelen / van n hide
| 5 Het vierde Boeck BI. 92.
ente ende fine Pluymen / daer fp heerlhcke Plumagien ende bederg af maechten/
Anale de fp ten Goꝛlooch trocken / voeghden die met Gout ende Sflper aen
ben anderen / twelcke onder haer een ſeer dier baer dinck was. Daer zyn noch hedenſ⸗
daeghs van de ſelne Boghelen / maer en ghebzupcken aiſnu (a grooten curieuf hept
noch hoveringhe niet / alſſe wel plachten te doen. Legers deſe ſo ſchoone ende piupm⸗
riche fraepe Boghels / heeft men in Indien andere die gantſcg rontrarie zjn de welc⸗
ke / behalven dat ſp van haerſelven leelhck zjn anders nieuwerg meer toe dienen / als
dꝛeck van haer te gheven / doch zun evenwel dies niet teggenſtaende van gheen min=
der profrijten Hebbe hier wel op ghelet / mp ver wonderende van de Boopfte: tchrrt
des Stheppers / dat hy op foo beelderlep manieren is ſchickende / dat de Meuſthen
altoos van d ander Creatueren ghedient warten. Daer Worden op (on mige Cpien⸗
den ofte Clippen (die dicht aen de Cuſte van Peraliggben ) etliche Bergen van verz
re gbeſten / die gantſch ende al wit zyn / jae ſchynen in t gheſicht van louter ſieen ofte
witte Aerde te weſen / ende zn altemael miſ-hoopen van Tee -voghelen-dietk / de
welcke aldaer gheſtadelhjcken comen / den dꝛetk op ſchhten / dit ſelve is in fuicher me⸗
nichte / dat het ſpietſen hoogh leyt / t welcke een fabel ſczynt te weſen. Men vaert al⸗
leenſycken nae deſe Eplanden met geheele Barcken ofte Schupten om den deck ofte
meſt te halen / Want daer anders ghern diuck ter Mereit ig. Dit ſelve is ſo ſeker / e de
doc foo gherieffelhck / dat het Lertrihtk ( dat daer met ghemeſt wert) de granenende
vzuchten met grooten avantagie voopt-brenghte Cvosꝛſipde meſt ofte dꝛeck woꝛdt
Guano geheeten / waer van ghecomen is / den naen van de Ballepe die men Lunagua-
naheet · In de Ballepen van Peru, ſoo pꝛoffiterenſe haer met deſen dꝛeck / ende is de
vzuchtbaerſte meſt / die daer ghevonden wort, De Que appelen / Gꝛanaet-appelen /
als dock d ander Pꝛuchten / gaen d ander in grootte ende goethept veel te boen / ſeg⸗
ghen d oozſake hier van te weſen / om dat het Water (Daer deſe Boomen met begotere
Werden) dooꝛt Landt ſpnen loop heeft / daer deſen dꝛeck met vermenghtis / waerom
ſoo ſchoonen Buchten voozt-bꝛenghen: In voeghen dat van de Vogelen / niet alleen
vleeſch om teten / den ſantk om birmanen de Plupmen om vercieren ende te hove⸗
ren / maer noch oosk der ſelven dꝛeck dienende 18 tot weldaet des N erdtrockx / zunde
tſelve foo alt emael gheoꝛdineert van den opperſten WMerckman / tot dienſte der men⸗
ſchen / op dat den Menſche weder ſoude ghedencken / danckbaer ende getrou te weſen /
den ghenen die hem met alleg is goet doende. 5
Het 28. Capittel. Van de Bergh. Ghedierten,
die met Indien ende Europa ghemeyn zyn / ſoo heeft men daer noch andes
2 re / de welcke ick niet en weet / dat fp hier gebonden woꝛden / of ſdomen⸗
EEDE. ter Heeft, foo zinfe bp avontueren ban daer ghebꝛacht. Daer zijn Gge⸗
Zr bierten ghelijck als Bertrkens dieſe day nos noemen / de welcke van t
* preembe ſchepſel zin / die den nahel op de boꝛſtelen hebben / loopen by geheele kiudden
dooꝛ t geberghte / n van natueren weedt / onder pette vzeeſen / maer loopen daer ter
op aen / hebben upiftekende Boꝛſtelen / ghelhck als ſcheer⸗ meſſen / oſte vlimen / daer ſp
wel goede wanden ofte quetſueren met doen tonnen / ſoo de ghene / dieſe Jagen / haer
daer niet teghens en verſien · De gene dieſe willen jagſien / climmen op de boomen / om
haer te verſekeren / alſdan foo comen de Say nos ofte Derckens by gheheele Cudden
Eſeffens / ende ſiende datſe de Nan niet trighen tonnen / bt en ende knaghen aen den
boom de welcke alſdan van Boke met wozp⸗ ꝓhlen ofte clepne ſwnſpꝛiet en af wer 5
hes 5 . en 2
«
(en
1}
BWE VEE EPEN PENN STK PED PE. EEE EE PEEN) 2
2
8
iP:
PLEN ES
Teken
6
— — den
— — —
Bin
Der Pertken keng de welcke Guadatinasas gheheeten vaarden. Berckens van de ſeive ſpecie gelhck
4 EN
C. 2. Hiſtotie Naturael van VWVeſt- Indien. 1
ende doodender fao veel alſſe willen. En ſeer goet om teten / maer is eerſt noodich /
darmenſe terſtont den vonden Bal (dteſe aen den navel van de Boꝛſtelen hebben) af⸗
ſnůt / want ſouden anders in eenen dach gecoꝛrumpeert ende ſtinckende weſen. Vaer
is nach eert ander ſooꝛte van Gedierten / die in t ſchynſel zn / gelhck als Bꝛaet⸗-vertr⸗
N als in Europa, tuuhffele of die in Indien gheweeſt zjn / eer daer de Spaguaerben qua⸗
uin Mocam-tmen/om dieſ Wille datter mt Relae ofte Tractact van de ontdeckinghe der Eplanden
biete oo van Salomon verhaeit moꝛdt / hoe dat fp baer Woenderen ende Spaenſche Verckeng
Alle lender Ahevonden heben. Cghene dat altoos (cher ig / is bat het feine Ber bpnae op alle
In goeihent plaetſen in Indien in grooter menichte vermenichfuldicht is. Op hete Contrepen (oa.
re ggaet / Wozter tvleeſch noch verſch ofte ongheſouten af ghegeten / ende haudent oock voz ſo
beegen bat, Ahe ſont ende goet als t Schapen nleeſch / gelben als daer is in Cartagena op ſoimim⸗
| debegen dat⸗
men 't de Ae plaetſen ſos zn de ſelve wilot ende reedt ghe woꝛden / in ſulcker voeghen / datſer
Krrancten an gllejaecht wozdengheiſck als Boſch⸗ verckens/ghelhek als daer is in nieu Spagnien,
bee 155 ende op ander Eplanden / daer haer tſelve Bee int wiſdt ende op de Gheberghten bes
Kae liner ter „Geen heeft. Moꝛden op etlihcke goꝛdenghemeſt met ghet Gꝛaen bant Mays, (dat ig
Dozen ir Baer t Indiens Bzoot afgemaeckt woꝛt) daer mede uytnemende wel groepen ende
Dpa net woꝛden: woꝛt ghedaen om datſe veel Boterg ſouden gheven / (te weten / vet ofte.
de herken) | ſimeer / dat van de Spagnaerden Perckeng⸗boter gheheeten wordt) twelcke fp in de
Shbeigck ais plaets van Oly beſighen Op etlhcke plaetſen maßtenſer uptgheleſen Wammen ofte
Peet verbo- Welpen van / als te Loſucain nieu Spagiien, ende te Paria in Peru. Meerende nu weder
den. op het Ghedierte van daer / ſod is te Weten / dat Saynos de ghelnckenis hebben / van
Derckens / doch even wel wat cleynder · Man ghelcken foo zynder dock d Eelanden /
de tlepne Oſſen gelhek / hoe wel dat ſp / int waſſen van de Hoogen / eer cleyne Mup⸗
„Dan vele : Kiienſchpnen te weſen: De Burden der ſelven / zun
10 : 1 9 5 en es feergheacht boog Holderg ende ander deckſels / om
e bat —.. .. datſe dooꝛ haer hardichept / wel eenighe ſlagen oſte
Hoomoemté f — TT keken wederſtaens ende teghens Houden connen
Dockor Pan fl 15 Egene dat de dichte ende hardichept der hupden /
een d Eelanden is beſchermende / tſelne is oock (de ge⸗
Als ick hein 5 id ne die men Armadillios noenit) beſchermende / de
mnmet gh. ö menichte der ſchannnen / die ſp / als (p willen op eñ
a | toe doen / gelhjck als een Warnag:zin cleyne Breſt⸗
„„ | Keng die haer op de Gheberghten onthouden / ende
boog de Defenfie ofte theſchermſel dat ſy hebben /
van haer felben in haer ſchammen te mogen bere
berghen / de welcke fp oock nae haren wille tonnen
upt ſtrecken) foo woꝛden fp Armadillos dat is / fa
veel als ghewapent gefept) gheheeten. Ick hebber
wel van gegeten / maer en docht mp niets te weer?
dich te weſen. Weel beter coſt ks / dat van de Ygua-
5 nas, al hoe wel dat het gheſicht des ſelpen / Hſich ig /
,., want hebben epaghentiheke de ghelhekeniſſe van
de — Spaenſche Maeghdiſſen / is niette min eenſooꝛte
van Water ghedierten / wantonthouden haer in t Water / climmen cock op't Lande
ende op de Boomen die aen den Gever van den Mater tant ſtaen / daer ſp haer dan
Lan boen af in t water laten ballen / alwaer fp alſ dan ghecreghen wozden van de
Barcken ofte Schupten / die hier toe onder aen baſt gemaeckt ligghen. 26
2 | n
Het vierde Boeck | Tl. HS.
1 a
noch een ander foorte van Ghedterten / ghelijck als Hardillas, ende hebben een won⸗
der ſacht vel / welcke nellen booz een heerlyck ende gheſont dinck ghedꝛagen woꝛden /
m de maegh te ver warmen / ofte boog boꝛſt-lappen / Want zin van een paſſeihene
warmte . Ban ghelyeken foo woꝛden van t bont van deſe (hichillas, Dekeng ende
Sriſen ghemaeckt. Moꝛzden ghevonden in de Gheberghten van Peru, alwaer van gez
| Ageken dock noch een ander Beeſtken ghevonden woꝛt / dat feer ghemennts / genaemt
Guy, twelcke d Indianen vooz een ſeer goet eten houden / ghebzupckenſe oock ſeer
oꝝdinaris in haerlieder ſacrificten / doende met de ſelve Cuys haer Offrande / zung luck
als jonghe Con9nen / ende hebben oock haer holen onder d aerde / hebbende op ſom⸗
mighe doꝛdent Aerdtrück gantſch dooꝛgraven: Etlgek e zan grau / andere wit ende
van verſthepden cole uren. Daer zjn noch andere Beeſtnens / die fp V iſca has noemen
de welcke van ghedaente zin / ghelnck als Paſen / doch wat grooter / woꝛden van ghe⸗
tcken ghejaecht ende ghegeten. Dan oꝑꝛechte Naſen heeft men daer oock op plactfen
memchte van Jacht af Conhnen worden ban geleken ghevonden in't Bick van
Quito doch de goede zijnder upt Spagnien ghebzacght. Vaeris noch een ander au⸗
bollich ofte anthckr Wier / t welcke toog ſpn uptnemende traeghept ſpots - ghewhs/
Period ligero, ( dat is / luchtich Dondenken) ghenaemt wont / heeft dype naghelen aen elt
ke ham ofte vooꝛſte pot / verſet de vooꝛſte ende achterſte gasten als bp canipss / ende
op (pn ſtreeck met een groote flegma ofte verlanckſaemhept / is bynaeſt gelijck alg een
Aep / zYnde de ſelve in t aengheſicht ſeer ghelick / maeckt een graat gheveert met cry⸗
ten ende tieren / onthout hem op de Boomen / ende eet Mieren. |
Niet 39. Cypittel. Van de Meer-katten ende Apen van Tadien.
Eer-hatten heekt men Daer over alle t Gheberghte
der Eplanden op tvaſte Lant ende in d Andes, ontalincken veel ig een
ſtont / dat mi ghenoech ver wonderde: winden haer met de ſteert om eenen tack / ende
haer alſoa daer fp willen. Soo wanneer dat de ſpatie te groot is / dat p die
mn n EN EPE BME GO
Cp. _Hiftorie Naturael van VVeft-Indien, 8
Berne ofte Herbergh om Mn ſonden / dꝛag ende in de eene hant de Ran ende in dan⸗
der tgelt / twelck men hem in geenderlep manteren upt der Gant toſt trygen / vooz al
eer dat hy eerſt de wijn hadde: Ende foo hem de kinderen op de ſtraet nae riepen / of
0 Wierpen / ſoo fette hy de kan aen een zyde / ſoerkende er nige ſteenen / waer mede hy ter⸗
0 ſtont ruyme baen maeckte / gaende aiſdan weder met fpn kan / pnen wegh vooztaen,
1 Ende tgene dat noch meer 18 / is / dat al hoe wel hy feifs mede een goet vent van den
ae CH Mh Was / (gele als ie Get Gem hebbe ften dꝛincken / alſt hem ſyn meeſter van boven.
af in den mout g ot) ſoo en (oude hy nochtans de Rau ofte Whn / ſonder dozlof / ofte”
Datmen’t hem gaf / niet gheroert hebben: Sepden dock, dat foo hy opgetoyde / ofghe⸗
Ponckte ende geblanckette Drouwen ſach / dat hy daer terſtont nae toe ſpzonck / ende
| De boeck bart hooft haelde / ende quatjeck handelde. Het mach wel weſen / dat ſy daer
8 10 Wat by hangen / want ick het ſelbe niet al gheſien hebbe / enen wel ſoo en dunckt mp in
| Effect niet datter eenige beeſten zijn / die fo ſeer met de menſchelheke conferbatie over⸗
| EEN tomen / als dit geflachte der IPxer-hatten. Daer woꝛdenſo veel dingen af vertelt /
dat ick het hoor beter houdeſom niet te dencken dat ick fabelen geloof geeft, ofte date
van anderen daer niet boor ghehouden woꝛden) deſe materie te laten blyven / met al⸗
leenlijck den Zutheur van alle Ereatueren te gebenedhen / dewhle dat hy / oo t (chat,
alleentijck ſoodanigge ſoozte van Ghedierten ghemaecht heeft / tot een recreatie ende
vermakielhck tiht-Verdzüfder Menſchen / twelcke anders niet en is / dan van lachen /
ofte om te doen lachen. Sommighe hebben gheſchzeven / dat men Salomon van el
0 Meer- Ratten upt Weſt- Indien ghebzacht heeft / maer laet mp duncken dat het fel
van Ooſt-Indꝛengheweeſt moet zij n°
1000 | | Het 40, Capittel, Van de Vicunas ende Tummgas van Peru.
Ader ander dingen / die men in Indien van Peru no⸗
N 0 tabel heeft / zjn de Vicunas ende Schapen (dieſe van 't Landt e
„E twelcke tamme ende ſeer pzoffyteiheke Beeſten zjn. De Vicunas
N wildt / ende de Schapen / tam Bee. Sommige hebben ghemeynt / dat de
uu eu vicunas de gene zyn / Daer Auftoreles, Plinius, ende andere Lutheuren van
0 gehandelt hebben / te weten / daer ſp van de Gaprcas (ofte wilde Gepten ) chꝛven / daer
Nn ſp ſonder twöffel ghe hckenis van hebben / ende dat / dooz de lichtveerdighept / als oock
— Oꝛn dat ſe haer int Geber gte onthouden / ende eenige geſhekents van Gepten hebben /
a
* e
2
—6 0 5 doch en zin 't in effect niet / want de vicufa en hebben geen bꝛooꝛns als d ander doen /
INDIE geljc als Ariſtotele berhaelt. Oock minder en zynt geen Ozientaelſche Genten / daer
hh de Bezâr-fteenen af tomen / aſte ſo fp vanſdodanige foozte zyn / o mogen dat ſonderlin⸗
en, ge ſpetien weſen / ſoo / gelijk als tahe lachte der Honden / als Bogghen ende Windt⸗
honden van verſchepden ſpetien zijn. Ban gelhcken fo en zin be V/icunas van Peru
Gedlerten niet / die in de Pꝛovintie van meu Spagnien de bezâr-ffeenen hebben / want
| be ſelve een ſooꝛte van Herten ofte Veneſoenen zin / alſoo dat ick net en weet / dat deſe
„ foorte van Gedlerten op eenige plaetſen ter Werelt gevonden woꝛden / dan alle hen
MACE in Peru ende Chile, twelcke aen den anderen grenſt. De Vicuñas zin graoter alsGepe
e ten / eñ tleynder als alven / zijn in de coteur bp naeſt Leeu Berwich efte tanept / doch
8 | een mepnich claerder / en hebben geen Iporeng/gelch als de Herten ende Gepten wel
*, ik hebben: Weyden ende onthouden haer op (eer hooge Ghebergten / ende dat / op d al⸗
| ber coutfte ende woeſte plae tſen / die aldaer Punas geheeten woꝛden / en wozden van 5
Hs nochte (neen gantſch niet becrentlit / maer (Chine daer zer een e he
| gs | m/ijous
5
—
TE EVE . CED PT DUIDEN OV WENT PEDT PENS 4
Het vierde Boeck | Fol. gg.
ben / houden haer altoos met hoopen bp een / ende zijn uptnemende raſch int loopen:
Water dat ſp cenige repſende lieden ofte Beſten gemoeten / ſo nemen ſp terſtont de
Vucht / gelhck als de gene die ſeer vꝛeeſachtich zin / ende alſſe vlieden foo jagen (p haet
jongen toor haer heen: Men en can niet te weten tomen/ datſe ſeer vermenichfuldt⸗
gen / hir rom Waſt / dat de Coringen Inga de Jacht van de Vic mas verboden adden
ten waer dat het ſelve geſchiede voor haer bevel ende DOO, Harrliedec Feeſten: Mot
dan ſemmige berlaecht / dat men naer ver Spagnaerden comſte/de Ch cos ofte Jacht 11
der Vicunas, al te brei toe gelaten ende ooziof ghegeven heeft / ende datſe daer dos ver⸗ —— 2
mindert zjn. De mantere der Andianen Zacht ofte C Haco ig / haer mer veelder jon te 1
vergaderen / in ſulcker voeghen / datſe ba hien twee / dꝛye büpſent ende meer / over⸗ ö
hoop zyn / ſoo datſe een groote ſpatie van tGebergte omringen ende beſetten moeten /
alſ dan ſoo makenſe / dat y de Jacht van alie canten bp een jagen / daer ner dan / DEN
vier hondert / ofte ſos veel alſſe willen / van nemen / latende alle d ander Weer loopen /
namelhrken de Wyfkens / om boert te genereren / pachten Dee VBbeſten voc te ſchte⸗
ren / ende maeckte n van t hap? ofte aol / Dekeus ende mantel van grooter waerle /
want de wol ofte thapz is gelijck als ſachte zyde / ende mogen langenthr dueren. ER
om Dief wille dat de coleur upt de natuer / ende niet geber wer is / ſo is het bo naeſt on⸗
verganckeihck / zun corl ende ſeer goet in den iht van heet weder / als oock tegens „iu —— 2
flanunatien der nieren / ende houden die op ander plaetſen Loor ſeer geſont / ſegghende n IE
datſe d overvloedige hitten tempereren ofte matigen. Cſelve voet dock van gele: 8
ken de Wol / in de Wedden genult / die van ſomnuge daer in ghebzuyckt wozdt / om be : —— 2
geſanthepts wile / ende dat / dooz dexperientie die er van hebben. Door andere gebꝛe⸗ 115
ken als boo t flerethn / willen ſegghen / dat deſe Wol oock goet ſoude weſen / ofte Wes |
, Reng daer af gemaeckt / doch even Wel ſo en hebbe ick van deſe experlentien geen ſcker⸗ |
het af. Cvieeſch van de Vicucas en is niet goet / hoe wel dat herd Indianen eten an |
Daer oock roock-bleeſch af maken. Door etechn mach icker af fegghen/tgijcne un HH
ſelfg gebeurt is / te weten / als ick vepfende was dooz t Ghebergte van Peru, jo ben ick | 5
|
pn ín d'oogen / datſe mp dochten upt het hoof: te ſpꝛingen / welcke accident te comen
geromen op een auontſtont bn een Tambo ofte Perbergh met ſulcken omipdelhcken Hi:
plach / als men doe, veel ſneeus repſt / ende tſelve Beet aenſiet . Nu ligghende met deſe | 9,
groote ſmerte / ende hebbende by nae alle pattentie verlozen / ſon quam daer een Indt⸗ Jee
_genfche Vꝛouwe by my / ende bpacht cen wepnich vleeſch van een Vicuna die op oe ſel⸗ A Se
ve ſtont geboot was / loopende tbloet daer noch upt / ende ſeyde: PMeemt Dadir / leght 160005
dit op u bogen / tſal ter ſtont wel beteren / en leggende de ſelbe Medechn op doogen / ſo — De:
fleſten terſtont de pn / ende was binnen fecr toꝛten tdt gantſch ende al wech / ſonder HIN
dat ick die opt meer voelde / behalnen de voozſchzeven Chacos, tWeltke gemepne jach⸗ 1
ten zn / ſo gebzupcken d Judtanen noch bpſon dere pꝛactheken om deſe V cunas te IS IDS
| | de weten / ſo wanneer fp díe foo Berre binnen ſcheuts hebben / dat fp die bewozpen 010 5
RNigen / ſo worpen fp haer ſommige lhnen ofte coopt ekens / met ſekere looden daer aen E
toeſde welcke haer foa om de beenen ver warren / datſe daer nae niet meer loopen mo: 18
| ge / waer mede (p dle t haren wille vangẽ. et pꝛincipaeiſte daer men dit beeft om acht 1 Da
i om de Bezâr ſteenen / die daer in genondẽ wozdẽ / waer van Wp terſtont ſullen hare De
delen. Daer is noch een ander ſoozte dieſe Taruzas noemen/vte oor wilt zjn/maer zh 1
veel radder en lichtveerdiger / als oock ly viger / dan de Vicunas eñ hebben de coleur wat N
verſengder / met (achte ende hangende dozen / en loopen niet met Hoopen bp een gedek Ne
alls de Vicuñas, ofte ten minſten / ſo en hebbe ick die anders niet geſien / dan altht een al⸗ 0 2
5 leen / ende dat / op feer Hooge plaetſen · Dan deſe Tarugas ſo trigt men dock Beꝛar ſtee⸗ 10 Dee
ben de welcke geooter ende ban meerder deuchden 55 e d ander. 118
1 A a 2 Het 8
Cap. . HFiſtorie Naturael van Weſt- Indien.
*
Het r. Capittel. Van de Pacos Guanatos, ende Schapen van Pes.
ende vooꝛdeels / als het Dee van t Tant / van den onſen / Schapen van
Indien. ende van d Indlanen (fn deghemepne tale) Lama geheeten /
want ſo men die wel inſiet foo zin t d alder pꝛofſptelpckſte ende on⸗
coſtelhckſte Beeſten van alie de ghene die Daer bekent zijn. Van dit
4 Dee foo crighen fp roft ende cleeren / gelhek als men in Europa bart:
Ee Dee der Schapen doet / ende hebbender dan / noch meer / tvoeren en⸗
de dꝛaghen van / van alles watſe nan doen hebben / want dienen om haer de laſten te
Dragen ende te brengen, Cen anderen / ſoo iſt niet noodich / dat men daer pet aen be⸗
coſticht (als van Boef-Hſers / zadels / ofte andere inſpanſels / ende noch veel minder aen:
aver / want zijn haer Meeſters om niet dienende / haer te vzeden ſtellende met het
Etunt ofte gras / dat fp in t belt vinden / in voeghen dat haer Godt vooꝛſien heeft met:
Schapen ende Laſt· peerden / ende dat / altemae l met een ſoozte van Beeſten. Ende fa:
ahelhjckals het voor een arm volck was / ſoa en wilde hy niet / dat fp haer eenighe on⸗
toſten boen (ouden / want Mepden hebben ſp genoech op de Gheberghten / andere
naatdzuſten en begeert dit Dee niet / noch en heeft het dock niet van doen. Deſe Seha⸗
ben ofte lamas zijn twer derlep ſoozten / te weten / d eene Pacos ofte wollige Schapen /
ende d ander ſlecht· hapꝛich ende van wepnich Mols / de welcke beter zjn / om de laſt
te dꝛaghen/ zijn grooter als groote Schapen / ende cleynder als halben / hebben ſeer
langhe halſen / in ghelhekenis van de Kameclen, twelrke gock alſoo verenſſchende is /
want dew ile datſe hoogh ende nerheven van lichamen zn / os behoozen fp ooch om
de welſtant / langhe halſen te hebben: Zijn van verſchenden toleuren / eenige gantſch
Wit / andere teenemael wart / etlytke grau / ende ſommighe verſthepden / dieſe Moro
moro heeten . M Indianen hadden daer in de Satriſicien / groote achtinghe on / van
| T Heenich dinck en heeft Peru ban meerder rijckdom
7 —
8 5
Wat coleur bate moeſten weſen / boo verſchepden tyden ende effetten / Ebleeſch des
ſelven is goet / al hoe wel het ſterck ofte ſtrafis . Wat van de Lannmeren is tbeſte ende
leckerſte datter gegeten mach woꝛden / dach woꝛden hier wepnich in verdaen / want .
de pꝛincipaelſte dzuchten daer van zin de Wollen om Lakens afte maken / ende den
dienſt van delaften te dꝛaghen ende bzenghen · De Wolle woꝛt van d Indianen be⸗
rept/ende ggewaet af ghemaeckt daer fp haer mede cleeden / maken daer een ſooꝛte
van grof ende ghemepn tupch af / tweicke ſp Havaſca heeten / ende dan noch een an⸗
der/ dat fun / ende delitaet is / Cumbi ghenaemt: Pan dit Cumbi, ſoo maken (p CTafel⸗
tleeben / Detzens / Caußten ende Lalkens van uptgheleſen wercken / twelcke langen
kt dueren mach / ende heeft een foo hoornen glants / gelhck of het bynae half van zuy⸗
de waer. Ende tghene dat noch ( op haer mantere van Mol te weven) t ſinguſterſte
16/5 dat zyt van beyde zůden Weten te weuen / met alle de wercken die fp willen / ſon⸗
der dat men eens op eenige plaerſen van t geheele ſtuck / den dꝛaet oſte d epnde daer
han can onderſchepden. De Coninghen Ingas van Peru hadden groote Meeſters van
bit Cucubi te werctzen / waer van de pꝛintipaelſte woonachtich waren in de Juris dic⸗
die ban Capacicha, hp t groote Lack ofte Mepꝛ van Titicaca, verwenſe met verſchep⸗
den Crupden van ſonderlinghe coleuren / die on deſe wol ſeer fijn ende wel tome /
waer mede fp veelderley tupgh maken. Van tgrove ende ſlechte / jae oock bant ne
ende Delicate werck / ſos zijn alle d Indianen / als ock de Drouwen, in't Ghebergte
goede Meeſterg / ende hebben haer weef⸗touwen in haer hunſen / ene
TE ME EVE EU OE VENT PE SET PE DL
|
1 Het viefde Boese Fol. 9 f.
| ken dat fp oor haer huys ban doen hebben) behoeven te toopen / ofteeen ander te
laten maken. Tvpleeſch van dit Dee ghe bꝛüpckten fp om roock-vleeſch af te maken,
twelcke langhen tijt dueren math / ende wort dock veel genoten ende verdaen. Ghz
bꝛupcken dock deſe Schapen om den laſt te dꝛaghen / ende dat / by groote hoopen tef:
| feng / want deer gaen dick Wilg hoopen van dzpe⸗ bier hondert / jee tot dupſent Scha⸗
pen ghelhek / gheladen met Wynen / Coca, Mays, Chune, Qulick-ſiluer ende ander wae
ren / czy wat dat het ſoude moghen weſen / zijnde van alle tſelve / t. Silver de beſte
Edopmanſchappe / want dzagende Barras ofte platen Silvers / van Poroli af naer Ari-
catoe / twelcke zyn tſeventich mijten weeghs / ende plachten dat in vodzehden nae
Arequipa te bꝛengen / twelcke hordert en upftichantjen zyn . Cghene dat tp dick⸗
wils verwondert heeft / is te ſien / hoe dat deſe hoonen Schapen alters gingen / met
een ofte twee dupſent Barren ofte praten ſilvers / Tut ke meer als dꝛye ho ndert dup⸗
| fent Ducatenzijn/ ſonder eenighe ander beſthermſel ofte Wacht bn haer te hebben /
dan een wepnich Indianen / ende dat / alleen om haer den wegh te woſẽ / ende te lader:
Ende als het al veel was / eenigen Spagnaert daer bp / ſlapende alle nachten onder
den blauwen Hemel / onder eenighe ander torſicht / dan als gheſept ig / endt daer en ig
noch nopt (op een foo langen wech / ende met foo wepnich Convop) van ſoo veel Sil⸗
pers / pet af gebꝛoken / ſoodanich ende ſoo groot is de veyliche pt Daer men in Peru met
over wegh repſt. De lat die ghemepnlicken elcke Schaep dꝛaeght / zn vier ofte ſes
acroben, ghewichts / ende ſoo t eenen langen wegh is / ſod en gaen (p maer t wee / dꝛpe /
ofte ten hooghſten vier mijlen des daeghs · Deſe Schaep-dzyvers hebben haer bez
kende ruſt· plaetſen / daer ſp wepden ende water vinden / al waer fp ontladen / ende hare
Centkens op vechten, haer vper ende coft berept maken / ſoo dat fp Daer gheen quatt
ghenoeghen van hebben / hoe wel dat het een maniere van alte flegmathcken ofte
tragen reyſe is. Soo wanneer dat den wegh maer een dach rey eus is / ſoo dꝛargt een 14
van deſe Schapen wel acht ende meer arroben ghewichts / gaende met ſpn volle laſt / 15
die gheheele dach ⸗reps / acht ofte thten mylen / ghelhck als hetarme Soldaten (die in 8
Peru oer wegh repſen) gedaen hebben. Alle tb oozſchꝛeven Dee / is vient van coude 8 1
climaten ofte getemperthept / hierom iſt datſe op de Ghebergten m. Iserdenenvoozt- 8.
terlen / ende on de Blache Delden ofte platte landen / ſterven ſy van hitten Het gebeurt. HENS:
wel / dat dit Dee teenemael met hſſel / oſte ryp ofte hs bedeckt con / zynde des niet te e
mine ven gheſont ende wel te vreden. De ſlecht-harige Schapen hebven een fect gra⸗ 8
tteus ende antihcks geſicht / want comen Wel op den wegh te pauſeren / heffende den eee 5
Des
B 1
hals om hoogh / ende bi ven alſos / en / met grooten vooꝛdacht / cen langhen vaog aen 00
ſtaen ſien / onder eeng te verroeren / noch renich tepiken van vzeeſe ofte ve uchden te IE
bewyſen / in ſomma dat het cen luft om lachen doet / als men haer ſtatichept aenſiet /
hoe Wel dat fp heer dock ſamtits wel haeſtith verveeren / ende met laſt niet al / tot on
ber hooghſte van de ſteenrotſen loopen / ſoo dat het wel gebeurt: ſo ſp die niet en con⸗ IE Pas
nen berepcken / om t Silver / datſe geladen hebben / niet te verlieſen / die met een Roer 16609.
doot te ſthieten. De Tacos woꝛden dock altemets foo grimmich / datſe haer / met laſt —— 01
met al / ter neer worpen / ſonder dat men haer met grenighe remedien Weder candoen g ——ꝓ 2:
an ſtaen / jae ſullen Baer liever in duyſent ſtucken isten houwen / dan haer teverroeren nn
als haer deſe grimmichept ofte du liche pt ober comt. Waer door 'tfpgeech-woort (dat NIN 5
men in Peru ghebzupt kt) gecomen is / te ſegghen teghens een / die hem niet wil laten IER 5
ſeggen of onderrechten dal bp'ohe-empackeer: fg/om te bewopſen dar hy weerborftieh 1
comt. Bet remedle datter d Indlanen dan toe doen / is te ruſten ende bp de Paco neder |
an tener bele oerelenenbebgientpepretebemdenytot (lange 1 8 5
Cap. „ Hiſtorie Naturael van Weſt- Indien, Í 3
Wever bedaert eñ goede finnen krygt / ende van ſyn ſelvẽ weder op ſtaet. Het geſchiet
ſomthts wel / dat (p daer / twee / oꝛne uren nae moeten wachten / eer dat hy hem weder
lact geſeggen / erygen een quale ofte gebꝛet / gelht als ſchurft / welcke fp Carache heetẽ /
Waer van dit Dee veel plach te ſterven · Net re nedie dat d Ouders hier tegens ghe⸗
bꝛuncken mas t Schaep ofte ee ( die dit quaet hadde) levent te begraven / op dat het
t ſeloe de der nitt et en cleef de / want is een gebꝛerk dat ſeer aenhangt. Soo wan⸗
neer een Andiaen / een ofte twee van deſe Schapen heeft / os laet hy hem duncken / dat
hren rich Man fs. Deſe Sthapen van't Landt gelden ghemepnlſhjc / ſeg / ſeven / ende
meer gheeſſapeerde polos t ſturt / nae dat de thden ende plaetſen zite 4
Net . Capittel. Van de Bezar-lteenen. i
N alle de Beeſten Die Wp ghelent hebben / engen ban
a (ar Peru te weſen / int men de Bezâr-fleenen / van de welcke / Autheuren van
s onſenthden geheele Boecken geſchꝛeven hebben / die de gene fien mach /
die daer bꝛeeder notitte af begeert te hebben. Boo onſe tegenwoor dige
e intentte / ſod ſal t alleen ghenorcg weſen / te ſeggen / dat deſen Steen (die
men B-zâr feet) ghevonden woꝛt in de Maegh e de bupck van de voozſchzeven Bee⸗
ſten / te weten / by wylen een / ende ſomtyts twee /
dꝛpe ende vier dp ebbe n in de ghedaente / grootte /
ende toleur / groot onderſchept / want de ſommige
39u foo clepn (ende oock noch wel clepnder) als
HDaeſ- noten / andere als Moten /etijche als Bup:
ven Eperen / ende eenighe (oo groot als Binnen
Eperen / ick hebber ge ſien ſoo groot als een Ara⸗
gmen- appel. Im t fatſoen ſoo zin ſommige ront /
andere gelhek een Ep / etlhcke platachtich / ende al⸗
ſo van verſchepden gedaentẽ. In de toleur ſo zijne
der ſ warte / grauwe / witte / vale / ende etlcke alg
I bergult. Ten is geen ſekeren reghel / nae de coleur
eſte grootte te ſiẽ / om t ooꝛdeelen welt dat de fyn⸗
ſte zyn / zun aitemael van verſtheyden ſthellen ofte
ſchammẽ deen op d ander vaſt / t fam gegroe yt.
In de Pꝛovintte van Nauxa, als oock op andere
tontrepen van Peru, foo wozden fp in verſcheyden
Beeſten gevonden / ſoo wel wildt als tam / gelhen
f b als daer zn in de Guanacos, Pacos, Vicunas Ef Ta-
me —ů muga. Andere voeghen Daer noch een ander ſoozte
hy / t welcke ſp ſeggen wilde Genten te zin / die van de Andianen Cipris genaemt woz⸗
den · Dander foopten van Beeſten zjn in Peru ſeer wel bekent / waer van wp gehan⸗
deit hebben · De Guancos ende Schapen van t lant / als oock de Pacos hebben gemepn⸗
Deken d alder tleynſte ſteenen / ende van een ſwartachtighe colt ur / de welckie niets te
ſeer geacht, noch in de Medechne geprobeert zijn. Dan de Vicunastryght men groo⸗
ter Bezar ſteenen / de welche grau / loit ofte vael zin / deſe hout men vooꝛ beter. Wex⸗
tellentſte ofte alder beſte gelooft men te weſen / de gene die van de Larugas tomẽ / waer
van ſommige uptnemende groot zyn / welcke ſteenen ghemepnlúcken meeſt wit zin /
trecliende nae de grauwe coleur / ende de ſchellen ofte ſchammen zyn oock wat dicker.
Men vint oock fo wel de Bezâr-fleenen in de Wyftzens als in de Mannekeng alle de
Beeſten dieſe henben / eerkauwen ende wepden oꝛdinaris onder t ſneeu / ofte op de Pu⸗
nas. Y Andianen vertellen / eñ dat / upt hoozen ſeggen van healieder Wen pe 1
Het vierde Boeck - Ful. Gd.
Overſten / dat men in de Pꝛovincie van Xauxa eñ andere ban Peru, veel fenijnige trup⸗
den ende Gedierten heef/ de welcken twater dat ſy dꝛincken / ende de Wepden die ſp
grafen en riecken / vergift maken. Onder deſe Crupden foo iſſer een dle van de Vicuna
kn d ander Beeſten die de bezar ſteeuen vooztbzen ghen) dooꝛ een aengeboꝛen natuer
wel bekent is / de weicke tſelve Crunt eten / waer mede ip haer pꝛeſer veren ofte verſſe=
tegens tfenhnige water en wepden / ende van t veoꝛſtyde trupt / fo tomt den ſteen in
haer maegh te groe pen / ende hier van ſo pꝛoce deert Geer nock alle de deutht die fp van
tegens tfenhn / ende dander wonderlijke operatien Heeft. Dit is d opinie ende tien
| gen der Indianen ghelyck als het van ſeer exvaren lieden (in'tſeive rhcke van Peru)
onderſocht is gewerſt / twelcke jc er veel met de reden / als dock met het ghene dat Pli⸗
mus van de wilde Septen ref. reert / oner een comt / eggende dat ſp haer met het fejn
Wyle dat de Gepten / Denefoenen/ Schapen ende licepen van Spagnien op de ſelbe cap. 72.
Punas dot weyden / waerom dat nien dan in haer van gelucken de Bezar. ſttenen net
en vint? Antwoorden; dat fp niet en gelooven / dat het Dee van Spagutfen / tuoozſepde
Erupt comt t eten / ende dat (p dock van geleken de Bezar-ſteenen gebonden hebben
in de Herten cf eneſoenen. Dit ſchynt ver een te tomen / met het ghene dat do Wes
ten / van dat men in nieu Spagnen Bezar-ſteenen vint / daer mengeen Vicunes,Pacos, Ta-
rugas, noch Guanacos en heeſt / dan alle enlycken lerten in etihcke van de Welcken / dock
| van de voozepde ſteenen gebonden worden. Let pꝛintix aelſte effect der Bez är ſteenen
|
ig tegens tfenyn ende vergiftige fleck serv boe wel datter verſchepden c pinĩẽ van zun: reva dla
ſommuge houdent voor een beuſelinge / ander makender nurakel af tſekerſte is dar fp is een ſiecte
pan veel operatten zyn / alſſe op ſpuen int / eñ in bebooglijcker voegen gebzuwekt wos Deere 1585
den / gewck als alle ander Crupden / ende dat / aen de iugebozen vaut lant: Want daer geſtadighen
en is geen fo crachtige Medechn / die jupſt aitoog geneeſt. In de flecte van Tavardette hotſt) ende
ofte Lavardilla heeft het in Spaguten ende Italten wonderlhcke wel gepꝛoffiteert / eũ de N
in Peru ſo Beel niet · Booz nielancoſhje / vallende ff iect en / peſtilentiale kooztſen / ende vos Bert regner⸗
andere verſcheyden trancheden / ſo Wort het gebzuyct gemalen ofte aen ſtucken gewie dein dag,
ven / ende alfoo in eenich iqucur ofte nat gedaen / dat tot de ſteckte goet fg. Etlcke nes nien de rer
men dat in wijn/ andere in azyn / m welrieckent ghediſtileert water / in water van BE enen
ſen⸗ ont en / van borageus ende op ander mameren / te Icke vande Medechnen ende nielde een
Apotekers geſeyt math wozden . De Baar ſteen en heeft geen epgen ſmaeck / gheihck groete me ⸗
als Ra ie Araber daer van geſent heeft. Baer zijn ſommighenotabel epperientten van en
geſien / eñ daer en is cot niet aen te tohfelẽ / dan dat den Autheur van alles / deſe ſteen 5
groote deuchden gegeven heefte Den eerften graet nan eſtime / hebben de Bezâr-fleen@ Pan de
die men upt Ooſt-Im nen bzengt, de welcke vaneenchlhventoleur zun: De tweede / die Orieraclche
van P era, de derde / die van men Spagnien. Pae datſe Def ſteenen hebben beginnen te⸗ nd
| ſtimeren / ſo ſeggen ſp / datter d Andlanen etigcke nae geboot ft eñ valſch gemaect Gede ſeſenu. cr
ben. Deel eden me pneu terſtont / dat ſo wanneer dat (p eenighe van deſe ſteenen (len, minerario vã
die wat grooter 3: als oꝛdinarig / dat ſp valſch ſin / tweicke een bedꝛoch is / want men Ooft in dien
heeſter groote / die feer fijn zyn / en clepne die getonterfe pt eñ valſch zijnde proeve ende
experientie Gier van / is de boſte Merſter om te kennt · Het is cen dint om te verwon⸗
deren / hoe dat de ſe ſteenen altemets op (eer vꝛeeinde dingen romen te groepen / als on
ben hſerken / ſpelde ofte ſtocrken / gelie als het int binnenſte van de ſteen wel gevondẽ
wont / en wozt even wel daerom niet Boor valſch gehouden / want ghebeurt wel / dat de
Beeſten leide inf weighen / ende datter de ſteen alſo alenghſkens deen ſchel op d an⸗
der om groept. Ick hebbe in Peru twee ſteenen geſien / die op twee Spaenſthe Bun-
| nootkeng ghegroept waren / twelcke alle de ghene diet ſaghen / ghenoech ber wa
A
weypden / ſonder daer eentch letſel afte hebben Ohe brazcijt zijnde gen d. Andlanen / de⸗ Plin. lib. re,
EEE WE VEE BE OTT DES 1 Ak tl 26 G.E ee
A
„eee ee
** Os —
den / want en hadden in gantſch Peru noch nopt Phn- appelen / noch Dichten daer
Voor - reden. 9
van / gheſien / cen zy Dat fp daer van Spagnenggebꝛacht waren / twelcke een (eer er:
traozdinaris dinck ſchynt te weſen. Nu foo ſal dit wep nich / ghenoech weſen int gene
dat de Bezâr-ffeenen belanghende is / daer Worden noch andere A eren e |
van Indien ghebꝛacht / als boort ſteken der Milt / bloet ende 1Belck-feenen/ boor de
VBaer-moeder / als oock de ghene die men Corneri nen heet / vod t Herte / maer om daf
het de materie der Ghedterten / daer Wp han ghehandelt hebben /n let aen en gaet / ſag
eulſſer gheen verbaut daer pet ban te ſegghen / ende tghene dat gheſent is / dient al
leenkticken om te verſtaen hoe dat den opperſten Heere ende almoghenden Autheur /
aen alle ooꝛden der Werelt / pn gaben / ſecketen ende Wonderen gheſoꝛmeert ende ver⸗
deelt heeſt / vooꝛt welcke hy behoozt aenghebeden ende ghegloziſiceert te zjn; van een
Wen toteeuwen/Amen. | | Á
Eynde des vierden Boeckx, - 5
| Prologhe ofte Voor- reden op de nacvol- | 1
9
8 van Indien vereyffchende is, ſoo ſal in t reſterende, ghehandelt worden, de Hiſto-
e rie Morad , dat is, van de coſtuymen ende daden der Indianen, want nae den
25 Hemel, ghetempertheyt, gheleghentheyt ende hoedanicheden der nieuwe Wes
relt, als oock der Elementen ende Mixten ofte Compoſitien, te weten, van hate Metalen, Plan-
ten ende Ghedierten, daer in de voorgae nde vier Boecken van gheſeyt is „Pghene dat ons
voorghecomen is, ſoo ſal nu, om de voorfeyde reden, volghen, tracteren van de lieden, die de
nieuwe werelt bewoonen, gelijck als in de navolgende Boecken daer van geroert ſal wor-
denetghene dat weerdich dunckenfat om verhalen. Ende de wijle dat d'intentie, van def
Hiſtorie, niet alleen en is,om notitie te gheven van datter in Zadien om gaet, maer om oock
Bf giHetraûteert hebbende, het gene dat tot de Hiftorie Me
_ van ghe’ijcken,de ſelve notitie aen te voeren ende te ſtueren, tot de vruchten, die men uyt de
kenniſſe van foodanigen dinghen ſoude moghen ghenieten, dat is, de ſelve lieden behulpich
te weſen tot haer behoudenis, als oock den Schepper ende Verloffer ( die haer uyt fo groo=
ten ſchemelende duyſterniſſe van haer d walinghe ghebrachtzende ’twonderbaerlijcke licht
des Euangeliums gheopenbaert ende ghemeyn ghemaeckt heeft) daer van te glorieren. Hier
om foo ſalder eerftelijck,in't aenvolgende Boeck, geſeyt worden, tghene dat henlieder Re=
ligie ofte ſuperſtitie, Ceremonien, Afgoderije ende Sacrificien is aengaende, ende daer nae
tgene dat hare Politie,Regeeringhe, Wetten, V fantien ende Daden beroerende is. Ende om
dat men onder de Natie van Mexico geheugeniſſe ghehouden heeft van haer beginſel ofte.
op- comſte, gheſchiedeniſſen, Oorlogen, ende andere dingen, weerdich om verhalen, behalven
het ghemey ne, daer in’tfefte Boeck van ghehandelt wort, ſoo ſullen wy een eyghen ende
byfondere verhael doen, in't ſevenſte Boeck „ende dat, tot d'aen wijfinghe toe, der gheſtalte-
niſſe ende voorſegginghe, die deſe lieden hadden, van t nieuwe Rijcke van Chriſtoonſen
Heere, van hoe dat het hem over de felve Landen ſoude verbrey den, ende haer onder wor-
pen maken, ſoo ghelijck als het aen alle de reſte der werelt ghedaen heeft, twelcke voorſe-
ker een weerdich dinck, ende van grooter aenmerckinge is: te ſien, in we leker voeghen, dat
het de Goddelijcke voorſienicheyt geordineert heeftjom thcht van ſyn woort — ee
S cxijghen
KE EE
en Voor reden.
ghen op d'uyterfte contreyen der Werelt. Mijn voornemen en is niet, om te beſchrij-
hehe dat de Spagnaerden in de felve Geweften ghedaen hebben, daer Boecken ghe-
h van gheſchreven zijn, noch oock minder van't ghene dat des Heeren knechten bear-
ende bevruchtichthebben , want het ſelve is wel een ander neerfticheydt op een nieu
ſſchende, dan wil my alleen laten genoeghen met deſe Hiftorie ofte verhael „te ſtellen,
enniffe in Naturael ende Morael van Indien, op dat het geeftelijck,ende de C hriftendom ge-
nt ende vermeerdert mach worden, ghelijck als t ſelve opt breetſte uytgheleydt is, in de
ken die y ghefchreven hebben, Procuvanda Indiorumm ſalute. Soo hem nu yemant van
mige Ceremonien ende uſantien der Indianen quaem te verwonderen , ende die ver-
ynen(die de Werelt onder haer ghebiet hadden)ghedaen hebben, of fy van die, oock niet
lve,ofte ander dierghelijcken, ende by wijlen ergher van vinden, ghelijck als ſulcx lich-
andi no, Theodvreto Cirenf,ende andere, maer oock van haer ey glien, ghelijck als daer zijn
aus, Dionyſſus, Halicarmaſſius ende Plurarcus. Want weſende de Meefter van alle d onghe-
vicheyt, de Prins der Duyfterniffe;foo en is het niet nieus, dat men onder de Heydenen
te ende onder wijfinghe van ſoodanighen Schole. Hoe wel dat d'oude Heydenen, deſe van
de nieuwe Werelt, in vroomheyt ende natuerlijck verſtant, veel te boven ginghen, niet te-
| enſtaende, ſoo isgmen oock, aen deſe, dinghen ghemoetende, weerdich gm ghedencken.
bchalven rlicht boven de natuer, van ghelijcken ghebrekende was, de Philoſophije ende na-
puerlijcke onderrechtinghe. | .
. | | 1 A hpi 1 At
er en Tek ie 5 . .
JJ ĩ ͤK ded „
| 7
Elos
en de Pootte ofte Deure des Euangeliusss, de wijle pſelve alles ſtreckende is, tot dienſte ende
nde waer, als onnatuerlij ck ende ongheſchickt, ofte de ſelve voor ongoddelijck ende
een Duyvels dinck is ver worpende, mach eens beſien wat dat de Eriecken ende de Ro-
PENNE
Wy ken verftaen mach worden, niet alleen van onfe Autheuren, Euftbio Cæſarienſe, Clemente
3 Û
is vindende, 1 0 0 onſuyverheyt, raſerijen, ende eyghen ſotternijen, als een rechte lee-
Doch is even wel eyntlijcken, int meeſtendeel, ghelijck als vaneen Barbaris volck, welcke,
Rb Sr Ak
a
*
PEG
A af
e
ber ER ES TE Mie
4
Efat: ra.
zel 1 5
; | Ik | Excl. 28.
0
| 1
IN
SIEN -
9 6
ali 10
id | | Pfal. 77.
4 Ei
KL IN Í 0 Matth, 12.
MIM
1 I TN ö f
. 3 1 100
60 1
2 |
p 5.4.
1 el
cur. Hiftorie Morael van Weſt⸗ Indien. |
Pet bijfde Boeck der Hiſtozie Naturael 4
ende Morael van Weſt- Indien.
Het eerſte Capitiel. Hoe dat de hooverdije ende nijdicheyt des
Duy vel, d oorlake gheweeft is, van d Afgoderije. f e
ENOS hooveerdije des Duxyvels is ſoo groot ende ge⸗
7 weldich / dat hy altoog begeerich ende ſoeckende is / Loor een Bodt
D verblinde Patten der Werelt / die t lichte ende claerhepdt ban t De
Euangelio / noch niet verſchenẽ en is · Ban deſen ſo hoveerdigen Cpꝛan leſen Wp in!ob,
van hoe dat hy ſpn oogen op talderhoogſte is ſlaende eñ dat hy onder alle de kinderen
der haaveerdhe / den Conne is / pn verdoꝛven natuere eñ ſtoute vermetenheptdaer hy
ſon Chꝛoone / met die van Godt / ſocht te verghelheken) wozdt ons wel claerlpek in de
2. Schꝛiftuere gerefereert / daer hem in Elaa aldus ghefept wat : Gijp ſpꝛeeckt inu
ſelben / ick ſal tot in den Hemel opcliimmen / ende mijnen ſtoel bonen alle Gods Ster⸗
ren ſtellen / ende (al my ter neder ſetten / opt opperſte van t Teſtament, aen de epnden
van Aquilo oſte Naoꝛden / comendetot bonen de hoo ahten der Moſenen / ende weſen
den alderhooghſten ghelhck Ende in Ezechicle ftaet aldus: V hert heeft hem verz
heven / ende ſepdet / kck ben Godt / ende zy gheſeten in den ſtoele Gods / int midden der
Zee, Deſe booſe luft van hem Bont te malen / bloft den Satan noch al bn / ende al
hoe wel dat de rechtveerdighe ende ſtraffe taſtidinge des Alderhooghſten / hem alle
pompeuſhept ende hooghmoet wech genomen heeſt / waer door hy (Lo ſeer vernedert
Woꝛde / hem tratterende gelhek als fp onbeleefthept ende Sotternhe verdtent hadde /
gelůjck als het in de ſeive PropGeten bꝛeedelheken volght: Niet teghenſtaende / foo en
is hierom (pn obſtinate intentie niet een dinck verflaut / vertoonende de ſelve op alle
ghehouden ende geeert te woꝛden / in alle t ghene dat hy ſpn ſelven
can toeeyghenen ende ſtelen van t gene dat allrenlhck den alderop⸗
perſten Godt toe tomt / ende en laet niet af / t (elite te doen onder de
manieren / Waer dat hy can ende mach / gelick als eenen raſenden ont / bijtende t ſel⸗
ve zwaert / daer hy met ghemont wat. Want de hooveerdichendtlgelhjck alſſer ghe⸗
ſchꝛeven ſtaet) van de gnene die Bodt haten / blijft altoos even hartneckich. Pier not
fas comt de eeuwige ende vꝛeemde ſoꝛge / die deſen Gods · Pyant altoos gehadt heeft /
om hem van den Menſchen te doen aenbidden / inventerende foo menigerlep mante⸗
ren van Afgoderhe / daer hp ſo langhen tit t meeſten deel der Werelt / mer onder t jack
gehadt heeft / ſoo dat Gant nauweljcken eenen Hoeck van (pn Gemepnte Afraels /
guerbleef, Ende daer nae als hem de tracht ban t Euangelium overwonnen ende ont⸗
wapent hadde / zjnde dooz de macht bart Crupte / de geweldichtſte ende bequaemſte
plaetſen van ſpn checke ingenomen / ſoo is hy met de ſelde Cpꝛannie / gevallen op dal⸗
derverſte gheleghen ende Barbariſche Polckeren / alle middelen ſoeckende / om onder
haer de valſche ende ee e t onder houden / die hem van de So⸗
ne Bonte, in ſpn Itercke / ontrocken zyn / ende dooz den ſelven / gheljck als een Wzeedt
heeft in een Rau geſloten / om te weſen zin epghen ſelfs ſpot / ende een verheuginghe
ſpner knechten gelh k als t ſelbe doo, Job bediet wort. Maer om dieſ wille dat d Af
goederije van t beſte ende voomaemſte deel der werelt uptgeroept ende 8 we
*
1 9
A ee’ bete, vel, à
Het vijfde Boeck: 22
foo heeft hp hem bertrocken aen het upterfte ende berſcheydenſte růcke te weten /
aend ander zijde der Merelt: Ende al hoe wel dat het ſelve / in edelhept minder is / oo
is het nochtans in de groote ende breedde/meerder. D' oozſaecke waeronnme dat de |
Dupvel d Afgoderhe (oa feer in alle ongeloovicheyt gheſterckt heeft / ende dat men 11
qualpck eenſch volck vindt / of het zjn Afgoden-Miengers / is namelhcken om twee 62
mothven / comende t eene dooꝛ den genen die met ſpn ongeloovige haovaerdhe beſmet 00
sijnde welcke (ſoomenſe wel overdencken wil) men aenmercken mach / by het ghene . |
paer hy ben elven Sone des Heeren / ende warachtighen God / vooz doghen gljeftelt math. 4.
heeft / hem foo onbeſchaemdelgeken ſegghende / dat hy voor hem ſoude nedervallen en HE
desenbidden / ſeggende t ſelve / ſonder ſekerihe te weten / dat hp den ſelben Godt was / 15
heeel dat hy ten minſten groot vermoeden hadde / van dat hy Gods ſone mag. Mie 1
en foude flcken ſtautẽ aendal / een ſo uptnemende eñ wꝛeeden hoovaerdhe / niet ver⸗
ſchzicke :? waerom het gel wonder is / dat hy hem van eẽ onwetent volt / vooꝛ Goddoet
aenb doe / dewhle dat 925 den ſelbẽ Hod tempteerde / eñ hem voor God was uptgebens
de / zhude een ſtinckendẽ eñ afurhelhckẽ creatuer / d ander oozſake eñ mothf van Afgo⸗
bertje fg/Ben doodtijcken haet ofte nt ende Ppandtfchap die hy met den Menſchen
heeft. Mant / ſoo gelijck als den Salichmaker ſept / is van den aenbegin een doodifla⸗
gher gheweeſt / t welcke hy boog een onbeweeghlycke conditte ende epghenſchap⸗
pe (van ſpner booſhept) heeft. Ende om dat hy weet / dat het grootſte achterdeell dat
den Menſche mach hebben / is / de creatueren boor Godt aen te bidden / ſoo en ruſt hy
nimmermeer / noch en Gout niet op / manteren van Afgoderhent inventeren / om den HE
Menſthen daer mede te berntelen/ende tot Godts vpanden te malen / ende zyn twee⸗ IPA
derlep quaden die de Bupvel/d’ Afgoden dienaers doet / te weten / 1e / van dat hp E
Sodt verſaeckt / ghelhek als de Schzift ſept: Bhp hebt verlaten den Godt die u ghe⸗ HNP
ſchapen heeftvende t ander / van dat hy liem begeeft/ende onderdantch maerkt / aen een „ i
nederiger ende minder dine / als hp (elfs is / want alle ſchepſelen zijn minder als een IE
vedelijck creatuer. Ende al hoe wel dat den Vupvel in de natuere boven den Men⸗ a —
15 is / ſu is hy nochtang / in de waerdichept eñ ſtate / veel nee dat den men⸗ EEE
ſche in dit le ven beguaem is / om teeuwighe Gobdbelijck leben te beerven / ende aldus HD
foo is Godt op alle manieren met de Afgoderhe onteert / den Menſche bedozven / |
ende den Dupbel van Weerziden/hoobaerdich/nidfch/ende daer wel in te vzede.
©
Het 2. Capimel. Hoe veel manieren van Afgoderije dat d’India- 18
nen ghepleeght hebben. HIE
2 ö
55 | If
el Akgoderije / lent den Wijſen Man (dooꝛ den Heyli⸗ . 75. 1
gen Geeſt) is een ooꝛſake / beginſel ende epnde van alle quaden / hierom ee
ſoo heeft den Bpaunt der Menſchen foo veelderlep manteren ende ſooz⸗ 10
5 ten van Afgoderhen vermenichbuldicht. Om nu de ſelbe int byſonder 1
te verhalen / ſoude een dinck ſonder eynde weſen / maer bꝛengende d' Af⸗ 100
goderhe tot hooftſtucken / foo heeft men daer twee ſoozten van / te weten / d eene int NN
ghene dat beroerende is / de dinghen die upt de natuere / van haer ſelfs zijn / ende dan⸗ i 0
der / der dinghen die verſiert / ofte door Menſchelhcke vonden ghebout zin. D'eerfte 0
| van de ſeve / verdeelt haer in tween / want het gene dat men aenbidt / of is int gemepn / |
gheljckals Son / Maen / Pper / Aertrick ende Elementen / ofte int byſonder / gheihck |
| Alg een ſoodanighe Rivier / Ponteyn / Boom a 0 want deſe dinighen ak 7705
N 2 f en nie
ede
All 17.
| Hiſtorie Morael van Weft- Indien.
den niet om haer ſperie / maer int bofonder aengebeden. Duſ danige mantere van Af⸗
goder ie / is m Peru (ger veel in gebpupck gheweeſt / ende woꝛden epgentlyck Guaca ge⸗
heeten. We tweede maniere ofte ſooꝛte van Afgoderhe / die unt de Nenſthelheke bone
den ofte verſieringhe vooztcomt: Heeft oock andere nerſchillen / D'eene int ghene dat
eyghentlick in conſt ende Menſchelcke inventie beſtaende is (gelhck als daer is / eent⸗
ghe Afgoden ofte Beelden / van hout (Eeen oſte G out gen te bidden / als een Mercurium
ofte balladem, twelcke ſonder de Schilderhe ofte afbeeldinghe niet en is / noch geweeſt
heeft : t ander berſchik is / van tghene vat in effect gheweeſt heeſt / ende noch pet is /
evenwel niet het ghene / dat den Afgoden-dienger die t aenbidt) veynſt / ghelihck ais de
dooden ofte pet van haerder dinghen / t welche de Menſchen / dooz ydelhept / ende upt
beveynſthent aenbidden / in voegen dat Wp daer / in alles / vier manterẽ van afgoderie /
die d Onchꝛiſtenen gebꝛupcken / upt teilen / van alle de welcke noodich weſen (al pet te
ſegghen. a . zal
Het g. Gapittel. Hoe datter onder d’Indianen eenighe kenniffe
van Godt is. in
N
P den eerſten / hoe wel dat de lchemelinghe / des on⸗
D gbeloofs / t verſtant der ſelver Patien verdupſtert heeſt / foo en laet daer⸗
e dom / des niet tegenſtaende / t licht der waergent ende reden / eenithſins in
veel dinghen / onder haer / te wercken / foo dat ſpghemepnihck zynghe⸗
vor de ende bekennen / datter een opperſten Heere ende Schepper van
legs / den welt. die van Peru, Viracocha heeten / ende gaven hem dock namen van
grooter Waerdichept / als Pachacamack ofte Pachayachachick, dat᷑ is / Scheppre des Des
mels ende Aerde / ende V lapu, dat is / Wonderbaerlück / ende andere diergelycken: We⸗
den den ſelben aenbedinghe / zijnde den princtpaelften die fp int aenſien des lemels /
eerden. C ſelne bint men dock onder t ghebꝛupck van die bar Mexico ende noch he⸗
denſdaeghs / onder de Chinen ende andere Onchziſtenen / t welcke een ſeer goede ghe⸗
lijckentſſe heeft / met het gene dat het Boeck van de werken der Apoſtelen refereert /
Bant ghene dat Paulus in Achenen gemoette / alwaer hy een Altaer vont / die geintitu⸗
leert Wag / Ingnoto Deo dat is / bodo den onbekenden Godt / upt het welche d Apoſtel
oorfake nam / om ſpn Pꝛeditatle te doen / ſeggende: Den ghenen die ghylteden zijt ee⸗
rende / ſonder te kennen / den ſelven ts den genen / die ick u Pꝛedicke ofte verrondighe.
Alſoa is het dock / op de (ele maniere / met den genen die hedenſdaeghs r Evangelie
aend Indtanen vertondighen / want en binden gheen groote ſwarichepdt / om haer te
beweghen / ende te doen gelooven / datter een opperſten Godt ende Deere van alles is
ende dat den ſelben / den Godt der Chuſtenen ende warachtighen Godt to. Moe wel
dat mp een dinck ſeer verwondert heeft / te weten / dat al hoe wel fp de voozſchꝛeven
notitie ghehadt hebben / ſoo en hebben fp nochtans gheen epghen vocabel ofte
woozt ghehadt / om Godt te noemen. Want foo wp in de Indiaenſche ſpꝛaecke /
eenich Wooꝛt willen ſoeck en / dat met Godt over een comt / ghelihck als int Latyn /
Deus, int Gzletx / Theos, int Bebzeeng/t Lende in Arabiſch / Aa) do en tonnen wp daer /
fade tale van Cuſco, noch oock van Mexico gantſch gheen vinden / waer Door den ghe⸗
nen / die d Andianen Pꝛedicken ofte toe ſchꝛhven / t ſelve Spaenſche wooꝛdt Bau Dios
ofte Godt ghebꝛup ken / voeghende t ſelbe in de peononciatie ende verclaringhe naer
d eyghenſthappe der Indlaenſcher talen / die ſeer berſcheyden zin. Maer upt men ſien
mach hoe clepne endeſwacke wetenſthappe dat ſp van Godt hadden / * pe ì
Ged KX WVE PEEK WEEK LO
Het vijfde Boeck, Blog.
hem noch niet en weten te noemen / dan alleen met onſe votabel oftename/ doch en
lleten in effect niet / Baer pet raliter qualiter, afte weten. Ende alſoo hadden fp dock / in
Peru, een ſeer rijcken Tempel 1 9 8 5 die ſy noemden / de Pachamack. de welcke
het pꝛinelpaelſte Heplichdom ban ſelne Fiche was. Ende t ſelve Pachamack fg (5
heel te ſegghen / ghelgek wp herhaelt hebben / als Schepper / hoe wel dat ſp / ders
met teghenſtaende / in deſen Tempel van gelijken hare Afgoderhen gebꝛupekten /
ende den Dupvel met ſpn gheihekems genbaden. Deden inſghelher den VIracocba
ſatrificien ende offranden aen / hebbende de ſelne d opperſte plaets onder de bedehup⸗
jen der Coninghen Inzas. Ende dat (poe Spagnaerden quamen Viracochas te Heeten!
was om dat fp die / in de opinie / voz Hemelſche Hinderen / ende ghelijck als Godde⸗
| bock hielden op de mantere/ahelijck als d'ander/aen Paulo ende Barnabæ, Goddelijck⸗
hept toeſchꝛeven / heetende den eenen Lupitier ende d ander Mercurius, onderſtaende
haer ſacriftcien boog te ſtellen gheihck als Boden. Op de ſelve wie / Deden dock d' an⸗
Der Barbaren ban Malta, inſiende dat den Ader aen den Apoſtel geen quaet en dede /
noemden hem een Godt te weſen. Nu foo ghelůck als de ſelve waerhept foo ghelijck⸗
ſozmich is / met alle goede reden / van datter een opgerſten Heere ende Coninck des
ſgemels is / den welcken de Neydenen / met alle hare Afgodertze ende ongeloovicheyt /
niet ontkent hebben / ghelijck als t ſelve blickt / fo wel in de Philoſophhe van Plato in 44. 24.
Timeo in de Metaphyſica van Ariſtoteles ende Aſchlepius van Triſmegiſtus, als ooc in de Fat. in Ti.
Voeſchen van Homerus ende Virgilius. Soo comt het dock dat d Euangeliſche Pꝛedic⸗ 720-
ners ( wiltende de waerheydt / van eenen opperſten Godt / gronderen ende achtervol⸗ f. cap.
gen)niet veel ſwaricheyts te makken hebben / al zjn de Patten / die ſp Pꝛedicken / noch fo “4-22. lle.
Varbariſch ende Beeſtachtich. Maer is een ſwiaer dinck / haer upt Be ghedachten te % Trif
roepen / ofte wiſſchen / datter anders gheenen Godt / noch Goddelljckhepts en is / dan . Permar
pan eenen alleen / ende dat alle t ander gantſch gheen eyghen macht / weſen / nothte n Gr
werckinghe meer en heeft / dan alleen t'gene datter van dien opperſten ende eenigen A ſchlep.
Godt ende Heere gegeven ende mede ghedeelt wort. Dit is gantſchelhcken noodich /
U ger in alle manteren te perſuaderen / ende hare dwalinghe int ghemepn te wederleg⸗
hen / van niet meer t aenbidden alg eenen Godt / ende noch meer int byſonder / vooz
Goden te houden / ende Godthept toe te ſchꝛhven / ende hulpe te verſoecken / aen ander
. gheen Goden en zn / noch pet meer vermogen / dan datter van den wa⸗
btighen Godt ende Heere / ende haer Schepper toeghelaten wert.
Het . cupittel. Van de eerfte ſoorte der Afgoderije, met de na-
tuerlijcke ende ghemeyne dinghen.
| 5
|
Aer den Viracoche ofte opperſten Godt / ſo is de Son
O deghene / die onder d'ongheloovighen aldermeeſt gheeert ende aengge⸗
c AREN ARKE
sli
VOE
Cap. 4. Hiftorie Morael van Weſt- Indien.
was een Guaca, (alſo hietenſe d'aenbfdtelg)dte boog alle d IAndianen van Peru gemepn
wag / de welcke fp dock verſchepden ſatrifitien op offerden. Ende in Cuſco (welcke
t Hoff ende Metropolis ofte Hooft- Stadt ig) woꝛdender oock Hinderen boor geſacrt⸗
ficeert / ghelijck als boorde Son. Defe dzie voozſchzeven Viacocha, Son ende Won⸗
der / woꝛden op een Bpfondere mantere (van alle d ander) aengebeden / ghelhck als Po-
Tus ſchahft / t ſelve onderſocht te hebben te weten / namen in de handen / als ſp die ophie⸗
ben om t aenbidden / een Binck ghelhck als een Manopel ofte Nantſthoen. Aenbaden
van ghelhcken t Aertrijck / t Weicke (p neemen Pathamama in ſulcker voeghen / gelhek
als d Ouderen de Godinne Telus gecelebzeert hebben / ende noemdende Zee Mama-
cocha, ſo ghelizck als fp van d Ouderen / Thetis ofte Neptunus gheheeten woꝛdeAen⸗
foe aenbaden er ghemepn alte ſamen / de ghene die van haer / Colca ende Bp ong/De
Cabrillas ofte
eptkeng / ghenaemt worden. Schꝛeven ofte epgenden diverſche Ster⸗
baden van gelhcken den Geghenboogh / zhnde den ſelven dock l Mapenoſtet Debs
van Inga te weten / met twee uptgheſtrerkte Slanghen daer bp. Onder de Sterren
ae
Br
ren / verſchepden officien toe / nde de ſelve aenghebeden van den genen die haer Gute
pe van doen hadden / gheljck als de Schaep- Herders / ſaeriſieeerden ende eerden
een Sterre / dieſe Vrcuchillay noemden / de welcke (p ſepden een Fam te weſen / van
veel coleuren / die dr alleen bemoept / t Dee te behoeden. Men verſtaet / dat het de ges
ſtrologen, de Lier gheheeten wozt. De ſelve aenbaden dock noch
ander twee / die Daer dicht bp ſtaen / die ſp Catuchillay ende Vrcuchillay noeme / de welt⸗
ne ig / die van de
Ke fp verſieren een Schaep met een Lamte wefen. Andere aenbaden een Sterre dieſe
Machacuay hietẽ / onder welckers laſtẽ ſtondt de ſerpentẽ eñ ſlangẽ / om van haet niet
beſchadicht te wozden: Gelijck als oock een ander Sterre / dieſe Chuquichinchay (dat
is Epger) noemden / t'ghebiet hadde over de Cpgren / Bepzen ende Leeuwen / ende
gheloofden ghemepnlheken / datter van alle Ghedierten ende Voghelen / die daer on
der Werder zijn een ghelickents af in den Wemel was / tot welcker laſte ende bevel de
generatie ende vermeerderinghe deg (elen ſtont / waer dooz ſy oock met ver ſchepden
—
Sterven te boen hapden / ghelihck als dieſe noemden Chacana, Topatatca, Mamana, Mir-
co, Miquiquiray, ende meer andere / ſoo dat ſp eenichſints ſchenen te hangen aen t Dog⸗
ma, deg Ideas van Plato. De Mexicanen aenbaden oock bpnaeſt op de ſelbe maniere /
na den opperſten Godt / de Son: Ende hierom waſt / dat fp Hernando Cortès(gelijck
als hy ſelve in eenen Bꝛief / aen den Hepfer Carel de vyf de / is verhalende) een Sone
der Sonne hieten / ende dat / dooz de haeſtichept ende macht / daer hy't Lant met wag
omringhende / maer de meeſte aenbedinghe / deden ſp aen den Afgodt Viezilipuzrli gee
naemt / den welcken van alle de ſelve Patte / den Almachtighen / ende Heere ban alle
dat geſchapen is / ghenoemt woꝛde: Ende gheihck als ſoodanighen / hadden hem de
Mepicanen eenen Cempel ghebout / welcker bouſel ban een foo grooten / hooghen /
ſchoonen ende Geerljcken werck was / als men pewers fien mocht / ghelyck als men
a
de plaetſen ende ſterckte des ſelven / noch aen de ghebꝛonen ende overghebleven mue⸗
ren int midden der Stadt van Mexico) ſien mach. Doch hier in foo was d Afgoderhe
der Mexitanten veel verdoolder ende grouwelpcker / als die van d' Ingas, ghelhck als
int vervolgh van deſen / beter verſtaen (al woꝛden / want het meeſtendeel van haerder
aenbiddinge eñ Afgoderhe / beſtont in gemaecte Afgodẽ / eñ niet in de ſelbe natuerlyr⸗
ke ofte epgen dingen: hoe wel dat d Afgoden de ſelve natuerlycke effecten toegeeygent
Waren / als van den Kegen / van t Bee / vant Oozlog / eñ van de generatie / ſo gelhck als
de Gziecken en Lathnen / van gelhekend Afgoden Phebum, Mercurium, lovem,Miner-
vam ende Martem ſtelden · Epntihtk / de gene die t met overdacht wel inſiet / ſal bevin⸗
den / dat de maniere die den Dup vel ghehadt heeft / om d Indianen te eid
| elbe
ob. tD.beb.th bb B.L Re
Het vijfde Boeck Ful. ro o.
ſelde daer hy de Gꝛterlien / Lathnen / ende d ander oude Nepdenen / met bedꝛoghen
heeft / haer te verſtaen ghevende dat deſe ſchelpſelen der Planeten, als Son / Maen /
Sterren ende Elementen, een eyghen macht ende authoꝛitept hadden / om den Men⸗ NN
ſthen goel ofte quaet te doen, Ende de wijle datſe Godt gheſthapen heeft tot dienſte WII De
van den Menſche / ſoo heeft hy hem (ao qualhcek weten te regeren ende te houden / 112
dat hy hem aen deen zůde / vos Godt wilde opwerpen / ende van d ander zůöde / os bez es
gaf ende onderwerp hy hem / de Schepſelen / die minder zjn als hy / aenbiddende ende HNE
genroepende de ſelbe wercken / latende taenbidden / ende aen te roepen / den Zchegper e
des ſelben / gelyck als het van de Whſen Man ſeer wel upt ghelept woꝛdt / met deſe 5 NI:
wooꝛden / ſeggende: Alle de Menſchen / in de welken de kenniſſe Godts niet gebon⸗ 5. IJ. INN Pes
den werdt / zijn poel ende verdwaelt / want en hebben upt de ſelve dingen / daer t 0E
goede gelpckents af heeſt / noch niet tonnen comen tot voltomen kenntſſe van den gee .
nen die t warachtich weſen heeft. Ende al waſt ſchoon datſe ſpn wercken quamen te e
ſien / ſoo en conden fp nochtang den Autheur ende Merck Meeſter net eens ramen / EIS:
dan gheloof den / dat het Bier / of de Wint / ofte de (mevende Lucht / of den omoop der 8.
Sterren / oſte de menichte der Wateren / of de Son / ofte de Naen / Goden ende Regrer⸗ HIN De
ders de Derelt waren / maer foo fp(terlteft zijnde dooz de ſchoonhept van ſoodanighe l
dinghen)quamen te dencken dat het Goden waren / ſoo ft een reden / dat (p eens bez 1
ſien / hoe veel te ſchoonder / als ſp / dat den Schepper deg ſelben moet weſen / want den e
ghever der ſchoonhept is den ghenen / die alle deſe dinghen ghemaeckt heeft. Ende ſoſ IE 1
haer de moghenthept ende wonderbaerlhcke werckinghe / van deſe dinghen comen te N 12
ber wonderen / ſod behoozen ſp / dooꝛ het ſelbe / epntlhcken te herſtaen / hoe veel te mach⸗ —ꝓ— 1
ligher als die al te ſamen) dat weſen moet / den ghenen dieſe t weſen / datſe hebben / ge⸗ —— Ze
geben heeft: Want doorde feline groote ende ſchoonh ept / die de Sehr pielen hebben /
kan men wel ghenoech overdencken / hoedanich dat den Schepper / van alles weſen
moet. Cot hier toe zint d epgen wooden upt het Boeck der Myſhept / van de welt⸗
ke ſeer Wonderlijke ende ſtichtighe argumenten ghenomen moghen woꝛden / m
t groot bedꝛoch der ongheloovigher Afgoden⸗dienaers te verdelghen / de welcke veel
lievert Schepſel willen dienen ende eeren / als den Schepper ſelfs / ggelyck als haer on .
van den Apoſtel gherechtelpcken verweten wozt. Maer dewhle dat dit onſe teghen⸗
woozdighe intentie niet en is / want het ſelbe volco melhcken genoech gedaen is / in de
Sermoenen die Daer gheſchꝛeven zn teghens de dwalinghen der Indlanen / foo ſalt
Boop deſe mael ghenoech weſen / te ſegghen / datſe int aenbidden van den opperſten
SGodt / alg oock ban deſe pdele ende leugenachtighe Goden / vaſt eenderlep maniere
hadden. Mant de maniere van den Viracocha, Son / Sterren / ende alle d ander Guacas
afte Afgoden / t aenbidden / was de handen op te ſlaen / ende een ſeker ghelupdt met de
lippen te maken / bpnaeſt ghelhek als den ghenen die tuſſende is / eyſſchende ofte bid⸗
dende een pder / omt ghene dat hy gheerne hadde / ende haer offrande te doen. Hoe
wel datter in de woozden / van alſſe met den grooten Ticciviracocha maken / eenich |
verſchil was / den welcken fp pzincipaelhekten alle de macht ende t gebiedt toeſchꝛeben / 108
zhnde d ander / ghelzck als particuliere Goden ofte Heeren elck in ſpn epghen hups / 00.
ghelpek als voozſpꝛaken van den grooten Licciviracocha. Deſe mantere van met de HEIEN
apen handen / ende gheljck als een maniere van cuſſen / aen te bidden / is in ghelhcke⸗
nis van den ghenen die den hepligen Lob vergrouwelt als een epghenſchappe der Af 75, 213
goden⸗-dienae rs / ſegghende: Hebbe ick mijn handen met mijn mondt ghecuſt / aen⸗ ele
ſthouwende de Son / als 0 lichtſchynende / ofte de Maen / als fp claer is / t welck een
groote miſdaet ende verſakunghe is / van den opperſten Godt⸗
|
|
3
2
2
re
—
10
10
en
ed
5
*
É
7
om. :
Cap. J. _ Hiftorie Morael van Weſt- Indien,
| | Het vijfde Boeck 1108 Fol. ror,
Steenen / Metalen, als ootk met de Moꝛtelen ende Pꝛuthten der Aerden / geïijck als
onder de Monztelen die fp Papas heeten / daer men ſonmughe van een vzeemt fatſoen
ofte ghedaente van vint / de welcke ſy den naem van Lallakuas gheben / wozden ban
Haer aen-gebeden ende gecuſt ·Aenbidden van gelhrken dock de Bepren / Leeuwen /
Tpgꝛen ende Slangen / om dat fp haet gheen quaet ſouden doen: Ende eben (Bo ge⸗
lyck als hare Goden zin / alſoo zijn oock de dingen dieſer offeren / as (p die aenbidden.
hebben een ghebyupck / als ſp over wegh renſen / on de Paden ofte Crupſ-weghen / op
de Gheberghten / namelhcken op d opperſte toppen die ſp/als geſept is / Apachitas noe:
men / le ſtropen oude ſchoenen / plupmen / ghekaude Coca, t Welcke een Crupt is / dat
ſp ſeer veel ghebzupcken: Ende als p niet meer en vermogen, (00 leggen ſy daer ten
| mtaften een ſteen / twelcke altemael foo veel fs/alg een offrande / op dat fp hae r willen
laten paſſeren ende tracht genen / twelcke ſp daer mede / nae haer ſeggen / vercryghen /
ghelheck als tſelve in een Provinuael Concilie ofte Synode van Peru verhaelt Wordt,
Waerom daer / on oe voozſchꝛeven weghen / ſter groote hoopen van duſ danige offer⸗
ſteenen / ende vand andere voozſchꝛenen buplicheden ghevonden w den. Duſ danich
is d uptſimmit hept ende tgebzupc der Ouderen geweeſt / daer in Proverbio van geſpꝛo⸗
ken Wont / ſeggende: Belge als den gene die de euvel ban Mercurio ſteenen offert / alſo
is het dot ban geleken met den genen / die d onwetende eere aen doet / Dat is gefent/
dat inen van t eene niet meer vzücgten noch nuttichept en tcryght als van t ander.
Want ſos geihck als Mercurius doffrande van ſteenen niet en gevoelt / alſo en dꝛaegt
den onwetenden oock gheen kenniſſe / om de deuchden / die hem gedaen zyn te loonen.
SGhebzupcten noch een ander / ende nlet minder antyckſthe offrande / te weten / trocken
aer de wijn ofte dogh· bꝛauwen upt / ende offerden die aen de Son / of gen de Ghe⸗
berghtenof Apachitas, of aen de Minden / oſte aen de dingen daerſe eenige bzeeſe vooz
Als daer hedenſ daeghs noch veel alſoo leuen / de welcke den Pupvel ( ghelyck als pn
Kinderen ) ſoo veel wis tan malen / als hy ſelfs Wil / jae al zyn t noch (oo groote beu⸗
(lingen gelijck als dlergelhcke gelhckeniſſe der Nepdenen / van S-Chritoftom:, fn een
HHonitna gemaecht wozt · Doch de Wienaren Gods / die d onder wyſinge ende brhou⸗
deniſſe der ſelven / bevolen is en behoozen deſe Rinder dinghen met. te verachten / de⸗
wle de ſelde ſoodanich zyn / datſe wel ſtricken genoech connen malen / tot harer eeu⸗
wiger verdoementſſe / maer vehoozenſe met goede ende lichte redenen t onde r=rech⸗
ten / om haer van foo groote dwalinge af te trecken / want is in der waerhept een dinck
omt 'aemmerclten / hoe feer datſe de gene / dieſe op den rechten wegh heipen / onderoa:
nieg zjn Daer en is dach / onder alle de lichamelheke ſchepſelen / geen heerlicker dint /
Als de Son / zynde oock het ghene dat ghemepynlycken van alle Hepbenen aengebeden
| Wort. Nu foo is mp van een feer diſtreet ende goet Chziſten Capitepn vertrocken / dat
mit een goede ende ſlechte reden / d Indtauen beweeght hadde / te gelooven / dat de
Son gheen Godt / maer een ſthepſel Gaog was twelcke aldus toe ginck: lp epſch⸗
de den Cacique ende pꝛincipaeiſten Heere / dat hp hem een flutx ende lichtveerdich In⸗
diaen wilde beſtellen / om met eenen Bꝛief te verſepnden / twelckie Gp dede. Doe ſuo
Pyaechde den Capitepn gen den Cacique: Segt mp nu eens / wie is de eere ende O⸗
berſten / den Indiaen / die den Bzief foo ſnellheken heen dꝛaeght / ofte ghy / dieſe hem
doet dꝛaghen ? Waer op den Cacique artwoozde: Sonder tWyffel / ick / want hy en
poet niet meer / dan alg ick hem bevele · Wel aen / ſepde den Copitepn / aiſdo tg het vock
ban gelßcke n met de Son / die Wp ſien / ende met den Schepper van alles / want de
Sonen is niet meer / als een dienaer/ van dien opperſien Heere / loox ende dooꝛ ſpn bez
vel met ſoo grooter ſueilichept om / ſonder moe de te werden / om alle Polckeren te lich⸗
Ce ten. Hier
2
de A8 EEE PEET SED PULSE PTS
. 2
conſ.Limenſ. |
2. p. 2. cap.
99.
Pv. 26.
ebben. Soddanich was d'ellendic heyt daer d Indianen in gheleeft hebben / ghelyck
3 Cap. 6. Hiſtorie Morael van Weſt-Indien.
4 | ten. Eter Daag mooght gyp ſien / hoe weynith reden / ende wat een bedꝛoth dat het is /
5 Bn men de Son de eere gheeſt / die men (pn Schepper ende Heere van alles / ehe
8. Det reden van den Capttepn ſtont haer alteſamen wel aen / ende den Caqique
1 | met N Andianen / die daer by waren / ſepden dat het warachtich was / ende dat ſp daer
8 1 bock ſeer in verheucht waren / ſulckx verſtaen te hebben. Maer woꝛt oock vertelt / van
| een ban de Coninghen Iugas, ( twelcke een (eer vernuſtich Man Was) dat ſiende den
ſelben / hoe dat alle fs vn Poozſaten de Son aenghebeden hadden, ſepde / dat hy niet en
coſt ghelooven / dat de Son een Godt was / noch weſen mocht / want Godt / ſepde hy /
10 Een groot Weer / ende doet ſpn dinghen met grooter ſachtmoediche pt ende heer⸗
Helihept / ende de Son en ruſt noch en hout nimmermeer op van loopen / waerom
hem docht / dat een ſoo ongheruſtighen dinck / gheenen Godt weſen mocht / waer aen
Up fkec wel ſepde Ende foo men d Indianen met beguame ende blijckelficke redenen /
Baer bedꝛoch ende verblinthept comt te verclaren / laten haer wonder wel over⸗-ra⸗
den / ende tot de waerhept bekeeren. 5
Het 6. Capöttel, Van een ander ſoorte van Afgoderije met de
overiedenen ofte dooden. ö 1
En ander / ende een leer verſchenden ſoozte van Ak⸗
U Er goderde (als de verhaelde) is de gene / die de endenen gebzupckt heb:
ben ter dozſaken van henlteder overledenen ofte dooden / dieſe lief / ende
Des Weert hadden / ende ſchynt oock dat den Wyſen- Man te verſtaen geef,
PROSTIN
SAP
10 foo en warender gheen Afgoden / noch in t eynde en ſullender oock in der eeuwigheyt
| 5 gheen weſen. Maer d delhept ende ledichept der Menſthen / heeft defe inventie alder
IE eerſt in de Merelt gebracht/ende hierom (oa hebben fp. dock haer leen foo haeſt vol⸗
AE IN epndícht ; Mant gheſchieden / dat ghevoelende den Bader ſeer bitterljck den doot van
e den onghelucktgen Seon heeft / tot ſpner vertrooſtinghe / een Afbeeltſel des overlede⸗
i nen ghemaeckt / beginnende te reren ende aen te bidden / (gelijck als Godt) den ghe⸗
Ae nen die wepnich te voꝛen / als een ſterflack Menſche ſpn daghen volepnt hadde, Ende
* tot de ſen ende / ſoo oꝛdineerde hy onder ſpn Dienaers / datſe tot ſpner ghedachteniſſe
e dehotelhcke facrificten ſouden doen · Vaer nae / in t verlooꝑ van tůden / beginnende de:
*. 1 fe vervloeckte ghewoonte authogitept ende aenfien te tryghen / ſoo is deſe dwalinghe
0 El Mao een Met ghetannoniſeert ghebleven / ende alſoo wierden de tonterfeptſels ende
Uli Bee lden / dooz bevel der Cpꝛannen ende Coninghen / aenghebeden. Wier upt quamt
0 | | doc / dat men / met de gh ene die abfent ende van der hant Waren / alſoo van gheipcken
HIN begonſt te doen. Ende de ghene die men pꝛeſentelhcken niet en mochte aenbidden / als
BIN men verre van der handt was / wierden de conterfeptfelg der Coninghen ( dieſe eeren
ö wilden) ghebꝛacht / ende badenſe op deſer voeghen aen / voldoende met duſdanighe in:
Nn ventie / d abſentie van den ghenen / dieſe aenbidden wilden. Befen vont der Afgodertze
ed 1 miert noch vermeerdert / dooz de curieuſhept van excellente Conſtenaers / die met
5 | haerder tonſte / de ſelve ſchilderhen ende beelden / oo elegant maeckten / datſe de ghene
50 Ik die niet en wiſten wat dat het was) ver weckten / om die t aenbidden. Mant ſoerken⸗
de met de fraepichent van haerder conſten / de gene te gelie ven / die haer werck gaven /
9 brachten noeh eel lioonder Figuceen ene Hebie en genen puch / ka n
1 | 5 | | 4
8 Ee
Het vijfde Boeck. | El. roæ.
mepne volck / Heer omnes, beroert zhnde / dooz de bertooninge ende gheeſtleheyt des
Werckr / begonſten den anderen (die wepnich te hozen ghe· eert hadde geweeſt als een
Menſche) te achten / ende Looy haren Godt te houden. Ende dit was t ellendich bez
dꝛoch der Menſthe n / de welche haer voeghende / al nu tot harder affectten ende ghe⸗
voelen / al dan tot het Liepen ende plupmſtrycken der Coninghen / begonſten den on⸗
begrypelpcken name / van Godtete ſtellen aen de ſteenen / ende die Long Goden aen te
bidden. Alle dit ſelve is upt het Boeck der Myſheyt / twelcke een dinck is / weerdich
(alte ende tbeghinſel der Afgoderhe gheweeſt 16 ſegghe ban de Afgoderhe van ep⸗
gentliycke Afgoden ende Weelden aen te bidden / want het ander van de Schepſels acn
te bidden / gelijck als de Son ende ti emelſche hepztracht / (daer in de Pꝛopheten
mentie van ghemaeckt wozt ) en is niet felter g van / of het naederhant geweeft ig / hoe
wel dat / dat ban de Beelden ende Afgoden te malen / ter eeren van de Son / Maen /
ende t Aerdtrhck / is ſonder twöffel ghe weeſt. Nu comende tot onſe Indianen / ſo zyn
de ſelve (even foo gelijck alſt de Schziſtuere genwiſt) op t hooghſte ban haerder Af⸗
goderhe ghecomen / want eerſtelhcken foo ſochtenſe de lichamen der Coninghen ende
| ógruptíe bleven / over de twee hondert Jaren. Op deſe maniere (oo laghen de Conin⸗
glen Ingas in Cuſco te weten / elck in (pn Capel ende aenbidtſel / van de welcke den
Vice-Roy de Warckgraef van Canetic, (om d Afgoderhe upt te voepen) depe ofte
vier dede upt Balen / ende in de Stadt de los Reyes, ofte van der Coningen / bꝛenghen /
pe welche een ghenoechſame vermonderinghe veroozſaeckte / te ſien Menſchen licha⸗
men / van foo veel Jaren / die noch foe gaef ende note waren. Elck een van de booze
ſchzeben Coningen Ingas, liet alle ſpn C hzeſoozen ofte Schat / Goederen ende enten
tot onderhout van de Capelle / ofte aenbidtſel / daer (pn lichame foude begraben woꝛ⸗
den / latende eenen grooten hoop Mintſtren / als oock alle (pn familte / tot den dienſte
des ſelben ghedediteert. Want daer en was gheenen naeromende Continck / die de
Chzeſoozen ende nac-gelaten Goederen van ſnnen Doorfaet uſurpeerde ofte na hem
trock / dan vergaderden weder Laag hem ende ſpn Hofgheſin op een nieu, Ende en
waren oock noch niet te vꝛeden met deſe Afgoderhe / der doode lichamen / maer deden
dock have figueren af malien / want elcken Coninck maeckte in (pn leben, een ſteenen
eelt ofte ſiguere van (pn ſelven⸗ twelcke fp noemden Guaoiqui, dat ig Do veel als
Broeder gheſept / want de ſelbe Figueren wierden / ſo wel in ſpn leven / als daer naer /
ſos veel eere aengedaen / als den Inga ſelfg: Poerende oock met haer ten oozloge / ende
dꝛoegben ſe in de Pꝛoteſſien om / om reghen ende goet ghe was te trugen doende den
ſelven verſchepden Feeſten ende face ificten aen. Dan deſe Afgoden Waſſer een groo⸗
de menichte in Cuſco ende haer Juriſ dictie. Men verſtaet dat de ſuperſtitie / van deſe
de neerſtighept deg Litenttaets Polus aen den dach geromen is / nde deerſte die upt
c p deſe maniere vint men oock / dat onder ander Matien / groote achtinge geweeſt
is / met de lichamen der Vooꝛſaten / ende van haer Figneren te eren ende aen te bid⸗
den
Wet. eee
eeren te conſerveren ende te bewaren / de welcke alſo geheel ende ſonder ſtanck ofte
ſteenen Beelden aen te bidden / gantſch oſte tmeeſtendeel te niet is / nae dat het / doo
gerdept Woꝛde / die van Inga Roca, ooft van de pytucfpaelfte partje van Hanon Cuſ-
om te noteren. Den ghenen die een turteufer onderſoecker is van de oude dinghen / fal ire. 75.
tot een punct vinden / dat deſe conterfeptſels ende af beeldinghe der onerledenen / d ooz⸗ Sophon. 1.
— * 2 —
NSE
1. Auguſt in
pit. C .
Cap. 7. Hiſtorie Morael van Weſt- Indien,
Het 7. Capiitel. Van de ſuperſtitien dieſe met de dooden be⸗
dreven.
Pe 2
a
Baj Indianen van Peru ghelookden int ghemepn. d'on⸗
ſterffelickhept der Zielen / ende dat de goede / de glozie / ende de quade de
5 ſtraffe creghen / waer dooz daer weprich f warigheyts valt / om haer
& deſe artgckelen te doen aen-nemen / maer van dat de Lichamen met de
RS Zielen ſouden op ſtaen / en hadden gheen kenniſſe van / waer boog ſp
groote neerſtighept deden ( ghelhek als gheſept is omde Lichamen te conſerveren /
ende nae haer doot / eere aen te Doen. Ende hierom foo Wierden fp oock / van haer Na⸗
comelingen / met tleeden behanghen / ende ſacrifitte daer vooz ghedaen / namelhcken
vom der Coringhen Ingas. oeſten in haerder begraeffeniſſe vergeſelſchapt weſen /
2
met een groot ghetal van Vienaers ende Dꝛouwen / tot boor den dienſte van t ander
leben. Ende alfoo wierden oock (na den tydt datſe ſtoꝛven) alle de Bgouvsen / Diez
naers ende Officlanten ghedoot / daerſe beft toe gheſint waren / om haer in d ander
Werelt te dienen Len tiden dat Guanacapa ſtarf / (Welcke was den Hader van Ata-
dont Én wiens tůden de Spagnaerden daer eerſt in quamen) foo wierden daer ge⸗
out over de dupſent perſdonen / ende dat / van allen ouderdom ende qualitept / tot pe,
nen dienſte ende ghelepde int ander leven : Worden ghedoot / nac datſe eerſt veellie⸗
di kens gheſongen / ende ghebꝛaſt hadden. Ende de gene die alſoo omghebꝛacht wier⸗
den / hielden haer bong geluckich ende ſalich / datſe alſdo ſterven mochten: Satrificeer-
den ende offerden haer dock veel dinghen op / nameihcken kinderen / met welcker bloet
fp d overledenen beſtreken / manende vamt ſelve / een ſtreep van t eene ooz tot het an-
der / ober t aengheſicht heen. De feltse ſuperſtitie ende onmenſchelhtheyt / van Mang
ende Pꝛouwen te dooden / tot ghelepde ende dienſte der overle denen in kander leven /
Gebben van ghelöcken andere Barbariſche Patten dock ghepleetht / gelijck ſpt oorkk
noch in g ecupck hebgen / ende nae dat Polus wel ſchzůft / ſos heeft het bp nae geheel
Indien dao gi emepn gheweeſt. Jae dat noch meer is / oo wozt ban den eerwaerdi⸗
hen Beda verhaelt / hot dat d Engelſthen (al zer ſp Chytftenen waren) van gelhcken
he (else mantere hadden / van volck te doaden / om in geſelſchap ende dienſte der over⸗
ledenente weſen. Waer won vertelt van eenen Hoztugees die onder de Barbaren ge⸗
captibeert zünde / in t vanghen / een oogh met een Pyluyt gheſchoten wiert / ende gee a
ſchiedende daer nae / datſe hem wilt en ſatriftteren / om te Weſen int gheſelſchap van
een Heere die Daer geſtoꝛben mas / ſon ſeyde den oztugces / hoe dat de ghene die in't,
ander leben woonen / den onerleden in wepnich acht ſouden hebben / om dieſ wille
datſe hem een eenoogich Menſc he tot een met ⸗ gheſel gaben / waer dooz het beter fou:
de weſen / datſe hem een met twite oogen met gaben: welcke de Barbaren deck een
goede reden doet te weſen / ende volghende (pien raet / lieten hem by gaen / ende na⸗
mender een ander vod in de plaets · Behalven beft ſuperſtttie / van de Menſt hen met
de onerledenen te dooden / (t welcke niet en gheſchiet / dan met ſeer ghequaliftceerde
Verſoonen ſoo iſſer noch een ander / de neel ghemeynſamer / ende dart generalhtken
Boog geheel Indien fg / dat is / van te ſtellen eten ende dzincken op de Sepulturen ofte
Gaben / hoo d oherledenen / gheloovende datſe haer daer met onderh ouden / twelc⸗
ke van gheljchken een dwalinghe der Ouderen geweeſt is / gelhck als van Sinte Augu⸗
ſtijn herbaeit wozt. Ende om ‘(ele (van den Garen eten ende dꝛincken vooz te ſtellen)
beffectueren / ſoo vindt men noch hedenſ daeghs veel Indisenſche ee 0 .
1 Ks E e rr
Het vijfde Boeck | „„
re oberledenen ofte daoden / heymelücken vpt de Mertken ende Rerck-hoven op
graben / ende weder in de Gheberghten / Speloncken / ofte in haer epghen hupſen bez
graven. Nebben oock Loor een ghebꝛupck / haer Silver in de Monden / anden ende
boeſemen te ſteken / ende tretkenſe oock nieuwe /dubbelde ende pꝛoffhtelheke Cleede⸗
ren / onder t doot⸗cleet / aen / want gelooven dat de Zielen / van harer overledenen / on:
ſwerven / ende datſe coude / honger / doꝛſt / ende arbept zijn gheboelende. Berom iſt /
datſe Hare Jaerihckſthe Wivaerden ende Vigilien doen / ende haer met eten dꝛincken ⸗
den / in haer Synoden doen waerſchouwen / dat hen de Pꝛeſters ſullen bervooꝛd . ren /
om d Indianen te doen verſtaen / dat doffranden die in de liercken op de Gzaben gez
telt Wozden / gheen eten noch dzincken en is / voz de Zielen / maer Goorden Armen
ofte Miniſtren / ende dat het Godt is / die alleen de Zielen. in d ander Werelt onder⸗
hout / want en eten noch en dzinclken gheenich dinck dat lichamelijk is / want daer ig
veel aen gheleghen / datſe dit wel ende te deghen weten / op dat e t heplich ghebrurrlk
niet en berkeeren in de epdenſche ſuperſtette / ghelhck als het van velen. ghedaen
Wordt.
Het #.Cypittel. Van de ghebruycke n die de Mexicanen ende
andere Natien, met de overledenen ghehadt hebben.
E Erhaelt hebbende tghene dat in Peru, onder veel
Matien / met de overle wer mann is gheweeſt / ſoo fait oock
wel behooꝛen / dat wp hier van / ſpeciae l mentie / der Mexicanen ma⸗
ken welcker begraeffeniſſe (eer ſolemmeel ende vol groster uytſin⸗
nicheytg was / zunde tſelve in Mexico, een offtcie der Pꝛieſterk ende
b gelijck als nac ghefept ſal woꝛden) om de dooden te begraven / erv
de hare exeqpien ofte uptnaerden tedoen. De plaetſen daer ſpſe begroenen / waren
d Ackerwerven / als dotk op de plaetſen van haer enghen hupſen. Andere bꝛochtenſe
op de Gheberghten / daer men de ſatrifitten dede. Eenige verbꝛandenſe / ende begroe?
den daſſchen in de Tempelen: In ſomma / datſe al te ſamen begraven woꝛden / met
alle hare Cleederen / Gheſteenten ende Auweelen dieſe Hadden. Ende van de ghene
dieſe berbzanden / lepdenſe d aſſchen in puͤtten / met alle de Auweelen Sheſteemenen⸗
de vercterſels daer bp, jas al warenſe oock noch foo caſtelyck / ſonghen t'Officte ofte
Getijden der dooden / ghe lick als Relponſen met de doode lichamen / beel reyſen op
hefſen / ende veel ander Ceremomen. In deſe begraeffeniſſen woꝛden vaer ghegeten
ende ghedꝛontken / ende zijnde van perſoonen van gualttept / ſos wierden alle de gene
die haer in de begraeffeniſſe bemoept hadden / ghecleedt. Soo wanneer datter een gez
ſtoꝛven was / ſoo lepdenſe hem uptgheſtreckt / in een Camer neer / tot foo lange batter
ban alle plaetſen de vzienden ende bekenden by quamen / de welcken den dooden pꝛe⸗
ſenten bꝛachten / ende hem groetten / ghelick als of hy noch levent ggeweeſt hadde:
Ende ſoo t een Coninckoſte IPeere van eenighe plaetſe gheweeſt was / foo pꝛeſen⸗
teerdenſe hem Slaven / om met hem ghedoodt te woꝛden tot ſpnen dienſte in d ander
Werelt. Vooden van ghelhcken ſyn eyghen Patefter ofte Cappellaen / want alle de
Heeren hadden elt een Pfieſter / die daer binnens huys de Ceremonten adminiſtreer⸗
de: Wooden hem / om den dooden in d ander Werelt te gaen adminiſtreren: Vooden
ben ghelheken den Uofmeeſter / Schencker / de er ende Bultengerg / it de
£ 3 5 Welcke
ende tleederen vooꝛſien. Dooz deſe gozſakie conit het / dat de Prelacen, met groote re⸗
O Keligteuſen / (die men aldaer met een beende ob ervatte hadde /
Ee
ER:
— 1
Cap. 8. Hiftorie Morael van Weſt-Indien,
welcke ſp den ghemepnljck e de veel; tts lieten dienen / als dock de Broeders die
hem aldermeeſt ghedient hadden / twelcke een magnifiek dinck onder de Heeren
Was datſe hen van haet Bꝛoeders / ende de boven-ghendemde lieten dienen: In
ſomma / dodden alle de ghene / die van Haren hupſe waren / om in d ander Werelt weer
bups op te ſtellen. Ende om aldaer gheen armoede te lden / ſo begroevenſe met hen
Veel rhckdommen van Gout / Diver, Gheſteenten / rücke Goꝛdhnen van veeiderlen
wercken / goude arm ringhen / ende ander diergheihcke coſtelßcke Juweelen. Ende
ſoo den dooden verbzant iert / ſoo dedenſe tſelve van ghelycken met alle tvolck ende
Bercierfels / datter met ihegeven woꝛde boor D'ander Merelt / ende namen alſ dan al⸗
le daſſche / ende begroebenſe met grooter ſolem tept. Dexequien ofte Mtbaerden
duerden thien daghen / ende dat / met lamentatien ende doevighe gliefangen. De Pꝛie⸗
flerg dꝛoeghen d overledenen met verſcheyden Ceremonten (nae dat (uickt begheert
woꝛde) upt / welcke Ceremonten (oo veel waren / datmenſe qualycken conde tellen.
De Capitepnen ende groote Heeren wierden met haer Wapenen ende Triomph⸗
tepckenen behanghen / nae de Maden ende vꝛome fepten / dieſe in de Oozloghen / ofte
Regieringhe / ghedaen hadden: Alle deſe dinghen ende teptkenen wierden alſoo ghe⸗
dꝛaghen boort Lyck / oſte doode lichaem heen / tot der plaetſen daerſe begraven ofte
verbꝛant (ouden woꝛden / zijnde van haerlieder / als in Pꝛoceſſte ghelepdt / gaende met
de ſelve / de Pꝛieſterg ende Digniteyten der Tempelen, met verſchepden deedinge ende
vertierſels / te weten / eenighe te wierootken / andere al ſinghende / ſommighe ſpelende
op dꝛoebighe flupten ende Tronnmeien / twelcke tghecryt ende ghehupl / der onder:
ſaten ende bzienden / noch veel meer vermeerden. De Pzteſter / die t officte dede / gintk
Ahecleedt ende behanghen met de tepckenen van den Afgodt / die den Overleden ghe⸗
repzeſenteert hadde / want alle de Weeren repꝛeſenteerden altoos d Afgoden / ende
hadden van ghelheken Gare toe - namen / waer dooz de ſelve foo (eer gheacht ende ge⸗
gert waren. Defe voozſepde teprkenen wierden oꝛdinaris van d Goꝛden der Ridder⸗
ſthappe ghedꝛaghen · Ende nae dat den ghenen / die ghebꝛant ſoude wozden / gebracht.
Wag op de plaets / daer men d aſſche ſoude vergaren / ſoo Wiert hy met de tacken (ende
alle tghene meer datter tot ſpn pꝛobiande behoonde / als gheſept ts) omringht / ende
alſoo tper in gheſteken / twelcke fp altoos met geharſte barn-houten vermeerden /
tot foo langhe dat het al te ſamen tot aſſche was · Vit ghedaen z onde / foo quam daer
terſtont een Pꝛieſter upt / met een VDupvels Cleedt aen / hebbende monden aen alle de
leden / ende veel ſpieghels · ooghen / met een groote ſtock in de hant / waer mepe hp alle
di aſſche / met een grodte opgheblaſen hooghmoet / omroerde / makende den ſelven een
ſoo Wzeeden ende afgryſelhcken repzeſentatie / dat hy alle d omſtaenders een anghſt
ende verſchꝛickinghe aen jaegijpe, Ende ſomthts foe quam deſen Miniſter dock wel
met ander verſchepden cleedinghe upt / nae dat de qualitept van den Overleden met
brachte. Deſe verhalinghe der dooden ende begraeffeniſſe / hebben wy ghedaen / ter
tauſe van d Afgoderhe der overledenen / ſoo ſal t nu vecht weſen / dat wp weder op het
petueipaelfte pꝛopooſt keeren / ende met deſe materie een epndt maken. 4
1
5 Het
EI EDE VE UU PEPE PET SEDV PUC PEDNCPE PUUNUIK OE EL De
P
| | Het vijfde Boeck - Fol, 104.
Heth. Capittel. Van de vierde ende laetſte ſoorte der Afgoderije,
die q Indianen, namelijcken, de Mexicanen, met de Beelden ende Figueren ge-
bruyckt hebben. i a
Oe wel dat in de vooꝛſende manieren van Akgode⸗
e rype / (daerſe de Sthepſelen aenbaden) Godt grootelycken met te coꝛt
zn EA ghedaen ende vertooznt worde, fog en is niet teghenſtaende / den heyli⸗
ben Gheeſt noch veel meer verdoemende ende dergrouwelende / dan⸗
der ſoozte van Afgoderße / daerſe alleenlycken de Figueren ende Beel⸗
den ( die van Menſchen hadden gemaeckt zin) aenbidden / ſonder datter in haer pets
meer is / dan ſteen / hout / ste metael te weſen / met de gedaente van die daer den hant⸗ et
11 heeft willen gheven / waerom ſoodanighe van den Wüſen-Man / ongheluc⸗ , 974
ich ghenoemtwozden / ende datmen henlieder hope wel onder de dooden renenen 5
ach / der gener / die de wercken des Menſchen handen vooz Goden houden / de welc⸗
ze van Gout ende Silver / ende met inventte ende ghelickenis der Ghedierten / ofte
van de onnutte ſteen / ghemaeckt zijn / niet anders zijnde / als een dinck van Antiqui⸗
tept / ende gaet alſoo Goddelhcken nervolghen / tegens dit bedꝛoch ende uptſinnichept
der Hepdenen / gelhck als tſelve oock van de Pꝛopheten / Eſaias,Hieremia, Baruch, ende
van den heplighen Coninck David, overnloedich ende gratieuſſhcken ghediſputeert %
wert: Daerom foo ſalt van Doen weſen / dat de Miniſter van Chriſto (die de DWalin: , .
ghen der Afgoderhe weder ſpzeeckt) deſe p'actfen wel doozſie ende gegrondeert Geb: le 5
e fals oock de redenen / die daer den heplighen Gheeſt ſoo aerdich by bꝛengt / de welt
ke haer alteſamen in een coꝛte ſententie reduteren / gell alſt van den Pꝛopheet Olca g
gheſtelt moꝛt / ſegghende: Den Merck man is geweeſt den genen die hemgemaeckt oftasde
heeft / waerom hy oock geenen Godt en is / van ghelhcken (oa ſal't Calf van Samas |
ken oock wel / boo ſpinwebbeng te paſſe comen. Pu tomende tot ons vooꝛnemen / oo
ts te weten / datter ii Indien groote turteuſ hept geweeſt is / dan Afgoden ende Schil:
derzen te maßen / ende dat / op verſchepden manteren / ende van differente matertalen /
de welche fp Booy Godenaenbaden : Moꝛden in Peru, Guacas ghenoemt / ende waren HEEN
gjdinarig van leelgeke ende miſmaeckte gedaenten / ten minſten foo waren alle de ge⸗ NNS
ne die ick gheſien hebbe / alſoo. Gheloove ſonder twyffel / dat den Dupvel tot wiens. e
8
Efat A.
vereeringhe fp de felbe maeckten) een wel behaghen ende genoechte moeſte gebben NID
hem in de ghedaente van miſmaeckte Pigueven;te doen aenbidden / want is in effect INN Se
alfoo waerachtich / dat den Vupvel upk veel van deſe Guacas ofte Afgoden / tael ende e
ant wooztgaf / nemende ſpn Pꝛieſters ende Miniſtren / deſe Oraculen, van den Nader
der leughenen / waer / ende ſdodanich als hy ſelfs is / alſoo maren oock ſpn Raetſlagen / NID:
Waerfchouwingen ende Pꝛophethen . Baer deſe maniere van Afgoderde aldermeeſt HIN >=
2
beſtant heit / ende dat meer als op eenighe plaetſen ter Werelt / Was in de Pꝛovintie
| han nieu Spagnien in Mexico, Tezcuco, Tlafcâta,Cholula ende ander omligghende quar⸗ KE
| tieren van t ſelve Kijche. Wet ſoude een al te overdadighen dine weſen / alle de ſuper⸗ 0108
ſiltien te verhalen / dieſe hier in wel gebzupckten / even Wel oo en ſal t ſonder vermake⸗ 10
Hekheyt niet weſen / daer pet af te refereren. Wen pzincipaelſten Afgodt der Mexica⸗ l 2e
nen /als vozen gheſept is / as V iezilipurzli,defe ſelbe was een houten Beeldt / ghefat” HENIN ee
ſonneert in de ghedaente van een Man / gheſeten op een blauwe Schabel / die op 150 e
Roſ baer ghefondeert was / oſte haft ſtont / hebbende van elcken hoeck een uptſtekende Il
Rocher een Slanghen hooft aen de punten ofte eynden daer den. Me pen
94
dupden / dat hy alſoo in den Hemel gheſeten was / noch ſoo hadde den felben Afgodt /
tgantſthe vooꝛhooft blau ende over de neus een blauwe ſtreeck / de welcke repckte
van t eene oo aen t ander / hadde op het hooft een toſtelijck / Plumagie / in de gedaen⸗ |
te van een Boghels beek/zijiide t'epnde des ſelve / van ghebꝛupneert Bout / hadde in
de ſlinck er Want een witte Rondas / met vhf Dederen van witte Plupmen / die dar
CD. f Hiftorie Morael van VVeft-Indien;
4
1 5
rrup-ghewißs aen gheſeten waren / comende boten een triumph ⸗ taexken van Gout
unt / eude aen de ziden / vier Phlen / de welclie / nae der Mextcauen ſegghen / hem van |
den Hemel gheſonden waren / om de daden ende fepten upt te rechten / die op ſpn
plaets verhaelt ſullen woꝛden: adde in de rechter hant een ruſt ofte len · ſtock / ghe⸗ |
fatſonneert Ale als een Slanghe / ende gantſch t eenemael met blau we baren of
te ſtregen: Alle bit oꝛnament oſte vercierſel / ende alle het ander meer / dat ſeer veel
was / hadde ſpn byſondere bediedtſels / ghelhek als het ſelne van de Mexicanen upt
Ahelept mogt. Nu foo is den naem van Vitzilputzli, foo veel te ſegghen / als tverkeer⸗
de ofte averechts van de welſchynende Plumagie. Dan den hooveerdighen abe |
Sacrífiten,Jeeften ende Ceremonten deſes grooten Afgods / fal daer nae ghe
Worben, twelcke voozwaer dinghen zh / waerdich omte noteren: Segge nu alleen
Mek / dat deſen Afgodt / rhckelhenen gecleedt ende toeghemaeckt zijnde / gheſtelt was
dp genen hoogen A taer, te weten / op een clepn parck / zHynde ſeer Wel bedeckt ende mek’
flaep-lekkeng overtoghen / als ooch behanghen met Juweelen / Plupmen / vercierſels
van Sout / ende veel Rondaſſen ofte Schilden van Plupmen / ende dat op het alber:
klerlpckſte ende turteuſte / dat fp ſulckr te weegh conden bꝛenghen / hebbende geſtade⸗
enen / tot meerder eerbiedinghe / altoos een Goꝛdhn Loor hem hanghen Vp de Cas)
be nan den boozſepden Afgode / oa waſſer noch een ander Lack ofte parck / van mir |
er vercierſel / almaer eenen anderen Afgodt ſtont / die Tlaloc genaemt was / want deſe
twee Afgoden ſtonden altoag by den anderen / om dat ſpſe boo Metgheſellen ot |
Mackers ende van ghelucker macht bleiben. Noch foo Waſſer in Mexico senen . .
8 | xen prtnele
Het vijfde Boeck. Ful. ro f.
ren püntipalen Afgod / de welcke was den Aſgod der Penitentien / Aflaten / ende ver⸗
gebinghen der Zonden / deſen was ghenaemt / Tezcatlipuca ende was ghemaeckt van
enen ſeer blinckenden ſteen / ende dat / ſoo ſwart als gitte / zijnde gecleet met ſommige
ktierihcke habhten / op haer mantere / hadden goude oo ringen / ende in de onderſte lip⸗
pe eenen Silberen· ſchacht / van ontrent een vingher lanck / waer in op ſommighe tú:
den een groene / ende op ander tijden een blauwe plupme ſtack / t welcke hem vertoo⸗
nende Was / ghelgck als een Eſmerault ofte Turcois, hadden oock t nederſte van het
hap; omwonden met eenen Riem van gebꝛupneert Gout / hebbende aen t epndt van
Dien / een gouden voz gemaerkt / met een rock daer op gheſchildert / t welke foo veel
bediedde / als de gebeden der verdzucſiten ende ſondaren / die hp verhoozden / alſſe haer
aen hem waren bevelende Tuſſthen t voozſepde oog ende t ander / foo hingender een
‚groote menichte van Juweelßens. adde noch om den hals een hanghende bagge
fte Juweel van Gout / die foo groot Was / datſe hem de gantſche boꝛſte bedeckte / en⸗
de aen bende d armen goude arm ringhen / van ghelhcken aen den navel eenen coſte⸗
locken groenen⸗ſteen / ende in de ſlincker hant een waeperken van toſtelhcke groene /
blauwe ende geluwe plupmen / de welcke van een blinckende goude plate untſtaken /
Zynde de ſelbe foo ſeer gebꝛupneert / dat het een glants ban hem gaf / ghelick als een
Spleghel / waer mede te verſtaen gaf / dat hy in de ſelve Spleghel alles ſach / watter in
de Wereldt gedaen woꝛde. Veſen Spieghel ofte gouden plaet / wiert gheheeten
Itlacheaia, dat᷑ is gheſent / ſyn Spieghel ofte aenſchouſel. In de rechter handt joo hadde
hy vier pyien / de welcke foo veel bedieden als de ſtraffe die hp aen de miſ dadigers de⸗
de / waerom ſp oock geenen Afgodt meer en vꝛeeſ den / als deſen / op dat hy haerlteder
boofGept ende quade fepten niet en wilde openbaren. Inde eeſte des ſelben (t welc⸗
ke was eens om de vier Jaren) ſoo waſſer vergiffenis der Zonden / ghelhck als hier.
nae gheſept ſal woꝛden. Meſen ſelven Afgodt Tezcatlipuca, hieldenſe oock vooz den
Godt der dꝛoogten / honger / ondzuchtbaerhept ende peſtilentte / waerom fp hem oock
op een ander mantere afmaelden / te weten / al ſittende op een ſchabel / ende dat / met
grooter authozitepe / zijnde omhangen met een roove gozdn / die met dootg-hoof den
ende beenen der dooden bewꝛocht was / , in de ſlincker hant een Nondaſſe
met vf vederen van Catoen ghemaeckt / ende in de rechter hant een Moꝛp-Phl ofte
Nioede / als daer mede dꝛepghende met eenen uytgheſtreckten arm / ghelhck als of hyſe
terſtont wilde worpen. Mt de ſiondaſſe ſtaken vier ane t Weſen lieflck ende
tf gantſch ſwart beſmeert / met het hooft vol teer? van Guartels beſteken / gebꝛupr⸗
ten met deſen Afgod foo groote ſuperſtitien / ende dat / dooz de groote vzeeſe dieſer van
hadden. In Cholula, niet verre van Mexico, t weltke eenſtepub lick oft Stede op
ſpn ſelvẽ is / aenbadẽ een ẽ vermaerden Afgod te wetẽ DE Afgod der Cooplieden / eñ zijn
boot noch hedenſ daegs tot de Coop-handelinge ſeer genegen / den welcken fp noeniden
Quetz aalcoalt, deſen Afgodt ſtont op een groote plaets / in een feer hooghen Tempel,
heb bende rontſom hem / Gout / Stlver / Juweelen / coſtelhcke Plupmen ende Lakenen
van berfthepden toleuren hadde de gedaente van een Man / uprgeſondert t aenſicht / 1000
welcke was ghelijck als ban een Boghel / met eenen rooden beck / hebbende boven 100
op / een kam / ende lellen met reghelen tanden / ende een uptſtekende tonghe / ende op 5 IEEE
het gooft eenen pampieren geftbiderden ſcherpachtighen Mijter, met veel goude ver⸗ | 0
cterſels om de beenen / ende ander duyſent inventien van vieſpaſen / die t ſelbe altemael M
bedieden ofte uytleyden / aenbaden hem in effert / om dat hy den ghenen ryck maeckte 0
dien hy wilde / ghelhck als den anderen Godt Mammon ofte Pluton. Ende den naem l
die de Cholvanen haren Godt gaven / quam oock vooz waer ſeer wel te pzopooſt / hoe⸗
wel dat ſp t ſelfs niet en verſtonden / E Ben hes
|
IP
0
dss:
9
98
Cap. 9. Hiftorie Morael van Weft-Indien,
een Slanghe van tofteldcke Plupmen gefept/ want ſoodanich is den Vupbel der be⸗
erlckhepdt. Befe Barbaren en waren noch niet alleen te vꝛeden / met de Goden te
ebben / maer hadden noch oock van ghelihcken hare Goddinnen / ghelhck als de ſabu⸗
nder Poeten / de ſelve oock vooꝛ den dach bꝛenghen / die de verblinde Neydenſthan
der Griecken ende Romeynen kerhiedinghe aendeden. De pꝛintipaelſte van de God⸗
dinnen / dieſe aenbaden / hietenſe Lori dat is foo veel gheſept / als onfe Gzoot Moeder / |
de welcke / nae dat de Wiftoyten der Mexicanen vermelden / een Dochter was deg Co-
nintx Culguacan, zijndẽ d eerſte / die Door bebel van den Virtlipuꝛtlighebilt wierdt / hem
Daer mede / de ſelbe / on ſutker vaeghe vooꝛ (pn Suſter tonſatrerende / ende van dien
tt af / ſoo begonſtenſe de Menſchen tot de ſacrificien te villen / ende de lebende / haer
met de vellen ofte hupden der geſatrifiteerden / te becleeden / mepnende dat haren God
daer een goet genoegen in hadde / als oock de berken upt te trecken / der ghener dieſe
ſatrifiteerden / leerdenſe van gelhcken van haren Godt / dat hpſe ſelne was upttretken⸗
de van den ghenen die hy in Tula taſugeerden / als op (pn plaets ghefepzt ſal woꝛden.
Een van deſe Goddinnen / dieſe aenbaden / hadde een Soon / die een over groot Jager
was / den welcken die van Tlaſcala Daer nae oock Hoor eenen Godt aennamen / t welc⸗
Ke Waren de ghene die de partje hielden / tef hens de Mexitanen / met welcker hulpe ⸗
de Spagnaerden Mexico in creghen. De Pꝛovintie van Tlalcala is feet wel ende bez
quaem gheleghen om te Jaghen / daer t ſel ve volck oock (eer toe gheneghen is / ende
makender een groote feeste af / te weten / ſchiderden den Afgod op een ſenere maniere /
in welcker verhael niet noodich is / dẽ tit te verſlite / maer de feeſte dieſer met hieldẽ /
die ſeer gratieus was / gheſthiede op deſe maniere: Blieſen ofte ſpeelden / int apcomen
van den dach / t gelupt van een Cornet ofte Baſuyn, waer mede fp haer al te ſamen ver⸗
ſaemden met haer Pylen / Boghen / Petten / ende ander Jacht-ghetupgh / ende gin⸗
ghen alſoo met haren Afgodt in Pꝛoteſſie / volghende een groote merichte van Dol
achter aen / tot op eenen hoogen Bergh / opt opperſte van de welcke / een Peel ſtont
ban groene tacken / hebbende int midden cen Alacer dat ſeer toſtelggckẽ toeb e rept was /
al waer fp den Afgodt op ſtelden / deden deſe wech ofte pꝛoceſſie met een groot ghetier
ende rumoer van Loꝛznetten / liinckhooꝛns / lupten ende Cronimelen / ende getomen
zhnde op de beſtemde plaetg / (oo bieten fp den gantſchen voet van t Sheberghte /
rontſom / daer van alle cantent vper in ſtekende / waer mede fp veel ende verſchesden
ſdozten van Gedierten op jaeghden / als Beneſoenen / aſen / Conunen / Paſſen Mol⸗
Ben / etc de welcke / om t vier t ont vlieden / nae t opperfte toe liepen / tomende de Gas
ghers haer altoos / met een groot ghekr yſch ende ghetier / nae / blaſende op diverſche
Inſtrumenten / tot foo langhe dat ſpſe tot op't hosghſte Looy den Afgodt joeghen / al⸗
waer ſp de Jacht ſoo benauden ende in een dꝛonghen / dat ſpſe deden ſpinghen ende
rollen / d een van bo ven neer / d ander op't Volck / ende eenige op den Altaer, waer mee
de (peen groot vermaken ende Peeſte hadden / ſoo namenſe daer alſ dan een groot gez
tal af / waer van ſy de Beneſoenen ende groote Beeſten / vooꝛ den Afgodt ſatrifiteer⸗
den / haer de Berten upt treckende / met de ſelbe Ceremonien / alſſe in de facrificie der
Menſchen gebzupckten. Dit ghedaen weſende / namen alie de boozſchꝛenen Jacht og
den hals / ende keerden met den Afgodt wederom / in de ſelve oꝛdinantie / alſſe heenge⸗
gaen waren / comende met alle deſe dingen / ende met grooter vꝛeuchden ende Muſßck
Ban Coznetten ende Trommelen in de Stadt tot in den Tempeh almaer ſp haren Af
godt weder in ſetten / met grooter eer waerdichept ende ſolemnitept / alſ dan (oo gin⸗
gen ſp terſtont daer nae gelickelhck t vleeſch van alle de boozſchꝛenen Jacht bereydt
malten / waer mede fp de gantſche Ghemepnte een Bancket aendeden: Ende teten
bo'epnt zynde / deden Gare vepꝛeſentatten ende Mang - Spelen boor ee pe
3 . 5 0 f
Het vijfde Boeck Fol. ros.
den dotk noch veel ander Boden ende Soddinnen / met een groot ghetal van Ago
den / want waren onder de Natie der Mexitanen / ende hare Nabueren voozſepdt / de
vernaemſte van allen. |
Het zo.Cypittel. . Van een vreemde maniere van Afgoderije, di
de Mexicanen ghebruyckten.
RIEN Oo ghelijck als wu gheleydt hebben / dat de Conin⸗
gen gs van Peru, ſekere ſteenen Beelden beden opzechten / die na haer
dhelückeniſſe ghemaeckt waren / de welcke fp Guaorquics ofte Bꝛoeders
J noemden / doende de ſelve ſoo veel eerbiedinghe aendoen / als haer epgen
N Perſoonen. Alſoo beden van geleken de Mexicanen met Gare Goden /
ae ginghen hier in / d ander noch verre te boven / want maeckten hare Goden ban lez
bende Menſchen / t welcke gheſchiede op deſe naevolghende mantere / te weten / na⸗
men een ſlaef / die haer beſt aen ſtont / ende aleer datſe hem hare Afgoden opofferden⸗
ſoo gavenſe hem den ſelben naem van den Afgodt / die hy gheſatriſiceert ſoude woꝛ⸗
den / ende betleeden hem met de felbe habhten ende omhangh els des Afgodts / ſeg⸗
hende dat hy den ſelven Afgodt repꝛeſenteerde: Ende alle deſen tůdt over / dat de re⸗
Pzeſentertngbe duerde / welcke in ſommighe eeſten eens des Jaers / ende in andere
om de ſes Maenden / ende in etlycke minder was / ſoo dedenſe hem foo veel eerble⸗
dinghe gen / als den felben Afgodt / als oock in hem eten ende dzincken te gheven / ende
vyolhck te maecken / ende oa Wanneer dat hp over ſtrate ginck / foo lien het Volck
terſtont / om hem d aenbidden / hem veel aelmoeſſen biedende / lepden hem van ghelhe⸗
de zegheninghe gheven / ende lteten hem oock in alles ſanen wille volbzenghen / upt⸗
gheſondert dat hp altoos (om niet te moghen wech loopen) met thien oftwaelf
Mang / over al waer dat hy ginck / bemaert Wiert, Ende op datſe hem over al / daer
hy voozbp ginck / eerbiedinghe (ouden be wyſen / foo blies hy ſomthdts eeng op een
Iluptkien / waer mede tVolck ghewaerſchout Wiert om hem te tamen aenbidden.
men weſende) fo ſneden fp hem op / doodden ende aten hem / ende deden Daer een ſo⸗
lemnele ſacrificte met / welcker aenmerckinghe vooꝛwaer een bewegheniſſe maecktt /
te ſien op wat een maniere dat den Satan dit Dolck in zjn ghewelt hadde / ghelhck
Bherße op de coften der bedroefcer Zielen ende ellendighe Lichamen / die hem ghe⸗
prefentcert wierden / dꝛhvende ſgnen ſpot met het gheene dat hyd onghelurklahe
Menſchen aen doet / verdienen de hare ſonden / datſe van den opperſten Got / in han⸗
den van ſynen Ppandt ghelaten wozden / den welcken fp vooz haven Godt / ende tot
gen toeverlaet vertoꝛen hebben. Nu dewhle datter ghenoech gheſept is / vat geene
dat d Afgoderhe der Indtanen is beroerende / foo willen up bervolghen om te han⸗
| 1 15 e e 5 ban te Hat 1 e de die 5 in
are Godtſ-dienſten ghebzupckten / als van Gare Datrifteten / Tempels, Ceremonſen /
ende alle t gheene datter meer gen cleeft · 1 fel
Dd 2
VEE PE PEPE PERSEE HEU PE PEEL ME DEN
ken de Krancken ende KRinderen te voozen / om dat hyſe gheſont ſeude maecken / ende
Als hy nu wel te deghen geſapſoneert ende vet was / den dach van de Peeſte ghero⸗
her hedenſ daechs noch veele heeft / maeckende dierghelhcke potſpoſen ende bedꝛie⸗
Cb. Hiſtorie Morael van Weſt- Indien.
Het zr. Capittel.
ende e heeft 8
A onſe Godt/booy ſon Wſhepdt / tot ſpner ſtichtinghe ende eere / als oock
tot welbaert ende gheſondthepdt der Menſchen gheoꝛdineert heeft / alſoo heeſt auen
1
Het
: 5 e e e WENN ENEN ©
NK Ae eee eK PE: tt, eE.
| | Het vijfde Boeck. | Pol.rog.
Het 72. Cpittel. Van de Tempelen die men in Indien ghevonden
5 heeft. i
V dan / beginnende by de Tempels, ſo gelijck als den
O opperſten Godt ghewilt heeſt / dat men hem zen hups (oude toeepghe⸗
nen daer ſpn Beplighen Paem / met byſonder Len / ghetelebzeert
F mochte woꝛden / alſoo heeft oock den Wupvel / d ongueloovighen tot ſp⸗
mner imtntien geperſuadeert / hem triomphantelhtke Tempelen, bpſon⸗
dere Beedthupſen ende Heplichdommen / te maecken. In elcke Pꝛobincte ban Peru,
Was een pꝛintipael Guaca ofte Beedthups / ende behalven de ſelbe / noch eenighe / die
wooꝛt gaf / ende datſer bp tijden een ſeer ghemaelde Slanghe in ſag hen · Dit ban den
| fppakew / bzeedelheken tratterende / ghelhck alg het langhe van te hoozen / in de Pepli⸗ Iuilin ins
Miniſtren ende C oobenaerg hadden / om met hare Goden te tonſulteren / was gelijck. Chriſtian. ok
als ſy van den Vupvetonderrecht waren) ghemepnlijcken des nachts / gaende met de Fou
1 ige nae den Afgodt ghekeert / al eerſelinghs nae binnen toe / ende bupghende t lf ij
| en nederhangent hooſt / ſtelden fp haer in een leelicke ende ongeſchic te geſtalte⸗ 00
eee
* . . . — 1 83
—
u
id
E.
—
S
3
ar
2
2
5
mig
5
5
nd
kad
5
2
!
2
S
EN
el
8
8
5
9
2
—
2
2
et
€
2
—
D
2
—
2
8
8
€
8
5
en
We
cap. 13. Hiſtorie Morael van Weft-Indien,
ende op ſpn beſtemde plaets / zijnde elck op ſyn ſelben gedient ende geeert / van die bass
ſpn Pꝛobintte / niet exceſſive oncoſten van dinghen dieſe tot haer admintſtratte bꝛach
ten. iter mede lietenſe haer duncken / datſe d oderwonnen Pꝛovintten voozderſeken
hadden / om datſe hare Goden / als tot een onderpant / in bewaernis helden. In deſen
ſelben Tempel ſo ſtont dot de Punchao t welckte eenen Afgodt van de Son was / zins
de banfcer fijn Gout / ende met groote coſtelhekheyt van gheſteenten ghemaeckt / en⸗
de ſtont ghewent naer t Ooſten / ofte teghens den opganck de Sonnen / ende dat / met
ſoodanigen artificte / dat het ſchynſel van de Son int opgaen / daer recht op aen quam /
ende om dieſ wille get nan een feev-fijn Metael was / ſuo gaf het / inde weerſchyn /
foo graoten tlaerhept ban hem / dat het een ander Sonſcheen te weſen. Veſen aen⸗
baden d Ingas hoo; haren Godt / als oock den Pachayachachic, t welcke den Schepper
des Memels is · Daer wont gheſept / datter! int plunderen van deſen ſoo toſtelhken
Tempelgen Soldaet was / dfe d oberſchoone Goude⸗ plate / van deſe Son / tot een bupt
Kreegh / ende foo ghelpck als het dapper op een dobbelenginek / foo quam hy de ſelbe
op eender nacht niet ſpelen te verlieſen / waer van in Peru het ſpꝛeetk- woozt ghero⸗
men is / als men van geoote dobbelaers is ſpꝛekende / te ſegghen / hp verſpeelt de Son / |
eer datſe opghecomen 18.
Het zz. Capittel. Van den hooveerdigen Tempel van Mexico. —
Aer de luperſtitie der Meritanen / was / ſonder tom⸗
E paratie / veel meer / ſo wel in hare Ceremonten / als oock in de groote van
% gare Lempels, die de Spagnaerdenin voozleden tijden de Cu hieten /
f „t welcke een vorabel moeſt weſen / dat ſp van die gant Eplandt Santo
e Domingo ofte Cuba ghenomen hadden / ghelhck als oock eel ander / die
daer ghebzupckt woꝛden / de welcke / noch van S pagnien / noch van gheenighe andere
tale en zijn / die men hedenſ daegs in Indien fg gebꝛupckende / gelhck als daer is Mays,
Chicha, Vaquiano, Chapeton, ende andere dierghelicke. Nu fo waffer in Mexico de Cu,
die fo bermaerden Tempe! van Vizelipuzeli, de weltke van een ſeer grooten omvanck
was / hebbende van binnen in / een feer ſchoone open plaets / t eenemael van groote
ſteenengemaeckt / in mamere dan langen / die aen den anderen ghevlucht zn / waer
van t ſeibe omringhſel oock ghenaemt Wiert / Coate pantli, dat is foo veel gheſept / als
een Omringende plaets ofte pant van Slangẽ / t bovenſte ofte de toppẽ van de Came⸗
ren ende Beedthupfen / daer d Afgoden ſt onden / hadde een ſeer aerdighe Gevel ofte
vooꝛſchot van clepne ghewꝛochte ſteenen / die faa (Wart waren als gitte / eer net en?
de met goeder oꝛdene opghebout / zünde t velt des felven over al beſtreken van een
witte ende roode verwe / t weltke pan beneden een ſeer ſthynlhck vertoon gaf. Op
deſe Gevel ofte vooꝛſchot / ſtonden innen die ſeer fraep ghewzorht waren / ghelizelk
als Hinckhoꝛens / hebbende op de loeck; tinnen twee fittende Indianen van ſteen
ghehouwen / metttandelaren in de handen / van de welcke quamen uptſtenten / een mas
niere ghelhck als Cruys· armen / hebbende aen de eynden van dien / coftelijckte geele
ende groene plupmen / ende eenige langhe vederkens van t ſelve. Binnen in den ome
ganck van deſe plaets ofte pandt / ſtonden veel Cellen ofte Mooninghſkeng boorde
Keligieuſen / Ende noch andere om hoogh / boor de Pꝛieſters ende Papas, ofte
Pauſen / want alfoo noembdenfe d Opperpzieſteren / die den Afgodt dienden. Meſe
Voozſchzeven 1 was foo groot ende ſpatieus / datſer (nae der uſantie van t
ſelve Küche) Hentteder vergaberinghe ende ronde Wang Spelen in hielden / wel
ban acht ofte chien dupſent Menſchen bleffeng / ende dat / f eee
Het vijfde Boeck | Fol. T0.
t welcke een onghelooflijck dinck fchönt te wefern.Wabde bier deuren ofte intomſten /
te weten / nae t Goſten / Meſten / ooꝛden ende Zupden / ende op elcke deure reſpon⸗
deerde eenen (eer ſchoonen geplavepden wegh ofte ſtraet van twee ende dꝛie Mhlen
lanck / in voeghen datter te midweghen bant Lack ofte Dep) daer de Stadt van
Mexico opghebaut was) vier ſeer bꝛeede ſtraten quamen/ trupſahe ws / dieſe groote⸗
lücken vercterde. Boven de Portalen der voozſepder deuren opte poozten / ſtonden vier
Soden ofte Beelden / met de aengeſichten nae de BOO PDE ſtraten toeghekeert . En⸗
de tegens over de deure deſer Tempel VA Viztlipuztli, ſtondt dertich trappẽ van dertich
vademen lanck / de welcke boog een ſtraet (die tuſſchen den omgariek van de plaets oſ⸗
te pant ende de ſelve travpen quam jafgheſcheyden waren. Op't bovenſte van deſe
| trappen / was een wandel plaets ofte plat van dertich boeten bꝛeet / altemael van Ct⸗
ment ghemaeckt. Int midden van deſe wandel⸗-plaetſe / ſtont een ſeer wel ghewꝛocht
ontrent een vadem van den anderen verſchepden / deſe houten waren (eer dick / ende
altemael met pot aerde beſtreeckẽ / ende met tleyne gaten daer in / van onderen af / tot
dopperſte toppen toe / (0 quamender doo: de gaten van den eenen boom aen den an⸗
deren / dunne voeden ofte ſpeten / aen de weicke beel Dooi Goof den van Nenſchen ge⸗
reghen ofte gepeet waren / zynde van de zijden dooꝛgheſte ken / hebbende elcke voe
de ofte ſpit / tdaintich dootſ hoof den. Deſe reghelen dootf hoofden quamen van onde⸗
| ren af / tot het bovenſte van de ſtaken ofte bomen, vol / van de Palliſſade ofte ſtecken /
van t eene epnt af / tot het ander toe / van ſo veel / eñ vol van dootſhoofden / dat het een
verwonderinghe ende afarhſen om ſien was · Deſe dootſhoof den waren van den ge⸗
nen dieſe ſacrificeerden / Want nae datſe doodt waren / ende t bleeſch ghegheten was /
ſo bꝛachtenſe de dootſhoof den ende leverdenſe aen de Miniſtren des Tempels, de welc⸗
Kebe ſelve alſdan daer by reghen ofte aen ſnoerden / tot foo langhe datſer van ſelfs in
ſtucken afvielen / en de dꝛoeghen oock altoos ſoꝛghe / de vervallen plaet{en met andere
neuwe te verbullen. Int opperſte van den Tempelwaren ghemaerkrtwee dinghen
gheigcck als Capellen / Waer in ſtonden de twee Afgoden(ghelijck als ghefept is van
Viatlpuztliende (pn macker Tlaloc, welcke Capellen gmaeeckt waren / van uptgehou⸗
wen figueren / ende ſtonden ſoo hoogh / dat men (om daer boven by te comen een ſtep⸗
gher moeſte apclimmen van honderen twintch ſteenen trappen. Recht hoor Gare
| dellen Was een open plaets ban veertich voeten Ent viercant int midden van den
Welcken / ſtont enen opgherechten ſteen / in de ghedaente van eenenſcherparhtigpen
groenen Piramide,gan uf ſpannen hoogh de welcke daer gheſtelt was / om de Men⸗
chen te ſatrificeren: Want alſſer een Man met denrugghe opghewozpen worde / ſoo
dedet hem t ihfombuyghen / woꝛdende alſ dan alſoo opgheſneden endet hert upt het
ſhfghetrocken / als nae gheſept ſal woꝛden. Behalven deſen / ſoo warender noch acht
de dufdanighe Tempelen in de Stadt van Mexico , de welcke al te ſamen
dicht aen den anderen / binnen in een groot parck oft omringhel ſtonden / hebbende
Der trappen / ende plaetſen ofte panden met haer Cellen / oſte ſlaepplaetſen int byſon⸗
der ende op haer ſelden waer band incomſten van ſommighe nas t Weſten ſtonden⸗
ander nae t Hoſten / eilgcke int Nooꝛden / eenighe nae t Zunden / ende die al te ſamen
ber wel gemocht mier Uhozeng ende verkchepden gebaentern ban Tinnen ende chil
deren / met veel ſteenen figueren / sijnde met groote ende baeede ffdlen betefticht.
Deſe Tempelen waren verſchepden Boden gedediceert ofte toegeepgbent. Maer na
den Terape! van Viztlipuztli, ſo mag die ban den Afgod Tezcatlipuca, t'Weltcke was den
Sedt der penitentien ende caſtydingher)ſeer hoogg ende heerlhck 1 hebben⸗
deem daer in te timmen / tachtentich tappen ; die boleput zijnde / 100 wn ie
Ek | ef
RG 7 ET K VE PEEK VO EE 3 SEE PETE rer
e an ei
‚ Palkflade van ſeer hooghe Boomen ofte Maſten / die alſoo op een rije gheſtelt waren /
ES. 2
Cap. 14. Hiſtorie Morael van Weſt-Indien.
plat ban hondert endet wintich boeten bzeet / ende dicht daer aen / een getaphtte Sale /
met goꝛdhnen van verſcheyden coleuren ende wercken / hebbende een leeghe ende
bꝛeede deure / die altoog met een fluper bedeckt was daer alleenlicken de Pꝛieſterg
N mochten dooꝛ in gaen. Den gantſchen Tempel was bewzocht met verſchepden Efe
Ws gien ofte Afbeeltſels / ende uytghehouwen figueren / die feer turteus ghemaeckt wa⸗
ren / want deſe twee vooꝛſepde Tempelen Waren ghelihck als Cathedralen ofte Bont
d Kercken / zhnde alle d ander / in reſpett nan deſe / gelekt als Parochten ende Clupſen /
— ende waren foo fpacteug ende van foo veel Cellen ofte ſlaen· plaetſen / dat daer inghe⸗
0 houden wierden / d Adminiſtratten / Collegten / Scholen / ende der Pzieſteren Hun
— beſtinghe / als naemaels gheſept fal wozden. Nu foo ſal dit ggeſende ghenoech weſen /
2
|
1
om te verſtaen de hoo baerdhe des Dupvels / ende t ongheluck van dat ellendige volt /
die met foo groote ontoſten van hare goederen / arbept / ende leben / haren eygẽn vnant
dienden / de welcke van henlieden anders niet en ſochte / dan gaer Zielen te verderven /
ende de Lichamen te verntelen / ende waren hier mede noch ſeer wel te vzeden / hun
p | dunckende (boor't groot bedꝛoch) datſe groote ende machtighe Goden hadden / den
10 Welckken (oo grooten dienſte aenghedaen wierden. i | |
4
2
Het 24. Capittel. Van de Prieſters ende d ampten diefe bediendend
JN
8 2
A
*
8 a pn N
der alle de Natien der Werelt / ſoo bint men Per
7 0 ſoonen / die epghentlhcke ghedeputeert zin / tot den warachtighen ofte:
A Lalfthen Godtſdienſte / dienende de ſelve vm te ſatrifiteren / ende aen de
HPyhemeynte te vercondighen / t'ghene dat hen hare Goden bevelende
2 zn / van t welcke in Mexico een heemde turieuſ heydt was / ende nae⸗
Vupvel / t ghebꝛupck van Godts Hercke / ſtelden ban ghelijcken pn oꝛ⸗
dinantle van Opper ende Onder Pꝛieſterg / ende eenige als Acoliten, ander als En
Í 2 r boe dd eb € „Bte Deed. vel.
RS et vijfde Boeck Pol. ro g.
Endergene dat np aldermeeſt verwondert heeft / is / dat den Bupvel nach tot in den
m toe / den dienſt Chriſti ſchint te willen uſurperen ende nae hem trecken: Want
en de Mexicanen in Hare oude tale / Papas, (dat is in Spaenſch ende Latin Paufen
zen bihckende is. De Preſters van Vizrlipuzel den ofte erf den nae den
ander en aen by geflachten van ſekere Wichen ofte gebuerten / daer toe gedeputeert:
nde de Pꝛieſters van d ander Afgoden / wierden daer toe ghecozen / ofte ten Waer ſa⸗
e datſe van haer jonckhept af tot den Tempel gepꝛeſenteert maren. Den teuwighen
fe gheſtadighen dienſt der Pzteſteren / was / d Afgoder te bewierdocken / t'weicke
hedaen wert vtermaels int etinael ofte in een natuerlheke dach / te weten / D'eerfte
mael int optomen van den dach / ten tweeden des nuiddaeg hs / ten derven int onder⸗
des Tempels opſtonden / ende b ieſen ofte (peeiden ein de placts van Clocken) op Baz
ſupnen / groote Rinckhoꝛus / ende op Fluptkens / ſpelende alfoa een goede poog / een
dꝛdevich ghelupt. Net ſpelen volennt unde / quam den ghenen / die t ſpn werck was /
upt / ghecleet zhade met cen wit habyt / gelhck alg een Dalmatijck hebbende in de eene
hant een Miergock Dat vol glocpende fiolen / weltke kolen hy upt een vier: teſt nam
die gheſtadeldhcken voor den Altaer ſtont en Bande! ende in d ander hant cen Beurſe
fte Cas vol Mieroo r hy t Mieroock upt nam / ende int Mierdork Bat wierp /
den Afgont ſtont / ſa bewierdockte hy hem met grooter eerbirdin⸗
ſende / nam hy eenen doet eñ maecte den Altaer eñ de goꝛdhnen daer
nemant in deſe Metten van de nuddernacht g ebzeken / ende daer en mocht oock an⸗
ders niemandt in de ſacrificten verſtaen / dan altceruhrken de Pueſters / te weten / een
peghelhck nae ſyn Graet ende Digniteyt. Pꝛeeckten van gheihcken / op ſekere eeſt⸗
dagen vedz t Bolck / ghelick als int tracteren van t ſelve / geſept (al woꝛden. adden
bare enten / als oock menichte van Offcande die hen ghegeven wierden. Pu ban de
faltngte daerſe met tot Priefters ghewpet mierden aa van ghelcken baer nae ghe⸗
handelt wonden. In Peru foe onderhielbenſe haer ban Be Erden / die men de Chacâ-
rasndemt / haerder Goden / de welcke veel ende feer ryck waren. .
de Duy vel tot fijnen dienſte geinventeert heeft.
Ho ghelijck als het leben der Keligieulen (de welche
als nat volghers van leſu Chriſto, ende ſyn ghewhede Apoſtelen / van ſo
3) veel Godtſ dienſt Knechten ende Maeghden / in de Heplighe Rercke /
J door goet bekent ende gepꝛoſeſſit)een (oa aengenamen dinc is / in doo ⸗
gen des Soddeißhtken Majcfteyts , ende daer ſynen heplighen Naem ſo
ſeer Doop gheeert ende ſyn ſercke met herctert wort : Alſas heeft dock den Bader der
leligenen gheſorht t elbe nae te bootſen / om op een ſekere maniere! competentte ofte
teghenſtrydt te hebben / ende te maecken dat ſpn Miniftren haer oock in ſtrengicheydt
NZ
ene obfecbantie wptmunten mochten. Daer waren i Peru veel Cloofterg ban Jorge
} 5 E a e
N
|
|
|
Ï
Dochterg
NUENEN 2 2 5 RES
'gerften der Pꝛieſteren / ghelhck of wy ſegghen wuten / d opper· PReſteren / noem⸗
te en) ghelhck als t ſelve noch hedenſ daeghs by hare Riſtozten erde Shethe⸗ |
gaẽ van de Son / de Wierde mael des nuddernaches / ter welck er urt᷑ / alle de Digniteyten
Het 25. Capistel. Van de Clooflers der jonghe Dochteren „die
u
e
9
2
*
7 — —
ren tyt / in onthonden / ende daer nae boog hare Gode / oſte vooz den Inga uytgetrocke
der uptgheleſen ende elck Clooſter hhadde ſpn Vicarius ofte Gouverneur, gheheeren
Appopânaca , den welcken authogtept ende matht hadde / om Daer toe ſosdanighe
Cap. 70. Hiſt orie Morael van VVeſt. Indien.
Mochcergoſte Maeghden / want en mochte daer anderſins niet ontfanghen worde
Hadden ten minſten in elcke Pꝛovintie een Clooſter / in de welcke twee ſooꝛten ve
Drouwen waren / teweten / eentghe Gude dieſe Mamaconas noemden / dienende tof
onder wi ſuige van d ander: d andere warẽ jonge meyſkens / de welcke daer eenẽ ſeke
pr
Worben. Dit Hugs ofte Clooſter Waarde gheheeten Allag dci, dat is ghefept/t'Bups
ust te kieſen als hy wilde / t zy van wat qualitept datſe mochten weſen / zynde van on
der de acht Garen / ende alſſe hem maer van goeder ghedaenten ende gheſchickthept
Bochten te weſen. Meſe daer aldus in gefloten weſende / wozden van de Mamacônas
andermeſen in verſcheyden dinghen / die tots Menſthen leven. van noode zjn alg
oock in de SGadtſ dienſten ende Ceremonien van haerlteder Goden / alſdan ſo wor
denſe van hier uptgetrocken(zinde boen de veerthien Jaren oudt) ende met grooter
opſicht ende goeder bewaringhe nae t off gheſonden / van de welcke alsdan etihcke
gedeputeert wierden / om in de Guacas ofte Beedthupſen ende Heplichdo nmen te Dies
nen / ende een eeuwige Maegdom t onderhouden⸗Andere gebzupcktenſe vooz d ozdi⸗
nariſche ſacrificien / die daer van Maeghden ghedaen woꝛden / ende eemghe andere
voz extraoꝛdinariſche / als vooʒ de geſontheyt / t overliden ofte Gozloghen des Ingas.
Dan ghelhcken een deel vooz des Ingas Mhven ofte Boelen / ende Loor (pr ander
BDꝛienden ende Capitepnen / die hyie gheven wilde / waer mede hp Baer een groote
vereeringhe dede / deſe verdeelinghe worde aldus alle Jaers ghedaen. Mooz t onder:
haut van deſe Clooſterg (de weicke een groote mentehte van Maeghden hadden) ſoo
Warender Menten ende epghenEErven / van welcker vzuchten fp voozſien ende onders
houden wierden. Ten was gheenich van be Vaders gheoonoft / haer Dochters te
moghen weygheren / alſſe van den Appopanâca geepſcht wierden / om in de vooꝛſepde
Llooſters ghebꝛacht ende apgheſloten te woꝛden: Jae dat meer is / Daer warender
veel Die haer Vochters unt haer (einen ende met een vꝛpe wille aenboden ende daer
toe pꝛeſenteerden / mepnende een groote verdienſte te verwerven / alſſe vooꝛ den Inga
gefacrificeert wierden. Soo daer ghevonden wierdt datter eenighe van de Mamacô-
nas ofte Acllas in vernunderinghe van haer eere)te bupten ghegaen hadde / foo wag
de taſtidinghe onwederroepelhck / van levent begranen / oſte anderſins wꝛeedelzcken
onighebꝛacht te worden, In Mexico foo hadde den Bupbel van gheldeken ſpn ma⸗
niere van Nonnen / al hoe wel dat haerlieder Pꝛofeſſie ende Heplichmakinghe maer
vooʒ een aer alleen en duerde / welcke was op deſe maniere / te weten / daer ſtonde
binnen in dat groote beſteck ofte parck (dat boven verhaelt is) in den pꝛincipaelſten
Tempel, twee Nupſen teghens den anderen over / van be ſloten Kelfg it uſen / waer ban
teene van Mans / ende tander van Pꝛou-Perſoonen was. In dat van de Blow
wen / waren allcenlyck Maeghden ofte Jonghe Dochters van de twaeif tot de der:
thien Jaxen / de welcke ghenaemt wierden / de Vochters der Penſtentie / ende waren
in ghelhcken ghetal als de Mang perſoonen / leefden in vepnichept ende opgheſloten /
gelhek als Maeghden die ghedeputeert waren tot den dienſte van haren Godt.
Wereratie dieſe hadden / was den Tempel te vaghen ende te beſpꝛenghen / ende alle
moꝛghens den Afgodt ende ſpn Minifters teten te berepden ende te koken / ban het
ghene dat de Religleuſen van d Aelmoeſſen vergaert hadden · De ſphſe dieſe boor
den Aſhodt toemaeckten / waren depne Coeckſ kens in de ghedaenten als handen en
de voeten / met noch andere ghedꝛaepde trakelinghen / makende by t ſelbe boot / ſekere
tampoſten / t welke ſp alſoo den Afgodt dagheipckx vooꝛſtelden / dat alſ dan es
| | | Het vijfde Boeck | Fol. 110
1 9 5 opghegheten woꝛde / foo ghelůck als Daniel ban die ban Bel is berhalende. Dan. ra.
| dee Dorbterg wierden eerſt gheſthoꝛen / latende daer nae het hapz waſſen tot op
eenen ſeetkeren tidt: ſtonden van gheiycken des Middernachts op / omde Metten
van d Afgoden die daer altoos gedaen wierden)te ſnnghen / waer in (poe ſelve exerci⸗
tien hadden / als de Keligteuſe Mans. Wadden ooch haer Abdiſſen, dieſe te werck ſtel⸗
den / int maecken van de ghewꝛochte doecken / van alderhande wercken ende beſtick⸗
ghemeyniijcken dꝛoeghen / waren eenemael wit / ſonder eenighe tolcur⸗ ofte Daer pet
op te hebben. ®eden bau ghelhcken des middernachts haer Penttentien / met haer
te ſatrifiteren ende te geeſſelen / als oocn haer te wonden aen de punten vant bovenſte
der oszen / ende t bloet datſer alſo upt trocken / placktenſe haer op de kalen ende wan⸗
ghen van t aenſicht / ende hadden binnen in Baer vertreck· Camer / eenen Back / daerſe
baer daer nae van t bloet af wieſſchen. Leef den eerlijck ende in tupſcheyt / ende ſooſe
bevonden / dat haer pemant te bupten ghegaen hadde / al waert ſchoon maer in een
tlepne ſaecke / moeſt terſtondt / onder eenighe renuſſie / ſterven / ſeggbende datſe t hups
van Garen God ontwijet hadde. De voojſegginghe ofte tepcken dieſe hadden van ee⸗
nich van ſo overtredinghe gheſchiet te efen; was feo Wanneer datſe in de
Capel van haren Afgodt eemghe fat ſaghen loopen / ofte Bleer Mupg vlteghen / of⸗
te datſe eenighe van (pn Slupers ofte Doecken gheknaeght hadden : Mant ſepden /
dat (oo daer gheen ſchandael ofte miſbzuyck gheſch iet waer gheweeſt / foo en ſoude
hem oock de Katte ofte leer · Rups niet hebben doꝛven verſtouten / om ſoodantgen
onbeleefthepdt te toonen / ende hier upt namenſe oozſaecke / onderſoeckinghe te doen.
Ende foofe bp abontuere de delinquante quamen te betrapen / al waert datſe noch (oo.
vernaemt was / moeſt op de ſtaende boet ſterven. In dit Clooſter en wierden an⸗
ders geen F2, toegelaten in te comen / dan zonde upt een van de ſes Wie:
Ken ofte Ghebuerten / die tot den ſelven effette beftemt waren. Veſe beſluptinghe
duerde aldus / als te ig / een Haer tidte / welcken tijdt fp / ofte haer Ouderg / be⸗
loftenig ghedaen hadden / den Afgodt op de felbe maniere te dienen / ende van daer ſo
quamenſe weder upt / om te moghen Buwelicken. Dit ſelbe van deſe Maeghden / als
dock van die van Peru, heeft eenighe ghelßckeniſſe met de Virgines Veſtales van Koo:
ha / 5 ons de Hiſtop - Schzůüverg van vermelden. Ende op dat men verſtaen
mach / waerom dat den Bupbel beg heerlhelhe pdt ghehadt heeft / ghedient te wo
den dan Perſoonen / die de repnicheydt ende kup ſchept bewaren / ſoo is te weten / dat
het ſelve niet gheweeſt en is / om dat hy een welbehaghen in de vepnichepdt heeſt / de⸗
vuhle dat hy van fpn felben een onrepn Gheeſt is maer is om daer mede den opper⸗
fen Sodtlin alle manieren daer hy canende mach / deſe glozie / van hem te laten Diez
n volcomen repnichept / afhandich te maken. 1 Sf
Jk
5 Tft
2
„
Ee 2 2
felg/tot een oznament ende bercferjel der Afgoden ende Tempels. Me cleederen dieſe
S RAR EN ARLES
C. 16. | Hiftorie Morael van Weſt Indien.
Het 20. Capittel. Van de Cloofteren der Religieuſen, die den
Duy vel voor fyn ſuperſtitien heeft.
. Etis een dinck dat leer bekent is (doo: Beben der
sl (EER, 5 Daders van ons ghefeifchap / ghefchzeven upt lapan) boe groote me⸗
e ben heefr alg ooch nan hare coftupmen ſüperſütteen ende leugens.
ofte Keligteuſen van China, refereren de Vaders / dle daer in't Lant geweeſt hebben /
hoe datter verſtheyden fooyten ofte Oorden van zin / van de weicke ellycke witte has
Bijten met Bonetten diaghen: Andere hebben ſ warte Cleederen ſonder Bone tten /
als dock (onder hapz / ende datſe fa’ ghemepn wepnich gheacht zin / ende worden
van de Mandarijnen ofte Magiſtraten foo wel gheſtraft ende gegeeſſeit / als alle tal der
bolck, Doen Pꝛofeſſie van gheen vleeſch / viſch / noch eenich dinck vat lenen ghehadt
beeft / te eten / dan alleenthcken Ris ende Crupderen / doch eten int heymelhcken alle
i b. Be Keligi⸗ uſen van t Hof te weten / van
die in Paqum woonen / ſept men ſeer gheacht te weſen. De Mandarijnen gaen gemepn⸗
Ißccken in de Varellen ofte Conbenten van de voozſchꝛeven Monicken haer bermakes
Arif. 12.
ga. Merhaph.
Exod. za.
Ielthepdt ende tijt- verdzhf nemen / ende comen daer bpuaeft altoos eder be ſchane⸗
naemt wierden: Deſe en crupnen opꝭt hoaft / gelhck alg TRontcken/hehbende
evenwelt hapz een eee half e en gen |
buitje t Gapiscecht op den top bant Haoft/ontvent bier hingeren beet / ſod lan
lieten
—
À 3 8 be
TE eee
| } Het vijfde Boeck, Tul. Ii.
waſſen / dat hen achter over den rugghe heen quam / ghelhck als een bleekt / t welcke
. fp oock alfa ghebꝛeydelt ende opghevlecht dꝛoeghen. Beſe jonghe Gheſellen / de welc⸗
ke in den Lempel vin Vizelipuzel: dienden / leef den in armoede ende kupſchept / dsende
t Officie van Leviten, Want adminiſtreerden de Pꝛieſters ende Digniccyten des Tem-
pels, han de Mieroeck Haten ende t licht te verſchaffen / de tleederen maer te nemen /
de Ghewyhede plaetſen te repnighen / endet Barn - hout bp te bꝛenghen / on datter al
thts ontſtenen vier in Godts vperteſt mocht weſen / t welcke diend: in de plactg van
een Lampe / die gheſtadich voz den Altaer des Afgodts ſtont te branden. Behaluen
deſe jonghe Gheſellen / ſoo warender noch ander Jongers / de welke waren gelijck
als jonghe Apen / deſe dienden vooz de hantrepckende dingen / als om den Lempel met
groenichept / Crupden / Koofen ende Bleſen te beſteken ende beſtropen / de Pzieſterg
hant⸗ water te geven / de ſcheermeſſen ofte vlhymen (die tot de ſacriſtcen gebeſicht wier⸗
den / te wetten ende bereyt te maken / te gaen met den genẽ die d aelmoeſſen epſchten
om d offranden te dragen. Alle deſe vooꝛſepde haddẽ hare Overſten / daerſe onder ſtor⸗
den / ende leef den met fo grooten eerbaerhept / dat fo Wanneer datſe int openbaer qua⸗
men / deer eenighe Drouwen ontrent waren / (oo nepghdenſe de hoof den met her gez
| ſicht nae der aerden toe / (onder haer te dozwen verſtouten die eens op te ſtaen oni de
ſelve aen te ſien / dꝛoegen boor habhten / tleeden die gelijck als Metten gebzept waren ·
Meſe Convent ⸗Jonghers hadden oozlof om dooz de Stadt d aelmoeſſen te gaen bid⸗
den bpde Ghebuerten / ende ginghen vier en vier / ende ſes en fes t ſamen / met eenen
verſtaghen ende ootmoedighen Geeſt: Ende ſo wanneer datmenſe niet en gaf / ſo waſt
den geoogteft te mogen gaen op de Ackeren ende Zaep- Landen / om ſoo veel Hooʒzn·
gerden ofte granen te plucken / alſſe van doen hadden / ſonder datter den Epgenaer pet
Wilen ens mochte ſeggen / oſte int minfte beletten doꝛſt / hadden de ſelbe aozlof / om dieſ⸗
wille datſe in armoede leef den / ſonder eenighe Menten meer te hebben als daelmoef⸗
en. Daer en mochtender boven de Aeg niet weſen / hadden Hare r rertitten in peni⸗
tentien te doen / ende des middernachtg op te ſtaen / om op de Baſupnen ende Kirche
herne te ſpelen / om t volck te wecken / ende bewaeckten oock den Afgodt bp quartie⸗
ren ofte beurten / om t vier / dat boorden Altaer hꝛande / niet te laten uptgaen: namen
dokkk Wieroorts- Pat waer“ daer de Puieſters den Afgodt/ des middernachtg ende
ander tiden / met bewierdockten. Deſe waren d overſten ſeer onderdanich ende gez
hooꝛſaem / ſonder datſe int minſte haer bebel te bupten ginghen / ende nae dat de Pꝛle⸗
ſters des middernachts t Wieroscken botepnt hadden / ſo gingen hen deſe op een bp⸗
ſüondere plaets e t bloet met ſchexpe pinten upt de wangen treckende:
| ende t bloet datſer dl
| foo upt treghen / ſtrekenſe op de ſlapen van t hooft / tot ben eden
desen. Deſe facrtficfe ghedaen weſende / gingen fp hen terſtont in een Lack ofte bez
floten Mater waſſchen. Ve Jonghers en beſtreken haer met gheen Berumen op de
Hoofden noch aen de Lichanten / ghelhck alg de Pꝛieſters deden / ende hare tleederen
waren van een geweeſt werk / dat daer gemaert woꝛt / van een ſeer rupich ende grof”
wit tupch. Defe exertitie ende ſtrengichept / van penitentie te doen duerde hen alfoa
een gantſch Haer over / in welcken tt fp met grooter abftmentte ende demoedichept
leef den / c welche vooꝛ waer om te verwonderen is / hoe dat de valſche opinte der Keli⸗
ö 547 veel met deſe Jongers ende Vochters vermotht datſe met ſo grosten ſtrengie⸗
ept in des Satans dienſte deden / t gene dat van belen van den onſen niet gedaen en
wont / in den dinſte des alderopperſten God:t welcke een (ware ver warringe is / boog.
den genen / die met een wepnich penftentie dieſe doen / ſeer opgeblaſen cñ Wel in haer
chi zyn. Mach dewhle dat de ſelbe exerci tie / niet vooz altoog / aer alleen lac vooz een
Her waz / fa maectent das t ſelde wat iydelgeke rte weſenn
e 3 Het.
—
3. Reg. 1.
FEſal. zos.
Num. 25.
E. Reg. 21.
U
Cap. 17. — Hiftorie Morael van Weft-Indien,
Het 17. Capittel. Van de Penitentien ende ftrengicheydt die
d indial ien, door s Duyvels inghe ven, gebruyckt hebben.
p de wijle dat wn op dit beſteck ghecomen zijn / ſoo
eat goet weſen de vervloeckte hoovaerdhe des Satans t apenbaren /
am die cent hſins te doen fincken/ende onſe traegh et te verwackeren /
en
„ 4 2 * 8
ZEN NTP
r
.
tot den dienſte des opperſten Godts: Soo laet ons dan pet fe
. = 1
des V
van de ſtrenghe ende bꝛeemde Penitentien die dit ellendige v
Baal die hen ſelnen met lancetten wonden / ende bloet upttrocken / ende foe gelid: als
upbelg inghenen / ghe bucht hebben / ghelhck alg de valſche oybeten ban |
die den onvepnen Beelfegor hare Sonen ende Mochteren facviftceerden, ofte opoffer⸗ |
den ende die dooz t bier lieten gaen/gheldck alſt delgeplighe Schꝛiſtuere getupgende
is: Want den Satan is altaos een groot vient gheweeſt / om op groote coſten der
Menſchen ghedient te worden. Wp hebben hier voozen gheſept / hoe dat de Pueſterg
ende MNeligieuſen des middernachts opſtonden / ende nae dat de Pzieſters alf dan den
Afgodt bewieroockt hadden / ſoo ginghen ſp / ghelick als de Digniteyten ofte su-
8 ten Beg Lempels, oꝑ een ſekere Heede plaetg ofte Choo / daer veel bancken
ofte fetelg waren / almaer fp hen ter neder ſtelden / nemende elck eenbuya han Mangey,
t welcke is ghelůck als een elſſen / ſcherpe priem / ofte een ander foozte van lancet:
ten ofte blimen / Waer mede ſp haer dooz de Kupten ofte brapen van de beenen / dicht
aen de ſchenen doozſtalien / Daer alſoo veel bloets uptteeckende / met het welcke fp de
flapen ban t hooft beſtreken / ende met de reſte van t bloet / doopten ofte wieſſchen fp:
de lantetten oſte elſſen / dewelcke fp daer nae tuſſchen de tinnen ofte ghevels van de
plaets lepden / fl kende de felbe in ronde Globen ofte bollen / die ban ſtrop |
waren / op datſe van alle man gheſien / ende (de penitentie / dieſe Looy de Gh
deden / verſtaen mochte werden: Wieſſehen hen van tſelde bloet / in een Lack aſtebe⸗ f
v
floten Water / dat hier toe geozdineert was: twelcke ghenaemt wiert Ezapan, dat is
(oo veel als hloedich water gheſept. Waer was een groote menichte van deſe lantet⸗
ten oſte elſſen / in den CLempel / Want en mochten gheen twee maels dienen / dan moe⸗
ſten elcke reyſe weer nieuwe weſen. Behalven tſelve / ſoa hadden deſe zieſters ende
Hicligieuſen noch groote Baſten⸗ daghen / ghelhck als daer was / uf ende thien dagen
achtereen te vaſten / alffer eenighe principale daghen vod handen war we
de de ſelve ghelhck alg Quatuor tempora, Onderhielden de Continentie ofte kupſchept
foo ſtrengbelyck / datter veel van dien (om net te allen in eenighe ſwackhent deg
bleeſch) haer manlickheden overnudts ſpouden / ſoeck ende dupſentderlep middelen
Baer impotent te maten / om haer Soden niet te vextooznen / ende dꝛoncken oock geen
Wyn / ende ſliepen ſeer wepnich / want haer meeſte exertitie was bp nacht / deden hen
ſelven / ende dat / vooꝛ den Dupbel/ groote wzeetheden ende martiriſatie aen / ende dit
altemael / m datmenſe boog groote vaſters ende boetdaenders ſoude houden. Madden
nooʒ een mantere / hen met gheknoopte cooꝛden te diſciplineren ofte gren. In de
Pꝛoteſſie ofte eeſte / dieſe den Afgodt Tezcatlipuca gen deden / (welcke was als voo⸗
ren geſeyt is / den Bodt der penftentien) (oo en geeſſelden hen niet alleen de Pueſterg /
ae de en haer ban en /
Want
Vadem lanck / de Re
n te / ende alle tuolck diſcipi
alſdan foo addenſe al te ſamen nieuwe cooꝛden in de handen / ende dat / vm een
weltke ghemaeckt waren Bart Menney ve b een
knoop aen't eynde / waer mede ſp pact wel dapper ende luſtich te keer nahen laar
Pad
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
\ 9 — N DT Ni * * K 5
Wr TN rr re
Het vijfde Boeck Tol. 17 2.
dt van ober de ſchouderen op den rugghe. Tot deſe eeſte foo hielpen Haer de Drie
ſters met vaſten / ende dat / unf dage aen den anderen maer eens daegs etende/ zijnde
van haer Mupſmouwe n afgheſondert / (onder datſe in de vooꝛſe pde vf daghen eens
upt den Tempe quamen / haer met de voozſepde cooꝛden Wel dap per ende dicht geeſſe⸗
lende. Den de Penttentten ende dexreſſiue ſtrengichepdt / die de Bonfos ghebꝛuyckten /
zyn ons de Bꝛleven der Daders van't gheſelſchap lela, dieſe upt Indien gheſchꝛeven
hebben) bꝛeedeſhck handelende / hoe wel dat het (elbe al te armen altoog geſophiſticeert
heeſt gheweeſt / ende meer gheſchiet is om t welſtaens alg om de waerheyts wille.
In Peru (oo nioe ſte alle het volck twee daghen lanck vaſten / teghens de Jeeſte van
Ftu de free groot was / in welcken tidt fp haer Wijven ntet eens aen en raeckten /
noth en aten oock geenie dinck met Sout noch Ax noch en dꝛoncken gheen Chicha,
op weltke maniere fp dickwuls vaſteden . Ende booꝛ ſekere ſonden / foo beden ſp de pee
nitentie / van haer te gheeſſelen / met ſtrenghe netelen / ende ander tiden / malcanderen
met een ſekere ſteen / een hoop Magpen op den rugghe te ſmyten· Op ſommighe plaet⸗
ſen ſoo vertrecken haer ſommighe ban dit verblint volck lende dat / doo inghevinghe
beg Mupvels) op wilde ende woefte Gheberghten / al waerſe haer een langhen tydt
onthielden / ende een gheſtrengh leven leyden · Bp wen foo ſatrifiterenſe hen / ende
oppen haer ſelven Ban een hooghe Steenrotſe af datſe in ſturſien tallen, k welcke al
te mael anders niet en zyn / als valſtricken / van den ghenen / die gheenich dinck lie ver
fiet ende meer bemint / als t verlies ende ſchade der Menſthen. .
Het 19. Capittel. Van de Sacrificien die dUndianen aen den
Duy vel deden, ende van wat dinghen. ö
Net gene Daer den Bpant / Godt ende der Menſchen /
O altoos ſpn archept ende liſtichepdt in beweſen heeft / is gheweeſt inde
veelheyt ende verſchepdenheyt der offranden ende ſacriſicten, de welcke
php tot ſyner Afgoderye / den ongeloovighen onderweſen heeft. Ende ſo
gheipck als de ſubſtantie der creatueren / in Godeg dienſte ende ſtirhtm⸗ HN De
ge confinneren/een wonderbaerlijcke acte ende eyghenſchappe der Religie is / om dat e
het ſelve de facríficte is / alfoo heeft dock den Dader der leughenen gheinventeert / dat HN De:
men hem / alg Autheur ende Neere / Godtg treatueren ſoude fäcrificeven ende op oſſe⸗ 8
ren. D eerſte fooyte van ſatrifirien / die de Menſthen ghebzuptkten / was (cer ſlecht |
ende eenvoudich / offerende Cain van de Dzuchten der Verden / ende Abel van t beſte G j..
van ſpn Dee / t welcke van ghelicken daer nae van Noë, Abraham, ende d ander Pa⸗ KE
ttlarchen gedaen wiert / tot der tit toe / dat haer van Moy{e ghegeven Wierden tian: G (iN
ghe Ceremoniael Boeck der Leviten, Daer fo veelderlep ſoozten ende verſchepdenhepdt
Dan ſacrifitien in vooꝛgheſtelt wozden / als oock boog berſcheyden handelinghen / ende |
van verſchepden dingben / ende met verſthepden Ceremonien : Alſoo beeft hem dockt HN
den Satan / onder ſonunighe Patien / wel laten bevallen / haer t onderrichten / date 0
hem ſatrificeren ſouden van t ghene datſe hebben / t zy hoe dat het ſdude moghen we⸗ HAR
fn. Onder anderen heeft hy hem foo veel te bupten gliegaen / in haer te gheven me? INU NE
richte van Wetten / Ceremonien ende Obſervantien / dat het een dinck om ber wonder le
en is / ſoo dat hy hem hier in tlaerlicken vertoont / d oude Met te willen naebootſen / HEA
ende in veel dinghen de ſelve Cerementen te willen uſurperen oft hae hem trecken ſo e
moghen wp alle de ghene die deſe ongheloovighen ghebꝛupckt hebben / reduceren tot |
Die ſoozten van ſacrifitien / te weten / d eene van de dinghen die ſonder ghevoelen zun
d' andere
ent gheljek als clepne panden / die d Indianen oock wel eten: Ende in ſaecken
Cp. 14. Hiſt orie Morael van Weft- Indien,
d ander van de Ghedlerten / ende de berde van de Menſchen. In Peru haddenſe song
een gebꝛuyck te offeren Coca hat onder Haer een ſeer gheacht truyt is: Mays, t welche -
baer liooꝛn is / getoluerde plupmen: Chaqurâ, ban haer Mollo geheeten: Zee ſchul⸗
ven ende bywien oock Gout ende Silver / daer jp eenighe figueren van Ghedurrten
af maeckten: Dan ghelhcken fijne Lakenen van Cumbi, Welrieckent ghewꝛocht
haut / ende ſeer oꝛdinaris ghebꝛandt ſmeer ofte talck: Deſe offranden afte ſatriſicien
moꝛden ghedaen om goet Weder ende ghewas te crighen / ofte om gheſondtheydt /
efte om haer van eentghe perijckelen ende qualen te beren. In de tweede
faogte/ foo maren hen teder oꝛdtnartſthe ſatrificten van Cuies, ł welcke zun Ghedier⸗
han Laporta ntien ende wel gheſtelde perſoonen aengaende / (oo offerden fp Schapen
han t Tant / ofte Pacos, (ao Wel gewolde als ſlechtharighe) ende hadden een groot og ⸗
ſicht ende aemmerckinghe op t getal / in de coleuren / als oock op de tijden / Waermede
ſp Wonderljche Ceremonten üptrerhteden. De maniere die d Indiaen(nae haer
gude Ceremouien)ghebumckten / om cenighe groote ofte cleyne lee te dooden / is de
ſelve van die van de witte Moszen / dieſe de Alquible hieten / dat is de Fee ofte t ſchaep 5
op de rechter arm te leggen / ende hem d ooghen nae de Son te keeren / ſpyekende ſe⸗
Kere wooꝛden / nae de ghedaente van de Mee dieſe dooden / want ſooſe van een bonte
ende bepsachte toleur was / foo wierden de woorden gedirigeert ofte gheſonden tos
ben Chuquilla, ofte Vonder / om gheen ghebꝛeck van Water te hebben: Ende ſos !
Mit ende ſlechtharich was / ſoo wiert het de Son toegeeyghent / met andere wooꝛden /
ende zynde wollch / met andere / op dat hy haer wilde lichten ende boetſel gheben:
03 t nu een Guanaco Wag / dat is ghelhek als grauachtich / ſo wierden de ſacrifitien
gedediteert gen den Viracocha. Ende in Cuſco, ſd wierden daer / met deſe Ce remonten /
aile daeghg een ſlechtharich Schaep opgeoffert / vooz de Son / t welcke gebꝛant wiert
met zen roet ꝰemdt-rock aen / woꝛpende int branden ſenere Coꝛfllens met Coca int
ver / t welclie fp Villacaronca noemden.) Ende om deſe ſacri ini en te doen ſo haddenſs
een uorgbefonoert Bolck ende Dee die daer toe Gedeputeert maren / (onder
be mers anders toe te dienen. Sacriſiteerden van ghelhcken Voghelen / hoewel dat
dit in Peru (80 ghemepn niet en was / als in Mexico, daer t facríficte nan de Quartels
(cer oꝛdinarig Was. Die ban Peru ſatriſiceerden upt de Puna, (alſos noemenſe aldaer
de Woeſte plaetſen / alſſe pewerg ten Bozogh ſouden gaen / om daer mede de macht der
Guacas ofte Goden / van henlieder tegenparthe te boen verminderen. Def ſatrificien
Wierden ghenaemt Cuzcovicga oſte Conte vicga pf dot Huallavicga of Sopavicca, Welc⸗
Be ghedaen wierden op deſe manlere te weten / namen veelderlep foorten van ghevo⸗
Belte upt de Puna ende vergaerden veel dyſtelch ofte dooznich hout / genaemt Ganlli,
ende t ſelne ontſteken zynde / foo leydenſe alle de Boghels by ren / welcke verſanunghe
{Pp Qaico hieten / ende wier penſe alſoo int bier / om het welcke d Officianten van de
ſacrificie rontſom ginghen / met ſekere ronde ende cantighe ſteenen / op de welcke ghe⸗
ſchildert ſtonden / veel Slangen / Leeuwen / adden ende Cpgren / ſeggende V fachum,
Bat fs ſoo heel gheſept / als wilt ons Victozie wel laten ghelücken / ende noch andere
Wooden / waer me de ſp ſepden / laet de crachten der Guacas anſer vpanden te niet ende
Beringen weſen: Ende brachten alſ dan noch eenighe ſwarte Schapen vooz den dach /
die etlicke daghen ſonder eten hadden opgheſlsten gheweeſt / de welcke ghenoent
worden Vreu: Ende int dúsden van de ſeſue / (ao ſepdenſe / dat ſos ghelick als de bewe.
ken van deſe Beeſten verflaut ende crachtelsos waren / datſe alſo oock haerlieder we⸗
derpartpe wilde verflauwen eũ trachteloos maken. Eñ (ooft in deſe ſthapẽ vermerc⸗
den cen (cher vleeſch / t wel. ke achter aen t herte hangt / met het vaſten ende voozleden
ahevanghents / i
* 47 * . * 1
r e e e eee . . .
| Het vijfde Boeck Fols.
ghebanghenis / niet gheconſumeert ofte verdwenen en was / ſoo hielden ſn 't hoog een
quade voozſegginghe ofte Prognoſticatie. Bꝛachten vockſekere f Warte Horden / ghe⸗
naemt Apurucos, de welcke fp dooden / ende op een black Heldt neer wierpen / doende
| alſ dan toleeſch van de ſelue / aen een ſekere ſoozte van volck (met ſekere Ceremanten )
opeten. Meſe Satrificte deden fp van ghelpcken / op dat den Ingas met gheen fejn
ofte vergift beſch adicht en (oude woꝛden: Ende om dit te doen / ſoo vaſtenſe van den
moꝛghenſtont af / tot datſe De ſterren ſaghen / alſ dan ſoo atenſe den bupck vol / ende
hzaſten / nae der witte Mooren ufantie. Meſe Satrifitte was d alder genghenaemſte /
van tegzens der Dpanven Goden / ende hoe wel dat het ſelve hedenſdaeghs meeſten⸗ 40
deel te met is / dad dien dat d doꝛloghen gelift zin / ſoo iſſer niet teghenſtaende noch 1
l eenich ſpooz ( ende dat niet wepnich) by de ghemepne Indianen afghebleven / ſaa I
Wanneer datſe bpfondere queſtten uptſtaende hebben / ofte datſe hip de c aciques (dat, N .
Ihn de Heeren) ofte onder de Woꝛpen ende Plecken / eenich verſchil tegens den an⸗ IES
| deren hebben. Item / ſatrificeerden van ghelßcken See- ſchelpen / diefe aldaer Mollo 1525
ndemen / de welche fp aen de Fontepnen ende vloepende Beken offerden ſegghende IEN Se
dat de Schelpen de Rinderen van de Zee waren / ende dat de Zee / Moeder van alle BENEN De
| de Wateren was. Hebben (nae datſe vancoleur zun) verſchepden namen, waerom
ſp haer dock tot verſehepden effecten dienen. Ghebꝛupckten van deſe See- ſchelpen bp
neſt in alle manieren van Sacrificien. Ende daer zón hedenſ daeghs noch ſommige⸗
die de ghemalen Mollo ofte Sthelpen / vooz een fuperftitte / inde Chicha (het welche 1
N Lln pjanckig ) doen. Wadden dock ghedeputeerde Andianen gheoꝛdineert / die de 1
| Sscrifttien ofte offranden deden / vooz de bloepende Beken ofte af-Wateringhen / die l
Doop de Plerken ende Charcas, ofte Bou- landen Heen liepen / tweltke gedaen woꝛde / —
foo Haeſt als de ſelve bezaeyt waren / op datſe niet en wilden op-houden van loopen / 5.
ende de ſelve te begieten · Veſe ſatrifirten wierden doo de Maerſeggers / bp loten upt 10
ghercozen / twelcke ghedaen zijnde / ſos woꝛdender van de Contributte der Ghemepn⸗ HEEN
Falle tghene vergadert datter gheſatrifiteert (oude werden / ende alfoo geleert aen 2
den ghenen die de laſt hadden om de ſelve Satriftrien te doen / de weltke (p deden int .
beginſel van den Winter / dat is foo Wanneer dat de rontepnen / vloenende Bekken) HEN De
ende Nivieren beginnen te waſſen / ende hoogh te woꝛden / doorde vochtighept des e
| 15 tweicke fp hare Sacrificten toe ſthꝛeven: Maer de Pontepnen ende Water⸗ 11
been der onbewoonde plaetſen / en dedenſe gheen Satrifirte aen. Deſe veneratle ofte HEK Se
eerbiebinghe aen de ſpꝛuptende Materen / Pontepnen / Beken / Boogoopende Wate⸗ 110
ren ofte Fvieren / die dooz de Vlecken ofte Bou landen Geen loopen / is haer noch hes. HE
denſdaeghs aenghebleven; eee eeren / de Pontepnen ende Kf: HL
vieren der onbewoonde plaetſen / ende DET ontrepe daer twee Ribteren in den ande⸗
ren loopen / en haer vermenghen ofte ghemoeten / doenſe een bpfondere eerbtedinghe
ende veneratte aen / want waſſchen haer aldaer om van eenighe ghebꝛeken te ghene⸗
ſen / nae datſe haer eerſt wel beftreften ofte beſmeert hebben met Meel van Mays aft
| #5 ander ding hen / daer noch andere verſchepden Ceremonten bp doende / twelcke
| ier .
*
2 *
Nee
„* — Ld . 5 hd Eid
ban gheljken in Badt ſtoven boen, 1
HE
J. Reg 5.
Sap. 7.
Sap. IA.
fal. Io 5
Cap. 19.
hebben) brachte. Daer was in deſe ſoozte van facrificte / een (eer groot ende ghemeyn
abus / te weten / ſoo wauneer datter eenich van de pꝛintipaelſte / als dock nan de ghe⸗
Hiſtorie Morael van Weſt- Indien.
5 ’ |
Het 79. Capsttel. Van de Sacrificien dieſe van Menfchen deden, 5
Aer het gene dat in't ongeluck van dit ellendich volck
fer aldermeeſt te beclaghen is / was den Cribupt dieſe aen den Dupbel be⸗
taelden / in t ſatrifiteren der Menſchen (die nae Godts Beeldt gemaett
ende gheſchapen waren / om van Godt te genieten) dieſe hem op- offer⸗
eden Heeft onder veel Patien een ghebꝛuptk gheweeſt / datſe ( om haer:
lieder overledenen te gelepden ) ghedoodt hebben de perſbonen die haer alder aenghe⸗
naemſt waren / ende den genen daerſe / naer haer goet· duncken / in de ander Wereſt als
derbeſt af ghedient ſouden magen weſen / gheihek als vozen gefept is. Behalven deſe
occaſie / ſou haddenſe in Peru een uſantie hinderen van de vier tot de thien Jaren toe /
te facriftceren/zijnde tmeeſtendeel des ſelven / iu ſalen die den Inga beroerende waren /
gelhck als in ſyn ſieckten ende cranckheden / om gheſonthept te verwerven / als oock
ſoo wanneer dat hy ten oozloch trock / om vlctozie te vertrghen . Ende ſoo wanneer
datſe den nieuwen Ioga den quaſt ofte quiſpel gaven / twelcke des Coninckx teycken
was ghelhck alg alhier den Scepter ofte Croon / ſatrificeerden in de ſelve ſolemnitept /
tghetal van twee hondert inderen ende dat / van de vier tot de thlen Jaren toe / een
hardt ende onmenſchelyck ſpectakel · De mantere van de felue te ſacrifiteren / was / die
te verwoꝛgen / ende met ſekere grim-aenſichten ende Ceremontente begraven. Op
andere tiden / ſoo onthalſ denſe / ende beſtrenen haer met het bloet des ſelben van t ee⸗
ne oo, tot aen t ander Satrificeerden van gelijcken junge Dochters ofte Maeghden
van de ghene die men den Inga upt de Clooſteren (daer wp hier voren af ghehandelt
mepne Indianen / cranck was / ende dat haer den Waerſeggher gheſept hadde / dat hy
vooꝛſelier ſterven ſoude / ſoo ſatrificeerden fp haer epghen Sonen aen de Son ofte den
Virachocha, hiddende datſe hen daer mede wilden te vzeden ſtellen / ende tleben van
den Vader niet benemen. Diergeljche wzeethept / nae dat de Schziſtuere vermeldt /
ſoo bede oock den Coninck van Moab, in tſacrifiteren van ſpn eerſte ghebozen Soon /
op de mueren / ende dat ten aenſien der Hinderen van Iſrael / de welcke deſe daet (oa.
grou velgck en vooz ooghen ſtont / datſe hem niet meer en wilden benauwen / ende
weder nae haer waonungen toe keerden. Deſe else maniere van wzeede ſacriſitien te
5 doen / refereert de heplige Schrift int gebzuyck geweeſt te zin / onder de Barbariſche
Natien der Cananeen, Lebuſeemende d ander meer / daer t Boeck der Mhſhept mene
tie af maeckt / ſegghende: Sp noementt vzede / te leven in foo veel ende groote ſwaric⸗
Heden als daer is / haer epghen Kinderen te ſatrifiteren / oſte andere verboꝛghen ſarri⸗
ficten te doen / oſte alle den nacht over in dingen van ſotternhe te wakea / ende hierom
iſt / datſe haer in t leven / ende lꝰouwelicken ſtaet / onrepn honden / benemende den ee⸗
nen aen den anderen / upt haet ende nit het leben / ende den anderen ontneemt hem
t Whfende de vzede / ende gaet al ver wert dooz den anderen heen / als bloedt-vergie⸗
ten / dooden / ſtelen / bedꝛoch / nalſcheyt / ontrou / oproere / onrecht / muyterihe / Godt te
vergeten / de Zi: len te belaſteren / tweſen ende gheboorte te verwiſſelen / de houwelhe⸗
ken te veranderen / ongeſchicthept in overſpel ende onreynicheden / want d Afgodertze
is een afgront ofte Poel van alle quaden. Dít is den When · man / ſegghende vant
felige volck / daer hem David van beclaeght / dat de Rinderen van Israel ſoodanighe
coſtupmen af gheleert hebben / lae foo veel / datſe haer epghen Sonen ende RC |
aen den Wuppel quamen te ſatrifiteren / twelcke nopt van Godt begeert noch aenge⸗
d ander reſte voor den Menſche gheſthapen heeft / ſos en is hy daer gantſch niet met
beholpen / dat d een Menſche d ander tleben beneme. Ende al hoe wel dat den Heere
germakende in aengebeden te weſen / met verſtoꝛtinge vant Menſchelhcke bloet / ſoec⸗
Bende in deſer voeghen tverlies der Menſchen lichamen ende Zielen / ende dat dooz
den uptſinntghen haet ende nit die hy de ſelbe ( als ſpn foo wzeeden Weder-partije)
ſpt m
te boben. Ende op dat men fien mach / tgroote onghelurk daer den Dupvel dit bolck
ingehadt hebben: Eerſtelhcken / os waren de Menſchen / dieſe aldus ſacriffteerden /
in den Crygh gevangen / ende ſoo t gheen 1 15 Slaven en waren / 55 en
4 7 6 9 Di ger 1 4 * kart
voed bede Debets te DeHede tee PE PEEL EE
Het vijfde Boeck El. Trę.
nomengheweeſt ig / want naedemael dat hy den Autheur van tleven is / ende alle
de goede wille des ghetrouwen Patriarchs Abrahe ( de daet nan (pn Soon te willen
onthoofden) gheappꝛobeert ende boog goet aengenomen heeſt / (B en heeft hyt noch⸗
tans in gheenderley wijt toeghelaten / Waer unt men de boof hept ende quade ghene⸗
gentheyt des Dupvels fien mach / die hier in Godt heeft willen te boen gaen / hem
heeft.
Het 20. Capittel. Van de grouweli jcke Sacrificien der Menſchen,
die de Mexicanen ghebruyckten. 5 .
N 8
2 ſulckr in ghebzuyck gehadt hebben / niet teghenſtaende / in de menichte
der Meaſchen dieſe ſatrifiteerden / ende in de agryſelhcke mantere daer
eden / gingen fp niet alleen die van Peru, maer ooch alle zetten der Werelt
— *
8
2
et d
in verleydt hadde / ſoo al ick oꝛdentlytk verhalen die onmenſchelycke uſar tie dieſe hier
dedenſe
— — ̃ — mame
— — er
ag 20. Hiſtorie Morael van Weft-Indien,
dedenſe deſe d lemnele facríficten niet / waer inne het ſchůnt / ſp der Suderen gebuptk
ghevolcht hebben / die t facrificte (nae dat eenighe Aulheuren ſeggen) daerom Viet
mas noemde n / om dat het van cen overwonnen dinck was / feo ghelhek als ſp t oock:
noemden / Hoſtia, quaſi ab Hoſte, aim dat het een Offerande was van harer Dpanden /
hoe wel dat het ghebꝛuyck van t ſelve / t een ende t ander votabel / verbꝛeydt ende ghe⸗
Recht heeſt / tot alle ſooten van ſatrificien / in effect dat de Mexicanen hare Afgoden
anders niet en ſacrificeerden / dan hare Capthuen ofte Slaben / ende om de ſelve Sla⸗
hen te rrygen / do waſt datſe ozdinaris ooyloch voerden. ier van quamt datſe in hare
Delt-(lagen ende ſtryden / altaos ſochten / elck een om ſpn wederparthe levent te van:
ghen ende niet te dooden / om daer Hare ſatrifitien mede te volbꝛenghen. Deſe reden
gaf Doek Moteguma gen den Marckgraef van den Male / als hy hem vꝛaeghde hoe dat
het by guam / naedemael hy foo machtich was / ende foo veel Kücken overwonnen
hadde / dat hy de Pꝛovintie van Tlaſcala ntet overweldicht en hadde / zijnde een dinck
dat Hp foo lichtelhcken hadde tonnen uptrechten / wilende: Ceene was / op dat de
Jeucht ende aentomende Mannen van Mexico mochten hebben waer in datſe ha er
exerciceerden ende oeffenden / om in gheen ledichept ende met ghemack opgheboet te
werden. Tandere ende tpzinttpaelſte / waeromnmne dat hy deſe Pꝛovintie ghereſer⸗
veert ende gheſchout hadde / was om te hebben van waer hy de Slaven ende Captijs
ven / ofte ghevangenen mochte halen / dieſe hare. Boden ſatriftceerden. De mantere:
>
dleſe in deſe ſarrifttien hadden / Wag al us / ginghen in de Palffade ofte Steccade der
dots- hoof den / daer boven van ghefept is / al waer de ghene vergaderden die gheſa⸗
trificeert ſouden werden / ende deden aen de voet oſte tnederſte van defe Paliſſade, ern
ſekere Ceremonie met de ſelf de / te weten / ſteldenſe al te ſamen aen de voet van dien /
op een vijg heen / ende dat / met goeder wacht van veel volckr daer rontſom: Terſtont
daer naer foo quamper een Pꝛieſter upt / hebbende cen cozte Alve ofte Choo; tleedt
aen / vol frengniea aen de zoa, nen ofte booꝛden / ende quam van t opperſte des Tem
pels af met een Beeldt ofte Afgodt in de hant / twelcke gemaeckt Was van een deech
When gan Bledos ofte Maper / ende hebachen Mays met Honich vermenght / hebbende
een Roeg: d doghen van groene Coꝛaelkens / ende de tanden van de granen van t Mays comende
crupr“ tele, oo Haeſtich als bp mochte / de trappen des Tempels af gheloopen / ende dam alfoo on
ke int La eenen grogten ſteen / die te middeweghen van de plaets ofte tparck / op een (eer hoog
2 Caneel ofte Schavot vaſt ſtont: Deſe ſteen woꝛde ghenaemt Quauxicalli dat is / denn
Maper ge- Dalende alſoo weder bp een ander / dat aen de ander zyde ſtont / af / altoos met ſpnen
50 Alfgodt ind armen / comende eyntlijcken ter plaetſen daer de ghene ſtonden / dieghe⸗
0D. fſacrificeert ouden werden / ende beginnende van t eene eynt af / nae t ander toe / ginen
uwen Godt: Vit hen aldus gheweſen hebbende / daelde weder aen d ander zijde van
| de ſtenger ofte trappen af / gaende alle de ghene die ſterven ſonden als in Pꝛoteſſie / tot
die plaetſe daerſe gheſatrifiteert (ouden Werden / al waer ff de Mimſters / die haer ſa⸗
triftceren ſouden / al berept bonden (facen: Het oꝛdinaris ghebzupck van de ſatrifitien
was. de Horft oꝑ te finden van de gene dieſe ſacrificeerden / ende tlyert daer noch half
levent ut te rucken / ende tlichaem alſoo langhs de trappen des Tempels, al rollende /
af te ſtooten / twelcke gantſch in bloet ghewentelt ende beſpꝛenght wiert.· Ende om
tſelbe beter te verſtaen / ſoo is te weten / datter ter plaetſen daer men de ſaerifitie dede /
aen een peder int bpſonder / deſen Afgodt Looy oogen houden / ſegghende: Siet / dit is
Wuptſch / Arent - ſteen gheſept / quam bp een leederkten ( dat teghens t Schavot over ſtont) op /
|
|
|
|
getamen te ſtaen / ſes ſaer iſiceerders / die tat de ſeivẽ Digniteyt ghetonſtitueert ofte ge⸗
| | _ oydineert waren: De vier / om de handen ende voeten / der gheſatrifiteerden / vaſt te
houden / ende een Hoog den hals / ende d ander om de bozſt op te mijden ende thert ups:
5 | | | te treckem
7 P — 7 — 0 2
eee
Het vijfde Boecxk. Fl. Ir f.
ſe tretken· Meſe wierden ghenaemt / hacha mus, twelcke in onſe tale foo veel is / als
Mainiſter ofte Dienaer der ghewhede dinghen / dit wãs onder Haer een van d opper⸗
ſte Dignitey ten ende vu grooter e ſtime / thb Icke gen-erfpe ge hck als cen dinck van
venich leen. De Mimſtter / die t offteie van te dooden hadde / twelcke den ſeſten van
hen allen was / was gehouden ende geacht / gelhck als een opper - Pꝛieſter ofte Paus /
Junde den naem des ſelven / verſchepden / nae dat de ghelegenthept des tydts ende de
ſolemnttepten / dleſe ſatrificeerden / met bꝛathte: Oock mede foo weren de Cleederen
van alſſe upt quamen om te ſacrificeren) van ghelhcken nae den tt / verſthepden⸗
Ven naem ban haer Digniceyt, wag Papa ofte Paus / ende Topilzin, het habijt ende
| bracht was eenen rooden goꝛdhn / op de maniere nan een Dalmatick, hebbende aen -
de boozden / frengien / in de plaets van zoomſel / met een Croon van cofte!ijke groe⸗
ne ende geele Plumagien opꝰt hooft / ende aen de doze / een mantere van goude Oor
hanghſels / met groene Gheſteenten daer in ghecaſtueert: adden dock onder aen de
lippe / te weten / te half weghen de Hin / een dinck gheihtl. als eenſchaft van cen blau⸗
we ſteen ghemaeckt. Deſe fes ſatrificeerders quamen met de aenſichten ende handen
|
ſeer f Wart ende leelihek aen gheſtrenen / hebbende de Lijf van dien / ghemaeckte hayꝛ⸗
vlethten op de hoefden; die ſeer ghetrult ende verwert ſtonden / zynde met leere rie⸗
men om tmidden van t hooft vaſt gebonden / eide aen de vooꝛhoof den clepne papte⸗
re ſthildekeng / die met verſtheyden coleuren geſchildert waren / de Cleederen Waren
witte Dalnnaticken, zinde met wart beſtitkt ende bewzocht / met duſ danighe habh⸗
ten ſo vercleedenſe haer in de ſelbe figuere deg Dupbels / in ſulcker voege / datie int ge⸗
ſicht met Gare grim aenſichten / alle de Ghemepnte ende omſtaenders / een groot ver⸗
ſthucken aen jaeghden. Den epperften Pꝛieſter hadde een ſeer groot bꝛeet ende ſcherx
ſteenen mes in de hant / ende d ander Pꝛieſter hadde eenen houten half bant / welcke”
ghemaeckt was in maniere als ern Slanghe. Nu ſtaende aldus alle ſes Hoorden Af⸗
godt / deden (p Here eerbiedinghe / ende ſtelden hen in oꝛdinantie by den ſteen / die ghe⸗
Kals een Piramide, als boren gheſept is / recht teghens de deuredes Afgodens Ca⸗
mer over ſtont. Deſen ſteen was foo ſcherp ende puntich / dat als men daer den genen
die gheſatrifiteert ſoude werden / met den rugghe liet op vallen / ſoo boogh hy terſtont
ſoo trom om / dat men hem (eer lichtelhcken t if / in topvallen van t mes / oversnud⸗
den haelden . Mae dat deſe ſatrificeerderg in oꝛdinantie ſtonden / ſo Wierden alle de ge⸗
ne dleſe in de oologhe ghevanghen hadden / ende die in deſe Feeſte gefaeriftceert ſou⸗
den woꝛden / uptghehaelt / ende dat / met een goede Wacht ende men ichte van volt ver⸗
ggheſelſchapt / ende bzachtenſe de langhe trappen op / al te ſamen op een vie ende moe⸗
dernaeckt / ter plaetſe daer de Miniſtren berept ſtonden / ende tomende een pegelijck :
in ſpn oꝛdinantie / ſoo quamen de ſes ſatrifiteerders / ende namender een voozeen af/ te
weten / deen een hoet ofte been / ende d ander een ander / ended ander twee elck een
arm / ende wlierpenſe alſoo met den rugge op de voozſepde ſcherpe ende puntige ſteen /
_ alwaerfe dan / den vyfſten van deſe Mimſters / den houten hal bant over thooſt heen
om den hals ſtreeck / zinde van den opper-Pgtefter met een groote raddichept de
| boꝛſt me het vooꝛſepde mes op gehaclt / ende therte met de handen upt ghetrocken /
welcke hy alfoo noch rootkende aen de Son toonde / dien hy den ſelven roock van t
herte op offerde / waer mede hy hem terſtont nae den Afgodt toe keerde / hem tſelbe
im aenſicht werpende / alf dan (oo nam hy terftonthethehaem des geſacrificeerden /
ende ſttet het met grooter lichtveerdiche yt van boven de trappen des Tempels, al rol⸗
|
lende af / want de ſcherpe ſteen ſtont (oo dicht bp de trappen / datter gheen twee boet
ſpatie tuſſchen den ſteen ende d eerſte trappe was / waer door hyſe niet een gheſette
ſamen /
wet alfoo hol / over bol / van hohen neer ronumelde / op deſe N foo Wierdenſe alte
5 _ ee ee ee — — —
7 2 ea — —
2 K r N Ne 8 a
8 N ee 5 5 5 N
5 5 5 „Kren vene —
f 1 9 J h an 2 af \
—
N NN
„Rs. eN N ee „
50 dd 1 1 4
hd
II
1
|
ID
*
De
|
Di
2
bs
5
+ *
o Rob Ro EK Adel
Cp. r. Hiftotie Morael van Weſt. Indien.
ſamen / deen hoop ende d ander nae / gheſacriſiteert. Ende nae date ( Boot zijnde) van
bogen neer ghewozpen laghen / ſoo quamend epgenaers der ſelven / te weten / de gene
daerſe van gevangen hadden ge weeſt / ende namenſe wech / dee loenſe onder haer / aten⸗
ſe op / ende maeckten daer een groote eeſte met / de welcke altoos op't minſte / over
de veertich ende vi ſtich waren / want daer waren onder haer die ſeer bedzeben ende
ende handich waren om de ſelve te taptiveren ofte vanghen. Mit ſelve deden alſo van
ghelhcken alle d andere omligghende Natien / die de Mexitanen in alle hare coſtun⸗
men / Wetten ende Godtg - dienſten ghelhck waren. a —
Het 21. Capittel. Van noch een ander maniere die de Mexicanen
ghebruyckten in de ſacrificien van Menſchen. 7
Aer was noch een ander maniere van lacrikitcie / op
A verſchepden Feeſten / de welcke (Pp noemden Racaxipe Velizth, dat is ſon
veel geſept / als villinghe van Menſchen / woꝛden alfoo ghenaenit / om
ie Wille datſe op ſckere eeſt- vaghen een ſlaef ofte ſlaben ( nae t ghe⸗
dal datſe begheerden) namen / dieſe tel af vilden / twelcke alſ dan ban
een perſoon / daer toe gnedeputeert / aenghetrocken werdt: Deſen ginck vooꝛby alle
de hupſen / over alle plaetſen ende mercten der Steden / al ſingende ende dan ſſende / en⸗
de een peghelhck moeſt alſdan den ſelnen wat bieden / want den genen die hem mieten
gaf ſloech hy met een eynt van t Del int aengheſicht / hem met het Bloet van t ſelbe
een flabbap ghevende. Meſe gupchelerije duerde ſos langhe / tot dat het Vel aen ſtur⸗
ken ende vlarden was · In deſen tijt foo vergaderden de ſelbe / die aldus om liepen veel
aelmoeſſens / twelcke befteet wiert in dingen die tot hunnen Godtg - dienſt van noo⸗
de waren. In veel van deſe Feeſten / ſod Woꝛdender een uptdaginge gedaen / tuſſthen
den ghenen diet Lacrtfitie boen ſouden / ende den ghenen díe gheſatriftceert ſouden
woꝛden / twelcke gheſchiede op deſe maniere: Bonden den (laef met d eene boet aen
eenen grooten ronden ſteen / ende gaven hem een Z waert met een Gondas in de han⸗
den / om zyn ſelven te verweeren / terſtont foo quam den anderen die hem ſatrificeren
ſoude / van ghelycken gewapent / met een apier ende Schilt ! ende ſoo t gebeurde / dat
den ghenen die gheſacrificeert ſoude werden / douerhant behielt / ſoo was hy vp ende
ontflaghen van t ſacriſitie / vercryghende noch daer en boven / daer vod / eenen naem
van een vzoom Capitepn / ende ghelhek als een ſoodanich / woꝛde hy daer nae geacht?:
Maer (oo den ſelven over wonnen bleef / ſoo wiert hy op den ſelven ſteen daer Geaen.
ghebonden was / terſtont gheſacriſiceert. Noch (aa Was een ander mantere van Da:
crificie/ſoo wanneer datſe eenighen ſlaef dediceerden ofte toe · epgenden / om den Af
godt te repꝛeſenteren / welcker ghelickeniſſe fp ſeyden den ſelven te weſen / twelcke
aldits toe ginck: Gaven alle Haren eenen Slaef aen de Pꝛieſters / op dat de levende
gelhckeniſſe des Algodts / nin mermeer en ſoude ghebꝛeken / den welcken fp terſtont /
nae dat hp in't Oſſicie ghetreden was / (zünde eerſtelyekenſeer wel gewaſſchen ende
gherepnicht) alle de tleederen ende teyckenen des Afgodts aentrocken ende omhin⸗
ghen / hem den ſeven narm ghevende / ende was tgheheele Jaer doo / (oa veel ghe⸗
acht ende gheeert als den ſelven Afgodt. adde altoog tot een bewaringhe twaelf
Mang by hem / op dat hy niet wech en liexe / ende met deſe wacht / ſo lietenſe gem bjpez
leken gaen / waer dat het hem luſte: Ende ſoo t bp gevalle gheſchiede / dat hu quam
wech te loopen / ſo moeſt de pꝛincipaelſte van de Wacht-houders in zun plaetſe ſtaen /
om den Afgodt te repꝛeſenteren / ende daer nae geſacriſiceert eee ee, f
eee
Het vi jfde Boeck 7 Ful. 278.
ſthzeben Indiaen ofte ſlaef / hadde de alder eerlictte Camer ofte woonfnge des Tem-
pes, alwaer hy at ende dꝛontk / daer hem oock alle de pꝛintipaelſte quamen dienen en⸗
de eerbieding he doen / met hen de Sphſen aen te rechten / op de berepdinge ende uſan⸗
tie van de groete Weeren : Ende foo wa meer dat hy daar de Stadt heen ginck / ſoo
hadde hy altoos een groot gheſelſchap van Heeren / ende de vooznaemſte by hem / die
hem ghelepden / ende dꝛoech oock cen phpken inde hant / daer hy altemets op ſpeelde /
Waer mede te verſtaen gaf / dat hy over ſtrate ginck op welcker ghelupt de Drouwen
terſtont met haer tinderen op d armen quamen uptloopen / hem de ſelve Looy zijn
| boeten neer legghende / ende be groeten hem ghelijck als een Godt / doende tſelve han
Ahelpcken alle t ander Bolek. Des nachts foo ſteldenſe hem in een Hauwe / dfe van
| fterche hſere Roeden ghemaeckt was ſop dat hy haer niet en mochte ontulleden / tot
der tyt toe / dat den Peeſt dach ghecomen was / alſ dan ſoo wiert hy gheſatrificeert / ge⸗
Ick als voozen verhaelt is · In deſe vooꝛſepde ende andere veelderley manieren aft
dat den Mꝛipvel deſe ellendighe Menſchen bedꝛoghen / beſpot ende verlept hadde / ende
de menichte die met duſdanighe Helſche wꝛeethept / omghebꝛacht ende geſatrificeert
Waren / was foo veel / dat het een ongeloo flick dinck ſchynt te weſen / want daer woꝛt
gheaffirmeert datter repſen gheweeſt zin / daerder over de vif dupſent gheſacriſiceert
werden: Jae daer zyn daghen gheweeſt / datter op berfthepden plaetſen / op deſe
vooꝛſepde maniere / over de twintich dupſent om ghebꝛacht zijn. Cot deſe foo afgrijſſe⸗
Weke mooꝛderhe / ghebꝛupckte den Dupvel dooꝛ zun tniſters / een aerdighe inven⸗
tie / ende Was / dat (oo wanneert de Pꝛieſters des Satans tht ende goet dochte / fo gin⸗
ghen ſp tot de Coninghen / ende gaben hen te kennen / hoe dat de Goden van honger
ſtozven / ende datſe haer wilden ghedachtich weſen: Alſ dan foo maeckten hen de Co⸗
ninghen terſtont ghereet / ende waerſchouden malcanderen / hoe dat de Goden t eten
epſchten / dat fp daerom haer volck gereet ſouden laten vinden op een beſtemden dach /
ſepndende haer bolck naer de Pꝛovintien van haerder wederparthe toe / om hen ten
ſtryde berepdt te maken : Aldus hare Volcken verſaemt / ende de Hepꝛtochten in
kröghs-oꝛdinantte gheſtelt hebbende / foo quamenſe op de beſtemde Velden by een /
ende leverden den anderen een Belt ⸗ flach / nde alle hare queſtie ende ghevecht an⸗
ders nieuwers om / dan om deen d ander te vanghen tot de voldoeninghe der ſacrift⸗
tten / pꝛetenderende een peder aen weder ziden / hem opt vꝛoomſte te vercloecken enz
de beneerſtighen / om de meefte Capthven ofte ghevanghenen boor de Satrificte te
hzenghen / in voeghen datſe in deſe Gozloghen meer wepꝛs doen om den anderen lez
vent te vanghen / als daat te ſmůten / want alle hare intentie was / levende Lieden te
hꝛenghen / om haer Afgoden te ſpůſigen / ende dit was de mantere daerſe hare Goden
de Vickimas met bꝛachten: Dock (oo is te weten / datter geentghen Coninck gecroont
wiert / vooz aleer dat hy eenighe Pꝛovintien overwonnen hadde / ende een menichte
ban Cuptiven vooꝛ hem bꝛachte tot ſacrtfitien van ſpn Goden / alſoo datter van alle
| Obee 85 F dinck was / tbloet dat tot des Satans eere vergoten ende
E 07 ler be A N
5 5 N EN 95 8. * „®.
R Err re — —
N kde RARE KAR eek
Cap. 22. ‚ Hiftorie Morael van Weft-Indien,
Het 22. Cupittel. Hoe dat de ſelve Indianen al moede waren, ende
de wreetheden van hare Goden niet langer verdraghen mochten.
Ele ſoo untnemende wꝛeethent (van foo veel Men⸗ |
then Bioct te ſtoꝛten / ende een (ao ſwaren tribupt / van altoog Capti⸗
venoſte ſlaven t overwinnen / tot onderhour van hare Soden) hadde
S al veel vande ſelbe Barbaren moede gemaeckt / ende lleten hen coc dunc⸗
SEEN Pe hen/een onihtbaer dinck te weſen / met teghenſtaende / doo de groote:
bꝛeeſe die hen de Miniſters der Afgoden / van haren ' t weghen / boozſtelden / als dock
bod de liſtighept daerſe tghemeyne volck met bedrogen hielden / en lieten niet af ha⸗
xe ſtrenghe Wettente volbzenghen: Doch waren evenwel jammerlhenen verlan⸗
ghende / haer van (oo ſ waren laſt ontſlaghen te ſien / ende was oork een voozſieninge
Gods / dat deerſte die haer Chꝛiſti Met vercondichden / dit volck in duſ danighe gge⸗
ſtalteniſſe vonden / want lieten haer onder twüffel vooꝛſtaen / dat het een goede Wet
ende Gout moeſte meſen / den ghenen die alſoo ghedient wilde zun Cot deſen pꝛopo⸗
ſte ſoo ig my vertrocken gheweeſt / van een eerwaerdich Pzieſter in nieu Spagnien hoe
dat hy ten tuden als hy eerſt in t ſelbe Lant ghecomen was / gebzaeght hadde / aen een
out ende gheacht Judlaen / hoe dat het bp quam / datd Andianen Chriſti Met fo haeſt
Gaden aen ghenomen / ende de Gare verlaten / ſonder de ſelve meer tappꝛoberen noch
Fondertaſten ende diſpuratie daer van te houden / in fulcker voeghen dat het ſcheen de
ſelne ver andert te hebben / onder door wettelycke ende genoech ⸗doende redenen daer
toe ghemoveert ofte beweeg ht te weſen⸗Maer op d Andiaen ant wooꝛde / ſegghende:
Enlaetu (Dader) niet voozſtaen / dat wp Chriſti Met foe onbedachteihcken agenghe⸗
nomen hebben / als ghy wel ſegt / want ick berfekere u / dat wp alreede fo moede ende
vngheruſt waren / met de dinghen dis ons d Afgoden op leyden / dat wp vdoꝛgheno⸗
men hadden de ſelve te verlaten / ende een ander Wet te berkieſen: Ende om dieſwil⸗
le dar de gheue die ghplieden pꝛedickten / ons docht met gheen wꝛeethept vermenght
te weſen / comende feo wel t onſen pꝛopooſte / als oock ſos rechtvaerdich ende goet / ſon
verſtonden wp / dat het dopretgte Met moeſte weſen / waerom up die oock met
grooter begeerten aenghenomen hebben. Tghene dat van deſen Gudiaen gheſept
iert / comt ſeer wel ober een met het ghene datter gheleſen Wert in d eerſte verbalen
die Hernando Cortes aen den Repſer Carel de vf de ſont / al waer hy verhaelt / hoe
datter (nae dat hy de Stadt van Mexico puermonnen hadde / weſende in Cuyoacan )
tot hem ghetonien zin / Gheſanten der Ghemennte ende Pꝛovintie van Mechoacan,
biddende dat men haer fpn Met ofte Gelosf wilde ſeynden / met den genen dieſe haer
mochten uytlegghen ende vertlaren / want waren ghereſolbeert / de hare te verwoz⸗
pen / ende om dieſ wille datſe haer niet goet en dotlijt te weſen: Eweltke Cortes haer
Verwillichde ende dock dede / ende zijn hedenſ daeghs de beſte Chꝛiſtenender Andia⸗
nen van geheel nieu Spagnien. De Spagnaerden die deſe foo wzeede Satrificten der
Menſchen ſagen / namen boor haer / met een opſette wille / alle haer macht te gebzunct⸗
|
en / om fuiken vervloeckten Bleeſch-banck van Menſchen upt te roepen ende te ber:
nielen. Ende dat noch veel meer / alſſe on eenen avont t ſeſtich ofte t ſenentich Spag⸗
naerden toor gaer doghen ſagen ſatrificeren / de weltke ghevangen hadden gheweeſt
an een Velt- flach / dieſe in t Ooꝛlogh van Mexico, tegens haer ghehadt hadden. Ende
op een ander mael / ſos vondenſe noch te Lercuſco in een logement gheſchꝛeven / met
Hout cool aeu de want / adus: Alhier heeft gevangen gheleghen den enge e |
0
9 N 7 5 DT 0 : 4 * IK 2 6 82 66 1 :
Baal te Bede ded NNS ENEN NDE n
| Het vijfde Boeck, Fl. r
e met ſun matters / de welcke die van Tezcuco geſatriſiceert hebben. Dan ghelhc⸗
zen foo iſſer een vꝛeemt / doch warachtich dine gheſchtet / de wijle t ſelve van gheloof⸗
waerdighe perſdonen vertelt wozt / ende was / dat ſtaende etlhcke Spagnaerden / om
tſpettakl van duſ danighe offranden taenſthouwen / ſoo ſoude Daer een cloeck ende
wel diſpoſt Jong helinck ongheſneden / t herte uptgherockt / ende alſoo / nae harr un
tie / ban boten de trappen afghewozpen weſen / beneden comende / teghens de Spa:
gnaerden / in pn tael gheſept hebben: Cavalleros muerto me han, dat ig / Riders / ip | 88
hebben mp ghedoodt: t welcke aen den onſen een graat medelgden ende afgröſen 16105
berdozſaeckte, Cen is gheen onghelooflick dinck / den ſelben gheſpꝛoken te hebben / IK
nge dat hemt herte uptghetrocken was / dewyle dat Calenns verhaelt / dat het ſom⸗ Glen Il. z,
töts / int ſatrifit render Sgedierten / gheſchiet ts / dat de ſelne(nae datſet herte uptge⸗ J Hipscr.
trocken / ende opt den Alt aer ghelept Waren) haer verroert ende aemtocht ghegheven / e,
ae dat meer is / upde ghebleet / ende een ſtuck weegs heengeloopen ſouden hebben. jop. .
Al achterlatende de diſputatte / van hoe dat het ſelde met de natuere ober een com / 2
faa is het ghene / dat de materie beroerende is / te aenmercken / met hoe een om ydt⸗
löcke dienſthaerheyt / dat de voozſeyde Barbaren den Helſchen dootſlagher onder woꝛ⸗
pen waren / ende hoe groote bavmbeztichept dat den Beere getoont heeft / in haer fu
ſachtmoedigbe / opꝛechte / ende in alles aenghename Wet ghemeyn te maken.
Het 23. Capittel. Hoe dat den Duyvel onderſtaen heeft, de Sa-
cramenten der Heylighe Kercke nae te boot fen.
11 *
Ib 1 Bt 0
Nee A
I 1664 5
M
IN 1
Et ghene dat aldermeelt / ban den haet ende weer⸗
b barſuchept des Satans / te verwonderen is / is / dat hy niet allern ind Af⸗
Sien goderhe ende facrificten/maer oock in ſekere manteren vanceremonien /
ca ye: onſe Sacramenten(die onſen Heere Igfus Chriſtus ingheſtelt / ende ſpn
e Heplighe ercke int ghebzuptk beeft) naeghebootſt heeft / name hecken
Doch der ongheioovighen / t welcke op deſe maniere toegaet / te weten / ind eerſte
| te ammen / die dock op de 1 ſelven dach gheoffert werden / beden alſ dan de bꝛeemde⸗
| van de Voornoemde Yracchfkens/ ſegghende datſe haer deſe ſtucken ofte bꝛockten ga⸗
ven / op datſe met den Inga t welcke den Conint van Peru was) vereenicht ende in ver⸗
dꝛach ſouden blijken / ende waerſthonden haer dock / gheen quaet teghens den Inga
te ſpzeken noch te dencken / maer datſe hem altoos net tech wüden en (sch
Gg elben
Cap.24. Hiftorie Morael van Weft-Indien,
Den ſelhen beet ofte bꝛock ſoude getupgents van haer intentte geven / ende ſooſe haer
behooꝛlicke plicht ntet en deden / foo ſoudet de ſelve ußtbꝛenghen ende teghens haer
40 gen weſen. Def vooꝛzgheſchꝛenen HRoecken wierden ghebꝛacht in groote Goude ens |
— de Sübere Schotelen / de welcke hier toe alleenlůck ghebeſicht wierden / ontſinghen |
Hel ende aten al te ſamen de beten ofte bꝛocken / met een groote dancſegginge aen de don /
En van de weldaet / toonende in de woozden / als oock int gelaet / een groot contentemem
9 | kn debotte / pꝛoteſterende datſe van alle haer lebé geenichdinctegens de Son noch tee
gens DÉ Inga boen noch denckẽ ſolidt / op welcker conditie ſp de voozſepde (ple van de
5 | Son ontfingen/ eñ dat oock de ſelve cort ſonde bliven in hare luchamen tot een getup⸗ |
D 0 f geniſſe der getrouwichepdt dieſe de Son ende den Inga haren Coninck bewyſen ſou⸗
| 1 den. Dele Muphelſche maniere van uptdeelinghe wierden van gelhrken gehouden.
8 hi in de thiende Maent / Coyaraime ghenaemt/ t welcke September was / te weten / in
de ſolenne feefte dieſe citua noemden / ende dat / met alle de booꝛſchzeven Ceremontene
Ende behalven d uytdeelinghe bant 13. Machtmael / wo t gheoogloft is ſoodanighen
wooꝛt te ghebzupcken) ſoo ſonden fp noch oock van de hoozſchꝛeben lioecken aen alle
de Guacas, Neplichdommen ofte bzeemde Afgoden / van het gantſche Nhck over / waer
toe op de ſelbe tijt aldaer gerſoonẽ van alle wegen berept ſtonden / om t ſelve t ontfan⸗ |
ghewfegahende datter t ſelbe van de Son gheſonden Werdt / in tepckenen dat hy be⸗
geerde / datſe hem al te ſamen ſouden achten ende eeren. Dan ghelhcken foo wierden
© daer de Cagicken, (dat zjn d Overſte Fegeerderg ofte Heeren) dooꝛ gunſte / oock was
af gheſonden. NRemandt ſal dit by avontuer vooz een fabel ofte beuſelinghe houdend
Sh doch is in effect een dinck dat feeckter ende warachtich is / want deſe mantere bant,
i Satrament upt te deelen / heeft gheduert van den tit des Ingas Yupanguy af / (welche.
„ a den ghenen was / die de meeſte Wetten / ghebzupcken ende Ceremonten ingbeſtelt
beeft / ghelhck alg een ander Numa in Foome)totdat het Euangelium onſes Beeren,
0 1 eſu Chriſti alle de voozſchzeven ſuperſtitien wech ghenomen heeſt / ghevende de wa⸗
1 it rachtighe ende levendighe ſpyjſe / dis de Zielen te (amen hout / ende met Godt veree⸗
ál B nicht. Ven ghenen die hem hier van volcomelheken Wil voldoen / mach leſen t ſte⸗
4 laes dat den Licentiaet Polus gheſchzeven heeft aen den Aerdts-Biſſchop van de
| Stadt de los Reyes, ofte ban der Coninghen / Don Ierenimo de Loayfafatder dit / ende
noch veel ander dinghen meer / in vinden / t welcke hp met grooter neerſtichept ende
ſeker hept onderſocht ende bp een berſaemt heeft. | 3 1
|
|
ö
— fi 4 1 ii
5 Het 24. Capiite! Op wat maniere dat den Duyvel in Qtevico on-
1 derſtaen heeft, nae te bootſen, de Feeſte ofte Ommeganck van't Corpus Christi, |
|
| datis t Sacraments- dach, ende duytdeelinge van t Nachtmael, die de Kercke!
Hi ghebruyckt. 1 f 7 a
En grooter verwonderinge Cal verooꝛlaken / de Fee⸗
> fie ende ghelpekeniſſe van het Nachtmael / die den ſelben Dupvel(alg,
e Münte van de kinderen der oobaerdhe) in Mexico gheoꝛdineert heeft) |
5 ende Hoewel dat de ſelne wat lanck is / ſoo ſalt nochtang goet weſen / t ſel⸗
veto verhalen / f do ghelhck als het door gheloof waerdighe Perſoonen
beſchzeven is / t welcke aldus toe ginck: De Mexitcanen hielden de pzincipaelſte Fee⸗
ſte / ban haren Godt Viztlipustli, in de Men- Maent / ende twee dagen baar de Nosch⸗
todt / ſoo quamen de jonghe Dochterg die Wp Loozen geſept hebben / te weſen gelen
als Nonnen / ende die haer in den ſelven Tempel onthielden) ende maelden W
q
—
Het vijfde Boeck | Fol. 118,
guantitept ban’tzaet ban Bledos ofte Maper/ gelöckelheken met gherooſt Mays ber?
menght / t ſelve ghemalen weſende / kneeddent met Monich / manende alſoo van t booze
ſepde deech / eenen Afgodt / die ſos graat was / als het ſe lbe houten Beelt / ende ſetten
hem in de plaets van d goghen / groene⸗ blauwe / oſte witte Cozalen / ende Loos tanden /
de Gzanen vant Mays, hem vercterende met alle tghewaet ende omhanghſel / dat
vooꝛen gheſept is · ae dat hy albus tot ſyn voltonien perfectie ghebꝛacht was / ſoa
quamen alle de Heeren / ende bꝛachten een toſtelick ende tierlijck tleet / ghemaeckt nae
des Afgoden uſantie / t welcke (p hem aentrocken / Aldus wel ghetleedt ende toeghe⸗
maeckt zinde / ſo ſteldenſe hem op een blauwe ſthabel in (pn Koſ baer ofte Setel / om
alſoo op de ſchouderen ghedꝛaghen te worden. Als nu den dach van de Peeſte ofte
Hoogh⸗tidt ghecomen Was / un quamen alle de voozſchzeven janghe Vochters / een
ure vooz den dach / upt / ghetlerdt zynde met Witte tleeren ende met nteuwe vercierſels
omhangen ende wierden op dien dach genaemt/ Suſters van den Godt Viztlipuztli:
Waren dock ghecroont met Crantſen van gerooſt ende ghebarſten Mays hebbende
dicke ſnoeren van t ſelve / om de halſen/ welcke haer quamen tot onder de ſlincker ar⸗
Cr 410 1 — di 1 EEC ET — e 5 5 5 —— 5 a, a : En — — — — 5
FF NLA
men / hadden de wanghen ofte t aengheſicht met verwe beſtreken / ended armen van
de elleboghen af / tot op de handen toe / verciert met alderlep gecoleurde plupmen van
Papegapen. Aldus toeghemaeckt weſende / ſon namenſe de Hoſbaer / ofte Metel des
Afgodts op de ſchouderen / ende bzachtenſe tot op de plaetg / al waer de jonghe Geſel⸗
len al te ſamen al berept ſtonden / ghetleet zijnde met een ghewaet van aerdighe ende
ſeer hupſe Petten / hebhende de ſelve mamere van gecroonde Crantſen / als de Voch⸗
ters. Pu comende de Vochters met den Afgodt upt / ſoo ghenaeckten de Jonghe⸗
linghen met grooter eerbiedinghe / ende namen den voozſchzeven Setel op de ſchou⸗
deren / ende dꝛoeghenſe alſoo tot aen den onderſten trap ofte dozpel van den Tempel,
alwaer Haer dan de gantſche Gemepnte Loor verootmoedighde ende nederbupghde /
nemende d aerde van de vloer / ende die haer (elven op t hooft legghende / t weicke on⸗
der haerlteden een ghemepne Ceremon te was in de pzmncipaelſte Feeſten haerder
oden: Deſe Ceremonien aldus ghedaen zynde / begonſt de gantſche Ghemepnte
in Pꝛoceſſie te trecken / ende dat met foo grooter haeſten alſt haer pmimers doenlhck
was / gaende aldug tot op enen Bergh / ſtaende een mijl hupten de Stadt van Mexi-
co ghenaemit Chapultepec, al waer ſp een vermaninghe / met eentghe facrtficte d eden:
t welcke ghedaen zůnde / ſchepdden daer weder terſtont met de ſelve haeſte van daen /
nas een plaets toe / die niet verre van daer gheleghen was / gheheeten Atlacuiavaya, al⸗
waer ſp de tweede vermaninghe deden. Dan hier ſoo ginghen ſp tot op een ander
leck / een mijl verder aen gheleghen / t welcke ghenaemt Woꝛdt / Cuyoacan, van waer
fp alſ dan weder nae de Stadt van Mexico toe kkerden / ſonder eens te pauſeren / doen⸗
de alle de ſen voozſchꝛenen wegh (t welcke over de vier nihlen was) in dꝛie ofte vier
geen tijdtg : noemden deſe Pꝛoteſſie Lpaina Viztlipuztli dat ig te ſeggen / den haeſtigen
oſte ſpoedighen wegh van V izelipuzeli. Medergheromen zijnde kot aen de Loet ofte
doꝛpel van de trappen / ſoo ſettenſe den Setel daer neder / ende namen etliche dicke en⸗
de ſtercke cooꝛden / ende bondenſe aen de vatſels van de Roſ baer ofte Setel / waer me⸗
de ſp maltanderen helpende erlhcke van boven / andere van onderen / ende dat / met
_ grooter achtinghe ende eerbiedinghe / den Afgodt met Setel met al tot op t opperſte
de Crommelen trocken hem aldus op deſer mantere om hoogh / om Dief wille dat den
ſteygher van den Tempel ſeer ſmal was ende de trappen feex hoogh opgingen, waer⸗
om ſß hem Daer / op de ſchouderen niet en mochten op tcrghen . Ende terwyle dat
men den Kobe om hoogh haelde / ſoo ſtont des en op de plaets 255
1 1 Gg 2 gro
ban de Tempel hhſten / met een groot getier van Pyhpen / Baſupnen / Rinckhoozus en⸗
ERSTEN EENES
* *
te moghen dzincken / tot dat het over den nuddach was / ende ſoo t tontrarte gheſchte⸗
Cp. 27. Uiſtorie Morael van Weſt- Indien, 535
groater dotmoedichept ende vꝛeeſe. ae datſe hem aldus om hoogh gheh zelt / ende
im een Capelleken ban fiooſen (t welcke daer toe ghemaeckt Was) gheſtelt hadden / ſoo
guamen terſtont de Jonghelingen / ende ſtroyden daerom ent om beel bloemen van
verſchepden toleuren / in ſulcker voeghen datſer den gheheelen Tempel, foo wel van
bupten als van binnen / met vervulden. Dit ghedaen zynde / ſoo quamen de Vochters
Upt / met de boven· gheſeyde cleederen ende vertierſels om end aen / bꝛenghende upt
Baer vertretk camer eenighe trakelinghen / die ghemaeckt waren van t deech van ge⸗
rooſt Mays ende t crupt Bledos ofte aper / te weten / van t ſelbe daer den Afgodt af
Hemaeckt was / hebbende de ghedaente van groote beenderen / ende gabenſe aen de
anghelinghen / de welcke de ſelbe om hoogh bꝛachten / ende alfoo boo; den Afgodt
neer lepden / te weten / t gheheele parck over / tot (oo langhe datter niet meer en moach⸗
ken liggen / deſe traeckeunghen van deech noemdenſe de beenderen ende t bleeſth van
Viztſipoztli. Nu deſe beenderen daer alſos gheleyt weſende / qua men alle d Guderlin⸗
ghen(als Pzleſters / Leviten / ende alle d ander Miniſters upt den Tempel, een pder
nae ſpn Ouderdom ende dignttept / want Hadden hier van een ſeer goede ozdinantie
ende gheſchicktheyt / met hare namen ende tytelen / comende alſoo achter den anderen
upt / met hare ſlupers van Metten / van diverſche coleuren ende wercken bewzocht /
Naer dat een peders waerdicheydt ende ampte met bꝛachte / hebbende Crantſen op de
hoof den / ende ghereghen ſnoeren van bloemen om de halſen . Ach ter deſe foo volgh⸗
den de Goden ende Sodinnen / dieſe genbaden / in verſchepden igueren / zende ghe⸗
tleedt met het vooꝛſchꝛeven Librey. Aldus in oꝛdinantie gheſtelt znde rontſom de
voozſepde crakelinghen van deech / foo maecktenſe daer ober een ſekere Ceremonie
van ghefangh ende Dang-fpelen/ met het welcke de ſelve gheſeghent ende ghewyet
bieben / vod vleeſch ende beenderen des ſelben Afgodts. Be Whinghe ende Cere:
monie van de crakelinghen ghedaen zynde / waer mede die boog vleeſch ende beende⸗
ren ban den Afgodt ghehouden wierden) ſoo wierdenſe op de (ele maniere gheacht
ende ge=tert gelijck als haren Godt. Terſtont hier nae foo quamen de Satriſtreer⸗
ders ende deden de ſatriſirien der Menſchen / op de maniere als op een ander gheſept
is, Ende daer Wierden altoos op deſen tt meerder quantitept geſatrificeert / als op
ander daghen / om dat het een foo hooghen Feeſtdach was. De ſatrifitien volepndicht
weſende / foo quamen terſtont alle de Jonghelinghen ende Vothters unt den Tem-
pe(toeghemaecht als gheſept is in oʒdinantie ofte in geleden / ende op een rije tegens
den anderen over / al danſſende ende ſingende / ende dat / op het gelupt van een Crom⸗
mel die daer gheſlaghen wiert ter eeren des Aſgodtg ende van de folennítept dieſe te⸗
lebzeerden / op welcker gheſanghen / alle de Heeren / Guders ende t vooznaemſte volck
met een weer ſtem ant wooꝛden / danſſende rontſom haer heen / makende alſoo te (az
men een fraepe ende welgheſchtckten ronden Vans / ghelöck als fp't boor eenghe⸗
bzunck hebben / blende altobs de Jonghelinghen ende de Bochters int midden / kot
koelcker aenſchou aldaer de gheheele Stadt bpeen verſaemde. Op deſen dach ban
den Afgodt Viztlipuztliſoo Was het een ghebꝛupck / (t welcke oock over t geheele lant
ſeer fcherpelgeken onderhouden wierdt ) dat men anders gheen (pg en mochte ghe⸗ b
autten/dan alleenlhck bat boorfepde deech ofte crakellnghen met Nonich / daer den
Afgodt van ghemaeckt was / ende deſen toſt moeſt noch terſtondt des moꝛgheng / int
opgaen ban den dach / ghegeten wozden / ſonder daer eenich water ofte pet anders op
de / foo hielden fp't boog een groote Merck - roof ende quade vooꝛſeggingghe ofte
prognofticatte, De Ceremonien volepndicht zünde / mochtenſe ander dingſzen eten /
ende onder tuſſchen / datſe met het ſelbe doende waren / (oo ver berghdenſe 1
5 Het vijfde Boeck .
hoo de dtinderen / ende waerſthouden oock alle de gene / die tot berſtant ende kennis
ghetomen waren / datſe gheen Mater en (ouden dzincken / want ſepden / dat Godts
dooꝛzne op haer foude tomen / ende datſe daerom ſouden moeten ſterven / ſoo datſe tiel
be met grooter ſoꝛghe ende ſtrengichept onderhielden. Ve Cere monen / Danſſen
ende ſacrifitien ghedaen zůnde / ſoo gingenſe haer onttleeden / ende alſ dan foo namen De
de Pzieſters ende Digniteyten deg Tempelsden Afgodt van deech / ende trocken hem .
de cleederen endet ghewaet / dat hy om hadde / unt / ende braken hem / als dock de cra? HE 95
kelinghen / die ghe wet waren / in ſtutken / ende maeckten daer veel bꝛocken af / ende HIN.
beginnende van de boornaemfte ofte meeſte af / deeldenſe de ſelbe om ende gavenſe de 8.
heele Ghemepnte / groot ende tien / foo wel de Dzouwen als de Mans / in mamere I Za
bant aachtmael / teten / t welcke fp oock met foo grooter eerbiedinghe / vꝛeeſe ende .
tranen ontfinghen / dt het een dinck om verwonderen was / ſegghende datie t vleeſch HENK De.
ende de beenderen van haren Godt aten / hen Loor onwaerdich houdende ſulcken wel⸗ 1
daet te ghenteten. Nu de ghene die ſieck de kranck waren / ifetent Door een ander 18
epfſthen / ende wierdt haer met grooter waerdichept ende opficht ghebꝛacht. Alle e
de ghene die t Satrament ontfinghen / waren gehouden te betalen de thienden van t — 12
fel de zaet / daer den Wigodt af ghemaeckt wierdt · De folennítept van t Sacrament 1
ofte t Pachtmael ghedaenzynde / ſoo tlommer een Ouderlinck / van grooter aenſien / —— 12
om hoogh/ ende vertondichde ofte pꝛedickte / met lupder ſtemmen haerlieder Wet en⸗
de Ceremonien. Mee en fout niet verwonderen / dat den Dupvel (oo ſoꝛghwmudich
gheweeſt is / hem te laten aenbidden / ende te ontfanghen op de ſelve maniere / als het
Ieſus Chriſtus onſen Godt gheozdineert ende onderweſen heeft / ende foo ghelihck als |
het van de heplighe Rercke in ghebzupckis / foo dat het in der waerhept ghenoech EN
taenmercken ſtaet / tghene int eerſte gheſept is / dat den Satan ſoeckende is / foo veel — Se
als hy mach / om deere ende dienſte / die men Godt ſchuldich is / t ontſtelen / ende nae 8.
hen te trecken / hoer wel dat hp daer doch altoos ſyn Tpꝛaunße ende onrepnicheden HN Se:
met is vermenghende / want is doch een dootſlagher / een onrepne Gheeſt / ende een 8.
Vader der leughenen. | ‘ | | pe
5 5 5 4 a 8 SS 150 | | De
Het 25. Cupittel. Van de Biecht ende Biecht- Vaders die d India» \ l
nen gnebruyckt hebben. 100 85
An gelijcken foo heeft de lelbe Vader der leugenen wil⸗ NNS
len naebootſen / t Satrament van de Biechte / ende hem van ſyn Afgeden- 16 8.
| Dienaers doen eeren / met de Ceremonten dite met het ghebꝛupck der ghe⸗ 1000.
5 loobighen ſeer over een comen / want hadden in Peru Booz een opinie / dat alle Bin ©:
A.
dieſe ghedaen hadden / tot weicker remedie / ſp de ſactifitien waren gebꝛupckende: Ene
de behalden dit / foo Biechten ofte bekenden fp noch dock mondelngh Gare zonden⸗
ende dat / bynae in alle de P zobintien / waer toe fp hare gedeputeerde Biechtbaderg
E K.
2
2
N
a E
den teghenſpoet ende kranckheden / dieſe creghen / haer over quamen dooꝛ de zonden 1
5 1 2
8
8
hadden / ſo wel van meerder / als van minder qualitept / zynde dock eenige zonden upt⸗
tbs 8 HEERS
| Alu voor d overſten / ontfinghen oock penttentie wende bpwilen {ger ſtrenge⸗ M De
ck namelheken foo wanneer dat den ghenen / die de zonden gedaen hadde / een arm l
WMenſch Was / ende de Stechvader niet en hadde te gheven. Vit ampt van de Biecht 0008
te hoozen / was ban geleken by de vꝛouwen. Inde S zovintien van ollaſuyo d was e Se.
en ls noch / deſe ufantfe/ba de gochelſche btechtõaders dieſe Vchun aſte Vchuiri noemt) 1
B
adergemepnſt / ende hebben Hoog een opinte / dat het een merckelhcke zonde is / eenige
| Gg 3 fouden
dkm RR Re REK ARK ETL
Cap. 25. Hiſtorie Morael van Weſt. Indien,
ſonden in de Biechte te verſwůghen of te bedecken / ende die Vchuris ofte Blecht· ba⸗
ders radende daer nae (Door loten / oſte in t beſien van t inghewant vaneenich Ghe⸗
dierte / ofſe hem oock eenige ſonden verberghen / ende taſtigerenſe / te weten / haet met
eenen ſteen veel ſlaghen op den rugghe te geben / tot foo langhe dat (p't altemael bee
kiennen / alſdan fo gevenſe haer penitentie/ende doen daer ſacriſicie hoor. Deſe Biech⸗
te ghebzuptken fp dock / ſoo wanneer dat haer Kinderen, Pꝛouwen / Mans / ofte Ca-
ciquen ( dat zin de Weeren ) ſieck ofte in eenighe fwartgheden waren / ende als den
Inga Rranck Was / ſoa biechten haer alle de Hꝛobintien / name lijcken de Collas. De
Biecht-vaders waren gehouden t ſecrect te be waren (doch met een ſelier beſteck.)
Mu de ſonden / daerſe Haer pꝛincinalhcken van beſchuldichden / waren deſe: Cerſtelhe⸗
Ken van d een d ander / bupten Gozlogh / te doen: Item ſtelen / een anders Wyhf te
nemen / vergift⸗ cruyderen te maken om quaet te dooden / oſte pemant te betaoveren:
Hielden dock boop een merckelhcke ſonde / onachtſaem te weſen / in d eerbtedinge van
hare Guacas ofte Afgoden / ende Gare eeſt⸗daghen t'ontoperen / ende van den Inga
quaet te ſegghen / ende hem ntet gehooꝛſaem te weſen / maer en tauſeerden haer niet
van inwendighe acten ofte ghedachten / ende nae t relaes van ſommighe Pteſterg /
foo beſchuldighenſe haer nul nae datter de Chziſtenen in t Lant ghetomen zyn) aen
Bare Ychuris, ofte Biechtvaderg / jae tot de ghedachten toe. Den luga en Hiechte ſpn
ſonde tegens gheenighen Menſche / maer alleenlcken aen de Son / op dat hy lt den
Viracocha Wilde over diaghen / ende hem die vergheven. Nae dat hem den Inga ghe⸗
biecht hadde / ſoo maeckte hy een ſekere badinghe om hem volcomelheken van ſpu ſon⸗
den te repnighen / twelcke was op deſe mantere / te weten: Stelde hem in een Kite
xe van een loopent water / ende ſepde deſe woorden: Ick hebbe mijn ſonden aen de
Son gheſept / ende wilt gh fuvtere die ontfanghen ende in de See voeren / op datſe
nimniermeer en verſchhynen. Deſe badinghe ofte af waſſchinghe ghebꝛupckten van
gelhelken alle d ander / die haer blechten / met de Ceremonten die de IMNoozen ofte Na⸗
thometiſten uſantien (eer ghelhek Waren / de welcke ſp het Guadoi noemen / zynde van
d Indianen Opacuna gheheeten. Soo wanneer het ghebeurde / dat pemant ſpn Lein:
deren afſtoꝛben / ſuo hieldenſe den ſelben vooz een groot ſondaer / ſeggende dat het doo?
ſpn ſonden toe quam / dat de Soon eer / als de Bader ſtarf · Ende als eenighe van ſoo⸗
danighe hare badinghe (naer de Btecht) Opacuna ghengemt / doen ſouden / als gefept
fg/foo moeſtenſe ban eenich miſmaetkt Indiaen (als van een Bultenaer / ofte bande
ghene die eenighe andere ghebrekken der natuere hadde / met Petelen ghegeeſſelt we⸗
ſen. Soo de Coovenaers ofte Maerſeggherg door hare loten ofte voozſegginghe / be⸗
veſtichden / datter eenich ſieck Menſch / ofte Krancke ſterven ſoude / (oo en twüffelden
ſy niet eens haer epghen Soon om te bꝛenghen / (al waſt ſchoon datſer geen meer en
n) Waer mede ſp berftonden ende mepnden gheſanthept te vertryghen / ſeggen⸗
e datſe haet Soon tot een ſatrifitie / in haer plaetg opofferden / ende nae dat de Chti⸗
ſtenen in t (ele Landt ghewesſt zyn / ſoo heeft men noch evenwel deſe wꝛeethept / on
etlicke plaetſen / ondervonden gheſchiet te zn. Net is in der waerhept een dinck em
te noteren / dat dit ghebyupck / van hepmelpcke zonden te Biechten / d overhandt be⸗
houden heeſt / als dock van foo ſtrenghe penttentien te doen / gheljch als daer was / te
Baſten / haer ghewaet / Gout ende Silver over te gheven / haer op de Ghebe
ee JWare 21 on den rugghe te verdꝛaghen. Ende daer wort ban
en onſen gheſept / datſe noch hedenſdaeghs ( inde Pꝛovintie van Chicuito) eenighe
Ban beft peſtilenttale Biechtvaderg ofte Y churis gemoet hebben / zynde van veel ſter⸗
ken ende kranken beſorht / maer beginnen / dooz Godts genade / in alles tot kenniſſe te
donmen / ende de graote weldaet van onſe Sacramentale Mierde te verſtaen / — 1
|
0
il
|
|
|
|
Ï
0
|
|
\ 7 7 NT 8 EET 4 * RET 2 — — 7
„ . eee e eee eee ö n
N f
Het vijfde Boeck . Fol. 120
weltke fp haer met grooter devotie ende geloove laten binden. Petts eenſ deels een
boozſieninghe des Weeren gheweeſt /t voozleden ghebꝛupck ghedooght te hebben / op
dat haer onſe Biechte niet fwaer en valle / aen te nemen / waer mede den Heere ín ale
leg gegloyficcert (ende den Mupvel als een ſchimper befpot)bljft. Ende om dat het
hier te pꝛopooſt tomt / ſoo ſal ick ong verhalen t ghebꝛuyck van vzeemde Biechte / die
den Dupvel in Japan inghevoert heeſt / nae dat het (ele door eenen bzief / ban daer gee
ſonden / gerelateert wert / den welcken aldus lupt / ſegghende: Daer ſtaen in Ocaca EE:
nighe uptnemende groote Steenrotſen / ende dat / ſad hoogh / datter etlhcke ſcherpten
ende ſpitſen opromen / die over de twee hondert vademen in de hooghte hebben: On⸗
der deſe Notſen ende ſcherpe ſpitſen / heeft men een punt / die uptwaerts aen ſteeckt of⸗
te overhanght / de welcke (oo vꝛeeſſelhcken gen te ſien is / dat de Tamabuxis (dat zin de
__Pelgrimg)ban daer alleeniijcken by te comen / beginnen te ſitteren ende te benen / ende
khapz te Berch te ſtaen / dooz die afgryſelijckheydt van de ſelve plaets · Op deſe vooꝛ⸗
ſepde untſtekende ofte overhanghende punt is gheſtelt / met een vꝛeemt artificie) een
groote Aſere- Schaft / van dꝛie ofte meer vademen lanck / ende gen t epndt van deſe
Schaft / ſoo is ghehecht een mantere van een gewicht / welcker hallantien ofte weegh⸗
ſthalen (bo groot zjn / dat in een van de ſelve / een Man fitten mach / ende de Goquis
t welcke zijn de Bupvels in figueren van Wenſchen)doen / dat de Pelgrims / een
vooz een / in een van deſe weeghſchalen gaen ſitten / alſ dan ſoo doenſe / doo; een artiſi⸗
tie van een omloopent radt / dat de voozſchꝛeven Schaft / met de weeghſchalen Daer
aen allengſ Keng uͤptghevoert wert / in ſuucker voeghen / dat het epndtihcken gantſch
ende t eenemael in de Lucht blyft hanghen / zinde een van de Xamabuxis in d eene
ſchael gheſeten. Ende dooz dien dat de ballante / daer de Man inſit / gheen teghen ge⸗
Wicht altoos / in d ander ſchael en heeft / ſoo daelt hy daer terſtont met neer / ende d an⸗
der ſtight geheelheken om hoogh / tot foo langte datſe boven aen de Schaft tomt te
ſteunen / alſ dan fo roepen hem de Goquis, van de ſteenrotſe af toe / dat hy hem Blech⸗
te / ende alle pa zonden ſegghe die hy ghedaen / ende in ghedachteniſſe heeft / dit ſelve
gheſchiet aldus met oo lupder ffemmen / dat het alle de ghene die daer ontrent zijn?
Wel hoogen moghen / waer mede hy hem terſtont beghint te Blechten / ende eenighe
van de omſtaenders lachen om de zonden dieſe hooren / ende andere ſuchtender om /
ende op eltke zonde dien hp ſept / ſos daelt die ander weeghſchalelte weten / de ledighe
die om hoogh hanght) altemets een wepnich nederwaert / tot foo langhe dat hn eynt⸗
eke (alle de zonden uptgheſept hebbende ) met de ledighe balance in ghelhcke warte
over een tonit. Hanghende den ellendighen penitent aldus met de andere weegh⸗
ſthael effen ende over een / foo doet alſ dan de Goquis t radt wederom / ende de Schaft
binnen in gaen / om daer weder te moghen uptelimmen / ſettende (ao Weer een ander
in ſon plaetg/ tot datſe al te ſamen op de vooiſchꝛeven mantere gheweghen ende ghe⸗
biecht zyn. Dit ſelbe is vertrotken gheweeſt van een van de vooꝛſepde Aaponen /
(nae dat hy C hyiſten ghewoꝛden was) den welcken deſe Bedevaert felue (even repſen
| ‚ghedaen hadde / pebbende fao veelmaels in de weeghſchael geſeten / daer hy hem open⸗
baerihelt gebiecht hadde / ende ſeyde / dat foo daer by ghevalle pr mant van deſe / die al⸗
daer gheſtelt waren / zin zonden niet te recht / ghelyck alſſe gepaſſeert waren / en bez
kende / oſte de ſelbe verſweegh / foo en Woude de ledighe balante niet dalen: Ende fas
hy noch daerenteghen nae datſe hem vermaent hadden de waerhepdt te Biechten)
gbftfnaet bleef / van niet te willen bekennen / foo flingherde hem de Goquis upt de bas
lance ban boben neer / al waer hy in een doghenblick in mozſelen viel. Maer deſen
Chniſten / Jan gheheeten / ſepde ong / dat de vꝛeeſe ende berſchzickinge van deſe plaets /
oydinarig foo groot ig / ooo alle de ahene die daer vy comen / ende t perpekel on unt er
ie balante aen ſtutken te vallen / ſtaet eenpeggelhhek ſoo grouwelick boch doghen dat
c. 24. Hiftorie Motael van VVeſt- Indien.
het bynae nimmermeer en ghebeurt / ofte (Pp belijden alie have zonden reyn upt. Deſe
plaets wozt met een ander naem geheeten / Sangenotocoro, dat is te ſeggen / een plaetſe
der bekenteniſſe ofte Biecht. Dooz dit Kelaes fiet men ſeer claerlihck / hoe dat den
Dupyuel gepꝛetendeert heeſt / Godts dienſte naer hem te trecken / doende de zonden
Biechten(t welcke den Salichmaker kagheſtelt heeft tor remedie van den Menſche)
met ſoodanighe Vupvelſche ſuperſtitie / ende dat / tot haer meer der verderffenis /
zijnde de Hepdenſchap van Iapon niet min / als die van de Pꝛobintie van Collao in
Peru. 8 f f
Het 26. Capittel. Van de mifmaeckte ſalvinge die de een
ſche priefters ende andere Natien ghebruyckten, als oock van hare Toove-
naers. 5 a
N De oude Wet heeft God geoꝛdineert / eñ de maniere
5 = - EE LT EE CT
J EEEN EN: ses
— < 6—
| | Het vijfde Boeck Fol. 1215
_flangbewete. de welcke van de Jonghers der Collegien bergadert werden / ende wa⸗
ren daer oock foo op gheſlepen / datſer altoog een groote menichte by een hadden / te⸗
gens ſoo wanneer datſe haer van de Pꝛieſters afgheepſcht wierde: Dock (bo was
_ Hare particuliere ſoꝛghe / deſe fenhnighe Gedierten op te jaghen / ende ſooſe bp gevalle
ſpwers anders om gaende)eenighe van de ſelve int gheſicht tregen / ſoo ſteldenſe haer
terſtondt te weer / om die met alder neerſtichendt te vanghen / even ghelhck offer aer
eleven aen ghehanghen hadde, Wier upt quamt dock dat d Indtanen ghemepnlhe⸗
ken van deſe fenhnighe Ghedtertengheen vꝛeeſe en hadden / handelende de ſelve ghe⸗
wk als eenighe ander dinghen / door oorfake datſe in duſdanighe exercitten opahe⸗
voet waren. Sm nut ſnout hier van te maten / fo naemenſe die alle gelhck te ſamen /
ende bꝛaedenſe op de perteſt des Tempels, die voc; den Altaer ſtont / tot ſoo langhe
datſe al te (amen tot aſſchen wierden / alſdan foo dedenſe deſe aſſche in moztieren ofte
ſtamperg / met veel Tabaco, (dat is / Petum ofte Nicotianum)t welck een crupt is / dat
van dit Dolck gebzupckt woꝛt / om t uleeſch te verdooven / ende den arbept niet te gee
voelen / waer mede de ſelve aſſche vermenghden / want dedenſe de tracht verlteſen.
Wierpen noch oock onder deſe aſſche ende t vooꝛſepde truyt ſomnige leveride Spine
nen Schozpioenen ende Kupſen / oſte angen / t welcke fp alſoo t ſamen omhutſeiden
ende ſtampten . Dit aldus ghedaen zynde / (oo deden (per een ſeker gemalen zaet on⸗
der / Ololuchqui ghenaemt / r welcke van d Andianen in dꝛancken inghenomen woꝛt /
om Piſioenen te ſien / welcker effect ofte operatie / is / een van ſyn ſinnen te beroanen.
Maelden noch oock van ghelycken met de voozſchꝛeven aſſche⸗ ſwartharighe Woz⸗
men / welcker hapꝛ allee nick vergiſt ig / alle dit ſelbe kneedenſe alſoo te ſamen met
ſwartſel / ende dedent alſ dau in Potkens / t welke ſp alſoo vooz Gare Boden ſtelden /
ſegabende dat het ſelue haren coft was / waerom het dock van hen een Godbelheke
ſpoſe gheheeten Wiert. Met dit ſmeerſel dan / veranderden fp haer in gochelaers / ſa⸗
ghen ende ſpꝛaken met den Vupbel. Soo wanneer dat de Pꝛieſters met dit (mout
beſtreken Waren / ſoo verlozenſe alle vzeeſe / ende vertreghen eenen wꝛeeden Geeſt met
keen fel ghemoet / in ſulcker voeghen / datſe de Menſchen in de facrifteten met grooter
ſtoutnioedichept onnhzachten / gaende bp nacht ende onthden alleen op de SGebergh⸗
ten / in donckere vzeeſſelihene Spelontken ende Holen / verachtende de wzeede Ghe⸗
dierten / want lieten hen vooz ghewis vooꝛſtaen / dat de Leeuwen / Tygren / Wolven /
Serpenten / ende andere wzeede Ghedierten die daer int Gheberghte onthouden /
booz haer de vlucht nemen ſouden / ende dat / dooz de deucht ende cracht var t voozſep⸗
de Goddelycke ſmout: Ende al waert ſchoon / datſe niet ghevlucht hadden door de
tracht van k ſmeerſel ſouden ten minſten wechabeloopen hebben doo t gheſicht van
een foo Mupvelſche figuere daerſe in getranſfozmeert waren. Dan ghelpcken fo was
dit booyfchpeben Betumen ofte ſmout dienſtich / om krancken ende Rinderen met te
gheneſen / waerom het ſelbe van een peder een Goddelhele Mederzne ghenaemt
Woꝛde . Wierom waſt / datſe dock van alle weghen tot de Pꝛieſters ende Digniteyten
quamen / ghelhjck als tot haer Salichmakerg / om hen van de Godrelijcke Medechne
t applireren / ende ſplieden beſtreken daer de ghebzeckelhcke plaetſen met / ende daer
wortgeaffirmeert datſer merckelpeke baet by banden / t welcke moeſt tomen / doo
dien dat het Tabaco ofte Nicotiaen ende Ololuchqui ſeex goet ende geappꝛobeert is /
ont vleeſch te verdoo ven ofte te verſachten: Ende zynde geappliteert tot plaeſters /
(oa is het ſelve alleen werckende de doodinghe int vleeſch: Noe veel te meer / daer ſoo
veelderley ſtof van ſenhu by is ? Ende doop dien dat het haer de pine verlichte / ſoo
lietenſe haer vooꝛſtaen / dat het een werckinghe van gheneſen ende een Goddelhck
dinck was: Waerom deſe Pieters oock eenen wie anden ghelhek als ni.
| > ghen/
N bel
be,
—
ghen ende afſirmeren / dat de ſelve een ſekere ſalvinghe ofte ſmeerſel gebzupcken: oock
cab. 26. Hiſtorie Morael van Weſt- Indien.
ghen / de welcke de ſlechte ende eenvondighe met duſ danighen bedꝛoch begochelden
ende int Net hielden / haer foo veel dietg makende alſſe ſelbe wilden / maeckende dock
datſe altoos ghehouden bleven / om hare Medeci nen ende Bupbelfche Ceremonten
te comen ver ſoecken / want hadden foo veel autozitepts ende genſien datſe haer (ſdoſer
pet diets maeckten)t ſelue ghenoech boog een arthckel des geloofs conden Doen aen⸗
nemen : Ende alfoa waſt dock / datſe onder de Gemepnte dupſentderley ſuperſtitien /
van Wieroock te offeren / opbꝛachten / als oock de maniere van t hap te ſcheeren / ende
ſtockſkens met draden van Slanghen-Beenkens aen de halſen te binden / ende datſe
hen op ſulcken tit ende ure ſouden baden: Item vans nachts by een vperteſt te wa⸗
ken / anders gheen Bꝛoot teten / dan van t gene dat hare Goden ghesffert was: Be⸗
xiepen hen oock terſtont op haer Maerſeggherhe / ende vdo · ſepden de dingen int be⸗
fien van t inghewant der Veeſten ende arculen van t Mater. In beru ſoo ghebzupc⸗
ten de Coovenaers ende Miniſters des Dupvels van ghelicken veel gochelerye en⸗
de voozſeggingben / want de groste menichte / die vaer van deſe Maerſegghers / Lot;
werpers, Gochelaerg / Ceptken bediederg / ende ander dupſentderley fooyten van val⸗
ſche Pꝛopheten waren / was een dinck ſonder epnde · Ende deſe peſtilentie duert nor
meeſtendeel hedenſ daeghs / doch evenwel int hepmelhck / want en derven hare Mup⸗
belfche Godlooſe Ceremonten ende ſuperſtitten int openbaer niet ghebꝛupcken / van
Welcker bedziegherhe ende Godtlooſ hepdt bꝛeeder ende int byſonder ghewaerſthout
wont / in de Confeſſionael ofte onderrechtinghe der Biechte / ghemaeckt dooz de Prela⸗
ten han Peru. Daer wierde / nameljcken/ onder deſe Jndianen / een ſoozte van Coo⸗
bere ende CToovenaerg toeghelaten / dooz de Coninghen Ingas, de welcke zjn gelde
als Pigromanten ofte Swarte-Conftenaerg/ die haer in ſoodantghen gheſtaltenis
ende figuere veranderen alſſe willen / ende vliegen een verre ende verſchepden wegh /
in wepnich tts / dooꝛ de Lucht heen / doozſiende t ghene datter omgaet / ende ſpꝛeken
dock met den Dupvel / den welcken haer upt ſekere ſteenen ofte andere dinghen / (die
ſy in grooter eeren houoen)tael ende antwoogt geeft. Deſe dienen vooꝛ Waerſeggers /
als om te ſegghen / t ghene datter in verre Landen ende tontrepen gheſchiet is / eer dat |
men daer tjdinghe van heeft/ofte comen mach / ghelyck alſt noch ghebeurt is / na dat⸗
ter de Spagnaerden int Lant gheweeſt zyn / Want is geſchiet / datſe geweten hebben ⸗
alle de beroerten / Beldt ſlaghen / oneenicheden ende dooden/ ſoo Lan de Cpzannen als
van des Conintx zůde / als oock van de perſoonen in bpſonder / dte ober de twee of die
bondert Mhlen van daer / ghebeurt waren / ende dat / op den ſelven dach ende ſtont /
ofte s daeghs Daer nae / alſſe gheſthieden / welcke dooz eenen natuerlijcken ganck ofte
wegh / oninoghelheken was foo haeſt te weten. Om dit abups van Waer ſeggherhe
upt te rechten / foo ſtellenſe haer in een hups dat van binnen toegeſloten is / ende dzinr⸗
ken haer ſoo dꝛoncken / datſe gantſch upt haer verſtant zjn / alſ dan foo comenſe een
dach daer nae / ende antwooꝛden op t gene datter ghevzaeght wort. Sommighe ſeg⸗
do ſegghen d Indianen / dat d oude Wijven ghemepalheken dit Offitie uſeren / ghe⸗
lick als daer zijn d oude Dꝛouwen va een Pꝛovincie / ghenaemt Coaîllo, ende van
gen ander Vleck / Mancha gheheeten / als oock in de Pꝛovincie van Gnarochiri, ende op
ander plaetſen dteſe ons uptſonderen. Dienen van ghelhcken om te verclaren /
waer dat de verlozen ofte gheſtolen dinghen zyn / welcke ſoozte van Cooverhe op alle
plaetſen ghevonden wozt / tot de welche ghemepnlijcken ende ſeer oꝛdinaris die Ana-
cõnas ende Chinas (die de Spagnaerden dienen) haren toevlucht nemen / alſſe pet van
haer Meeſterg verloꝛen hebben / ofte begeerich zjn om eenighe vooꝛleden ofte toe⸗
gomende gheſchtedeniſſen te weten / ghelpck als wanneer datſe nae de Ar gude
Het vijfde Boeck. | l 722.
Steden toe gaen / om eenighe byſondere ofte ghemepne affafren/foo bꝛaghenſe alſdan
oft haer wel of qualhe gaen fal/ofte offer dot fallen ſiet WOUDE of fterbé / of gefent Wez
derom comen/ofte offer ootk ſullen vertrygen / t ghene datſe gaen verſoecken / waer
on dan de CToovenaers / jae ofte neen antwooꝛden / hebbende eerſt met den Vupvel
befvachen in een dupſtere plaetſe / in ſulcker voeghen dat men ſpn ſtem wel hoozen
mach / onder te fien met wien noch wat dat hy ſpꝛeett / tot welcker effecte fp dupſent⸗
derlep Ceremonten ende ſuperſtitten zijn doende / om den Dupvel te verwecken / haer
wel te deghen vol ende fat dꝛintkende / ende ghebꝛupcken tot dit officie / int byſonder /
van een crupt / Villca ghenaemt / daer ſp t nat ofte fap af uptdouwen / ende in de Chicha
(dat is haren dyanch)ofte pewers anders in DOEN, Mu ſoo mach / by alle t ghene dat
gheſept is / blycken / hoe groot dat die ellendichept ende t ongheluck is / van den genen
die ſoodanighen Ministers tot Neermeeſters hebben / welcker offitie anders niet en
is / dan enckel bedꝛoch: Oock foo wozt benonden datter geen meerder ſwarichept on⸗
der d Andianen en is / (om de waerhepdt van t heplighe Euangelie aen te nemen dan
de ghemepnſchappe van de voopſchꝛeven CToovenaers / de welcke ontallycke veel wa⸗
ren / ende noch wel zön / al hoe wel datſe door de ghenade Godts / ende neerſticheyt der
Prelaten ende Pꝛieſterg / al te mets beginnen wunder / ende niet foo hinderlyck / te woꝛ⸗
den / ende etliche van de ſelve hebben haer bekeert / ende openbare bekenteniſſe ende
pediratie oop de Gemepnte ghedaen / wederroepende hare dwalinghen ende bedꝛie⸗
gherhe / doende verclaringhe ban haerder arg heliſten ende leughenen / waer upt een
groote vzuchte ende Waf dom ghebolcht is foo ghelhck als Wp doo Bꝛieven van
Japon vetſtaen van ghelijcken / in de felbe Contrepen / gheſchiet te zin / tot een groote
| gere ende gloꝛie van onſer Godt ende Meere,
Het 27. Capittel. Van andere Cere monien endecoftuymen der
Indianen, die met den onfen ghelijck zijn.
dere ontallijcke Ceremonien ende coſtunmen had⸗
den d' Indianen / waer van veel met die van de oude Wet van Moyſe
5 N ghelzckenis hebben. Andere comen met b'ufantie der Moozen ofte
2 N E achometiſten over een / ende etlöche hebben oock eenich fchönfel met
die van de Euangeliſche Wet / foo gelijck alg daer zijn / die badinghen /
eſtet gene datſe Opacuna heeten / t welcke was haer in Water te baden / om van hare
Bonden repn te blyven. De Mexitanen hadden van ghelhcken haer Voopſels met
deſe Ceremonten / te weten / ſaeriſiceerden wat / van d oogen ende t Manlhcz lidt der
Rinderen / die nieu ghebozen waren / waer in fp eenichſins de Joodtſthe Beſnßdinge
naer quamen. Deſe Ceremonten worden pꝛincipalhcken ghebzupckt met de Rin⸗
deren der Coninghen ende Beeren / t welcke aldus toeginck: Soo haeſt als de ſelve
hebozen waren / ſoo wiſſchenſe de Prfefterg af / ende ghewaſſchen ʒinde / ſoo ſteldenſe
en in de vechter hant een tleyn rappierken / ende in de ſlincker hant een rondaſken.
Nu de Kinderen van t ghemepne bolck: ſteldenſe pet van t ghereeſthay / van haerder
hantwercken / in de handen / ende de Mey kens eenich ghereetſchap van Spinnen /
Weven / ende PNaepwerck / dit ghebnupcktenſe aldus bier daghen anck / t welche al te
mael gheſthiede vooy eenighen Afgodt. Inde houmelhcken (oo haddenſe oock hare
manteren van Duweljckg-voorwaerden/ ende ghebzupcken / daer den Licenttaet Po.
Jus een gantſch Cractaet van ghefchpeben heeſt / van t welcke hier nae wat gehandelt
ſal woꝛden. Ende in andere dinghen / foo hadden 19 6 geremonen ende W
dend K BED
J
Cap: 27:. Hiftorie Morael van Weſt-Indien,
dock eenighe mantere Ban redelhek gept. We Mexitanen warden ghetrout ende t ſa⸗
men gheven dooꝛ de handen haerder Pzieſters / op deſe mantere : De Bypdegom
ende Bꝛupdt ſtelden haer vooz den Pzieſter bp den anderen / de weilcke haer alf dan
bepde bp der Bandt nam / ende vꝛaeghde oſſe begeerden te trouwen: Nu Garen wille
verſtaen hebbende / ſ nam hy een epnt van de ſlaper / daer ſp ot Hooft met bedeckt hade
de / ende een ander epnt van ſynen Mantel oſte omflach / ende vontſe te ſamen / daer
een Knoop van maeckende / endeb zochtſe dan alſoo ghebonden tot harent in hupg / al⸗
Waer een ontſteken vperteſt ſtont / m de welcke hy haer ſeven maels dede rondtſom
gaea / dit ghedaen zjnde/foa ginghen de ghetroude by den anderen neer ſitten / zijnde
t ouwelhck hier mede beſloten. We Mexicanen waren untnemende jalours / van
de volmaeckthept haerder Bzupden / Want ſoo ſper eenighe fcplen aen bevonden / ga⸗
vent met der daet / als dock met laſter wooꝛden te kennen / tat een groote verſmaet⸗
hept ende ſchaemte der ouderg ende vnenden / waerom / dat fp daer niet beter nae ghe⸗
ſien hadden: Maer de ghene die haer eere bewaert hadden / ende t ſelve alſoo bebin⸗
dende / dedenſe groote feeſte ende chiere aen / doende aen haer ende haer Puders groo⸗
te giften ende gheſchencken / als oock groote Offranden aen hare Boden / met groote
Waieketten/ te weten / een in ſpn / eñ een ander in haer hupg; Ende fo wanneer dat⸗
mente hem te hups bꝛachte / ſoo watert alle t gene dat hy ende ſy van pꝛobiſie te ſamen
bꝛachten als van Landen / Juweelen ende ander ghewaet / per memorie gheſtelt / welc⸗
ke memozte van haer Ouders bewaert wiert / op dat / foo ſp bp gheval quamen te ont?
huwelhcken / ghelhek als het onder hen een ghebꝛupck was) ende niet wel over een
en quamen / men de deplinghe van de goederen doen moete / nae dat een per inghe⸗
bracht hadde / ſcheldonde den anderen quht / foo dat elck een dan weder mochte trou⸗
Wen met wie dat e wilden / ende hem bleven de Sonen / ende haer de Wochters ende
hen wierdt alſdan dock ſeer ſcherpelhcken bevolen / niet weder te verſamen on f=
ſtraffe / t welcke ſeer ſtrengheldck ende ſcherp onderhouden watert. Pu al hoe wel
datſe in veel ceremonten met den onſen ſchhnen over een tetomen / ſa is het nochtans /
niet teghenſtaende / different / ende dat / doo die groote vermenginge dieſe altoog met
de ongheſchickte gronwelen hebben. Het ghemeyne ende t meeſte hier van / is / een
van dꝛie dinghen te hebben / te weten / of wzeethepdt / of onreynichept / ofte ledi ch pdt /
want waren alte ſamen of wzeet ende hinderlheken / als enſchen te dooden ende
bloet te vergieten / of waren onrepn ende onthoich / als teten ende te dꝛincken in den
naem van de Afgoden / haer foo leelijcken te beſmeeren ende aente ſtrycken / met an⸗
dere dupſent verachte dingen / ofte waren ten minſten pdel / wanckelbaer endet eene⸗
mael lee dich / ende meer linder dinghen als Mans daden / zynde de reden hier van /
deyghen conditie van den booſen Geeſt / welcker intentie altoos is / quaet te DOEN / en⸗
de te verwecken tot doodtſlaghen ende onrepnichept / oſte ten minſten tot pdelheden
ende onvolmaeckte verontledinghe / t welcke bevonden ſal worden van een der / die
de gandelinghe des Muppels met den Weuſchen; die hp bediteght) met achtinghe
wel doozſiet / want woꝛt in alle ſpn inſettinghen / alles ofte eenſdeels bevonden van é
ghene dat gheſept is. Ende nae dat de ſelue Indianen tlicht nan ons gheloof ont:
ſanghen hebben / ſo lachen ſp / ende dꝛyven felae haer ſpot met de Rinder dinghen / daer
ſy han gare valſche Goden met verontledicht hebben geweeſt / de welcke ſnlieden veel
meer / unt vzeeſe van datſe haer quaet doen ſouden foofe haer niet in alles onderda⸗
nich waren dienden / dan upt eenige lief de dieſe tot haer hadden hoe wel datter dock
veel van haer in bedzach teef den / met een valſche hoope van aerdtſche goederen ende
tötihene weldaden te ghenieten / want van de onberganckelheke en quam haer niet
eeng in ghedachten: Bock (oo ſtaet t aenmercken / dat ter plaetſen / daet de eren |
maoghentheydt ende macht aldermeeſt verhenen was / aldaer Wierden dock de ſuper⸗
Mexico ende Suſoo al maer de Lenbiatſels ofte Gaden ſo heel waren / dat het een on⸗
bzꝛacht ende vermeerden / inventerende dupſentderlen mmieren van Satrifttien / Fee⸗
Ilcoalt, welcke was den vierden vam t ſelve icke. Onder d ander Patien der An:
Dꝛovincte van Chile ende onder andere Gemeynten / (al hoe wel datſe een groote me⸗
nichte van ſuperſtten ende ſarrificten hadden) ſoo waren ſp nochtans ntet te gelicken
vand Ouden met ſlinghers ghegeeſſelt / ende t gantſche aenſicht met bloet overſtre⸗
den weſen. Daer en mocht niet een vieemdelinck 6 9 25 Maent ende Feeſe in
Het vijfde Boeck | Fol.123;
ſtitien alder meeſt vermeerdert / ſaa ghelhck als men fien mach aen de fycken van
gheloofl ick Binck ſchůnt te weſen / want waren alleen binnen de voozſchzenen Stadt
Ban Cuſco, over de die hondert int ggetal. Dan de Caninggen van Cuſco, ſoo mas
Mango Inga Vupangui, den ghenen / die de meeſte Gobtſdienſten haerder Afgoden op:
ſten ende Ceremonien: Ende t ſelve was van ghelcken / ln Mexico, bp den Coninuclt
dianen / als in de Pꝛovintte Guatimala, in de Eplanden / int nieuwe Coninekryck / in de
met die van Mexico ende Cuſco, alwaer den Satan hem was onthoudende / ghelpck NDS
als in (pa Foomeof Jeruſalem / tot dat hy daer / t ſij ner ſpt / vau daen ghedꝛeven is / e-
ende in (pn plaets gheſtelt ende inghevoert wert / het heplighe Crups / ende t theke Me
Chriſti onſen Heere / beſittende t gene dat den Cpꝛan geufurpeert / ofte onrechtelycken 1
nae hem ggetrocken hadde. B —— 2e
Het 25. Cupittel. Van ſommighe Feeſten, die, die van Cuſcoglie- —— *
bruyckt hebben, ende hoe dat den Duyvel van gelijcken heeft willen naboot- ii De
fen het Myſterium ofte verborghentheyt der H. Dryvuldicheyt. MEN 2e
MEOT AJ nu Dit Boeck te bellunten /t welcke is van dat de BNN
Pl Gara B Kcligie gengaet / foo reſteert daer noch wat te ſegghen / van de JPeeften HELEN ed
el E ende folemutepten/Die d IAndianen ghebꝛuyckt hebben / de weicke om 5.
En datſe veel ende verſchepden waren) alte ſamen niet verhaelt moghen BD
‚Sars werden. D'Ingas, Neeren van Peru, haddent weederley Peeſten / waer 1
van eentge oꝛdinaris waren / die op Garen beſetten tit endein de I aenden gquamen / 09.
ende andere extraozdinaris / die dospeenighe Wichtig ze oopfaken overquamen / ſoo ge⸗ IN Se
Ick alg wanneer datter eenen nieuwen Contuck ghecroont / ende eenich Ooogj 1
van impo;tantie aenghevanghen Wierden / oſte datter een groote benauthepdt van r
quade tijden was. Ban de oꝛdinariſche Feeſten foo is te verſtaen / datſe in eick een e
nde twaelf Maenden des Jaerg / een ſonderlinghe Peeſte ende Satrifictie deden: Hi De
Want al hoe wel datſe in elcke Maent ende Feeſte des ſelven / hondert Schapen ofte 8.
Kammen offerden / foo moeſtenſe nochtans van verſcheyden toleuren ofte gedaenten hint >
weſen. In de eerſte Maent / die fp Rayme hieten / (t welcke December ts) ſo hieidenſe NN
Dieerſte Jeeſt / nde aack de pꝛintipaelſte van allen / waeram de ſelve Capacrayme ges N
naemt Wierdt / dat is een toſtelhcke ofte pꝛintipale Feeſte gheſept. In deſe Feeſte / —— ©:
{oo wiert daer een groote menichte van Schapen ende Lammeren / tot een ſatrificte / ERN 2
gheoſſert / ende wierden ghebꝛandt met ghewꝛocht ende welrteckent hout / bꝛachten EK De
„Daer oock Schapen Gout ende Silver by ende ſettender de dzie gheſneden Weelden e
der Sonne / ende de drie ban den Vonder / Vader / Soon ende Boeder dieſe ſepden / HKD Se
de Son ende den Vonder te hebben. In deſe Feeſten / oo wiert de jonghe Ingas ghe⸗ HES
dediteert / dat is / de Guâras ofte. Doecken opgheſet / ende d oozen deurbooꝛt / wozdende 1
ken / t welcke al te mael was tot een tepcken / datſe den Inga ghetrouwe Nidders ſou⸗
ufco »
9 Ae ve
dsds
8 NN
Cab. 26. Hiſtorie Morael van weſt· Indien. f
Cuſco meſen / maer als de eeſten voleyndicht waren / ſoo mochten al die ban bupten /
binnen comen/alfdan foo wiert haer ghegheven van de koecken / die ban t Mays ende
t bloet der ſacriſicte ghemaeckt maren / t weicke fp aten tot een tepycken / datſe met den
Inga veret nicht waren / als hogzen ghefept is. Det is boorwaer omte noteren hoe
dat den Dupbel / op (u maniere / van ghelhcken inde Afgoderhe / de WMzpevuldfchept
inghevoert heeft / want de Date vooꝛſchꝛeben Beelden der Sonne / waren geintttuleert
Apolnti, Churiunti ende Intiquaoqus dat is foo beel gheſe pt als den Dader ende Leere
Son / den Soon Son / ende den Bꝛoeder Son. Gp de ſelne mantere foo noemdenſe
gock de dzle Statuen ofte Weelden van Chuquulla, welcke is van den Godt die hem is
onthoudende in de Gheweſte ofte Regioen der Lucht / daer den Vonder / egen en⸗
de neen van daentomt. y is indachtich / hoe dat my gheweſen wiert( weſende in
Chuquiſaca) van een eerwaerdich Pꝛieſter / een Anfoꝛmatie / die ick langh ghenoech in
Ganden ghehadt hebbe / in de welche Loor wararhtich vertoont wiert / hoe dat een ſe⸗
Here Guâca ofte Aenbidtſel / Daer d Indfanen Pꝛoſeſſte vooꝛ Deden / den Tangatänga
t aenbidden / eenen Afgod was / die fp ſepden / in ren / dzie / ende in die / een te weſen: en⸗
de als hem den ſelven Pꝛieſter hier van was berwonderende / ſoo ſepde ick hem / dat
myngheloof was / dat alle het ghene dat den Vupnel / dooz (Dn leugens ende bedꝛoch /
de waerheyt mochte ontſtelen / dat hy t feite Dede, ende dat / met alſulcken heiſchen enz
de weerbarſtighen hoovaerdhe / als bp altoos begeerich geweeſt is / m Godt ghelhck
te weſen. Nu / keerende tot de Peeſten / te weten / van de tweede aent / die genaemt
miert / Camay, ſoo noemenſe noch / boven de ſacrifirien / d aſſchen / ende wierpenſe in een
afloopent water / volghende de ſelve alſoo bf mijten weeghs / met leenftocken in de
Handen / nan achteren nae/bfddende datſe die tot in de See Wilden bꝛenghen / want al⸗
Baer foo ſoude den Viracocha f ſelne Pꝛeſent ontfanghen. In de derde / vierde ende
uhfde Went log offerden (P nan geldcken in elke Racen, Daer hondert Ochapen/
“te weten / warte / beplackte / of bonte ende grauwe / met noch veel ander dingen / t welc⸗
ke op achter latẽ om niet moeplc te weſen. In de ſeſte maent / genaemt Hatuncuzqui
Aymordi elcke met de Mep- Maent over een tom / ſoo Wierden daer oock hondert
Schapenſ ende dat / van alle coleuren)geoffert. In deſe Maen ende Maent / t welcke
is in den tit dat men Mays upt den Oeaſt t hups bzenght ſoo dedenſe de eeſte l die
noch hedenſ daeghs onder d Indianen ſeer gheuſeert werdt ) dieſe noemen Aymorâis
Meſe Jeeſte wort ghedaen / foo wanneer dat men van de Chacra, ofte de Bouwerije
af / nae hupg toe comt / met ſekere geſangen / waer mede fp biddende zijn / dat het Mays,
t welcke fp noemen Mamacôra langhe mach dueren / nenten van haer Chacra, Bouwe⸗
ve ofte Acker- Lant / een ſeeckere quantitept van t beſte Mays, ende legghen dat / met
ſekere Ceremonten / in een clepn bonbelken(genaemt Perua) dat dꝛie nachten be waten:
de / alſ dan ſo doen fp het felue Mays in de coftelijcktte deckſels ofte Mantels dieſe hele
ben / ende nae dat het wel toegheſtopt ende berept is / ſoo aenbiddenſe deſe Perua, ende
houdent tu grooter weerden / ſegghende dat het de Moeder van t Mays, van haer
Ghacragfte Bouwerße is / ende dat het Mays van t ſelve (pn hercomſte ende onder⸗
houdt heeft: Doen in deſe Maent een bpſondre Satrificle / ende de Coovenaers
Vzaghen aen de Perua, of het oock kracht heeft boog het toecomende Jaer: Ende
ſoo t dan neen antwoozdt / foo bzenghen ſp t op de ſelne Chacra ofte Bauwerhe / om
te verbꝛanden / t welcke fp met ſoodanighen ſolennitept doen / als een peghelyck
vermach / makende met de ſelve ceremonten weder een ander Perua ſeggende datſe het
Aerde. dat het zaetvã t Mays niet te loo, en gae:maer foo't ant wooꝛt / dat |
t cracht genoech beeft om langer te duerk / ſo laten fp't tot het ander jaer toe blijben.
_ ®efe boozſchzene ſuperſtitte duert noch tot hedenſ baechs toeren is onder d Andtane
ſeer gbe⸗
ſter ghemeyn deſe peruen, met de Peeſten van 't Aymorâi te houden. In de ſevenſte
dedenſe de eeſte ) Intiraymi ghenaemt/ in be welcke geoffert werden hondert van de
met goude plaetkeng aen de kunen behangen / gaende al te amen al ſingende . Staet 12
t aenmercgten / hoe dat deſe Feeſte bpnae comt te ballen op den ſelven tit / als by ons 4
Chuſtenen de ſolemnttept van't Corpus Chrifti, ofte Satraments dach / ghehouden 1
wozdt / ende heefter dock in ſommighe dinghen eenich ſc nel van ghelhckents mer /
are oude reeſte van t Incirâymi celebperene In de achtſte Maent/ genaemt Châhua HIE
| is / al te ſamen graeuachtich / hebbende de coleur van Vizcâcha : deſe IMRaent comt met |
daer ander hondert Schapen van Caftagnen coleur berbzandt / ende daer wierden
Auguſto over een te comen. In de thiende Maent / gheheeten Coyaray mi, foo W ler⸗
uptquam / ende foo haeſt alſſe de ſelve int gheſicht creghen / fas maecktenſe een groot
mardimi punchaiquis, foo mierden daer ander hondert Schapen ghe acrifireert: ende
r — EEEN n K B 0
Het vijfde Boeck Fl. Tae.
Maent / Auca ycuzqui Intirâym: gheheeten / de welcke met Junta over een comt / ſoo
Schapen Guanacos, ende ſefiden / dat dit de Feeſte nan de Son was. In deſe Maent
ſoo maerktenſe een groote menichte van Sratucn ofte Beelden / die ghewꝛocht ofte gez
ſneden waren van thout Quinua , zünde al te ſamen met coſtelheke cleederen toeghe⸗
maeckt / ende deden den dans dieſe Cayo noemden: ſtropden in deſe Feeſte beel bloe⸗
men over den wegh / zzude d Indlanen ſeer beſtreken ofte beſmeert / ende de Meeren
ghelhck alg daer ig / in de danſſen / repꝛeſentatien ofte gheſanghen · Booz deſe doꝛſalie /
. eenighe onder d Indianen gheweeſt / ghelhek als men daer hedenſdaeghs
dock noch wel vint / die hen (aten duncken / dat het celebꝛeren van onſe ſolenne Feeſte
van't Corpus Chriſti, ofte Satraments dach veel ſuperſtitien heeſt / ende datje noch
Huarqui, ſuo wierden daer ander hondert Schapen verbzandt / in voeghen als gheſept
d onſe van Iulio over een. In de neghenſte Maent / gheheeten Yapaquis, (09 wierden
foo onthalſt als verbꝛandt / dupſent Cutes, op dat het Vs / de Tocht / t Mater ende de
Son / de Châcaren ofte d Acker · landen / niet en wilden beſchadighen: deſe ſchint met
den daer verbzant / ander hondert witte ghewolde Schapen. In dere Peeſte die met
Septembri over een comt) ſoo dedenſe de Feeſte / Situa ghenaemt / twelcke gheſchiedde
op deſer maniere: Dergaderden haer alte ſamen / op den eerſten hach / eer dat de Mat
gherucht met roepen ende erhten / hebbende brandende tooztſen in de handen / met de
Welke fp d een d ander op t lf ſloeghen / ſeggheude:laetter het quaet uptgaen / twelc⸗
Ke ſp naemden Panconcos. Dit ghedaen zynde / foo dedenſe de generale af waſſchinge
in de fpauptende wateren ende Fontepnen / een peder in un epghen conduyt oſte toe⸗ IAN Se
behooꝛte / ende dꝛontken alfban vier daghen achter den anderen. In deſe Maent ſoo NI De
hꝛachten de Mamacônas, van de Son / een groote menichte van de Boecken/ die mer e
het bloet der facrificien ghebacken maren / ende gaven daer elcke vzeemdelinck een 12
Nuotke ofte beet van: (onzent van ghelhcken aen de vꝛeemde ofte uptheemſche Gea- 1
cas ban t gantſche Hicke over / alg oock aen verſchepden Curacas, iii tepchen bart i
gantſche Fhche over / als oock aen berſcheyden Curacas· in teptken van t verbont en⸗ 11
de ghetrouwichept aen den Son ende den Inga, als Loozen geſent is. Daf m aſſchin⸗ Hi D=
ghe ofte t baden / de dionekenſchap / ende eenich ſpooz van deſe Feeſte Situa ggenaemt / 1
Ihn evenwel noch hedenſ daeghs op etljcke plaetſen duerende / doch met deceremo⸗ 01 8
nien eenichſins wat verſchepden / ende feex hepmelytk / alhoe wel dat het pʒincipaelſte / 1
EM
als aock int openbaer / te niet ende ghereſſeert i. In de elffte Maent/gijeheeten Ho- 0 | HE
foot gheſchiede / datſe water ghebjesk: hadden / foo ſteldenſe een geheel (wart Schaep
op een lack veldt / vaſt ghebonden / om dat het reghenen ſoude / ende goten Daer veel
Chîcha rondtom / ende en gavent dock niet teten / vooz aleer dat get quam te re⸗
Bhenen- Dit ſelne wordt van ghelhcken noch aldus / Op deſen (elven Ad
ne
|
0
iel:
100
1 IE
N
Cup. 28. Hiftorie Morael van VVeft- Indien.
in veel contrepen onderhouden / kl welcke fg in Octobri In de laeſte Maent ghenaemt
Ayamata, foo Wicrden daer ander hondert Schapen geſatrifiteert / alſ dan foo dedenſe
de Peeſte Raymicantâra Râyquis ghefteeten : In deſe Maent / weleke met Novembri
over een comt / oo berepde men elle t'ghere bat noodich was / vooꝛ de Jonghers / die
menindeaenvolgende Maent Gozlu geen ſcude maken / doende de Jonghers oock
met de ouden een ſckere Mon ſteringhe / als dork ſommige ſpꝛonghen ende buptelen.
Veſe Ferſte noem deſe Ituray mi, de Welt ke oꝛdinaris gedaen wert / oo wanneer dat
het te beel ofte te wepnich regende, ofte alſſer peſtilentte was. Manextraozdinariſthe
Jeeſten / die ſeer beel waren / ſoo was de vooznaemſte / den ghenen dieſe Vtuhteten:
Deſe eeſte van Ytu en hadde geen beſetten tyt / dan dedenſe alleenlick in thden van
nooden: Ende cm de ſelve te doen / ſoo vaſte alle het Volck twee dagen lancht / in meles
ken tht ſp gheen wou wen aen en roerden / noch en aten oock geenich dinck met ſout /
noch Axi, Roch en dꝛoncken dock gheen Chicha, vergaderden hen al te ſamen op een
plaets / daer gheenighen vzeemdelinck / noch eenich Ghedlerte was / ende hadden Loop
deſe Feeſte / ſckere Mantels / Cleederen eñ Gt waet / welche alleenlyck hier toe was
dienende: ginghen in Pꝛoteſſie met de Mantels over t hooſt bedeckt / ende dat ſeer
verlanckſaem met het ghelupdt ban haer Trommelen / ſonder d een d ander eens te
ſpꝛeken / t welcke aldug duerde eenen gheheelen dach ende nacht over / tot des anderen
daeghs daer aen volghende / alſ dan ſoo aten / douchen ende danſten fp twee daghen
ende nachten over / ſegghende dat haerlieder ghebedt verhoozt was: Ende hoe wel
dat men t ſelve hedenſ daeghs niet en doet met alle de vooꝛſepde Ceremonien / foo ig
het niet teghenſtaende ſeer ghemeyn / een ander diergelheke Jeeſte te doen / dieſe Ay-
ma noemen / met eenighe Cleederen dieſe alleenlhck daer toe Gouden. Deſe mam ere
ban I ꝛcteſſie / ghelick als gheſepdt is / ban bywhlen met Crommels / ende t vaſten
Booz aen / met de dꝛonckenſchap achter nae / gebzüpckenſe in tijden van groote nooden
ende benautheden: Ende hoe wel datje t ſacrtfiteren van de Kunderen / ende ander
dinghen / (diefe vooꝛ de Spagnaerden niet verbergen moghen ten minſten int open:
baer / naeghelaten hebben / ſoo onderhoudenſe nochtans, des niet teghenſtaende veel
Ceremonien / die haren oozſpꝛonck van de vooꝛſcheven oude eeſte ende ſuperſtitien
hebben. Pierom foo iſt noodich / dat men op t ſelve achtinghe heeft / nameltjeken om
Die (wille datſe deſe Peeſte han t Ytu oe eene doende met diſſinunlatie
ende onder den dupm / in de danſſen bant
ſchent licht ende de dupſternts / ende van de Chziſtelhcke waerhept tot de Heyden⸗
ſche leughenen / al hoe wel dat der Menſchen ende Godts Dpandt / noch ſoo veel ghe⸗
ſocht heeft / Godts dinghen met artiſic ien ofte conſte nae te bootſen.
Het
orpus Chriſti oſte den Ommeganck bant
Satraments- dach / maktende de danſſen van Lamallama ancuacom ende andere dier⸗
ghelheke / conſoꝛme d oude Ceremonien ende ſuperſtttien / die d Indtanen / ten tiden
baerder Heydenſchap / plachten te hebben / on datſe ban de Paſtooden ende Pzieſterg
niet toeghelaten woꝛden / ghelhek als men aldaer / int ghene deſe materie beroerende
is / bꝛeeder Helaes van gegeven heeft / ende is vooꝛ deſe mael genoech alhier aenghe⸗
voert te hebben / dexertcitle / daer den Pupbel ſpn Wevotardſen mede verontledicht
hadde / op dat men t ſpner pt fien mach / Wat onderſehept ende verſchil datter is / tuf
dk
Het vijfde Boeck
Het 29. Capittel, Van de Feefte van't Zubiko, ofte Aflaet, die de
Mexicanen ghebruyckt hebben 7
E Mexitanen en waren in hare ſolenniteyten ende
Peeſten / niet minder curieus / ende hoe wel datſe in de goederen beter
coop waren / ſo warenſe nochtans / ſonder comparatie / int Menſchen
S bloet veel coſtelijcker Ban de pzincipaelſte JPeefte van Viztlipuꝛtli ig vo⸗
rin gehandelt nae de welcke de Peeſte van den Afgodt Tezcatlipuca ſter
:
EROSIE TETE
Cap.29. Hiſtorie Morael van Weft-Indien;
aen God den Sthepper / ende aen den leere / doo; wien Wp leven / als dor Aen de Son /
ende aen d andere Gare puintipale Goden / met ce afeer groote benauthept ende debo⸗
tie / datſe hem doch tegens Gare Bpanden wuden vittozie ende ſterckte verleenen / om
veel Capthven afte ſlaven te mogen vangen / tdt een vereeringhe haerder ſacrificien.
Veſe vooꝛſeyde Ceremonten wierden gedaen thien dagen boor de Feeſte / in welcken
tit de Pꝛieſters altoos op't Fiuptken ſpeelden / op datſe al te ſamen d gen biddinghe
van d aerde teten / doen ſouden / als oock om aen, d Afgoden t epſſchen / tghene dat ſp
begeerden / doende alle dagen de gebeden met ſuchten ende karmen ende d dogen nae
den Memel / ghelhek als den ghenen die leetweſen ende berou van hare ſchulden ende
ſonden hadden / hoe wel dat dit henlieder berou anderg niet en was / dan Hoor vꝛeeſe
van lichamelhcke ſtrafſe dleſe veg zen / ende niet om d'eeuwighe: Maat affir meren /
datſe niet en wiſten / datter in t auder leven ſo nauwen ſtraffe mas / Waer doo) pen
dock foo onphnſheken ter dost begaven/nepnen de dat men aldaer al te ſamen in ru⸗
ſten was. u / getomen zynde den eerſten dach der Feeſte / van deſen Afgodt Lezcat-
lipuca, (0 verſaeimde haer de geheele Stadt ofte Gemepate op de plaets / om geleken
cken ooch te telebzeren de Feeſte van den Almanack ofte Kaleadier , die wp gheſept
hebben / te heeten Toxcoalt, dat is foo veel geſept / als een dinck dat dꝛaogh is / Welcke
Jfeeſte altemael ſtreckende was / ou water van den Nemel te epſſchen / in mantere
gelick als wp de Pꝛoteſſien ende Gebeben doen ende hierom foo hieldenſe deſe Pee⸗
fte altoog in de Mep-maent / twelcke is den tit datmen in t ſelne Lant tregen - wa⸗ 1
ter aldermeeſt van doen Heeft. Men begonſt De felue eeſte te celebꝛeren den negen⸗
ſten Mepe / ende volepnden den negenthtenden. In den moꝛghenſtom van den laet⸗
ſten dach / ſoo bꝛochtenhaer Pꝛieſters een Roſ baer ofte Setel upt / die ſeer vertiert
was / met Goꝛdynen ende Slupers van verſcgepden maunteren. Deſe Setels hadden
(oo beel handt-vatſels alſſer Miniſters waren dieſe dzaghen ſauden / de welcke al te
ſamen met wartſel beſtreken quamen/hebbende langlj: gemaechte ende gee
hapzen / die te middewegen met witte riemen ofte bindtſels ghebonden Weken, zijnde
be tleederen van t levrey des Afgodts · On deſen Setel ſo ſteldenſe de perſ⸗ l deg
Afgodts / die tot dit Ampt uptgeſondert was / den welcken fp noemden / de ghelgcke⸗
niſſe van den Bodt Tezcalipuca namen hen op de ſchouderen / ende bzachten hem int
openbaer tot aen den voet van de trappen / alf dan ſo quamen serſtont hier nae de gees
ſtelicke Jongelingen ende Vochters / van den ſelben Tempel, upt / met een dicke cooz⸗
de / die ghedꝛaent o fte ghemaeckt was van ſnoeren van gherooſt Mays,met den welc⸗
ken fp den geheelen Setel omringhden / ende hingen oock ter ſtont een ſnoer ofte vif⸗
tich / van t (eine / om beg Afgodts hals / met een Crants op t hooft: Deſe Cooꝛden
Wierden genaemt ToxcÂlr, tmelcke fo veel te bedieden was / als de daooghte ende on:
vzuchtbaerhent des tits. De Jongelingen quamen met Goꝛdynen van Netten ge⸗
maeckt / om wonden / ende met Crantſen / ende vhſtighen ofte oeren van tgherooſt
Mays ende de Vochterg waren ghecleedt met nteuwe habyten ende vertierſels / heb⸗
bende van gheigcken vhftighen van t ſelve om de halſen / ende op de hoof den hulſels
van röſkeng ofte roepkens ghemaecktt / altemael met Mays bedeckt / zijnde de voeten
ende d armen beplupmt / ende de haken ofte wangen met verwe aengeſtreden:bꝛach⸗
ten van ghelhcken / veel Crantſen ende ſaoeren / oſte vöhftighen vant gherooſt Mays
met haer upt / ende ſteldenſe ende hinghenſe de vooznaeniſte op de hoof den / ende om
de halſen ende gavender oock in de handen eenighe Bloemen. Den Afgodt aldus op
ſyn Setel gheſtelt zynde / ſoo haddenſe op de gbeheele plaets een groote menichte van
Iep-boomien ofte groene tacken van Mangey „Welcker Bladeren bzeet ende dyſte⸗
lich zyn. Den Setel op de ſthouderen ver voozſepder gheſtelt zynde / ſoo Wenn
| | en ſe
Het vijfde Boeck
den ſelven in Pꝛoteſſie binnen in den Omganck Lan de plaets / hebbende boo? haer
75 gaen / twee Pꝛieſterg / eltk met een Pperteſt ofte Mieroockg · vat / de welcke den
Afgodt geſtadelhtken bewieroockten: Ende telcken mael datſe t Wieroock daer in
Wierpen / ſoo heftenſe d armen (oo boeg’ op / uae den Afgont ende de Son toe / alſſe
punnmerg mochten / ſegghende datſe harrlieder gebeden ten Hemel wilden oppoeren /
foo gelijck als den feiven roockwas opwacrig tretkenbe. Al het ander bolck die op
de plaets den Aſgodt / in t rontſem gaen, van achteren nae volghden / habben al te ſa⸗
men nieume toozden in de handen / die ghemaeckt waren van 't gaern van Manguey,
ende dat / van een Badem lanck met een loop geit cynde / waer mede ſp haer diſci⸗
plineerden ofte gerſſelden met groote ſlaghen ep den 1ugge / in maniere ghelpek als
men hem bp ons / op den heplighen ofte witten Vonderdach / diſtiplineert. Den gie:
heelen onwanck van de plaets ende de Tinnen van t dack / ſtonden altemael vooz
groene tatken ende Bloemen / ende dat foo fraep ende luſtich verciert ende totghe⸗
mael kt / dat het een vermaken om fien was. Dee Pꝛoteſſie aldus ghedaen zynde / ſoo
pijftenfe den Afgodt weder in (pu plaets vaer hy behoodente ſtaen / ter ſtont daer na
foe quam daer een groote menichte van Dolcke / met Bloemen die op verſtherden
| mameren toegheniaetkt waren / ende fire dender den Altaer / niet ſpnen ombanck /
als oock de gantſche plaets vol van /in fulcker voeghen dat het een voojberepdinghe
ban cen monument ofte begracffenis ſcheen te weſen. Dele dinghen Wozden albus
doo; des Pꝛieſters handen beſtelt / doende de Jonghelinnben des Tempels dadnint⸗
ſtratie ban bupten aen / ende bleef dien dach / met ſpn Capelle alſoo ontdekt, (order de
(luper daer vooz te hebben. Wit ghedaen zynde / oo quamenſe al te (amen ten offer / te
weten / met Gozdnen / Sluperg / Juwelen / coſtelycke Gheſteenten / Wieroock / har⸗
ſighe Houten / liozen apꝛen van Mays, Quartels epndelhcken met alle het ghene⸗ dat
men in dierghelheken ſolennitepten ghewoon was t offeren . In de offeral de van de
@uartelg (twelcke van den Armen Was) ghebzupcktenſe deſe teremonte / te weten /
gavenſe aen den Pꝛie ſter / de welcke die / iu t nemen / de hoof den af trotk⸗ ende alſoo
tevftont aen de boet van den Altaer heen wierp / om ibloet t ontloopen / doende dolk
alſoo met alle de gene die Daer geoffert wierden. Ban andere Puchten ende eetbare
wWarenfofferden cen pegelpck nae ſpn vermoghen / twelcke doo de Miniſters beg
Tempels gen be boet ban den Altaer gelept Wiert/ende ſp Waren dor k de gene diet op
namen / ende in de Cellen ( dieſe Daer hadden droegen. Deſe ſolennele offerande aldus
volepndicht zynde / ſoo ginck het volck in haer woonpluetſen ende hupſen eten / blij:
gende daer en tuſſchen de FP cefte aldus opgheſthozt / tot nae de maeltht. Middeler-tyt
foo veroctupeerden haer de Jongelingen ende Wochters des Tempels (met de LOO
ſchꝛeven vertierſels toeghemaeckt) den Afgodt te dienen / van alle het ghene dat hem
boor ſpn eten ghedediceert ofte toe ⸗ghee gent wag /t weicke berept Wiert van ande⸗
re Bꝛouwen die beloft enis ghedaen hadden / haer dien dach te verontledigen / om den
Afgodts kaft te kootken / ende hem dien gantſchen dach over / te dienen. Alle de gene
die aldus beloften gedaen hadden, quamen in t aentomen van den dach / haer pꝛeſen⸗
ttren aen den Opfiender des Tempels am gheboden te weſen / wat datſe doen ſouden /
ende deden oock tghene haer bevolen was / met grooter ſozghe ende neerſtighept:
Bꝛachten daer nae foo veelderlep indentien ende verſche pdenhept van ſpyſe / dat het
een dintk om verwonderen was · Deſe toſt aldug berept / ende den thdt van de Mael⸗
tt ghetomen ſynde / ſoo quamen alle de Dochters des Tempels in Pꝛoteſſie upt / heb⸗
bende elck een Kopf ken vol Bꝛoot in de tene / ende een Momme ofte ſchotel van de toe⸗
gemaeckte ſphſe / in d ander hant / eñ boor haer heen / ſo 12 en out bedaegt e
175 81 80 2 elc
|
|
|
|
Cup. 20. Hiftorie Morael van Weſt- Indien,
welcke Boor Bof-meefter diende / met een ſeer antücks habit / te weten / hadde een wit
Chooz-cleedt aen / twelcke hem reptkte tot over de knpen / ende daer onder een root
lepꝛen Wambapg ſonder mouwen / op de maniere van een Sambenito, (twelcke in
Spagnien de ſchand rotkrnens zyn / die d Inquiſitte de miſ dadighers tot een Peni⸗
tentíe Doet dꝛagen / alſſe haer van de Retterge bekeeren ende af-flaen ) ende hadde in
de plaets van mouwen / vleugelen / daer eenige bꝛeede riemen ofte banden upt quamẽ /
gen de welcke (te weten / recht achter op de rugge) een middelbare Calabaga oſte C au⸗
woerde hinck / die voor eenige gaetkens (die vaer in waren) vol Bloemen ſtack / heb⸗
bende binnen in verſchepden dingen van ſuperſtttie. Deſen Ouden ginck aldus toege⸗
maeckt/ boo; alle tgereetſchap (eer ootmoedich / dꝛoevich / ende met neder gheſlaghen
hoofde heen / ende tomen de bp't beſteck (twelcke was aen de voet van de krapnen / ſo
Dede hp een groote ende ootmoedige eerbiedinge / ende ſtelden hem aen d een zyde / alſ⸗
dan fo genaechten de Vochterg / een ende een / met het eten / met een groote reverentte /
de welcke altemael op een ce geſtelt wierden: Vit gedaen zůnde / ſo quam den ouden /
ende gelepdenſe alſo wederom / ende fp keerden alfdan wederom nae hare vertreck⸗
plaetje toe, ae dat ſp ingegaen waren / ſo quamen de Jongelingen ende Winiſters
des ſelnen Tempels, upt / ende hieven de pijen van Daer op / ende brachtenfe in de Cel-
len der Digniteyten ende Mꝛieſterg / de welcke bf daghen achter een ghevaſt hadden /
maer eens daeghs etende / nde van hare Bꝛouwen afgeſondert / ſonder in alle de vf
dagen eens upt den Tempelte tomen / hen ſeer ſtrengelhtken met Coozden geeſſelen⸗
de: Aten van deſe Goddel cke ſpyſe (gelöck als (pie noemden ) fa veel alſſe mochten /
van de welcke oock niemant gheoozloft was teten / dan ſplieden alleen · Na dat nu alle
tvolck gegeten hadde / ſo quamen fp weder by den anderen op de plaets / om de Feeſte
te celebzeren / ende teynde daer van te ſien / alwaer fp dan een ſlaef ofte gebangen upt⸗
bzachten / die den Afgodt een Jaer lanck gherepzeſenteert hadde / zinde getleet / toege⸗
maeckt ende ge. eert / ghelick als den ſelben Afgodt. Ende nae datſe hem alte ſamen
reverentie gedaen hadden / ſo leverdenſe hem in de handen van de Sacrificateurs / die
dock op de ele thdt upt quamen / ende genomen zijnde by de handen ende voeten / ſoo
ſneedt hem de Paus de boꝛzſt open / ende haelde daer t herte uyt / dat met de Gant ſoo
Hhoogh opſtekende als hy mocht / tſelve aen de Son ende den Afgodt vertoonende / als
op een ander verhaelt is. Deſen / die den Afgodt reyzeſenteerde / aldus gedoot unde / ſo
qutamenſe op een ghewhede plaets / die tot dien effecte ghedeputeert Was / comende de
Jongelinghen ende Mochters / met de vooꝛſchzeven toemaetkſels / al maerſe in oꝛdi⸗
nantte geſteit zijnde / by de Trommel / opt gheluyt van t ſpelen / der Dignite y ten deg
Tempels danſten ende ſongen / ende alle de Neerentoe-ghemaerkt zijnde met de ſelve
tepckenen ofte omhangſels / die de Jonghelinghen dꝛoegen / danſten int ront / rxontſom
bp haer heen. On deſen dach ſo en wierdender oꝛdinaris anderg geen meer ghedoodt /
als deſen geſatrifiteerden / want daer wierden alleenlůck om de vier Jaren eens / an⸗
dere met hem gedoot: Ende foo Wanneer dat het ſelbe geſthiede/ſos was het t Aaer
van t 4 flaet ende Indulgentia plenaria. Nu haer ghenoegen hebbende van pelen / eten /
en dzincken / ende de Son onder zynde / ſo gingen de voozſchzeven Dochters nae haer
vertreck- plaetſen / ende namen groote aerde ſthotelen / vol ghebacken Bonich- bꝛoot /
welcke bedeckt waren met eenige gemaeckte ruten van Vootſ-hoof den ent been⸗
deren / ende brachten den Afgodt Collacie, clommen tot aen de plaets / die vooꝝde deure
van de Capelle ſtont / ende tſelve Daer nederſtellende / ſo gingenſe met haren Mofmee⸗
ſter vooꝛaen / in de ſelve opdinantte wede raf / gelicht alſſe ghecomen waren: Cerſtom
Daer nae / ſo quamen alle de Jongelingen met Rieten in de handen / ende in opdfnantie
geſtelt zinde / upt / ende liepen nac de Crappen des Lempels toe / doende elek bett in
Het.vijfde Boeck.
beſt / om vooz d ander aen de ſchotelen der Collatie te genalien / ende de Digniteyten des
Tempels hadden achtingh ende ooghmerckinghe om te fien wie dat d'eerſte / tweede /
derde ende vierde / daer bp quam / ſonder van alle d ander meer Werckx te malten / tot
datſe alle de Collatie aen- grepen ende wech dꝛoegen / gelijck als groote ovrrblhſſelen
van heplichdommen. Dit gedaen zhude/foo namen de Digniteyten ende Pucreu des
Tempels, de bier eerſte die Daer aengetamen waren / ende ſteldenſe te middewegen van
haer / ende bꝛachtn fe alſo tot in de Cel len al waerſe haer met ſeer goede vercterſels bee
gaef den ende vereerden / ende Wierden dock van dien tt vooꝛtaen gheacht ende ghe⸗
kreſpecteert gheljck als uptgheleſene ende vernaemde Mannen. De opneminghe der
Collatie gedaen / ende die getelebzeert weſende met een groote blihſthag ende gerucht /
(oo gavenſe alle de Dorhterg ende Jongelingen / die den Aſgodt gedient hadden / 09}:
of datſe wech gaen mochten / ende alfoo ginghenſe cock d een boor ende d ander naer
upt: Ende ten tyden datſe wech ginghen / ſoo ſtonden alle de Jonghers der Collegien
ende Scholen / by de deure van de plaets met gemaeckte Wies ende Crupt- ballen in
de handen / ende bewierpenſe / haer begeckende ende den ſpot daer met DP Bende / als
ken bolck die Haer van den dienſte des Afgodts af · cheyden / gingen alſ dan met vꝛpic⸗
hept / om met haer ſeluen te daen tghene datſe wilden / Waer mede de ſolennitept ende
Feeſt ten epnde was. „5
Het 50. Cpittel. Van de Feeſte der Cooplieden, die de cholutecas
ghebruyckten.
L hoe wel datter ghenoech gelent is ban de Godts⸗
dienſten die de Mexicanen hare Goden aende den / des niet tegenſtaen⸗
de / om dat den Godt / die genaemt was Querzaâlcoalt „eenen God vant
PENN SS rheh voick was / ende een bpſondere Godtſ dienſte ende ſolennitept Had:
de / ſoo ſullen wp alhter verhalen / tgene dat van ſpn Feeſte gherelateert
wort. Nu / ſo opde de Feeſte van deſen Aſgodt geſolenniſeert op deſe maniere / te We:
ten / veertich dagen te vozen / ſoo kochten de Cooplieden een wel gefatſonneerde flaef /
ſonder eenich letfel ofte tepcken / ſo wel van ſieckten / als van wonden ofte flagen: De:
ſen tleedenſe alſdan met het ſelve gewaet ende vertierſels des Afgodts / om dat hy hem
deſe veertich dagen ſoude repzeſenteren: Ende aleer datſe hem nu cleeden / ſo reynich⸗
den ende wieſſchenſe hem tweemaels in een Lack ofte Mepꝛ / twelcke ſp der Goden:
Lack noemden. Aldus gerepnicht eude gewaſſchen weſende / ſos cieeddenſe hem op de
ſelve maniere / als den Afgodt geeleet was: Wiert alle deſe veertich daghen over (eer
ge ert / om het gene dat hy repzeſenteerde / ſtelden hem des nachts in een ltauwe ofte
beſloten Tralie / (als op een ander geſept is) om ntet wech te loopen / ende haelden
hem des morgens terſtont wederom upt / hem ſtellende op een eerlihcke ende behooz⸗
icke plaets / alwaerſe hem dtenden ende cofteljcke pijfen teten gaven : Ende als hp.
gegeten hadde / ſoo hingenſe hem ſnoeren / ofte viftigen van Bloemen om den hals /
ende gaven hem veel rietkerkens in de handen / hadde ſeer volcomelhcken ſpn L=
watht / ende veel ander volckx die hem ghelepdden ende met hem dooz de Stadt gin
ghen / ende den fel ven ginrk ober al ſingende ende danſſende / om vooꝛ de gheltzekenis
ban haren God bekent te weſen / ende nu beginnende te ſingen / ſoo quamen de Dꝛou⸗
wen ende Hinderen upt haer hupſen loopen / om hem te groeten ende offerande te
doen / gelhck als eenen Godt. egen daghen vooz de Feeſte ofte Hooghtht / oo qua⸗
mender twee achthave oude Mannen, van dee deg eee
| er Boog.
—— — —— — — — — — E —— = — mr —— —
5 — —— - — — — e
DV NP, N 9 / PANT EN NAE) BETON RNA ESI 5 -
7 8 . N r * 8 V
9 5 A 5 Te 7 2 vs N . e
N. Á ), 1 1 1 N fi 1 1 W —
*
„ .
*
N eee
— . . „ —
C. 25. Hiſtorie Morael van Weft:Indien,
haer vooꝛ hem verdotmoedighende / ſepden fp met een ſeer nederighe ende ſachte ſtem:
Heere / ſult weten / hoe dat van nu over negen daghen / uwen arbept van danſſen ende
ſinghen een epnt neemt / want ſult alſdan ſterven / ende hy (oude ant wooꝛden / dat het
te goeder tyden mocht weſen. Veſe ceremonte not mdenſe Ney ho, Maxilt, Heèztli,
Dat is te 1 5 PDoeꝛbereydinghe:ende alſſe t ſeive deden / foo ſaghenſe hem met
t
roter achtinghe aen / of hyhem oock noch met de felbe bifthappe danſte als hy
plath / ende foo p t ſelpe met en dede met ſoodauighen vꝛeuchde alg ſp t wel dagen
den / ſoo dedenſe een ſeer walghelicke ſuperſtitie / te weten / ginghen terſtont ende
namen de Vlzmen ofte Scheermeſſen van t ſacrifitie / ende wieſſchenſe van t Men⸗
ſchen bloet / datter van de vooꝛgaende ſaerificten aengheeleeft was / met welcke afſpoe⸗
linghe ſp hem eenen dꝛanck maecten/ Bie met een ander van t Cacao vermengt was /
twelcke fp hem alfoo te dꝛincken gaven / want ſepden dat het ſelve ſoodanighen ope:
zatte in hem werckte / dat hy (onder eenighe memoꝛzie ende bprae uptfinnich bleef!
vam t ghene datſe hem gheſept hadden / keerende weder tot dozdinariſche gheſangen:
ende ſepden noch meer / dat hy hem ſelfs / dodꝛ deſe middel / met grooter blydſchap pꝛe⸗
ſenteerde om te ſterven / zynde Door deſen dꝛanck betoovert · D'oopfake waerom datſe
den ſelven ſothten de dꝛoefgeyt wech te nemen / was om dieſwille datſet elne voozeen
ſeer quade vooꝛſegginghe er de pꝛognoſtitatie h ielden van eenich groot guact. Nu /
den dach van de Feeſte ghetomen zynde / (oo namen hem de Sacrificate urs des mid⸗
dernachts / (nae datſe hem cerſt veel ghe ert / met Muſ ck gheſonghen ende bewie⸗
roockt adden) ende ſatriſtceerden hem op ſullken maniere / als dp een ander verhael!
ig / doende van (Bn herte / offerande aen de ITNaen / ende daer nae den Afgodt daer met
bewoꝛpende / latende t Lichaem van de trappen des Tempels han boben neer af rol⸗
len / a waer hy dan opgenonien wfert van den genen die hem geoffert hadden / rwelc⸗
ke waren de Cooplieden, weltker Preſte dit was. Opghenomen zynde dzoeghenſe
hem ten hupſe van ten van de vooznaemſte / alwaer (per verſchepden fpbfen af Deden
berepden / om met den dagheraet tbancket ende de maeltydt van de Ferſte te telehze⸗
ren / begroetende eerſtelhhtken den Afgodt met eenen goeden moꝛgen / ende eenen clep⸗
nen dang dieſe hem sendeden / ondertuſſchen dat het daeghde ende t Sarriſicte ghe⸗
Roetkt worde. Vaer nee / ſoo verſaemden hen alle de Cooplieden tot dit Bant ket / na⸗
welcken de gene die de handelingh hadden van ſlaven te coopen ende vercoopen / tot
Weickes laſte front alle Jacren een ſlaef te offeren tot de ghelhckemſſe van Geren
Godt. Veſen Afgodt was ren ven de puntipaelſte van die tontreye / ghelhck als berz
aelt fg / ende alſe o was ook den Tempel, dacr hy in ſtont / van grooten aenfien ende
adde t·ſtſtich trappen om beer op te tomen / ende op't opperſte van t (ele / een plat
ban middelbare beer de / t welche ſeer turteuſſhck gheplabept was. Te middeweghe
van dit plat / ſtont een groot ende ront ſtutk / in mantere van een Oven / met een enge
ende lrege intoniſte / in (uicker voeghen dat men hem ſeer moeſt hupghen ende bucken
om baer doop in te comen, Deſen Tempel hadde van gheljeken / Cellen ofte woon⸗
plaetſen / ghelhck als alle d ander / alwaer Conventen Waren van Pꝛieſters / Jonghe⸗
lingben / Bock ters ende van Jonghers als op een ander gheſeyt is / bn de welche ale
leenlyck een Pzieſter aſſiſteerde / die daer contr ueleken (pn reſidentie hielt / de welc⸗
ke was als dienende by de weke : Want alhoewel datter oꝛdinaris in elcken —
dꝛpe ofte vier Paſtoozen ofte Digniteyten Waren / niet teghenſtaende foo hadde el
een ſpn welke om te dienen / ſonder daer upt te tomen. Nu / (oo was het Gfſitie / van
den genen diet fpn weke wag alle daghen (nae d onder whjſinghe bande Fongers)
ten tiden dat de Son onder ginel) een groote Trommel te ſlaen / doende daer mede
Waerſchouwunghe / foo ghelpck als Wp boog een ghebꝛupck hebben tot bet 9260
Het vijfde Boeck Fol. 128,
ghebedt te cleppen. Defe Trommel Was faa geost/dat men ſpn heeſch ghelupt over
de geheele Stadt hooren mocht / ende met datſe die begonſten te hoozen / foo hieldenſe
haer in foo grooten ſilentie / dat het ſcheen daer niet een Menſch te weſen / zynde de
Marck ten terſtont verſtoozt ende tvolck vertrocken / bihvende daer mede over el in
grooter ſtilhept ende ruſte. An den dageraet / als den dach upt bras E/ ſoo ſſoegenſe die
Wederom tot een teycken dat het begoſt te daghen / waer sede haer de repſende lieden
ende Dzeemdelinghen ghereet maeckten / on haer ap den wegh ende reyſe te beghe⸗
ven / zünde tot de ſe ve ſtont ende tijdt toe belet om upt de Stadt te mogen tomen. Dez
2
ſen vooꝛſepden Tempel hadde ern nüddelbare binne⸗ plaets / alwaer men op den dach
van haerder Feeſte groote danf-fpelen ende vꝛeuchden bedzeef / met ſeer gratie uſe ſot⸗
te cluchten ende repze ſentatien / waer toe te midde⸗ weghen van deſe plaets een clepne
Theatrum ofte Conneel ſtont / van dertich voeten in t vierrant⸗ die ſeer aerdich ghe⸗
plavept was twelcke woog dien nach met groene tacken beſteken / ende met alte poli⸗
tie / moghelůck zynde / op t tierlickſte toeghemaeckt wiert / dat al te mael met Bogen
ende Pyteelen Van verſchepden Bloemenende Plupmen gpemaeckt omringhende /
zhnde ondertuſſchen hier ende daer behanghen met veel Boghelkens / Con nen / ende
andere aengename dinghen / alwaerſe haer nae den eten / alte ſamen vergaerden / alſ⸗
dan ſoo quamen de Keppeſenteerders ofte Perfonagten upt / met toꝛt whlige repzeſen⸗
tatien / maeckten hen geihk als VDooven / fochelaers / Mancken / Blinden / Creupe⸗
fen ende Lammen / tomende om aen den Afgodt ghetonthept te verſoecken. De doo⸗
ven antwoopdende averechts verkeert / de Rochelaers al hoeſtende / de Creupelen Ens
de Lammen / manck gaende / deden Gare tlachten / ende ſepden Gare ellenden / waer me⸗
de ſpd omſtaenders vant bolck ſeer beden ſachen: Andere qusmen upt in den naem
van de ſenhnighe Ghedierten / eenige ghetleedt zünde als Sangen; andere als Pad:
den / etihcke als Haeghdiſſen / etc. Ende den anderen ghemoetende verteldenſe haer
dfſicien of hande inghe / ende keerende dan een peder Weder op (pu ſelben ende rechte
ghedaente / ſoo ſpeeldenſe op etihene luptkens / waer mede de toehooꝛders een groot
bdermaken ende tit⸗verdzöf hadden want waren ſeer aerdich ende conſtich · Depnſ⸗
den haer oock als veelderlep Plieghen ende Dogelkens van verſcheyden toleuren / co⸗
mende de Jongers van den Tempel in ſoadanighe gedaente van cleederen upt / tlim⸗
mende on de geboomten / dieſe daer toe geſtelt hadden / alwaerſe van de Pꝛieſters des
Tempels met ſpupten op t lof gheſchoten wierden maer van d eene t haerder beſcher⸗
minghe ende d ander tot haerder aenvechtinghe / een groot debat maeckten / met (eer
gratieuſe ſpꝛeucken / daer ſp d omſtaenderd alſoo met onderhielden: Cwelcke aldus
Dolepndicht zynde / ſoo maecktenſe met alle deſe gerſonagten ghelück / eenen Dans /
waer mede de Feeſte ten epnde ende upt was. Dit ſelbe ghebꝛupcktenſe aldus te DOET
op de pꝛintipale N oogh · tyden ende Feeſten. i
Het 37. cupittel. VVat proffijt datter te halen is, uyt het Relaes
van de ſuperſtitien der Indianen. 5
Et ghene dat nu gherekereert is / Cal ghenoech weten.
om te verſtaen wat een ſoꝛgh dat d Indianen geh adt hebben / om hare
E Afgoden eñ den ®upbei (twelcke tſelve is) te Dienen eñ te teren / want
r 1 volcomelhcken te verhalen tgene dat hier van is / is een dint / dat eyntlhe
ne van wepnich proffjts is. Ende het gene dat noch verhaelt is / mach
pemant duncke / wepnich of niet aen gelegt te weſen / eñ dat het is gelje als den tyt te
verſigten
N NN —TbTVTbTVTCTCTCTCT—T—T—T—T—T—T—T—T—TT — —
9
4 1
E
9
Akim AREA LE LEAR AE dd
Cup. 31. Hiſtorie Morael van Weſt- Indien, id
érflgten imt leſen der fabulen ende vieſ vaſen / die de Boecken van de Kidders baders
zin vrrſterende / maer ſoo t van ſoodanigen te recht aenghemerckit woꝛt / (oo ſullenſe
bevinden / tſelve een {eer verſcheyden faeche te weſen / ende dat het oock pꝛoſſhtelhek
mach zin boog veel dinghen / notitte te hebben van de coſtupmen ende Ceremonten /
die d Indtanen ggebzupckende waren. Cerſtelpcken in de Landen daer men de ſelne
gebꝛipckt heeſt / en iſt niet atten voozderlhck / maer oock t eenemael gantſch noodich /
dat de Chziſtenen ende Leeraers van Chriſti Met / kenniſſe hebben van de dwalingen
ende ſuperſtitien der Dooz - ouderen / om te beſien of d Andtanen de ſelve nu ter ihdt
gocek in t hepmelhck of in t openbaer zjn ghebꝛupckende:tot welcker intentie / treffe⸗
Icke ende neerſtighe Mannen Daer bꝛeede T ractaten af gheſchzeven hebben / bant
ghene datſe onder bindende waren. Dan geleken foo hebbende Provintiale Concilien
bevolen / dat men tſelve beſchziven ende Vzucken ſoude / ghelick alſt in Lywa gedaen
is / ende dat / noch veel bꝛeeder ende topieuſer alſt hier ghehandelt is / alſoo bat het in de
Landen van Indien (eenighe notitie / die men hier van gen de Spagnaerts doet) wel
noodich is / tot mel varen der Andianen. Nu / vooz de ſelne Spagnaerden aldaer / ende
tzy oock waer dat het ſoude moghen weſen / mach deſe vertellinge van gelhcken diene
ſtich zin / om Godt onſen Heere danckbaer te weſen / ende hem (onder ophouden boog
foo grooten weldaet te loven / ghelick als daer is / ons (pu 1 Wet (de welcke
teenemael rechtvaerdich / repn ende pꝛoffgtelucken is) deelachtich ghemaerkt te heb⸗
ben / die ooch ſeer wel t onderſcheyden ende te kennen is / als men de ſelve met Satans
Wetten is verghelhckende / in de welcke (p ſoo langhen tit ongeluckich gheleeſt heb⸗
ben · Mach van ghelhcken oock dienen / om te Kennen de hoovaerdge / nydt / bedzoch /
ende argheliſten des Mupvels / met den genen die hy in ſlavernhe / ofte onder ſpn ge⸗
welt heeft / de wle dat hy t eender zyde / Godt wil vergheldcken / ende met hem ende
ſyn heplighe Wet competent ie ofte tegenſtrht boeren / ende ten anderen / tſelve is ber:
mengende met foo heel pdelheden / onreynichepts ae dock met foo veel wzeetheden /
dat hp daer ſelfs ghenoech met is openbarende / dat hy Looy een Officie heeft / alle
‘tgoet te berdelghen ende te niet te bꝛenghen. Epndtihcken / den ghenen die de ver⸗
blinthent ende duyſterniſſe te fien comt / in de welcke foo menighentzden / ſoo grooten
Pꝛovintten ende Rücken gheleeſt hebben / ende dat deg niet teghenſtaende / noch veel
Dolckeren / ende cen groot diel der Werelt / in dierghelhcke bedzoch lenende zijn / en
ſal niet naelaten connen / (ſoo hy een recht Chziſtelhek ghemoet heeft) den Alder
hooghſten te dancken / vooꝛ den ghenen die hy van ſoodanighen dupſterniſſe geroepen
ende ghetrorken heeft / tot het wonderbaerlhcke licht ſpnes Euangeliums iddende die
onmeteipeke lief de des Scheppers de ſelve te willen conſerveren / ende in ſpn kenniſſe
ende Onderdantghept te vermeer deren / ende hem gelhckelhenen te willen erbarmen
over de ghene die noch even wel volghen de zyn / den wegh van haerder verlies / doen⸗
de inſtantte genden Bader der barmhertigheden / haer te willen ontdecken de chat⸗
ten ende hekdommen leſu Chriſti, den welcken met den Bader ende den hepliggen
Beet reg nerende is van eeuwen tot eeuwen / Amen.
Eynde des vijf den Boecks.
Het ſeſte Boeck, | I 725.
Bet lelte Boeck der Pꝛllozie Naturacl ride
Morael van Meſt Indien.
Het eerſte Capittel. Hoe dat de gene een valſche opinie hebben,
die d’Indianen voor onverſtandighe lieden houden. ä
Hehandelt hebbende tghene beroerende is / de Reſi⸗
Ns gie die d IAndianen ghebꝛupckt hebben / hebbe vooꝛghenomen in dit
LZ Boerk te ſchzhven van haerlieder manteren / Polittenende Regeerin⸗
ghe / ende dat tot twee epnden: Teene / om de valſehe opinie ech te
N nemen / die men daer ghemepnlycken van geeſt / ais van een Wildt /
5 beeſtachtich ende onwetent Volt / ofte ten minſten / datſe nauwelyeks
s den ſelven naem zyn verdienende / upt welcker bedꝛoch comt te voigeẽ /
dat menſe veel ende ſeer merekelhcke dverlaſt ende onrecht doet / henieder in wepnich
minder dienſten ghebꝛupckende alg de Beeſten / verachtende / tzy wat mautere van
reſpect dat men harr (oude mogen hebben / tweicke ſo gemeynen ende booſen bedꝛoch
ig / als de gene wel weten / die met eentge jelcurſheyt ende aenmerckinghe onder haet
gewandelt / ende hare ſetreten ende adbyſen geſien ende gehoozt hebben / ende ghzeitice
kbelhcken / tweynich datſe al te ſamen geacht woꝛden / van deghene die meynen datſe
heel weten / de welcke doch ghemepnlhcken d alder onwetenſte / ende op Geer eyghen
ſelfs / alder meeſt vertrouwende zijn. Soo en fie ick geen beter middel / om deſe ſo hin⸗
derlicke opinie alderbeſt te moghen wech genomen werden / dan met te verſtaen gez
ven / d ozdinantie ende mantere ban Pꝛorederen / die deſe lieden gehadtehebben / zen ty⸗
den datſe nae hare Wetten lerf den / onder welche (al hoe wel datſe veel dinghen hab ⸗
den die Barbariſch ende ſonder fondament waren) fp des niet teghenſtaende dock
veel andere hadden / die ver wonderens weert waren / vp de weltke wel ten ghenoech
te verſtaen is / datſe een natuerijck vernuft hebben / om wel onder weſen te Woꝛden / ja
gaen oock in't meerendeel / veel van onſe Republicken ofte Ghemeynten te boven.
Ende ten is ntet te verwonderen / datter heftighe dweling hen met vermengßt zyn /
want de ſelve bint men Wel onder de vooznaemſte der Met ghevers ende Philoſop⸗
hen / al iſt ſchoon datter Licurgus ende Plato met onder gherekent wozden / ende in de
Alder wijfte Ghemepnten / ghelhck als daer zin gheweeſt die van Roome ende Ache-
nen, fien wy wel onwetentheden / weerdich om lachen. BDobzwaer / fo de Republicken
ofte Ghemepnten der Mexicanen / ende die van den Ingas, in kenniſſe geweeſt waren
ten toden der nomepnen ofte Ozierken / onder twiffel hare Metten ende regeerin ge
1 duden wel gheacht geweeſt zin: Maer om dieſ wille / dat wp ( (onder hier van pet
te weten / noch die oock te willen hoozen of verſtaen) daer met het zweert in tomen /
oo en dunckt ons niet / dat d Indtaenſche dingen weerdich zjn / eenige reputatie te
hebben / dan foo ghelick als dingen / die op de Jatht in t Gheberghte vercregen / ende
tot onſen die nſte ende goet-duncken gebzacht zijn. Maer de lieden van meerder curi⸗
euſ hept ende wetenſchap (de welcke here ſetreten / oude ſtyle / ende Regeeringe / dooz⸗
gront / ende te recht verva tet hebben) ghevben daer een ander ende ver ſchepden ooꝛ⸗
deel van / haer verwonderende datter foo veel geſchicuthepts ende reden / onder haer⸗
lieden gheweeſt ig · Van deſe Autheuren een / is geweeſt en Polus e s, gel
welcken
Cub. 2. Hiſtorie Morael van Weft-Indien,
welcken ick gemepnlicken / in de dinghen van Peru, volghe / ende in de materien van
Mexico, Ioan de Tovar dis qheweeſt is Beneficiael der Mexitaenſcher Hercke/zijnde nu
ter tijt van ong geſelſchap ofte Societeyt van Ieſu d welcken / ter begeerten des Vico-
reys Don Martin Henriques, neerſtich ende bꝛeet onderſoeck ghedaen heeft / van de Ot:
Be Hiſtozten van de ſelbe Patie / behalnen noch andere treffelycke Autheuren / die mp /
ſoo bp gheſchziſte als met den monde / genoechſaem onderrecht hebben / van alle het
ghene dat ick in deſen verhalende ben. C ander epnde / van dat unt de kenniſſe der
Wetten / Coſtupmen ende Politie der Indianen volghen mach / is / die te helpen’ / ende
boor de ſelne te regeeren: Want in t ghene daer ſp de Wet van Carifto ende fen 995
lighe Hercke / niet teghens en zun / behoozenſe gheregeert te woꝛden nae uptonhſen
haerder Wetten ende Rechten / welcke zin ghelhck alg hare municipal: Topen / ( ofte
Bant Kechten) beo, Welcker miſ⸗verſtant / ghepleecht zyn / ſeplen ende miſ bzupe⸗
ken van niet wepnich wichtichepts / atet wetende den genen die boꝛdeelen / noc oock. |
de ghene die Fegeeren/waer met date haerlieder onderdanen / ooꝛdeelen ende Hegels
_ Een ullen / twelck / behalben (dat het ghene men haer doet / overlaſt ende bupten re⸗ |
den is) oock een groot achterdeel ende ſthade is / om datſe ons zjn gatende / ag lock
als lieden die in alles ( (Da wel in t goet als in t quaet) haer altoos teghen / ende con⸗
trarie gheweeſt zijn. 5 1
Het 2. Cupittel. De maniere van de Rekeninghe ende Kalendier:
ofre Almanack die de Mexicanen ghebruyckten.
D dan / beginnende by de afdeplinge der tijden ende
e 7
N NE 9. Fekenfngle/die d Indianen ghebzupckt hebben twelcke een van de
i merchkelhckſte tepckenen van haerder vernuft ende abelhept is / (oo (al:
8 8 5 ick eerſtelgen verhalen op wat manteren dat de Mexicanen haer re⸗
EES partitie niaetkten / in de af⸗ deylinghe van t Jaer / IM aenden / ende van
Baren Kalendier ofte Almanack, alg dock de Rekeninghe der Eeuwen) ofte Dudes:
dommen der Werelt.) Dꝛelden t aer in achthten Naenden / gevende elcke Maentk
twintich daghen / 'twelche te ſamen gheſammterrt / comen / in alg dzpe hondert
endet ſeſtich daghen · Nu d ander vif reſterende dagen (die Daer gebꝛeken tot de vol⸗
tomenhept van t volle Haer jen voeghdenſe by geenich van de Maenden / maer re⸗
kendenſe op haer ſelven ende noemdenſe ledige / ofte averſchot van daghen / in de Welc⸗
ke tvolck gantſch niet en deden / noch en ſaghen dock niet eras nae de Mercken om /
‚Ban verontledichden haer alleenigck in malkanderen te verſoecken am tytcoztinghe
ende de Pꝛieſters des Tempels hielden op van ſacrificeren. De felae daghen voozbp
Fynde / begonſten weder op de rekeninghe ende tellinghe / van t Jaer te tomen / welc⸗
her beginſel ende eerfte Maent was / in den tht van de Maent / als de bladeren weder
begonſten groen te worden : Moth hadden vaer even wel dꝛp daggen van Febzugeg
by / want haren eerſten dach van t Jaer / was den (eg en twintichſten Februari) , ge
lick als ſulrkx bp haren Almanack ofte Kalendier ig blijtkende /in de welcke den onſen
met een merckelcke rekeninge ende tonſte / inghelhft is / dooꝛ d oude Indianen / die
D'eerfte Spagnaerden te kennen guamen / welcken Almanack ick ſelfs Aheſien ende
noch ter tt in handen hebbe / die in der waergept aenmerckens Weerdt is / om tdiſ⸗
tourg ende abelhept van deſe Mexicaenſche Indtanen te verſtaen. Elck een / van DE
achthten Maenden voozſeyt heeft ſpn byſondere naem / af beeltſel / ende engen tepckẽ /
t Welcke gemeonlicken genomen Was / Lan de pꝛincipaelſte F eeſte / die men in al(uicke
Maent telebzeerde / ofte nae dat de veranderinghe van t Jaer / op den ſelven tijt / met |
Brachte,Padzen ooch in den ſelven Almanack Hoog alle have Feeſten / ſekere be |
5 N
tk, be
LEN AN EN
Het fefte Boeck, Ful. rgb.
gende daghen uptgheſondert / de weken teldenſe elck ban derthien daghen / tepckende
een peder dach / met een clepn ront Cyfferken / af / ende dat alſoo / tot derthtenen toe / be⸗
ginnende alſ dan terſtont weder te tellen van nieus aen / een / twee / ett. Meelden van |
gbelheken de Haren in vieren / met vier teytkenen / voeghende tot eleke Jaer een by⸗ 1
(onder teptken twelcke waren vier Jigueren / te weten / deene een ups / d ander 1
keen Conn / de derde een Niet / de vierde een Bperſlach / op welcke mantere fp de ſelue 1
dock af· beelden / ende de Jaren / daerſe in waren noemden / ſeggende / op ſo veel NDup⸗ 8
ſen / o; ſo veel Dperſlaghen / van fulcken Nadt / geſchtede ſoo / ende ſulcken dinck: Want HIS:
men moet weten / dat Gaerlfeder NRadt ( twelcke is gelicht als een Eeuwe / ofte enen RES.
| 2 tht van Jaren) vier weken van Jaren hadde / zynde elcke Weke van derthien IN De
Jaren / in voegen dat het in als quam te weſen / twee en vaftich Haren, Schilderden 8
mn t midden vant nadt een Son / waer van vier armen ofte dweerſch-ſtreken upt MRE De.
guamen / de welcke tot gen de circumferentie ofte omganck van het Kadt repckten / -
ende daerom heen ſtreckten / in ſulcker voegen datſe be circumferentie ofte omganck in 2
vter parten af⸗deelden / zynde elcke gedeelte met ſpnen arm ofte ſtreeck / van cender⸗ ie
lep berwe / makende alfoo bier verſchepoen toleuren / te weten / van groen / blau / rood 108
ende geel, Pu foo hadde elck een van deſe vier ghedeelten / noch derthien ſcheptſels oſ⸗ 8
te af: deplinghen / met haer tepckenen van uys / Conn / Atet ende Bperſlach / bedie⸗ 12
dende elck een ſpnepghen Jaer / ende aen de zůden / ofte in marg ne, ſod beeldenſe de ge⸗ —— 1
ſthiedentſſen / van t ſelve aer / af / op welcke mantere it ( in den voozepden Almanack j MS:
geſien hebbe / t aer dat de Spagnaerden eerſt in Mexico quamen / met een af beeldt⸗ 1
ſel van een Man die op onſe mantere in t root ghecleedt Was / want ſoodauich was Bi Se
thabht van den eerſten Spagnaert die Hernando Cortês derwaerts font, Ten epnde .
van de voozſchzeven twee en bijftich Jaren / (waer mede tſtadt volſloten wiert ſaa 1
ohebꝛupcktenſe een tluchtige Ceremonie / te weten / bꝛaken op den laetſten nacht / alle .
de Paten ende Potten dieſe hadden / aen ſturkten / ende deden alle de lichten uyt / ſeg⸗ 1
gghende dat in eenighe van de beſtuptinghe der Raden / de Werelt volepnden ende ver⸗ 85
gaen ſoude / ende dat het miſſchien (oude weſen / in de ſelve / daerſe haer in vonden / ende 0 B Se
dewle dat de Werelt doch vergaen ſoude / ſo en behoefdenfe niet te koken/nochj teten / 8
waerom fp dork geen Paten noch licht van Doen hadden / en de waren alſoo dien ghe⸗ Ki De
heelen nacht over / wacker / ſeggende dat het bp avontuer niet dagen en ſoude: Doch 1
hielden even wel al te ſamen met grooter ſoꝛghe / dapper wacht / om te beſien of het 18
dock daeghde · Nu / inſtude dat den dach aen quam / foo ſpeeldenſe op veel Cromme⸗ 08.
len / Baſupnen / Mypen / ende andere bijde ende vꝛolheke Inſtrumenten / ſeggende dat 1
het Godt noch een ander Eeume (dat zijn twee en vhſtich Jaren) verlengt hadde / HIE 3
aͤlſdan ſeo begonſtenſe weer een ander Kadt op een nieu : Cregen op dien dach / met Med
den dageraet / (ende dat / tot een beginſel van een ander Eeuwe ) nteu licht / ende coch⸗ e
ten weder op een nien / Paten / Potten ende alle ‘tgene dat e van doen hadden / om t e⸗ v 2
ten te berepden: gingen al te ſamen om nieu licht by den Opper- Pꝛieſter ofte Paus / 12
van de welcke tſelve opgeflagen werde / zijnde te voten getelebzeert een ſeer ſolennele 110 | De
Pꝛoreſſte / tot een dancſegginge van dat het dach gemoꝛden / eñ een ander Ceuwe ver⸗ 1
engt was. Dit was nu haerlieder maniere van de Welten / Maenden / Jaren / ende NIKS
SCeuwen te tellen. | 08.
let z. Capittel. Op wat maniere dat d Ingas de laren ende Maene — HN D=
B den telden. ej 100 | | 4
1 deſe tellinghe der Mericanen (hoe wel dat het een groote Luke
SWehentughe ende vernuft was / boorliedenDdie ſonder Wetteren waren) duncke KNN D=
15 RR 2 mpdes 0 0
Cap. 4. Hiſtorie Morael van Weſt- Indien,
my des niet tegenſtaende / gebꝛeck van aenmerckinge te weſen / van datſe gheen rene⸗
ninghe metde Manen hadden / ende datſe de Maenden / naer uptwi ſen des ſelve / niet
en verdeelden / in t welcke / ſonder twffel / die van Peru haer te bonen gingen: Want
de. ſelbe rekenden gantſch ende t eenemael / t Haer van foo veel daghen / als wylieden
doen / dat verdeelende in twaelf Maenden / ofte Manen / ſmiltende vaer onder / de elf
daghen die van de Naen over bien. Om nueen ſekere ende bolcomen rekemnghe
van t Jaer te houden / ſoo gebꝛupcktenſe deſe abelheyt / te weten / hadden in de geberg⸗
ten die routſom de Staot van Caſco zyn / (twelcke ‘tof der Coninghen Ingas was /
zynde van gelicken / tgrootſte hepüchdom van alle hare ficken / ende ſoo gelhek als
of wp ſepden een ander Koome ) twaelf Pilaerkens ſtaen / de welcke in ſuletzer ozvi⸗
nantie / diſtantie / ende gheſtaltenis geſtelt waren dat elck een van dien / ine cke maent
Wijfende was / waer dat de Son / og ende onder ginck. Beſe noemdenſe duccanga, doo?
welcke fp de Peeſten / als oock de tijden van zaepen/maepen ende alle d ander dingen /
vertondichden: Meden deſe Pilaren van de Don / dock ſekere ſatrifitien aen / nae. dat
haerlieder ſuperſtitien met bzachten / elcke Maent hadde ſpn eygen ende verſchepden
name ende byſondere eeſte / bego men eerſt het Jaer met de Maent januario, gelhck
als wy / maer daer nae / ſoo heeft eenen Coninck Inga ( ghenaemt Pachacuto, dat is faQ
veel ge ept / als refoꝛmeerder des tits) tbeginſel van t Jaer begonnen met de maent
Decembu, ooggmerck hebbende (foo gelijck alg te dencken is) op foo Wanneer dat de
Son weder begint van t upterſte beſteck van Capricornus, te rugge te keeren / twelc⸗
ke is van de Tropico, die haer aldernaeſt gheleghen is. Eenighen (ekeren reghel van
Schzickel· jaer / en weet men niet / dat eenich van bey de deſe atten ghehadt hebben /
hoe wel dat ſommige mepnen van jae. De Deken die de Mexitanen telden / en wa⸗
ren epgentlhcken geen welken / dewgle datſe van geen ſeven dagenen beſtonden: noch
d' Ingas en hadden van ghelhcken oock deſe verdeelinge niet / twelcke geen wonder is /
gheften dat de ſiekeninghe der weten niet en is als die van t Jaer dooꝛ den omlooy
der Sonne / noch ghelhck alg die van de Maent / dooz den loop der Manen / maer wa⸗
ren onder de Hebdeen dooꝛ d oꝛdinantie van de Seheppinge der Werelt / geek als
van Moyſe verhaelt wog / ende onder de Gꝛiecken ende Tatynen / dooz tghetal der ſe⸗
ven Planeten, met welcker namen / inſgeli kx de dagen der weke/ghenoeimt woꝛden:
Maer vooz lieden die ſonder Boecken ende letteren waren / ts het genoech / ende noch
meer als beel / t aer / de Feeſten ende Ghethden met oa veel gheſchicktgeyts ende
ozdene te hebben / als ghefept is. r
Het . Capittel. Datter geenighe Natien van Indianer ontdeckt
5 zijn, die Letteren ghebruycken. — 3
—
—
E Letteren zijn gevonden om in inmeditament, often
A ſonder ander middelen / te refereren ende te bediede / de wooꝛden die wp
DN SGS pꝛononcteren / (oo gelijck als de ſelne woozden ende Bocabulen lupden⸗
de zun / gelhck als de Philoſoph ſeyt / ſoo zin t / ſonder ander miodelen /
5 teyckenea / ofte een uptdꝛucki nghe / van t vooznemen ende ghedachten
der Menſthen / zynde teene ende t ander ( mepne de Letteren ende de ſtemmen) ghe⸗
oꝛdineert / om de dingen te kennen te geven / de ſtemmen voz de teggenwooꝛdighen /
ende de Let teren / vooz de gene die van der handt ende abſent zun / als oock oog de
Patomelinghen / de tepckenen / die men op't naefte by / niet en oꝛdineert tot bedledine
abe van de Wooꝛden / dan van dingen. En woꝛden / nach en zjn oock in der 1
5 8 8 kl
*
Het ſeſte Boeck . 2
gheen Wetteren geheeten / al hoe wel datſe ſchoon geſchꝛeven ſtaen / fo gelhek als daer
s een af beeltſel der Sonne / en can noch en mach niet geſept woꝛden / een ſchufte ofte
letteren / vande Son te weſen / maer Schilderge. Dan gheihcken alſo dock noch min
noch meer / van de ander tepckenen die gheenghelhekeniſſe met de dinghen hebben /
dan alleenlycken dienende zn / tot een memozie ende gheheugems: Want de ghene
dieſe ghevonden hebben / en hebbenſe niet veroꝛdineert tot bedledinghe van wooden /
maer alleenihck tot een bewijs ofte vertoon van ſoodanigen dinck. Bere ſoodanighe
tepckenen dan / en zyn epghentlhcke gheen Letteren / noch en wozden dotk mer geſent
Letteren ofte ſchꝛiſten te weſen / maer Cyfferen / ofte gedenck-tepckenen / oo ghelyeß
als de gene die de Eſpheriſten ofte Aſtrologiens ghehzupcken / om verſchepden Weele
ſche tepckenen oſte Planeten, als van Mars, Venus, Iupiter, ett. te bedieden / twelcke
| Efferen zyn / ende gheen Letteren: Want met hoedanighen naem dat men Mars
noeimt / wozt altoos / des niet teghenſtaende / on eenderlep maniere / van de Italianen /
Perantopſen ende Spagnaerden / bediedet ende afgeveelt / welcke de Schziſten met en
deen / hoe wel datſe de dingen bediedende zin is dooz middel han de Letteren / alſoo
datſe niet verſtaen en wozden / dan van den ghenen die de ſpꝛalke connen / Verbi gratia.
Dit geſthꝛift ende wooꝛt / Don / ofte Sol en tan de Gꝛiecke noch den Hebzeer niet ver⸗
vaten / wat dat het bediet / doo dien dat hem deſe Latynſche Pocabel onbekent is / in
poegen dat de geſchuften ende Letteren alleenlijck gebzupckt woꝛden / van den genen /
die de Votabulen daer met zjn bediedende: Ende ſooſe de ſelne dooz ander middelen
zjn verclarende / os en zn t gheen Wetteren noch ghefchatftenanaer af beeltſels ende
Eyhfferen. Hier upt ſtaen twee (zer notabel dingen kaenmertlien / teene / dat de memo⸗
rie der tſtoꝛien ende Antiquiteyten, onder de lieden geduerich ende in gheheugeniſſe
mach blůven / op een van dye manteren / te weten / of DO de Letteren ende gheſchzif⸗
ten / gelhck alg de Lathnen / Griecken / ehzeen / ende veel andere Patien zun gebumwc⸗
kende / ofte doop aſbeeldinge / ſoo ggelhck als het bynaeſt door de gheheele Werelt een
ghebzupckghe weeſt is / ghelhck alſſer dock in ttweede Concilio van Niceno gheſept
Wiert / de Schilderhe te Weſen / de Boecken der Teecken / van die niet leſen en connen:
ofte dooꝛ chfſeren ende characteren, fag ghelick als d Arichmetica bediedende is tghe⸗
tal van hondert / dupſent / ende alle t ander meer / ſonder eens twoozt van Gondert/ofte
ander ban dupfent / te pꝛonontteren. D ander aenmerckinge van die te noteren ſtaet /
is tghene in dit Capittel vooꝛgeſtelt is / te weten / dat gheenich van alle de Natien der
Indianen / die bp onſen tyden ontdeckt zin gheweeſt / ietteren nochte geſchziften ge⸗
bzupckende zin / maer wel op d ander twee manteren / ghelhck als daer zyn / af beelt⸗
ſels ende figuẽren: Ende en mepne dit niet alleene / van de Indianen van Peru ende
nieu Spagnen, maer dot eenf deels van die van lapon ende China. Ende al hoe wel dat
het ghene ick ſegghe / eenighe ſeer valſch (al chhnen te weſen / door de groote nenniſſe
dle daer is / van de groote Librarijen ofte bibliotheken ende Studien van China ende
apan, als oock ban hare Platen ofte zegelen / Placaten ende Bzieven / is niet teghen⸗
ſtaende / die ſeer eenboudighe waerhept / (DO / gbelhck als men verſtaen ſal in t Di:
tours hier aen volghende⸗ f f
Nlet 5. Capittel. De maniere-der Letteren ende Boecken, die de:
| Chinen ghebruyckten. f
Doc abecchuten die de Chinen ghebꝛuycken / mepnen veel
lieden ( jae is dock een ghemeyne opinie) dat het Letteren zj gelijck als vn
g a 8 R R 3. in Europa
SIETSE EN
Re nt AA Agen
Cap. . Hiftorie Morael van Weſt-Indien,
in Europa hebben / te weten / dat men met de ſelve / wooꝛden ende redenen ſchven
mach / zijnde alleenlhck van onſe letteren ende gheſchziſten verſchepden / in hare cha-
racteren, ban een ander forme ofte maeckſel te wefen / foo gelijck als de Gꝛieckſche
ban de Lathnſche / ende de Hebzeeuſche van de Chaldeeuſche di ffereren ende verſchil⸗
lende zn, t weicke int meerendeel alſoo niet en is / want (piteden en hebben gheen Al⸗
phabet, noch en ſchzonen gheen letteren / noch en is dock de verſchen denheyt der cha- —
benen en ſchꝛyven / is beſtaende / in afmalinghe oſte cfferen / ende
racteren niet / maer
bare letteren en zijn oock geenich Deel van ſegſ· wooꝛden bedtedende / (ba ghelijck alg N
d onſe / want zn figueren van dinghen / ghelhek als van de Son / van t Bper / van de
Menſche / van de See / ende alſoo van alle t ander meer. Dit wort claerlycken bewe⸗
ſen / dooz dien dat zinde be talen / die de Chinen ſpꝛeken / ontelbaer / ende onder haer ſeer
verſthepden / ſoo Woꝛden nochtans / des niet teghenſtaende / henlieder ghiefthpiften en?
de handt⸗tepcken gelhckelhcken van een 5 geleſen / ende in alle ſpꝛaken verſtaen)
foo ghelöck als ons ghetal ban Arichmetich, ghelpckethek in Franſoys / Spaenſch /
ende in Arabiſch verſtaen woꝛt: Mant deſe iguere 8. bediedt altoos / t zu waer dat
S
nn
het (oude moghen weſen / acht / hoewel dat het ſelve ghetal ban be rantopſen op een
mantere / ende vande Spagnaerden / op ten ander ghenaemt ofte ghepꝛonontieert
woꝛt. Wier upt foo comt het dan / dat foo gelijck alg de dinghen onder haer ontelbaer
Zyn / alſoo zjn oock de letteren ofte figueren (die van de Chinen ghebzuptckt wozden /
om de ſelve al te (amen te bedleden / ofte af te beelden) bynae onepntihcken. Waerom
foo moet den gheenen / die in Chinen leſen ofte ſchꝛß ven ſal / ghelyck als de Mandarii — |
nenſ dat zůn de Weeren) ende gheleerden doen / ten minſten kenniſſe hebben / van byfF
en tachtich dupſent figueren/charaGteren ofte letteren / ende den geenen die dan noch in
deſe ſtudte volmaeckt ende perfeckt weſen ſal / moeter over de hondert en twintich
dupſent weten / een dinck dat al te overdadich is / ende dock ongbelooflock ſthynt te
weſen / ſoo t niet ghefept en woꝛde / van gheloofwaerdige perſoonen / ghelhck als daer
zin de Bzoeders ofte Paders van ons Sheſelſchap ofte Societeyt, de Welcke aldaer
noch ter tydt haerlieder tale ende gheſchziften zynleerende / zynde over de thien Jas _
ren / datſer nacht ende dach / met een onſterffelheken arbeyt ende moepten / in gheſtu⸗
deert hebben / t welcke altemael / dooz de Chiſtelhcke liefde ende begeerte van de bee
houdeniſſe der zielen / o verwonnen wozt . Dit ſelve is dock Door fake / waerom dat de
Sheleerden in Chma, foo geacht woꝛden / als een dinck dat ſoo diſſichlis: ende ſp zůn
pock alleen de ghene / die bedienende zin / d Officten ofte Ampten van Mandarijnen,
Gouverneurs / Rechters ende Capitepnen / ende hierom foo dꝛaghen d Ouders oock -
groote ſoꝛqhe boog haer kinderen / om die te doen leeren leſen ende ſchzijven. VDaer |
zijn (ekere ende veel Scholen / daer de kinderen ofte Jonghers onderwefen woꝛden⸗
alwaerſe van de Meeſters des daeghs / als oock des nachts van de Ouderg in hups⸗
foo beet ghepopt ende aenghedzeven Wozden / ende doenſe foo veel ſtuderen / datſer ge⸗
mepnlicken doogen van berſchemelt ende bedorven hebben / haer {eer dickwils met
rieten geeſſelende / doch enenwel niet met ſoodanighe wzeethept ende rieten als men
de miſdadigherg caftijdt. Deſe dan / woꝛt ghenaemt de tale der Mandarijnen, oſte Bees »
ren / de welke den ouderdom van een menſche wel van doen heeft / om te mogen lee
ken / bock fo is t adverteeren / dat algoewel dat de tale / die de Mandarijnen ſpꝛeken / een
ende verſchenden van de ghemepnen (die veel zun) is / woꝛdende aldaer gheſtudeert /
{oo Saen als by ons de Lathuſthe ofte Gꝛieckſche / nde alleenlůck in kenniſſe van
de Gheleerden / ende dat / gantſch China over / ſoo woꝛt niet teghenſtaende t geene dat
daer ban gheſchzeven woꝛt / fn alle talen ofte ſpꝛaken verſtaen: want al iſt ſchoon / dat
de Pꝛouintien malcanderen by be woorden niet en verſtaen / ſoo verſtaenſe W
—
ET EO — — n ETE W
45 9 EN FUN SN DEDEN 2
e Het fefte Boeck (0 Ful. 132.
eben wel / den anderen by gheſchꝛiſte / Doop dien dat De letteren / characteren ofte figue⸗
ren / onder haer allen / van een maeckſel ende bebetfel zijn / maer en heeft / int ſpꝛeken⸗
de ſelve naem noch pꝛonontiatie niet / want zjn ſoa / ghelihck als ick gheſeyt hebbe / om
te bedieden / dinghen / ende gheen wooꝛden / ghelhrk als tſelne int exempel van d Arith-
metica, lichtelgcken te verſtaen is. Her upt ſoo tanit het dock / dat de Taponen ende
Cbinen ( die in de Patien ende Talen foo verſchepden zun) de gheſchziften van den
anderen leſen connen / ende ſooſe t gene datſe leſen ofte ſchꝛhven / namen te ſpzeken /
en ſoude int minſte niet verſtaen woꝛden. Dit zyn nu de letteren ende boccken van de
Chinen, die doo de Merelt foo (eer vermaert zijn / ende Gare Pyfnten ofte Vzuckſels /
Zßn / de Figueren (van dieſe begeeren te drucken) in een houte plate te fagden / ende
Baer dan alſoo veel bladen met te dzucken alſſe ſelfs willen / in mantere geſyck als men
alhier de conterfeptfeig ofte af beeldt els dzuckt / die in toper ofte hout gheſneden zijne
Nu ſoo ſoude eenich verſtan dich Man moghen maghen / hoe datſe de concepten ofte
mepninghen / doo eenderlep Figuere connen bedieden /
dat het dinghen zn dieſe nopt gheſten hebben / noch daerſe eenfghe iguere toe heb⸗
ben tonnen binden / waer van ick ſeive hebbe willenexperlentle doen / ten tijden dat
ick mp in Mexico was bindende bp eenighe Chinen / de welcke ick badt / datje mp in
hare tael / deſe pꝛopoſitie wilden ſchzven / te Weten / lofeph de Acoſta ig upt Perughe⸗
komen / ofte een ander diergheihcke: waer op een bande Chinen / een langhe wijt:
ſtondt en peynſde / ende heeft het int epndt gheſchzeven /t Welcke daer nae van hem /
als oock van d andere / gheleſen wiert / in effect / met de ſelve reden / hoe wel datſe in de
epyghen name eenichſins valteerden / want ghebꝛupckten deſe middelen nemen den ep⸗
gghen naem / ende ſoecken eenich dinck in haer Tale / daer ſoodanighen naem beſt met
ober een comt / welcke JPiguere (pp dan in de plaets van de ele ſtellen: Ende fas gite
lick als het zwaerlhck is ander ſoo veel namen / eenighe ghelhckeniſſe te vinden / met
de dinghen ende ſtemmen van haer epghen ſpꝛaken / alſoo valt het haer dock moep⸗
Ihck / ſoodanigge namen te ſchꝛyven / Jae ſoo veel / dat ons gheſept wiert van Pader
Alonſo Sanches, hoe dat ten tijden / als hy in China verkeerde / ende vos foo veel Bper⸗
ſchaten / vanden eenen Mandarijn (ofte Rechter) tot den anderen ghebꝛacht wiert /
datſe / om ſynen naem (on de platen ofte paſpoozten / die ſplieden gebzuͤpcken te ſchꝛõ⸗
ven / daer altoos een langhe poos op ſtonden en dachten / tot datſe hem epndtlacken on
haer mantere eenen naem gaven / doch met een onbolmaeckten ſin / ſoo datſer qualijck
met te recht toſten comen. Dit is nu de maniere der letteren ende geſthuften / die de
Cphinen gebzupcken / zünde die van de Japonen deſe ſeer gelen: hoe wel datter geſept
wort (bande Japonſche Heeren die in Europa gheweeſt zun) datſe (eer lichtelhcken
alle dinghen in haer ſpꝛake ſchꝛeven / jae al warent ſchoon epghen namen / van her⸗
waerts over: ende mp zin dock etihcke gheſchꝛiſten / van haer hant / gheweſen / waer
boog bihckende is / datſe eenighe ſoozte van letteren moeten hebben / hoe wel dat het
meeſtendeel van haerder gheſchztſten / characteren ende ſigueren moeten weſen / ſo ge⸗
ck als van de Chinen gheſept is | | 15
65
g dewyle dat men met gheen
eenderlep Figuere bedieden tan / de verſchepdenhept / die daer in de dinghen vooꝛto⸗
men / ſoo gheihick als daer is / te ſegghen dat de Son vermarmt / ofte van dat ick de
Don aenſie / oſte dat het een Sonneſchůns dach is Eyndtlycken / de Caſus, conjunctien
ende Arrijckelen, die men in veelderlep talen ende ſchꝛiſten heeft / hoe dat het moghe⸗
Gek is / de ſelve dooz eenderlep Figuere te bedieden. Hier op wok geantwoozt datſe
met ſekere ſtipkens / ſtreeckſnens ende gheſtal teniſſe / alle deſe verſchepdenhept van
bediedinghe weten te maken / maer t valt ſwaerlick te verſtaen / hoe datſe in hare tale
eenighe epghen namen connen ſehꝛhven / namelhcken van vzeemdelinghen / dewhle
S
1 Pr .
. 9 1
—
5
o Roek EK Ak ak
Cup. b. Hiſtorie Morael van Weſt- Indien, 5
Het 6. caputel. Van de Vuivenſtcten ende Studien van Tudien.
An de groote Scholen ende Vniverſiteyten der Philoſo⸗
hhe / ende andere natuerlhcke leeringen / wort ghefept van de Baders van t
VWHSheſelſchap / ofte Jeſulten / die aldaer gheweek zyn / die nopt gheſien en heb⸗
pen / noch en connen oock niet ghelooven datſer zin / maer dat alle hare Stu⸗
die anders niet en is / als in de Mandarhaſche tale / de welcke (eer ſwaerlhck / ende
wytſtreckende is / gheſhck als Lap vergaelt hebben. Cghene datje oock ſtuderen / z yn
dingen die men in de ſelve tale Geeft / tweicke zijn Hiſtozien / Derten / Civile ofte Bur⸗
gerlycke Metten / Morael ban Proverbien,ofte ſpꝛeucken en de Fabulen / ende veel an⸗
dere compoſitien, ende de graden ofte digniteyten die men Daer heeſt / zyn in deſe Stu⸗
die van haerder tale ende Metten. Dan de Goddelicke (cientien ofte Wetenſchap / en
hebben gantſch gheen ſpooꝛ van: Van de Natuerlpeke / niet meer alg Wat ſpooꝛs /
poch met ſeer wepnich ofte gantſth gheen Methodus.ofte Leere / noch Conſte / dan al⸗
eeuſgeken met loſſe ofte onghebonden propofitien ofte vaozſtellingen / nae dat het bere
nuft ende ſtudie van een peder / luttel ofte Geel is. In de conſte van Mathematica, heb⸗
Van de benſe wat / doo; d ervarenthept van den om loop ende Sterren, ende in de Medech⸗
Chineeſche nen / dooz de kennſſſe der Irupderen / dieſe ſeer Weel gebzupeken / en de daer zjnder dock
PVennen ofte veel die cureren. Schꝛven met Pinceelen / hebben dock veel geſchꝛeven ende gedzuck⸗
Pinceelẽ / als
Hock inckt te Poetken / maer zjn al te (amen ſloꝛdich ende ongeſtileert van reghelen. Hu groo⸗
hebbe ic met te Comedianten ofte Conneel⸗ſpeelders / twelcke ſp oock Doen met een groot appa:
5 |
[
mp upt ooft- vat ofte toeruſtinghe van Tonner len / Cleederen / Clocken / Trommelen ende ſtem⸗
| | 12 5 alg men / on ſpnen tit · Paer wast van de Vaders verhalt / datſe ghefien hebben Come⸗
got painpie r dien ofte Stchou⸗ſpe en / die thien ende twaelf dagen ende nachten achter cen duerden /
twelene ſonder datter opt bolck op't Tonneel / als oock om te ſien / ontbꝛack: Comen met ver⸗
100 at 0 „Ehepven Perſonagien ende Scenen upt / ende ter wilen dat d eene repzeſenteren / (DQ
op geene sten ofte (lapen d andere. Handelen in deſe Comedien van Morâle dinghen / als oock
plaetſen tec ban goede exempelen / doch altoos ver menght met eenige andere gedenkweerdighe
werelt gye⸗ Nepdenſche dinghen . Wit ts in ſomma tgene dat den onſen van be tetteren ende ex⸗
maßen Vall ercttien ven die han China su verhalende / ſog bat men niet en mach ontkennen / De
alderlep ca- ſelbe van Beel vermiſts ende abelheyts te weſen / doch ſco is alle ‘tele van wepnich
leuren ende ſubſtantie / want alle de gheleerthept van China comt in effect te beſtgen / in te tonnen
len ſo fache been ende ſchꝛgven onder pet meer / de wile datſe eenige andere hooger Cientien ofte
. als zyjde/ dat Wetenſchappe niet begrijpen tonnen / ende oock foo en is tſelve leſen ende ſchahven /
ſon beſiens noch geen warachtich leſen noch ſchꝛyven / want en Gn geẽ letterẽ / die haer tot aooꝛ⸗
wel wert is den dienen / mer figuerkens van ontelbare dingen / de welcke men met een ouepnot⸗
alle twelcke
| ij menten. Weken arbept / ende moeplhcken tit / in kenntſſe comt te erjghen: Ende ſo wanneer
0!!! hare wetenfchappe erve geleertgept al om comt/ (oomwerteen Sie
bach aher diaen ban Petupfte Mexico (di lefen ende ſchhven gheleert heeft) meer als cen dan
lage ber haer alder geleerkſte Mandarijnen,went een Audiaen fel met Bier en twiutich letteren
maerdélhers ( Dien hy Eri oen ende by een bꝛengen tan ſchꝛhven ende leſen alle de vocal ulen of?
1 0 | re Docter de wooden dle Daer in de werelt (ouden mogen wefensende de Mandarijn met fpn hon⸗
1 8 15 dert dupfent letteren ſal twůffelich ſtaen / ende (ger verlegen weſen / om eenigen epgen
9 | N Jens
naem van Marten ofte Alonſo te ſchzpven / ende fal oock noch veel nunder connen
ſchꝛůven / de namen van de dinghen die hy niet en kent / ſoa dat / eyndtlůcken gheſept /
tſchꝛbven van China maes een (oozte van Schilderhen ofte Cyſſeren is. de,
er 1 1 * 1
NEEN FEE OEE
RE Re Cee be Des
ne | Het vijfde Boeck Fol, 135,
diede Mexicanen ghebruyckten.
8 7 kenniſſe ende memoꝛie / van haerder Antiquiteyten ende alg ick begeerich
Was / om tonderſdecken / op wat mantere dat d Indianen hare Liſto⸗
8 len / ende (oo veel bpſonderheden mochten conſerveren / ende in geheu⸗
ept ende behendichept net en hadden / als de Chinen ende Japonen / foo en ghebꝛack
aer dock evenwel / des niet teghenſtaende / eenighe ſooꝛte van letteren ende boecken /
waer mede ſp / p haer mantere / de dinghen van haerlie der Dooz-Ouderen / waren
tonſerberende / ende in ghedachtents behteiden. In de Pꝛovincte van Iucatanſalwaer
t Biſ dom / dat men van Honduras noenit / gheleghen is) waren eenighe Boecken van
bladen ghemaecktt / die op haer mantere ingebonden ofte t ſamen ghevouwen waren /
inde welcke / de geleerde Indianen / de verdeelinghe van hare tiden hadden alg oock:
de kenniſſe der Planeten, Ghedierten / ende andere naturele dinghen / met haerder An-
tiquitey ten een dinck dat ban grooter turieuſhept ende neerſtichent was: Ende een
verſtandich Leeraer liet hem vooꝛſtaen / dat alle t ſelbe Cooverhe ende ſ warte Con:
ſten moeſte weſen / waerom hy vaſt aenhielt / dat men die verbꝛanden ſoude / waer
| boog de ſelve Boecken oock verbꝛant werden / twelcke daer nae niet alleenlicken van
| de ſelbe Jndianen / maer dot van de turieuſe Spagnaerden ber laegt Wozden/ de welc⸗
| ke begeerich waren om de ſecreten van dat Lant te weten. Dit ſelve is oock in andes
re dinghen ghebeurt / dat mepnende den onſen / dat het al te mael niet als ſugerſtitten
en zyn / hebben daer dooz veel memozien ende geheugheniſſen / van oude ende verboꝛ⸗
ö ghen dinghen / verlozen / de welcke niet wepnich te proffijt mochten comen Mit comt
teenen onwetenden pver / van datſe / ſonder te weten / noch oock van der Andianen
ghen / te willen weten / met een obſtinaethepdt ende wzevellch ghemoet / ſegghen
daf het al te mael Tooverhen / ende deſe lleden al te ſamen dꝛonckaerts zin / wat datſe
1
| meteenen goeden fnboyft hebben willen infozmeren / hebbender veel dinghen onder
ghevonden die aemmerckeng weert waren. Eenen upt die van onſe gheſelſthap van
Lela dat een ſeer ervaren ende bedzeven Man is / heeft in de Pꝛodintie van Mexico,
| d'Ouderen van Tufcuco;T ul la ende van Mexico, bp een bergadert/ende daer veel ghe⸗
meynſchaps met ghehadt / ende weſen hem hare Liberijen, Atſtozten ende Kalendlers,
cken F unden een dint was / weerdich om ſien / want hadden Gare Jigue⸗
ren ende Hieroglifica ofte bedietſelg / Daer fp de dinghen op deſer mantere met af beelz
dente weten / de dinghen die eenighe figueren ofte ghedaenten hadden / ſteldenſe met
haer epghen af beeltſel / ende boorde dinghen / die gheen eyghen afbeeitſel en hadden /
| niſſe deg tits / in de welcke dat een peder 1 Behtelpenfe haer met de
ane Nader / die elck / een Eeuwe waren inhou |
ſteeh Jaren / als voozen ghefept is Ben de zůde ofte fn-margine ban deſe Faden/
{bo giughenſe die / nae t Jaer / datter eenighe ghedenckweerdighe dinghen ghebeur⸗
den daer by conterfepten / met de voozſepde figueren ende charteren, ghelgckerwhs
Als te ſtellen een gheſchildert Man / met eenen goet ende vaat rockſ lien aen / int repr?
ken van t Biet / daerſe doe ter tijt in Waren / beeldenſe t Jet 15 dat de e
. ö a 4 r
|
|
|
1 e
|
Het 7. Cupittel. De maniere vande letteren ende gheſchriften
En vint onder de Natien van nien Spagnen, groote
gheniſſe behouden / ſoo verſtont ick / dat / al hoe wel datſe foo veel turieuf⸗
doch ſouden moghen weten of verſtaen. Maer den ghenen die hen / van haerlteder /
oudende / te weten / ban twee en
2
—
ghebzupcktenſe andere bediedende characteren, ban t ſelve: Ende voc; de geheughe⸗
ERSTEN EN
als den ghenen die hem Biecht/ende terſtont boog dat van tot God Almachtich / ſtel⸗
lenſe dꝛie aenſichten ofte hoof den / met hare C roonẽ op / in mantere van de Dpvuldic⸗
Cab. 7. Hiftorie Morael van Weſt- Indien,
eerſt in haer Kant quamen / ende alfoo van alle d ander qheſchiedentſſen meer: Maer
om dief wille dat hare figueren ende characteren foo ſuffitient niet en Waren / als onſe
gheſchyften ende letteren ſoo en condenfe oock jupſt in de woazden fo perfectelicken
us
met over een tomen / dan alieentbeken in be ſubſtantie der concepten ofte mie i
maer om dieſ wille datſe dock in gebzupck hadden / Oratien, Harenghen; ende veelderley
gheſanghen (die van de Ozateurs / oude Niethozicinen / ente haerlieder Poeten ghe⸗
maeckt ende getom poneert waren te refereren ende upt het hooft te ver alen / r Welt⸗
ke onmoghelhck was door de voozſepde Hierogl fia ende characteren te moghenlee⸗
ren / ſo is te weten / dat de Mexitanen groote turi uſ hept hadden / om haerlieder Hin⸗
deren de vooꝛſeyde Oratien ende ghedichten van bupten ende upt de memoꝛie te doen
onthouden / waer toe fp dock Scholen hadden / ghelhck alg Coliegien ofte Scminarien,
almaer de Jonghers deſe ende veel andere dinghen / van d Onders onderweſen Wiet:
den / de weſcke / Door d onderhoudinghe / (oo volcomelhjcken geconſerveert / ofte inde
memoꝛzie bewaert wierden; gheldck als ofter Schziftuere af gheweeſt waer. PName⸗
Iyhcken / ſo deden de vooznaeniſte Natien / dat deliinderen haer begaven / om Rethozihc⸗
kers te woꝛden / ende t ampt van Orateur te ghebꝛupcken ende datie t ſelbe van woozt
tot moogt aennamen: Ende als de Spagnzerden quamen / ende Baer met onſen let⸗
teren leerden leſen ende ſchꝛyven / foo Wierden daer noch veel van deſe / dooꝛ de ſeive
Indianen gheſchꝛeven oa ghelhck als van treffelhcke Mannen ghetupght woꝛt / die
gheleſen te hebben. Bit wort daerom gheſept / om dieſ wille / dat foa wie / in de Meri⸗
caenſche Hi ſtoꝛte / eenighe langhe ende welſpꝛekende Nedenen ofte Oratien tomt te le⸗
ſen / ſouden veel lichtelpecken gheloo ven / dat be ſelve doo de Spagnaerden gheinven⸗
teert / ende in rechter waerhept / niet van de Indianen gherefererrt waren: Maer
de waerheyt verſtaen hebbende / en fal niet tonnen naelaten / leine ſoodanighengbe⸗
loof te gheven / als de reden van hare Biftoyten met bꝛenght. Webben vanghelhcken
de ſelne Redenen / met ſigueren ende characteren op hacer maniere / gheſchzeven: Ende
ick hebbe (om np hier in te voldoen) ſelfs gheſien de Ohebeden van t Pater-Noſter,
Ave Mafia Symbolum ofte t Sheloof ende de generale Biechte / op de voozſeyde ma⸗
niere der Indtanen / waer van hem pemant / ſoo hut quaem te ſien / met recht ſoude
moghen berwonderen: Want om te bedieden / de woorden van ick ſondaer doe mon
belhdentſſe / ſthulderenſe een Indiaen / die vooz een Aeligteus op de ünpenlept / gelijck.
*
—
Dept : Ende van tot de glozieuſe Maghet Maria / makenſe een Tieſſ-Dꝛouwen aen⸗
ſicht / met het halve Uhf / ende een Rindekun: Ende van S. Pieter ende S. Dau
Wels twee geeroonde hoof den / met de ſleutelen ende een zWeert / op welcke maniere
ſp de gheheelſe Biechte met Weelden afghemaelt hebben / ende foo waer dat de figues
ren ghebꝛeken / daer ſtellenſe charaêteren , ſos gelijck als Waer in dat men gheſondicht
heeft ett. waer upt men de ſubthlhepdt ende tvermiſt van deſe Andianen verſtaen
mach / want deſe maniere van onſe Ghebeden ende Arthckelen des Gheloofs / aldus
te ſchꝛůven / en is haer van gheenighe Spagnaerden onderweſen gheweeſt / noch ſp
en conden daer oock niet met te recht tomen maer maeckten / van t ghene men haer
leerde / ſeer byſonder bediedinghe . Ack hebbe op de else mantere van figueren ende
characteren, in Peru, de Biechte geſchꝛeven geſien / van alle de zonden die een Indtaen
in de memozie hadde / om te Biechten / hebbende elck een van de thten Gheboden / on
een ſekere maniere afgheconterfept / met ſekere tepckens daer by / gelůck als chfferen/
t welcke de zonden Waren / die hp tegtiens fuiken ghebodt ghedaen hadde. Ack en
twyffel met / ſooment neellvan onſe bedzeven pagnaerden) te laſt lepde 1 ee) 1
Het ſeſte Boeck. Fol. ig.
nmz ban dierghelhene dinzhen (voor be mjs van conterſeptſels ende tepckenen) te
F in een Haer / jae noch in thien / gheen ustcamſte van ſouden weten te
gheven. | |
Het 5. Capittel. Van de gheheugheniſſen ende Rekeninge, die
d Indianen van Pera ghebruyckten.
*
Indianen van Peru, en hadden (boor der Spagnaer⸗
Aden comſte)gantſch geen ſoozte van gheſchꝛift / noch van letteren / noch
van characteren, chfferen ofte ſiguerkens / (oo ghelhck als die van China
& ende die van Mexico, evenwel ſoo en onderhieldenſe daerom de gedach⸗
„„LLeeniſſe van haerder Antiquiteyten niet min / noch en hadden oock in alle
hare dinghen / van Pꝛede / Gozlogh / ende Regeeringhe / niet minder rekeninghe / want
Waren / in de tranſpoꝛteringe / ofte overdzachte / van d eene tot d andere / (eer neerſtich /
ende wierden sock van de Jonghers / ghelhck als een gewiet ende heplich dinck aen⸗
| men ende Onthouden / t ghene haer van d Ouvers gerefereert wiert / t welcke
ſp dock alſoo / met de felle ſozghvuldichest / van ghelhcken aen Gare naetomelinghen
bnderweſen. Mu / behalven deſe neerſtichept / ſoo voldedenſe noch eenſ Deels t gebꝛeck
van 't gheſchzift ende letteren / met afbeelbinghe / foo ghelick als die van Mexico, (hoe
Wel dat beft bau Peru ſeer grof ende plomp ghedaen Waren ende eenſ deels / als ooch.
t 'meeſte / met Quipos: Deſe Quipos, zin tenighe WMemoztalen ofte Regiſteren van
ſnoeren ghemaetkt / zynde met diſſerente knoopen ende ver wen / waer mede fp ver⸗
ſtheyden binghen bedreven. Met is een onghelooflhck denen / wat dat fp met deſe
inventie veel vervaet ende ontgouden hebben / want alle het ghene dat ons de
Boecken verhalen mogen / dan Hiſtonten / Metten / Ceremonten / ende vertellinge van
handelinggen / wozt al te ſamen (oe volcomelpcken bp de Quipos voldaen / dat het een
wonder ts. Daer waren / tot oudergoudinge van deſe Quipos, gede pureerde Offitian⸗
ken / de welcke noch hedenſdaeghs ghendeint woꝛden / Quipo camâyo, die ghehouden
waren / van een peder dinck beſchept te gheven / foo ghelnck alg alhier bp ons de Mo⸗
tariſen / ende men moeſtſe / van ghelhcken dock alſoa / dolcomen gheloof g even / want
daer waren / van verſchepden materien / als van Oozlogh / negeeringhe / Cribupten /
Cexemonten / ende vanlanden / verſchepden Juipos ofte ſnoeren / ende in elcke t amen
bintſel van foo veel kndopen / knoopkeng / ende gheſtrickte dꝛaepkeng / eenighe roode /
andere groene / etlytke blauwe / ſom nighe witte / epntlycke foo veel verſchepdenhept /
gelijck als wylieden met werentwineich letteren (op verſthepden manteren bp een
erſaemt ) ſoo veelderlep / ende onepntlúcke vocabulen voozbzenghen: Alſoo vertlaer⸗
den deſe van ghelhcken dock / met hare knoopen ende coleuren / ontallhcke veel bedie⸗
dinghen van dingen. Vit ſelve is in ſulcker voeghen / dat het noch wel hedenſdaeghs
in Peru gheſchtet / ten epnden van twee ende dꝛie Jaren / als men eenigen Correcłeur
ofte Hechter deporteert ofte afſtelt / dat d IAndianen alſ dan upt tomen / met hare clep⸗
me ende ſekere Kekteminghen / epſſchende / van datſe hem in ſulcken Worp / ſes eperen
ghegheven hebben / ſonder die te betalen / ende in ſulcken hups / een Woen / ende aldaer
Tee voeders crupt ofte gras vo (pa Peert / ende dat hpder maer ſoo veel Tomijnen
ox betaelt heeft / bi vende noch fo beel ſchuldich / tot ale t weicke ſp de Atteſtatie doen /
nt beſlupt van de Rekeninghe / met menichte van knoopen ende bintſels van Cooꝛ⸗
denens / t ſelne overleverende hoor ghewiſſe getupghen ende een ſeker gheſthꝛift . Ick
hebbe een t ſamen-bindtſel van duf danighe haars gheſien / daer een A e
S / ANV . 2 eee SENT SLAES ke
Se es. eee N. . „G r ee ee Eve Ye ede se
1 N 2 * K 2. E dede ARE 8 . . G. 7 . a 4 —
Ke Ge 1
5
5 * 5 * J.
Cap. 9. Hiſtorie Morael van Weſt-Indien,
PDꝛouwe / een generale Btechte van alle haer leben aengeteptkent hadde / ende Blech⸗
te haer oock daer met / ghelhck als of ick het (oude maghen doen met eenen gheſchꝛe⸗
ven Bꝛiefoſte memorie, Ende als ick haer noch vꝛaeghde nae ſommige dꝛaden cfte
ſnoerkens die mp een wepnich different ſchen en te weſen / ſoo verſtont ick / dat het ſe⸗
kere cirtumſtantien ofte omſtandicheden waren / ende die de zonden verepſchten om
volcomelhcken ghebiecht te weſen. Behalven deſe Quipos van garen / (oo hebbenſe
noch andere van ſteenkens / met de welcke ſp t'eenemael comen te leeren / de wooꝛden
dieſe in de memorte onthouden willen / ende is een dine om fien / hoe dat de dude ende
bedaerde lieden / met een rinck van ſteenkens ghemaeckt / het Pater-Nofter zijn leeren⸗
de / ende met een ander / het Ave Maria, ofte t Gheloof / ende hoe datſe weten welcke
de ſteen is / van dat hy ontfanghen is van den l. Geeſt / ende welcke / van dat hy ghe⸗
leden heeft onder Pontio Pilato, ig een gheneucht om haer dat te fien emenderen / (oo
wanneer datſe ghemift hebben / ende alle de verbeteringhe beftact alleenlyck in haer
ſteenen wel te beſien. Mat můns belanghende is / foo waer mp een vanſoodanighe
ringhen ghenoech om te doen vergheten / al wat ick opt van bupten gheleert hebbe,
Ban deſe en plachtender / tot de ſelbe effect / niet wepnich op de Rertkhoven te weſen.
Mu / ſoo tſſer noch een ander ſoozte van Quipos te fien / dieſe met de Gꝛanen van t
Mays gebzupcken / t welcke een gochelerhe hint te weſen / want om in een ſeer ver⸗
warde Reneningheldaer een goet Reken-Meeſter met Pampier ende Jnckt ghe⸗
noech aen te doen ſoude hebben) te ſien / hoe veel dat een pder / van foo veel / contribu⸗
tie tomt / treckende (oo veel by / met ander dupſent verdeelinghen / foo (uilen deſe Ane
dianen hare Gꝛanen nemen / ende legghen een hier / dꝛte daer / acht ick en meet waer /
nemen een Gzaen van hier wech / ende legghent opeen ander / ende wiſſelender dꝛye
Van daer / ſullen in effect met hare reneninghen ſoo volcomelhcken ten epnde tomen /
datter niet een hapz aen ghebꝛeken ſal / ende ſplteden weten haer oock beter in recht
ende in rekeningbe te ſtellen / dan dat een peder moet betalen / of hebben / dan Wy hade
met Pen ende Anckt (ouden connente hooren ſchiven ende te recht helpen. Soo dit
dan geen vernuft en ts / ende foo deſe lieden dan noch Beeſten zn / mach van pemant /
die t belieſt / ggeooꝛdeelt woꝛden / tghene dat ick daer van ſekerlhck ooꝛdeele / is / datſe
ant ghene daerſe hen toe begheven ende in bedꝛeven zůn / ons verde te boven gaen
Het 9. capittel. Wat maniere ofte forme dat d’Indianen in hate
ghefchriften hadden. j
Et en lal niet quaet welen / te voeghen bt ghene wpa
a) TEE 8 van de gheſchꝛiften der Indtanen aenghemercht hebben / hoe dat haer
1 gebyupek niet en was met achter-een-bolghende regelen te ſchzyven /
1 maer tan boven nederwaerts / oſte int vondt. De Lathnen ende Sꝛiet⸗
keen hebben geſchꝛeven van de ſlincker nae de rechter zijde toe /t welcke
de me fie ende gem:pufte ufantfe is / die van ons ghebzupckt wozt, De Nebzeen bez
ginnen / int tontrarie / van de rechter hant af / ende ſchꝛhven nae de ſlincker zijde toe /
n ſulcker voeghen dat hare Boecken het beginſel hebben / daer d onſe volepnden. De
Chinen en ſchꝛhven / noch ghelhck Gziecken / noch ghethen Nebꝛeen / maer van boven
nederwaerts: Mant de Whle dat het gheen letteren / maer gheheele wooden zn / en
De dat elcke figuere ofte character een dintk op ſpn ſelven bediedende is / (oo en tft haer
niet noodich / die aen den anderen te ſlupten / ende vervolgheng te voeghen / ende moe
ghen wel van boven neer ſch jp ven · Vie van Mexico en ſthꝛeven docklom de desi
(Pe ec
2
c Het ſeſte Boeck j Fol. 135.
1 een reghelen van d eene zie nae d ander / maer verkeert han de Chinen⸗
Apen en af / op waerts aen / op welcke mantere fp de rekeninge der da⸗
ghen hielden / als oock van alle t ander datſe aenteptkenden Doch (Do waneer DALE
| 5 — Raden ofte Tepckens felipe ven / oo begonnenſe van te midweghen af / daer de
Son gheſchildert ſtont / ende clemmen alſoo van daer af (te weten / in de Gaver: daerſe
in waren tot nae den rinck ofte tirckel van t Hadt toe. In ſomma / dat men ts bier”
dende / alle de vier verſchepdenhedd / in geſchziſte / te wete neenige fchebré van de rech⸗
ter af / nae de ſlincker hant toe / andere van de ſlincker na de rechter / erlgcke van onen
nederwaerts / ende ſommige van onderen opwaerts. Soodanich ig dan de verſchex⸗
denhept van e vernuſt der Menſchen n. Ì
Het zo. Gapittel. Hoe dar d’Indianen hare Boden uyt ſonden,
D 8 LIL;
Se 54
7 i
kt 1
| vn
5 2 —
5 di
Di 17
Wie datſe
Deſen twöff.
ſept ſal worden.
Het 17. Capittel. Van de Regeerin ghe ende Coninghen dieſe
ghehadt hebben. g
| H Et is een dinck dat ſeker ende ondervonden is / dat int
*
ghene daer de Barbaren aldermeeſt hare Barbariſchepdt in toonen is in de
Regeeringhe ende mantere ban te ghebieden / want hoe dat de Menſchen
|
|
0 6
Se
U
5
.
Me.
.
e.
e
Le
UE a
— De:
IBE Ze
ie Be
Í
0
1
2.
e
SS
Kd
*
VAT
Ke
HB
n
ij ee
UD
Eer
Hele.
Ee
Ne
jd
*
1
e
5
1
1
14 *
Í 8
ii
ö
EI
| Ge
Ip
RAE
1
| os
— (EA
Mk <>
a De
1 *
E
Des
1 *
1
0 *
1 8 —
8
it >
| 85
.
*
de edelhckhept naeſt zijn / hoe datſe Menſchelhcker ende goedertierender
Ihn ende de regeeringhe minder hoovaerdhe heeft: Ende de ghene die Coningen en⸗
de Heeren eden ſlechter / ende voeghen hen oock beter met haer Vaſſalen
ofte Onderſaten / haer kennende / in de natuere / ghelhek / ende voor nedertgher / om te
hebben minder obligatie van nae t gemepne e onder de beute
ESTER ISIS ETEN
Dat Gor
togh. ende
ee
Cap. T7. Hiftorie Morael van Weſt⸗- Indien. | |
ren is het gantfch int contrarte / want hare Fegeerfnghe is Tpꝛannich / ende tratte
ren Gate onderdanen / ghelhck als Beeſten / willende dock / dat men haer handelen en
be houden ſal/ als Goden. Nierom iſt / dat veel Patten ende Polckeren van Indien
gheen Coninghen noch abſolute Heeren luden willen / dan leben in bppe ende onbe”
dwonghen Semeynten / kieſende alleenlick toor ſekere ſaken / namelhcken / in tbhoen
van Oozlogh / Noofmannen ende Poꝛſten / den welckien ſp(ſoo langhe als de ſelbe ad⸗
mintſtratte duert ) onderdanich zin / keerende daer nae weder tot haer oude ende eerſte
officie ofte bꝛphept: Op deſer voeghen aapt Get meeſtendeel van deſe nieuwe Werelt —
1 weten / van Daer gheen gefondeerde Contuckrycken / nach geozdineerde
epublicken ofte Gemepnten / noch eeuwighe ende beke nde Bozſten ofte Coningen
en zun /hoe wel dat men daer / ntet tegenſtaende / wel eenighe Weeren ende vooznaem⸗
ſte heeſt / de welcke onder de ghemepne man ende d ander zan / gheihek als uptmun⸗
tende Aidders / op welcke maniere het int gheheele Lant van Chile toegaet / alaer
dome dads d Araucanen die han Tucapel ende andere / foo veel Garen de aa ee ee 4
pan deſe
Aͤtaucanen,
mach men
leſẽ int trac-
taet vã Don
Ii Alonſo de
Atꝛzilla, ghe⸗
Llböck als op
een ander
geannoteert
28.
gheſtaen hebbes Alſoo was dock van geleken tgezeeie Lant bant niente Contae⸗
thek van Granaden ende dat van Guatimala, ende d Eplanden gaatſchblorida, Braſi ien,
Lucon,(ofte de Phillippijnen) ende andere groote ende geweldighe Lantſchappen / upt⸗
gheſondert dat in veel van de ſelve / de Barbariſchept noch veel groater ofte meerder —
is/ mant en hebben nauwelhcks eenighe kenniſſe van Overhooft / maer gebieden en⸗
de regeeren al te ſamen int ghemeyn / Waerom het daer oock al te mael anders niet en
is/noch toe gaet / dan foo gelgck alſt haer int hooft comt / met overla ſt / cracht ende ge⸗
welt / onredelickhept ende ongheſchlckthept ende ſoo wie dat van t meeſte vermogen:
ig / is den ghenen die d overhant ende t ghebiedt heeſt. In Ooſt Indien heeft men
wydtſtreckende ende ſeer ghefondeerde Coninckrycken / ghelthck als Daer is / dat van
Sian hau Biſnaguar, ende andere / de welche een hondert dupſent Man ofte twee te veit
tonnen bꝛengben / alſſe willen. Ende noch fo gaet bonen al / de groote ende de macht
van't icke van China, Welcker Coninghenſnae datje verhalen) over de twee dup⸗
ſent Haven geregneert hebben / ende dat / doo hare goede regeeringhe. In Weſt⸗-In⸗
Dien ſoo Been alleenlacken maer twee gefonderde Coninck ofte Repſer⸗Aicken
ontdett / Welcke is dat van de Nexicanen in nieu Spagnen, ende dat Lan d'IngasfnPeru, —
ende ick en ſoude niet lichteljcken connen ſegghen / Welcke van deſe twee / dat het ghe⸗
Weloichſte Fiche gheweeſt is / want in Evíftcren ofte Gebouwen / ende grootſ heydt
van Hoff / foo ginck Motecuma die van Peru te boven, An Chzeſozen ofte Schatten /
Nyckdom ende groote van Pꝛovincten / ſos ginghen d Ingas die van Mexico te hoven/
ende in Autiquitèyt ofte Oudthept / ſoo wag oock het fiene van d Ingas oder / evens’
wel niets te veel. In fepten van Wapenen ende Pictoꝛten / dunckt mp / datſe bpde ge⸗
Icke deel ghehadt hebben. Een dinck is altoos ſeker / dat deſe twee Fjcken alle d an⸗
der Heerlhckheden der Indianenl die in de ſelve nieuwe Werelt ontdeckt zijn in goe⸗
der geſchictheyt ende Holitie grootelher te Doen gingen / als oock in de mogentgept /
xijckdammen / en noch veel meer in ſuperſtitten ende dienſten van hare Goden: Ende
Boe wel datſe bepde in veel dinggen ober een qua men / ſoo warenſe nochtans in een
dinck (eer verſchepden / want onder de Mexicanen foo Was de ſucceſſie van t ligcke /
doo; verkteſinghe / ghelijck alſt Roomſche icke: Ende onder die van Peru foo waſt
Boor Erffenis ende naeſte bloet / ghelhck als de Coninckrheken van Spagnen ende
Pranckrick. Ban deſe twee ſegeeringen (ghelhck als van t aldervooznaemſte ende
bekenſte dec Jndianen ) ſal getracteert wozden / tghene dat tot onſe pꝛopooſt goet
Benden. ſal / achterlatende veel clepne ende moeplooſe dingben die niet te bedieden
EDEN
| | Het
Í
0
|
0
|
|
0
|
|
2 A en en
Het fefte Boeck Pol. 13ö.
Het 12. Cupittel Van de Regeeringhe der Coninghen Igas van
Pers.
Oo wannter dat den Inga (die in Peru Kegneerde)
„ boot weg /ſe volghde hem pn wetihtke Scon / int Rijke nae / ende hiel⸗
den vosoz ſcode nigben dengßenen die ghiboꝛen was / van de pꝛinckpael⸗
BAGS fte vzouwedes Inga: die fp Goya netmder / DE welche was zedert de tijt
ban eenen Inga, Iupangn) ghenaemt / af harr epghen Suſter / want
de Coninghen hieldent boer een groatſhep: / met haer & ufterg te tre uwen: Ende al
Waſt ſchoon / datſe ander Bꝛeuwen ofte Bpfitten hadden / ſo was nochtans de ucceſſie
van 't Coninckryek op de Soon van de Coya. Wel is waer / dat (oe wannerr den Co⸗
nint eenigen wetteltzcken Bꝛoeder hadde / ſo ſuttedeerde den Bꝛoeder vooꝛ den Soon /
ende nae den ſelven / den Perf van deſen / te weten / ſyn Bꝛoeders ende eerſten Conintx
Soon. De ſelve maniere van ſutceſſie onderhielden van ghelhcken / de Curacas ende
eren / in de goederen ende Umpten. Daer wierden / met den overledenen / onepndt⸗
Ihcken veel Ceremonten ende overdadigke exequien ofte uptvaerden (op haer manie⸗
re) bedzeben / onderhieiden een grootſ hept / die vooz waer oock groot is / te weten / dat
geentgen Conint / die van nieus de &egeringe aer vint / geerich dint van de coſtelijcke
Daten / thꝛeſozen ofte Schatte / nochte goedere des Loorgeenden Conintx / erfde / maer
| moeſt fpnepgen pups opſtellen / ende Gout eñ Silver / fi alle t ander / weer van nieus
aen vergaderen / ſonder ceng aen dat van den overledenen te raken / welche alfoo al te
ſamen gedediteert ofte toegheepgent wiert / vod fp Beedt huys ofte Guaca alg bock
Hooy de coften ende renten van (pn Pupfghefin/ die hy naeltet / de welcke hem / met
huaer naecomelingen/al te (amen eeuwichlycken verontledichden / in de ſacrificten / Ce:
remonien ende dienſten deg overleden Conincx / Want hielden hem terſtont nae ſpn
doot / voz eenen Godt / ende hadden ſpn ſatrifitien / gehouwen Beelden / ende aile t an⸗
der meer. Vosz deſe onderhoudinghe waſt / dat den Sthadildte men in Peru Badde)
daerſe de Poſſeſſte / oſte t beſit van t Coninckrhck / met aennamen / was eenen rooden
wollen guaſt / die in fhnichept de zijde te boven ginck / den welcken hem quam te han⸗
t welcke men facríficte bebe: Ende den Opper-Pzteſter nam een Rint / van de ſes tot
eljck met alle d ander M: niſteren)
tot het gehouwen Beelt / van den Vuacocha: Neere / die peſenteren ofte offeren 155
|
EE WE EVEN NPK NNS ES ENE —
en — FD
Cap. 13. Hiftorie Morael van VVeft-Indien.
Wop dat ghp ong in ruſte hout / ende ong in onſe ogen wilt helpen / ende dal ghn
Onfen Deere den Inga in ſpn grootſheyt ende fer wut onderhouden / ende dat hp al⸗
toog mach voozſpoedich weſen / ende dat ghy hem oock wilt gheven / veel
wetenſchaps afte berſtandt / om ons te regeeren. Bp deſe Ceremonie ofte Bul
knghe / (bo banden Haer / die van t gantſthe Fiche over / als oock van weghen alle
de Guacas ende eplichdommen / die ſe hadden: Ende d eerbiedinghe die defe lieden
Haren Ingas aendeden / alg oock d affectie dieſe tot hem hadden / was ſonder twhffel
feer groot (ander datter opt henonden is / datter pemant van den Baren eenighe ver⸗
vadertje tegens hen gepleeght heeft / want en procedeerden in haerder Hegeeringhe /
niet alleenlihck met grooter macht / maer oock met veel ghererhtichept ende Juſtitte /
ſonder in gheenderlep manlere toe te laten / datter pemant on recht of te cort gedaen
miert. Men Inga ſtelde ſpn Gouverneurs over verſthepden Pꝛovincten / zynde eent⸗
he als Superintendenten, ende fander pe mant anders t erkennen als hem alleen: Wis
dere ban wat minder machts / ende eenige int bpſonder / met een vꝛeemde geoꝛdineert
geregelthept / in ſulcker vaegen/datfer haer niet eng en doꝛſten dꝛoncken dyincken / ſa
noch int minſte een koom aer van t Mays haerder ghebueren ontnemen. Deſe Ingas
hadde oock boog een grootſ hepdt ende opinie / dat men d Indianen althts behooꝛde
Neorcupeert ende int werck te houden / Waer van men noch hedenſdaeghs fien mach /
de ſtraten / ende weghen dieſe met eenen onepntlijcken arbepdt ghemaeckt hebben
k welcke men ſept gheweeſt is / om d Indianen te deffenen / ende om datſe niet ledich
ſouden weſen. Soo wanneer datſe op een nien / eenighe Pꝛovintte ober wonnen / faa-
Was terſtont haer advhs / de pꝛintipaelſte der Ingebozen nae een ander Pꝛovincie te
nerpoeren / ofte nae haer off te tranſpoꝛteren / ende deſe Worben hedenſdaeghe in
Peru, Mitimas ghenaemt / ſtellende in de plaetſe van de ſelbe / unt die van haer Patie
Ban Cuſco namelijcken van de Oozlinghen / welcke waren / gheihck alg Ridders van
duden Nupſe ofte Gheſlachte. De caſtydinghe die men Loor de miſ bꝛupcken dede /
Mas ſeer ſtraf / ende alſoo atcoꝛderen alle de ghene die hier pet van hebben tcomen te
1 / battter gheen beter noch gheradender negeeringhe Loor Indianen mach
efen. 100 f 5
Het 73. cite. Van de verdeelinghe die A Ingas deden met ha- 5
re: Valſalen ofte Onderdanen.
NNS DUSSEN
ENC CEE eee
Je Het fefte Boeck | Fl. gr.
de Ackeren / oſte de bon ende zaey- landen. Deſe Gouberneurs quamen alle Jaren
upt Cuſco, (al waer t Hof was) ende keerden daer weder nae toe / teghens den tt dat
men de groote ꝓeeſte van t Ray me ſoude houden: brengende alſda n alle den Tribuyr
ban t n hcke met hen ten Hove / want en mochten daer dock anderfing niet in tomen
C gheheele dicke was verdeelt in vier quartieren / die ghenaemt wierden Tahuan-
tinſuyo, t welcke waren Chinchaſuyo, Collaſuyo, Andeſuyo, Condeſuyo, ende dat / con⸗
me de bier weghen die van Cuſco untquamen / alwaer ment Hof ende de genera⸗
ge vergaderinghe hielt. Dele weghen / als oock de Pꝛobintten die Daer met ober een
tomen / ſtretken nae de vier heecken ofte zijden der Werelt / te weten / Collaſuyo naet
Tupden / Cinchaſuyo nae t Pooꝛben / Conceſuyo nae t Weſten / ende Andeſuyo naet
Goſten. In alle hare Republicken ofte Gemepnten / haddenſe twee ſoozten ofte Not⸗
ten van volcke / welcke waren van Hananfayo ende Vrinſaya, dat is fao veel gheſept /
als die van boven / ende die ban beneden. So Wanneer datter pet geboden / ofte boog
den Inga ghebzocht (oude werden / ſoo was het al te vooꝛen vertlaert / hoe veel dat elcke
Pꝛobintie / Republic ende iat / daer van te deel quam /t welcke niet en was met ghe⸗
cke ghedeelte / maer een peder na advenant / nae de qualitept ende tbermoghen ban
eck landt / in ſulcker voeghen datſe wel wiſten (om de ſomme van hondert dupſent
Hanegen (ofte Schepelen Mays op te bzenghen / verbi gratia.) dat ſulck een Pꝛobintie
bet chtende deel / daer van ſtont te gheben/ ende ſulck een / het ſevende deel / ende ſu tk
een / t vhfde paert / etr. ende van ghelcken t 'ſelve onder de Republicken, Notten ende
Aillos, ofte gheſlachten. Poozt Becht ende de Kekeninghe van alles / foo warender
die Quipocamayos, t welcke d G ffitieren van de Reken tamer waren / die met Hare
daden ende knoopen / ſonder eens te faelgceren / wiſten te ſegghen / tot een Hoen ende
vdeder houts toe / d at datter gegeven was / ende bp de ſiegtſters der ſelve / ſos wiſten⸗
ſe onder d Indianen / in een oogenblick te reeckenen wat dat een peder te deel quam.
*
Het 75. Cipittel. Van de Edificien ofte Gebouwen ende Ordon-
nantie, die 4 Ingas in hare Fab gchen ofte Timmeringhen hadden.
gh weeſt / ghelhek als het hupdighen daeghs gheſien mach worden aen
— de vervallen ſtucken ende overbiyfſels / ſoo in Cuſco als in Tiaguanaco, in
Tambo, ende op ander plaetſen / alwaer men ſteenen vindt van uptnemende groote / ſo
dat men niet en can ghedencken / hoe datſe ghehouwen / ghewꝛocht ende gheſtelt con⸗
nen weſen / ter plaet ſen daerſe ſtaen . Doo alle deſe Ghebouwen ende Sterckten / die 18.
Den Inga in Cufco, ende op verſcheyden plaetſen vanſyn lenke / dede manen / ſo quam ö IE RY
daer een groot ghetal van Po'ck upt alle Pꝛovintien / want maeckten vꝛeemde ende 5
wonderlhcke Ghebouwen / en ghebzupckten gheen vermenginghe van materie ofte
nalck / noth en hadden dor geen pſer noch ſtael / om de Steenen te Gouwen ende te bear⸗
beyden / noch eenige Anſtrumentẽ ofte gereetſchap om die te bꝛengẽ / eñ zin nochtans E
ſa net eñ perfect gew ocht / dat men op veel plaet en dafſcheptſels niet onderſcheyden HES
en tan / daerſe aen den anderẽ gevoegt zn / nde veel van de ſelve ſteenen ſo groot als IN Se,
| geſept is / ſo dat het een ongetooflije dint (oude weſen / ſo ment niet en ſaeg. It hebber r
in Tlaguanaco een gemeté van 38. voeten lant ende 18. voeten beet hebbende de dite NK
van ontrent ſes voeten. In de mueren van de Poztereſſe oſte t Slot van Cuſco, de HES
| | M m welcke 1 S-
| 1
| bi
r in Arde od Rocko Eek de keek
Cap. 14. Hiftorie Morael van Weft-Indien.
welche met handen gheſtanelt / ofte op den anderen gelept zóu/heeft men veel ſteenen
die noch veei grooter zijn. Endet ghene dat meer is te verwonderen / is / dat alhoe⸗
wel dat deſe ſteenen / van de voozſchꝛeven Mueren / met gheen eghel ofte Winckel⸗
haeck ghehonmen / ende onder den anderen / (te weten / in de groote ende ghedaente)
ſeer onghelgck ʒyn / ſos lupten ende voeghen de naeden / ofte fcheptfelg/ nochtaus ſos
wel og den anderen / ſonder eenighe vermenginghe van materie ofte kalck / dat het
ren onghelooflhck dinck ſcghhnt te weſen. Alle dit ſelve Wiert gedaen met veel voltcx /
ende met groste lidtſaemheyt int arveyden / want om den eenen ſteen met den ande⸗
ren te voeghen / (nae datſe wel ende jupſt te ſamen ſtupten) foo heeft het nootwen⸗
dich moeten weſen / de ſeine dick wils te beproeven / dewijle dat de meeſten deel van
ENNE
ETD
jd eN |
r
dlen / niet ghelhck noch effen vol upt en comen. De menichte dieder van Dolck maeſte
tomen / om aen de ſteenen ende Ghebouwente arbepden / wierden van den Inga jaer⸗
(rr uptgheſondert ende aengheteyckent / doende D Indtanen onder haer de verdee⸗
linghe / ghelhek als van alle d ander dingen / onder datter hem pemant tegens ſtelde /
ofte tſelve qualick afnam. Doch alhoe wel dat deſe Edificien groot waren foo ſton⸗
den fp nochtaus qualhck ende onpꝛofytelhcken verdeelt / zhnde epgentlocke ghelyck
als Mel kiten, (dat zun der Mahometiſter HRercken) ofte Barbarifcher Ggeboumen.
Eenighe verwelfoe ſteenen Bogen en wiſten fp in haer Ghebouwen niet te maken /
noch en hebben oock de metenfchap der vermenginghe van kalck ofte ſiment nopt
vertreghen. Soo wanneer datſe in de inter van Xauxa, quamen te ſien / donzechtin⸗
ghe van de houte Boghen ofte ſteunſels / daer men de ſteenen Bzugghe op over wel⸗
Ven ſoude / ende hoe datmenſe daer nae (de Bzugghe ghemaeckt zünde) weder wech
dede / begonden (p te vlieden ende wech te loopen / mepnende dat het gheheele werck
van de Bzugghe (Die van gehouwen ſteen is) ter neder ſoude ſtoꝛten: Daer ſo wan⸗
neer datſe ſaghen / dat de ſelbe geheel ende aft bleef ſtaen / ende datter de denen
5 1 N 2 0 6 f
„ Het fefle Boeck Fol. 138.
den ober ginghen / ſoo ſepde den Cagique ofte Heere / tot fijn mede-gefellern: C is recht
ende reden / dat Wp deſe dienen / want ſchonen vooꝛwaer wel Hinderen van de Son
te weſen · De Bzuggen die fp ghebꝛuptkten / waren van een ſoozte van ſtrop / ofte ge⸗
bꝛepdde Bieſen / de welcke met ſtercke touwen ofte labels aen de Oeveren van den
Water: cant vaſt ghebonden ende ghehecht waren want en maeckten geen Bzuggen
ban ſteen ofte hout. C 'geene dat men he denſdaechs heeſt / in de dooꝛwateringhe ofte
uptlooſinghe van t groote Lack ofte Mepz van Chicuito in Collao, is een dinc k om
te verwonderen / want den ſelven arm ofte dooꝛtocht is upt der maten diey / (onder
datter eentch ſunent ofte materie plaets houden mach / ende fg ſoo bꝛeet / dat het niet
moghelhck is / t ſelbe met eenich overkwelfſel ofte ſteenen Boghe te mogen overrepe⸗
zen / waerom het gantſch onmoghelyek was / daer eenige ſte enen ofte houten Brug:
ghe over te connen maken / des niet teghenſtaende (oo heeft het vernuft ende d abel⸗
| bert der Indianen connen vinden / hoe dat ter een ſeer baſte ende ſteckere Lzugghe
over ghemaerkt mocht werden / ende dat / alleentijck van ſtrop: twelcke een fabel
ſchynt te weſen / ende is doch ebenwel waerachtich / want marckten / ghelyck als op
ven ander geſept is / van een ſckere ſdozte van Bieſen / die t Lack vooztbzenght / van
aer Totora qheheeten) eenighe Bondels / gelijck als ghebonden mutſaerden / ofte
ſthooven: ende om dieſwille dat het ſelve een lichte materie is / foo en gaet het met te
gront / alwaer (p alſdan veel Bieſen op ſtropden / zhude de voozſeyde Balfen ofte Moi.
dels / ſeer wel / aen weerzijden van de ivier / vaſt ghebonden / waer mede men Daer
(foo wel met gheladen beeſten / als de lieden) t zh nen wille mach over paſſeeren. Als
ck deſe Bzugghe bywhlen over paſſeerde / foo was ick mp verwonderende / van de
tonſte ende inventie der IAndianen / om dat fp met een ſoo lichtveerdighen binck / bez
ter ende ſekerder Bzugghen maecken / als de Bzugghe van de Barcken is / daer men
van Swilien naer Triana ober gaet. Ick hebbe oock de lengde van de ſelive Bruggen
ghemeten / ende was / ſoo t mp wel ghedenckt / van die hondert ende foo veel boeten.
De diepten van de ſelve doozkocht / ofte uytlooſinghe / ſept men ongrondelick te we⸗
ſen / ende ſthůnt dat het water / boven op / niet eens en verroert / dolh egghen dat het
van onder cenen ſeer gheweldighen loop ofte ſtroom heeft. Vit is nu ghenoech / (oa
veel alg d Edificien ofte Ghebouwen aengaet. „ he
let zj Capittel. Van de goederen des Ingas, ende van d'Ordi-
955 nanug der Tribuyten ofte Impoſten dien hy over d imniianen gheftelt heeft.
Een Kückdom van d Ingas was onnoembaer ofte
ſonder tom paratie / want alhoe wel datter geentghen Coninck en was /
die pet van de goederen ende (chatten van zin ddooꝛſaet gram te erden /
JEE foo hadden fp nochtans evenwel alle den pckdom ofte (that van hare
mMihckent haren wulle / de welcke van gout / ſuver / als oock van ghewaet
oſte lakenen ende Bee / (eer overvloedich ende abondant waren. Ende den alde r⸗
grootſten Ahekdom van allen / was / dte Ontelbare menichte van Onderdanen / die al⸗
dos verontledicht en berept waren / int ghene daer t haren Coninck gheliefde. Nu / ſo
werden hen upt elcke Pꝛobintie ggebzocht / tgeene datter uptgeleſen was / te weten /
de Chichæ, (een Matte alſoo ghenaemt) dienden hen met welrieckent ende coſtelhek
hout. De Lucanas, met cloecke gaenders / om haer Hoſ baer ofte Setel te dꝛaghen De
Chumbibilcas, met danſſers / ende alſo vooꝛts in alle t ander meer / daer Icke Pꝛovin⸗
tile wat byſonders ende uptmun ende van hadde / ende dit noch behalven de gem ep⸗
ne middelen ofte Ampoſten die ſp al te ſamen tontribueerden. We gout ende Silver
* N Mm 2 Mynen
Cup. II. Hliſtorie Morael van Weſt- Indien,
Bren (Daer men in Peru een Wanderljeke overvioet van heeft) wierden berept ofte
gegraven Indtanen / die hier toe uptgheſondert waren / de weltlie van den Inga, in
alle het gheene dat fp vooꝛ hare coften ende nootdzuſten van doen hadden / verſozght
Werden waer mede men int ſelve Fjjche foo grooten ſchat ende ratkdom hadde / vate
ter veel van opinie zn / dat het ghene / dat de Spagnaerdenin handen ghecreggen
hebben / (alhoewel dat het foo veel was als wp weten) niet gheweeſt en is / het tijten2
de deel / nan t ghene dat d Andianen wel verſoncken / wech geſteken ende verboꝛghen
hebben / ſonder dat men t ſelve opt ( met alle de neerſtichept die de begeerlijckhept wel
ghedaen heeft om te weten) heeft connen ontdecken oſte binden. Moch den groot⸗
ſten riekdom die deſe Barbariſche Coninghen hadden / was / dat alle hare Baſſalen of⸗
te Onderſaten / haer captůven ofte ſlaven waren / welcker arbept ſp dockt haren vuile
le / ende nae haer appetht waren ghentetende, Ende t ghene dat te verwonderen is /
is dat ſphaer in ſulcker voeghen / ende met ſulck een oꝛdene / van henlieden lieten die⸗
nen / dat het haer gheen ſlavernze / maer een ſeer geluckich leben docht te weſen. Gm
nu te weten d Oꝛdonnantie der Tribupten / die d Indianen aen haer Heeren gaben /
ſoo is te meten / dat foo wanneer den Inga de Republijcken ofte Steden (die hy over⸗
Won) aentepckende / ſoo verdeelde hy allet Lant in dꝛpe ghedeelten / teerſte deel / oz
de Religie ende Godſ⸗dienſten / in ſtlcker voeghen dat den Pachayachachi, (t welche
den Sthepper is) de Son de Chuquilla, ofte Dander / de Mooden / ende dandere
Guacas ende Heplichdommen / eltkeen / ſyn epghen Landen hadden / wozdende de
buchten hier van / verdaen ende ghebeſicht in ſacriftcien / ende tot onderhout der Mi⸗
niſtren ende Pzieſterg / want elcke Guaca ofte: Aenbidtſel / hadde zn ghedeputeerde
Andianen int bpſonder. & meeſtendeel hier van / wierden verdaen in Cuſco, al⸗
WMaer den alghemepnen Meplichdom was / ende de reſte in de (ele Republijcke oſte
Stede / daer t ghepluckt ende gewonnen tert / want hadden in elck Dorp ofte Pleck /
Bare Guacas ende Aenbidtſels met de ſelbe oꝛdinantle ende aenroepinghe / als die van
Caſco, comende van ghelhcken in haer doen / met de felue Godtſ⸗dienſten ende cere⸗
monten over een / t Welcke een dinck om verwonderen is / ende is oock waerachtich /
Want is by meer dan hondert Boꝛpen onder vonden gheweeſt / ſeecker te zin / hoewel
dat etlicke bp de twee hondert mijten van Cuſco verſchepden liggen. u / t gene das
men aldus op deſe Landen zaepde ende plucte / ofte inhaelde / wiert gelept in bewaer⸗
Hupſen / die alleenlůck hier toe gemaeckt Waren / ende dit was een groot Deel van t tri⸗
bupt dat d Indfanen gaben / doch men en tan niet weten hoe veel dat het gheweeſt
ig / want was op t'eene Landt veel / ende op t ander lutte / ende op etlicke plaetſen by
nae t eenemael / ende dit Deel benefitleerden ofte bearbepdenſp aldereerſt. Nu / het
tweede deel van de Landen ende Erben / was vooz den Inga, waer van hy / met het
gene dat tot ſynen dienſte van doen was / als oock (jn maechſchap / de reren / t gar⸗
niſden ende de Soldaten af onderhouden wierden / zijnde tſelve dock welt meeſten⸗
deel der CTribupten / ſoo ghelick alg het aende Depolitien afte Pꝛoband huyſen ghe⸗
ſien math Woꝛden / want zón beel langher ende wider als de Bewaer ofte Mꝛovand⸗
hupſen der Guacas afte Beed- upſen. Deſen Lribupt Wiert ghebzacht in Cuſco, of⸗
te ter plaetſen daer t Booz de lirhchſ knechten van doen was / ende dat / met een
vꝛeemde ende ſpoedighe ſoꝛahvuldichept: ende foo Wanneer t ſelne niet van doen en
Wag / ſoo wiert het thien twaelf Jaren bewaert / teghens den tůdt van noode. Weſe
Landen van Inga wierden ghebeneficieert nae die ban de Goden / ende gingenſe al te
(amen (ſonder eenighe exeeptie) bearbepden / met haer Feeſt⸗cleederen aen / inghende
Aiedekens tot lof an den Inga ende de Guacas, ende ſod langhe als de benefitie ofte.
arbent duerde / ſos atenſe altooz op deg Ingas coſt / ofte. on de coſt van de aua
2 0 f 1 2 5 En 6 0 1
*
Het fefte Boeck. | Fol rzg
| Guacas, daerſe de Landen boor bearbepden: Maer d oude Tieden / ſiecken / Bꝛonwen
ende Meduwen / waren van deſen CTribupt vn ende exempt: ende alhoewel dat Bet
ghene dat ghepluckt ofte ghewonnen wiert / boor den Inga, Voorde Son / ofte vooz
de Guacas mas / foo waren evenwel / des niet teghenſtaende / de Tanden ep⸗
gbentihcke van de Indianen ende haerlieder vooz-GOuderg. Met derden-deel van
de Tanden / wierden van den Inga Booy t ghemepne Bolck ghegheven / doch men
en tan niet ghe weten / hoe groot dat dit deel wel gheweeſt is / ende of het oock meer⸗
der of minder mochte Weſen / als dat van den Inga ende de Guacas, altoog is het ſeker
datter toeſicht was / tſelve ghenoech te weſen / om t gemepne Volck met tonderhou⸗
Ben. Dan dit derden deel en hadde niemant eenighe beſittinghe oft cpghenſchappe
int byſonder / noch d Indianen en hebben oock nopt eenighe poſſeſſte van epghen
dinghen ghehadt / ten waer dat het was doo ſonderlinghe gunſte ende toelatinghe
des Ingas: doch evenwel ao en mocht het ſelve ntet vervꝛeemt / noch oock onder d erf⸗
enamen berdeelt woꝛden · Deſe Landen van tghemepne Dolck / Wierden Jaer⸗
eig verdeelt / ende een peder aenWifinghe ghedaen van een alſulcken ſtuck Banta,
als hy oogt t onderhout van zjn perſoon / Dꝛou ende Kinderen van doen hadde /
zhnde teene Jaer wat meer of min als t ander / nae dat het up gheſin was / waer
toe fp oock haer gheſette maet hadden . Dan t ghene dat een peder aldus toegedeelt
dietert / en gavenſe nopt eenich tribupt / want alte hare contributie ofte belaſtinge was /
alleen hek de Landen van den Inga ende van den Guacas te bouwen ende te beneficte⸗
ren ofte bearbepden / ende de vzuchten des felben in depolitio ofte be waringhe te ſtei⸗
len. Soo wanneer dat het een onbzuchtbaer Haer was / ſoo wierden alle de gebzecke⸗
Ip cke ofte nootdzuftighe lieden / van de ſelve opgh ſloten vzuchten ofte pꝛovanden /
booꝛſien / want adden altoos een groote menichte van overſthot. Van t Bee dede
den Inga de ſelve verdeelinge als van de Landen / twelcke was / die te tellen ende wep⸗
den / ende plaetſen upt te ſonderen boort Pee van den Guacas ende den Inga, ende van
elcke Republijcke ofte Stede (als oock van t ghene datter opghevoet wiert ) was een
deel vod haer Juriſdictie ofte Contrepe / een ander vooz den Conintk / ende de reſte
Hoog de ſelbe Indianen / jat hadden van geleken de ſelbe verdeelinghe ende ozdinan⸗
tie tot onder de Jaghers toe / ende lieten oock gheenſins toe / datter een ighe wüftens
wverſtaet van de Jacht) vervoert ofte ghedoot witerden. Let Dee / ofte de hudden van
den Inga ende Guacas, Waren veel ende groat / ende noemdenſe Capaellamas, maer het
Dee ofte de Rudden van het ghemeyne Volck / zj wepnich ende arm / waerom die
Guacchallamar gheheeten wierden. Men Inga ſtelde groote ſoꝛghvuldichept in de con⸗
ſervatte ofte onderhoudinghe van t Dee / want is oock alle den ſchat van t ſelve iht⸗
ke. De wifkeng en wierden (ghe lick als gheſeyt is) in geenderlep maniere gheſatri⸗
ſtteert noch ghedoodet / noch ook op de Jacht gbevanghen. Soo daer eenich van de
Runderen ſchurſt ofte geerich wert / (t Welcke ſwaldaer Carache noemen) foo moeſt⸗
ment terſtont levent begravẽ / op dat het d ander t quaet ntet aen en tleefden. Scheer⸗
den t Dee op zimen tůdt / ende gaven daer een peder han / datſer Boor hen / ende Loop,
haer wf ende Kinderen / ghewaet ofte cleederen af ſpinnen ende weven (ouden, En⸗
de daer wiert inſgelher verſoeck op gedaen / ofſe t ſelbe ooc vollzachten ende naequa⸗
men / ſtraffende den genẽ die onachtſaem was · Dant Dee des Ingas, wierden gewaet
d ſte lakenen af gewenen / ſo boor hem als vooꝛ ſun Rofgeſin / te weten / een ſooꝛte van
Lumbi, die coffelijc ende van bepdie zien ebe recht was / cñ̃eẽ ander die ſlecht eñ grof!
was / de weltke fp van Abaſca noten: Men en hadde han dit ghewaet ofte tleederen
geen geſet getal / dan alleen heck k gene dat een pegelhrk toegelept Wiert. De wol die
Daeroverſthoot / lepdenſe bp haer Depofiten ofte dee 2 i 0 Ì
i n A m 3 ſt /
ESSO IEEETTANEEEEEET
*
Cp. 10. 5 Hiſtorie Morael van Weſt- Indien,
waſt / dat de Spagnaerden by haerlleden / van deſe dinghen / als oock ban alle ander
nootdzuften tot s Menschen leven / ſeer vol op / af vouden / alſſ⸗ daer eerſt in quamen.
Mie falder nu mogen weſen / (die van eenighe ton ſideratie 1s) die gem van ſoodent⸗
ghe merckelicke ende wel boeyfiene negeeringhe niet en verwondere 2 want alhoe⸗
wel dat d Jndianen gheen Religieuſen noch Ch ziſtenen en waren / ſoo onderhietden
fe nochtans (op haer mantere) een alſulcken hoogten volmaeckthepdt / nan geenich
dinck epghen te heoben / ende haer al te ſamen vooz haer nootdzuften te booꝛſien / ende
5 1 der ſſieligte / ende van haven Coninck ende Heere foo voltomelhcken t on⸗
erhouden⸗ 1 8 N : 5
Het zó. Capitel. Van d' Ambachten ofte Handt. wercken die f
d' Indianen leerden.
0 N daet / te weten / een peder lrerde ende oeffende hem / van jon eks af / in alle
ende en laet oock niet een ghenoechſame vooꝛbe .
heplighen Euangeliums (de welcke (oo grooten
Ipckhept ende Weelde) aen te nemen ende t ontfaug hen / maer bewerte e aun
Wi dy f N 8 ere
Och fo hadden d Indianen van Peru een ander wel⸗
it is van de hoonaerdhe / begeer⸗
. Er “nat OR En. *
Pe 8 Ei .
EN EG, 5 LD
VET
KT fi r 5 2 Fre baets Ere 5
eden ed p: — ED: 22 Ke ESO: en 8 en A Le ZA 9 Za dr
5 *
r — „. JE BT EN — —
Het ſeſte Boeck f Bl. Tas.
foꝛmeren hen altoog niet met het exempel / datſe met de Teere(dteſe aen de Andianen
pzedicken) geben. Een dinck iſſer om veel op ghelet te weſen / te weten ⸗ dat / hoe wel
dat de dꝛacht ende de cleedinge der Indlanen ſo ſlecht was / ſo waren nochtans alle de
PVꝛovintiẽ / hier van verſchepden / namelúchê int gene datſe op t hooſt ſettẽ / zy nde ban
ſommige een geweven ofte gebzeyde wꝛonge ofte vlecht / die dic wils om / ett dooz den
anderen gewonden is: ban anderen is het beet / ende maer eens ommonnen: vanet⸗
locke gelijck als moꝛtieren ofte clepne hoeden: van eenige gelůck als hooge ronde bo⸗
netten: van andere gelijck als t buptenſte van een (eef ofte ſiſt / ende alſoo andere dup⸗
ſentderlep verſthepdenhedẽ meer. Ende daer was oor een onwederroepekijcke Wet /
dat niemant ve dꝛacht ende t habyt van zjn Pꝛovintie mocht veranderen / ja ai waert
dock ſchoon dat hy hem opeen ander plaets tranſpozteerde / t welcke den Inga (om
gdoede Negeeringhe) toog ſeer nootwendich hielt / ſo gelhck als het oock noch hedenſ⸗
. is / hoewel datter nu fo veel opſichts ende ſoꝛgh niet en is als het Wel placht
te wette — f g 5
Het 17. Capittel. Van de Poſt- boden ende Chaſquis die den Inga
je ghebruyckten. |
V An loopende Boden ende 2 oſten hadde den Inga in alle |
zin Ricken eenen grooten dienſt af/ noemdenſe Chaſquis, welcke waren de
gene die haer Mandaten ofte bebelen aen de Gouverneurs dioegen eñ haer
adphſen wederom int Hof bzachten. Veſe Chatquis onthielden haer op elcke
Topo, (dat is alle anderhalue mile weeghs) in twee hupſkeng / ende waren vier In⸗
bíanen / de welcke bp Maenden van elck quartter poozſien ende bevandeet wer;
den / ende liepen met de bootſchappen / die hen gegeven wierden / in aller haeſtichept /
tot datſe die aen een ander Chaſqui gaven / die altsos te weten / van de gene die loopen
ſouden) berept ende wacker / of op de wacht ffondensliepen tuſſchen dach ende nacht
pp de vöſtich Spaenſche mijten weeghs / niet tegenſtaende dat be meeſte landen van
daer / ſeer woeſt ende wilt zjn. Dienden van geleken om eenige dingen / die den Inga
begeerde in grooter haeſt te bꝛengen: ende alſoo gaddenſe oock in Cufco verſche Zeer
viſch (hoe wel dat het hondert mijlen weechs zihn) in twee dagen tts ofte wepnich
meer. Paer datter de Spagnaerden int Tant gecomen zijn / ſo heeft men deſe Chat-
quis gedupckt in tüden van eenighe beroerten ofte grooten noot. Den Viceroy Don
Martin heeftſe oop ozbfnarte geſtelt / alle ofer mölen weegs / om b'erveditien te dꝛa⸗
gen ende te bꝛengen / twelcke in dat Aycke een (ake is van grooter impoztantie / hoes
wel datſe met ſo groote raddicheyt ende fo haeſt niet en loopen / als doude ende boor:
lledenen wel gedaen hebben / noch en zun dock (oo veel niet / doch worden wel betaelt /
ende dienen gelijck alg doꝛdinariſche boden van Spagnien / ghevende de patketten
ofte bieden alle vier ofte vf mhlen over. i f
Het 14. Capittel. Van de VVetten, Iuſtitie ende ſtraffe > die
‚__d°1ngas geordineert hebben, als oock van haer Houwelijcken.
8 Go gelijck als men den genen / die int Ooꝛlogh / okte eenige
. andere adniiniſtratien wel dienden / preminentien ende voozdeelen gaf / geluck als
van epgen Landen / Wapeng / ouwelhcken met Pꝛouwen van des [nzas geſlachte /
alſo dedenſe van gelheken aen de ongehooꝛſamen ſende de gene die ſchult had denſeen
ſtraſſe caftjbinge. De dootſlagen endet ſtelen wierdẽ met der Dost geſtraft:de Over⸗
ſpelen ende bloetſthanden van met de aſcendemen ende deſcendenten in Linea ne
ad rechte
VESTE
8
1
5 5
7
u rd 12
> .
*
Nossen
e
Cp. 18: _Hiftorie Morael van VVeft-Indien. |
rechte graet / wierden befgelcr met de boot des miſ dadigers geſtraſt: doch eben wel /
(oo is te weten / datſe boog geen overfpel en hielden / veel Drouwen ofte Byſittente
hebben / noch fp (te weten / de Pꝛouwen) en hadden daer oock geen lf ſtrafſe om / ſoo⸗
menſe bp andere vont / dan alleentijck die de rechte upſvꝛouwe was / met de welcke
fp epgentlycken t Houwelſhck onderhielden / want beft en was niet meer alg een / en⸗
de Wierden met bpfondere folemnitept ende teremo nie ontfangen ende aengenomẽ /
‘twelcke was den Bꝛupdegom t haren hupſe te gaen / oße die met hem te nemen / ende
ENNE EEK EN PERU EELS EE DUO
_… Hetfefte Boeck, I. Tat.
Andtaen de bpfit trouwen / ende de rechte Vꝛouwe verlaten Bock mede foo ſiet men
dtwepnich fondament dat ſommighe ghehavt hebben / de welcke pꝛetendeerden te ſeg⸗
ghen / dat woꝛdende Man ende Wyf ghedoopt / al waert ſchoon dat het Bꝛor der en⸗
de Suſter waren / do behooꝛden nochtans haer Mouwelpek beveſticht ende toeghe⸗
laten te wogen. C contrarie hier van / is be ſloten byt Synode Provintiael van Lyma,
ende dat / niet veel reden / want het ſelve houwelhck en was dock noch bp de India⸗
nen ſelfs niet wettelyck. |
1 Het 27. Capittel. Van de afcomſte der Tuaas, Heeren van Peru,
ende van hare conguesten ofte over winningen ende Victorien.
ET Aer is dooꝛ bevel van de Catholijcke Maj elteyt den
Contnck Don Philippus onſen Heere / onderſoeck ghedaen / ende dat / niet
alle mogelhcke neerſticheyt / van de aſtomſte / Godtſdienſten ende Wet:
ten der Ingas, ende om dat de ſelve Judianen gheen gheſthziſten en heb:
* ben / ſoo en heeft ment foo wel niet connen te Weegh bzengen / als ment
mel begeerde / maer bp haer Qui pos ende Megifteren (de welcke / ghehek als gheſeyt
is / haer in de plaets van Boecken dienden heeft men comen te weten /t ghene ick
alhler ſegghen ſal. Cerſtelicken / ſoo is te weten / dat men in voozleden thden / noch
Coninck noch Reer in peru en hadde / dieſe alte ſamen onderdaenich waren / maer
Waren gele als verſaemde rotten eñ gemeynten / gelijt als het hedenſdaegs noch is /
nt reite van Chile, eit byna alie d ander plaetſẽ gemeeſt zijn / die de Spagnaerden in de
elde Weſterſche Indien oyerwonnẽ hebbẽ / uptge ſondert t růcke van Mexico. So ig te
weten / dat men onder ee ee leben e
F e e een le
diene
5 N
*
Cap. 19. Hiftorie Morael van-Weft-Indien,
‚ gupeleen : Dreerfte ende pꝛincipaelſte / als oock de beſte / is gheweeft/die bant Co⸗
ni ackricke ofte Monarchiſe, ſos ghelijck als vaer was / die van die van de Ingas, ende
die van Motecuma, hoe wel dat deſe int meerendeel Cyꝛannich waren. De tweede is /
van de bp een verſaemde rotten ofte Ghemeynten / daer men met de Naet van belen
I geert / ende ghelyck als ſtaden ofte vergaeringhen zijn. Deſe kieſen / in tiden van
Goniogh een Capitepn ofte Overſten / den welcken een gheheele Nane ofte Pꝛovin⸗
tie onderdanich is. In thden van Pꝛede / foo Regeert hem ekke Stede ofte Berga⸗
deringe op pn ſelven / hebbende altoas eenighe prtuctpale ofte vooꝛnaemſte / die vau t
gjenepne Bolck in reſpect ende achtinghe ghehouden Worden: Ende oo Wanneer
dati r eemghe ſaken vooꝛcomen daer veel aen gheleghen ts / ſoo vergaderen eenige
vande fee / omt’ onerlegghen / wat dat haer tedoen ſtaet. De derde mantere ofte
foogfe van Hegeeringhe / is gantſch ende t eenemael Barbariſch ende wilt / ende zyn
Jubianen die gheen Met geen Contuck / noch geen blyvende plaets en hebben / maer.
olithou den haer by hoopent ſamen / ghelhck als wꝛeede ende wilde Ghedterten. En:
de nae dat ick hee connen vermerclken / (oa zin deerſte bewaonders van deſe In⸗
dien / aock een ſoodanighe ſoozte van Polcke gheweeſt / ghelhck als hedenſdaeghs
noch zyn / een groot deel der Bralilianen, Chiriguanen, Chunchenen, Vſcaycingen, Pilcoço-
nen, ende t mieeſtendeel der Floriders, als dock in uieu Spagnen, alle de Chinchemecken.
Pan deſe generatie ofte ſooꝛte / is (doo t vernuft ende belept van ſommighe der Hoop
naemſte onder haer) d ander egeeringhe der Ghemepnten ende verſaemde Kotten
uptggeromen / daer men een wepnich meer gheregelthepts ende belepts onder heeſt /
fes ghelhck als daer noch hedenſ daeghs zin / die van Arauco, Tucapel ende Chile, ats
dock ge weeft zn / int nieuwe Coninckryck van Granaden, de Moſcas, ende in nieu Spa-
guen etihcke Oromiten, moꝛdende onder al die ſondanighe / minder wzeedtheydt / ende
wat meer redelhck gepts gevonden. Van deſe generatie ofte ſoozte / is / doo de cloeck⸗
hept ende wetenſchap van ſomnighe excellente Mannen / t ander ende machtigher
Souvernement uptaheſpꝛoten / voozſien weſende met een Coninckryck ende Monar⸗
chic,t welcke wp in Mexico ende in Peru ghevanden hebben / want Inga beachten
t gantſche Want onder Haer fubtectie / ende ſtelden daer hare Wetten ende liegeerin⸗
ghe ober. Ben tijt dre by hare Memoꝛtalen) van haer Regeeringhe gebonden wozt /
en comt noch tot geen vier hondert / ende paſſeert over de dzie hondert Jaren / hoe |
we dat haer Weerlickhepdt(eenen tydt lanck) niet verder en ſtreckte / als tot vyfſſes
mlen rontſom Cuſco. Baer beginſel ende opconiſte is gheweeſt upt die Vallepe van
Cufco comende allengfkeng te conquefteren ofte toner winnen / t Landt dat wp Peru
noemen te weten / van voozby Quito, tot de Rivier / Rio de Paſto, dat is de iter
ban de Wepde) nae t Modden / ende nae t Zuypden / tot aen Chile toel tweicke bynae
zón dupſent Spaenſche mijlen in de lengte: In de bꝛeede / Meſtwaertg aen / tot aen de
upder See / ende tot by de groote Velden van d ander zijde van den Keghel der
Gheberahten Andes al waer noch hedenſ daeghs gheſien woꝛt / een plaets / die de Pu-
cara ban den Inza ghengemt woꝛzt / t welcke een Sterchte ofte Slot is / dat hy ghebout
heeft tot een beſcherminghe van teghens t Hoſten. D-Ingas en zyn van baer af niet
verder ghepaſſeert / ende dat / dooz de menichte der Materen / als van Moꝛzaſſen / Lacs:
ken ofte Mepzen ende Eivteren / die van Daer af uptloopen. De breede van haer Kyt⸗
ke en mocht noch tot ghren hondert mijlen tomen. Deſe Ingas ginghen alle Natien
van America tn Bolſtie ende Regeeringhe / ende noch veel meer / in MWapenen ende
tloeck zept / te boden / al hoe weldat de Canaris (de welche hare Voot· vpanden / ende
de Spagnserden behulpich waren haer nopt eennch vooꝛdeel hebben willen erken⸗
nen: Ende ſoo de ſelbe reden / noch hedenf daeghs onder haer gheraert⸗ 1 255 |
tl ee , epnich
Het fefte Boeck . El. 14.
weynith gheſtooc kt ofte ghehitſt wozt / ullen daer den anderen by dun enden om boa:
den ende ombzengen / om d opinte (van wie dat de bjoomfte ende cloer ſte is ſtaende te
bn gheihck alſt in C co ghebeurtis · Denthtel ofte naem daerse met conque-
teerden,eribe haer Weeren van dat gheizerle Kant maeckten / Was / te veynſen / dat nae
de algemeyne Suntvloet( van de welcke alle dee Indianen wetenchap ende kenniſſe
hadden ) de Wereldt boog deſe Ingas weder gereſtaureert ende onghecomen was / cu⸗
mende haerder /. unt de ſpelontke ofte t hol van Pacaritambo f ñ bat haer dacrom alle
Pander liedẽ tribunt eñ onderdantchert ſchuldich waren / alg hserlieder Progenitoren
oſte Voszt-teelderg . Beha lven dat / ſo fept enſe ende br ve ſtichdenſe ger noch det ſplie⸗
den alteen de Warat tial Religie ende wetenſthap hadden / van hoe dat Godt ghe⸗
dient ende geeert moeſte weſen Waeronume fp ooc alle d ander onderwh en moeſten /
ende t fondament datſe hier in hadden / van here Godtſdienſten ende Ceremomen /
is een dinck dat onrpntlhck is. Beer waren in Cuſco (als t Peplich Landt/ over de
vier Hondert Aenbidt ſels / zynde alle de plaetſen bol miſtetien. Ende ſoo ghelhck alſſe
ginghen conqueſterende ofte obers: in nende / alſoo brachten ende boerdenſe dock aer
epgijen Guacas ende Godtſ e dat gheheele ficke in. Den pzinciparlſten
dieſe aenbaden / was den Viracocha achayachachic, dat fg den Schepper der Merelt /
ende nae hem / de Son ende ſepden dat de Son / als dock d ander Guacas de deucht of⸗
te tracht ende t weſen van den Schep per ontfingben / ende datſe vooz hemd Ant er⸗
keſſeurs ofte Dooybidders waren. LE HN
Het 20. Capittel. Van den eerften ga ende fijn nacomelin-
1
van d’Ingas noem en / is gheweeſt Mangoc apa, ende di ſen verſerenſe nae
de Diluvie ofte & unt vlcet / upt het Hol ofte t Wer fier van Tambo ghe⸗
Atomen te weſen / t weltke bf ofte (rg mijten van Coco verſchepden te.
Den ſeiven / ſegghenſe / Geeft twee pzincipaele Gheſlachten der Ingas,
hebben. Den eerſten dieſe t Hooſt maeckten (nan deſer Beeren ghe ſlachte die ick ſeg⸗
ghe) was ghenaemt Ingaroca, den welcken een Gheſlachte ofte Allo gtiſticht heeft /
kwelcke ſy den naem van Vicaquiquirao gheven: Ende al hoe wel det deſengheen
5 5 B er 0 5 2 ksb WIK — S8 . . . . 2 2
Er. K. 2 „ B. - 2 — 2 2 — 2 — 2 3 A rr
R
En rerſten Man / die d Indianen Loor een beginlel
Cp. aT. Hiſtorie Morael van Weſt. Indien: | —
Familie ofte t Gr ſlachte ban Coccopanâca. C lithaem van deſen is (boor de faem van
de groote Sthat / die daer met begraven was gheſocht geweeſt van Gongalo Picarro,
ende heeft het ooc(nae dat hu veel Indianen wꝛeede tozmenten aengedaen hadde ) in
Taquixaguana ghevonden / alwaer hp naderhant van den Pꝛeſident Guaſca gevangen
ende gherecht is gheweeſt : Ven ſeſnen Gongalo Picarro beval / t Lichaem van den
vacziclueven Vuacocha Inga te verbzanden / ende d Indtanen namender daer nae d a
ſche van / ende lepdenſe in een pot te bewaren / ende deden daer groote ſatrifitien met /
tot der tijt toe / dat het ſelve / met ander lichamen meer / van d Inga van Polo gereme⸗
dieert wiert / dieſe met een wonderlhcke neerftichent ende practöcke/ unt der India⸗
nen macht ghetrocken heeſt / aindende de ſelbe (oo (eer gebalſem / datſe noch gaef en⸗
de gheheel waren / waer mede hy een gesote ſomme ban Afgoderhe (ofefe de ſelue
aendeden) wech nam. Pament deſen Inga qualuck af / dat hp ſpn ſelven Viracocha
(t welcke den name Godts is) intituleerde ofte toeepghende: Maer om hem t excuſe⸗
ren / ſos fepbe hp / hoe dat hem den ſelven Viracocha in een dꝛoom gheopenbaert was /
ende bevolen hadde / dat hy (ren naem Boeren foude. Mae deſen is ghevolght Pacha-
cûu Inga Yupanguy „den welcken een ſeer tloeck overwinner {een groot Kepublück⸗
ſtichter / ende een Ginder Was / van t meeſtendeel der Godtſdienſten ende ſuperſtitien
haerder Afgoderhe / ghelhek als terſtont ghe ept ſal worden. |
Het zr. Capittel, Van Pachacyti Inga Nupangiy, ende t'ghene datter
gefchiet is tot Guaincipa toe.
e 5
5 5 7 iS 5 8 N
— S LN NN STENS NN WA —
— == 2 — N 5 e 5 8 Ge mir 5
8 5 BAD 8 5 0 Ea NN a
7 5
7 8 4 2
1 En 2 8 3 N Pr \ ul
Zr. J We 752
(NN. S ss u WE
—— — —
—— ä
——
Achacûti Inga Vupanguy, regneerde t ſeſtich jaer / ende heeft
heel aner monnen: C begtnſel van (pn Bictonien wag / dat eenen ſynen oudt⸗
ſten Bꝛoeder (den weicken de Heerlickhepdt ofte t gegiment ende d admüntſtratte 1
bare oozlogh / byleven ende met wille / van ſnen vader hadde) de eee
—
Het fefte Boeck.
in eenen ſlach dien hy met de Changas dede / t welcke een PNatie is / die de Pallepe
oſte t Mal van Andaguailas befaten / ontrent dertich ofte veertich mijlen van Cuſco,
op de wegh van Lyma, hem alſoo (verſlaghen ende verwonnen zynde) met wepnich
Holtx vertreckende ende te rugghe keerende: twelcke ſiende den minder Bꝛoeder
Inga Yupanguy, heeſtlom hem ſelven Heere te maken) ren inventie ghenonden / ende
geſept dat Weſende hy alleen ende (eer kranckmosedich) hem den Vicacocha Schepper /
JFieſpꝛoocken hadde / hem betlaghende / dat / nae de mael hy een Alghemepne Beere en⸗
de Schepper van alles was hebbende nhemaecht den Hemel / de Son / de Wereldt /
de Menſchen / ende ſtaende al watter is onder ſpn ghewelt / datſe nochtans hem de
deßhoozlheke onderdantcheyt niet en beweſen / maer deden eer een ghelhcke eerbiedin⸗
ghe aen de Son / den Donder / t Aertrick ende aen ander dingen / de welcke doch ars
ders / niet meer deucht noch erachtg en hadden / dan alſſe van hem tregen / ende dat hy
hem daerom bede weten / hoe dat men hem / in den Hemel daer hy wag / Viracocha Pa-
Chayachachic noemde / t welcke foo veel bediet als Alghemepne Schepper: Ende op
dat men ſoude ghelooven / t ſelve warachtich te weſen / hee wel dat hp alleen wag
ſioso en ſonde hy niet eens twůffelen / met deſen titel volck op te maken / ende hoe wel
dat de Chângas (aa veel ende Bictozieus waren / dat hy hem / des niet teghenſtaende⸗
teghens haer / Bictoʒie verleenen ſoude / ende een Heere maken / want hy ſonde hem
Volck ſepnden / die hem ſonder gheſien te wozden)te hulpe ſouden tomen / t welcke al⸗
foo gheſchiede: Want begonſt met deſen titel ende onder dit deck ſel / Bolck op te ma⸗
ken / ende eenen grooten hoop te verſamen waer mede hy de Pictoꝛie vercreegh / ende
hem ſelven tot een Heere maette / ontnemende (pn Bader ende Bꝛoeder (die hy meꝛ
ſtrit verwan) de Beerljckhept ofte t Regiment / comende daer nae van gheiheken de
Changas toverwümen: Ende zedert den tiht van de Dictozle af/foo beroꝛdtneerde hp /
dat men den Viracocha ig; den alghemepnen Heere (oude houden / ende dat hem de
Beelden van de Son ende Vonder / eerbiedinghe ende e rkenniſſe ſouden doen / ende
van dien tit af vooꝛtaen / foo wiert het Beelt van den Viracocha, boen dat van de
Son / Donder / ende alle d ander Guacas ghe ſtelt. Ende hoe wel dat deſen Inga Yupan-
guy, Chacra; Landen ende Dee uptſonderde / vooz de Sor. / Donder / ende d ander Gua-
cas, ſod en dede hp nochtans gantſchgheen aenwhſinghe van eenich dinck boorden
Viracocha, ghebende vooz reden / dat weſende den ſelben een alghemepne Deere ende
Schepper / ſulrx net van doen en hadde. Pu de Pictozie van de hangas ghehadt heb:
bende / oo heeft hy (pn Soldaten verclaert / hoe dat ſplieden net gheweeſt en zun / de
ghene die den ſtryt ghewonnen hebben / maer here ghebaerde Mans / die hem den
| _Viracochaghefonden hadde / ende datſe gotk niemant en heeft eonnente fien comen/
dan hy alleen / zzude de felbe daer nae in ſteenen verandert / ende dat het nood was
die te ſoecken / om dat hyſe / nae ſyn ſegghen / wel wiſte te kennen: Derhalven foo ber:
gaderde hy eenen grooten hoop ſteenen / dien hy van t Ghebergte uptlag / ende rech⸗
tkvenſe vooz Guacas op / de welcke ſp aenbaden / ende ſatrifitien aendeden / noemende de
ſelve de Pururâncas. Meſe boerdenſe ſeer devotelhycken met haer ten Ooꝛlogh / hen la⸗
ten dunckende datſe met haerder hulpe / de Pictozte boog ſeker ende ghewis hadden.
Deſe imaginatie ende verſteringe / van den ſelven Inga vermocht foa veel dat hy daer
ſieer merckelicke Dittozien met verkreegh. Veſen Inga ſtichte de Familie ofte ghe⸗
lachte / Vna apacaca gheheeten / ende rechte een groot Gouden Beelt op / t welcke
hp Indyllâpa noenide / ſteliende t ſelue op een ſaſbaer/ die gantſch ende teenemael van
louter ende ſeer coſtelhtk Gout was / van welcker Gout noch veel ghebꝛacht is ghe⸗
weeſt tot Caxamalca, Loop de bꝛpichepdt ofte t ant ſoen van Atahualpa ten tiden als
hemden Marck⸗graeff Franciſco Pigarro ghevanghen hadde. Veſeg Ingas N ups /
7 . | Rn 3 Wienaerg /
PESSE EET EN
*
* em
Te
= 2 5 — — — == EE — 2 — — —
ü ꝑ ꝑ . — — —ę—— . — — . — DHD— — — — E — — — — — * — — — — — — — 1 2
— — nr — ee — —— — ᷑— ———b — —— — — —— — — De
— — — Enz — — RER — — 2
— — Es — — 8
Cap. 22. Hiftorie Morael van Weſt- Indien,
Dieniaerg / eñ Mamacônas.bfe tot ſpner gedachtenis dienden / heeft den Licenciaet Po-.
lus, in Cuſco ghe bor den / vindende het Lichaem des ſelven getranſpozteert van Paral.
lactatot Totocache alwaer nu de Parathie-liercke ban S. Blaſius ghefticht is. C ſel⸗
ve Aichaem was noch (oo gheherl / ende met een (cher Becumen toẽghemaeckt / dat het
levendich ſcheen te weſen: adde d ooghen van Goude Mlieſ Keng ghemaeclit / de
welcke Da Wel ingheſet maren / dat ter de natuerlicke ooghen gheen gbebꝛeck aen en
deden / he bbende op t hooft noch een lick ⸗tepcken van een ſteen⸗woꝛp / t welcke hy in
eenen ekeren ficút ghecreghen hadde: Was gant th grau / ſonder dat daer dock een
hapzaen ghebꝛack / foo ghelijct als of hp op den ſeiden bet) Eijk gjeſtozuen Ware
zH nde meer als t ſeſtich ofte tathtentlh jaren dat hy doot geweeſt was. Dit lichaem /
met meer andere van d'Ingas, wierdẽ van dẽ vooꝛſchzeven Polo ra de Stad van Lyma
toegheſonden / dooz bebel des Vigoreys de Marck- gra ff van Janette, t welcke ſeer
noodich was / om d Afgoderge van Cuſco upt te roepen. Int Gaſt-Huys van 5. An-
dries(t welclie den voozſchzeben Martk⸗graeff geſticht heeft) hebben heel Spagnaer⸗
dent voozſchꝛeven Lichaem / met alle d ander meer / gheſien / hoewel datſe nu al qua⸗
wek ghetratteert ende wat vergaen zun. Don Philippe Charicopâ, de welcke t derde
ofte verde gelidt in rechte ſutceſſie van deſen Inga was affirmeerde dat de goe deren /
die den voozſchꝛeven ln zaſpn Familie ofte Hupſgheſin naeltet / onndembaer waren /
ende datſe moeften wefen in handen van den kanaconas, Amato, Tito ende andere. Ma
deſen dan / ſos is ghevolght Topa Inga Yupanguy ende nae dien / een ander ſyn Soon /
die den ſeluen naem hadde / den welcken gheſticht heeft de Familie ofte € Gheſlachte
Apac Ailloghenaemt.
Het 22. Gypittel, „ Vau den princi paclften Inga, Guainacapa ghe-
zi sheeterk Ie 43 f
2 den vooꝛſchꝛeven Heere is gevolgt Guainacapa, dat ·
NO is foo reel geſept / als een Lick ofte cloeck Jonckman / t welcke x oock
van bepden was / ende dat meer / als eenich van ſpn vooꝛſaten ende nae⸗
e comelinghen : Mas (eer voozſichtich / ende ſtelde cen groote ozdene op
elle plaetſen vant gantſche Want over: Was in de Krüchſhandellngh
ſeer eic lupt / ſtornt cloeckmoet ich ende gheluckich / ende verkreegh oock groote Dice
torten. Deen berbꝛepde ſpn Nhcke / veel meer alg alle ſpn voozſaten t ſamen ghedaen
hadden / de Doet ram hem wech int Coninckrücke tot Quito, dat hy ghe wonnen had⸗
de / t welcke bier honder Mylen van ſpn Dorf verſchepden is. Wiert gheopent / ende
teten de darmen ende t herte in Quito bihven / om dat hy t alſoo bevolen adde: En⸗
de ſyn Aſchaem wiert ghebꝛacht ende ghelent in den vermaerden Tempel der Sonne /
binnen Cuſco. Waer worden noch hedenſdaeghs ghetoont / veel ghebouwen / ghepla⸗
vepde meghen Poztereſſen ofte Sloten / ende andere merckelhtke ende uptmunzen⸗
de wercken van deſen Comnck: Weeft oock gheſticht de familie oſtet gheſlachte van
Temcbamba. Def GuammacÂpa wert van den ſinen / by (pn lebende lf / vooz een Godt
aenghebeden / een dinck dat ( naer der duden beveſtinghe) met geenich van ſyn vooz⸗
ſaten ghedaen is gbeweeſt. Als hy ſterf foo wierden daer dupſent perſoonen) van die
van ſpnen huyſe) gedoot / om hem ind ander werelt te gaen dienen / ende ſplieden ſter ve
dock eer bipbnllich om hem gheſelſchap te houden zee in ſulcker voeghen / datter veel
(behalven de verhaelde haer feifg tot de ſeipe effette der doot pꝛeſenteerden Wenrpck⸗
dom ende Sthat van deſen / was een dinck dat nopt gheſien is gheweeſt: Ede on
0
|
0
Het ſeſte Boeck 5 5 Bl Ts.
dat de Spaengnaerden niet lange na ſyn doot int Tant guamen / ſoo waſt dat d. In⸗
dianen ſeer ſoꝛghvuldich waren / t ſelve al te maelte verdelghen ende wech te ſteken /
hoe wei datter een groot veel ban ghebꝛacht is gie weeſt tot C wamalca, boo t Rant⸗
ſoen van (pn Soon Atahualpa. ®aer wont beveſticht nan gheloof waerdighe lledea /
dat hy binnen Cufco over de Date hondert / ſoo Uinderen / als Aints Kinderen hadde.
De Moeder van deſen / genaemt Mamaoclo, Was in grooter eſtime ende genſien. De
Lichamen / ſoo van de Moeder als van Guamacâpa (die ſecr wel ghebalſen t ende ge
tureert waren) zn van Polo nae Lyma geſonden ge weeft wer mede hy een onepnt⸗
lychept VA Afgoderheldieſer met bedzeve) wech nam. Mae Guainacapa (ga ſuctedeerde
in Cuſco ſyn ſone / Tito Cuſſy gualpa genaemt / die daer nae Guaſcar Inga geheert᷑ wiert /
dewelcke ſpn lichaem noch verbꝛant wiert dooz de Capitepné ba Atahiia pa, die iuſge⸗
per Guainacapas ſone was: Deſen ſtont (in Quito weſende) tegens zhnen broeder op ⸗
hem met een gheweldighe lepztracht teghens treckende / alſooe foo gheſchiedent dat
de Capitepnen (van Ktahualpa) Quizqurz ende Chilicuchima, Guaſcar Inga in de ſtabt
van Cuſco ghevangen namen / te weten / nae dat hy vooꝛ Heere ende Coninck bekent
ende toeghelaten was gheweeſt / want was in effect de wetiihcke ſurceſſeur ofte nae⸗
tomer / waer van die van over alle zin Fiche (namelpcken int Hof) grootelncken in
bezwaert waren. Ende foo ghelick alſſe in d upterſte noot / haer (tot de facrtficten bez
gevende) niet machtich ghenoech en vonden / om haer Meere in vzpichept te ſtellen /
ende om datſe oock van de Capitepnen (die hem ghevanghen hadden) ſeer overwel⸗
dicht waren / als mede dooy t groote Nepꝛlegher daer Atahualpa met aen quam /ſo ac”
toʒdeerdenſe / ende daer wozt noch gheſept / datſe / dooz zin bevel / een groote ſacrificie
deden aen den Viracocha Pachayac hachic, t Welcke den alghemeynen Schepper is /
hem biddende dat (de wle fp haer Heere niet en mochten berioffen) hy Doick van
den Wemel wilde ſepnden / die hem upt de ghevanghentſſe mochten trecken; Staende
albus meteen groot vertroumen op Haer ſacrifttien / ſos quam daer thdinge / hoe dat⸗
ter een ſeecker Bolck / van over Tee / upt de Schepen aen landt ghecomen Waren / die
| Atahualpa ghevangen hadden ende om dief wille dat de Spagnaerden (die Arahualpa
in Caxamaſcagenangen namen) fo wepnich waren / als ooc om dat het jupſt terſtont
geſchiede als d Indlant t voz ſatrificte aen den Viracocha gedaen hadden / ſo noem⸗
de fp de Spagnaerdẽ Viracochas gelocvende datſe van Godt geſonden waren / waer⸗
om den ſelben naem van datje de Spagnaerderden Viracochas not nden) noch tot he⸗
denſdaegg in gewoonte gebleven is. Ende fo wy vooz waer eẽ ſodanigen exempel gee
geven haddẽ / als de reden wel epſehte / o ſoudent d Indianen met recht geraden heb⸗
ben / in teſegghen dat het een Bolk was / die Godt gheſonden hadde : Dork ſos ſtaet
de hooge Goddelycke voozſienicheyt hier in grootelycken te bemercken / van hoe dat
die / dintoniſte der onferen in Peru, berept hadde / de welcken onmogeihrken geweeſt
ſoude hebben / ſoo de tweedzacht ende oneenichept van de twee Bꝛorderen ende haer
Dolch / als oock de groote e ſtime daerſe de Chꝛiſtenen / als van een Hemels Volck / in
hadden / niet gheweeſt en ware / t welcke ons ſeeckerlizcken is verbindende / dat foo de
Landen van d Judianen ghewonnen worden; dat noch (oo veel te meer ghewonnen
ſulſen woꝛden de Zielen boor den Wemel l
Het 25. Capitrel. Van de laetſte Sueceſſeuren ofte: afcomelin-
2 ghben van der Ingas.
Et gene dat opt vooꝛlende meer te leggen valt is bꝛeede⸗
chen han de Hpagnaerden getkstteert nde Biſtolien der Indlanen end.
8 a N rr 0 n 2 A — 7 A . 5 . K. H. K. . S. . 2
. F e . S. . . . . — 2 «se Bn OA JL A EA LEN ZA 22 Faa
Cup. 24. Hiſtorie Morael van Weſt- Indien,
om dat het van de teghenwoczdighe intentie vꝛeemt ende verſthepden is / ſoo (al fi
1
alleenlycken verhalen de ſutteſſie die Daer van a'Ingas gheweeſt is. Voodt weſende
Atahualpa in Caxamalca, ende Guaſcar in Cufco (hebbende Franciſco Picarro, inet den ſp⸗
nen / het Coninckrück overweldicht;ſoo heeftſe Mangocâps(ben Sone van Guainacapa)
Én Cufco belegert/ eñ (eer benaut gehadt / maer heeft in ey de t lant gantſth ct al ver⸗
latẽ ett hem vertrocken tot Viucabamba, int Gebergte! a waer hy hem / doo de woeſt⸗
heyt der Gebergten, onthouden mocht, Alhier onthielden haer d aftomellinghen der
Ingas tot op A maro, den welcken ſy ving hen / ende op de plaets van Cuſco de doot aen⸗
deden / met een ongelooflycke weemoedichept der Indianen / in te fi bees men open⸗
Hare Juſtitie dede / van den ghenen dieſe Waor haerſteder Heere hieiden Nae dit ſelve /
os zn ggeſchiet de ggevangheniſſen bau andere / upt het voozſepde gheſlachte der
Ingas. Ick hebbe ghek ent eenen Don Chalos, Sdons Sone van Guamnacâpa, Sone
2
1
.
van Paulo die hem liet doopen / ende de partie van de Spagnaerden(tegens ſpn bꝛoe⸗
der Mangocapa)altoog toeghedaen was. Cen tiden des Marck-graeſs van Canerre,
is ghetomen met vꝛeden upt Vilcabamba Saritopa Inga, in de Stadt de los Reycs (ofte
Van der Coninghen ende hem Wiert gegeven / de Ballepe ofte t Bal van Vucay, met
meer ander dinghen / in t welcke (pn Dochter naeghevolgt is. Dit is dan de ſücceſſte
oſte oftomſte die hedenſ daeghs van die foo weeldighe ende overrheke Familie ofte ge⸗
lathte der Ingas bekent ig / welcker ghebiet ofte Regeeringe dzie hondert ende ſo veel
Jaren geduert heeft / tellende int felbe lihcke / elf aftomelinghen / tot dat het tieene⸗
mael geteſſeeert ende vergaentg . In d ander parcioliteyt ofte aftomſte han Vrin- Ci.
code Weicke ( ghelijck als voozen geſept is) van geleken ſpn hercomfte heeft van den
eerſten Mangocapa ig ghevolght Cinchirôca : Mae deſen / Capac Yupânguy , ende nae
den ſeiven / luqui Yupanguy : Rae deſen / Maytacãpaeſte Tarcoguaman: Na den ſelben /
fpn Sone die niet genoemt wort: Jae dien / Don Tuan Tambo Maytanpanâca Dit is
nu ghenoech int ghene dat de materie van den oozſpꝛontk ende afcamfte der Ingas,
diet Kant van Leruoverheert hebben / met het ghene meer / dat gheſept is / van hare 1
Wetten / ſtegeeringhe / ende mantere van pꝛotederen / is belanghende.
Het 24%. Capittel. Vat maniere van Republijcke, ofie Stadts Re.
geeringhe,dat de Mexicanen ghehadt hebben.
bar de 5 ghemepmalderaenmerckelpekſte ſchhnt te weſen / Welker meeder bee
hael daer nae in de Diftogte volghen (al: Cerſtelhjcken int ghene daer de Negeeringe
der Mexicanen ſeer polithek in Ich nt gheweeſt te hebben / is gheweeſt in d oꝛdene /
Oe wel dat by de Biſtoꝛie (die van t Rijcke / ſuecetlie
ende ooꝛſpꝛonck der Nexicanen geſthꝛeven (al woꝛden) de mantere van
S haer Republhcke ofte Stadts opene ende Regeeringhe blpcken ſal /
3 foo ſal ick nochtans in een ſomme verhalen / t ghene dat alhter int
8
dieſe ghehadt / ende ſonder overtreden / onderheuden hebben / van eenen Coninck te
Kieſen: Want van den eerſten(dieſe ghehadt hebben / Acamapich geheeten) af / tot den
laetſten toe /t well ke was Motencuma den tweedẽ van dien name / ſo en heefter noch
gheenich / t(ihcke / doo erffents ende ſucteſſte / beſeten / dan doo, Wettelhcke verkteſm⸗
he ende eiectie / c weltke int eerſte van de Ghemepnte gheſchiede / hoe wel dat de fas
ble van de treffelhckſte ende vooznaeniſte gengedzeben ende uptgevoert wiert. Daer
nae / ten thden van I coatl, den vierden Conint / fo zhuder / Door raet eñ oꝛdene / Flecteurs
ofte Reurvoꝛſten gheſtelt de welcke gheihckelheken / met twee ebk 1
5 r 5 5 TE 7 p W D S . 9 . 2 5
KNN NN NN NN NNS n e
1
| <
|
Het fefte Boeck. Fol. Tf.
hen ((die onder die ban Mexico ſtonden / welcke was die van Tezcuco, ende die van
Tacuba) de electie ofte verkieſinghe te doen / toe quam. Cozen gemepnlicken jonghe
Mannen tot Coninghen / om dat de Coningen altoos ten doꝛlogh trocken / ende was
dock t pꝛintipaelſte Daer ſpſe om begeerden / ende alfoa ſagenſe oock datſe tat de Dore
togh bequaem mochten wefen / ende datſer ſelver een pvericheydt in hadden. Nae
d Electie, foo hieldenſe twee manieren van Feeſten: Deene / int aennemen van de .
Poſſeſſie der Loninchljeke ſtaet / waer toe ſn / in den Tempel gaende / groote Ceremo⸗ f 8
nen ende ſatrifitien deden / op de vperteſt dieſe Boddelijc neembden)daer altoog / vooz Ie
den Altaer van haren Afgodt / vper in was / doende Daer nae veel Oratien ende Haren- 12
gen van Rherorica Waerinne fp groote curleuſgept hadden. D ander ende ſollenneeiſte
Feeſte was / dte van haerder craoninge · Om tot de ſelue te comen / ſo moeſt hp eerſt eẽ
Delt⸗ flach winnen / ende ſeker ghetal van Captiven ofte laven bjenghen/ om haerder
Afgoden te ſacrificeren / ende quam alſ dan met graat? triomphe ende pracht in / woꝛ⸗
dende ſeer ſolennelhck ontfanggen / fa wel van die van den Tempel, (de welche al te
mael in pꝛoreſſte gingen / ſpelende op verſcheyden IAnſtrumenten / al Wierroockende
ende ſinghende ) als van de Weerlbelien ende die bant off die al te (amen met haer⸗
der inventte uptguamen / om den Dictozteuſen Co muck te ontfanghen. Be Croon
ende t Center tepcken / was van voozen op de mantere van ren Mijter ende van ach⸗
teren omgheſlaghen / in ſulcker voegen / datſe niet geheel vant en wag / want het voop
ffe flack hoogher / ende punts ghewhs op. Ben Coninck van Tefcuco hadde de pres
minentte / dat den Contnck van Mexico han fijner handt moeſte ghecroont worden.
De Mexicanen waren haer Con inghen (eet ghetrou ende onderdanich / ende daer en
wozt niet bevonden datſer eenich verraet ghepleeght hebben: Alleennheken (oo Wo
ter dan de Niſtozien gherefereert / dat fe den bijfften Coninck / Ticocic ghenaemt / om
dat hy bloohertich ende tlepnmoedich was / met vergiſt hebben gheſocht om te bꝛen⸗
gen / maer doo; comperentie ende arnbitie ofte eergferichept / en can men niet bevinden
datter onder henlieden oneentchept noch parti chan gheweeſt is / ghelhck men ghe⸗ 15
mepnlöcken onder de Gemepnten wel heeft: Maer daer Wozt eer verhaelt (gheihck b.
op ſpn plaets ghefien ſal woꝛden ) dat de befte van de Mex tanen t Contnckrücke gez 8.
Wepghert ende verwozpen heeſt / hem laten duntkende / dat het vooꝛ de Republhcke | 5
oſte ghemepne (ake/beter was / een ander Coninck te hebben. In den eerſten / ſos Waz
ren de Coningen (om dat de Mexicanen noch arm ende nau beſet waren in heer trace
tement ende Hofghefin (eer matich ofte gemadereert / meer ſoo gelhck alſſe in macht
oſte moghenthept waren aenwaſſende / alſoo groepdenſe dock in toeruſtinghe ende
grootſ hept / tot datſe quamen tot die ſoo groote pracht van Motecuma, dat /a en hade
ee
EINE
de hy ſchoon andert niet ghehadt / ais t hupg van de Ghedierten / dien hy hadde / ſon 1
ſoude het noch een opgheblaſen dinck (ende nopt ſpns gheigeken gheſt ten) gheweeſt .
hebben: Want daer waren in ſpn hups / van alderlep Biſſchen / Voghelen / Gedierten 1
ende Beeſten / ghelhck als in een ander Arcke van Noe. Dobꝛ de Zee lſſchen / had⸗ :
de hy Ciſternen ofte Backen met Sout-Water / ende hoor de Rivier Biſch / Backen hin
met foet ofte verſch Mater. Dooz de Jacht ende Beijp- Boghelen / haer gheleghent⸗ 8.
hept / als dock van ghelheken toog de Wzeede Be eſten / ende dat / in grooter overulort / 18
hebbende een groote menichte van Indianen / die alleenlhek verontle diuht waren 8.
om deſe Shedierten onderhouden ende te voeden. Soo wanneer dat hy ach / dat i IES
het niet moghelůck en was eenighe ſcoꝛte van Eiih ⸗ Boghel / ofte wꝛeedt Berſt te IN Se
MN Ee
moghen levent onderhouden/foo moeſt hy dee feiten ghelhtkeniſſe toſtelihck uptghe⸗ 9
Houwen hebben / in dierbare Gheſteenten / in Lilver / of in Gout / oſim marber / oſtu 14055
ſteen gheſneden · adde oock boor verſchepden ae aen e Neude 1
| EN 0 ſen en 1
Se
*
P o Roek EK Ak eek Ad
+
Cp. 25. Hiftorie Morael van Weſt- Indien,
en ende upſen / eenighe van plaiſer / ander van roume ende doefhepdt / ende eenighe
5975 de fegeeringhe ofte t’ Gouvernement / hebbende in ſpn Palepſen verſthepden
wooninghen / naer de qualitept van de Beeren die hem dienden / ende dat / met een
veemde oꝛdinantie ende diſtinctie . d
Het 25. Gopittel. Van de verfcheyden Digniteyten ofte Staten, en-
de Ordwzen der Mexicanen. 7
Dor Adden een groote eerbaerheypdt / in de Heeren ende
SEEN Sn Epellteden hare tütelen ofte Digniteyten te gheven / op dat men onder
8 haer mochte erkennen / wiens dat men de meeſte eere ſchuldich was.
i Nae den Coninck / foo was de Digniteyr ofte t Ampte van de vier / ghe⸗
ly ck als Rurvogſten / de welcke / nae dat d Electie nan den Coninck ghe⸗
daen Was / nan ghelhcken ghetozen wierden / waren ghemepnlůcken de Bzoeders / of⸗
te ſeer nae Maechſchap / ban den Coninck. Deſe wierdeng henoemt Atlacohecalcatl,
dat is foo veel gheſepdt / als een Pꝛins van de Map-Lancen / t welcke een ſoozte
van gheweer Was / die ſplieden ſeer veel ghebzupckten. Pae deſe / ſoo waren de gene
die men Tlacatecatl noemde/dat is Menſchen⸗elover / ofte Dooꝛhouwer gheſept · Wen
der den thtel/ was van den ghenen dieſe Eluahuacatl noemden / dat is Bloetſtozter ofte:
vergteter te ſegghen / niet (oo als hy wil / maer al trabbende : Alle deſe ttelen waren
van liröghſtteden. Daer was noch een vierde Digniteyt, die gheintttuleert was /
Tlillancaſqus, dat ig / Heere van t ſwarte I uys / ofte van de ſwartichepdt / ende dat / om
een ſeker ſwartſel daer hen de Pzieſters met beſtreken / ende dienende was tot haer⸗
der Afgoderhe. Alle deſe vier ampten / waren van den opperften Raet / ſonder Wiens
goetduncken den Coninck gheen fake van impoztantie dede / noch doen mochte. Ene
de als den Coninck dost was / ſoo moeſt den ghenen Boor Coninck ghecozen woꝛden /
die eenich van deſe vier titelen hadde. Behalven de voozſepde / (Do waren daer noch
andere Naden ende Pperſcharen: Ende daer Wordt. van exvarenlieden / van t ſelve
Lant gheſept / datter ſoo veel gheweeſt ſoude n zin / als in Spagnen / ende batter ver⸗
ſchepden Conſiſtorijs met haernechters ofte Auditeuren ende Balliouwen van t of
waren / hebbende andere Subftituiten alg Correcteurs, ooch Ballfouwen / Ste-heu⸗
ders / Opper-Schouten lende andere van minder weerdichept / die van geleken dock
onder deſe ſtonden / met een (ker goede oꝛdinantte / zynde de ſelve al te (amende bier
Superintendente Princen (die neffeng den Coninek aſſiſteerden) onderwoꝛpen / ende deſe
vier mochten alleen vonnts gheven van leven ter doot / ende alle d ander moeſten aen
deſe per memorie gheven / t ghene datſe Sententteerden ende uptweſen ende den Co⸗
nintk wiert om ſeeckere tijen notitie ghegheven van alle t'göene dat in (pn niheke
omginck ende ghedaen Wiert, In de goederen haddenſe van ghelhcken haer Politie
ende goede admimſtratie / hebbende over t gantſche Micke haer Ofſitteren / enen⸗
Meeſters ende C hꝛeſoners verdeelt / die des Conincr Tribupten ende Renten ont⸗
ſinghen / ende inhaelden. Ven Cribupt Wiert ten winfteneeng ter Maent int Hoff:
ghebꝛacht / ynde de contributie van alle t gene dat de Zee ende t Lant voozt bꝛengt /
foo wel van de bercierſelg als van de mont ⸗coſten. Int ghene dat haerder Keligte
ofte ſunerſtitie ende Afgoderhe aengaet / haddenſe noch veel meerder ſozghvuldichept
ende diſtinttie / met een groot ghetal van Miniſters. Welcker ampt was / de Gemepnte
haer Godtſdienſten ende Cexemonten t onderwhſen ende te leeren: Waerom een
Andiaen (eer wel ende woyſſelbeken ſepde tegeng een Chziſten Pzieſter / 5 van
ee j Andianen
VEEN N ER NEENENT „ e obd... bestek
€ — 2 E 2 — 2 2 2 2 pn 2 — — Las AN en A
Het ſeſte Boeck Fol. rad.
Godts niet en leerden, Haet(fepde hp)de Paters, ofte Papen / foo veel ſozahs dꝛaghen
om d Indianen Chuiſtenen te maken / als de Miniſters ban de Afgoden Wel ghehadt
hebben / om haer de Ceremonien te leeren / want met de helſt van de ſelf de ſoꝛgh / (oa
ullen wp Indfanen / ſeer goede Chziſtenen weſen / dewhle dat doch de Met leſu Chri-
veel beter is / woꝛdende door ghebꝛeck van dieſe onderwijft / van d Indianen niet
| genghenomen. Sepde boorwaer de waerhept / ende is oock vooz onſſteden een ghe⸗
noechſame confufie ende ſchande
Het 26. Cupittel. De maniere van der Mexicanen vechten, ende
van Krijghf-Ampten diefe hadden.
S
rn
——
— —
E pꝛintipaelſte graet van eeren / Helden de Mexica⸗
nenin den Mrögh / derhalven foo Waſt dock / dat d Edellieden de treffe⸗
lhekſte Soldaten waren / ende andere die gheen Edellieden en waren /
quamen boog de gloꝛie derlirighſhandelinge / tot Digniteyten ende amp⸗
ten / ende onder dedelen gerekent te woꝛden / gaven notadele pꝛöſen aen
enen die Haer vꝛomelhcken ende cloeck ghedꝛaghen hadden / ghenietende pre
minentien, die niemant anders hebbẽ en mocht / waer mede fp haet ſeer ſtoutmoedich
ende hartich maeckten. Baer Wapenen waren ftherpe Dlimen ofte Stheer-meſſen
van Bier-ſteen / die aen bepde zünden van een ſtock / vaſt gemaeckt waren. Dit gez
weer was fas fel / datter geaffirmeert werdt / datſer met eenen ſlach t Hooſt van een
Beert bp de Netk gantſch met afhielden. Gebpupeten oock ſware Holven ofte node
ſen / ende ſthue Tanten / ende oock foo ghelhck als Sptetſen / ende andere Merp-Lan⸗
om haer te beſchermen / ſoo gebn cktenſe klepne Hondaſſen ende Schilden / ommige
1 | Bo 2 gbelekk
len / daer fp worder in gheoeffent waren: Riechteden oock veel met ſteenen upt . Nut
„Se
2
d Andtanen betlaenhde / dat het gheen goede Chuſtenen waren (ende datſe de Wet
Nerd ersssessseses
Cup. 27. ö Hiſtorie Morael van Weft- Indien, 8
ghelitk als Helmetten ofte Caſketten / met een graat ghe'seert van Plumagien aen
de ondaſſen ende Helmetten: Cleedden Haer met Tygherg / Leeuwen / ofte ander
reede Beeſten bellen: Maren tegens den Pyant ſeer haeſttch int aenvallen / ende dor
ſeer bedꝛeven op't looven ende woꝛſtelen / want haer maniere van t onerwinnen en
mag foo veel niet gheleghen in te dooden / als in te Captiveren of te vanghen / dienen
de de Cativen, alg gefept is / tot haerder ſatrificlen. Motecuma is gheweeſt den genen /
die de fidderſchap tot meerder graet ofte Digniteyt ghebzacht heeft / ozvinerende in
de Rrüghſhandeinghe ſekere Dignireyten, foo ghelhen als van Commandeurs met by⸗
ſondere tepckenen. W alderghepzefereert ſte van deſe / waren de ghene die de crupn
van t hapꝛ met een roode riem opghebonden hadden / met eencoſtelgeke Plumagie /
waer van een ghe tacken af uptſtaken / die achter op den rugge neerhingyen / met
quaſten van't ſelue aen de epnden. Veſe quaſten waren foo veel int ghetal / als de fep⸗
ten Waren / dieſe bedꝛeven handen. Dan de Oopden der Kidderſchappe was van ghe⸗
lycken den Coninck ſelfs / ende mogt oock alſoo met duſ danighe ſaozte van Plumagie
afgheſthildert ghevonden / ende in Chapultepec, almaer Motecuma met (pis Soon in
een Steenrotſe uptghehouwen ſtaen / t welcke weerdich om fien is) ſt aenſe met
boozſchzeven dacht / met een groot gheveert van Plumagten. Baer was een ander
dooꝛzden / dieſe de Aguilas „ofte d Arenden noemden / ende dan noch een ander dieſe de
Leeumen ende CTpgren hieten / t welcke gemepalßtke de vꝛome ende doecke Helden
Waren / die hen in den Hirhgh uptmunteden / deſe quamen altnog / alſſe ten ſtryt gin⸗
ghen / met haer tepchenenupt. Daer waren noch andere / ghelick ale vale ofte grau⸗
We Nidderg / die van foo grooter eſtime met en waren als d ander: Deſe dzoeggen
eſneden Colders / die hen int vont tot boen ober t ooz heen repckten / comende 7
Art met de tepckenen / als d ander Kidders / maer waren alleenlycken ghe wapent
van de middel opwaerts / want d aldertreffelhhckſte wapenden haer gheheel end al.
Alle de boven verhaelde mochten Gout ende Silver dꝛaghen / haer met cofteljck Ca:
toen Cleeden / goude ende beſchilderde Daten hebben / ende met Schoenen gaen. De
ghemepne Man en mothten anders gheen Daten ghebꝛupcken als van gerde / noeh
en mochten niet gheſchoent gaen / noch oock anders gheen Cleederen dꝛagen als bat
Nequen, t welck een grof tupch is. Elek een ban de vier voozſchzeven Ordenen ofte
Digniteyten, hadden int Paleps ofte off / haer eyghen wooninghen ende tytelen;
D eerſte wierden ghenaemt / de wooninghe der Princen ofte Dorften ; De tweede⸗
van d Arenden: De derde / van de Leruwen ende Cpgren: De vierde / van de grau
we ofte bale Ridders / ett. tander volck / die gemepnder waren / hadden haer woonin
N 280 ff Ende fo pemant bupten ſpn Logement Werberghde! was op de pen
a öff- ſtraffe· i bt je 3
Het 27. Capittel. Van de groote ſorghvuldicheyt ende Politie,
die de Mexicanen ꝑhehadt hebben, int opbrenghen van de jeucht. 15
ZE) Beenich dinck en heeft my meer verwondert noch
e weerdigher ghedocht gheyzeſen ende in memozie ghehouden te weſen
als de ſoꝛghvuldichept ende oꝛdene die de Mexicanen ghehadt hebben
int opvoeden van haer Minderen: Want om datje wel verſtonden / da
L alle de hope van een goede ſtepublycke oſte Stadt welvaert / beſtaend.
Is / in de ondermhſinghe der Hint hept ende jeucht / (t welcke van Plato bzeedelücker
hehandelt wozt / in (jn Boecken / De Legibus, ofte han de Metten) ſoo er 17
i Se re Rin
TE 1
„e, ee. te desbe
Het ſeſte Boeck
hare Minderen / de weelde ende vꝛpichepte de welcke / hoo den felter ouderdom / twee
| eeen 3hw)ontrochken wonden / haer verontledighende tn pzoffijtelijeke ende eer:
che exertitlen / tot welcker effecte fp in de Tempelen bpfondere hupſen van Minderen
adden / ſoo ghelhen als Scholen / ofte onderwys hupſen / nde van de Jonghers en⸗
de Dochters des Tempels (daer op ſpn plaets bzeedelhcken van gehandelt is) verſctep⸗
den. Daer waren in de voozſchꝛeven Rinder- Scholen een groote menichte van
Nnechtkens / dle daer vzpwillichlheken van d Ouderg ſelf gebꝛacht werden / de weir⸗
ke haer Opſtenders ende Tucht-WMeeſters hadden / dieſe leerden ende Onderwefen/
fn ioflgelie exertitien / als van beleeft te weſen / haer Ouders in cefpect ofte achtinghe
te hebben / te dienen ende onderdanich te weſen / waer toe (jp haer leſſen ende leerin⸗
ghen gaben ende vooꝛhtelden / on dat ſp de Weeren mochten aengenaem weſen:Leer⸗
den haer oock ſinghen ende danſſen onderrechtenſe van ghelicken in Mrpghſhande⸗
linghe / ghelhck alg Daer is / een Phl / Darpoen· Aer / ofte geroſte Roede op een beſteck
af te ſchieten / met een dondas wel amte gaen / ende met het zweerdt te gelen of te
ſthermen. Medenſe qualhck ſlapen / ende noch arg her eten / op datſe ban janghs af tot
den arbent ſouden Wennen / ende gheen weeldich bolck worden. Behalvent gemep⸗
ne ghetal van deſe Jongerg / ſoo Warender noth / in de ſelbe vertreck; plaetſen / andere
Beeren ende Edelſteden Hinderen / de welcke wat meer opſichts ende een bpſonder
tractement hadden: De coft Wiert haer van haer Ouders gheſonden: Maren onde
ende ervaren Mannen bevolen / datter die nae fien ſouden / van de Welcke fp gheſtade⸗
chen onderricht ende vermaent werden / deucht ſaem te weſen / kupſch te leben / ghe⸗
regghelt int eten te zůn / te vaſten / de ganck te matighen / ſacht ſinnich ende gheſchickt
te gaen: Wadden vooz een ghebꝛupck Haer in eenighen arbepdt ende ware exercitien
te bepꝛoeven. Soo Wanner datſe al opghendet waren / ſoo haddenſe groote achtinghe
op haer gheneghenthept / ende den ghenen dieſe ſaghen tot den lirhch gheneghen te
Ween / (ende ouderdom hebbende) ſochtenſe in eenighe occafie te benzoeven . Defe
ſdodanige / ſundenſe onder deckſel datſe de Soldaten eten ende lyſtochten ſouden bꝛen⸗
hen / in de Rrych / om aldaer te moghen fien ⸗ hoe dat het toeginck / ende de armoedt
Die daer geleden \miert/ op datſe alſon de vzeeſe mochten verlteſen. Tepden daer dick⸗
wils een ſeer ſwarẽ laſt op den hals / om datſe(ſooſe haer int ſelve cloeckmoedich toon⸗
den) te lichtelihcker int gheſelſthap van de Soldaten mochten aenghenomen woꝛden:
alfoa dat het dock wel ghebeurde geladen nae t Legher te gaen / ende Capitepn / niet
een tepcken van eeren / Wederom te comen: Ende van andere die haer ſoo ſeer wilden
uptmunten / dat ſe d eerſte mael ghevanghen ofte doot bleven ⸗Nielden vooꝛ t arghſte /
gevangen te bliven / waerom ſp haer ſelben lieber doot vochten / als in de handen vun
hbaerder Ppanden te raken / in voeghen dat den ghenen die haer hier toe begaben /
t weleke ozdinaris de Rinderen van den Adel ende vzome Welden waren volghden
daer haer gheneghenthept ende affectie in. Andere die gheneggen waren tot de din⸗
gen des Tempels ende om(op onſe mantere gefproocken) gheeftelijck te weſen. Na⸗
menſe (alſſe de Garen hadden upt der Scholen / ende bꝛachtenſe in de Gellen ofte wao⸗
ningen des Lempels dle daer hoop de kteligteuſen waren / haer van geleken de geeſte⸗
| Icke tepckenen aendoende / ende aldaer haddenſe haet Prelaten ende Meeſters diese
Van al wat de ſelbe adminiſtratie aenginck / onderweſen / ende moeſten inden dienſte /
daerſe Haer toe dediceerden, oſte begaben / volherden ende achtervolghen. Groote oꝛde⸗
ne ende gheſchicktheyt was dit van de Mexicanen in haer kinderen op te bꝛenghen -
ende ſoo men nu ter tůdt de ſelve azdinantte hadde / in Nupſen ende Seminarien te ma⸗
gen / daer men deſe Jonghers opbꝛachte / de Chuiſtenhept der Indianen ſoude ſonder
twpffel ſeer floꝛeren · Homnighe err e hebben beſtaen int Merck te:
legghen /
2
E;
he
*
*
0
5
2
0
9
15
0
80
6
*
2
‚8 Benken in ne gane / on d anders ſchouderen / ap de mantere alſſe in Portugal de Pelas(gheljch
| 0 ffe heeten) dꝛaghen. C meeſten· deel van deſe Mans: ſpelen waren ſuperſtitien / ende
|, weeceffien va dinghe beweſen: Maerom de Prelaten gh
Cup. 25. f Hliſtorie Morael van Weft-Indien, |
legghen / hebbende den Coninck ende (pren Faet oock beweſen / de hant aent ſelbe te
**
houden / maer om dieſ wille dat het een fake van interes is / ſo gaet het ſeer verlanck⸗
faem ende flouwelhcken Loopt. Godt wil ons te recht helpen / op dat het gene de kun⸗
deren der duyſterntſſet haerder verlies ghedaen hebben / ons ten minftein een con
fuſie ofte verwertheydt en zy / ende dat de Kinderen des lichts niet foo ſeer int goet
ten achteren en blijven,
B |
*
Het 24. Capittel. Van de Dan s-fpelen ende keeſten der Indianen, 4
J Ewijle dat in de vermakelijckhendt ende tijtcoetinghe
van een ſtepub pk ofte Ghemepnte / tot ſpner tůdt / eenſ deels de goede Kez
geeringhe beſtaende is / ſoo en ſalt niet quaet weſen pet te ſegghen van t ge⸗
4
ne dat d Indlanen hier van gebpupekt Hebhen/nemelGehen be Mexicanen.
Daer is gheenich gheſlachte afte ſoozte van Menſchen (die in ghemepuſchap leven).
ontdeckt gheweeſt / die haer mantere van vermakelyck hept ende tht berdzf ntet en
hebben / met ſpelen / danſſen / ofte toꝛtwhighe exertitie. Ick hebbe in Peru een mante⸗
re van vechten(ſpeuls ghewhs ) gheſien / de welcke met foo ernſtlhcken ghemoet / van
de partijen ontſtack / dat haer Puclla (ghelihck fpfe hieten)met ghenoech perdekels af
lep. Nebbe oock dupſentderlep manteren van danſſen gheſien / daerſe verſchepden
ampten ofte gheneeringhen naebootſen / als van Schaepherders / Ackerlteden / DIF
ſcgerg / Jaghers / etc. Ende waren gemeenltheken al te mael met eenich ghelupt ende
treden / die ſeer berlanckſaem ende flematht / on haer pas / quamen. Baer waren noch
ander Banſſen / met Mom-aenſichten(dieſe Guacones noemen)zůnde de grynſen en⸗
de haer Trongnien /ghelijck als van enckele Wupbels. Dauſten van ghelhcken / d ee⸗
dazfe in de EEN ſoozte han Afgodertze: Want alfoo waft / datſe hare Afgoden ende Cuacaseerbie?
pfc hebben / foo gele alſſe moghen / dier⸗
varige Om
ende genote Uermakelhekhept ende tijtcozinge is / ſos Wozt het deg niet te min noch evenwel toe⸗
Dauſſbeen Hauſſen / op verſchepden Anſtrumenten / te weten / eenighe ghelhek als Fluptkens
miegaughen Ghehe Dans ſpelente ſchouwen: Boch om dat het meeftendeel van dien enckele f
J eſtoaagen ghelaten / datſe op haer mantere danſſen ende ſpzinghen maghen. Spelen/ met deſe
ende repzeſe- Ofte Ohpkens / andere ghelek alg Crommen / ende andere ghelhck als Rinckhoozns⸗
Fatien/ on. Te ozornariſte ts al teſamen met ghelheker ſtemmen te ſinghen: Singhen een ofte
Leen en tloee haerliever Ahhmen ofte gedichten vooꝛaen / ende antwoozdende alle d ander met
de op de bit laetſte van t veerg. Sommmighe van deſe U tedekens ofte Gedichten waren feex
ſchauderen derdich / ende berhaeideneenfghe Wiftogten : Andere waren vol ſuperſtitien / ende an⸗
diaggen al. dere waren ntet als enckele vieſvaſen ende leurerhen. Den onſeẽ / die onder haerlieden
Ii 95 mer ve Verkieeren / heb gen onderſtaen / de dinghen van ons heplich Gheloof / onder haer ma⸗
Doscten / al nere / nan gheſaughen in te voeren / ende t profrbt dat hier doo; ghevonden Wordt / 1
VDanſſende / ſeer veel / Uant ſtaen met de luft van de ſangh ende thoon / gantſche daghen over / in toe
ef ger Hoch te hoozen ende nae te ſegghen / ſonder eens moede te wozden. Vebben van ghelhcken
Kren in de fn are tale onfe mantere ban ghedtchten ende wijfen gheſtelt / ghelijck als van Ocka⸗
Aucht / een ven, gheſangen van Liedekens ende Nondeelen / ende fs om te verwonderen / hoe wel
||| accdige boot ende met Wat een luſt / datſe d Indianen aennemen . Vit is vooz waer Hoog dit Bolck
ſexije denxec
ben ch een groote ende ſeer noadighe middel Fn Peru foo wozden deſe Danſſen gemepnhe
ken Tazu ghendemt: In ander Prolinden van Indien noemdenſe Areyros, ende in
Meuco,
5 g — f. ENDE PET NES DEN
S „ . Wrede ede Died ede B de | r LES: Betebenedr erk. Arke iK B AEN AEN ALE
| | Het fefte Boeck Fol. 148.
Mexico, Mitotes. In gheenighe plaetſen en was foo grooten curieufhepdt van ſpelen
ende danſſen / als in nieu Spagnen, alwaer men noch hedenſdaegks Buptelaers bint,
dle een doen verwonderen: Eenige op een tooꝛde / andere die met voeten op een ſtock
| pfte rechte pael ſtaen en danſſen / ende dupſenderlep ſpꝛonghen doen: andere die met
de ſoolen ende t Hol van de Boeten een ſtrupck ofte balck verroeren / omdraepen Er
de om hoog werpen / welcke niet gelooflhcke ſchhnt te weſen / ſooment niet enſ⸗ aech /
ende doen noch ander dupſent pꝛoef⸗ſtucken van grooter ſubthlhepdt / in clauteren⸗
ſpꝛinghen / buptelen / ware ghewichten te dꝛaghen / ſlaghen te verdꝛaghen / de Wele⸗
ke ghenoech (oude weſen om per te bꝛekien / van alle t Welcke men aerbighe ende en⸗
theliſche perten ghenoech af fret Maer de vermaßelpcke everctten die Van be Mexi⸗
tanen aldermeeſt in weerden ghehonden is / is die ſolennele Mitote t Welcke enen
Dang is / dieſe in ſulcker achtinghe hielden / datter al te mets de Coningben fris ha:
quamen / doch niet teghens haren danck / ende met ghewelt / gelijck als een Conte ck
Don Pedro van Arragon met den Barbier van Valencien. Beſen Dang ofte Mirste
dedenſe ghemepnlycken in de tranſen ofte binne plaetſen van de Lempels ende g Co⸗
nintx Hupſen / de welcke d alderrupmſte waren / ſtelden te middevoegen ban de plaets *
twee Inſtrumenten / zynde t eene int maeckſel ghelijck als een Trommel / ende t an⸗ KNN De
der als een Ton / t Welcke upt cen ſtuck ghimaeckt / ende van binnenuptghe⸗ a 12
holt Was / comende te ſtaen ghelyck als op ern Beelt van een Menſche of Szeblerte / Nibe
_pfte sp een Pilaer: Waren bepde-gaer in ſulcker voeghen gheſtelt / datſe op den an⸗ 1
deren acopdeerden / ende een goede conſonantie gaben / maetkten daer verſchepden 12
ghelupt met / ziynde de gheſanghen veel ende verſchepden / ginghen alteſamen al ſin⸗ 1
ghende ende danſſende opt ghelupt / met foo grooten gheſchickthept ende oꝛdene / dat 1
niemant den anderen over tradt / ofte te bupten ginck / paſſende al te meel op malcan⸗ KNS:
deren / foo wel in de ſtemmen als int verroeren van de voeten / ende dat / met ſiucken 55
behendichept / dat het een dinck om fien was. In deſe Dang-fpelen maetktenſe twee
Vinghen van Bolck / te weten / int midden daer d Inſtrumenten ſtonden / ſtelden haer |
douderen / leeren / ende de treffelhckſtelieden / de welcke aldaer bpnae wet cen ſtil⸗ 1
ſtaende voet danſten ende ſongzen. Rontſom de ſelve / een goet ſtuck daer ban af / qua⸗ |
men al d ander / twee ende twee upt / danſſende rondtom met meerder haeſtichept / ma⸗ .
kende verſchepden veranderingẽ / eñ ſekere ſpꝛongẽ / on ſpnẽ tit ef te pꝛyxooſt / comende 4 De:
allſo onder haer eenen feex bꝛeedẽ eñ ruymẽrint te mak. Quãmẽ af deſe danſſẽ met het Le
alderbeſte ghew et datſe hadden / ende met verſchepden Juweelen / een peder nae ſpn 1
vermoghen. Wadden hier een groote achtinge op / waerom fp deſe mantere van danſ⸗
fen van jonghs afleerden ende aen wenden. Al hoe wel datſe veel van deſe Vans · ſpe⸗ 9
len ter eeren van haerder Goden hielden foo en was het nochtans van haer Inſtitu⸗ 1
tie ofte Inſtellinghe niet / maer was ghelhek als gheſept is / een mantere van retrea⸗
|
|
tie ende verheuginghe boorde Ghemeynte / derhalben ſoo en is het oock gheen reden / |
| tfelge d Indianen tontrecken / maer dat men wel vooꝛ hem ſie / datter geenigen ſu⸗ 1
perſtittie met vermenght woꝛde. In Teporzotlan,t Meltke een Dow is / gheleghen ſe⸗ 0 2:
den mhlen van Mexico, hebbe ick de vooꝛſchzeven Vans ofte Micore fien doen in de iN De
binne⸗plaets van de Rerckee / ende ſtont np wel aen / dat men d Andtanẽ op de eeſt⸗ 8
dagen hier in veron tledichde eñ met onderhielt / de wyle datſe doch nootwendich eent⸗ HIE
ge retreatie ofte ver makeljchhept hebben moeten / want int gene dat operbaer ende 2
ſonder pemants nadeel gheſchlet / heeft men minder hinder van / als in andere dieſe on
haer ſelben alleen ſouden mogen doen / ſo haer deſe werh genomẽ eñ verboden wierde.
Eñ generalijcken fo is het / int gene dat mend Indianen van hare coſtupmen cit gez
bzupcken mach / toelaten / (fa daer metg van Geer oude dwalingen onder W 19
—
*
.
1
0
5
5
5
5
*
* 3 *
*
Cap. 2. Hiſtorie Morael van VVeſt. Indien,
weerdich te gehengen ende toe te laten / ende te malen na den raet des Paus S. Grego⸗
rius, dat here eeſten ende thttoꝛtingen gerecht ende geſttert woꝛden tot Godes ende
ſpner Heplighen eere / welcker Feeſten ſpcelebꝛerende zin. Vit ſal nu ghenoech we⸗
ſen / als oock int ghemepn / van de toſtupmen / ende polithcke ghebzuycken / der Merk⸗
tanen / van haren ooꝛſpꝛonck ofte opcomſte / vermeerdertnghe / ende Repſer Rhcke /
(rweltke een ſaecke is / die wat bꝛeeder ende vermakelhcker weſen ſal / t ſelve ut de
gront ende van eerſten in / te verſtaen) ſal blen om in een ander (te weten taenvol⸗
ghende) Boeck van te handelen. ee | wie
Eynde des feften Boecks. |
Pet feventte Boeck der Wittorie Nacuracl
ende Morael van Welt- Indien.
Het eerſte Cupittel. Wat datter aen gelegen is, kenniſſe te heb.
ben van de daden der Indianen ,namelijcken van de Mexicanen. —
, Tleloktet 'zu wat) I iſtoꝛien dat het ſoude moghen
weſen / waerachtich ende wel gheſchꝛeven zůnde / en bzenghen geen
dlepn pꝛoffizt boog den leſer: want het gene dat geweeſt is / gelhe als
dẽ Wife mã ſept ) dat ſelve dat is / noch en tgene dat weſẽ ſal / is t ſelve
AET) gewerſt is ⸗ We menſchelhcke dingen zijn haer onder den anderẽ ſeer
NE) geit / en wt de geſchiedemſſen van t eene / ſo leert men t ander. Waer
ven is geen ſo Barbariſch volt / die niet pets goets hebben / dat pzöſens
teert is: Ende daer en is oock geen (oo politht ende Menſchelizt / die niet pets hebben
dat te verbeteren ig. Mu / ſoo wanneer dat het Relaes ofte Niſtozie / van de daden der
Indianen / anders gheen vzuchte meer en hadde / als tahemepne / van te weſen
gen liſtozie ende Crattaet / ban dinghen die in effect ende met de waerhept alſoo gez
ſchiet zn / ſoo is het waerdich vooꝛ een nutbaer diuck aenghenomen ende ontfangen
te worden / einde niet om dat het Indtanen zyn / foo en is daeromme de notítfe van
bare dinghen ntet te verwerpen / ghelhck als wp in de natuerlycke dinghen ſien / dat
d Autheuren niet alleenhck en ſchꝛyven van de vooꝛnaemſte Gedlerten / uptnemen⸗
de Planten ende dierbare Geſteenten / maer oock van de wepnich gheachte Ghedier⸗
ten / ghemepne Crupderen / Steenen / ende dinghen die ſeer oꝛdinaris n / want men
in deſelve oock epghenſchappen heeft / die aenmerckens weert zyn: In voegen / dat
{oo wanneer dit anders niet en ware alg een Hiſtoze / weſende / gelijck als het is / en
gheen fabulen ende ver ſierſels / ſoo en is het gheen ſubjett / dat men voor onweerdich
houden mach om te ſchzijven ende te leſen⸗ Maer daer is noch een andere ſeer
ſonderling he reden / te weten / om dat het van een wepnich gheacht Volck is / ſo Wort
het gene dat van h aerlieden ghodenckens weert is / te meerder gheacht / als oock om
Pat het nerſchepden materten zyn / van die van Europa, gheljck als Weide e |
f 5 1
| gli: Het ſevenſte Boeck Fol. rap.
elbe Patien / ſo geeft het een grooter luſt / om upt de gront ende van aenbegin te ver⸗
3 Aa of beginſei / haer maniere van pꝛotederen / haer geluckig he en⸗
de teghenſpoedighe gheſchiedeniſſen / ende en is niet alleen luſt / maer oock pꝛoffßhit / na⸗
melken vooz de ghene die daer met handelen moeten. Want de kenniſſe van haer⸗
ber ane Ihn haer noddende / om ons int onſe gheloofte gheuen / en de zjn int
meeren onder wi ſende / hoe datſe ghehandelt moeten woꝛden. Js oock noch veel
van de ghemepne ende onwetende verachtinge / werhne mende / daerſe tte van Europa
in hebben / de welcke van deſe lteden ooꝛdeelende zin / datſe geentge dinghen ban mene
ſtchelicke redelhek hept noch vooꝛſichticgeyt hebben. Den onſchult van deſe Gare gez
mepne opinte / en tan neu wers beter gevonden woꝛden / als in de warachtighe nar⸗
ratie / van de daden van deſe lieden. Soo ſal ick dan / met des Weeren hulpe / handelen
van dea oozſponck / ſucteſſte ende notabele daden der Mexicanen / ende dat / ſo cort alſt
mp moghelhek is / ende int laetſte ſoo ſal men verſtaen moghen / die gheſtalteniſſe die
den alderhoogyſten Godt heeft willen uptkteſen / om deſe Jatten tlicht des Euange-
liums, van ſhj en eeniggen ghebozen Sone leſu Chriſto onſen eere / topenbaren / den
welcken ick bidde / dat hy deſen onſe nclepnen arbept / in ſulcker voeghen te recht wil
tieren / dat her ter eeren ende glozie van ſyn Goddelhcke moghenthept / ende tot eentz
Ahe nutticgept van deſe lleden ( dien hy (pn leplighe Euangeliſche Wet vergemepn⸗
ſchapt heeſt)ſtrecken ende int licht comen mach.
Het 2. C.pittel. Van de Oude bewoonders van en Sagnen, en=
de hue datter de Navarldensin ghecomen Zzijn. f
1 Oude ende eerſte bewoonders van de Pꝛovincien die
8 Wp nien Spagnen heeten / waren ſeer Barbariſche ende woeſte lieden / en⸗
15 de onderhielden haer alleenlack van de Jacht / waerom fp den naem van
| Chichimecas regen / leef den ſonder t Lant te beſaepen / ofte te bouwen / noch
en woonden dock niet bp een / want alle have exertitie ende leven was anders niet als
AJagghen / waer in fp wonder bedꝛeven waren. Moonden ende onthtelden haer ap de
ſcherge Steenrotſen / ende op d alderwoeſte plaetſen baurt Gheberghte / lebende ſeer
Beeſtelpck / onder eenighe Politte / ende gantſch end al naeckt. Jaeghden Deneſoe⸗
nen / Naſen / Conhnen/ Weſels / Mollen / Wilde Latten / Voghelen / als oock onthdiche⸗
den foo gheljck alg Daer zyn Slanghen / Haeghdiſſen / Natten / Spꝛinckhanen ende
Wonmen / met het welcke / als dock met Crupderen ende Wontelen / p Haer onderhiel⸗
den: Sliepen op de Geberghten in de holen ende Wllderntſſen: De Pꝛouwen gin⸗
ghen van ghelycken met de Mans op de ſelbe exercitie van de Jacht / latende de Kin⸗
deren aen een tack van een Boom (in een Wieſen HMozfken gheleghen) hanghen / na
datſe haer Buprck vol gheſoghen hadden / tot foo langhe datſe Wederom bande Jacht
quamen. En hadden geen Overhooft / noch eenighe erkenteniſſe / ende teef den fonder
venighe kenniſſe van Goden / Godtſ dienſte of neligie. Men vint noch hedenſ daegs
in meu Spagnen Duf danighe (ooyte van voltke / de welcke alleenlhck van hare boghen
ende phlen leven / ende ſeer hinder lt zin / want om quaet te doen / ende pet te beſpzin⸗
ghen / voegen ende rotten haer bp een / ſonder dat haer de Spagnaerden opt met goet⸗
8 opt of quaethept / met liſt of ge welt tot eentghejPoiitije ende onderdantchept hebben
tonnen bzengen: Want naedemael datſe geen Gemepnſchappen / Bozpen / oſte ſeke⸗
ke plaetſen hebben / daerſe haer onthouden / ſoo iſt met dit Volck te vechten / anders
niet als entkele Ghebergheen op ende neer kle onmid Baer verſpꝛepden / ae
| | Bres op't alder⸗
Cap. 2. Hiftorie Morael van VVeſt Indien,
oꝑ t alderweſte eñ bedeckſte van t gebergte verbergen. Soodantch dan / is hupdigen
daeghs de mantere van t leben der Indlanen / ende dat / in veel Pꝛovintien ende o
verſcheyden plaetſen. Dan deſe ſoozte van Barbarische Indtauen / woꝛt vodzuame⸗
Weken ghetracteert / in de Boecken De procuranda Indorum ſalute, foo Wanneer daer
gheſept Wogt / dat het haer van noode is / ghhedwonghen ende onderdanich ghemaecks
te woꝛzden / met eentch eerlijck ghewelt / ende dat her ons noodich ts / huer eerſt te lee⸗
ren Menſchen woꝛden / ende daer nae Chuſtenen Men wülſegghen / dat de gene bie
men in nieu Spagnen, Otomyes noemt / (t welcke ghemepntjchen arme Andtanen
zyn / die op de Waeſte plaetſen woonen) van de ſelbe ſooꝛte gheweeſt zn: Bach deſe
Wognen bp den anderen / ende hebben eentghe Polithe / ende noch wel tot dingen van
de Chꝛiſtenheyt . De ghene die haer met henlte den wel verſtaen / en bebindenſe niet
onbequamer / noch onabelder / als d ander / die Acker ende boor Politheker ghehou⸗
den Wozden. Nu / to mende tot one pzopoaſt / dewile dat deſe Chichimecas cit Otomyes
van de welcke geſept is / d eerſte bewoonders LA nieu Spagnen ge weeſt te zijn) zaep⸗
den noch maepden / latende t alderbeſte ende vzuchtbaerſte Tant onbewoontligghen /
ſoo iſt ſelve Daer nae / ban de Matten die van bupten quamen / inghenomen ende ver⸗
aontledicht ghewozden de welcke / om dat het een polithck bock was / Navatlaca ghe⸗
naemt wierden / dat is ſoo veel gheſepdt / als een Bolck die hare ſpꝛake weten te ver⸗
claren / ende uptt e legghen / in tcomparatte van d ander Barbart eije ende onredelge⸗
ke Menſthen · Deſe twee bewoonders Navarlâcas, zijn ghetomen / van een feer vert
gheleghen Tant / unt het oor den / alwaer men alſnu een Heke ontdeckt heeft / datſe
meu Mexico heeten / in welcke Tandouwe / twee Pꝛovincten zin / deene Aztlan ghe⸗
heeten / dat is een plaets van de Repghers gheſent) ende d ander Teuculhuacan ghe⸗
naemt / dat is foo veel ggeſept / als een Lant der gener die Goddelhelle Gzoot-vaders
hebben. In deſe Pꝛobintten (oo hadden de Navatlâcas gare Hupſen / Acker -Landen /
Soden / Godtſdienſten ende Ceremomen / met goede gheregheltheyt ende Polithe⸗
Veſe Navatlacas waren verdeelt in eten Sheſlachten ofte Matten / ende om dat het
tut ſelve Tant een ghebzupck was / dat elcke Gheſlachte haer bpfonder ende bekende
Caontrepe ende onthoudinghe hadde / foo ſchilderenſe den doꝛſpꝛonck ende aftomſte
der Navatlacas, in de iguere van een Speloncke ofte Mol / ſegghende datſe upt ſeven
Molen gecomen zn / t Tant van Mexico bewoonen / waer vauſp in in haer Liberijen
fte Bibliotheeck en Hiſtozie af malen / Schi derende ſeven Holen met haer aftome⸗
lingen. Den tt dat de Navatlacas upt haer Lant gecomen zn / naer Mekeninge ende
t'melden van haer Boecken / paſſeert ober de acht hondert Jaren / ende gheredureert
op onſe relieninghe / is gkeweeſt int Jaer ons Heeren acht hondert ende twintich /
alſſe eerſt upt haer Tant begonſten te trecken / bertoef den in den wech / aleer datſe in b
Landt van Mexico (datſe nu bemoonen) quamen / tachtentich volle Garen. Y go
_ fake van haer fao verlanahſaem repſen / Was door perſuaſte ende bevel van hare Goe
den / t welcke ſonder tuihffel Wupvelg ghe weeſt zůn / die ſichtbaerlhezen met haer
ſpꝛaken) ban datſe vereyſſchen ende ſoerken fowden nae nteume Landen van oo ende
ſuddanighe tepckenen / ende alſos zunſe ghecomen / t Lant te beſien / ende de teprkenen
t erkennen / dle hare Afgoden haer gheſepdt hadde / ende alwaer datſe goede plaetſen
konden ſloegenfe Beer ter neder / ende bewoondenſe / die beſaepende ende bebouwen⸗
de: Ende alſſe dan weder ander beter ontdeckten / verlietenſe de gene dieſe bewoontz
hadden: Doch latende altoos op de ſelne plaetſen / eentch Volck blhven / namelßtken
de ghene die out / kranck ende moeloog waren. Lteten van ghelhcken verſien met
goede Ghebouwen ende Edificien van de welcke men noch hedenſdaegs (ep de wegh
Deere dooz Geen quamen (hoog ende tepcken af bindende is · Met deſe e be
*
ne
—
*
„„ Het ſevenſte Boeck. 5 Plrtse,
o verlantkſaem te vepfen/ bꝛathtenſe de tachtentich Garen ober wegh / met dooz/ nt
hene bat men wel in een Maent tüdts geen mach / ende zón alſod ghekomen tut
Landt van Mexico op onſe Rekeninghe / t Jaer van neghen hondert ende twee.
Het e. Ciel. Hoe dat de fes Gheflachten van de Navatlaas
tant van Mexieo bewoont hebben.
Ele leben Ghellachten / daer van gheleyt is guamen al
te ſamen ghelbck upt / zynde deerſte de Sduchimulcos dat is foo heel ghefept/
als Dolck van de Bloem Ackeren: Veſe hebouden de Zupt-zöde nan de
Water⸗ cant van t groote Lack ofte Mepz van Mexico, ſtichten een Stadt
van haer naem / met noch veel ander plaetſen. Kang daer ne ſoo quamen die van
het tweede Bieflachte/Chalcas ghenaemt / dat is gheſeyt / Dolck van de mondenen⸗
de timmerden vanghelhenen een Stadt van haer naem / verdeelende de Lant-palen
ofte unihien met de Suchimilcos. De derde waren de Lepanccas, dat is Bolck han de
BVzuggße geſept: Peſe bebeuden ende bemoonden vock de Water-cant han t Ta /
te weten gen de IPeſt-zyde. Dit Bolek vermenichvuldichden ſo ſeer / datſe de Looft⸗
plaets ban haer Pꝛovintie Azcapyzalco noemden / welcke ſo veel geſept is / als Mie⸗
ten- ol / ende zón een langhen tit ſeer machtich gheweeſt . Nae deſe / ſoo zyn gheco⸗
men de gene die Tezcûco bewoont hebben /t weicke zyn / die van Cuͤlhua dat is crom
Dolck gheſepdt / om dieſwille datter in haer Landt eenen Bergh ſtont / dle (Eer crann
Wag · Gp deſer voeghen foo ig t Lack ofte Meyz ban deſe vier Patien / omringht gez
woꝛden / bewoonende deſe / de zyde van t Ooſten / ende de Tepanecas de zyde ban't
Hoozden. Deſe van Tezeûco Wierden Hoor fees coztops ende wiel beſpꝛaeckt ghe hour
den zynde haer tael oock ſeer fraep. Vaer nae foo namen die Tlacluicas Dat ig volck
vant Gheberghte gheſept / deſe waren d alderplomſte ende grooſſte ban allen. Ende
om dieſwille datſe alle de platte Landen / rontſomt· Mepz / tot aen c Gheberghte toe /
verontledicht vonden / (Ge paſſeerdenſe aen d ander zijde van t Gheberghte / ende
vonden aldaer een ſeer ſpatteus / Heet ende vzuchtbaer Landt / al waerſe veel ende
groote Blecken bouden / noemende de Hooft-plaets van haer Pꝛobintte Quahu-
nachuâ, t Welcke foo veel te ſegghen ts / ais een vlactg daer des Arents ſtem glelupt
geeſt / wozdende van die van onſe ghemepne Tale Quernavaca geheeten / ende is de ſel⸗
be Pꝛovintte die men hedenſdaeghs t Marckgraefſchan noemt. Dle ban t ſeſte ghe⸗
lachte / t welcke de Tlaſcaltecas zn / dat ig t Bock van t Bꝛoot gheſerdt / paſſeerden
over t Gheberghte heen / Ooſt waerts aen / treckende tot onder t beſneeude Geberg⸗
te / al waer den vermaerden Vulcan, oſte Dperighen Bergh / tuſſchen Mexico ende de
Stadt de los Angelos, ofte van d Enghelen / ſtaet: Bonden feer groote ende goede ge⸗
leghentheden / ende verſpꝛepden haer dock (eer wit ende bꝛeet / timmerende geerihcke
gbebouwen met ver ſcheyden Becken ende Steven. De Hooft-plaets van haer Pa-
vintie noemdenſe / na haren naem / Tlaſcald. Dit is de Natie / die de Spagnaerden toes
ghedaen waren / met welcker hulpe fp oock t Landt quament overwinnen / waerom
De ſelve / tot op den hupdighen dach / noch vꝛp van Tribust zhn / ghentetende een ghe⸗
nerale ofte alghemepne exceptte · Ten tůden dat alle deſe Matzen de ſelbe Landen bez
gonſten te bewoonen / (oa en beweſen haer de Chinchimecas (te weten / doude ende
eerſt bewoonders) gantſch gheen waengunſt / noch en ſteldender haer oock niet ene
teghens / dan docht haer alleenlijck vzeemt te zn / ende ghelück als berwondert ende
verbaeſt weſende / verberghdenſe haer int nete bande PIE Maer
. Rek S 8
gbene
N
ER ME
3
2 ͤ u Kd Koek A HAR dect dd
Cap: 3. Hiftorie Morael van Weft-Indien,,
de gene die aen d ander zijde der beſneeude Gebergte woonden / (alwaert de Tlaſcal⸗
tecas bebouden) en wilden niet con enteren / t ghene dat alle d ander Chichimecas ghe⸗
daen hadden / maer ſtelden haer eer ter weer / om haer Landt te beſchermen: En de
om dief wille dat het ſeuſen waren / (nae t verhael ban Hare Wiſtozien ſoo mepndenfe
de nieemdelinghen met ghewelt te verdꝛyven / maer haer groote craeht wier t dooz de
liſtichept van de Tlaſcaltecas overwonnen ende tonderghebzacht/ te weten maeckten
daer eerſt verſekiert / ende eenen bebepnſ den pepg ofte vꝛede met / ende nooden haer te
gaſt / on een groote. Maelthdt / hebbende te vooꝛen een hoop Voltx / te ſchupl ende in
een verboꝛghen laech ghelept⸗ Alſſe nu aldus int beſte van haer bꝛaſſerhe ende dꝛonc⸗ 5
kenſchap Waren / ſo ontſtalenſe haer / met een groote diſſtmulatie / de Wapenen / t welc⸗
Re Waren groote l nodſenofte Rolben / Kondaſſen / houte Zweerden / ende andere
diergelhcke ſooꝛte van Sheweer. Vit gedaen zůnde / quamen haer onberfieng ober⸗
vallen ende heſtozmen / de welcke haer willende te weer ſtellen / ende miſſende haer
Mapenen / ſloegben de handen aen de naeſt ſtaende Boomen / ende ſcheurden daer de
tacken van af / ghelůck als ander de blader dan Latou ſouden mogten afhalen. Doch
dewhle dat de Ilaſcaltecas Én Mapenen ende op haer hoede waren / ſoo hebbenſe epnt⸗
cken de Reuſen oberweldicht ende verſlaghen / in ſulcker voeghen / datter niet een af
te lf en bleef iemant en verwondert Hem / noch en boude dit nan de Reuſen vooz
geen fabel / want daer woꝛden noch hedenſ daeghs Menſchen-gebeenten gevonden /
die van ongelooflhcke groote zijn. Als ic in Mexico Was / t laer van ſes en tachtich / ſo
Wiert daer een van duſdanige Keufen gebonden in een van onſe Erben / (die Wp noe⸗
men leſus van t Gheberghte) waer van ons een van de kieſen ghetooont wierdt / de
welcke / ſonder t ſelbe te entareceren ofte te verheffe / wel fa groot was / als een mans
vunſt / ende alle t ander nae aduenant / t welcke ick ſelfs gheſien hebbe / mp verwonde⸗
rende Ban een foo ongheſchickten groote. Met deſe Blctoꝛie dan / (oa zijn de Tlaſcal-
tecas hꝛeedſamich / ende alle d ander Gheſlachten / in ruſten geble ven / onderhoudende
de voozſchꝛeben fe Gheſlachten der weemdelingen / altoos vztentſthappe onder den
anderen / houwende ende trouwended eene met des anderen Rinderen / verdeelende
de Lant - palen ofte linſhten (eer vꝛeedſamelhcken / ſoetkende elck een met een eerlijche
competentie ofte eergiertrhept / ſon Republick ofte Gemeynte te verheffen / vermeer⸗
deren ende heerlijk te maken / tot ſo lange datſe tot grooten ellie ende mogent⸗
hept quamen. Bie Barbaren Chichimecas ſiende wat datter omginck / begonſten ee⸗
nighe polfche aen te nemen / haer lichamen te bedecken / ende ſthaemte te malen / van t
gene datſe tot die thdt niet ghedaen hadden / ende beginnende altemets met het ander
Volck om te gaen / berlteſende doorde ghemepnſthappe de vꝛeeſe / quamenſe met der
tiht van haer te leeren / beginnende te metg Putten ende Boetente maken / met eeni⸗
Ahe oꝛdene ende ghereghelthepdt van Kepubblhcke oſte Stadts Gemepnte / Rieſende
Reeren / ende haer boor Overichept erkennende alſoo datſe hiermede een groot deel
bant beeſtelijcke le ven (datſe te voozen hadden ) achter lieten ende aflepden / doch blije
vende even wel altoos op de Berghen / ende dicht aen t Gheberghte van d ander af»
gheſondert . Op deſe felve maniere / houde ick vooz ſeecker / dat het met alle d ander
Natten ende Pꝛovintten van Indien toeghegaen is / dat d'eerfte wilde lieden geweeſt
zyn / de welcke / om haer han de Jacht t onderhouden / ſeer woeſte ende wilde Landen
doozbooꝛt / ende een nieuwe Werelt ontdeckt hebben / de ſelbe bpnaeſt bewoonende
ghelijck als wilde Dieren / ſonder Pups: Mack / Ackeren / Dre / Conintk / Met / Godt /
noch redelichepdt te hebben: Daee nae comende andere nieuwe ende beter Landen
te ſoecken / hebben t goede bebout / ghereghelthept / poliche / ende een mantere van Fes
vublpckechoewel (eer Parhariſchſinghevoert. u daes nae ſos hebben haer eenuigde
(Van pele:
1
|
Het ſevenſte Boeck: — | pl. 7.
van deſe ſelve / ofte miſſchlen van ander Natten / die wat meer wetenſchaps ende liftic”
hepts hadden / alg d ander) begheven / om de qhene die van minder vermogen waren /
te berdzucken / ende t haerder onderdanichept te bꝛenghen / tot foo langle datſe groo⸗
te Coninerycken ende Hepſerdammen quamen te ſtichten. Nlſo iſt geweeſt iti Mexico
ende in Peru ende alſdo iſt oock ſonder twyffel gheweeſt / t zy waer dat Get wi / op alle
plaetſen daer men onder deſe Barbaren gefondeerde Steden ende epublheken / ofte
Stads - gemepntẽ vtudẽde is / waerom it mp in mijn opintel die it int eerſte boet bꝛee⸗
Belek gehandelt hebbe come te beveſtigen / van dat deerſte bewoonderg van Weit
Indië oberlant gecomẽ zijn / eũ dat conſequentelijckẽ alle de landen van Indien met die
van Aſien, Europa ende Africa ende de nieuwe Merelt met d oude / aen een comen / hoe
wel dat tot hupdigen daeghs toe / f Tant dat deſe twee Werelden aen een kneopt en⸗
de t'ſamen voeght / noch niet ontbeekt is ofte foo daer Zee tuſſchen bepden is / moet
‚foo nau weſen / datter de wilde Gedierten / al wemmende / ende de menſchen in clepne
ende arme ſthupten / met over mogen comen. Maer achterlatende deſe Philoſophhe /
ſoo willen Wp weder tot onſe iſtozie keeren
let . Capittel. Van den uyttocht ende weghì der Mexicanen,
ende vand e bouwinghe van Mechoacan.
V verloopen zijnde / dꝛie hon dert ende twee jaren / dat de
fes vooꝛſchzeven Gheſlachten unt Gees Landt ghetrocken waren / ende dat
van nieu Spagnen bebout ende bewoont hadden / zünde t lant al feex be woont
ende in goede oꝛdene ende politije ghebꝛacht / ſoo zin die van tſevende ol
aſte Gheſlachte / over ghetomen / t welcke de Patie der Meritanen ts / co mende / gbe⸗
Ick als d ander / upt de Pꝛobintie van Aztlan ende Teculhuacan, c ei politijck / beleeft /
nde (eer ſtrtbaer Bolck: Deſe aenbaden den Afgodt Viaclipuztli, van de wecken
| rd vooʒen bꝛeedelihcke mentie ghemaeckt is: Ende den Vapvel / die in den ſelben
odt Wag / ſpꝛac / ende regeerde deſe Natie ſeer lichtelijcken. Defen dan / bevalhaer /
ut haer Tant te trecken / hen belobende / dat hy haer Pzincen ende Heeren ſoude mas:
ken / van alle de Pꝛovintten die d anderſeg Gheſlachten be bout hadden / ende dat hy
paer (oude geben een ſeer onervloedich Landt / met veel Gouts / Stiver / coſtelhcke
Ghefleenten / Plupmen / ende riche Mantelg ofte Cleederen: Watr mede ſp upt
trocken / hebbende haren Afgodt in een Arcke ban Bieſen gheſeten bp haer de welc⸗
ke van vier de voonaemſte Pꝛieſters ghedꝛaghen Wiert. mei wien hy dock gemeyn⸗
ſchap hielt / ende ut hepymelhck de gheſchiedeniſſen van haren wegh openbaerde / hen
Waerſchouwende van t ghene dat haer wedervaren ſoude / ghevende ende oꝛdineren⸗
de Baerlteder Metten / Godtſ dtenſtẽ / ceremonlen eñ ſatriſitien / in ſiltker voegen datſe
dock niet een boet en verſetten / ſonder gortduncken ende bevel van deſen Afgodt:
Wanneer ende waer datſe repfen ende ruſten (ouden / wierdt van hem vooꝛgheſtelt /
ende ban haer tot een punt toe achtervolght⸗ Het eerſte datſe deden / (alſſe pewers
quamen) Was terſtondt een Huys ofte: Tabernakel te bouwen / toog haren valſchen
Godt / ende ſtelden hem altoog te midde weghen van't Lrgher / daerſe haer ter neer
ſloeghen / ſettende d Arcke op een Altaer / die op de ſelve mamere ghemaeckt was / gez
ick alſſe de Chziſtelpcke Rercke in ghebzupck heeft: Bit ghedaen zůnde / foo berep⸗
den ende boudenſe hare Ackeren mes Roozn ende andere Aert wepten / dieſe onder
e waren noch ebenwel haren Godt fo onderdanich / dat ſoo t
gdet dochte / datſet inhaeldẽ fo haldenſet in / eñ ſo niet: (en bevelende dat (p't Leger
Pp 3 ſouden
5 ar — en . EET TS CTU 90 SN B, „2e
PE Wed Were Gebededelede Dede Hem efe dede bebe d Bebe Regeer Ars 0 RBA EN AEN A ei
gee F
2
AIEN ENEN EN
1
*
r
NN
Cap. 4. Hiftorie Morael van Weft-Indien,
trecken: om t Kant ban Beloften te ſoecken: Ende hadden / ſoo wel d eene als dan⸗
der / garen Godt tot een Leptſiman / haer beraetſlagende met de Arcke, ende hemeen
Tabernakel maßende / ende brachten dork / ſoo wel deen alg dander / een groot ghetal
van garen om leer datſe int Lant van Beloften quamen: So datter in alle dit ſel⸗
ſouden oybzelen ſo bleef het daer altemael ſtaen / tot enckel zaet / ende tot onderhand
van donde krancken / ende moeplooſe lieden / dieſer met opſette wille lteten big ven /
t y te Wat plaetfen datſe bouden / pꝛetenderende dat alle t Tandt van haer Matte
mochte bewoont blijven. Vp aventuere foo ſal deſe upttocht ende beusert dee Mext⸗
tranen / een ghelhckents ſ einen te hebben / met de tocht ende wegh die de Anderen
Ban [frae) upt Egypten deden / want ſplieden wierden oatk / als deſe / vermẽent uptte
ve / ala oock in veel ander dinghen (van dat de Hiſtozie der Mexicanen vermeidende
is) ghelijckeniſſe is / met het gene dat de Beplighe Schꝛiſtuere verhaelt van de Arae⸗
liten / ende fg (onder twyffel alſoo / dat den Bupvel / Pins der Boovardi gheſocht
heeſt in de handelinghe ende onderdanichept van dit Bock) nae te bootſen / tahene
dat den Alderhooghſten ende warachtighen Godt met (pn Ghemepnte uptgherecht
heeft. Mant ſoa / gelhck als Loozen geſe pt is / ſos heeft den Satan altoos / een erm⸗
de appe tt oſte luſt / om Godt te berghelycken / weltker gemepnſthappe ende Garve
*
linge met de Menſthen / deſen Woot-Bpant balfcheijcken gheſocht Geeft t uſurpe⸗
ren / oſte nae hem te trecken. Daer en is noch noyt Dupvel gebonden! die ao met de
lteden omghegaen heeſt / als deſen Vupvel Virrlipuztli, ende blyckt oock wel Wie dat
hy geweeſt ig / want daer en zin noch nopt ſuperſtitieuſer Godtf dienſten / noch dee ⸗
der ende omnenſchelicker ſacrificien gheſien / noch ghehoozt / als deſe den ſpꝛ en ghe⸗
leert ende onderrecht heeft / nde eyntlocke ghelyck als de ghene / die ghedicht waren
van den felben Brant des MRenſchelhcke Geflachtes. Den Gverſten ofte Caplteyn /
die deſe lieden nae volghden / was ghenaemt Mexij, Waer van daer nee den naem
Mexico ende die ban ſpn Matte / Me xicanen / afghetomen is. Nu repſende aldus met |
De ſelge verlantſaenhept / (als d ander ſes Natlen gedaen hadden) bsuwende / ſaenen⸗
Dz eñ maepende op verſcheyden plaetſen / waer van men noch tot hupdigen daegs de
tepcken ende ruinen ofte oerblfielg vint / paſſerende veel moeptens ende perhckels /
N
zun epntlijchen ten langhen laetſten gearriveert in de Pꝛovincte die men Mechoacan
heet / dat is {ba veel als cen Blſch · rhck⸗lant geſept) want men aldaer ſeer veel heeft /
te Welten / in de groote ende ſchoone Lacken ende Mepzen die daer zn / alwaer ſplom
dat haer de gheleghenthept ende friſchept van t Lant aenſtont) begeerden te ruſten:
Maer te raet gaende met haren Afgodt / den weltken daer niet te vꝛeden was) ſo bar
denſe hem / dat hy haer ten minſten wilde vergummnen / datſer eenich van haer Deick
mochten laten / om een ſos goeden Landt te bebouwen: Wager in hp wel te vꝛeden
Was / ende gaf haer ooc de pꝛact ick / hoe datſet doen ende aenrechten ſouden / t Welcke
was dat gaende ſplieden / ſoo wel viouwen als mans / in een choen Lack ofte Mepz /
Parcuaro ghenaemt / om hen te baden / ſao riet hy / dat men de tleeren ſoude ontrooven
van de gene die daer blyven / ende terſtont / ſonder eentch rumoer / t Legher opbꝛeken /
ende dodꝛgaen / t welck? alſo ghedaen Wiert. Als nu d ander (die met de luft van t ba⸗
den / opt bedzoch niet verdacht waren) uptquamen / eñ haer van haer cleederen eñ met?
cheſellen berooft / be ſpot / ende verlaten bonden / blevenſe ſeer verſlaghen ende claghe⸗
{pel : ende om te bewhſen den haet dieſer op tregen / ſo ſept men datſe hae r dzacht / als
gack heer tale / veranderden. Ten minſten / ſo iſt een bin: dat ſeker is / dat deſe Mechoa-
canen altoog vnanden han de Mexttanen geweeſt zijn / waerom fp oock den Marck⸗
bieden / ten tzden als ho
graef van den Bale / t gheluck ofte te goeder tit quamen aen
de Dictozte vant overwinnen van Mexico vercreghen Gadver 11
. | ck
Het fevenfte Boeck Hl. v g.
Het s. Cpittel. Van't gene dat haer wedervaten is, in Malinake,
in Tula, ende in Chapultepec. N
J 7 An Mechoacan tot Mexico zijn ober de bijftich m len / oß
deſen wegh lept Malin co, alwaert ghebeurde / datſer aan haren Afgont bez
8 tlaeghden van een Pꝛouwe upt haerder gheſelſchan / die een groote Toone⸗
| naerſter was / de welche genaemt wiert/Sufter ban Garen Godt)om datie
henlieden / met haer guade tonſten / groote ſchade dede / ende cp een ſerckere matiicre
ſochte / haer / van henlieden / vooꝛ een Godinne te doen aenbidden: waerop den Aſgod /
gen een van de Ouderlinghen / die c Arcke dꝛoeghen / in een dꝛoom op enbaerde / ende
ſeyde / dat hy de gemeynte / van ſpnent wegen / ſoude trooſten haer op een neu groste
beloſtenis doende / ende datſe den fe lven / ſn Suſter / als een uꝛeede ende made mou⸗
weanet alle haer familie / ſouden verlaten / bꝛekende t Leger bp nacht / ende met grog:
ter ſtillfchept op / ſonder eenith ſnooꝛ te laters / waer nae toe datſe trocken / t welcke ip:
alſos deden. Nu / de Toovenaerſter haer / met haer familie / alleen ende beſpot vin den⸗
de / heeft aldaer een Vleck geſtitht / welcke Malinalco ghenaemt miert / ende men hout
die van Malinalco alſnoch boo; groote Coopenaers / gelijck als Hinderen van ſooda⸗
nighe Moeder . Nu / om dief Wille dat de Mexicanen / doaz deſe partijſchappen / alg
dock om de veel krancken ende t'moeploos Polt / datſe hier ende daer achter lieten /
ſeer geſwackt ende gemindert waren / ſoo wildenſe haer wederom verſtercken / Waer⸗
om ſp haer Muft-plaetfe maerkten / in een gheleghentherdt die men Tula hiet /
Dat is (ee veel / als een / plaets van Bieſen ghefept / aldaer gebaodt Haer den Afgodt /
datſe een groote Kivtere ſouden af dammen / ende verlepden / in ſultker boeghen datje
over cen groot vlack velt / mochte Geen ſtozten / ende mel de conſte dien hy haer leerde
vmringhdenſe een ſchoon Geberchte Coatêpec genaemt / altenigel met Water / ende
maeckten daer een groot Lack ofte Me pz / t welcke fp rontſam beplanten met Wil⸗
gen Popelieren / Elſen / ende ander boomen / alwaer veel Biſch in begonſt te groepen⸗
comende oock nat gheboomte veel ghevoghelte / ſoo dat het een ſeer luſtighe plaets
iert Ende om dat Haer de gelegentheyt wiel aenſtont / ende moede weſende van foo:
veel repſeng / beganſtenſe veelte handelen / van aldaer te bouwen / ende niet ver der te
paſſeren: Daer van hem den Bapgel ſeer dapper verſtooꝛde / dꝛepghende fpn Pꝛie⸗
ſters met der doodt / ende beval haer terſtondt / datſe d afdamminghe van de Alviere
weder wech (ouden nemen / ende t Mater laten loopen / daer tte boozen geloopen:
hadde / ende ſepde / dat hy / de ghene die onghehooꝛſaem geweeſt waren / dien senſtaen⸗
de nacht (ulcken taſthdinghe ſouden gheven als ſp verdient hadden, Ende fe gelijck:
alſt t quaetdoen / den Dupbel foo eyghen is / ghehenghende dickrolls de rechtveerdit⸗
hept Godts / dat de ghene die gem LOD, haren Godt vercozen hebben ſoodanighen
Ben overghelevert lolerden / ſoo geſchte dent / datter des middernachts / op een ſeker
dot van t Legher / een groot gherucht ghehoozt wiert / ende als ſp daer ſmoꝛghens
nas toe ginghen oo vondenſer daer ligghen / de ghene die hoor genomen hadden al⸗
daer te bihben. Be mantere vandatſe ghedoot, Waren / was de boꝛſt upigheruckt / en⸗
det herte daer uyt ghehaeit / oa ghelhek als ſpſe vondenliggen / waer mede deſen Ha⸗
ren lteflöcken Hodt aen die arme ongheluthighe Wenſchen leevende was de manies
re ban Sacrificien die hem aenghenaem waren / tmelche was van die tydt Loor
taen de Menſthen in Baer grauwelgcke Satriſicten de Boꝛſt op te mijden / ende de
Herten daer lipt te ruclien. Met deſe caſthdinghe ende met het wa Wen
a Velt / am.
URSUS SNELDE IT
— —
— ͤ—— —
— .
CA. G. Hiftorie Morael van Weſt- Indien, .
Velt / om dat het Lack weder gantſch verloopen ende uptghedzooght was / (ao hete
benfe hen met haren Gadt beraden / ende zin / met (fn wille ende bevel / allengſnens
voc; aen ghetrocken / tot datſe op een Mol nae aen Mexico in Chapultepec quamen /
een plaetſe die ſeer getelebꝛeert is / om ſpn ghenoechelhckhepdt ende friſtheydt wille /
maeckten haer in dit Gheberghte ſterck / dooz vꝛeeſe van de Patien die t ſelbe Tandt
bewoanden / die haer al te ſamen teghens waren / namelycken / om date enen Copil,
Sone van de Cosvenaerſter dieſe in Malinalco perlieten / de Mexicanen gheblameert /
ende eenen quaden roep naeghegheven hadde / den welcken / dooz bevel van (pu Moe⸗
der / een langhen ht daer nae int vernolgg der Mexicanen ghetomen is / oeckende de
Tepanecas, iet de andere omligghende naebueren / jae tot de Chalcas toe / tegeng haer
te Doen opſtaen / ende bꝛacht het dock in ſulcker voeghen te wegh / datſe met ghewa⸗
pender Gant op tracken / om de Meyicanen te verntelen. Ven voozſchꝛeven Copil
ſtelde hem op eenen Bergh / de te miodeweghen van t Lack ſtaet / ( Acopileo ghehee⸗
ten) verwachtende de Nederlaghe ende beenielinghe van (piu Bpanden: Maer ſp⸗
Iteden liepen / doozt advhs van hart Afgod / naer hem toe / en quamẽ hem onverhoetg
tober hallen ende doot te mijten / ende bzachten t hert aen haren Godt / den welcken
rials een tele bebal int Lack ofte Iep? te woꝛpen / van t welcke ſp verſieren cen Tunall dat
iz ore
Boom ofte fg tenen Boom alſoo ghenaemt) vooꝛtgecomen is / alwaer Daer nae Mexico gheſticht
plante / be- Wert, De Chalcas, met de ander atien / zin teghens de Mt xicanen ten ſtrde aber
ine bla. tomen / hebbende de Mexicanen boor hatr Capitepn ghetozen een kloetkmge
| den die gants Heldt / met namen Vitzilovichi, den welcken in de meeſte furie ofte hitte / van de Bpan:
elch graf ende den ghevanghen ende ghedoot wiert: Doch even wel foo en verlozen de Mexicanen
diele hierom de moet niet / maer bochten ſeer vꝛomelpcken / ſo datſe / tot wijt van de Bpan:
ue a den / enen open wegh ofte ſcheuringhe / in haer ſlath-ooꝛden maechten / hebbende te
het ander middewegen van haer / d oude Mannen / Dꝛouwen ende Rinderen / ende paſſeerden
boojt / Daer glſoo tot Atlacuyavaya toe / een Vleck ofte plaets van de Culhuas de welcke ip beſich
Bout hier vonden met haer Jeeſte te celebzeren. Alhier maeckten fp Haer ſterck / ſonder datſe
daoozen; Cap, erng van de Chalcas, noch van d ander / achter volght wierden / maer zin Weder / als
23, ban ght- heſchaemt weſende (om dat ſp / die foo veel waren) haer van foo wepnich overwonnen
Vaudelt 18. ſaghen)uaer haer Woon⸗ plaetſen toe ghetrocken. |
Het 6. Capittel. Van den ſtrij dt dieſe hadden, teghens die van
Cahuaacan.
SE Onden/ Door raet van den Akgodt / hare Ghelanten
gen den Meere van Culhuacan, hem gheleghenthepdt ende plaets epſ⸗
n ſthende / om te bouwen ende woonen / den welcken / nae dat hy hem niet
den ſpnen beraden hadde / haer aenwhſinghe dede op Ticaapan (dat is
e foo veel gheſeyt / als t witte Mater) met intentie van datſer mochten
ſterven ende teloor gaen: Want daer was in de ſelve contrepe een groote menichte
van Aderen / Slanghen / ende andere Fenhnighe Gedierten / die upt een Ge berghte /
8 Sat Daer ontrent ſtant / vo ot quamen. Maer ſplieden aenghepozt ende onder recht
| Zhnde ban baren Bupbel / namen ſeer gheerne aen / t ghene dat haer ghepꝛeſen⸗
teert wierdt / betemmende dsoz s Dupbels Honſt alle de voozſthzeven Ghedier⸗
ten / ſonder datſe haer pet quaetgs deden / Jae veranderdenſe noch dock tot voedt⸗
fel / daer t haren wille ende hzpmoedelhcken van eetende: TC welcke de Beere
Ban Calhuacan ſiende / als ootckhoe dat e Landt bebouden / Ende daer pete 8
0 5 a E aL 5
Het ſevenſte Boeck -
Zadep - landẽ gemaett haddẽ / gehengde Haer ſpn ſtad / eñ Ifet Haer toe datſer in alle vꝛient⸗
ſchappe met mochten handelen. Maer den God / die de Mexſcanen aenbaden / en dede
dit niet (ſo gelijck alg hy plachtom eenich goet / dan om meerder quaet te doen. Nu ſo
ſepde hy tot fyn Pꝛieſters / dat dit de plaers niet en was / daer hy begeerde datſe bih⸗
ken ende volherden ſouden / ende dat dock d uptromſte van daer / Doop Oorlogh te
weegh ghebꝛacht moeſt weſen / waer toe ſp een Vꝛou-Perſoon moeſten ſoecken / om te
bzenghen aen de Godinne vant diſcooſt ofte tweedzacht / zünde den aenſlach / dat
men ſoude doen epſſchen aen den Coninck van Culhuacan {Bn Vochter / tot cen Co⸗
ming inne der Meritanen / ende Moeder van haren Godt / den welenen d Ambaſſact⸗
than goet⸗dunckende / Baer dte ter ſt ont met veel vertterſels ende gheſelſchaps over⸗
belevert heeft. Nu / den feiten nacht datſe ghetomen was / foo hebbenſe ( deoz bevel
Dan den ſelven dootflager dieſe genbaden de dochter ſeer wzeedelheken gedoot en ges
vllt / ghelhck alg fet oock (zer delitaet Deen tonnen / treckende t bel een Jonghelinel
Men / ende dat / boven over de tleederen van de Vochter / ſtellende haer alſoo op deſer
mantere by den Afgodt / haer Loop een Goddinne ende Moeder van haren Godt des
dfcerende / ende baden haer dock / han die iht af / aen / aer eenen Afgodt manende dieſe
Tocqęi noemden / dat is (oa veel als onſe Groot. Moeder gheſept. Nu / noch niet te ojee
den weſende met deſe wzeethepdt / ſoo hebhenſe met ſchaltkhept de Coninrk van Cul-
huacan, Hader van de Vochter ghenoodet / dat hy {pn Dochter die al vooꝛ een Gode
Dinne geronſacreert ofte ghewydt was) ſoude comen aenbidden: Ende comende den
ſelven met groote pꝛeſenten ende veel gheſelſchaps van den ſynen / hebben hem in een
Capelle ghebꝛacht / die ſeer Doncker was / alwaer haren Afgodt ſtont / op dat hy ſpn
Dochter / dle daer dock ſtont / offerhande gen boen mochte: Maer geſchtedende das
hylint ontſteken van t Wteroock / t welcke op Haer mantere in een Bperteſt opgheof⸗
fert wierdt) doo de vlam / t vel van (pn Dochter quam te benennen: Ee de verſtaen
hebbende de wzeethept endet bedꝛoch / is terſtont al critende uytgeloopen / ende met
Alle ſpn Molck met een dullichepdt ende verbolghenghemoet / op de Mexicanen ghe⸗
allein / tot ſoo ĩanghe dat hp haer terugge dꝛeef / ende vertrecken dede / tot aent Hat
fte Mepꝛ toe/jae foo ſeer / datſer bynae in verſmooꝛden ende te grondt ginghen. We
WMexicanen verweerden haer / ende wierpen met (Laere Roeden / dleſe ghebzuxrkten /
Daer fp haer weder parthe dapper met quetſten / in fuicker voeghen datſe epmlücken
Lant treghen / ende verlatende de ſelbe tontrepe / zyn over het Tack ofte Mepꝛ ghe⸗
tomen / ſeer verdeſtrueert / moeploog ende nat weſende / met een groot gheſchꝛep ende
gherucht van Drouwen ende kinderen / teghens haer / ende teghens haven Boot dle
aer in ſulcken parcket ſtelde . Moeſten over een Rinter / die men niet gronden tonſt /
Al waerſe van hare Gondaſſen / Schulden / Pijlen ende Bieſen / Balfasofte Bondels
maerten / daerſe met ober quamẽ Epntlycken / makende van Calhuacan af eenen oi
wegh / zun ghecomen tot Lztapalapaende van daer tot Acatziutitlan; ende daer nae tos
Itacaleo ende epntiijcken ter plaetſen daer hedenſdaegs de Hermmte ofte Clupie van
S. Antonio ſtaet / aen de intomſte van Mexico, ende in de Wick die men alſnu van
S8. Pauwel noent / haren God hen in de tribulatien ende moeplooſhept vertrooſten⸗
de / ende hen moet ghevende / met beloſteniſſen vangroote dinggen.
1. Het y. cupittel. Van de Stichtinge ofte Bouwinge van Are vic.
NT den tit gljecomen welende / dat den Vader der leughe⸗
nen ſpn Gemepnte voldoen wilde / de welcke niet langher foo heel on wegen /
| | 29 wioepteng
Ed
KEERN
IE, 1
Hi
Sontoeghewent / hebbende rontſom hem een groote verſchepdenhept
Cp. 7. Hiftorie Morael van VVeſt- Indien.
moeptens ende perijckelen verdzaghen mochte / foo iſt gebeurt / dat eenighe dude
Ca menaers ofte Pꝛieſters (int boorgaen van een dichte betaaffen Wilderfuſſe vn
Bieſen ende dierghelhcke trupderen) ghemoet hebben een plas Lan ſeer tiaer ende
ſchoun Water / t welche ſcheen verſülvert te weſen / ende ſlaende haer oogen rontſom
her / ſagen dat de Boomen / de Beemt / de Piſſchen / ende al wat datſe te fier guamen /
ſeer wit ſchynende was / ende haer ger van vberwanderende / ſoo wierdenſe een Pꝛo⸗
phethe van Haven Godt ghedachtich / de welcke haer t ſelbe ghegheven hadde tot een
tenelten / van de plaets daerſe ruſten / ende Heeren van't ander Dole worden ſauden:
Ende ſthꝛepende ban blidtſchap / zynſe met de goede tidinghe weder nae de Gie
meynte afte “Leger gecomen, Ben aenvolgenden nacht / (00 fg Viztlipuztli een dut
Vꝛleſter in een dꝛoom verſchenen / ſeggende datſe int felue Lack ofte Rep een Tunal-
Boom ſonden ſaecken / die unt een ſteen voozt quam /t welcke nae zijn ſeggen / Was / ter
— . plaetſen daer / boor ſpn bevel / t gerte van ſpn vpant
Copih ſone van de Coopenaerſter gewozpenwis /
ende batje op de ſelve Tunal ſouden binden eenen
eer ſchoonen Arent / die hem aldaer was weyden⸗
de / ofte onderhielt met het voetſel van (eer ſchoone
Doghelen: Ende foo Wanneer datſe (uier ſaghen /
foo mochtenſe weten / dat het de plaetſe was daerſe
haerlleder Stadt Timmeren ſouden / de welcke al⸗
le d ander ſouden overtreſſen / ende in de Merelt
vermaert weſen. Bes moꝛghens foo verſaeniden
de Ouden de gantſche Ghemepnte lende dat / van
den neeſten tot den minſten toe / ende dedeuſe een
A bermaunaheends reden vart bele Dathe haren
Lt Godt ſchuldich waren ende van de verſchymnge /
—
4 dien hpoten nacht (hoe wel onweerdich) ghehadt
—
—
—
hadde/ befluvtende 11255 10 af n 0
„„den te gaen / om die foo gheluck ſalighe plaets / die
5 — haer beloeſt was / te ſoecken / t welcke in haer al te
es 5 faimen foo grooten denotie ende bihdtſchappe ver⸗
ä doꝛſaeckte / datſe haer terſtont / ſonder eenich dilan /
op de tocht begaben / ende haer verdeelende aen d een ende d ander zůide / ende over de
mheheele Wilderniſſe / ban Lieſen / Bteſen / ende ander crupderen van t Lack / begon⸗
ſtenſe nae de tepthenen der openbaringhe / van die foo ghewenſthte plaets te foech!
ua men op den ſelven dach te ghemoeten de Plas- Waters des voozleden daeghs /
mer ſeer verſthepden / want en was niet Wit-ſchunende mier foo root als bloet / zun⸗
de verdeelt in twee ſtroomen / waer van dene ſo dick ende doncker blau was / dat het
har feer verwonderde / ende te dencken gaf / dat het eenich groot myſterium moeſte
bedieden Epntihck / nae datſe langhe hier ende daer gheſocht hadden / fo vertoonde
Hem den Tunal-· Boom die upt een ſteen ghefproten was / ſittende in de ſelve eenen Co⸗
nintr Arent met opgheſpꝛeyde ende uptghereckte vleughelen / ende Arlt da 75
han cofteljche
Boghels-luymen / als wit / root / geel / blau ende groen / van ſoodanighe fjnichepdt/
als daerſe de Beeldekens af maken / ende hande in (pu clauwẽ een ſeer ſchoone Vogel.
do wanneer datſe hem te ſien / ende de plaets van t Orackel te kennen quamen / ſoo
zůnſe al te ſa nen op haer knpen geval ore den Arent een groote eerbiedinghe
den / ende hy heeft haer van geleken t Hooft toegegepgt / ende van alle Canton beſien.
5
4 Het ſevenſte Boeck.
bier was een groot rumoer ende be wijg van devotle ende danckſegginghe aen den
Schipper / ende haren grooten Godt Viztlipuztli, die haer in alles een Bader was /
ende altoos met Warachtitheyt ghehandelt hade / neemden / om de vooꝛſc hie ven ooge
falke / de Stadt dieſe alhier ſtictzteden / Tenoxtitlän, t welcke foo veel ti bedieden is / als
een Tunal op een ſteen / zynde haer Wapen ende Vevhs noch tot op den hundighen
Dach / een Arent op een Tunal, hebbende in deene tlauwe / een Boghel / ende ſitten de
met d ander deuwe op den Tunal. Des anderen daeghs zynſe met ghelpeker (lenie
me gaen waken een Ciupfe ofte Capelle / dicht by de Tunal vau d Arent op dat d Arc-
ke van haren Godt aldaer mochte ruſten ende bewaert weſen / tot der the toe datſe de
macht creghen om eenen Geerleken LTempelte malen / ende alſoo Waſt / dat ſe die
maeckten van aerden⸗ ſdoden ende ander dierghelůcke materie / ende met ſtroo okers
deckten. Terſtont daer nae / dstſe haer berartſlaecht hadden / ſos niaemenſe vooꝛ haer /
te coop / van de omligghende ghebueren hout / ſteen ende Ralck / in mangellngh van
PViſch / Doꝛſſchen ende Garnaet / als cock Haay Ganſen / Scholverg⸗ Teelinghen / en⸗
de ander verſcheyden ſoszten van Water Voghelen / alle t Weltke p met grote neer⸗
ſtlchept / ut voozſehzeuen Back ofte Mepꝛ / dat hler bau ſeer overbloedich is / viſchten
ende joeghen / ginghen met beft dinghen op de Marckten van de Steden ende Doz⸗
pen der Tepanecas nde die han Tezcuco haer Nabucren / vergaderende alleng Rers /
met grooter be vepnſthept ende pꝛattijcke / tghene datſe van doen hadden / tot de bou
Winghe van hare Stadt / ende maeckten een ander beter Capel van ſteen ende Kalck
oor baren Afgodt. Behepden ende denden oock een groet deel van t Lack ofte
Mepz met plancken ende timent. Dit ghedaen zůnde / ſoc heeft / op veren nacht / Daz
ken Afgodt / een van here Pꝛieſters aldus torgheſpzoken: Seght tot de Bergaderin⸗
ghe oſte Ghemepnte der Mexitanen / dat hen de Beeren afſonderen ofte verderien /
ven pder met ſpn Maechſchap / vzienden ende aenhanghers / in vler pꝛinctipaie Wire
ken ofte Ghebuerten / latende t ups / dat ghp boor mijn fiuſt-pieetſe ghemaeckt
hebt / te middew e ze bihyve / enelcke berdeelinge ofte rot betimmere ſon Dicke ofte ge⸗
pbuerte na ſpnẽ wille. Eñ dit zijn de vier pꝛintipale Wyckẽ va Merico die hedenſ daegs
genaemt zin /s. Ian de Ronde, S. Maria ofte lief-bꝛouwe /o Paulus tú S. Scbaftiaen. Mae
bat haer de Mexicanen in defe vier Wichen verdeelt gadden / ſo beeft hen haren God
bevolen / datſe onder hgerlteden ſouden verdeelen de Soden dle hp baer senwersen,
de datſe in elt een van ee vier principale Wücken (ouden ozdineren ende aftepckenen /
andere bpfondere Wijchen ofte Shekuerten / daer de veozſchzeven Goden gheſtel
ende geeert ſouden woꝛden.· Eñ alfa hadde deſe Mücken noch dot andere cleyne Phc⸗
ken / die onder haer ſtonden / nae dat het ghetal van de Afgoden Was / die hen haren
Sodt dede aenbidden / de welcke fp noemden Calpulrerco, bat ia gheſepdt / Godt vande
Wycken.· Op deſe maniere woꝛdent geſticht / ende van clepne beginſelen fo ts de Stad
ban Mexico Tenoxtitlan tut eengroote waſdom ende vermeerdertnghe ghecomen.
Het £. Gipittel. Van de oproeringhe van die van Tiatellulco, en-
de van den eerſten Coninck die de Mexicanen ghecoren hebben
Ee verdeelinghe der Wijcken ende Ghebuerten met de
vooꝛſchꝛeven ozdinantie ghedaen zünde / ſoo zynder ſommighe upt d Ou
ders / ende Ban langhen herconiſte (Die hen lieten duntken / dat men Geer in
5 de berdeelinge / van de Erben ende plaetſe /ſultken boogdeel niet en gaſ/ alſſe
wel verdienden / als Volck die op haer ſeer Ojee: ende verſtoozt waren / midtſ⸗
Es 2 i ö u 2 6 gaderg
„ ͤ— — . —— —— ns —
— Ee GEK — — — ——— EE ROANNE VEER SIA RET
ee N SSS / 8
9 * 9 9 PEREN f 9 * A 2 ene hee men" Gr: . 0 5 e
— 2 Jl EI DU 1 lie 1 12 4 A. B J. 1 . W. 3 2 7 -
e 5
Ke Oh de 4
IN Zl
ede
Sasser
>
*
7 9 909 8
Cp. G. Hiſtorie Morael van Weſt- Indien,
Zaders haer Maechſchap ende Pꝛienden die ghemutineert / ende teghens dander
opgheſtaen hebben / ende zin vertrocken een nieuwe Moon plaetſe te ſoetken / de
koelcke Garen wegh nemende langhs het Lack ofte Mepzheen / zn ghecomen daer⸗
fe een clenn Wupnathtich ofte opghehooght Lant vonden / t welcke ſp Tlatelolli noe⸗
men / a waer ſp haer ter neer ſloeghen / ghevende tele den naem van Tlatelhilco, dat
is ſos veel gheſepdt / als een opghegooght ofte: gevult Landt. Dit Was de derde ver⸗
deelinghe ofte ſcheuringhe der Mexiranen / nae datſe upt haer Kant gerocken waren /
FIynde d eerſte die van Mechoacan, ende de tweede die van Malinalco. Meſe die hacer
_ maer Tlatellulco afſonderden / waren van haer ſelben ongheruſt ende van quaden im⸗
boꝛzſt / ende alſos waſt datſe dock hare nabueren de Mexitanen de quaeſte Buerſthap
gen deden / dieſe toſten / marenſe altoog overlaſtich ende moeplück / jee ſoo veel / dat
doude twiſt ende parthſchappe noch tot op den hupdighen dach is duerende⸗ Nu
ſiende die van Tenoxtitlan, dat paer die van Tlatellulco ſeex tegheng waren / ende datſe
al te mets vermeerden ende genwieſſen / vꝛeeſende ende ſchzoemde datſe hen metder
tijt ſouden moggen te boven gaen / foo hebbenſe haer on de fake langhen tijt beraedt⸗
flarhs beſluptende ent lheken dat het goet was eenen Coninck te kieſen / die ſplieden
onderdanich waren / ende de wederparthe ontſien mochten / want hier mede ſouden
ſplieden onder henlteden ſoo veel te eendrachtig her ende flercfier weſen / ende de Bp⸗
anden en ſonden haer ſoo veel niet verſtouten. Aldus gereſolveert zijnde: om een Co⸗
ninck te Kie ſen / oo hebbenſe noch eenen anderen ende ſeer noodigen ende goeden raet
ghenomen / datſer niemant van onder haerlieden ſelfs toe wilden ineſen / om alte twiſt
ende t weedꝛacht te ſchouwen / als oock om met den nieuwen Coninck eenighe van de
naeſt ligghende Patien (daerſe af omringht ende hulp loos nan waren) te winnen :
Ende ſiende t iele al te mael wel in / als oot om te verſoenen den Conine van CaIhua-
can, den welcken ſp geooteljcken veronghelhckt ende te tozt ghedaen hadden / om
datſe de Dochter van (pn vooꝛſaet / ghedoddt / ghevllt / ende daer foo grooten ſpot met
bedzeven hadden / als mede om eenen Coninck te hebben / die van t Mexitaens bloet.
Was / van welckter generatie / daer veel in Calhuacan waren / vanden tt af datſer met
din pen ende jede izef den / foo Gebhenfe befloten tot eenen Coninck te hieſen / een
Jonck-Man met namen Acamapixtli, Sone van een groot Mexitaens Boꝛſt / ende
Dioube / Dochter des Conintx van Culhuacan, ſonden terſtont hare Geſanten om
hem fuler gen te bieden / met een groot pꝛeſent / doende de ſelne hare Ambaſſaetſehay
up deſe mantere: Gzoot-Meer / wplleden 1D: Paffaten ende Dienſtanechten de Mexi⸗
tanen / ſtekende ende beſloten e Wilderntſſe der Bieſen ende Water⸗
lieſen van t Lack ofte Mepꝛ alleen / ende herlaten van alle Matien der Merelt⸗zönde
alleenihek van onſen Godt ghelept / ter plaetſen Daer Wp nu zin / t welcke gheleghen
is / in de Jiriſdietie van B. Lantpalen / ende die Lan A zcapuzalco ende die van Tezcu-
co. Ende de wle dat ghpons toͤeghelaten hebt / daer in te woonen / (oo en begeeren
w nach en ig dock gheen reden / ſonder Hooft ende Heere te weſen / die ons gedlet / te
recht helpt / ahel ent / ende ons teghens onſe Bpanden beſthermt ende voozſtaet⸗Bier⸗
ont iſt / dat wp tof u tomen / wetende dat in uh uns ende off / Sonenſpn / die van onſe
generatie met u nermaechſchapt / ende han onſe ende uwer inghewant ende bloedt
Boctgheſpzaten zin. Onder deſe / ſon hebben w kenniſſe van eender uwes ende on⸗
fes Hints kint ghenaemt Acamaphetli, den welcken eben te willen geben
Vooꝛ een Weere / ende ſullen hem in ſulckter athtinge hebben / als hy verdienende ig /ge⸗
fien dat hy is van rechter Linea ende ofromſte der Mexitaenſcher Meeren ende Eos
nghen van Culhuacan. Den Coninck de ſaecke ingheſten hebbende / ende hoe
dat het hem niet nualdek en quam / met de Mextzanen / die dlosch ende vꝛoam waren
nt ver⸗
Het fe venfte Boeck. BErrsi
it verbonttetteden eeft hen ghjeanttwaopt/datfe pn Pachters Sonetepoeder ht
mochten met hen nemen / hoe wel hp daer by ſepde / dat foot een Dau- Merſdon wa⸗
te / en ſoudeſe haer niet gheven : Millende daer mede te verſtaen gheven / dat ſos lee⸗
hecken ſept / dat boven verhaelt is / volepndende (pu reden / met te ſegghen: Gaet Le:
nen / mn Lint / dient uwen God / weeſt ſijnen Stadhonder / ſiegeert en Gouverneert /
de Schepfelen / der gener / doo weng wyleben / Heere Han der Pacht / van den Dach /
ende van de Minden: Gaet henen / ende weeſt een Heere der Materen / ende dan t
LJant dat de Patte der Mexicanen befittens neemt hem nu niet / in goeder ure ende
ſiet toe / dat ghy hem handelt afg een Sone ende Kint mins Dochters. De maori
tanen bedankten hem wederom ende badenhemgheihekelhck / dat hy hem met fijn
eygen hant wilde upthuwelicke / ende alſo aaf hy hem tot een Gupſpꝛouwe een van de
pzintipaelſte Vochters van onder haerlieden / brachten de nieuwe Contnck ende Co⸗
ntngfnne met alder eeren die t hen moghelhek was / ende deden haer intomſte / cos
mende al te ſamen / tut de tlepne litnderen ide / unt / om haren Coninck te fien / ende
bꝛachten hem in een Palepg / t weleke alſ doe arm ghenoech was / ende ſtelden hem in
Hare Corintkihelie Setels. Terſtont daer nae / ſoo ſtont daer een van d oude liheto⸗
khckers (die Daer (eer prompt ende gheſchickt waren) overepnt / ende ſpꝛack op deſe
mantere: hn Sone / ende onſen Heere ende Contnck weeft ſeer willecom / in dit ars
me ups ende Stadt / onder deſe Wilderniſſe van Bieſen ende Water: teſen / ett. al⸗
waer d armen van B. Vaders / Gꝛoot-Daders ende Maechſthap zijn lidende t ge⸗
ne dat den Heere / van dat gheſchapen is / bekent is: Neemt atht ⸗ Heere / dar gyn tom
weſen een Doorftaner / ſchaduwe ende beſchutſels van deſe Natie der Iexicanen /
om dieſ wille dat het is tzaet van onſen Godt Viztlipu⸗ tl, om welcker doꝛſake / Gt ge⸗
diet ende de Juriſdictte ghegheven wozt. Dis wel bekent / dat wp in ons Landt:
niet en zen / Want het ghene dat wp nu beſitten / is ons vꝛeemt / ende Wp en weten
niet / hoe dat het morgen ofte- overmoꝛgen met ons weſen ſal / daerom ſo meught ghy
genmercken / dat gp niet en tomt om te ruſten / nach om Pte vermaßen / maer om
enen nieuwen acbept aen te vaten met een foo ſwaren laſt die u alkdog ghenoech te
doen ſal gheven / weſende een Slaef ofte Dienſtknecht van alle deſe menichte / die B te
deel ghedallen is / ende van alle d ander naeſt gheleghen Poltkeren / de welcke ann
ſoecke n ſult aenghenaem te weſen / ende in vzeedſaemhepdt / t onderhouden / dewyle
dat ghy weet / dat wp in haer Landt palen ende Juriſdirtte woonen: waer mede hy
volepnde met weder te verhalen / weeſt ſeer willetom / ghpende de Cominginne onſe
VDꝛouwe /in dit B Coninckrick. Dit Was de Harenge ofte Ontfangh : reden van den
Ouden / de welcke / met alte d ander die de Mexitaenſche HNiſtonen telebꝛeren / ſp vooꝛ
ten ghebzupck hadden / de Jonghers van bupten te leeren / ende deſe Redenen alſoo /
doo overdzacht / ende van handt tot handt / te tonſerveren ende ingheheughemiſſe te
houden / zhude etliche van de ſelve waerdich om met haer epghen Woorden verhaelt
e woꝛden. Wen Lonfnck antwoorde? haer danckende / pꝛeſenterende zun upterfte -
neerſtichept ende ſoꝛahe / om Baer te beſchermen / ende (oo hele als hy moeht / behulp⸗
faem te weſen / waer mede fp hem den Eedt deden / ende ſetten hem / on haer maniere /
de Conintx Croon og / de hieicke ghelhckeniſſe heeft de Croon van de Senioria ofte
Heerlochept der Benetiaenders. Den naem van deſen eerſten Conktick Acamapixtli,
Wil foo veel ſegggen / als Nieten in de bupſt / ende alſoo is dock ſpn Wagen ofte Teyc⸗
ken / een Nen met veel Nieten - Phlen daer in⸗
Hiftorie Morael van Weft-Indien,
10
N 5 8 jp . J 3
| | | Het g. Capittel. Van't vreemde Tribuyt datde Mexicanen aen,
1 N.. 5 die van Azcapazalco betaelden
1 ;
—
En)
genen Et kielen ban den 1 oninck quam fo wel te
e ahelucken / dat de Mexicanen / in een wepnich tts / een ſoꝛme van een
al el Tepublcke ofte Stadts regeeringe eñ bj de vꝛeemdelinge eenen naem id
e ende opinie begonſten te crijgen/ waer dsc haer omligghende Nebne⸗
ren (ghepzickt zynde dooꝛ haet ende vꝛeeſe) begonſten te handelen / n
haert onder te bꝛenghen / namelicken de Lepanecas welker Hooft was de Stadt van
Azcapuzalco,gen de Welcke ſp tribunt hetaelden / als een ock die van hupten gheca⸗
men waren / ende in haer Lant woonden: aer den Coninck van Azcapuzalco, Bees 5
ſende paer macht die te mets aenwteg / hee ft te de Mexitanen te berdpucken/ /
Waerop hem met den ſpnen beraden hebbende / heeft Boen ſegghen aen den Contncek
Acamapixtli, dat den tribupt / dieſe hem betaelden / Weynich Was / ende datſe hem dorm
van dien tt vooztaen ſouden bzenghen / Wilghen ende andere boomen / tot de opbou⸗
winghe vanſyn Stadt: Ende behalven dat / foo ſoudenſe hem noch maken een Ac⸗
kerwerf int Water van verſchepden Aertwepten / ende hem die alfoo volwaſſen / ende
rhp / doo; t ſeine Mater / alle Garen Heen bꝛenghen / ſonder pet te ghebzeken: Ende ſo
net / ſon vertlaerden hy haer voor vpanden / ende dꝛeyghdeſe upt te roenen ende te bere
5 nielen. De Mexitanen wierden / doo dit be vel / ſeer dapper verſlaghen ende ontftelt/
Bi! hen laten dunckende / dat het een onmogelijck dintk was / t ghene men haer oplepde/ /
B ende dat het anders niet en was dan een oopfaecke te ſoecken om haer te verderven.
Kil Maer haren God Vizelipuztli heeft haer ghetrooſt / nerſchiynende den ſelben nacht /
0 Boor een vand Guders / hem bevelende / dat hy ſpn Sone den Coninck van ſpnent
. weghen ſoude ſegghen / dat hp niet en ſoude twyffelen / den epſch vamt tribuyt aen te
1 nenen / ende dat hx / met ſpn hulpe / oude maßen / dat het al te mael lichte vm boen Was
* re. C welcke oock alſoo gheſchiede: Want gheco men weſende den iht van t tribupt
te geben / (oo bꝛathten haer de Mexitanen de Boomen dieſe hen bevolen hadden / as
dock d Arckerdverf int Mater ghemaeckt ende die daoꝛt Water heen voerende / on
het welcke ſtondt veel ghegraent Mays (dat is Daer Cooꝛn) met ſpn aaren / als ooctt
Chile of Axl, Blitum ofte Maper / Tomates,Friſolen. hias, Cauwoerdẽ᷑ / ende veei ander
| dinghen / al te ſamen bolwaffenende in (apfoen:; Den ghenen die d Ackerwerven
1 ofte Bou-Landenldte men int Lat ofte Iep van Mexico, midden int water maect)
| Ii | niet gefien heeft / ſal t'ghene hier verhaelt woꝛzt / vooz een beufelinghe houden / ofte ſul⸗
U ken tenminften gelooven /vat het Tooberije ende een werck van den Dupbel (die de⸗
Hi e lieden eenbaden)gheweeft is / maer is ſikerlihck ende voozwaer / een dinck dat ſeer
zel te boen is / ende dick wils ghedaen woꝛt / dayf Ackeren op t water te maken / want
ſtozten d aerde in ſulcker voegen boven op de Bleſen ende Water lieſen / dat het van t
Mater niet eens ghekrenckt an wopden/woydende daer op gheſaept / ghebout / en⸗
de waſt / geeſt růvdom / ende woꝛdt alſoo nae alle weghen vervoert. aer omt ſelve
lichtel cken met grooter mentehte ende ſerr wel gheſapſoneert te maken / ſoo iſt al te
maet wel te ghelaoben / datter den Vizelipuzeli(dfe andere Parillas genoemt wiert) met
omghegaen heeſt / namelhcken int eerſte / alſſe ſuler nopt ghedaen noch geſien hadden.
Wen Coninck van Azcapuzalco heeft hem oock ſeer verwondert / foo wanneer dat
bp bolbꝛacht ſach / t ghene dat hp boog onmogtelijek gehouden hadde / ende ſepde tot
den ſpnen / bat dat volck eenen grooten Godt hadde / ende dat het haer al te ge licht
— — — 8
——ü—ü—ä—ũ kk — — —— —
9 — —
doen
Het ſevenſte Boeck, „„ Berk
om doen was / ende fepbe tot henlieden: Naedemael dat hen haren Godt alle dinck te
vooꝛzen dede / oo begeerde hy / datſe hem op een ander Jaer / ten tijden datſe de eribupt
byꝛachten / van ghelijcken ſouden bzengen op d Ackerwerf/ een Gaus met een Reyger /
ſutende op ghebꝛoeyde Ep eren / ende moeſt meſen in ſulcker voeghen / dat / ten (den
ban t aencomen/de jonghen terſtont uptgepickt wierden / ende Hooy den dach qu nnen
fender dat het anderfintg mochte weſen / op de verbeurte van in haer bwandtſchap te
vernallen / upt weicken foo hoopeerdighen ende ondoenhcken ec) / onder
de Mexitan en eengroote dzoefhept volghde. Waer haren Godt heeft hen bp nacht
( helyck als ſpn ghewoonte was) dooz eenen van den ſpnen vertrooſt / ſeggende / dat
pt ſelve altemael op fjné laſt nã / eñ datſer niet in beducht Wide were’ eñ batte Haer
berſekerẽ ſauden / datter eené tit (oude comẽ / dat die van Azcapuzalco de ſelue bꝛeemde
uten / van nieuwe tribupttẽ / met het legen betalë ſoudẽ / maer dat het vod den kegen⸗
wooꝛdigentht van doen was / te ſwhgẽ / eñ gehooꝛſaemte wert. Den tijt nan den tri⸗
bupt gecomen weſende / bꝛengende de Mepitanẽ alle het gene datter van haer Acker⸗
werf afgeepſcht wag / ſo quamẽ daer op de Balſa ofte Acker te verſthhnen (onder dat
ſplieden (elf wiſten hoe dat het toegintk) een Gans ende een Repgher / ſittende op
‚Baer Eperen te bꝛoepe n. Nu / haren wegh vervoozderende / zyn ggecomen tot Azca-
pPuzalco a maer fp terftont de jonghen uptkipten / waer van den Coninck ban Azcae
puzaleo boven maten verwondert zynde / wederom tot den ſynen gheſept heeſt / dat de
ſelue dingen meer als menfchelije Waren / ende dat de Mexicanen een boortganc Gab
den / om noch Heeren boven al te woꝛden. Epyntlycken / ſa en ſwackten doch evenwel
di inſtellinghe / van t tribupt te geven / ntet een hapz / ende om datſe haer niet mackztich
ghenoech en vonden / foe warenſe verduldich / ende volherden in deſe ſubjectie ends
Dienſtbaerhept / vüſtich Garen kanck , In deſen tt foo quamden Coninck Acamapixtli
| toberijden / heb bende (pre Stadt van Mexico bermeerdert ende berſien met veel
Ghebouwen / Straten / Wooztochten van Wateren / ende een groote mentehte nan
V'rictualien ofte lijſtochten. beeft geregneert met grooter Dꝛeede ende ruſte veertich
Jaxen / hebbende altoos jalours gheweeſt van t Welvaren ende vermeerderinge van
ſyn Repubigcke ofte Ghemeynte. Aigghende op ſpn ſter ven / (aa dede hp een dineß
weerdich om gedencken / te weten / en wilde de ſutteſſie van t Coninckehcke niet ſtel⸗
len in handen van den genen dien hy t laten mochte / maer liet er de Negublheke ofte
SGhenepnte in haer voltomen vwichept / op datſe (gelijck alſſe hem bzpwillichhellen
ghecozen hadden) oock alſoo mochten Bieren / den ghenen die t hae r alderbeſt te pas
Auam / tot de goede ſtegeeringhe / haer vermaenende datſe doch altoos de welſtandt
van hare Fepublijcke ofte Ghemepnte wilden aenſien / ende bewhſende ſwarithept
te hebben / van dat hu Haer niet vzp en liet van tribupt / ende de ſubjec tie / met Geer te
‚beelen fpn Wzou ende Kinderen / heeft pn leben volepndicht / latende (pn gheheele
Ghemeynte / dsoz ſpn doot / ſeer miſtrooſtich . |
Het zo. Capittel. Van den tweeden Coninck, ende van't ghene
dat by fijn Regeeringhe gheſchiet is.
EN € uptbaert van den overleden Coninck gedaen weſen⸗
| de hebhen haer d Ouderen / t vooznaeniſte voltk / ende een deel van de Ghe⸗
mepnte verſaemt / om eenen Conint te kieſen / alwaer den alderontſten den
| moot oop doghen ſtelden / daerſe in waren / ende dat het noodich was / vooꝛ
Pooft van haer Stadt te kiesen! een Verſoon die mededooghenthepdt 8 Peers
Ep. 175.
cude lieden / Meduwen ende Weeſen / ende die een Vader van de Ghemeynte were
gegBen/ende den baert van ſpn genſicht / ende dat het sock van Doen Was / claeckmoe⸗
eie Morael van Weſt Indien, 5
Want ſplteden (ouden weſen de plupmen van px vleughelen / d doghbꝛauwen van (pe
ditg te weſen / debuhle dat het haer haeſt van doen onde weſen / hen met tracht van
Baer handen te behelpen / nge dat het hen Haren Godt ghepꝛopheteert ende voszſepdt
adde. Sos ts dan de Reſolutle gheweeſt / boo eenen Lonck te kteſen / een Sone i
Han den Booꝛzſaet / gehzupckende gler in / ſon Edelen Reſokitte / hem tat een nacromer
te gheven ſpn Sone / ſos gheldck als hy geßadt hade / in meerder vertroumen te hen⸗
ben op pu Ghemepnte. Been Jonggelinek was ghenaemt Viezilovich, welche
Hedußpt toſtelgcke ofte Micke plum / ſtelden hem een Contner Croon op / ende ſalfden
hem / ghelhhel alſt de ghewoonte was te doen met alle haregominghen / met een falbe
5 _Biefe Goddelhck noemden / want was de ſelve daerſe haven Afgodt met ſalfden. Een
Methozhcker dede hem terſtont een elegante Oratie, hem verweckende moet te hehe
ben om haer te verloſſen upt de moepten / dienſtbaerhepdt ende ellende daerſe van de
Acapuzalcosin verdzuckt leef den: Ende volepndt zunde / hebben hem al te ſanien ge
groet ende deden hem Bare echenteniffe, Veſe Coninck was onghehout / ende pres
AKsanaet lieten haer duncken / dat het goet was hem te huwelhcken / met een Dochter des
CLa.oninex van Azcapuzalco, ani hem te bzient te hebben / ende met deſe oorfakke eentch⸗
ſimg te boer verminderen van de ſware laſt der ttibupten / die hy haer oplepde / hoe
wel datſe vꝛeeſden / dat hy hem niet en (oude willen verontweerdtgen / haer ſon Voth⸗
ter te gheven / om dat be Hooy ſpn onderdanen hielt. M aer verſoecktende t ſelve met
grooter demoedichept ende (er beleefde woowen / den Conint van Azcapuzalco heeſ⸗
ter in ver willicht / ende een van ſpn Dochters ghegheven / ggenaemt Kyauchigual en⸗
de deden de Ceremonte ende ſolennttept van t Houweſhen / tweleke was / een eyndt
van des Mang Mantel te binden / met een ander eynt van t Ws uyck ofte let /
in tepcken van des Houweltckr bant, Deſe Coninginne baerden een Sone / welcker
naem fp verſochten aen (jn Gꝛast Bader den Coninck van Azcapuzalco, ende woz⸗
pende de loten ( ghelhck als ſp t baor een ghebnꝛck hebhen / want waren upt der ma⸗
‘tengroote Doozſeggerg / in haer Hinderen namen de geven / bebal dat men ſon Woch⸗
ters Sone ſoude Heeten Chimalpopocachet Welshe te ſegghen is / een Stchilt oſte one
das dat roock van dem gheeſt / met het goet genoegen dat den Comnen van Azcapu-
ZLalco, met het Bochters Hint bewees / ſoo nam de Coninginne (pn Dochter gozſale /
hem te bidden Hodr goëtte willen aenſien (ggeſien dat hp aleen Mexitans Kindts
Hint hadde de Meritanen te willen verlichten van die (oo ſware laſten van fijn Er
bupten / t weltke den Contuck (eer gheerne (met goetduncken van den ſignen toeliet /
hacer latende / in de plaets van t Cribupt datſe gaben / verobligeert / van datſe alle Jae
Ten ſouden hzenghen een paer Ganſen ende eenighen Viſch / tot een erkentenis dan
ſyn Onderdanen / ende datſe in ſpn Kant woonden / met het welcke de Mexitanen (eee
Verliche ende wel te bꝛeden bleven. Maer deſen trooft en duerde haer niet lant / want
de Coninginne haer Boozſtanſter wiert binnen wepnich Jaren afihvich / ende een
Saer daer nae / den Coninck van Mexico, Vitzilovitli, latende ſun Sone Chimaspopoca
Ban thien Haren. eeft geregneert derthlen aer / ſterf van weynich ouder als der⸗
kich Jaer / wag ghehouden boog eenen gaeden Coninck / ſoꝛghvuldicg ende neer ſtich
in de Godtſ dienſten harer Goden van de welcke fp vooz een opinte hadden / dat de
Coninghen gelhckenis waren / ende dat deere die men haren Godt aendede / dat men
die den Comuck dede / t welcke {pit enen was / ende hierom waſt dat de Conin⸗
Ihen foo curteus waren / in den Godtſ dtenſte ende cerbiedinghe van hare Goden .
Was ven gheldetzen doeckſninich / in de ger ten van de vinuigghende ede
Het fevenfte Boeck
winnen ende tot hem te trecken / ende daer veel handels met te dz ven / waer mede hy
ſyn Stadt vermeerde makende dat de ſpnen hen verontledichden (op het Lack ofte
Mepz) in Arhghſ⸗ſaleen / toeruſtende het volck / teghens het ghene daerſe baft op toe
lepden om te vertrüghen / ghel ck alg haeſt bihcken (al.
onder bíef-boffehen ſtaken / lleten duncken / datſe haer ſouden boen verſtaen ofſe goet
waren Boop Merck- meeſters / ende datſe haer d opge blaſenthept ſouden doen dalen⸗
met haer tant ende tleven af handich te make. Met deſe redenen ende tooꝛnichept
zynſe uptgegaen / latende den Coninck / dieſe eenſ deels vooz ſuſpett hielden / om de
Dochterg Ad oons wille / ende ſplieden hielden op haer ſelven weder eenen nieuwen
Nget / in de welcke beſloten wiert / dat men openbaerlyck (oude boen uptroepen / das
Ie | F gheenighen
VESTE SSTEIVIEEETNANSE
Cp. 11. Hiſtorie Morael van Weſt- Indien.
gheenighen Tepaneca met de Mexitanen ſouden handel of mandel doe / nech in haer
Stadt tomen / noch toelaten / datſe in de hare quanien / op lyfſtraffe / aer upt men ver⸗
ſtaen mach / dat de Coninck onder deſe Wieden gheen abiolupt ghebiet ende heerſchap⸗
pie en hadoe / ende dat hy eer de Negeeringe hadde op de maniere van een Burger⸗
meeſter ofte Hertoch / als van een Coninck / hoe wel dat oock daer na / tgebiet van de
Coninghen / met de macht opghewaſſenis / tot dat het enckele tpꝛannhe abewoꝛden
ig / geihck als men fien (al aen de laetſte Coninghen: Want onder de Barbaren iſt alfd.
altoos gheweeſt / dat foo groot als gheweeſt is de macht / ſoo groot is ĩtghebtet ghe⸗
weeſt. Jae men vint oock noch wel in onſe Biftoyten van Spagnien / dat etlijcke van
de oude Coninghen / de maniere van Fegeeringe, ghelyck als deſe Tepane as in ghe⸗
mee hadden · Sock mede foo waren d eerſte Corüngen van Koome: ban geihcken
alſoo/uptgeſondert dat oome van Coninghen quam te declineren op Contulen ofte.
Burgermeefterg ende Bzoetfchap / tot foo langhe dat het weder op Hepſeren quam.
Maer de Barbaren zin van ghematichde Coninghen gededtaeert tot op CTpꝛaunen
zynde deene ende d ander Kegeeringe gelhck als uptnemende ende de nuddelſte / te
Werten, die van een gematicht Coninckryck /d alder ſekerſte. Maer keerende op onſe
Hiſtozie / ſiende den Coninck van Azcapuzâlcode abſolutie van den zynen / twelcke
Was de Meritanen om te bꝛenghen / badt haer / datſe eerſt fijn Vochterg Soon / den
janghen Coninck / wilden ontſtelen / ende datſe daer nae te goeder tidtde Mexicanen
mochten overvallen. Stemden bpnaeſt alte ſamen hier in over een / om den Coninck
te ghelieven / ende om datſe medelijden met den Jonghen hadden: Maer twee van
de pꝛintipaelſte waren daer heſtich teghens / afffrmerende dat het eenen quaden tacé.
was: Want al hoe wel dat Chimalpopoca ban hacer bloet was / was Lan weghen de
Moꝛder / ende dat de zijde ban de Daderg wegen aldermi eſt trecken ſoude / ende hler
mede befloteuſe dat den eerſten die men behoozde tleben te nemen was Chimalpo-
poca, Comtuck van Mexico ende datſe dock beloof den tielne al oo te Doen. Met deſe
reſiſtentie dieſe hem deden / ende met de reſalutle dieſe genomen hadden / nam den Co⸗
ninck van Azcapuzâlco ſulcken ſwarigheyt / dat hy van hertſweer ende deſperaethept
terſtont ſieck wert / ende niet langh daer na geſtoꝛven is / met wiens doot volepnden⸗
de de Tepanecas haer te reſolveren / hebben een groote verraderhe aengevangen / ende
op eenen nacht liggende den jungen Coninck van Mexico te ſlapen ſonder Wacht en⸗
de eenith achterdencken / nde die van Azcapi za co in ſpn Palleps ghetomen / ende
hebben met der haeſt Chimalpopoca gedost/ende zijn daer Weder van daen gekrert /
(onver datmenſe eens ghewaer werde. Doo wanneer des mopgeng den Mee xicgens,
ſchen Adel ( nae haer gewoonte quamen om Garen Coninck te groeten / ende hem
met ſoo wreede Worden boot vonden / maeckten ſulcken rumoer ende miſ baer / datter
de geherle Stadt af waeghde / ende ſtelden haer terſtont al te ſamen (blint Funde van
gramſthap) in wapenen / om de boot van Haren Coninck te wreken. Nu / ſplteden dus
erbolgen ende ſonder oꝛdinantie heen loanende / ſa is haer een van haer voonaem⸗
fte Hioders te gemoet gegaen / ende heeft geſocht haer ke ſtiilen / ende met vooldachte
mu e reden en op te houden. Waer loopt ghy / (ſepde hy) O NMNexicanen / weeft ghe⸗
ruſt ende felt u herten te vzeden / dentkit dat de dinghen ſonder confideratie geen goet.
belept norh upttoniſte en hebben / bedwinght Fherten leet o nſende / dat al hoe
wel dat u wen Coninck boot fg / vos en is met hem met valepndicht / het doo nuhttich
Bloet der Mexicanen / Danen hebben wp van de overleden Coningen / met Welcker.
ſoeverl iet / u:tederende in t Nhckie / ghy beter boen fuit / tghene dat gh voozneemt·
Mu / mat Overſte o fue Hooft hebt gh / die u in uwen opſet gelep de? En loopt fo blink:
met / beruſt u gemoet / kieſt geeft een Coninck ende leere die ugerde erte a
\
Het fevenfte Boeck Pol. 158,
moedt gheve teghens uwe Dpanden : Daer en tuſſchen diſſtmuleert met nerſtandt/
doende de Wtbaert van uwen dooden Coninehk / die ghy teghenwosꝛdieh hebt / want
paer nat ſalc er beter gelegenthept weſen / tot de wꝛake. Pier mede hieldenſe van haer
vooznemen op / ende om de Mtvaert van haren Coninck te doen / ſoo noodenſe delete
ren ban Tezeuco nde die van Culhuacân den welcken ſy / dat foo leelijcken ende wzee⸗
de fept (dat de Tepanecas te wertk geſtelt hadden ) vertelden / waer mede ſp haer bez
weeghden tot mede den van haerlteder / ende tot toom chept van tegens hare Bp:
anden: Boeghden daer by / dat hare intentte wag / of te ſter ben / of foo grooten qutaet
te wzeken / haer biddende datſe die foo onrechtueerdighe ſake / nan haer wederparthe
niet en wüͤden bes ulpich Were / want en wilden van gheihcken aock niet / datſe hen
met haer We penen ende Volck bpftantdeden / maer dat (p't tuſſchen bepden wilden
aenfien hoe t daer met afliep : Alleenlihck tot haer onberhou: begeerdenſe / datſe haer
donderhandelingyhe niet en wilden afflupten / gelhyck als de Jepanecas gedaen hadden ·
Op deſe redenen b weſen die dan Tezcuco ende die van Culhuacan een ſeer goet ghe⸗
noeghen ende ſatiſſattie pz ſenterende hare Steden / ende alle den handel ende wiſſel
dieſe begeerden om heer / nae Garen wille, ſoo te Water als te Landt / te vooꝛſien van
| _Nöftochten. ae dit / ao baden hat r vie van Mexico,bp Haer te willen biyven / ende
kaſſiſteren ap d' Electie van den Coninck dieſe wilden maken, twelcke fp van gelpe⸗
Ren atepteerden om haer te ghelie ven ·
Het zz. Capittel. Van den vierden Coninck Iſccalt, ende van den
Elijgh teghens de Tpanecas.
| Aaet de Son terftont op gaen, Kieft eenen anderen Co⸗
nnch / beſiet wien / waer dat ghy u doghen opſlaet / ende tot wiens dat u berte ghene⸗
gen is / dien is de gene dieuwen Baat Vz lipuzthuptvercozen heeft. Ende vertrec⸗
zende deſe Oratie Wat meer / ſo heeft den Orateur gheconciubeert / met een groot Wel⸗
behaghen van alle die daer bp waren. Soo is dan upt den Fact vos Coninck gheco⸗
ren geworden / Izcodlo welcke ſdo veel te ſeggen is / als een Slanghe Lan Dig men /
den welcken een Sone Wag van den eerſten Coninck Acamapixcli, die hp bp een van
Kr 2 ſyn Slavin⸗
S A
Cap. Ta. Hiſtorie Morael van Weſt- Indien, |
ſpn Slavinnen geteelt hadde / en hoewel dat hy niet wettelhek en was / foo hebbenſe
hem getozen / want in goede manieren / vꝛoomdadichept ende eloeckhept / ginck hy alle
d ander te bouen / be weſen daer al te (amen een goet genoegen in te hebben / nament⸗
Icken die van Tezcuco, om dat haven Coninck gehout was met een Suſter ban Ico
Alt Ghetroont ende op ſpn Coninckx Setel gheſtelt zynde / ſoo iſſer een ander Orateur
uytgecomen / den welcken ſeer bꝛeedelhcken handelende was vand Obltgatie die den
Coninck tot ſpn Ghemepnte hadde / ende van de goede moedt die hy beten moeſt
inden noot ende ſwaritheden / ſeggende onder andere reden aldus: Diet / nu zijn wp u
aenhanghſels / ſult qhy bp abontuere den laſt laten vallen / die op Y ſchouderen lept?
Sult ghp laten vergaẽ den ouden an / t oude Wyf / t Meeſkint ende de Meduwes
Hebt medelijden met de HRinderen die op handen ende voeten langs der aerden crup⸗
pen / de welcke vergaen ſullen ſo ong onſe vpanden veroveren. Nu dan / Heere / begint
uwen Mantel t ontvouwen ende upt te ſpꝛepden / om u Rinderen op den hals te nee
men / twelcke zin d armen ende tgemepne Bolck / de welcke haer toeverlaet hebben
am de ſchadu we ban uwen Mantel / ende op de friſchept van u goedertierenhept / ende
noch veel ander dierghelhcke wooꝛden / de welcke de Jonghers (ghelhck als op ſpn
plaets gefept ig) boor haer exercitie van bupten leerden / ende onder weſenſe daer nae
gelhck als een leg / aen de gene die van nfeug in de ſelve Faculteyt van Orateur ſtudeer⸗
den. Alſ doe ſo bo ꝛren de Tepanecas al gereſolveert / de gantſche zatte der Mexicanen
te vernielen / ende hadden tot dien effecte een graot ghereetſchap ende toeruſtinghe /
waerom den nfeuwen Coninck vaſt beſich was / em t Oozlogh aen te vanghen / ends
gen den man te tomen / met de gene die haet fa verongelhckt ende vertoozut hadden.
Maer de gemepne Man / Heer omnes, ſiende dat hare wederparthen in veelhept van
getal / ende van alle amonitie ande e van Oozlogh / hen te boven gingen / zyn
Bol angſt ende vꝛeeſetot den Conint gegaen / hem met grooter demoedithept bidden⸗
de / dat hy doch een ſo periculeuſen Oozlogh niet wilde aen en / want ſoude weſen
om ſyn arme Stadt ende Volck te verntelen. Nu / ghevꝛaecht zijnde wat middelen
datſe dan begeerden / datmen vooꝛwenden ſonde? Ant wooꝛden / dat den nteuwen Co⸗
ninck van Azcapuzalco barmhertigh was / dat men aen hem vꝛede ſoude verſdetcken /
ende haer pꝛeſenteren om hem te dienen / ende dat hy haer unt die Bieſ hoſſchen ende
Water - lieſen wilde tretken / ende haer hupſen ende Landen onder den zönen geven /
om al te ſamen onder ecn.Beere te weſen / ende dat men / om tſelve te vercrygen / has
ren Godt op ſpn Noſ baer ofte Setel vooz hen (oude nemen / tot een MRiddelaer ende
Vooꝛzbidder. Dit rumoer ende gekarm van de Ghemepnte vermocht ſo veel / name⸗
Teken om datter ſommige van den Adel waren / die de ſelve mepninghe toeſtonden /
dat men de Pyfefterg dede roepen / ende den Setel met haven Godt berept maechten/
om de repſete beginnen. Als dit ſelbe nu aldus toegeſtelt wiert / ende al te ſamen met
dit attoozt van vꝛede / ende haer onder de Tepanecas te begeben / ver willichden / ſo iſſer
van onder tvolck opgeſtaen / een Jongelinck van een aerdich en galliart gelaet / den
welcken haer met een groote ſtoꝛtmoedichept ſepde: Mel wat fg dit / Wexicanen?
Bt ghy ſot? hoe dug? ſalder ſo veel verſaechthepts weſen / dat wp ons aldus ſulleno⸗
ver leberen aen die ban A zcapuzalco? Ende hem nae den Coninck wendende / heeft
hem gefept : Noe tomt het / Beere / dat php ſulck een dinck toelaet 4 Spꝛeeckt tot deſe
Shemepnte / ende ſegt haer / datſe middel laten ſoetken tot onſer beſcherminghe ende
keere / ende dat wp ong niet foo onwetende ende ſchandelpcks en ſtellen in handen van
onſe vnanden. Weſen Jongelinck was genaemt Tlacaellehzynde den ſelben Coninck
daer Gom ober / ende was den alderbzoomſten ende cloeckſten Capitepn / e vanden
meeſten ſiaet die de Mexlranen opt gehadt hebben / gelhe alg hier nae schenk 7055 |
*
Het ſevenſte Boeck. Ell, eg.
dien. Nu /reparerende dan Ifcoâlemet het gene dat hem ſpn ne de fB bodzdachtelhcken
gefept hadde / hielt de Ghemepnte op / ſeggende / datſe hem eerſt wilden bepzoeven een
ander beter ende eerlcker middel / ende keerende hier mede tot den Adel van den fp:
nen ſepde: Alhier zit ghy al te ſamen / de gene die min Maechſchap / ende de goede
van Mexico zit / den genen die moedt heeſt / om mp een bootſchap te doen aen de Te-
panecas, die ſtae op, Siende den eenen op den anderen / bleven ſtil / ende Daer en was
niemant die hem onder t meg pꝛeſenteren wilden. Alſdoe heeft hem de Jonghelinck
Tlacacliël (op ſtaende) gepꝛeſenteert om te gaen ſeggende / gheſien bat hp doch ſter⸗
ben moeſte / ſo waſſer wepnich aen gelegen of het heben of moꝛghen was / dattet om
ſulcken ooyfake beter te verwachten ſtont / dat hp Daer was / hy mocht hem bevelen /
tghene dat hem beliefde. Ende hoe wel datſe dit beſtaen / al te ſamen boo, vermeten⸗
Dept achten / ſoo heeft hem / des niet tegenſtaende / den Coninck ghereſolveert heen te
ſepnden / om de Wille ende gelegentheyt des Conintx van Azcapuzalco ende ſpn volck
te weten / houdende boor beter tleben van ſyn eve t avontueren / dan deere van ſun
Ghemepnte. Llacaellel berept zünde / heeſt heim op den wegh begeven / ende comende
tot aen de Wachters / (deweicke oꝛdinantle hadden / om zy wat Mexicanen datſe cas
ſten trygen / doot te fmöten ) heeft haer met een abelhept gheperſuadeert / datſe hem
wilden bpden Coninck bꝛengen / den welcken hem verwonderende te fien / ende ghe⸗
hooꝛt hebbende ſpn Ambaſſaetſthap / welcke was / aen hem bꝛede verſoeckende mer
verlhene middelen. Heeft geantwoozt / dat hy met benzjnen ſoude ſpꝛeken / ende dat
phy des anderen daechs wederom ſoude tomen om el ed Ende epſſchende Tla-
cCaellel verſeker inge / en toſt hem anders gheen gheven / dan dat hy ſpn goede neerſtig⸗
hept ſoude ghebzuytken. Hier mede is hy weder tot Mexico ghekeert / ghevende ſpn
wWoont aen de Wachters ban wederom te comen. Den Coninck van Mexico bedanc⸗
Kenbe ſpn goethertighept/ heeft hem wederom geſonden / om d antwooꝛt: Ende (oo:
de ſelve van Erich hieit / ſo beval hy hem / aen den Coninc van Arcapuzalco ſekere Was
venen te geven / om hem te beſchermen / ende hem thooft te ſalven ende met Plupmen
le beſteken / ſo gelöck als men de doode lieden dede / hem ſegghende / nademael dat hy
geen vzede en begeerde / ſo ſoudenſe hem ende ſpn Volck tleven benemen. Ende hoe
Wel dat den Coninck van Arcapuꝛaſco wel peps begeerde / want was van goeden im⸗
boꝛſt / ſo hebben hem den ſpnen nothtang in ſrilcker voegen opgherotkt ende nerhoo⸗
veerdieht / dat d antwooꝛt van openbaer oozlogh was · Cwelelte gehooꝛt hebbende
den Geſant / heeft gedaen alle het ghene dat hem ſpnen Contnck bevolen hadde / ver⸗
tlarende met de ſelbe cevemonte (van den Conint Wapenen te 4 1 hem met der
dooden Salve te beſmeeren) dat hy hem / van weghen ſpnen Loningh / untdaeghde
ende ontſende / twelcke die van Azcapuzâlco bihjdeſijcken toeliet / hen latende Salven
ofte beſmeeren / ende met Plupmen beſteken / ende gaf den Ghefantofte Bode / een
ſeer goede ruſtinge ofte Wapentupth in betalinghe / ende hier mede waerſchoude hn
hem dat hy de deur van t alles niet weder upt (oude gaen / want daer ſtont veel
voltx op hem te wachten / om hem aen ſtucken te ſlaen / maer dat hy Boog een clepn
Dooztken ( twelckte hp in een gant van ſpn Paleps opgedaen hadde) hepmelht foute
deuptgaen / tweicke den Jongelintz alſoo volbzachte / ende loonende dooꝛ onbekende
omwegen / quam ſo verde / dat hy in ſalvement geraete / ten aenſien van de wachters⸗
ende Geeft haer / van daer af / uptgedaegt / ſeggende: Lenapecas ende Azcapuzalcos gh E
doet u ampte (eer qualije van wacht te houden: Nu dan / weet / hoe dat ghy al te fan
ſult ſterven / ende daer en ſal net een Tepaneca te If blhven: waer mede de wachters
dap hem aenpielen / ende hy weerde hem ſo vromelhcken / dat hy daer etlijcke van doot
ſigeet / ende ſiende dat het volt vermieerden / heeſt ts Ae ia en 70
7 ͤð ꝝé§˙ũp !
n 8 5 5
„ N N 4 7 5 r 9 8
Ede
.
„ * „ 5
„ M. i
2 2
r EEn
"rete
%ſ%ͤͤͤê „„ TRONEN ERENT ONS
Cap. 13. Hiftorie Morael van VVeft-Indien.
Stadt toe / alwaer hy de tidinghe bꝛacht dat het Boogh aengevangen was / ſoder
remedie / ende dat de Tepanecas met haren Coninck uptghedaecht bleven. a
Het 73. Capittel. Van derfstach die de Mexicanen deden met
de Teyanecas, ende van de groote Victorie dieſe vercreghen.
EER Tinde duytdaginge ter ooꝛen gecomen van de Ghe⸗
„ mepnte van Mexico zyn met de ghewooniycke vertſaech : hept nae den
, Loninck geloopen / hem oo lof epſſthende / dat p leden upt haer Stadt
65 A begeerden te gaen / want hi: Iden haer verltes boog ghe wis ende ſeker.
eg Den Coninck heeft haer getrooſt eñ goeden moet gegeuen / belovende
dat hy hae vʒyichept ſoude geven / ſooſe de vpanden overwonnẽ / eñ dat ſe niet en foute
den twiſſelen haer vooꝛ overwinnerg te houden.De Gemeynte ſepde vaer weer op:
Ende foo Wp overwonnen werden / wat ſullen wp dan doen t Soo Wp overwonnen
werden / ant wooꝛde hy fo verbinden Wp ons van nu af / in uwen handen te ſtellen / on
dat ghy ons doodet / eũ ong vleeſch moogt eten / unt vuyle pannen / ende dat ahy u op
ons Wzeeckt. Mel aen / alſo ſalt ooc zin / ſepden ſp / ſo ghp de victazie verlieſt eñ ſo ghy⸗
ſe bercroght / ſo pꝛeſenteren wp ons / van nu af / O tributarien te weſen / en de u up
ende Landen te bouwen / O Wapenen eñ laſten te dꝛagen / als ghp teu ooʒlogh tre kt /
ende dat / vooz nu ende altoos / wplieden eñũ onſe natomriingen. Vit actoozt gemaect
zunde / tuſſchen tarmeyne Bolt eñ den Adel / ( twelcke fp daer na volbꝛachtẽ met wil
ofte met dwant / ende dat volcomelicken gele als ſp't belooſt Hadden.) Den Contne
maecten Tlacaellel ſpn oberſte Beit · Heer /eñ zynde haer geheele Leger in ſlactoꝛde⸗
ne geſtelt/ ghevende tbevel van Capitepnen aen de alber-bzoomfte van ſpn Maech⸗
ſchap ende Duenden / heeft haer een feex diſcrete eñ heſtige Harenge (ofte vermanin⸗
gabe) ghedaen / waer bp hy noch voeghde / den moet die ſplieden al hadden / die niet
clepn en was / be belende datſe al te ſamen / opt beef eñ gebiet van den Overſt e Delt-
Heer die hy genoemt hadde / ſouden paſſen / den welcken tMolck in tween deelde / ende
beval d aldercloeckſte ende ſtouthertichſte / datſe in ſpn geſelſchap / daldereerſten aen⸗
val ſonden doen / ende dat alle de reſte / met den Coninc Iz oalt ſtil fouden ſtaen / tot der
mt toe / datſe d'eerſte / dooz de byanden (agen fnbzeken. Nu treckende dan aldus in of
dinantte aen / ſo wierdenſe van die van Azcapuzalco oniderkt / dewelcke terſtont met
een furie ter Stadt upt liepen / met een groote rhedom ende coſte 1 van Sout/
Sllver / ſchoone Plumagien / ende ſeer coftelche Mapenen / gelyek als de gene / die DE
Heerſchapphe van dat geheele Kant hadden. Iſcoalt dede een Delt-tepcken / met eenẽ
depuen t rommel/ dien hy op den rugge dioerg ende terſtont verhtef hem cen groot
getrůſch / met een geroep van Mexico,Mexico gate vielen op de Tepanecas : Ende hoe
wel dat haer de ſelve / ſonder comparatie / in t getal te boen ginghen „fo hebbenſe die
nochtans in deſoꝛdze geſtelt ende Boen te rugge keeren na haer Stadt toe / en comen⸗
de de gene die achter gebleven waren daer dar op nen / raenende met lupder ſtemmẽ:
Tlaſcnellel victoie / pictozie/ zin al te (amen ener hoop tot in de Stadt ghelooperval.
waerſe Doop f Coninckx bevel niemant en ſpaerden / noch Mans / noch Ouden / noch
Pꝛouwen nach Hinderen / bjachtenfe alkemael met den zweerde onvroofden ende
piunderden de Stadt,die fees kuck was, Ende bies noeh niet met te bjeben elende,
zn noch uptgetrocken in tperbolch van den genen die ghevlucht waren / ende haen
op de woeſihent en Wilderniſſe bant gebergte die daer dicht bp ſtaen) nerſteke Gate
den / ende zönder op gevallen / ende hehhenſe ſeer wiede pee one! tend
1 Het fevenfte Boeck,
De Tepanecas hebben van genen Bergh ( daerſe op ghe weken waren) de Wapenen
van boven neer gewoꝛpen / ende baden haers li fs ahenade / haer pꝛeſenterende om de
Mexitanen te dienen / ende haer Landen / Ackeren / ſteen / alck ende hout te gheven /
ende hen altoos voo; haer Heeren te hennen. Maer mede Tlaſcaellel ſpu Dolck benal
af te wÿcken / ende den ſlach op te houden / haer tleven vergunnende onder tverbant
van de voozgeſtelde tonditten / twelcke fp haer ſolennelycken deden zweeren / cit met
eet beveſtigen / waer mede fp weder na Azcapuzalco toe keerden / ende met haren ſeer
richten roof ende groote victozie na de Stadt van Mexico. Beg anderen daechs dede
den Coninck de vooznaemſte ende tgemepne volt vergaderen / ende verhalende t'acz
toozt / dat de Gemeynte ghemaeckt hadde / vꝛaechde offe oock te vzeden waren / tſelve
nae te komen. De Gemepnte ſeyden / dat ſplie den ſulckix belooft / ende den Adel tſelve
ſeer wel verdient hadden / ende datſe oock alſoo te vyeden waren / haer eeuwichlcken
te dienen / ende hier van dedenſe den Eet / twelcke ſonder overtredinge altoos anders
Bonden is gheweeſt. Dit gedaen zůnde / is Ilcoalt weder nae Az capuzalco gekieert / en⸗
de heeft / met aet van den zůnen / alle de Landen ende goederen van de gene die o⸗
verwonnen waren) ghebeelt onder d over winners / zönde tpiintipaelſte Deel voo;
den Coninck / ende terſtont daer na boog Tiaf cacllél, Daer na boor d ander Edel teden /
naer dat hem een peder / in t vechten vzoom ghedꝛagen hadde, Somnige van de ghe⸗
mepne Man / wierden van ghelhcken Landen ghegeven / om datſe haer vzomelpcken
gequeten hadden / alle d ander / weſenſe van der hant af / ende verſchovenſe / gelijck als
gen blog ende tlennhertich Bolck · Tepckenden oock ghemepne Landen af vooz de
WMpcken ofte Gebuerten van Mexico een peder tzyn / om met de ſelve den dienſte en⸗
de Satrifitie ban hare Goden te gherieven . Wit is gheweeſt d'oꝛdinantie / dieſe van
die tt af vooꝛtaen altoog onderhouden hebben / in de deelinghe van den Roof ende
Landen / der ghener dieſe over wonnen / ende tot onderdanichept bꝛachten. ier mede”
foo bleben die ban Azcapuzalco foo arm / datſe noch booj haer epgen / ſeifs niet een Ac⸗
kerwerf en behielden. Ende alder bitterſte was / haren Contuck t ontnemen / ende: …
gheenen anderen meer te mogten hebben / als alleen den Coninck van Mexico.
Het 24. Capittel, Van den Crijch ende Victorie die de Mexicae
nen hadden op de Stadt van Cxyoacáz.
1 hoe wel dat het pꝛint ipaelſte van de Tenapecas, Azcas
puzalco mas / ſoo Waren daer noch ander Steden / die onder haer / epgen ee⸗
I ren hadden / als Tacuba ende Cuyoacan. Meſe gheſien hebbende de vaozleden
deſtructie / begheerden dat die van Azcapuzalco den Erich weder tegheng de
Mexicanen vernteuwen ſouden: Ende ſien de dat fp't niet te werck ſtelden / als de
gene die gantſch ghebzoken ende machteloos waren / ſo hebben die bau Cuyoacan on⸗
der haer gehandelt / den Erich op Haer ſelven te voeren / waerom ſp ſochten om d an⸗
der omliggende Matien daer dock toe te verwecken / hoewel dat ſplieden Haer niet en
wilden bemoepen / noch queſtie met de Mexttanen hebben. Maer den haet ende nt
‚_ (ofefe van haer boorfpoet hadden) aenwaſſende / ſoo begonſten die van Cuyoacan, de
WMexitaeaſche VDꝛouwen (die op haer Marckten quamen ) qualick te tracteren / ha⸗
ten ſpot daer met dꝛpvende / doende tſelve van geleken met de Mans dieſe vermoch⸗
ten quaet te doen / waerom den Conint van Mexico verboot / dattex niemant van den
ſpnen tot Cuyoacan ſouden tomen / noch dat men oot niemant van den haren / in Mexi-
co gehengen ſoude. ier mede holepnde die van Cuyoacan haer te reſolveren 110 top
a.
Cp. 5. Hiftorie Morael van Weſt- Indien,
Gd:
logg aen te vanghen / maer wildenſe daer eerſt met eenigen ſchandelhcken ende trot⸗
fen ſchimg / toe ver wecken / twelcke wag hen op een van haer ſolennele eeſten te gaſt
noodende/alwaerſe (nae datſer met een ſeer goeden coft wel geſpijſt / ende met groote
Van = gelen / nae haer ghebꝛupck / onthaelt adden) haer boot laetſte gherecht / in
de pldetje vam t rupt / Pꝛouwen Cieederen fonden / gaer dwinghende dat ſpſe moe⸗
fen gen. trecken / ende alfoo op (pn Pꝛous ghecleet / weder na haer Stadt toe keeren /
haer verwogtende / datſer van enckiele bloohertiche pt ende Wye - aerdicheyt (bewe
le dagſer van te bogen toe gepozt hadden) niet in Mapenen ende ter weer geſtelt had⸗
den. Die van Mexico ( ſept men) deden haer Wederom, in betalinghe / eenen anderen
(waerlafifghen ſpot / van hen in hare Pooyten van Cuyoacan, ſcherxe roock te malen / 1
waer mede fp deden / datter geel Drouwen quade miſ dꝛachten tregen / ende oock veel
bvolckx ſieck wierden. Epndtlicken / dat de fake op een openbaer Ooxlogh upt quam /
comende d een tegens den anderen / met alle haer macht te ſlach / in welcken ſlach de
liſttetept ende vꝛomichept van Tlacaellel, de pittozie vertreech / Want latende den Co⸗
ninck / vechtende met die van Cuyoacan, wiſt met etlijcke / doch Wepnich bꝛome Sol⸗
daten / een omlaech te maken / in ſulcker voeghen / dat hy die van Cuyoacan op denrug⸗
ghe aen quam / ende van achteren in den hoop ſlaende / hen nae Haer Stadt toe dede
wycken / ende ſiende datſe hen ſochten te begheven inden Tempel dle feex ſtertk wag /
fg met ander dꝛpe Soldaten / doo haer heen gheſlaghen / ende heeft haer de Booz
tocht ende den Fempel afhandich ghemaeckt / ende den bꝛant daer in ghefteken/ haer
dwinghende te veldewaert inte vluchten / alwaer met de overwonnenen / een groote
deſtructie ghedaen wiert / ende vervolchdenſe tot op thien mijten weeghs te Kander
Waerts in / tot foo langhe datſe op een Gheberghte comende / (de Wapenen ban haet
werpende, ende de handen over een crupſſende) haer aen de Mexicanen op gaben /
ende hen met veel tranen om vergiffenis baden / van de onbeleefthept dieſe bedzenen
doenſe haer als Wijven beracht Hadden / ende pzeſenteerden haer Looy flaven: In
ſomma / hebben haer epnbtljcken vergheven ende in ghenade ontfanghen. Met deſe
victozte zjn de Mexitanen / met eenen ſeer rytken bupt ban gewaet / wapenen / Gout /
Silver / Juweelen / fer ſthoone Plumagien / ende een groote mentchte ban Capt:
ven / wederom gekeert. In deſe daet hebben haer bobben al gequeten / die van de booze
naemſte van Culhuacan, die de Mexicanen quamen helpen / om eere te verwerben / en⸗
de Daer nae datſe ban Tlacaellèl gerkent ende boo ghetrou bebonden wierden / hen
2098005 Mexicaenſche devyſen ofte Eer⸗tepckenen) heeftſe altoos by hem / aen ſpn
3yde gehouden / vechtende deſelve met een groote vꝛoomhept. Men ſach wel dat men
Dele dꝛye/ met den Gverſten Belt - Peer / alle de vittozte ſchuldich was / want van alle
de Capthuen ofte ghevangenen die daer waren / wiert bebonden / dat van de dꝛye dee⸗
len de twee deelen van deſe vier ghecreghen waren / twelcke ſeer lichtelhcken bevon⸗
den Wierdt/Doog de liſtichept diefe ghebꝛuytkten / want ſo Wanneer datſe pemant vin⸗
ghen / ſoo ſnedenſe die een lock hapzs af / ende leverdenſe alfoo aen d ander over / ende
Daer Wiert bevonden / dat de gene diet hapz afgheſneden hadden / ſoo overdadich veel
Waren / als gheſept is / waer doo; fp een groote reputatie ende fame vertreghen / van
bꝛome Helden / ende eerdenſe als oberwinners / met haer te gheven ſeer groote boor
deelen van den roof ende Landen / ſoo ghelck alſt de Mericanen altoos in gebt
ghehadt hebben / waer mede fp de ghene die ten ſtrydt tracken / foo cloeckmoedich
meckten / om hen in de Wapenen upt te munten.
Het
n ï 5 TETE
. . . 2. Db e * Ge 6
re 5
.
Het ſevenſte Boeck. Fol. 262.
Het 78. Capittel. Van den ſtrijdt ende Victorien die de Mexica-
nen hadden met de Suchimilcos.
de Natie der Tepanecas, t onderghebꝛacht zünde /
Dr 2 ſoo hadden de Mexicanen oozfakte / om t ſel ve te boen met de S uchimil⸗
cose welcke / ghelhek als gheſepdt is / d eerſte waren / van de Loorfepde
s (eben Holen ofte Gheſlachten / die t Lant bewoont hebben. W'ooziake
en is van de Mexitanen met gheſocht gheweeſt / hoe wel datſe / ghelhhek
als Ouerwinnerg / pꝛeſumeren mochten / vaozder aen te paſſeren. Maer de Suchimil-
co hen gelden om haer epghen quact / gheihck als het gheſchiet met lieben van wey⸗
nich verſtandts / ende van al te grooten ſozgüvuldichepdt / de Welcke om tquaet (datſe
Baer laten tubeelden)te ſchouwen / daer midden mn ballen. De Suchimilcos weten haet
Doozſtaen / dat de Mexicanen met de vooꝛleden Pictozien / handelen ſouden / om haer
— tot onderdanichept te bzenghen / ende tracterende hier van onder haerlieden / ſoo
warender die ſepden / dat het goet was / dat men haer van ſtonden gen af / vooz Over
Heeren erkenden / ende haer avontuer vooz goet bekenden / ende te ghemoet ginck.
Doch epntlhcke / os heeft de mepntughe van int contrarie / maets ghehouden / van
haer t onderſcheppen ende flach te leveren· T welcke verſtaen he bbende den Coninck
van Mexico, Iſcoalt, geeft ſgnen Overſten Tlacaellel, met ſpn Volck daer nae toeghe⸗
ſonden / ende quamen malcanderen flach te leueren / op t ſelve Melt / daer de ſchepdinge
Ban haer linihten ofee Lant palen was: Ende hoe wel dat in Volck ende torruſtin⸗
ghe / bepde de parthen nfet ſeer onghelhck en waren / ſo waren ſp't nochtans ſeer veel
in d oꝛdinantte ende gheregeithept van t vechten / want de Suchimilcos vielender ghe⸗
een den gantſchen heop t ſeſſens / ende (onder ozdene / op aen. Tlacacllâl
Hadde de ſihnen verdeelt in Rotten ofte Vleughelen / in goeder oꝛdinantie / ende alſoo
wWaſt datſe haer wederpartge ſeer haeſt in deſozdze ſtelden / ende nae haer Stadt toe
deden wycken / de welcke ſp dock met der haeſt in namen / haer vervolghende tot ſos
verre / dat ſpſe in den Tempel beſetten / al waer ſpſe met vier deden uptbluchten nae t
Gheberghte toe / tot dat fp haer eyntlycken met ghecrupſte handen deden opgheven /
keerende den Capitenn ofte Overſten Tlacacllël, met grooter triumphe / wederom coz
mende de Pzieſters upt net haer Muſick Spelen van Flupten / hem ontfanghen /
hem met de pʒincipaelſte Capitepnen bewieroockeude / ende doende andere Cere mo⸗
nien ende vertooninghe van biydſchap dieſe ghebꝛupckten / ende den Conintk ginck
met heer al te ſamen gelijck nae den Tempel om haren valſchen Godt danckſeggin⸗
he te doen / waer nae den Dupvel altoos (eer ghellaeckt heeſt / van hem te verheffen /
Met de eere dien hy niet uptghericht en hadde / dewple dat d over winningbe ende
Regeeringhe ntet ban hem / maer van den warachttghen Godt ghegheven Wozt / den
ghenen die t hem goet dunckt. Des anderen daeghs / foo is de Conintk lꝛcoalt nae
de Stadt Suchimilco toe getrocken / ende liet hem ſweeren ende H ulden vooz Coninck
van de Suchimilcos, eide om haer te trooſten / beloof de hp / dat hy haer goet Doen ſou⸗
de / ende tot een tepcken van t ſelve / liet hp haer bevelen / datſe ſouden maken eenen
Sheplavepden ofte. gheſtraetten wegh ſtreckende van Mexico af / tot Suchimilcotoe/
t welcke vier Glen weeghs zjn / op datter alioo tuſſchen haer bepden te meerder
handel ende ghemeynſthaps weſen mochte / t welcke des uchimilcos te werrk ſtelden /
ende in wepnich tůdts foo beviel haer de Kegeeringhe / ende het trattement van de
Mexitanen / ſoo wel / datſe Haer vooz ſeer geluchich e ende ande
| ofte de
r EET EN
Ep. ry. Hiſtorie Morael van Weft-Indien, |
ofte de ghemepne liegeeringhe verandert te hebben. Eenighe van de omligghende
ghebueren en namen’ gelek alffe wel behooꝛt hadden) noch hier geen Spieggel aen /
zinde opghetrocken ende verblindt / of dooꝛ haet ende nht / ofte boor vzeeſe vanhaer
Verlies. Mie van Cuytlavaca (een Stadt gelegen opt Kant ofte em Welcker naem
ende habitatie (hoewel verſchepden ) noch tot op den hupdighen dach duert. Waren
feer bedzenen / op be Sthuptbaert bant Mepz / ende lieten haer duncken⸗ datſe hier
mede de. Mexitanen te Water wel Krencken mochten. T' welcke den Coninck ten
dozen tomende / ſoude wel ghewilt hebben / datter ſpn Legher teghens ten ſtride ghe⸗
trocken hadde. Maer Tlacaellèl houdende dit Ooꝛlogh in wepnich achtinge! ende oog
een ſthandelhek dintk / datment met deſe lieden fo (eer ter herten ſo ude nemen / pꝛeſen⸗
teerde dat hpſe alleenihck met Jonghers wilde verwinnen / ghelhek als hpt oock te
Wert ſtelde / gint in den Tempel, eñ nam mt de vertrec plaetſe van dien / de jongers die
hem beft aenſtondẽ / eñ nam bã tu ſſchẽ de o. eñ 18. jar f alle de ſongers dien hy bont /
die met Schupten ofte Canoas om toſten gaen / ende gevende de ſelve ſekere onderwy⸗
ſinghe ende oꝛdene van vechten / is met haer nae Cuytlavaca toe ghetrocken / alwaer
hy / met ſpn looſe trecken ende liſticheden / de Ppanden fe benaut maerlite / dat hyſe op
de blucht kreech / ende volghende haer op de jacht nae / fo is de Heere van Cuyclavaca,
upt de Stadt tomende / hem te ghemoet ghegaen / hem met fijn Stadt ende Balck ops
ghevende waer mede het terſtont ceffeerde van haer meer guaetg tedoen, De Aon⸗
gbers zyn / met grooten roof ende veel ghenangenen / vooꝛ haer ſatrifitien / wederom
ghekeert / ende Wierden feer ſolennelheken / met grooter Pꝛoteſſte / Muſgcken / ende
WMieroockinghe ontfanghen / ende ginghen haren Afgodt aen bidden / nemende aerde /
ende eetende daer van / ende treckende de Piieſterg / met de Tancetten / Ploet upt de
ſthenen / met meer andere dierghelicke ſuͤperſtitien / dieſe in duſdanighen handel ghe⸗
biupcken. Be Jonghers bleven grootelhcken gheeert ende ghemoet⸗ wozdende
van den Coninck omhelſt ende ghetuſt / ende van haer Bꝛienden en Maghen gelept /
ende tgheruchtiiep overt gheheele Tant hoe dat Tlacaellel de Stadt van Cuytlavaca
met Jonghers overwonnen hadde, De tidinghe van deſe Victoꝛie / ende d aenmere⸗
KingDe van be vooꝛledenen / openden d ooghen ban die van Tezcuco, (een trelſelnck
ende feer berſtandich volck in Baren doen in fulcker voeghen / datſe / met de eerſte Bice
ſolutie / van mepninghe wierden / haer den Coninck van Mexico onderdanich te ma
ken / ende hem Gare Stadt aen te bieden. Soo heeſt dan den Coninck van Tezeuco,
met goetduncken van die van (pa fiaet / Gheſanten gheſonden die ſeer Rethoꝛhck of⸗
te wel ſpꝛekent waren / met uptgelefen Pꝛeſenten / om haer aen te bleden vooꝛ Onder⸗
danen / hen biddende om een goede vꝛede ende vꝛientſchappe / t welcke ſeer goetwillich⸗
licken ende gheerne aenghnomen wert / hoewel datſe / doo Naet van Tlacaellèl, (om
T ſelve teffetteren)deſe Ceremome deden ban dat die van Lez :uco met die van Mexi-
cod te Belt quamen / ende (lach leverden / ende haer epntlhcken opgaven / t welcke een
Atte ende Ceremonie van Goziogh was / ſonder dat daer van weder zijden Bloet
gheſtoꝛt ofte pemant ghegq netſt wierdt Hier mede ſos bleef den Coninck van Mexico
boo Gverhooſt van Tezcuco , ſonder dat hp haer Garen Coninck eens ontnam /
mar maeckte hem van ſpnen opperſten Aaet / t welcke daer nae foo altoos onder⸗
houden is gheweeſt / tat den tidt van Motecuma,; den tweeden van dien name / toe /
in welcker Kegeeringhe de Spagnaerden int Landt quamen. Wet de Stadt ende
Landt van Lezcuco, tot onderbanichepdt ghebꝛacht te hebben / bleef Mexico voo?ꝰ
Vrouwe ofte Overhooft van alle het Landt ende Wlecken / die rontſom t Wack ofte.
—
Mepz(daer t op ghefondert is waren. Nu /hebbende dan Icoalt deſe voozſpoedichept
ende fegeeringhe ghenoten twaelf Jaren / is ſieck ende aflüvich ghehopen 15
Het ſevenſte Boeck Fel. Lo.
l Kycke / datſe hem ghegheven hadden / in groote waſ dom / doo de vꝛoonihept ende
Haedt van ſyn Neve Tlacaellel, (ghelhck als nheſepdtis (den weltken hoop beter
| Hate N te maeckien / als (ult ſelfs te weſen / ghelpck als hier nae gheſepdt
l den
Het 206. Capittel. Van den vijfden ‘Coninck van Mexico, ghee
naenit Moteguma, d'eerfte van dien name. ;
Electie van den nieuwen Coninck quam de vier treffe
q ipckſte kuervoꝛſten toe / (ghelgeb als op eenauder gheſept fg) ende gelycke⸗
IHtken / dooz bpſondere Pzvilente / den Coninck van Tezcuco,ende den Co⸗
| nlinck van Tacubâ deſe feg verſaemde Tlacacllel ghelick als den ghenen / die
de meeſte aut hoꝛit ept hadde / ende de ſaecke in beraet gheſtelt zyynde / quam de verkte⸗
ſimnghe te ballen op Mot ecuma. d eerſte van dien name / ebe van den (elven Tlacacliël,
ſpn Elettie was feer aenghenaem / ende alſo wierden daer oock ſrer ſolennele Feeſten
ghedaen / met meerder pompeuſhept als de vooꝛgaende . Terſtont alſſe hem gheco⸗
Ten hadden / ſoo bzachtenſe hem / met een groot ghelept / nae den Tempel, ende vooz DE
Pyprrteſt dteſe Goddelyck noemden / daer altoos nacht ende dach vper in was / ſtel⸗
den hem aldaer een Corincx Thꝛoon / met Conincklycke vercierſels / ende met de puis
ten van een Tpgher ende Beneſoen die den Contack / tot dien epnde / aen ſonen Af⸗
gedt gheſatrtficeert gadde)trock hy bloet unt ſpn dozen / upt ſpnkaken / ende apt pn
ſchenen / want alfso Wag den Dupvel beluſt / gheeert te weſen. Alhier deden de Pꝛe⸗
ſterg / Ouders ende Hooſt⸗ Mannen / haer aenſpꝛaken ofte Oratien, hem al te ſanien
Abeluck biedende / ghebzuyckten in ſoodanighe kieſinghe groote Bantketten / Dans
Spelen / veel Bperwereken ende Lichters te maken, Ende daer wiert ten tijden van
Beten Corunck inghevoert / ofte int gebzupck gebzacht / dat den Coninck tot de Feeſte
Dan ſpn Erooninge / felfs in Perſdone / pewerg een Ooꝛlogh ofte ſtrijt ſoude aenvangẽ /
daer hp ghevanghenen van daen bꝛachte / om ſolennele ſacrificten met te doen / ende
dit ſelue bleef van dien dach af / vooꝛ een Wet. Alſoo trock Motecuma nat de Mꝛobotn⸗
tie ban Chalco, de welcke haer toog Ppandt vertlaert hadde / alwaer hp / vꝛomelhcken
vechtende / een groote mentchte van ghevanghenen kreech / waer mede hy / on den
dach van ſpn Crooninghe / een uptgheleſen ſacrificie pꝛeſenteerde / hoewel dat hy boop
dat mael de Pꝛobintie van Chalco de welcke van ten ſirhtbaer Volck was / niet ghe⸗
heel t onderghebꝛacht ende gheſlecht hadde . Op deſen dach van de Croomirigbe Waſ⸗
ſer eenen grooten toeloop van verſchepden naeſt ende vertgheleggen Contrepen / om
de Jreeſte te ſien / ende haer wierden al te (amen oberbloedighe er de coſtelhcke
ſphſe ghegheven / ende men cleeddeſe al te ſamen met nieuwe deederen / namelpcken
D arne eden, ierom waſt oock / dat de Cribupten des Conincx / op den ſelven vach /
met grooter gheſchickthept ende pꝛacht / in de Stadt ghebzacht wierden / als van al⸗
derhande ghewaet / ofte laßenen / Cacao, Gout: Silver / cofkelijcke Plupmien / groote
Packen van Catoen, Axißofte Andiaenſche Peper verſche pden ſorzten van Aertwep⸗
en / veelderley ſoozten van Zee ende Nibter-Piſch / menichte van wuchten / ende on⸗
tallicke veel Jachts / behalven dan noch die onnoembare Pꝛeſenten die de Coningen
ende Heeren aen den nieuwen Coninck (onder, Alle de Tribupten quamen in ghe⸗
leden ende by ghebeurten / nae de verſchepdenhept der Pꝛovintien / comende de Boff⸗
neeeſterg ende Gntfanghers met ſekere ende verſthepden Mapenen ofte Eer-tepe⸗
Renen vooz aen / en de te mael met ſulcken e Polhtte / datter 1 8
Para 2 Min
Ep. . Hiftorie Morael van Weſt- Indien, .
min te fien was ten de inconiſte der tribupten / als aẽ alle d ander geeft. Den Conté
getroont weſende / begaf hemtoꝛde oder winninge van verſchepden Pꝛobincten / ende
om dieſwille dat hy doeck ende vꝛoom Was / ſos quam hy van d eene Zee tot aen d an⸗
der / gem in alles behelpende met den Faet ende looſ hept van ſpn Overſte Capiten
Tlacaellel den welcken hyl(als reden was) ſeer lef ende weert hadde. Menlirhch daer
by hem alde rmeeſt in berontledichde / ende die hem alderſwaerſte viel / was die
ban de Pꝛobintie van Chalco, in de welcke hem groote dinghen bejeghenden / waer
onder een gheſthiede die wel notabel was / te weten / zynde een ſpner Bꝛoeder gehan
ghen / ſoo hebben de Chalcos vooꝛghenomen hem tot haren Coninck te maken / waer
toe fp hem t ſelve ſeer beleef delheken ende anderdanichlcken boor ooghen lepden.
u / hy dan ſiende Baer obſtinaet vooznemen / heeft Haer geſept / dat ſ doſe hem in effert
boor Coninck wilden opwerpen / datſe op de palets ſouden oprechten een ſeer hooghe
Mat / ende maken op 't hooghſte van dien / een tlepne ſtellagie / om aldaer op te tlim⸗
nien. Ende gheloovende ſplieden / dat het een Ceremonte was / om hem verhebender
te maken / hebben t ſel ve alſo te werck gefteit. Ende vergaderende hy alle pr Mexi⸗
tanen / rontſom de Maſt / iſſer boben op gheclommen / met een bloem-xieckerken in de
handt / ende heeft / van daer af / tot de ſpnen aldus gheſpꝛoken: O dome Mextranen,
deſe willen mp verheffen Loop haren Coninck / maer de Goden en laten my ntet toe/
dat ick / um Coninck te weſen / mijn Vaders Tant verraderge bewyſe / ende wil lie⸗
ver hebben / dat ghy van my leeret / u eer te laten dooden / als u te begeven gen u vpan⸗
den zyde . Vit gheſeyt hebbende / wierg hem van boven neer af in dupſent ſtucken /
van Welcker ſpectakel de Chalcos foo grooten afgriſen cregen / ende met ſulcken toozn
ontſteken wierden / datſe terſtont op de Mer icanen vielen / ende haer met de ſpietſen
dooꝛliepen / ende om hals bꝛachten / als een wilt ende verbittert boog Volck / ſegghen⸗
de dat Haer Berten met den Vupvel beſeten waren. Den aenvolghenden nacht ghe⸗
heurdet / datſe twee Bplen hooꝛden / die teghens den anderen gen / een dꝛoenich gekeit
maetſten / t welcke die van Chalco vooꝛ een voozſegginge hielden / datſe haeſt vernielt
ende t onderghebzacht ſouden woꝛden / ghelck aiſt dock ghebeurde. Mant den Co⸗
ninck Motecuma quam ſelfs in Perſoone met (pn gantſthe macht op haer aen / ende
overwonſe / berntelende haer gheheele Coninckryeck / ende paſſerende t beſneeude gez
berchte / (genaemt)veroberde eude conqueſteerde t Haut tot aen de Noozt Zee toe /
ende nemende van daer af / ſpnen heer nae de Zupder- Zee toe / oer won ende bracht
noch oock ber ſchepden Pꝛobintten tot onderdanichepdt / in voeghen dat hy hem een
ſeer machtigen Coninck maeckte / dit altemael met hulpende raet van Tlacaellel, den
welcken men bpnae de gantſche Mexitaenſche Heerſchapphe ſchuldießh was. Woch
evenwel / ſos Was ſon mepninghe(ghelhek als het dock ghedaen Wiekdt dat men de
Pꝛovintte van Tlaſcala niet vero heren ſoude / op datter de Mexitanen een Frontier —
plaetg van byandẽ aen mochten hebbe / daer Haer de jeucht van Mexico in de wapent
mochte oeffenen / ende gelhtkelgckẽ om te hebben meniegte van tapthven / daerſe hare
Aſgoden ſatrif cien van doen mochten / in de welke / gelijck als men gheſien heeft / een
groote menfchte van Menſchen geconſumeert ofte verdaen wierden / ende deſe moe⸗
ſten nootwendich in den roch ghenomen weſen. Defen Coninck Motecuma(oſte
om beter te ſegghen / onen Overſten Llacaellehis men met rechte ſchuldich alle de ge⸗
ſthicktheyt ende Politie die Mexico gehadt heeft / als van Haden / Conſiſtoꝛlen / Pler⸗
ſtharen vooz verſchepden ſaken / daer een groote g hereghelthept in was / ende oock ſo
grooten ghetal van ſtaets - Heeren ende Fechterg / als in eenighe van de bloepenſte
Aepubliucken ofte Ghemepnten van Europa, Deſenſelfden Cominck bracht ſyn Cas
Alnicihcke hupg tot grooten aenfien ende authozitept / maßtende veel aar eh
/ Het fevenfte Boeck Le Tul. 163,
Officlanten / ende liet hem met groote Ceremonie ende pꝛacht dienen. In de Godtſ⸗
dienſten van ſyn Afgoden en heeft zy hem uiet minder ghetoont“ vermeerverende
tghetal der Mintſteren / oꝛdinerende nieuwe Ceremonien / houdende in ſpn Wet een
meembde ende pdele ſuperſtitteuſe obſerbantie/ baude dien grooten Temp ell daer in de
voozgaende Boecken mentie van ghemaeckt is) oog ſpnen Gaat Vit lipuzcli. In de
dedicatie banden Tempel , offerde hh ontallhcke ſacrificien nan Menſchen / dien hy in
verſthepden Pittozten ghecreghen Gade. Epntlocken an een groot vad;
ſpoedichept in (pn Heerſchapphe quam ſteck ende aflab chte wonden / hebbende ge⸗
regeert acht en twintich Jaren / ſeer different van ſpnen navoigher Tizocic, die gem /
noch in vzoomhept / noch in gheluick niet eeng en gheleeck.
Het 27. Capittel. Hoe dat Tlacaellel geen Coninck wilde weſen 3
ende van de Electie ende gheſchiedeniſſen van Tigocís. .
van Tezcuco ende Tacuba, ende pꝛeſiderende Tiacacllël, ginghen daer met
voozt / om q electie van den Coninck te doen / ende dꝛe ven al te ſamen haer
| ſtenimen op Tlacacliëlghelck als den ghenen die t ſeive ampt / beter als pe⸗
mant anders / verdienende was. Maer hy wepgherde ſulckr met trachtighe ende
voldoende redenen / de welcke haer beweeghden een ander te kieſen / want hy ſepde /
beter too, de Gemepnte te weſen / dat een ander Co ninck / ende hy ſpn uptrechter enz
de medehulper was / ſoo ghelgek als hy t tot dien tit toe ghewꝛeſt hadde / als alle den
laſt op hem alleen te laden / want (ander. Coninck te weſen mochtenſe voozſeker hou:
den / dat hp niet minder vos jn Gemepnte ſoude arbenden alg of hy ſulcx Ware. Ten
ls gheen dinck dat veel in ggebꝛusck is / van niet te willen ghedooghen / d opperſte
plaets ende ghebiet te hebben / te willen de ſongh en moepte / ende niet deere ende op⸗
permacht: Noch ten ghebeurt aack niet vꝛe / dat denghenen / diet altemael bp (pn
ven tan uptvoeren ende handelen / bipde is / dat een ander de pꝛinctgaelſte hant ofte
macht heeft / ten aenſien dat de fake der Ghemepnte te beter unttomſte hebbe. Meſen
Barbare heeft gter in / de fee: wijfe Komepnen ende Gztecken te boven gegaen! ende
foo niet / last her ſegghen Alexander ende Lulius Celar,De Wilcke den eenen te wep uch
Was / een Werelt te ghebteden / ende d ald erweerdichtſte ende ghetrouſten van den
nen / met wzeede tozmentent leven venomen heeft/alleenlc om een tleyn vermoeds
at hy hadde / van datſe begeerden te regeeren / ende den anderen verclaerden hem
Boor Dpant ban ſpn Vaders Tant / ſegghende / foo men pm ners recht verdꝛaepen
woude / ſoo ſondement alleen verdꝛaepen om ke moghen Megeeren/foo groot is den
dozſt die de lieden hebben om te gebieden. Hoewel dat de daet van Tlacaellèl dock
wel gheſmoten mochre weſen / van een al te grooten vertouwen op ſpn ſelnen / hem
latende dun ken / dat hy ſonder Coninck te Weſen / ſiuer abenostj was / ghe ien dat
phy bynaeſt de Coningen tot ſpn ghebiet hadde / ende ſplieden lieten hem dark toe / toe
te moghendꝛageg eenſeker cer-tepcken als een Lara (dat is een Tu:bant ofte CTueif)
t weicke alleenlücken de Comiughen betaemde. Woch boven allet ſelve / foo is deſe
eet pꝛyſens weert / ende noch meerder / te Gouden / de Gemepnte beter te moghen
elpen / weſende onderdaen als Overhooft: Mant is in effect alſoa / dat ghelhck als
veen Come die de meeſte eve is verdienende / den ggenen die repzeſenterende ts / de
Perſonagte die d alder bequaemiſte ende noochſte van doen fs / al iſt ſchoon van een
Schaepherder ofte Boer / latende die dan den ea ofte Capitepn bone ghene:
D E bier Gedeputeerde vergaderden haer met de Heeren
die k DIEN:
987
Cup. 18. Uiſtorie Morael van Weſt Indien,
diet voert tan · Alſos behooren oock / in goeder Philoſophe / de lleden meer tgeme pne
welvaert aen te ſien / ende Baer te voeghen tot het ampt ende ſtaet / daerſe beſt in be?
dꝛeuen ende bequaem toe zyn: Maer deſe Phlloſophhe ig meerder opghehdopt / dan
alſſe teghenwooꝛdich ghehandeit wort / daerom ſoo leet ons tot onſe bertellinghe co⸗
nien met te ſegghen / dat in vergheldinghe van ſpn zedichept / ende dooꝛ t reſpett dat
hem de Mexicaenſche Reurvoꝛſten hadden / ſoo badenſe Tlacacllèl, dewyle dathßp
ntet en begeerde te Negeeren / dat hy wilde egghen / wie dat hem dochte / dat men de
Regeeringhe in handen ſoude ſtellen⸗ lp gaf ſpn ſtem op een Soon des overledenen
Conintr / die noch heel jonck was / met namen Ticocie: Ende fp amwooꝛden / dat het
ſeer ſwacke ſchouderen waren / Booz (oo veel aſts. Mer og hy weder ſepde dat de
Haren daer dock waren / om den laſt te helpen dꝛaghen / fue gheldek alſſe met de Looze
… „gaende ghedaen hadden / waer mede fp haer reſolbrerden / ende tozen Ligocie, doende
met hem de ghewoonlgcke Ceremonien / dooꝛbooꝛden heim de neus / ende ſtelden vaer /
rot een ſraepichept / een E merault in. Ende dit is d oozſake / dat deſen Coninck in de
Mepicaen che Voecken vooz een doozghebooꝛde neus Gerron ofte aenghetepckent
wozt. Deſen Wiert (eer different van dat ſpn Nader ende Vooꝛſart geweeſt hadde /
want wiert gheſcholden boo blooßertich ende wepnich ſtrütbaer / Kock upt / om tat
{pu crooninge / er Nꝛovintte / die opgeſtaẽ was / te benechtẽ cit verlooz op de torht veel
meer van {pn volt / als hy vpanden gevangẽ creech . Beg niet tegenſtaende / kee rde hy
wederom / ſeggende / dat hy t getal van de panden bꝛacht / die daer tot de ſatriſitiẽ v
ſp krooninge van doen Waren / eñ alſo Wiert Gp door met grooter ſolenniteyt gecroont.
Maer de Rexicanen waren qualjc te vꝛedẽ / datſe een Conint hade’ dle clepmnoedich
ende gheen goet Crichſman was / waeram onder haer handelden / hem met vergiſt
gen een cant te helpen / ende alſoo en duerde hy sock in de ſtegeeringhe / niet langher
als vier Pareit. Waer aen goet te ſien is / dar de Ii inderen niet alto os t'bloet ende de
bzoomhepdt ‘Lan d Ouders aen en erven / ende hoe dat de glozie ende eere van de
Boozſaten meer gheweeſt is / hoe dat d ondeucht ende veracht heyt / van de ghene die
haer int ghebiet / ende niet in de verdienſten / naenolghen / te hatelhcker ts. Maer dit
verlies gerbeterde des te meer / eenen anderen Bzoeder van den overledenen / deſghe⸗
ltr Sone van Motecuma, den welcken ghenaemt was / Axayaca, ende wierdt met
Nene, van Tlacaellël ghecozen / waer in zy beter gheraeckte als met den booze
ledenen. 5 5 .
Het 24. Capittel. Van de doodt van Tlacaellel, ende daden van
Anahaca, den ſevenden Coninck van Mexico.
P delen tijt foo was Tlacaellèl ſeer out / ende dꝛoegen
h bem als ſoodanich / in een ſtoel og de ſchouderen / om Kem te laten vin⸗
den in den Traet ende faecken die daer boor quamen. Guam epntljcke
ß ſieck te woꝛden / ende comende den nieuwen Coninck (ue noch net ge⸗
wiek croont en mag) hem verſoerken / heeft veel trauen gheſtoꝛt / hem laten
dituckende / dat hy aen hem een Vader / ende Nader van het Vaders Landt verlooz.
Tlacaellèl heeſt hem ſeer hertgrondelihcke pr: kinderen bevolen / namelijcken den out:
ſten / die hem in d Ooꝛloghen dieſe ghehadt hadden ) vꝛoom ende wel ghedꝛaghen had⸗
de. De Coninck beldef de hem / dat hp daer nae fien ſoude / ende om den ouden noch
meer te vertrooſten / ſos heeft hy hem vooz ſpn ooghen ghegheven / den laſt ende eer⸗
tepckenen ban Overſte Capitepn ofte Veldt Meer / met alle de ina 11
| bDoozde
ij j Het ſevenſte Boeck i
vooꝛdeelen ban ſpn Bader. Maer mede den Ouden foo wel te vꝛeden / ende gheruſt
Was / dat hy daer ſpn daghen met bolepnde. Ende ſo de ſelne ban Laer niet en paſſrer⸗
de nae die van t ander leden / ſos ſoudmenſe BOO ghelucktch moghen rekenen / want
iet / vooz ſpn cloeckhept / van een arme ende verlaten Stadt / daer hy in geboꝛen was
ghefondeert een ſoo grooten / chelen ende mathtighen Coninchryck. Ende abeljck
als een ſoodantghe ſtichter / ende dat / bynae ban haer gantſche Heerlhekhept / foo heb:
ben hem de Mexicanen den Wtvaert gedaen / met meerder n ompeuſhept ende ver⸗
tooninghe / alffe opt eenich van de Cominghen gjedaen hadden. Om nu t'gheclach
ende den rouwel die de gantſche Mexicaenſche Ghemepnte / dooz de Doodt van de ſelt
haren Capitepn / bedzeven)te doen vergeten / fao heeft Axayâca voozghenomen / ter⸗
ſtont den tocht t aenveerden / die tot ſun Erooninghe van noode Was / ende is met
grooter haeſte met (pn Legher ghepaſſeert nae de Pꝛonintie van Teguantepec, de
Welrke van Mexico berſcheyden lept / twee hondert Mylen / ende heeft aldaer eenen
ſlach ghedaen / teghens een machtighe ende ontallöcke Nepztracht / die daer / ſoo van
de ſelve Pꝛovintie / als van domligghende gebueren teghens Mexico vergadert was.
Deneerſten die van ſpn Zegher / te belde ende vooztquam / was den ſelven Coninck /
daghende ſyn wederpart he upt / van de welcke hp (alſſe hem aennielen) veynſde te
blfeden / tot foolanghe dat hyſe in een laech bꝛachte / alwaer hy veel Soldaten (met
ſtroo bedeckt) verboꝛghen hadde, Deſe quamen op haren tijt vooꝛ den dach / ende de
gene die voz liepen / keerden haer weder on in ſulcker voegen / datſe die van Teguan-
tepec tuſſchen bepden creghen / ende vielen daer op aen / ende deden daer een wꝛeeden
neerlaegh onder / ende ver volgende de Pictozte / raſeerden ende vernielden hare Stadt
ende Tempel, ende taſtigeerde alle d omligghende gebueren ſeer ſtraffelhck / ende wa:
ren ſonder ruſten overwinnende tot Guatulco toe / een Nauen aende Zupder- Dee / die
hedenſ daeghs ſeer beent is Ban deſe tocht is Axayaca Weder na Mexico ghekeert /
met een ſeer grooten Bupt ende Hihekdom / al waer hy hem met een grooten booghe
moet / treffe gereetſchap banfacrificten/tribupten/ende alle t ander meer / liet Croo⸗
nen / comende alie de Merelt upt / om ſpn Crooninghe te ſien. De Coninghen van
Mexico ontfinghen de Croon van de handt van de Coninghen van Tezcuco, Welcke
pꝛeeminentie haer toe quam. Dede noch veel ander tochten ende aenſlaghen / daer
hy groote Bictogten met vertrech weſende ſelve altoog den eerſten / die ſpn volck aen⸗
boerde / ende den Ppant aenranſten / waer mede hp een naem verkreech / van een ſeer
broom Capitepn. Ende hpenghenoeghde hem niet alleen met de reerde Matten
tonner te bꝛenghen / maer ſtelde oock die van ſpn epghen Rebellen ofte OQproer ma⸗
kers den toom in den mont / een dinck dat ſpn Poozſaten nopt hadden moghen / noch
derren doen. Waer is vooren gheſept gheweeſt datter ſommighe ongheruſte ende
malcontenten/ van de DP: xicagenſche Ghemepnte afgheſondert ende gheſchepden
waren / die niet verde van Mexico een ander Stadt bouden / de welcke ſp naemden
Tlatellulco, ende mag daer / als nu S. Jacob ſtaet. Deſe Opzaerders maeckten een
Not ofte partje op haer ſelven / ende quamen ſeer te vermenichvuldigen / ende en wil
den de Hecren van Mexico nopt erkennen / noch baer ten dienſte ſtaen. Pu ſoo heeft
danden Coninck Axayaca gen haer gheſonden / te vermanen datſe niet en wilden ver⸗
deelt ende afghe ſondert weſen / maer dewohle fp van een bloet ende Ghemepute wa⸗
ken / datſe haer met henlieden ſouden verſamen / ende den Coninck van Mexico exken⸗
teniſſe doen. Gp deſe bootſchap antwooꝛde de Meere van Tlatellulco; met een grodte
verachtinghe ende hooghmoet / dagende den Coninck van Mexico upt / om hant vooꝛ
haut met hem te campen / ende heeſt terſtont (pn Volk toegheruſt / bevelende datter
Haer een deel ouden verberghen / onder Bleſen ende Lieg Boſſehen van't er 8 ö
7 EET AN SEE
Cb. 70. Hiftotie Morael van VVeft-Indien;
Mepz / om alfa te bedeckter te Wefervofte om die ban Mexico te meerder te beſpotten
beval haer toe te makken ghelhck als Fabeng/Epnden/Doghelen/Dorffchenvende als
andere fenhnighe Vieren / die men int Mepz heeft/meprende de Mericanen met be⸗
dꝛorh te berraſſchen / ende datſe over de weghen ende ſtraten van t Lark ſouden cos
men. Axayaca ghehooꝛt ende verſtaen hebbende d untdaginge / ende de liſtichept van
fen Reet eee ſpn Pelc verdeelt / ende ghebende een deel aen ſpn Overſten
de Sone van Tlacaellèl, heeft hem bevolen de ſelbe laghe van t Mepz te niet te maßen /
ende te vernielen / ende hy is vand ander zijde ghetoghen / met be reſte van t Volckt /
dooꝛ een onghewoone Wegh / nae I latellulco tot / ende heeft eerſt vooz al uptgeroegen/
denghenen die hem uptghedaeght hadde / op dat hy ſpn woszt (oude naecomen ende
bvolbzenghen. Ende tomende de twee leeren van Mexico ende Tlatellulco upt / om
reghens ben anderen te campen / hebben beyde gaer de haren bevolen ſtil te ſtaen / tot
der tit toe datſe ſaghen wie dat van haer bepden / d overw imer bleef. Ende t bevel
ghehooꝛſaem zynde zyn ſeer moedichlhekenden anderen te Heer ghegaen / alwaer
enntihcken ( nae datſe ten wy e tits ghevochten hadden) die van T iacellalco gedwon⸗
Ahen wiert / den rugge te kerren want die dan Mexico deckte hem foo veel ende meer
op/als hy berdꝛaghen mochte. Siende die ban Tlatellulco haren Capitepn vluchten /
gaven ban gheldekea den moet verlozen ende lieten den rugghe ſien / ende vervolgen⸗
de de Hericanen / haer ap de hielen nae / zznder met een verbolghen moet opg heval⸗
len. Gock foo en is den Heere ban Tlatellulco, Axayaca niet onttomen / want mepnende
den ſelnen hem ſterck te maecken / ap t bobenſte van ſpnen Tempel, is hem nae ge
klommen / ende heeft hem met gheweldt ghegrepen / ende van den Tempel
af / in moꝛſelen neer ghewozpen / doende daer nae den Tempel ende de Stadt
gen bꝛant ſteken. Middeler tijt dat dit aldus toeginck / (Do was den Mexicaenſchen
Overſten Daer ginder / ſeer heftich doende / in hen te wzeken van den ghenen dle heet
met bedꝛoch gheſocht hadden in net te kroghen. Ende naer datſe doa, de wapenen
ghedꝛonghen waren, haer op te gheben / ende om ghenade te bidden / foo ſepde den
Overſten / dat hy haer in gheen ghenade Woude op nemen / vooz ende ateer datſe de
ghedaente der Ghedierten daerſe in verwandelt hadden gheweeſt)eens naebootſten:
Daeromme foo moeſtenſe ſinghen ende tieren ghelyck als Vick Boyſſthen ende
Napeng / weicker Vevhſen ſy aenghenomen hadden / ende datie op deſe mamere / ende
gocek anders gheen / ghenade verwerven ſouden / willende hen hier mede te ſchande
maten / ende met haer liſtichept de (pot dꝛhven . De vzeeſe doet alle dinghen met der
Haeſt leeren / want ſonghen ende traeyden / oſte tierden / met alle de verſthepdenhepdt
van ſtemmen dle haer bevolen wierdt ten eynde datſer met het leben mochten afto⸗
men / hoe wel (eer beſchaemt / van een ſoo ſwaer⸗aſtighen thiderdꝛf / die haer vpan⸗
den met henlteden bedꝛeven. Men ſepdt dat het noch tot den hupdighen dach duert /
Dat die van Mexico die ban Tlatellulco ſultx ber wten / ende fp moghent oock (eer qua⸗
lick verdzaghen / dat men haer pet van deſe gheneuchelhcke ſanghen / ende traepen
ofte tieren oõphaelt. Den Coninck Axayaca hadde in deſe Peeſte een goet behaghen /
ellde zjn met de ſelve / ende met een groote blůdtſchappe weder nae Mexico toe ghe⸗
Keert. Delen Coninck wierdt ghehouden toeg een van d alderbeſte / heeft geregneert
elf Jaren/hebbende tot een naetomer een ander / die iu doerkhept ende deuchden niet
Münder en ag,
Het ſeyenſte Boeck,
Hinck van Mexico.
Dioder de vier Reurvozſten van Mexico, wi ert (g elfen
als gheſepdt is) t Ricke dooz haer ſtemmen gheghe ven / gen den ghenea
\ die t haet goet docht . Nu / ſoo waſſer eenen van grooter bequseinheyt gez
was oock van de gantſche Gemepnte wonder aenghensem / want behalven / dat hy
ſeer tloeck ende vroom Was / foo hieldenſe hem al te ſamen vooz ſeer gemepnſaem enz
de een vient van goet te doen / t weltke in de ghene die Regeeren / t pꝛintipaelſte is /
van bemint ende ghehooꝛſaemt te efen. Den tocht dien hy vooꝛnam te doen / tegens
de eeſte van fijn Croominghe / was omte gaen ſtraffen d onbeleeft gept van die van
Quaxutatlan, een ſeer rujcke ende voozſpoedighe Pꝛovintie / de welcke heden daeghs
(Diede CTribupten nae Mexico brachten) beſpꝛonghen ende afgheſet / ende warender
met opgheſtaen. Badde een groote moepte om dit Bolck t onder ende tot ghehooz⸗
ſaemhept te bzenghen / want hadden haer begheven ter plactfen Daer de Merkra⸗
nen / dooz eenen grooten arm van der Tee / t overtomen belet was / tot welcker reme⸗
die / Autz oh met een vꝛeemde ende moeplycke inventie / int water dede fonderen / een
ander materialen / waer mede hy met ſyn Volck tot bp ſpn vpanden mocht overco⸗
men / ende haer (lach leveren / in welcken ſlach hy haer ter neer lende / ver won / ende
Mexico tue ghekeert / hem nae Haerlieder ghewoonte boen croonende. Ben ſelven
tot bp Guatimala toe / t Welelte gheleghen is / dite hondert len van Mexico. Enis
dock net min milt als vꝛoom gheweeſt / want foe wanneer dat (pn Cribupten ghe⸗
bracht wierden / de weicke / gelgck als geſept is / met groote pompeuf heyt ende over⸗
vioet in quamen ) ſoo quam hp upt ſpn Palepz / ende vergaderende / ter plaetſen daer t
hem goet dochte / alle de Ghemepnte / beval dat men aldser de Tribupten ſoude bien’
hen / alwaer hy alle de nootdzuſtighe ende Armen omdeelde van tghewaet / eetbare
ſphſen / ende van alle tghene datſe van doen hadden / in grooten overbloet: Ende de
verdienſten ende vꝛome daden dlen hy ghepleeght hadde · Dork mede ſoo was Autzol
van ghelhcken een groot ſtepublick⸗ſtichter / wozpende de quade Edifitten ter nez
der / ende hertinmerende wederom veel heerlhcke Ghebouwen op een niews Viet
hem duncken / dat de Stadt van Mexico Wepnich waters was ghentetende / ende dat
het Wack ofte Me pꝛ feer Moꝛaſſich was / waerom hp Looy hem nam / daer eenen
grooten arm ofte laop Maters (daer haer die van Cu yoacân met dfenden) in te bꝛen⸗
hen / tot weltker effect hy dede ontbieden de treffeldekfte van de ſelbe Stadt twelcke
en ſeer vermaert Todvenaer was / ende ſpn inventle vooꝛgeſtelt hebbende / heeft hem
de Toobenaer gheſepdt / dat hy wel vooꝛ hem ſoude ſien / mat dat hy dede / want in de
ſelve ſarcke was een groote ſwarithepdt gheleghen / ende dat hp mocht weten / dat ſos
hp ſelne Water uptte moer oſte (pn loop trock / ende in Mexico lepde / dat hy Daer de
Stadt met verdzincken ſoude Den Coninck beg een dunckende / dat het maer
Het 20. Cupittel. Van de daden van Autrol, den ach:{ten Cos
naeurt Auz hop den welcken de meeſte ſtemmen vielen / ende ſon Clesrie: |
fpeinctpaelfte van nieu Spagnen ig. Beſe hadden de Moff-AReefterg ende Oſſicteren
dinck ghelßek als een Eplandeken / ghemneckt vanſiyſen ofte teenen / aerde / ende veel
tot ſijnen wille caſtig eerde / ende is met grooter triumphe ende rhendomme weder na
Autzôl heeft met verſthepden conqueſten ofte overwinninghen / ſpn Fieke verbꝛepdt |
rg
Serre Serre
5 RS \ 8 7
dingen van waerdhe / als Gout / Silver / Juweelen / Plumagien ende Bagghen / den
de hp onder de Capitepnen / Soldaten / ende t Volck die hem dlenden / een peder na ſpn
excuſen
F ͤͥ
9 A
excuſen waren / om fou booznemen te willen beletten / heeft hem met gramſchap wech
Cap. 20. Hiſtorie Morael van Weſt. Indien.
geſtooten ende verjaecht. Des anderen daegs heeft hy tot Cuy dacan geſonden eene
Alcade oſte Officier van't Hoff om den Coovenaer gizevangen te nemer Ende heb⸗
bende den ſelven verſtaen / waerom dat de Miniſters des Toniner gecomen waren /
heeft haer bevolen in te tomen / ende heeft hem getranſfozmeert ofte verandert in de
ghedaente van eenen vzeeſelhhellen Arent / van Welcker gheſicht Poa beanghſt wiers
den / datſe wederom ghektert zun / ſonder hem te vang hen. Aurzol vertont zijnde) /
Beefter ander gheſonden / Laar de weicke hy hem vertoonde in de ghedaente vaneen
ſeer mꝛeeden ende feen Cpger / waerom hen deſe deſghelhex niet en doꝛſten aenroe⸗
ren: Zijn ten derden mael ander ghecomen / ende vonden hem ghelck als een grou⸗
weihck Serpent / waerom ſp noch foo veel te meer vꝛeeſden. Den Toninck met deſe
valftrienen berbijftert zijnde / heeft die van Cuyoacan daendzepghen / bp. alfa verre 1
datt hem dien Coavenaer niet ghebonden en brachten / dat hyder de Stadt terſtont
orn ſoũde Doen bernielen ende omwerpen . Bool deſe vzeeſe / ofte tzy nu met ſpnen⸗
ghen wille / ofte doo dwanck van den zijnen / fo is den Coosenaer daer eundtihcken
nae toeg egaen / ende daer tomende / heeft hem terſtont doen vermoꝛgen / ende Openen:
de ten Canael ofte Tocht / daer t Water ( nae Mexico toe) do quam / is met fpu in⸗
tentte ten eynde ghecomen / comende eenen graoten ſtroom ofte loop Waters in (pra
Ack ofte Mepz ſtozten / de welcke ſp met groote Ceremonten ende ſuperſtla
—
tien gheleyden / gaende ſommighe Pꝛieſterg Wlerockende op den Oever van de wa⸗
tercant. Andere ſaerkficererde Quartels / ende beſmeerende de tanten van de tocht
aſte goot / met haer bloet, Andere ſpelende op Minckhoozns / ende doendet Water
Muſhek aen / met welcker tlerdinghe (mepne van de Goddinne van t Mater) was /
dat de vooznaemſte toeghemaeckt Was / groetten ende hieten t Water al te (armen
willecom. Alſoo ſtaet het noch hedenſ daeghs altemael afghetonterfept in de Wert
caenfthe Annalen ofte Jaer Boecken / welcke Boecken menin Koome heeſt / op de
ghewhde Biblio heeck ofte Liberiſe Vaticano, alwaer een Bader onſes geſelſchapg (die
Van Mexico getamen was) deſe / ende dander Niſtozien meer / te fien quam / ende ver⸗
tlarrdenſe den Bibliotheker gan ſpn heplichept / die een wonder groot vermaken hadde /
t ſelbe boeck te verſtaen / dat hy Lan te voszen nost hadde tonnen te verſtaen comen.
Den loop van t Water quam tot Mexico toe / maer den aenſtoot mas foa great / dak
het niet veel en ſchilde / fte de Stadt ſoude verdꝛoncken hebben ghelhck alſt den ans
deren gheſepdt hadde / ende quam in effect e en groot deel van dien te runneren / maer
dog; t bernuſt van Autzôl Wiertt ſelde altemael geremedieert / want let een Water:
Toofinghe ofte Slups maecken / waer mede hy de Stadt verſekerde / ende heeft alle
tvervallen(t' welcke van een quaet ghebou Wag) weder gerepareert ende berfien met
een ſterck ende welghemaeckt werck / ende liet alſoo ſpn Stadt rontſom met Water
betinghelt (ghelhek als een ander Benetien) ende ſeer wel bebout. We iegeeringhe
van de fen / Oiterde elf Jaer / ruſtende op den laetſten ende aldermachtichſten naecomer
ban alle de Mexicanen.
Het zo. Cupittel. Van de Electie des grooten Molepuma, den
Alaerſten Coninck van. Mexico.
| T En tüden dat de Spagnaerden in nieu Spagnen qquamen!
(welcke was int der ong Heeren / dupſent bf hondert ende achtten ) ſoo re⸗
Ineerde Moteguma, den t
weeden van die r namen / ende laetſten Coninck der n |
| 85 Het ſevenſte Boeck Dl. Tod.
kanen: Segahen den laetſten / want alhoewel dat die van Mexico, nae den doodt van
deſen eenen anderen toꝛen: Jae dat noch meer is / by tle hen des ſelben Moteguma, -
hem verclarende vaar een Ppant van t Paders-Taut) ghelhck als Dier nae gheſeyt
ſal wopen/(oa en heeft nochtans / den gh enen dte Gem ín de ſtitteſſte nae volgnde / als
bock den genen die ghevangzen ghebiacht wiert / inde handen des arckgraeffs
van den Bale / niet meer ghehhadt alg blodte namen ende Chtelen van Couughen,
om dieſ Wille dat de Spagnaerden alf doe bynae haer gheheeie Micke verovert ende
afhandich ghemaeckt Handen. Alſoo dat we met reden daerom Moteguma BOR DEI
laetſten Coninck rekene / ende is dock ghelhck alg ſoodauich / ghetomen op't upterſte
ende hooghſte der Mexicaenſther macht ende grostſhepdt ! de welcke van onder DE
Barbaren ofte HDepdbenen te rekenen)een pder een groote verwonderinghe gheiſt.
Dogz deſe dozſaße / ende om dat dit de ſap den was / die Bodt gewilt heeſt dat be ken⸗
niſſe des Evangehums, ende t Rycke lelu Cbriſti, in dit Landt ſoude inghevoert woꝛ⸗
den / ſoo fat ick de dinghen van deſen Coninck een wepnich bjeeder verbalen. dot cu-
ma Was van ſyn (elven ſeer ſtatich ruſtſinnich / ende van Wepulch ſpꝛaecks / ende fas
wanneer dat hp quam te ſpꝛeken in den Gpperſten Aaet daer hy ban was / foe Gaf
ſpn diſtretie een verwonderinghe ende naedencken / waerom dat hp noch dock Leeg
pu Conincx ampt / ontſien ende gereſpecteert was · Onthielt hem ghemepuhcken in
eengroote vertreck⸗-plaetſe / dten hy vas: ſyn ſelven geoꝛdineert hadde in den grooten.
Tempel ban Viztlipust i almaer men ſepde / dat hy veel met (pn Afgod oinginck / ende
met hem ſpꝛack / ende hielt hem alfao boor een groot Meligteug ende Pevotaris. et
deſe onditlen / ende met dat hy van ſeer goeden Adel ende grootmoedici Was / ſod is
d Elertte / eer lichtelhcken / ende met wehntch teghenſtants on hem ahevallen gelet.
als een perfoon daerſe (boo; foovanfgGen ampt) alte (amen d doghen opgheſlaghen
of ghewozpen hadden. Pu'trhghende den ſelven de wetenſchap van ſpn verkteſuuge,
| Is hem in den Tempel(op de voozſende ſpn vertreck-plaetſe gaen verberghen / t zy bat
het geweeſt is / om een ſo ſwaren fake t oberden cke / gele als Daer is van ſo ver bolt
e regeeren) ofte t zy dat het geweeſt tslge hc ats ic beft gelcone doo een bevepnſt ge⸗
laet / b dat hy de rerſthapphe niet en achte. In ſomma / hebben hemaldaergevonde
en ghetreghen / ende bꝛachten hem / met alle t ghelept ende bzeuchde / die t hen moghe⸗
Iek Was / nae haer Conſiſtozte toe: Ende hy quam met ſulcken grabitept datſe alte
(amen ſepden / dat hem den naem van More uma (t welcke foo veel te ſegghen is / als
een ſtraf deere) met recht wel toeg tam. De keurvozſten deden hem een groote cer
pbledinghe / ende gaben hem de wete van (pu Electie / ginck terſtont van daer / ae de
Dyer oſte Coolteſt van de Goden om te Wteroocken ende pa Offrande te doen / hem
|< bloet treckende upt de aopen / Hasen ende ſchenen / gheiyekelſt een ghebꝛupck Was ·
Berleeden hem met ſpn Contnck cke vercierſels / einde doorsoojende t nederſte van
n neus / hinghen daer een ſeer coſtelgeken El merault aen / Barbarlſche ende pyn⸗
icke uſankte h doth de pracht van te ghebieden dede / datſet niet enghevoelden. Dit⸗
tende daer nae op (pen Chꝛoon / heeft c Oratiengſte Aenſpzaken / dieſe hem deden
gaenghehdozt / de welckte / nae datſet in ghebꝛupck hadden / elegant ende ronſirhck Wa”
ren. Weerſte ede den Coniack van Tercuco ende om dat de ſelne noc) met verſche
memozie in gheheugheniſſe ghebleven / ende waerdich om te hooren ig / oo ſal ick e al⸗
bter ſtellen / ende mag aldus : T groot avontuer dat alle dit Kycke vercreghen heeſt“
(deer edele Jongelinck) in verdient te hebben / te ontfangen boog een DD daft / van
alle het ger im ie jaar be lic tichepdt ende overeentominghe ban B Electte/ende
doo; die foo algemepne blytſchapveldieſe al te Bend daeromſne bewegen
5 8 t 2 | erſtaen
222
me
8
9
edes
.
— 2 5
Akker RARE KAN eek
den gheſept hebben de / begonſt wederem van beweghents te weenen.
1
Cap. 20. Hiftorie Morael van VVeſt. Indien,
berftaen woꝛden. Hebben voozwaer feer groote reden / want de Mexicaenſche Weer⸗ /
ſchapphe / is nu alfo groot ende wt verbꝛept / dat daer / omeen Merelt (gelt als deſe
IS te regeeren / ende een ſo ſwaren laſt te dꝛagen / niet minder ſtercte ende dapperhept
van boe en fe/alg die Ban B onbeweeghlgt ende cloeckmoedich hert / noch dor min⸗
der ruſtſimichept / wetenſchap ende voczſichtichept / als d uwe. Ick fie claerſchhnlyt /
Dat den almoghzenden Sodt / deſe Stadt lief heeft / naedemael dat hyſe licht ghegeven
heeſt / omte keſen / t ghene dat haer noodich van doen was. Went wie twyffelt / dal
een Poꝛſt(die Loop (pn ſiegeeringe) de negen dubbelheden van den Hemel dooꝛgront
heeft / alſmuuldat hen de laſt vã ſpñ reke verbindende is) met ſulckẽ lebendige fcherp:
ftantegept niet en ſouden begrijpen ende vervaten / de dingen vat aertrycke / om (Bn
volck te haet te comen Die twyffelt / dat de groote cracht / die ghy altoog fo vꝛaome⸗
icken beweſen hebt / in (aken van impoztantie / O alſnu ( daer ſo beel van boen is met
en (llen operſchteten! wie ſoude magen decken / dat in (oo veel deuchts gezeken
ſal/ toeverlaet ende remedie vooꝛ Weduwen ende Weeſen: wie en ſoude hem net la⸗
ten geſeggen dat de Mericaenſche Heerſchappge niet algecomen Is / opt hooghſte
pana Aut hoꝛitept / denihle dat V de Heere / gan dat gheſthapen is / oo heel verghe⸗
miepnſchapt heeft: want van u alleen aen te ſten / bevatt ghy aen den genen die u bee
_ fiet. Derbljt u / O ghy geluckich Lant / van dat u den Schepper ghegheven heeft / een
Pins die u ſal weſen / een vaſte tolomne daer ghy op ſteunt / ſal weſen een Bader en⸗
de toeblucht / daer ghy u met ſuilt te hulp tomen / ſal weſen met den fpnen in barmher⸗
tichent ende medelijden meer als bꝛoeder. Laet / O Coninck / booꝛſeecker booꝛſtaen /
dat gip met de ſtaet geen gozſane enn ꝛemt / om Pte nermakken / ende geſtretkt te lig⸗
gen op t bedde / verontledteht in welluſt ende tÜtberdrijf! maer t herte (al V eer in de
beſte ſlaep ontſpeingen ende wacker bihven / om de ſoꝛgh die t boor D ſal dꝛagen / ende
al in de ſinakelhekſte beet van (pn eten / geen gevoelen hebben / opgetrocken zonde in |
de gedachten van B Welbaert. Segt mp doch / geluckich Rycke / of ick reden hebbe / in
te ſeggen / dat ghp u met fulcken Comment vꝛolhe maett / ende u adem / ofte aeſſem / ver⸗
Harit : Ende ghp / O eer mel⸗gebozen Jongelnt / ende groot mogenden onſen Heere /
hebt een goet vertrouwẽ eñ moet / dat nademael B de l eere / van al dat geſchapen is /
dit ampt gegeven heeſt) hy W van gelhcken geben ſal / ſtercte eñ cracht / om t ſelbe tore
Berhouder, Ender genen die in allen den voozleden t ht / ſo milt met V geweeſt is / die
moocht ghy wel verkrouwen / dat hy D niet en fal wepgeren / pn grootſte gaben / dez
wle dat hy P in den grootſten ſtaet beroepen ende geſtelt heeft / den welcke gip veel
enn goede Jaren moet genteten Den Contuc Motecuma fat op alle deſe red met groo⸗
ter aendacht tee en hooꝛde / de melcke volepndicht zünde / hein gelhek als men ſept) in
(Wicher voegen beweegden / dat hy tot dꝛie mael toe aenvintſ⸗ omt antwooꝛden / ende
ulcx niet en toſt untbꝛengen / als over wonnen zijnde van tranen / tranen die depghen
uſt ofte hlůtſthap wel placht te ſtoꝛten / ſmedende een maniere van debotie (die van
ſpn epgen vꝛeuchde vooꝛttomt) met beg van groote ootmoedichept. Epntlúc hem
bedarende / heeft coztelhek geſept:it moeſte wel(goede Contuck van Tezcuco)blint gez
noech eff / o ic met en faech en verſtont / dat de dingẽ die ghy my gerept hebt / anders
geweeſt ʒyn / als enckele gunfte die ghy mp hebt willen belohſe / dewhle dat hebben⸗
de fo Beel Edele eñ wel geboꝛen mannen in dit Rhcke) gh y de hant geflagen ph 5
die van d alderminſte beguaemhept / t welt it ben / eñ is ſeker / dat ir in mp ſo weynt
bewints gevoele / boo; een ſoo treßelhcken ſalte / dat ick niet en weet wat beginnen / i
ben allernticken mijn toevlucht te nemen tot den Heere van vat ge ſc hapen is / dat hn
anp wil byſtaen / ende al te ſamen te vermaenen vooz mp te willen bidden, Deſe woor”
| Her
Het ſevenſte Boeck.
Het zr. Capittel. Hoe dat ( Moteruma den dienſt van fijn Huys
ordineerde, ende den ſtrijt dien hy voerde om hem te laten Croonen,
Elen / die in (pn Electie fo veel ootmoedicheyts ende
2 18 EN beweghens ghetoont hadde / heeft terſtont (nae dat hp Coninck was
ſpynhooghmoedige ghedachten beginnentopenbaren/bebelende inden
2 errſten dat nfemant van de ghemerzꝛe lieden / in ſpn hung / noch Lentch
K CLoninex Offieie mochte bedienen / ghelpck als het / tot die tyt doe / pn
vooꝛfaten in ghebzupck ghehadt hebben / waerinne hp haer ſeer berfſpte / datſe hen
hadden laten dienen van ſomnuge van leegen ſtamme / ende wilde dat ale de Heeren
ende lieden die van Adel waren / hen in {pn Paleps ſouden onthauden / ende d amp⸗
ten van ſpn ups ende off bedienen. Ende als hemt ſelne van een Ouder / van
grooten aenſien / die hem opghebꝛacht hadde / ende ſpn Tuchemeeſter was) teghens
Bheſpꝛoken wiert / ſegsende dat hp wel ſoude vos hem ſien / ende dat het ſelve al wat
peel in adde / want was om de gantſthe gemeynte ende de gemepne Man van hem
tejagen ende te verveemden: Jae dat meer is en ſouden hem niet eens doꝛven aen⸗
ſienſſu nde datſe alſo ber woꝛpen eñ berſthonen waren. Waer op hy weder ſende / dat
dat het gene was dat hy ſochte / cit dat hy niet en (oude toelatẽ / dat DÉ gemepnen man
meet dea del (oude vermengt en onder een Wefen. gele alſt tot die tt toe geweeſt hat⸗
de en dat den dienſt die ſoodanich Volt dede / was foo gelhck als fp felfg waren / waer
mede de Coninghen gantſch geen reputatie en verwoꝛden. Heeft hem epntihcken in
ſulcker voegen gereſolveert / dat hy nae ſynen Raet ſont / te bevelen / dat ſe terſtont alle
de Setels ende ampten / die / die van de Ghemepnte in pn ups ende off hadden /
ſoude benemen ende te niet doen / ende die weder gheven gen de Kinderg ofte Edellle⸗
den / t welcke alfoo ghedaen wiert. Dit ghedaen zůnde / is ſeifs in perſoone ghetroc⸗
kenop de tocht ende aenſlach die tot ſpn Croontnghe van doen was. Nu / ſoo waſſer
teghens de Croon gerebelleert ofte opgheſtaen / een Pꝛovintle die ſeer vert ghelegen
Was / nae de Nooꝛder Zee toe / al waer hy nne toe trock / met hem nemende de uptgez
kleſenſte ban ſpn volk / de welcke al te ſamen (eer cterljck ende wel toegheruſt waren /
ende boerde t Oozlogh met ſultken cloerſinnichept ende behendithept / dat hy in wep⸗
nich ties de gheheele Pꝛovintie t onderbꝛacht / ende de gene die ſchult hadden / ſtraf⸗
felnck caſtigeerde / neerende met een ſeer groot getal van ghevanghenen / boor de ſa⸗
krifitien / ende veel ander Bupts / wederom nae Erps toe. In ſpn wederom-tomſte
dutert hy van alle de Steden ſeer ſolennelheken ontfanghen / ende delheeren van dien /
quamen hem dienen ende hantwater gheven / doende harr ampten ghelhck alg die
ban ſpn epghen hupſgheſin / een dinck datſe met geenich van de voozledenen ghedaen
hadden / ſo groot was de vꝛeeſe ende t ontſich datſe van hem ghetreghen hadden. In
| „Mexico Wiert de JPeefte ban ſyn Crooninghe ghedaen met (ulcken pompeuſ heyt van
Danſſpelen / Comedien, Sotte-cluchten / lichters / inventien / verſthepden Spelen / ende
met foo veel Fjckdoms van Tribupten / die hem van alle ſpn ficken gebzacht wier⸗
den datter cenen toeloop Was / van bzeemt Boltk / die daer te boozern nopt gheſien
noch bekent waren gheweeſt / jae dock (elfs de panden ber Mexitanen / quanien bez
detütelhcken in zen groot ghetal / om die te ſien / ghelhek als daer waren die van
“Tlafcalâ ende Mechoacan. Motecuma ſiulckx te voozen comende / heeft bevolen date
menſe ſoude erberghen / ende (oo wel tracteren alg ſpn eyghen perſoon / ende dede
Baer fraepe flellagien ende Uhtk-Venſterg mac 5 70 ghelhen a's den ſpnen / om de
GES Feeſte
AN)
98
ee e ee er eee ee r ee eee ere eee eee erer e 5 mer
8 * N 8 — NZ NNS AEP nt LPAR TA 25
f d BANPS AE ij 5
— gee N — e R „
er Re
ee 98. —
nn — — —
— —
Er —— ÄV—
—
—
Cup. 22. Hiſtorie Morael van Weſt-Indien,
Peeeſte te fien. Ende des nachts fo quamen / oo wil ſplieden) als den ſelnen Coninek /
daer oock mede in / met haer ſpelen ende Mom-Aenſichten. Ende om datter van
deſe Pꝛovintie meutte gemaeclit is / ſo iſt goet dat men weet hae dat die van Mechoa-
can, Tlaſcala ende Lepelca haer napt en hebben willea beghenen onder de Coninghen
van Mexico,maer hebben eer ſeer bzomelhcken daer teghens geſtreden / hebben de die
van Mechoâcan die Ban Mexico cock Mel etlicke repſen verw nnen / alg dock van ge⸗
lijken die van Tepeâca, almaer den Martgraef Don Fernando Cortês (nae datſe hem
met de Spagnaerden upt Mexico verjaegt adden) in mepmage was / deerſte Stade.
van de Spagnaerden te bouwen / de welcke hy noemde / (ſoo t mp wel ggedenckt)
Segura de la Frontera, (dat is / de berſekeringhe van de Prontiere hoe wel dat de ſelve
bolt winghe wepnich vooztganck hadde! want alle het Spaenſch Dolck / is daer nae
(met de veroveringhe) nae Mexico ghepaſſeert. In effect / dat het die ban Tepedca,
Tlaſcala ende Mehoâcan , altoog ſtaende ghehouden hebben teghens de Mexitanen /
hoewel dat Moteguma tegheng Cortes ſepde / dat ſpſe al willens niet en hadden willen
bverwinnen ende tonderbzenghen / om t onder bouden d'oeffeninghe van den Hrhch /
ende te trhghent ghetal der ghevanghenen / dieſe van boen hadden.
Het 2e; Cypittel, Van de coſtuymen ende grootfheydt van
Moteguma,
EſenConinck dan / begak hem / om hem te doen reſpecte⸗
ren / ja bynaeſt gelúck als een F odt te doen aenbidden / want niemant van t
ghemepne Balck en mocht hem onder d ooghen ofte int aenſieht ſien / ende
foot pemant dede / moeſter om ſterven. En ſtelde Gn voeten nopt op der
aerden / maer went altoog ghedꝛaghen op de ſchouderen van de Beeren / ende (oo yy
af (oude ſthghen / ſos ſpꝛeydenſe heim een cofteljchk Capht onder de voeten / om op te
gaen. Als bp overwegh ginck / foo moeſt hy / met de Weeren van (hu gheſelſchap / in
ken parck ofte beſteck gaen / dat tot dien eynde daer tsegemaeckt was / ende alle t an⸗
der Boltz bupten t parck ban hepde de zijden. En troch nopt tleedt tweemaelg aen /
noch en adt noch en dꝛont mmmermeer / meer alg eens upt een Schotel ofte Dꝛint⸗
Beßer / moeſte altoos altemael nien weſen: Ende Daer hp hem eens met ghedient
hadde / gaf hy terſtont aen ſpn Mienaers / de welcke met deſe toenallen coſtelhyck ende
ſchoon getratteert ginghen. Was unt der maten Pꝛiendt / van dat men pn Wetten
onder hlelde:gebeurde wel / als hy ban eentch oologh ( met Pictoꝛie) wederom quam?
dat hy Lepnfende hem pwers te gaen vermaken / hem onbekent maeckte / om te ſien
(dewhle ſp niet en dochten / dat hy teghenwodzdich was) ofſe pet van de Feeſte ofte
ont fanck achter lieten / ende oſſe die pewers in te bupten gingẽ / oſte dat daer wat act
gebꝛack / ſos caftigeerde hpſe onder remiſſie. Om oock te weten hoe dat ſpn Mintſte⸗
ren haer ampt bedienden / ſoo maeckte hp hem van geliehen dickwils in ander hab
ten onbekent / jae onderſocht ende vernam ſcherpelyck / wie dat ſhntechters ſocht om
te coopen / oſte haer verweckte om onrechte (aken vooz te ſtaen / ende pet hier van bez
bindende / werden de ſelve terſtont ter doot berweſen / en vzaeghde Daer niet eens na⸗
of het Heeren / dan of het van pn Maechſthan / jae of het han ſpn eyghen Broeders
Doren / want den ghenen die miſdede / moeſt onder remiſſie ſterven. telt met den
för en wep nich ghemeynſchaps / ende liet hem ſelden ſien / Was veelthdtg in ſpn
bertreck plaekſe / overdentkende ds Regeeringhe van ſpn Uhcke. Vehelde en 925
| Het ſevenſte Boeck | Ful. roc.
een goet Rechter ende ſtatich was / ſo was hp oock ſeer ſtr ůtbeer / jat ſeer geluekich /
kn vercreech dot alſo grote Victozten / comende tot alle de boozſchzeven grootf hept ·
Ende om dat de ſelve al in re Spaenſche iſtozien gheſchꝛeven ſtaen / {00 en dunckt
mp niet nocdich daer pet meer af te verhalen. Ende int ghene dat nu vooztaen geſeyt
al Woꝛden / ſal ick alleen ſoꝛgh hebben / te ſehzyven t gene dat d Andiaenſche Boccken
ende Trattaten ziju verhalende / daer onſe Spaenſche Schꝛövers geen mentie af en
mat ci en / om die ſ wille datſe de ſecreten van dat Landt ſoa Wel niet gheweten hebben /
ende zun dingben (eer waerdieg aen te mercken / ghelhek als nu gheſien ſal woꝛ⸗
den · a . EURE Nt
W
Het 23. Capittel. Van de vreemde Voor. ſpoken ende teycke-
nen die daer in Mexico gheſchiedden, eer dat hem fijn Heerfchappije vol-
eynde. l i | |
755 ih: AR ne 3 Deut.18,
vd) Orwel dat ons de Goddelijcke Schꝛiktuere verbiedt / zierero.
its pdele Booz - ſpoken ende Prognoſticatien geloof te geben / ende Hieremias >
ons te kennen gheeft / dat Wp ons verſchzicken van de tepckenen den
e Vemels / helbek als de Hepdenen doen / ſoo is nochtans de ſeive Schzif⸗
eee tuereleerende / da in ſommighe algemepne veranderinghen ende caſty⸗
dinghen / die Bont doen wi) de Tepekenen / Monſtren ende Dooz-fpekein / die daer
veelch t plachten te verſchynen / niet al te miſphſen of te verwerpen en zun gelde 715. 9.
als ons Eufebius Ceſarienſis te berffaen gheeft / want den ſelben Heere van de eme Demon.
len eñ der Aerden / oꝛdineert ſoodanighe bꝛeemde nieuwirheden aen den Hemel /Ell⸗ Euang.
menten / Beeſten / ende aen ander (pu ſchepſelen / op datſe eenſdreis mogen dienen tot Demon.
ven waerſchouwinge voor de menſchen / ende eenſdeels om een beginſel te weſen / han far, „,
de ſtraffe / met de verſchꝛickinghe ende vervaerthept / dieſe veroozſallen. Ant tmiede
Boeck der Machabeen ſtaet gheſchzeven / hoe dat het voz die (Da groote Leranderin: Mach 5,
ghe ende beroerte der Kinderen van Iſrael / veroozſaeckt don de Cpzannhe van An-
uocho Epiphanes ghenaemt / de welcke de eeylighe Schzift ts noemende /Woztel der
zonden)gheſchiede / dat men ober Jeruſalem / veertich daghen lanck / groote flach ooz⸗ Mach ,.
den van Kupterde ende lerhghſvolck / in de lucht ſach / de weicke met haer vergulde
Harnaſſen Spietſen / chien / felle Peerden / ende met bloote zwe erden / ſlaende ende
ſthermutſerende / tegheng den anderen doende waren. Ende daer WON Befept / dat
lſiende dit ſelve die van Jeruſalem ) ſp Godt baden / dat Gp ſpn ſtraffe wilde van haer
weeren / ende dat de ſelve Booz ſpoken ofte Ce pcken / te goede mochten gedijen. Int Sap. 17.
BVoerk der wyſhert / oo wanneer dat Gadt (pn Gemepnte wilde trerken urt Eeyp⸗
ten ende d Egpptenaren ſtraffen / wierden dock verhaeit etljcke gheſichten ende ver⸗
ſchꝛickinghe van Monſtren / als van vier verſchynende lichten / geſichten by ontygden
van vzeeſſelheke trongnten ende gedaenten / die daer verſchenen ·Ioſephusinde Boer⸗
gien de bello Iudaico, oſte van de Joodtſche Oozloghen / vertelt van veel ende groote
Vooz⸗ ſpotken / dle daer verſchenen hoog de deſtruttie van Jeruſalem / ende laetſte ghe⸗ Eaſcb. ll.
bvangheniſſe van t onghelucktighe Volck / die God met veel reden Looy vpanden hlelt. . de Keel.
Ende van Ioſephus heeft Euſebius Ceſarienſis ende Andere, t'felge Relaes ghenomen / /
authoꝛiſerende de ſelve Prognoſticatie. De hiſtozp-ſchhverg zun vol van dierahe⸗
icke obſervatlen ende gebote veranderinghe van Staten / Kepublöcken / ofte Köc⸗
zen. Ende Paulus Oroſius en iſſer niet Wepnich vertellende / ende (pn e 5
b 8 8 dort
F En 2 eemmnasnewennndenrsneann ann Eldee helende
((
Fe r Mi Ke
5 E
ge eee e
2
— en
E * hed
* —
22 e
Cap. ij Hiftorie Morael van Weſt- Indien 4 3
fg oock (onder twůffel niet pdel / want hoewel dat het een ydelheydt / jae een neee |
18 doe Godt doo ſyn Met verboden heeft / Prognoſticatien ende Cepckenen lichte
lecken gheloof te gheben. Niet teghenſtaende in ſeer groote dinghen / veranderingen
van Patien / nicken / ende ſeer merckelheke Metten / ende is het geen pdelhept / maer
goet geraden / te ghelooven / dat d opperſte Wyſhepdt ſchickt / ofte toelaet / de dingden
die eenighe tijdinghe met bꝛenghen / van dat gheſchieden ſal / welcke dienende is / ge⸗
| ck als ick gheſept hebbe / d eene tot een waerſthauwinghe / ende d ander / van wegen
de ſtraffe / ende al te ſamen tot een teycken / dat de Caninck der loemelen met der men⸗
ſchen dinghen rekemnghe hour / den welcken! gelijck als vooz de grootſte veranderin⸗
ge der Werelt / ct melcke ſal weſen den dach des doꝛdeels) gheoꝛdineert Geeft Halder:
grootſte ende ſchꝛickelhhckſte teekenen die men (oude moghen bedencken. Alſo oock /
um te bedieden / ander clepnder ofte minder veranderingge doch even- wel
merckelhcke) op verſthepden plaetſen der Merelt / ſod en laet hy niet te vertoonen ee⸗
Matth. 7.
Tic. .
Ae.
nfghe wonderbaerlheke ſchhſelg die hy / nae de Met ban ſpn eeuwighe wh hept / ver
dꝛdineert heeft. Dock mede / ſoo is te verſtaen / dat alhoewel dat den Bupvel een Da: >
der der leughenen is / ſoo doet hem nochtans den Coninck der gloztent'zBner ſpit /
dickwwils de waerhept bekennen / jae van louter bꝛeeſe ende tegens ſpnen danck / moet⸗
fe den ſelbe niet wepnichmaels ſeaghen. Alſoo Waſt / dat hy in de Moeſthne / ende
dooz den mont der Beſetenen / met lupder ſtemmen was roepende / dat Ieſus den Sa⸗
lichmaſter was / die ghecomen was om hem te verntelen. Alſoo ſeyde hy dock (doo z
Phitoniſa) dat Paulus den opzechten Godt pꝛedickte. Dar ghelhcken / verſchynende
ende tozmenterende de Huyſvdiouwe van Plato dede haer boor leſum, den rechtveer⸗
dighen Man / ſoltciteren. Inſghelhckx foo zjn ons noch dock ( behalven de Heplighe
Sthꝛiſtnere)anderelziſtoꝛien refererende / verſchepden getupgeniſſen van d Afgoden /
tot een beveſtinghe der Chꝛiſtelgener Neligie / Daer Lactantuls, Proſperus ende andere /
mentte van maecken. Ende in Eufebius, in de Boecken der berendinghe van t Euan⸗
gelij, gheleſen mach woꝛden / ende daer nae in die van zn Demonſtratle, welcke hier
van bzeedelhcken is handelende. Pebbe alle dit ſelve aldus te pꝛopdoſt ghebzacht / op
dat nfemant en wille verachten / t ghene dat de Biſtoꝛten ende Jaer-boecken der In⸗
dianen zun verhalende / beroerende de vꝛeemde Vooꝛſpoken ende Prognoſticatien dieſe
ghehadt hebben / van dat haer Ricke / endet Khene des Mupvels / die ſy ghelihckelye⸗
ken aenbaden / ten epnde was / ende om datſe ghebeurt zn / in (oo onlanghs gheleden
tden / welcker gheheugents noch verſch in de memoꝛie is / als dock om datſe de reden
ſoo gheithekfoꝛnuch zin / dat hem den dooztrapten Bupuel ban een (ov groote ver⸗
underinghe vzeeſde ende beclaegh ee / Ende Godt lier mede ghelhckelhen
foo wꝛeede ende verwoeſte Aſgoden dienaers begoſt te taſtigeren / ſoo ſegge ick / datſe
weerdich zun / ggeloof te gheben / ende boor ſaodanighe iſt / Sat ickſe oock houde ende
alhier verhhale . Nu / fo is t ſelve toegegat᷑ op deſe maniere / dat hebbende Motecumages
regeert veel Garen lanck / met d alderopperſte vooꝛſpoedtihept / ende gheſtelt zijnde in
foo hooghen gedachten / dat hy hem pꝛompteihcken dede dienen ende vꝛeeſen jae aen⸗
bidden / gheihck of hy een Godt gheweeſt waer / foo begonſt hem ben alder⸗
hooghſtente caſtigeeren / ende eenſdeels te waerſchouwen / met te ghehenghen /
bat de ſelve Dupvels (dien hp genbadt) hem ſeeer dzoevighe voozboden ſon⸗
den / van verlies van (pn Fiche / Ende datſe hem toꝛmenteerden met Progno-
ſticatien „ die nopt ghehosꝛt ofte gheſten waren / waer mede hy ſoo melancolhhchk
ende verſuſt bleef / dat he ban ſpn feiten niet en wiſt. Den Afgodt van die van ho-
lola, Die ghenaemt Wiert Quezalcoâlt , vertondichde / hoe datter een vꝛeemt volen
on den Weg, was / om die ſihcken de beſittenn Ven Coninck Wa eee
Het ſevenſte Boeck,
r welefte een graat Nigromant ofte ſwarte-Conſtenaer was / ende compact met
den Mupvel hadde) quam Motecuma beſoecken / bupten de ghewoonlůcke ur / eñ
bperſeeckerde hem / ſyn Goden gheſept te hebben / hoe dat hem ende ſyn gantſche
Itycke een groot verlies ende moeyte boor handen was. Deel Toovenaers ende
Sochelaers / ſepden hem t ſelve van gelhcken / onder de welche eenen was / die hem
ſeer byſonderlycken ſeyde / t ghene dat hem naemaels quam te ghebeuren: ende
ſtaende met hem te ſpꝛeecken / (oa wiert hp ghewaer / hoe dat hem de Dupmen ende
groete Leenen van de handen ende Poeten ghebꝛaecken. Pu / zijnde met ſoodani⸗
ghe toͤdinge gantſch ontſtelt ende qualheken te vꝛeden / heeft alle deſe Coo venaers
bevolen ghevanghen te nemen / maer zy lieden zijn haeſtelhcken upt de ghevanghe⸗
niſſe verdwenen / waer mede Moteguma fog raſende ende uptſinnich wiert / (van
dat hyſe niet en mocht Deen dooden) dat hy alle henlieder Bꝛouwen ende Minde⸗
ren dede ombꝛenghen / ende haer Hupſen ende Goederen in de grondt uptroepen
ende vernielen. Ende voelende fijn ſelven / dooꝛ deſe vooꝛboden ghepꝛickelt / ſoo
heeft hy ghe ocht den tooꝛn van ſyn Goden te verſoenen / waer toe y gheboot te
bꝛenghen eenen ſeer grooten Steen / om daer heftighe ſacrificien op te doen / ende
gaende ſeer veel voler / met haer Habels ende ghereetſchap upt / om die te bꝛengen /
en conſtenſe niet eens verroeren / hoe wel datſe vaſt aenhoudende / ſerr veel diche
Nabels aen ſtucken bꝛaecken / ende dooꝛ dien datſe noch even opiniatelick vooꝛtgin⸗
hen ſonder ophouden / ſoo hooꝛdenſe int eynt / dicht vp de Steen / een ſtemme / datſe
niet en wilden te vergheefs arbepden / want en ſoudenſe doch niet connen wet res
men / om dat den Heere / van dat gheſchapen is / niet langher en wilde ghedooghen /
dat men ſulcke dinghen dede, Moteguma Dit hooꝛende / heeft bevolen / datſe de ſa⸗
crificien aldaer ſouden doen: waer op (foo men fept ) weder een ander ſtem ſepde /
En heb ick niet gheſept / dat het niet en is de wille des Meeren / van dat gheſchapen
is / dat men ſulcx doet: ende op dat ghy ſien meucht / dat ſulcx waer is / foo ſal ick
mm een poos laten vaoꝛtſienpen / ende (ult mp Daer hae niet weder tonnen verroe⸗
ren: C welcke al do ghebeurde / datſe die een poos lichtelhecken vooꝛttrocken ende
daer nae in gheenderlep maniere / ſoo lange datſe haer / dooꝛ vcel biddens / liet bꝛen⸗
ghen tot aen de incomſte der Stadt Mexico, alwaerſe ſubijtelhcken in een Water
tocht ofte ſtroom viel / ende ſoeckende Daer nae / en is nopt verſchenen of gevonden /
maer vondenſe Daer nae / weder ligghen / op de ſelve plaets Daer ſyſe van daen ghe⸗
haelt hadden / waer van zy ſeer ver mondert ende verſuft bleven. Op deſen ſelven
tt / ſod verſcheen daer aen den ld emel / een (eer groote ende licht- ſehijnende vlamme
Vners / in de ghedaente van een Pyramide, de welcke hem begonſt te verthoonen
des middernachts / climmende alſoo op: ende des moꝛghens als de Son op ginck /
foo quam het te ſtaẽ op het beſteck van den middach / al waer het weder bert Ween.
Derthoonde hem op deſe maniere alle nach ten / den tijt van een gantich jaer lanck /
ende t elcke mael dat hetupt quam / foo maeckte t volck een groot ghecriſch ende
gheroep / (ghelick alſt haer ghewoonte is) verſtaende dat het een vooꝛſegginghe
bofte tepcken van groot quaet was: oock mede foo is eens den gheheelen Lempel
ontſteecken / (ſonder datter van binnen of van bupten / eenich licht / noch Wonder
of Blixem / ontrent Was) ende ghevende de Machters een groot ghelupt / quam
daer feet veel voltx met Mater nae toe loopen / om t ſelve t upten / maer en hielp
gantſch niet / tot ſoo langhe dat het gantſch end al gheconſumeert was / ſegghen
dat het ſcheen ghelhck of het Vper upt het ſelve out werck ghecomen hadde / ende
dat het met het Water meer bꝛaͤnde⸗Saghen van 90 een Comeet e
Rl d p cla⸗
5 Ser
CVVT
e a 7 8 A e * bd Nd
— 2 SM Â- de K. ell N. 2
Cap. 25. | Hiftorie Morael van Welt-Indiene
NIETIG ETEN IETET
bp claren lichten dach / de welcke ſijnen loop dede / van ust den Weſten nae t Das
ſten / werpende een groote menichte van Boncken ofte Pperftralen van hem / eu⸗
de ſeyden te hebben de ghedaente van een ſeer langhe Steert / ende aen t beginſel
ofte eynde / dꝛie dinghen ghelhck als hoofden. C groote Lack afte Mepꝛ /t welc⸗
ke gheleghen is / tuſſchen Mexico ende Tezcuco, begonſt (ſonder datter eenighe
Windt / Aerdtbevinghe / ofte eenighe andere ooꝛſaecke was ſubitelicken te ſie⸗
den / waſſende ende ſpꝛinghende met Waterbellen ofte Bobbelen / ſod hoogh op /
dat alle de Timmeragien ofte Ghebouwen / die daer dicht bp ſtonden / onder de
voet vielen. Daer Woꝛdt gheſept / dat men op deſen tijde / veel ghelupdts ofte
ſtems hooꝛde / ghelick als een bedꝛuckte ofte Weemoedighe Dꝛouwe / de welc⸗
ne ſomtydts fepde : O mijn kinderen / uwen onderganck ende verderf is nu op
handen. Andermaels fepde fp / O mijn Rinderen / waer ſal ick u heen voeren /
dat ghp t'eenemael niet verloꝛen en gaet? Dan ghelücken foo verſchenen Daer
berfchepden Monſtren met twee Hoof den / ende bꝛenghende de ſelve Waor den
Coninck / verdwenen terſtont upt het gheſicht. Alle deſe vooꝛſeyde dinghen gaen
twee ſeer vꝛeemde Manſtren te boven / waer van t eene aldus was: De Piſ⸗
ſchers van t Meyꝛ ofte Lack / creghen een Boghel van de groatte ende Coleur
als een Craen / doch van een vꝛeemde ende nopt - ghehooꝛde ghedaente⸗ den welc⸗
ken zp bꝛachten tot Motecuma, die tat die r ſtonden hem onthielt / int Paleps
datſe noemden van den Lauwe ende Dꝛoef hept / dat altemael ſwart gheverwet
Was : want foo ghelhck als hy hadde verſchenden Palenſen tat vermaeckelhck⸗
hept ende tydt verdꝛif / alſoo hadde hyſe dock van geleken vo; tijden van
fwarichept/ daer hu nu dapper met becommert was / Dao? de dꝛepghementen die
hem ſihjn Goden aen deden. Jet ſulcke dꝛoevighe maren ofte vdoꝛboden / qua⸗
men by hem recht op den Middagh / ende ſtelden hem den ſelven Hoghel vooꝛ / de
welche recht boven op t Hooft / een dinck hadde / t welcke blinckende ende dooꝛ⸗
ſchünende was / op de maniere van een Spieghel / int welcke Motecuma conde
fien t ſchynſel van den Hemel ende Sterren / waer van hy verwondert bleef / en⸗
de keerende d Hoghen nae den Hemel toe / en ſach daer gantſch gheen Sterren
altoog aen. Nu / ſiende weder in de ſelve Spieghel / ſach hy Crůchſvolck die van
upt den Ooſten / met een Heyꝛlegher / al vechtende ende doot fmitende aen gua⸗
nien / dede ſyn Waerſegghers rorpen / die hp veel hadde / ende hebbende t ſelf de
gheſien / ſonder reden weten te gheven / van t 2 — haer ghevꝛaeght was / ſoa
is den Voghel op den beſten tidt verdwenen / ſonder datſe die opt meer te ſien
guamen / waer van Motecuma fer dꝛoevich ende gantſch verbae bleef. Tan⸗
der datter gheſchiedde / was aldus: Daer quameenen Woer ofte Bouman hem
aenſpꝛeecken / de welcke ghehouden was / vaar een goet Degelijcis ende ſlecht man /
ende den ſelven refereerde hem / hoe dat weſende hy des Loozighen daeghs beſich
op fijn Ackerwerf / foo quam Daer eenen overgraoten Arent nae hem toe vliegen /
ende nam hem int ghewicht op / ſonder eenich letſel ofte ſeer te doen / ende bꝛacht
hem bp een ſeecker Hol / al waer hy hem in dede gaen / ſegghende den Arent: Al⸗
dergroot-moghenſte Heere / Daer bꝛenghe ick u den ghenen die ghy mp bevolen
hebt. Ende den Andiaenſchen Landtman ſach rontſom gen allen zijden / om te
ſien met wien dat hy ſpꝛackt / ende en conde ntemant fien / endeh ooꝛde terſtont een
ſtemme / de welcke hem ſepde / Rent gijp dien Man / die aldaer op der Aerden
uptaheſtreckt lept ? Ende ſiende op de Bloer / ſach hp een Man die ſeer vaſt in
ſlaep lach / met Conincklycke vercierſels aen / ende een Blaem-rieckerkzen / per
í 4 4 1 5 €
— 5
IE Aa AR OM a a
Het fevenfte Boeck, Pol:rpo.
een welrieckende brandende Leemte in de Vandt / nae de ghewoonte vant ſelve
Landt / ende camende de Bouman hem te verkennen / fact dat het was den groo:
ten Coninck Motecuma. CTerſtont nae dat hem den Tandtman verkent hadde /
ſoo antwoozdde hy: Sꝛoot-moghende Meere, dit fchünt te weſen onſen Eos
ninck Morecuma. Daer op de ſtemme wederom ſeyde / Ghp ſeght de waer
hepdt / beſiet eens hoe ſlaperich ende ſoꝛgheloos dat hp leyt / van de groote moep⸗
ten ende quaden die hem over t Mooft hanghen ende bejeghenen ſullen: tis al⸗
tidt / dat hy betale de groote overlaſten ende quellinghe / die hp Godt aenghe⸗
daen heeft / ende de groote tyꝛannhe van ſyn opgheblaſenthepdt / ende hy is hier
van ſoo ſoꝛgheloos ende verblindt in ſyn ellendichepdt / dat hy t niet eens en ghe⸗
voelt: ende op dat ghy t fien moocht / ſoo neemt die Leemte / dien hy in ſyn Handt
heeft bꝛandende / ende houtſe aen (ju Dpe van t Been / ende ghy ſült ſien / dat hyt
niet eens ſal woelen. Den armen Landtman en doꝛſt hem met ghenaechen / noch
dock Doen t ghene hem gheſept wierdt / doo? de groote vꝛeeſe dieſe al te ſamen
van den ſelven Coninck hadden. Maer de ſtemme ſepde wederom: En peeſt
niet / want ick ben / ſonder comparatie / veel meer als deſen Coninck / ende ick
can hem vernielen / ende u beſchermen / daerom doet het ghene dat ick u bevele.
Waer mede den Boer de Leemte upt des Conincr Handt nam / ende ftackfe hem
albꝛandende aen fijn Vpe / ende hy en verroerde hem niet eens / noch en thoon⸗
de Daer gantſch gheen ghevoelen inn. Dit ghedaen zinde / fepde de ſtemme tot
hem: dewple dat hy nu ſach / hoe ſlaperich dat den ſelven Coninck lach / dat hy
hem ſoude gaen Wacker maeckien / ende vertellen alle het ghene datter ghepaſ⸗
ſeert was / ende dat hem den Arent alſdoe / dooꝛ t ſelve bevel / weder int ghewicht
op nam / ende op De ſelve plaetſe bracht / Daer hy hem van daen ghenomen hadde /
ende tot voldoeninghe van t ghene hem ghefept was / ſoo quam hy hem waer⸗
ſchouwen. Men ſept / dat Moteguma alſdoe nae fijn Vpe ſach / ende bevont dat
het verbꝛandt ofte verſengt was / t welclie hy tot die r ſtonden niet eens ghevoelt
hadde / waer mede hy boven maten dꝛoevich ende mi rooſtich bleef, C' mach
weſen / dat het ghene den Landtman alhier verhaelde / hem ghebeurt is / Dao? een
inbeeldinghſche Nacht- gheſicht / ende en is niet onghelooflyck / dat Godt de Bees
re (Dao, middel van eenen goeden ofte quaden Enghel) gheoꝛdineert ofte toeghe⸗
laten heeft / De ſelve waerſchouwinghe te doen aen den Landtman / ( hoe wel een
ongheloovich ofte Heyden ) tot een caſthdinghe des Conincx / naedemael dat Wp
van dierghelicke gheſichten zijn leſende in de G oddelijcke Schꝛiftuere / datſe van
ghelicken gheopenbaert zyn / aen ongheloovighe ofte Hepdenfche lieden ende ſon⸗
daren / alg Nabuchodonoſor, Balan, ende die P ithoniſa van Saul. Ende ſoo
wanneer dat jupſt alle deſe dinghen niet alſoo volcomelhcken gheſchiet waren / ſoo
is het nochtans ſeecker / dat Motecuma met groote f\warichept ende quellinghe
belaſt was / doo? de veel ende verſchepden Pooꝛboden ofte Spoocken dien hp hade
de / van dat fu haue ende Wet haeſt op een epnde was.
Duz Het
IVER RIGI ETEN
*
1
Cap. 2g. Hiſtorie Morael van Weſt Indien.
Het 2%. Capittel. Van de tijdinghe die Jtoreęums creech, hoe dat
de Spagnaerden aen fijn Landt ghecomen waren, ende van d Ambaſ-
ſaetſchap dien hy aen haer fandt. 1
X / loo zijn dan int veerthiende Jaer / der Kegeeringhe
a van Motecuma, (t welcke was int jaer onſes Salichmaeckers / 1517.)
| verſchenen in de Nooꝛt Zee / eenighe Schepen met volck / waer van de
f bewoonders van de Zee -Cuſte (t weleke Onderdanen waren van Mo-
tecuma) hen ſeer grootelhcken verwonderden / ende willende haer d Indianen
noch meer voldoen / van wie datſe waren / zn met etlijckte Canoas ofte Schupten /
de Schepen gen boort ghevaren / nemende veel ververſſchinghe van eetbare Spů⸗
fen ende coftelijckt ghewaet voo? haer / ghelijck als ofſe ghecomen hadden om die te
vercoopen. De Spagnaerden ontfinghenſe in haer Schepen / ende in betalinghe
van hare Sphſen ende Cleederen / daerſe hen van te vꝛeden ſtelden / gaven ſyſe ſom⸗
mighe Snoeren / van valſche roode / blauwe / groene ende geele Steenen / de welcke
d Indianen meynden dierbare Steenen te weſen. Ende hebbende haer de Spa⸗
graerden gheinfozmeert / van wie dat haten Coninck was / ende van ſijn groote
macht / hebben haer verlof ghegheven / ſegghende datſe die Gheſteenten aen haer
Heere wilden bꝛenghen / ende hem ſegghen / datſe hem vooꝛ deſe repſe niet en moch⸗
ten gaen beſoecken / maer datſe wel haeſt wederom ſouden comẽ / om hem te comen
beſten. Met deſe bootſchap zijn die van de Zee⸗Cuſt nae Mexico toe getogen bꝛen⸗
gende met haer in een Doeck geconterfept / alle het ghene datſe geſien hadden / als
van de Schepen / Menſchen / ende haer ghedaente / geſyetelijck met de Gheſteenten
dieſe hen ghegheven hadden. Met deſe bootſchap bleef den Coninck Motecama
ſeer perplex ende ſwaermoedich / ende beval datſer niemant pet af ſegghen ſouden.
Des anderen daeghs vergaerde hy ſynen Faet / ende wi ende haer de Boechen
ende Snoeren / vꝛaeghde hen om raet / wat dat men doen ſoude. Ende daer wiert
beſloten / dat men aen alle de Zee⸗Cuſten oꝛdene ſoude ſtellen / om op haer horde te
weſen ende wacht te houden / ende datſe hen (fa daer pet bejeghende ofte over:
quam) daer van ſouden waerſchouwen. Taenvolghende Jaer / t welcke was int
begintſel van t Jaer van achthienen / ſoo ſagenſe t Zeewaert in / de Bloot verſchi⸗
nen daer den Marcligraef van den Dale / Don Fernando Cortes, met fijn met-
ghefellen in quam / met welcke tijdinghe Moteguma ſeer verbaeſt Was / ende hem
met den ſynen beradende / fepden zp altemael / dat ſonder twiffel ghecamen was /
haet oude eñ groote Heere (Metzafcoil, de welcke gefept hadde / dat hu weder co⸗
men ſoude / eñ dat hp nu oock alſoo van uyt den Goſten juan / daer hy nae toe ghe⸗
gaen was. Daer was onder de ſelve Indianen een opmie / dat haer in voozleden
tijden een groot Pꝛins verlaten hadde / met beloften van weder te comẽ / van wele⸗
Ker fundament op een ander ghefept fal woꝛden. Hebben eputlijcken gheſonden
bf treffeljche Gheſanten / met caftelijche Pꝛeſenten / om haer Willecom te heeten /
ſeggende dat zp wel wiſten / dat haer groote Heere Quetzalcoâl daer mede quam /
ende dat hein haer Dienaer Motecuma Dede viſiteren / hem houdende Looz fijn
Dienſtknecht. Deſe Ambaſſaetſchap verſtonden de Spagnaerden dooz middel
van Marina Indiaen dieſe met hen bꝛachtẽ / de welcke de Mexicaenſche tale conſt.
Ende dunckende Hernando Cortes, dat het ſelbe een goede occaſie was / 1155 in
f eRIc
Het ſevenſte Boeck.
Mexico té gheraecken / heeft bevolen dat men fijn Camer ſeer wel ende cierlijck
ſoude opſchicken ende toeruſten / ende hebbende ſijn leven gheſtelt met groote aus
thozitept ende pꝛacht / heeft de Gheſanten bevolen in te comen / de welcke niet meer
en ghebꝛack / als hem boog haren Godt aen te bidden. Gaven hem haet Ambaſ⸗
ſaetſchap / ſegghende dat fn Vienaer Moteguma hem dede verſoecken / ende dat
hy hem / als fyn Stadthouder / t Landt op ſinen naem in bewaernis hielt / ende
Datfe wel wiſten / dat hn Tolpicin was / die haer al over veel Jaren belooft hadde /
weder te cemen fien / eñ datſe hem alhier van de Cleederen bꝛachten die hy placht
te dꝛaghen / als hy onder haer verkeerde / ende datſe hem oock baden / de ſelve te
willen ontfanghen / hem biedende veel ende ſeer goede Pꝛeſenten. Cortès antwooꝛ⸗
de (accepterende de giften) ende gaf te verſtaen / dat ha den ghenen was / die zy ſep⸗
den / waer mede zy ſeer wel te vꝛeden bleven / ſiende datſe van hem foo vꝛientlhcken
ende lieftallich ghetracteert wierden / t welcke ( ſoo wel in deſe als in ander ſaec⸗
ken) in deſen vꝛoomdadigen Capiteyn pꝛůſens weert was: ende ſoo ſyn ont woꝛp
boortganck ghehadt hadde / t welcke was / t ſelve volck met goetheyt te winnen /
foo ſcheent datter de beſte middelen vooꝛghewent ende gheraeckt waren / die men
ſoude moghen wenſchen / om dat gheheele Landt met liefde ende vꝛeedſamichept /
t Evangelium onderdanich te maecken. Maer de ſonde van die foa wꝛeede doot⸗
flaghers ende Satans lhfs· eyghen / waren de caſtydinghe van den Hemel verenſ⸗
ſchende / zijnde oock die van veel Spagnaerden niet wepnich / ende alſoo iſt / dat de
hooghe ooꝛdeelen Gods / de gheſonthent van de lieden verſtelt hebben / bouwende PL
eerft de verdoꝛven Woꝛtelen af. Ende ſoo / ghelhck als d Apoſtel ſept / t quaet ende Rom. F.
de verblintheyt van d eene is gheweeſt / de ſalicheyt van d andere. In effect / des
anderen daeghs / nae de vooꝛſepde Ambaſſaetſchap ſoo zin de Capitepnen / ende
t pꝛincipaelſte bolck van de Vloot in den Ammerael ghecomen / ende overleggende
de faecke/ ende verſtaende hoe ryck ende machtich dat het Nijcke van Motecuma
was / lieten hen duncken / dat het van naode was / onder dat volck reputatie te ver⸗
crijgen van dappere ende vꝛome tloerke Helden / ende datſe daer dooꝛ (hoe wel zy
wepnich waren) ſouden ontſien / ende binnen Mexico ontfanghen woꝛden. Tot
ſulcken eynde / dedenſe alle het Gheſchut van de Schepen rontſom afſchieten: ende
om dieſ wille dat fulcr van d Indianen nopt ghehooꝛt of gheſien was geweeſt / ble⸗
ven ſoo ver baeſt ende verſchꝛickt / ghelihek of haer den Hemel opt hooft ghevallen
hadde. Daer nae / foo hebben hen de Soldaten gaen uytdaghen / om met haer te
vechten: ende om dat het d Indianen niet en dozſten onderſtaen / foo hebben zy
haer t ſelve ver weten / ende qualyck getracteert / hen wyſende haer ſapieren / Lan⸗
tien Rinck-Cragen / Partulſanen ofte Hellebaerden / ende andere Wapenen / waer
mede zp haer ſter verveert maeckten.d Arme Indianencregen hier dooꝛ ſoo groo⸗
te ergherniſſe ende verſchzickinghe / datſe gantſch van opime veranderden / ſeggen⸗
de dat haren Coninck ende Weere Tol picin daer niet met onder en quam / maer dat
het Goden ende Vpanden waren / die om henlieden te vermelen quamen. Soo
wWanneer datſe nu tot Mexico guamen / ſoo was Moteguma int huys bande Pper⸗
ſchare / ende al eer datſe hemd Ambaſſaetſchap bꝛachten / foo dede den onghelucki⸗
ghen noch in fjn teghen wooꝛdicheyt / een groot getal van Menſchen ſacriſiceren /
doende met het Bloet der gheſatrif iceerden De Gheſanten bedouwen ofte beſpꝛen⸗
ghen / mepnende dat hyſe / met deſe teremonie / (dieſe in ter ſolennele Anibaſſaet⸗
ſchappen ghebzupckten Seh ſouden eryghen. Maer alle t Relaes ende infoꝛma⸗
tie van de ghedaente der Schepen / ee ghehoo d hebbende / bleef
gantſch
Capil.24, Hiſtorie Morael van Weft-Indien,
gantſch ende t'eenemael tonfuys ende perpler : ende raet ghehouden hebbende / en
heeft gheen beter middel ghevonden / dan om t onderſoecken / of ho d aencomſte van
de ſelve Pꝛeem delinghen / dooꝛ ſwarte Conſten ende beſweeringhen coſt beletten.
Plaghen haer dick wils met duſdanighe middelen te behelpen / Want de ghemepn⸗
ſchappe dieſe met den Dupvel hadden / was ſeer groat / met welcker hulpe zy oock
rgenicimaels vꝛeemde effecten te weegh brachten. Nu dan / ſoo vergaderden haer
de Toovenaers / warte -Conſtenaers ende Pupvel-bef' weerders: ende van Mo-
tecuma ghepoꝛt zijnde / namen op haer laſt / t ſelve volck weder in haer Landt te
doen keeren, tot Welcker eynde / zy ghegaen zin / op ſeeckere Ooꝛden / ofte beſtemde
plaetſen / (die haer / om de Dupvelen te vermanen / ende haer Conſt te gebꝛuycken /
beguaem dochte) een dinck waerdich aen te mercken / deden al watſe mochten ende
coſten / ende ſiende dat de Chꝛiſtenen gheenich dinck hinderlyck en was / zijn wer
—
Derom tot haten Coninck ghekeert: ſegghende / dat die lieden meer als Menſchen
waren / want daer en was niet een dinck van haer Tooverne ende Beſweeringe /
dat haer pet beſchadichde. Alhier begoſt hem Moteguma te perſuaderen / eenen
anderen wegh te kieſen / ende veynſende met haer comſte een goet ghenoeghen te
hebben / he ft over alle fn Hicke (ſepndende) bevolen / dat men de ſelve Hemelſche
Soden / die in fijn Kant ghecomen Waren / dienen ende onderdanich weſen ſoude.
De gantſche Ghemepnte was ſeer verſlaghen ende miſtrooſtich / ende Daer qua⸗
men veel bꝛeede tydinghen / hoe dat de Spagnaerden ſeer veel vꝛaeghden nae den
Coninck / nae ſin maniere van procederen / ende nae fn ups ende Goederen.
Hier van waſt / dat hy hem boven maten ſeer beclaeghde / ende radende hem den ſy⸗
nen / ende ander ſwarte-Conſtenaers / dat hy hem foude verberghen / pꝛeſenterende
hem ter plaetſen te bꝛenghen / Daer hy van niemant ter Werelt ghevonven mocht
Worden, Heeft ſulcx gheweyghert / om dat het hem dochte / een verachthept te Wez
ſen / ende nam vooꝛ hem / dat te verbeyden / al waert ſchoon dat hy Daer om ſterven
ſoude / ende is eyntlyck van fn Coninex huys in een ander ghegaen / om de vooꝛ⸗
fepde Goden (ghelhck als zy; lieden fepden) in fijn Pale xs te Doen herberghen.
Het 2g. capit. Van der Spagnaerden comſte in Mexico.
ider Spagnaerden / die nieu Spagnen gewonnen (noch van de vꝛeem⸗
P de gheſchiedeniſſen dieſe ghehadt, hebben / noch oock van de moet ende
ghemaeckt met die van Tlaſcalà fijn ooft-vpanden / ende een ſtraffe caſtidinghe
ghedaen over fijn vꝛienden die van Cholola, (aa heeft hy hem ghenꝛepnt te 15 5 |
An mepninghe en is niet / te handelen / van de Daden —
F vꝛoomhept des onverwinlheken Capiteyns Fernando Cortés, want
Het fevenfte Boeck.
ghen / of te bepꝛoeven / met vooꝛ unt te ſeynden / een van ſijn treſſelijckſte / met ſijn
Wapenen ende Conincr eer-tepckenen de welclie hem veynſde te weſen M ote gu
ma: welcke bedꝛoch ofte verſieringhe / den Marckgraef verſtaen hebbende / doo:
die van Tlafcalâ, die in ſgn gheſelſchap quamen / heeft hem ſulex ontboden met een
diſtrete beriſpinghe / van dat hy hem hadde willen bedꝛieghen. Waer van Mote-
Gura ſeer verſuft bleef / ende heeft met deſe angſt ende verbaeſthept (Reerende fu
ghedachten om ende weer om) Wederom onderſtaen / de Chꝛiſtenen te doen af wyc⸗
ken / doo middelen van Toovenagers ende Dupvel-beſweerders / tot welcken eyn⸗
de / hpder veel meer vergadert heeft als deerſte reps / haet dꝛeyghende t leven te
benemen, ſooſe wederom quamen ſonder t effectueren daer hyſe om upt fant, Zy -
lieden beloof den ſuler te doen: ende daer ginck een groot Not ofte ſchare / van deſe
Vupvelſche Officianten / op de wegh van Chalco „t welcke was⸗ daer de Spa⸗
gnaerden nae toe / ende doo moeſten comen / ende tlimmende een hoochte opwaerts
gen / foo is haer verſchenen Le 2calipuca, (een van haer pꝛincipaelſte Goden) de
welcke van 't Spaenſche Legher af quam / zynde ghecleet ghelijch als de Chalcas,
hebbende de Boꝛſten ghegoꝛt ofte opgheſchoꝛt / met een Cooꝛde van ſparro, (een
tupch daer men in Spagnen de Dyghecoꝛven af bꝛeyt) die acht maels om t lf
ginck / ſach daer upt / ghelhck als of hy upt fijn ſinnen / dꝛoncken / moeploos ende
dul gheweeſt hadde / ende comende bp't Fot ofte fchare van de Coovenaers ende
Gochelaers / is flil bihven ſtaen / ende heeft daer met een groote tooꝛnichept ghe⸗
fept: Maerom comt ghplieden weder hier ? Wat iſt dat Moteguma DOD? ulieder
middel ſoeckt 2 Ip heeft hem te laet bedocht / want het is al beſloten / dat men hem
fijn Nycke / ju Eere / ende al wat hy heeſt / ontneme / dooꝛ die groote tpꝛannhen,
die hy teghens ſyn onderdanen bedꝛeven heeft / want hy en heeft niet gheregeert
als een Neere / maer als een Cyꝛan ende Perrader. Booꝛende deſe woorden / ſoo
hebben de Toovenaers verkent. dat het haren Afgod was / ende hebben haer Loo?
hem berootn:oedicht/ ende eenen leenen Altaer opgherecht / bedeckende ende bez
ſtroepende de ſelve met Bloemen / van die Daer ontrent ſtonden. aer hy hier
gheen werck af maeckende / heeft haer weder bekeven / ſegghende: Waerom zur
gp Berraders hier ghecomen? eert u / keert u terſtont Wederom / ende fiet Me⸗
xico eens aen / op dat gp weten meucht hoe t Daer met af laopen ſal. Ende men
ſent / datſe haer (om Mexico te beſien) omkeerden/ ende ſaghent altemael in een
louter Bper ende Plam ſtaen bꝛanden / ende hier mede is den Pupvel verdwenen.
Ende om dat zplieden niet vooꝛder aen doꝛſten paſſeren/ faa hebben zy t ſelve Mo-
teguma te kennen ghegheven / den welcken boog een wl tijdts (met fn doghen
nae der Aerden toe ) niet een woozt coft uptbꝛenghen / ende zh nde t ſelve wat over
heeft geſept: Pu wel aen / wat ſullen wu doen / fag ons de Goden ende onſe vꝛien⸗
den niet te hulp en comen / ende datſe eet onſe Dyanden vooꝛderlhck zin: Soo
hebbe ick mp dan ghereſolveert / ende laten wp ons alſoo al te ſamen reſolveren /
Daer tame af wat het wil / dat wp niet en ſullen vluchten / noch en ſullen ons dock
niet verberghen / noch eenighe vertſaechthept thoonen. Ick hebbe medelijden ende
compaſſie mer de Ouden ende Hinderen / die gheen Handen of Poeten en hebben
om haer te beſchermen. Ende dit ghefept hebbende / ſweegh hy ſtil / om dat hem
fijn ghemoet begoſt t overſtulpen ende te beweghen. Epntlucken / beginnende den
Marckgraef Mexico te ghenaecken / fag heeft VMotecuma vooꝛ hem ghenomen /
vanden noot een deucht te maecken / ende is dꝛie vierendeel mls upt de Stadt hem
teghens ghetogen / t ontfangen / co mende met groater Majeſtept; ende IE
1 5 ' d 14 8
J A IEEEDE
Cg. 25. Hiſtorie Morael van Weft. Indien,
ghedꝛaghen op de ſchouderen van vier Heeren / hebbende over t hooft / een verhe⸗
melt van out ende coſtelhcke Plupmen. Mu / ten tijden datſe malcanderen ghe⸗
moetten / (oo is Mote uma afgheſteghen / ende hebben den anderen feer beleef bes
Weken ghegroet. Ende Don Fernando Cortôs heft hem gv eſept / dat hy ſonder
Warichept ſoude weſen / dat (jn comſte niet en was / o hem fijn Fiche te bene⸗
men of te verminderen. Motecuma heeft Cortès, met fijn met-gheſellen / ghe⸗
herberght in ſyn pꝛincipaelſle Paleys / dat feer heerlhen was / ende hy is elfs in
een van fijn ander upſen ghegaen. Den ſelven nacht / ſoo hebben de Soldaten
tSheſchut van blidſchap los gheſchoten / waer van d Indianen (die ſulcken mu⸗
ſyck niet ghewoon waren) niet wepnich en verſchꝛckten. Ves anderen daeghs /
ſoo heeft Gortês , Moteguma ende de Heeren van fh Hof doen vergaderen in een
groote Sael: ende bp een zijnde / heeft haer (ſittende in ſyn Stoel) gheſeot / hoe dat
hy was een Vienaer / van een groot Heer ofte Voꝛſt / die hem uptgheſonden had⸗
de / om over De ſelve Landen goet te doen / ende weldaet te bewyſen / ende dat hy
Daer die van Tlafcalâ (t welcke fu Vꝛienden waren) ſeer claeghlick in ghevon⸗
den hadde / van t onghelhck ende leet / dat hen die van Mexico aſtoos aenghedaen
hadden / ende dat hy begheerde te weten / wie dat de ſchult hadde / om haer te vers
keenighen / ende van nu vooꝛtaen den anderen gheen quaet meer aen te Doen / ende
dat hy / met ſyn Bꝛoeders / (verſtaet de Spagnaevden) aldaer ſouden bijven / ſon
der eenighe ſchade te daen / maer ſouden haer eer in alles helpen daerſe coſten en
mochten. Dede dat deſe redenen van al te ſamen wel verſtaen mochten woꝛden /
waer toe hy ſyn Colcken ghebꝛupckte. C welcke den Coninck ende d ander Me⸗
xicaenſche Heeren verſtaen hebbende / zijn Daer grootelijcken in verblijt ende ghe⸗
tuft gheweeſt / nae t bewys ende vꝛiendtſchappe dieſe aen Cortes , ende aen alle
dander / thoonende waren. Dele hebben een opinie / datſe / ghelick als de faecke
op den ſelven dach befloten bleef) feer lichtelcken met den Coninck ende t Conincs
rick ghedaen conden hebben / al watſe wilden / ende datſe haer de Met Chꝛiſti in
gheplant mochten hebben / met groote voldoeninghe ende vꝛeedſaemhept. Maer
Godts ooꝛdeelen fn onbegrypelhck / ende de ſonden van beyde ʒijden veel / ende
alſoo is de ſaecke oock ſeer verfchepden afgheloopen / hoe wel dat Godt ten laetſten
tot fijn intentie ghecomen is / in te bewyſen barmhertichept aen de ſelve Patie / met
het licht van ſyn Evangelium / hebbende eerſtelhycken (yn ooꝛdeel ende ſtraffe laten
gaen over den ghenen / die t voo? ſyn Goddelhcke Majeſtept verdient hadden. In
effect / Daer zijn doꝛſaecken opghereſen / waer dooꝛ aen bepde ziden / quaet vernide⸗
den / clachten ende onghelheken vooꝛghewent Wierden. Ende ſiende Cortes, dat
het ghemoet der Indianen vervꝛeemt was / foo heeft het hem goet ghedocht / hen
te verſeeckeren met de handen te ſlaen aen den Coninck Moteguma, ende hem gez
vanghen te nemen / ende in d Aſers ofte Boepen te ſetten / een ſaecke die de Werelt
te verwonderen gheeft / t welcke een van fijn ander Daden ( daer hy fin Schepen
verbꝛande / ende hen nder de Bpanden liet beſlupten / om te verwinnen of te ſter⸗
ven) wel ghelhck is. Het argſte van allen / was / dat hem Cortès ( Daar oorfaecke
van d ontydighe comſte / eener Pamphilo de Narvaes, tot Vera Cruz, omt Lant
opꝛoerich te maecken) van Mexico moeſte abfenteren / latende den armen Mote⸗
cuma in handen van fijn Met-gheſellen / de welcke ſyn diſcretie noch moderatie
niet en hadden / waer dooz / dat de ſaecke ghecomen is / tot een gantſche opꝛoer ende
tweedꝛacht / ſonder eenighen middel van vꝛede. den
Het
5 : fi 9 8 5 dr vond — 7 4 4 1 * Ni 46 1 * 5
8 K K 1 5 N 2 ) C di A 0 se di S „ 90 8 ca & 05 DGB „e
5 Hetſevenſte Boeck. 0 Tul. 253. |
Het 20. Capit. Van de doot van Motecuma, ende hoe dat de Spa-
| gnaerden uyt Mexico fcheyden. | |
N Cortefens afwelen ofte abſentie van Mexico, foo
J heeft den ghenen / die in jn plaets bleef / vooꝛ hem ghenomen / een
ſtraffe te Boen over de Aleexicauen / ende was (ad averdadich / ende
E Daer wierden ſoo veel van den Adel onighebꝛacht / (in een Mitote ofte
De VDans ſſpel dieſe int Dof ofte Palegs hielden ) dat de gantſche Bhe-
meynte oproerich wert / ende grepen / met een verbolgen uptſinnichept / de Wape⸗
nen in de hant / om haer te Wꝛeecken ende de Spagnaerts te dooden / ende alſoan
waſt / datſe het huys beſetten ende dapper benauden / fender dat haer de ſchade
| | (dicfe van t Gheſchut ende Poetboghen cregen / die ſeer groot was) vet toe coſten
doen / om van haer vaopmemer af te ſtaen. Holherden int ſelne veel daghen lanck /
ende benamenhaer de Ahftachten / ſonder Daer pets ter werelt in of upt te laten.
Pochten met teenen / Woꝛp-Pilen / met haer maniere van Spietſeneſi Sweer⸗
dent welelke r zijn / daerſe vier ofte fes feet ſcherpe Plimen ofte Scheermeſ⸗
| ſen in hebben / ende waren ſoodanich / datter in deſe furie ende oprgerte (gelihck als
de Hiſtoꝛien verhalen) een Andiaen met een flach den gautſchen hals ende t hooft
van een Peert gheheel met af maepde. Alſſe nu op eenen dach met ſulcken opſet
ende verbolghenthept waren vechtende / ſoo hebben de Spagnaerden (om haer te
ſtillen) Mote uma, met een ander van de treff elickſte / doen climmen boven op een
plat van t hups / beſchut zijnde met de Kondaſſen ofte Schilden van twee Solda⸗
ten die met hem ginghen. Siende zp-lieden haer Heere Moteguma, bleven al te fas
nien ſtil ſtaen / en Daer was terſtant een groote ſilentie. Alſdoe ſoo ſepde haet Mo-
teguma, doo middel van dien anderen treffelhcken / met luyder ſtemme / datſe haer
ſoulden bedaren / ende de Spagnaerden gheen Ooꝛzlogh aen doen: want Deijle
dat hy ghevanghen was / (ghelhchk alſſe wel faghen) faa en coft het haer niet pꝛofi⸗
teren. Booꝛende dit ſelve een cloeclimoedich Jongelinck / genaemt Quicuxtemoc,
den welcken zp onder haer al gehandelt hadden / pooꝛ Coninck op te werpen / riep
weder met lupder ſtemme tot Moteguma, dat hy hem wel mocht gaen verſien als
een ſtuck Schelins / nademael dat hy faa bloohertich geweeſt was / datſe hem dach
alfſnu niet meer ghehooꝛſaem ſouden weſen / maer ſouden over hem ſoodanighen
ſtraffe doen / als hy verdient hadde / ende noemden hem / tot meerder ſchande / een
Wijf te mefen. Dit gheſept hebbende / ſpande hy fijn Boghe / ende begoſt hem met
Pylen nae fijn Lhnf te ſchieten / ende de Ohemepme begonſt weder aen met Stee⸗
nen te werpen / ende haer ſtoꝛm te vervolghen. Daer Wort van velen gheſept / dat
Moteguma op deſe reps met een ſteenwoꝛp getreft wiert / daer hy van ſterf. Maer
d ' Indianen van Mexico beveſtigen / dat fulcx niet waer en is / dan dat hy Daer na /
de doot geſtoꝛven is / die ick terſtont verhalen ſal. Als hem Alvarado ende d ander
Spagnaerden / ſoo benaut ende beſet ſaghen / hebben gheſonden aen den Capitenn
Cortés, om hem te Doen weten /t groot perhckel daerſe in waren. nde hebbende
hy / met een wonderlicke behendichept ende cloeckheyt / de dinghen van Narvaes
gyheremedieert / ende t meeſten deel van fijn volck tat hem ghecregen / 18 met groo⸗
ter haeſt / ende ſpoedighe dachreyſen / nae Mexico den ſijnen te hulpe ghetrocken /
. ende nemende den tut waer / dar d Andianẽ ruſtende 578 Want tWas haer ge⸗
Wwoonte
N
8 * 8
|
ef N35 A) 5
wa
BEEN
Gt
— — Ee
SN 8 DAN,
Ye 87
% e
Cap. 2c. Hiſtorie Morael van Weſt-Indien.
woonte / datſe in haer Ooꝛlogh van alle vier dagen / een ruſteden / is met practdeke
ende ghewelt faa verre ghecomen / dat hy hem ghevoecht heeft tot by den ſijnen / int
Conincx Paleps / daer hen de Spagnaerden ſterck ghemaeckt hadden / waerom zu
veel vꝛeuchden ende blitſchap bedꝛeven / ende alle het Gheſchut los ſchoten. Maer
om dieſ wille / dat d uptſinnicheyt der Andianen meer ende meer aen wies / ſonder
datter eenige middelen wart / om haer te vꝛeden te ſtellẽ / eñ dat haer de Uyftochten
t'eenemael beganſten te ghebꝛeecken / ſiende oock datter gheen hope en was / van
haer langher te moghen verweeren / faa heeft den Capiteyn Corts vooꝛ hem ghe⸗
namen / Daer op eenen nacht al blindelingh ende bedecktelick upt te treeken / ende
hehpende ghemaeckt eenige houten Bꝛuggen / om te paſſeren over twee ſeer groo⸗
te ende periculeuſe Mater⸗-tochten afte ſtroomen / is met grooter ſtilheyt des mids
dernachts daer npt ghetracken / ende hebbende al een grooten heop van t Balck
gjepa ſſeert over d eerste Mater tacht ofte ſtroom / ſoo zinſe antdechkt ghewoꝛden
aa? een Andiaenſche Bꝛouwe / de welcke ſeer lupde begonſt te roepẽ / hoe dat haer
Ppanden wech liepen / op welcker gheluyt de gantſche Ghemepnte t ſamen ließ /
ende met een Dappere furie / daer op aen vielen / in ſulcker voeghen / datter / int paſſe⸗
ren van de tweede Mater tocht / ſoo ghewont als overtreden / over de Drie hondert
ter neder ghelept wierden / ende daat bleven / ter plaetſe daer hedenſdaeghs een
Clumſe ſtaet / de welcke (onbehooꝛlick ende ſonder reden) van de Nartelaren ghe⸗
naemt woꝛt. Daer warender veel / die / om haer Gout ende Juweelen / dieſe hadde, /
te bewaren / tif verloꝛen. Andere die haer ſelfs vertoef den om ſulcx op te rapen
ende met te bꝛenghen / Wierden van de Mexicanen ghevanghen genomen / ende ſeer
Wꝛeedelheken Bao? hare Goden geſacrificeert ofte opgeoffert. Den Coninck Mo-
teguma wiert van de Mexicanen doot ghevonden / zunde / nae datſe ſegghen / met
Pongnaerden dooꝛſteecken. Ende haer opinie is / dat hp ap den ſelven nacht / met
meer andere der vooꝛnaemſte / van de Spagnaerden / omgebꝛacht is geweeſt. Den
Marckgraef / ſept eer / int Relaes afte Tractaet dat hy aen den Heyſer ſandt / dat
hem de Mexicanen / op den ſelven nacht / een Soon van Mote uma, met meer als
dere Edeilieden / die hy met hem bꝛachte / gedoodt hebben: ende fept dock / dat haer
allen den rijendom / van Gout / Silver ende Gheſteenten / dieſe met haer dꝛoeghen /
int Lack ofte Meßꝛ gevallẽ is / ſonder dat ſulcx opt weer te vooꝛſchin quam. Nu /
t mach weſen hoe dat het wil / Moteguma is ellendelicken voleynt / ende heeft van
fn groate opgheblaſenthept ende tpꝛannie gherechtelicken betaelt / gene dat hy
den k ooꝛdeel van den Heere der Bemelen wel verdient hadde / want comende ſyn
Lichaem n handen der Indianen / en wilden hem niet alleen geen Coninex / maer
noch gack geen gemepnen Mans uotvaert ofte begraeſſeniſſe doen / verwerpende
t ſelve met een groote verſmaetheyt eit gramſchappe. Een van ſyn Dienaers heb⸗
bende mededaagenthept met ſos veel onghevals van eenen Coninck / die te vooꝛen
ontſien / ende ghelhck als een Godt / aenghebeden was / maeckte Daer erghens een
Vpercupl / ende verbꝛant ſynde / le de ho fan Aſſche / ſoo gelnck als hy beft mocht /
op een plaets / die ghenoech veracht was. Nu / keerende op de Spagngerden / die t
ontquamen / paſſeerden een ſeer grooten armoet ende moepten / Want d Indianen
waren haer vervolghende / met een obſtinaet ghemoet / twee ofte drie dagen lanck /
ſonder datſe haer een ooghenblick liezen ruſten ende zu- lieden waren fog (eer ghe⸗
vexeert van honger / datter ſeer webnich Gꝛanen van Maps omgedeelt wierden
Dao haer eten. De Tra taten der Spagnaerden ende vand Indianen camen over
een / ban hoe datſe onſenlzeere alhier nuraculeuſlic verloſt heeft / haer e
| | Het ſevenſte Boeck. Ful. 2g.
de Moeder der barmhertichept / ende Coninginne der Hemelen / Maria, feet won⸗
derbaerlick op een Berghſke / dꝛie Mhlen van Mexico, al waer hedenſdaeghs een
Atercke ghefundeert is / tot een gedachtenis van t ſelve / gheintituleert / Ons Lief⸗
vꝛouwen der byſtant ofte hulpe. Quamen bp haer Pꝛienden die van Tlaſcala, al
Weaerſe haer weder opruſten ende verſaghen / ende hebben met haerlieder hulpe / als
dock met de wonderbaerlicke cloeckſinnichept et goet belept van Fernando Cor-
tes, t Goꝛlogh weder om teghens Mexico aenghevanghen / ſoo te Water als te
Lant / ende hebben eyntlick / met de inventie der Bergantynen ofte NMoey-Jach⸗
ten / dieſe op't Lack ofte Meyꝛ taeruſten / ende Daer nae dooꝛ veel Peltflagen / ende
meer als t ſeſtich perituleuſe ſtryden / de Stadt teenemaelcomen te veroverk nde
in ghecreghen / o p den dach van S. Eipolito, den derthienden Auguſti / van t Jaer
1521. Dell laetſten Coninck der Mexicanen hebbende ſeer hartneckelicken to?
logh uptghevoert / is ten laetſten ghevanghen ghecregen in een groote Canoa ofte
Schuynte / daer hp't met meynde t ontcomen / ende gebꝛacht zihnde / met andere van
de treffelickſte / Boog Fernando Cortes, ſoo is het Conincxken / met een vꝛeemde
tloeckmoedichept / (een Paingaert unt treckende) tat Cortes gecomen / ende heeft
hem gheſent: Ick heube tot noch gedaen alle het gene dat ick ghemogen hebbe /
tot cen beſcherminghe van den minen / ſoo en ben ick alſnu niet meer ſchuldich / als
u dit te geven / op dat ghy· der mp terſtont met ombꝛengt ende doodet. Cortes ant⸗
waoꝛde / dat hy hem niet en begheerde te dooden / noch dat ſyn mepninghe niet gge⸗
weeſt en was om haer te beſchadighen / maer dat het haerder ſoo ſotten hartnec⸗
kicheden ſchult was / ſoo veel quaets eñ verderf gheleden te hebben / want het was
haer wel indachtich hoe veel maels datſe haer de vꝛede ende vꝛientſchappe aenge⸗
boden hadden. Dit geſeyt hebbende / liet hem bewaren ende ſeer wel tracteren / met
alle d ander meer die daer afgecomen ende gheſalveert waren. In deſe Conqueſte
ofte Overwinninghe van Mexico , zin gheſchiet veel wonderbaerlicke dinghen /
ende ick en houdet vooꝛ gheen leughen noch verheffinge / t ghene dat gefept woꝛt /
van de gene die ſchꝛyven / hoe dat Godt de ſaecken der Spagnaerden met veel mi⸗
raeckelen te baet gecomen is / ende ſonder hulpe ende faveur van den Hemel / ſoo
waſt onmoghelijeken gheweeſt / ſoo veel ſwaricheden over te tomen / ende t geheele
Landt / dooꝛ t belept van ſoo wepnich volte / te ſlechten ende t onder te bꝛeughen:
want al hoe wel dat wy· lieden fandaren / ende ſulcken hulpe onwaerdich waren /
foo was nochtans de ſaecke voo? Godt / de gloꝛie van ons geloof / ende de weldaet
van ſao veel dupſenden van Zielen (gelhek als den Heere van de ſelve Pattie ghe⸗
pꝛedeſtineert ofte vercoꝛẽ hadde) verepſſchende datter / om de veranderinge die wn
ſien / middelen vod: ghewent wozden / die boven de natuer ende exghen waren / van
den ghenen / die de Blinden ende ghevangenen tot fijner kenniſſe roent / ende haer
met fijn heplich Evangelium is gevende / t licht ende de vꝛpichent. Ende op dat dit
ſelve beft ggelooft ende verſtaen mach woꝛden / ſoo ſal ick ſommige exempelen ver⸗
Halen / die mp op deſe Hiftozie te pꝛopooſt duncken te comen, 5 a
Het ey. Cp. Van ſommighe Miraeckelen die Godt in Indien ghe-
5 wrocht heeft, tot een hulpe vant gheloof, ende ſonder verdienſten der ghencr
_ diefe uytgherecht hebben. bete:
Anta Crus de la Sierta ( ofte t henlige Cruns van t Gebergh⸗
te) is een ſeer verre gheleghen ende groote ik ei int Ache van P 5 8
| * 2 cke
r : W 9 * n N 5 UK 2 . e . PEC
Dre
2
e ee ggg
S
5 sf 2 A 1 * 1 4
vaneen
SAUS)
Ed 9
. 7
—
S esesssssssesssesssssdsr
Cap. 27. Hiftorie Morael van Weſt. Indien,
welche nabuerſchap heeft / met verſchepden ongheloovighe Patien / die tot noch toe
t licht van t Evangelium niet ontfangen hebben / ſoo zyt van den tit af (datter de
Daders ban ons gheſelſchap met ſulcken intentie nae tae ghetrocken zijn) met aen⸗
genomen en hebbe. Doch die bande vooꝛſepde Pꝛovincie/yhn alt hans Chꝛiſtenen /
en daer zijn Spagnaerden / eñ een groote menichte van gedoopte Indtanen in. Op
wat maliere datter nu de Chꝛiſtenhent eerſt in gecomẽ is / was aldus: Een Sol⸗
daet / van een ongheregelt ende moet wilich leven / in de Pꝛovincie van de Charcas,
de welche hem / dooꝛ vꝛeeſe van't gherecht (die hem om ſyn miſdaden vervolghde)
feet verde te landewaerts in begaf / wiert van de Barbariſche ofte ongheloovigen⸗
vant ſelve Landt / in belhoet opghenomen. Ende ſiende deſen Spagnaert / dat deſe
lieden een groot ghebꝛeck van Water leden / ende datſe / om reghen te crijghen / veel
ſuperſtitien (ghelhen het haer gebꝛuvck is) aenrechten / heeft haer gheſept / dat ſooſe
wilden Doen t ghene hy haer ſeyde / dat Het terſtont ſoude reghenen. Zplteden pꝛe⸗
ſenteerden haer / dat ſeer gijcerne te willen doen. Hier mede dan / ſoo maeckte den
Soldaet en groot Cruys / ende rechtent overeynt / ende beval haer / datſe aldaer ſou⸗
den aenbidden / ende Water eyſſchen / r welcke zolieden alſos dedem / een dinck dat
Wonderbaerlick is: daer ſtoꝛten terſtont faa grooten menichte van Hegenwater /
dat d Andianen foo grooten devotie tot het heplich Crus creghen / datſer in alle
Bare nooden Haer toevlucht op namen / ende t ghene vercreghen datſe epſchten: jae
foo veel / datſe hare Afgoden quamen onder de voet te werpen / t Crups boor een
Wapen ofte Eer-tepcken dꝛoeghen / ende Pꝛedicanten eyſchten / om haer te laten
onder wůſen en Doopen / waerom de ſelve Pꝛovincie nach tot hedenſdaeghs gein⸗
tituleert ofte ggenoemt wert San a Crus de la Sierra „(dat is t heplighe Cruns
van t Gheberggte. aer op dat men ſien mach / dooꝛ Wien dat Godt dit wonder
tepcken ghewꝛocht heeft / foo is te weten / dat comende den ſelven Soldaet (nae
dat hnetlycke Jaren deſe miraeckelen van Apostel ghedaen hadde / ſonder ſin le⸗
ven te beteren) in de Pꝛovincie vande Charcas, ende rechtende wederom ſiu ſchel⸗
merge unt, im Potof openBaerliclt aen de Galgh ghehangen: daerom ſos moeſt
(Den ghenen die dit altemael ſchꝛhft / als een ſaeclte die kennelick / ende in ſguen tijt
gebeurt is) hem ſeer wel ghekent hebben. In de meemde Peregrinatte die Ca-
bega de Vaca (oftt t ligenen-ooft / den ghenen die naemaels Gouverneur in
varaguy gheweeſt is) gheſchꝛeven heeft / van tt ghene dat hem int Lant van Flo⸗
rida geſchiet is / met tWee of Drie Macliers / zijnde daer / van een Armada ofte Dlaz
te / alleen ghebleven / dwalende thien jaren lanck / dodꝛ Barbariſche Landen. Ende
Daoslaopende t ſelue Want tot aen de Suyder Zee toe / vertelt / ende is dock een ghe⸗
loof waerdich Autheur / hoe datſe van de Barbaren ghedwongen waren / haer vun
ſeeckere Cranclheden te gheneſen / ende ſooſe ler niet en deden / dꝛeyghdenſe haer
t leven te benemen, Ende hoe wel dat zy gautſch gheen ervarenthept / noch dock
eerughe gdereetſcgap tat de Medecynen en hadden / do maecktenfe haer (dooꝛ den
noot ghedwonghen weſende) Evangeliſche Medecinen / leſende de Herckelheke
Ghebeden / ende maeckende het tepcken des Crupces daer over / eñ quamen de ſelve
Crancken daer met te geneſen / met welcker nieu mare zet ſelbe mpt moeſten ach⸗
ter volghen / dao? alle de Vlecken ende Steden die ontelbaer waren / comende haer
de Heere wonderlick te bate / in ſulcker voeghen / dat zijder haer ſelfs van verwon⸗
den / dewple datſe niet meer als lleden van een ghemepn leven waren / zinde den ee⸗
nen van haer noch ooen een Swart. Langero, is in Peru een Soldaet gheweeſt /
ende men en weet dock van hem anders gheen weerdichept meer / dan dat hy een
Soldaet
Het fevenfte Boeck.
Soldaet was. Deſen ghenas de Monden op de ſtaende goet / alleen met ſeeckere
geede wooꝛden / ende het teytken van t Crups daer over te ſlaen / Waer upt datter
een ghemeyn ſpꝛeeckwooꝛt booet quam / Den Pfalm vanlangero. Ende Woz:
dende den ſelven gheerxamineert van den genen die d' authoꝛitept in de Kercke heb⸗
ben / feo1s fyn Ampt ende daet gheappꝛobeert / ofte voor goet beent gheworden.
Cen tijden dat de Spagnaerden in de Stadt van Cutco belegen / ende in ſoo groo:
ten benautheyt waren / dat het haer / ſonder eenighen byſtant van den Hemel / niet
moghelicli en was / daer van bevꝛht te woꝛden / foa wort Daer van gheloof weerdi⸗
ghe Perfoanen vertelt / ghelyck als ick het ſelfs gehooꝛt hebbe dat Werpende d In⸗
dianen met Bper-Pijlen op het Dack van de Wooninghe der Spagnaerden /
(r welcke was / daer alſnu de groote Kereke ſtaet) weſende t'feltge Dack van een
ſeecker Stroo /t welck men aldaer C hicho noemt / en quam noch nopt t'ontſteecken
of pet le bꝛanden / want een Bꝛouwe / die Daer boven am hoogh was / dede het Dper
terſtont ut / ende dit wiert ooghenſchynlicken van de Indtanen aengheſten / ghe⸗
Ick als zy t met verwonderinghe nae gheſept hebben. Booz veel Cractaten ende
Hiſtoꝛien die Daer zijn / weetmen vooꝛ ſeeckeer / dat (in verſchepden Deltflagen die de
Spagnaerts gehadt hebben / ſoo in nieu S pagnen als in Peru) de wederparthe der
Indianen / in de Locht gheſien hebben / een Ridder met een Sweert in de hant / ende
ſüutende op een wit Peert / die vooꝛ / fte met de Spagnaerden was vechtende / waer
van de veneratie ofte eerbiedinge / die men den glogieufen Apoſtel S. lacob over alle
de Landen van Indien gheeft / altoos ende alſnu noch (oo groot is gheweeſt. Op
andere tiden ſaghenſe / in diergelhcke benautheden / tBeelt van ons Lief vꝛouwe /
van wiens de Chꝛüiſtenen / in die Contren en / onverghelhckelheke weldaden omfan⸗
ghen hebben. Ende ſoo men deſe Hemelſche wercken altemael op t bꝛeet wilde ver⸗
halen / ghelhhek alffe ghepafſeert zyn / ſoude een ſeer lanck ſielaes vallen: het is ghe⸗
noech dit ſelve gherbert te hebben / met d doꝛſaecke van de vꝛientſchappe die de Co⸗
ninginne der gloꝛie aen den onſen verthoont heeft / ten tijden datſe van de Mexica⸗
nen ſoo ſeer benaut ende vervolght waren / t welcke altemael gefept is / on Dat men
If verſtaen mach / dat onſen Heere ſoꝛgh ghedꝛagen heeft / om t Cheiſtelhcke Gheloof
ende Religie vooꝛ te ſtaen ende behulpich te weſen / beſchermende den ghenen die t
1
haer pꝛofeſſte was / hoe wel dat zplieben by avontuer / Doo? haer wercken” faodants
ghedBemelfche weldaden ende halpe niet en waren verdienende. Dit ſelve is oack
ghelijckelgek goet / op dat men alle de dinghen van de eerſte Gverwinners van
Indien, niet foo abſolutelijcken en verdoeme of vermoꝛpe / gheljek als ſonnnighe
gheleerden ende Neligieuſen (doch ſonder twůſſel met eenen goeden pver maer al
e veel) ghedaen hebben. Mant al hoe wel dat den meeſten hop gheweeſt zyn / gie⸗
ighe / roeckeiooſe / eñ ſeer onwetende Lieden in de maniere van pꝛocederen die men
onder d ongheloovighen (die de Chꝛiſtenen nopt te coꝛt ghedaen hadden) behoozde
te hebben / des niet tegnenſtaende / ſon en mach men tuſghelher niet ontkennen / dat⸗
ter dock / van weghen d ongheloovighen / veel booſ heyts ende guaets tegens God
ende den onſen bedꝛe ven is gheweeſt / die haer tot wꝛeetheyt eñ ſtraffe verobligeert
ende gepoꝛt hebben. Ende t'ghene dat noch meer is / ſoo heeft den Heere van allen /
hoe wel dat de gheloovighen / Sondaren waren) haer ſaecke ende partije willen
vaoꝛſtaen / tot welvaert der ſelver ongheloovighen / de welcke haer Daer nae / dooꝛ
deſe occaſie / tot het heplighe Evangelium ſouden bekeeren / want Hodes weghen
ende raetſlaghenzyn haogh ende wonderbaerlick.
Er:
ERK KEEK
E ok Ne Eede Hekel
BN ee
manne
9. 4
IVOREN T
Capital. Hiftorie Morael van Weft-Indien, |
Het 2#.C4pit. ende t'laetſte, Van de gheleghentheyt ofteghe- —
ſtaltenis die de Goddelijcke voorſienicheydt, in indie gheordineert
orte gheſchickt heeft, om de Chriftelijcke Religie daer incomiſte te
hebben. ö mii |
ae dl efe Hiſtoꝛie van Indier holeynden / met te vercla⸗
ren de wonderbaerlycke ſchickinghe / waer dooꝛ dat Godt / d intom⸗
EN JES fte van t Evangelium / int ſelve Lant / gediſponeert ende berept heeft /
t welcke grootelhcken t aenmercken ſtaet / om de wi hept ende goet⸗
het des Scheppers daer dooꝛ te lopẽ ende groot te nraechen. Poort
Nielaes ende t Diftourg dat ick in deſe Boecken gheſchꝛeven hebbe / ſoo mach van
elc een verſtaen woꝛden dat de ſelve cken / ſoo wel in Peru als in nieu Spagnen, |
ten tijden dat Daer de Chꝛiſtenen in qua nen / gecomen waren op't alderhooghſte /
ende op d unterſte Palen van hare macht. Want d'tngas waren in Peru beſitten⸗
de / t Landt van t Fiche van Chile af / tot boob dat van Quito, t welcke zun
dupſent Mahlen weeghs: ende hadden ſoo grootẽ dienſt ende rhekdom van Gaut /
Silver / ende alle coſtelhckheyt. Ende in Mexico regneerde Motecuma, vin de
Nooꝛt- Tee af / tot aen de Supder Zee toe / woꝛdende ontſien ende aenghebeden /
niet als een Menſche / maer als een Godt. Op deſen tidt foo ooꝛdeelde den Alder⸗
hooghſten / dat dien Steen van Daniel, die de Ricken ende Monarchien der Wez
relt aen ſtucken bꝛack / van ghelhcken ſoude bꝛeeeken / die van d ander nieuwe We⸗
relt. Ende foo ghelyck als de Met Chuſti voor den dach quam / ten tijden dat de
Monarchie van Noome ghecomen was op ſyn alderhooghſte / alfoo iſt in ghelhcx
Aheſchiet in de Weſterſche Indien, ende is vaormaer gheweeſt / een opperſte vooꝛ⸗
ſtenichent ende ſchickinghe van den leere / want zijnde in de Werelt een Hooft eñ
thtlyck Heere / (ghelhek alſt van de ghewhede Voctoꝛen aenghemerckit woꝛt / was
d ooꝛſaecke / dat men het Evangelium ſeer lichtelijcken mochte verghemepnſchap⸗
pen / aen foo veel volcx ende Natien. C ſelve is van ghelheken in ndien toeghe⸗
gaen / al waer de comſte ende kenniſſe Chꝛiſti / aen de Hoof den van foo veel iyc⸗
ken ende Polckeren / d dozſaecke gheweeſt is / dat die ſeer lichtelycken over alle de
ſelve verſpꝛept wiert. Dock mede / ſoo ſtaet hier noch een byſonder dinck t aenmerc⸗
ken / te weten / dat ſoo ghelijch als de Heeren van Mexico ende Cuſco de Landen
quamen t overwinnen / alſoo quamen zy Daer dock Gare tale in te voeren: want al
hoe wel datter waren / ende noch zn / ſeer groote verſchepdenheden van byſondere
ende eyghen talen / niet tegenſtaende foo Wag / ende is noch heden daeghs de Hoof”
ſche tale van Cuſco wel over de dupſent Mhlen int ghebꝛupck. Ende die van Me⸗
xico en moet niet minder weſen het welche (om de Pꝛedicatie te verlichten / ten tú:
den dat de Pꝛedicanten met de kenniſſe der talen ( gelijck in vooꝛtijden / niet begaeft
en zijn) niet wepnich / maer ſeer veel ghepꝛoffiteert heeft, Hoe grooten behulp dar
de grootte van de vooꝛſchꝛeven Kicken gheweeſt is / tot de Pꝛedicatie ende benee⸗
ringhe Der lieden / mach / van die t begheert / gheſien woꝛden / aen de meeſte ſwa⸗
richeyt die men ondervonden heeft / in te bꝛenghen tot Chꝛiſtum / d Indianen die
gheen een Heere en erkennen / ghelick als gheſien mach woꝛden int Lant van Flo⸗
rida, in Braſilien, in de Gheberghten van d Andes, ende op ander dupſent Cone
trepen / al waer men in viftich Laren ſoo veel niet gheeſſectueert ofte a SS
Het fevenfte Boeck.
heeft / als in Peru ofte nieu Spagnen, in min als vijf Jaren, Soo men nu wil ſeg⸗
ghen / dat den ryckdom Lan’ ſelve Landt / ſulcr veroòꝛſaeckt heeft / en ontken ick
niet / doch even wel fag en waert niet moghelick heweeſt de ſelbe rhekdam te bez
ſitten ende te ver waren / ſoa Daer gheen uonarchie gheweeſt ware. Ende dit ſelve
is een ſchickinghe Gods / dat men (in den tijt dat wa Evangeliſche Pꝛedicanten⸗
foo caut ende gebꝛeckelheken van gheeft zijn) Cooplieden ende Soldaten vint / die
met den bꝛant ofte vpericheyt der begheerlickheyt ende t'ghebiet / ſoeckende ende
bindende zyn / een nien volck / daer Wp met anſe Coopmanſchappen moghen inco⸗
men. Mant ſoo ghelyck als S. Auguſtijn ſept / (oo is de Pꝛophecie van Eſaie ver⸗
vult / van dat hem Chꝛiſti lercke / niet alleen en verbꝛept / aen de Rechter / maer inſ⸗
Augauſt. lib.
2. de con.
ghelher oock aen de flincker cant / t welcke is / ghelijck als hy ſelfs verclaert / aen l.
te nemen ofte te vermeerderen doo? Wereltſche ende gertſche middelen van been … 56.
ſclzen / de welcke meer haer ſelfs / als Jeſus Chꝛiſtus ſoecken. Js van geleken een
groete vooꝛſienchent Gods gheweeſt / dat d eerſte Spagnaerden hulpe gevonden
hebben / aen de ſelve Indians / ende datter partiſchap ende een groote oneenichept
onder was. In Peru iſt altaos. claer ende bluckelick / dat d oneenichept van de
twee Bꝛoederen / Athaualpa ende Guaſcar, (zijnde den graaten Coninck Guajna-
cîpa onlangs geſtozven) den Marckgraef Don Eranciſco Pigarro,ende de Spa⸗
gnaerden / incomſte ghegheven heeft / om datſe verontledicht waren / in malcande⸗
ten Ooꝛlogh aen te doen / ende elck een verſochte haer te vꝛient te hebben. In nieu
Spagnen en is het niet minder onder vonden / dat den byſtant ende hulpe van die
van de Pꝛavincie van Tlafcalá, (om d eeuwighe vpantſchap / dieſe met de Mexi⸗
canen hadden) den Marckgraef Don Fernando Cortès, ende den ſynen / de victo⸗
rie ende Heerlhckheyt van Mexico gaf / ende ſonder dat / ſoo waſt onmoghelhcken
gheweeſt / de ſelve ghewonnen / noch haer oock op t lant te mogen onthouden heb⸗
ben. Soo wie dat d Indianen in wepnich hout ende ooꝛdeelt / dat men / met het
vooꝛdeel die Daer de Spagnaerden over hebben van Perſoonen⸗ Peerden / offen-
five ende defenfive Mapenen / wel alle Landen ofte Matien der Indianen ſouden
moghen over winnen / is ſeer bedꝛoghen. Daer is Chile, ofte am beter te ſegghen /
Arauco ende Tucapel, t welcke twee Vallepen zijn / ende is over de 25. Jaren hoe
wel dat men daer eenen daghelhekſchen ende continmelijchen ſtrit teghens voert /
ende ſijn upterſte beft doet / ſonder datter nochtans onſe Spagnaerden by nne een
voet lants connen af winnen: Want als zy maer eens de beers van de Peerden
ende Noers verloꝛen hebben / ende te weten comen / dat de Spagnaerden inſgelicr
van een ſteenwoꝛp ende van een Pijl ter neer vallenende gequetſt connen woꝛden /
foo woꝛdẽ daer de Barbaren fag in verhart / datſe daa? de Spietſen heen loopende⸗
haer feyt comen upt te rechten. Woe veel jaren zint wel dat men in nieu Spagnen.
_d
volck opghemaeckt ende teghens de Chichtmecos gheſtreden heeft / t welcke cen
2 Le
wepnich naeckte Indianen zyn / die alleenlick met Pijlen ende Boghenomgaen /
ſonder datmenſe fat op den huydigen dach heeft connen verwimen / maer woꝛden
eer alle daeghs ſtouter ende anvertſaghder. Nu / de Chuchos, Gairiguânas, Pileo-
Fones, ende alle d ander van d Andes, en iſſer de fleur van Peru met foo grooten
AJͤhereetſchap van Wapenen ende volck (ghelhek wn gheſien hebben) niet nae toe
ghhetrgeken; Wat hebbenſe uptgherecht ? Met wat winſt zjnfe wederam gheca⸗
men? Nuamen wederom niet wepnich / te vꝛedẽ ende blij weſende / van dat zy daer
met het leven af gecomen waren / hebbende by naeſt alle haer Bagagie ende Peer⸗
den verlozen ende achtergelaten. Piemant en late hem dunckken / als hy rn
doꝛt
— 8
PAT
mem '
N *
vene e eee
—
Vds
— — — —
— —— ͤ ́́R!—d . m
Cupit. ed. Hiftorie Moraet van Weft-Indien,
hooꝛt noemen / dat hp daer dooꝛ verſtaen moet / dat het ieden van Hout / of unt een
Boom gehouwen zyn / eñ (aa niet / mach het comen beſoecken eũ ondertaſten. Taet
de gloꝛie ofte eere gegeven woꝛden / dieſe toe tomt / t welcke pꝛincipalheken Gadt /
eũ fijn wonderbgerſycke ſchickinge is. Mant fao hem Motecuma in Mexico, ein
den Inga in Peru, te weer geſtelt hadden / om de Spagnaerden d incomſte te belet⸗
ten / Cortꝭs eũ Picarro ( hoe wel dat het excellente Capitepnen waren ſouden Daer
wepnich toe geholpen hebben / om voet op't lant te crijgen, De graote ſubjectie cit
gehooꝛſaemhept / die d Indianen tot Gare Coningen eñ leeren hadden / en is dock
geen cleyne hulpe geweeſt / om Chꝛiſti Met aen te nemen eñ tontfangen / eñ de ſelve
dienſtbaerheyt en ſubjectie / dieſe den Dupvel / ſjn tpranutjesei een (oaf Waren jock
onder woꝛpen waren / was een ſeer excellente gheleghentheyt / vooꝛ de Goddelhcke
wyſhept / on de ſelve miſbꝛuyclien tot het gaet te pꝛoffiteren / pluckende ſyn goet
van een anders quget / dat hy ſelfs niet gefaept en heeft. Het is een dinck / dat ſlecht
eñ gewis is / datter geenich volck vande Meſterſche Indien beguamer gewecſt(als
oock noch) zijn / n f Evangelium aen te nem / als de gene / Die haer Heeren alder⸗
onderdanichſt waren / eũ den meeſten laſt gedꝛagen hebbẽ / ſoo van tribupten / disſt⸗
baerhept / als van Godſdienſtẽ eũ gebꝛuvcken der doodẽ ofte begrgeffeniſſen. Alle
het gene dat de Mexicaenſche Conings / eñ die van Peru, beſetẽ hebben / is hedenſ⸗
daeghs t alderbeploeghſte van de Chꝛiſtenheyt / eñ Daer de minſte ſwarichent gie
vonden woꝛt / in de politijcke cit Geeftelijcke regeeringe. Het ſwaerlaſtich eñ ton:
verdꝛagelhck jock van des Satans Meltẽ / Sacrificien en Ceremonien / ward de
ſelve Indianen (als vooren gefept is) alfaa moede af te verdꝛagen / datſe hen onder
haer beraetſlaeghden / een ander Met eñ Gaden te ſoecken / om te dienen. Eñ alfoa
heeft haer ooc Cheiſti Met / gedacht(e noch Dunche) te weſen rechtveerdich / ſaeht⸗
moedich / renn / goet / gelijckofte effen / eũ gantſch en al vol weldaden. Eñ t gene dat
in onſe Wet ſwaer valt / (t welcke is / ſoo graote / hooghe eit berboꝛgen miſterien te
gelaoven / wiert onder deſe lteden feer lichtelhcken ingeplant / om dieſ wille dat haer
den Dupvel / ander ſwaerder / eñ noch oock de ſelve dingen / die hy van onſe Evan⸗
geliſche Met ontſtelende / vergemepnſchapt eñ dienſt gemaeckt hadde / gelhek als
ſin maniere van t achtmael tontfangen / biechten / aenbedinge van dꝛie in een / eñ
ander diergelycken / eũ zin / tot ſpht vanden Ppant / dienſtich geweeſt / datſe wel en
te degen met de waerhept aengenomen mochten woꝛden / van de gene dieſe met de
leugen ontfangen hadden. Godt is in alles wis eñ Wonderbaerlick / ver wint den
tegenſtryder met ſyn engen gewepꝛ eit Mapenen / vangt hem met ſyn ſtrit / en ante —
halſt hem met ſin epgen ſweert. Eputlcken / foa heeft onfer Godt (die deſe lieden
geſchapen / eũ foe langen tit / ſoo t ſcheen / vergeten hadde / eñ als de gheluckige ure
gecomen was) willen doen / dat de ſelve Dupvels / vyanden der Menſchen / die val⸗ 1
fchelicken vooꝛ Goden gehouden wierden) tot haerder ſpit / getupgeniſſe moeſten
geven / der comſte van de warachtige Wet / van de macht Chꝛiſti / eũ van de trium⸗
phefgnes Crupces / gelijck als het dooꝛ de boven⸗· verhaelde Booꝛhoden ofte Spo⸗
lien / Pꝛophecijen Teypckenen / Hꝛognoſticatien / eñ doo veel ander dingen / die daer
in Peru, eñ op verſchenden Contrepen / gebeurden / warachtel hellen gebleecken is /
eñ de ſelve Audiaenſche Gochelaers eis Wyſen / Miniſteren des Satans / hebben
t ſelve beleden eũ bekent. Eũ men en cant oock niet ontkennen / want het is open⸗
baer eñ kennelick ghenoech vooꝛ de Werelt / hoe dat ter plaetſen daer men t rups
geſtelt / Hercken / ende Chꝛiſti naems belijdinge heeft / den Dupvel niet eeng en derf
kicken eñ geceſſeert en te niet zyn / alle de t ſamen· ſpꝛaecken / Gzaculen antwooꝛdẽ /
en ſicht⸗
))) 8 WL.
en ſichtbaerihcke berfehijningen/ die daer onder alle ſpn ongeloovigen ſo oꝛdinarts et
gemepn waren. Eñ fo daer noch hedenſdaeghs eenich van ſpn vermaledijde Mim⸗
ſteren pet vanꝰ t ſelue is genietende eñ in gebꝛuyck heeft / is daer pewers in de Spe⸗
loncnen ofte Holen / eñ op verboꝛghen ende ſeer hepmelieke plaetſen / gantſch end al
upt de wegh / eñ opeet ban den naem eñ handelinge der Chuſtenen. Ven alder op⸗
Perſten Neere zy gebenedht vooz fpa groote barmherticheden / cit vooꝛ de gloꝛie van
ſynen ie. Manie. Doozwaer fo de gene die deſe liedẽ in t wereltlje als oor int geeſte⸗
ht / rege eren / haer (gelhck als hen Chriſtus gegeben heeft een Wet eñ Jock die ſacht⸗
moedich eñ verdzagelhekig / met eenen lichten laſt) niet meer laſts op en leyden / alſſe
wei verdꝛagen mogen / gelhe al ſt de Cedul len ofte Schyiften des goeden Repſers / ſali⸗
ger ge dacgten / vermelden eñ beelen. Ende ſoo gelhheckeihck net het ſelve / noch ten
munſten de Helft van de ſoꝛge ware / om den genẽ tot haerder ſalichept behulnſaem te
weſen / die ons met Haer arm fuizet cú arbepdt zón pꝛoffite rende / ſoo (oud:t de becd⸗
ſaeniſte et geluckichſte Chꝛiſtenhept der Werelt weſen. Onſe zonden en geben ons
dit wils geen plactg to: mrerder Weldaet / ben wel fo ſegge it hier mede / t gene dat de
Waerchept / ende boog imp (eer ſcker is dat alhoewel dat d eerſte incomſte des Euange-
Luus dp veel plaet ẽ iet geweeſt en is / met de C hꝛiſteliheke eenvoudichept eñ behooꝛ⸗
4 (pehe nuddelen / ſo heeft nochtans de goethept Godtg ũyt het ſelve quaet goet getroc⸗
Ren / eñ gedaen bat de fubjertie ofte onderda ichept der Andtar t / geweeſt is tot haer⸗
der voltcon en remedie eñ ſalichept. Laet gefien wozden / alle het gene dat in onſe tydẽ
op een nieu in Ooſtẽ ñ Weſte tot de Chiſtenhept aengebacit is / eñ laet geſien woꝛ⸗
den / hoe wepnich ſi kergept eñ byſtant / datter int geloofeñ Chiſtelgcke Relfgie ghe⸗
weeft is / ter plaetſen Daer de nieuwe bekeerden volcomen vꝛpichept ge hadt hebben /
om hen nae haerder epgen vꝛpe wille te diſponeren ofte te regulerk. Onder d India⸗
neiiidie de Chziſtenhept onderwozpen zn / neemt het / ſonder twijfel / in waſdom eñ
verbeteringe aen / bꝛengende alle daegs meer vꝛuchtẽ vooꝛt / eñ onder andere / van an⸗
dere qualitepten eñ geluckiger beginſelen / comt het te vervallen en is vaſt dꝛepgende
tot een vernielinge . En hoewel dat de beginſelen in de Weſterlche : Indien mor pigckẽ
deweeſt zin / ſo en heeft daerom nochtans / den Heere niet gelaten Daer terſtont heen
te ficken, (eer goede Werck gaſten van ſyn getrouwe Htnifteren eñ B. Apoſtolt⸗
{che m annen / gelijck alg daer geweeſt zyn / bzoeder Marten van Valencien / Erantiſ⸗
caner / bioeder Dominicus ban Berangos, Domtnitaner / bꝛoeder Jau van Roa, Augu⸗
ſthner / met andere Dienſtknechten deg Heeren / die heplichlhcken geleeft / eñ dinghen
upigerecht hebben / die s menſthen macht te boven gingen. Veſgelher / wijfe heplige
Prelaten eñ (eer gedent weerdige Pꝛieſterg / van de welcke wp niet alleenijjc en hooꝛen
merckelycke mirakelen eñ epgen Apoſtelſche daden, maer hebben haer noch oock in
o nſen tydẽ in de ſelve graet gekent / eñ ſelfs gemepnſchap met gehabt. Iaaer dewijle
dat min intentie nu anders niet geweeſt ents / als te handele t gene dat depgen Wie
flopte der voojſchꝛeben Andtanẽ is beroerende/tot op den tijt dat het den ader onſes
Beeren leſu Chriſti goet gedocht heeft / haer t licht van ſpn woozt te vergemepnſthap⸗
pen / en wil niet vooꝛder paffert latende t diſtours van t Euangelium inde Wäeſterſche-
Indien, tot op een ander tht/ofte boor een beter Vernuft. Biddende den opperſiẽ Hees
re van alles / eñ ach ſpn dienaerg / gertgrondelhcken te willen bidden aen ſpn So dde⸗
Acke Maſeſtept dat hy hem / doo pri goethept / wil vermeerdigen / ſpn nieuwe Chyi
ſtengert / die hy in den laetſten tijde aen t epndeder Aerden geplant heeft / dic⸗
llg te Willen beſoecken / ende met L emelſche gaven vermeerde⸗
ren · Den Caninek der Eeuwen / zy de Glozie / Cereen
Heerlichept ban 55 ed altoog / Amen.
An
Serre
F. . Ad
1 2 > , — . N WS
ET lede dd del edel er E
REL 6 p ASEAN
2
n
8 di
De Tafel van alle de Capittelen die in:
dit gheheele Boeck, ofte Hiftorie Naturael ende
EE Morael van VVeſt-Indien, verhandelt zin.
1
1
cock het ſelf de van Ariſtoteles ghevoe-
| Fol b
Het 11. Cap. Hoe datter onder de Voor-
der Werelt te weſen. N
Her 4. Cap. Antwoordt op het gene dat
zi =
mige Autheurẽ gehadt hebben, dat
hem den Hemel niet en verbreyde
tot over de nieuwe Werelt. Fol. 1.
Het z. Cap. Dat den Hemel van alle can-
de is. „ Fol: 2
Het 3. Cap Dat de H. Schrift ons te ver-
ten ront, ende in haer ſelven omloopen-
|
il HE eerſte Cap: Van Topinie die fom- | Het 12. Cap „Wat Platonis gevoelen was,
|
|
|
ſtaen geeft, het Aertrijc int midden van
|
1
Fol. 3.
uyt de Schriftuere geallegeert werdt, te-
| Het 7. Cap. Waer inne wederleydt wert,
|
|
lende waren,
| ouderen eenige kenniſſe van defe nieuwe
| Werelt ghevonden is. Fol. 10. b
Ls
gens de rondicheyr des Hemels. Fol: 4.b
| ij Dien goetwillighe Lefer Mort ghewaerfchont, dat bet ghetal daer de s Temelg
1 EEn 3 g estelt is, b. teechent de and r zijde va blalti. FC
Nies ert Bee
9
van deſe Weſterſche-Indien. Pol. 1 zi
Het 13. Cap. Dat ſommige gelooft heb-
ben, hoe dat Ophir, in de H. Schrift, dit
ons Feru beduydende is. Poli 12.
Het 14. Tap Wat dat Tharſis endeOphir
in de Schriftuere beduydende zijn. F. 13.
Het 15. Van de Prophecije van Obadia,
die van ſommige op deſe Indien beduyt
ende uytgheleyt worden. |
Het 16. Cap. In wat manieren dat de
Menſchen in Indien ghecomen moghen
wieſen , ende datſe na die contreyen met
geen opſette wille gevaren zijn. Fol. 4.
Het 17 Cap. van de eygenſchappen ende
| wonderbaerlijcke deucht desSeylſteens,
om met te varen: ende hoe datſe d'oude-
ren niet gekent hebben. Fol. 16 b
Het 18. Cap. Waer in geantwoort wert,
den geſien die geyoel ende zijn, dat men
in voorigen tijden deZeeOcean bevaren
heeft, gelij -k als heden daeghs. Fol. 17.
Het 19. Cap. Hoe dat men vermoeden:
mach, dat deerſte bewoonders vanIndië;
‘aldaer gecomen zijn, verſteken wefende
met on weder ef tegens haré wille. F. 18.
Het 20. Cap. Dat het niet tegenſtaende
meer geliſckeniſſe, dan goede rede heeft,
te denckè, dat deerfte bewoondsrs van
Indien over lant gecomen zijn Fol. 19.
Het 21. Cap Op wat maniere datdeBee-
ſten ende t Vee, nae de Landen
van In-
dien ge-
0
1
b
0
|
Û
|
1
|
ij
ipronck der Indianen: »
È
FEgquinoctiael. ge
Het 2. Cap. Wat dat d'ouderen gemoveert
5 En A
dien ghepaſſeert zin. Pol. 20
Het 22. Cap. Hoe dat t Indiaenſch ghe-
lachte niet gepaſſeert en is, over het Ey-
lant van Atlantide, gelijck als ſommige
I meynen. bat
1 Fol 2 1.
Het 23. Cap, Hoe dat dopinie van velen,
die be veſtighende zijn „d Indianen van't
Ioodtſche gheſlachte af te comen, val-
ſch is. | Fol 22.
Het 24 Cap. Door wat redenen men niet
wel en can weten d origine ofte oor-
, is EO 2.
Het 25. Wat d indianẽ te vertellen plach-
ten van charen oorſpronc ende eerſte op-
comſte ofte beginſel. Tol 23.
let tweede Bocck.
| HeteerfteCap „Daer in gehandelt fal wor-
van de Natuere ende eyghenſchappe der
5 Fol. 2 4
heeft, voor eẽ ongetwijffelt dinc te hou-
de, de Torrida onwoóbaer te weſẽ. E. 2 4 b
. Het 3. Cap. Hoe dat de Torrida Zona o-
very loedich vochtich is, ef dat hé d ou-
ders hier inne feer bedrogẽ hebbẽ. F. 2 5.
1
Het
fi
Het. Cap. Dat het buytẽ déTropicos int
contrarie van de Torrida is, eñ alſo heeft
men daer meer Waters ten tijden dat de
Son daer verſt af is. Fol 25,
Het 5. Cap. Hoe dat men binnen den Tro-
pwicos, in den tijt van de hitte eñ Somer,
den egen ef op wateren heeft, ef van de
rekeninge der Winter eñ Somer. Fol. 2 6:
| Het 6. Cap. Dat de Torrida groote over-
vloedicheyt heeft van waterẽ ef weydé;
ll iſt ſchoon dat het van Ariftotelis noch
ſioo veel ontkent wort.
Bar Wort ghehandelt, de reden
w aerom dat de Son buyten de Tropicis,
Aaer verft af weſende, t water is optrec-
5 1
7 waeyen. f
Fol, 26.b
kende, ende daer binnen in, int contrarie
als ſyer naeſt by is. Fol. 28.
Het 8. Cap. Op wat maniere men ver-
ſtaen moet, het gene dat van de Torrida
Zona gheſeyt wort. Fol. 29.
Het 9. Hoe dat de Torrida niet uyt der
maten, maer paſſelijckẽ heet is Fol. 29. b
Het 10. Cap. Dat haer de hitte vã de Tor-
rida, met den overvloedigen regen ende
corticheyt der dagẽ mat igendè is. F. 30.
Het 11. Cap. Dat men, behalven t voor- 4
ſeyde, andere oorſaken heeft, om de Tor-
rida getempert te weſen, namelijckende
Nabuerſchap de Zee Ocean- Fol. 3 1. IES
18
Het 12. Cap. Dat de hoogſte landẽ d alder
coutſte zyn, ende wat d oorſaecke daer
CCC |
Het 13 Cap Dat de principaelſte oorfake,
Fol. 31.
van de Torrida getempert te weſen, het
waeyen van de coele winden is. Fol. 3 2. b
Het 14. Cap. Pat men in de Gewefte des
Equinoctiaels, een ſeer gevoeglijck ende
bequaem leven leeft. Fol. 33,
—
Niet derde Boeck,
Het eerſte Cap. Dat de Hiſtorie Naturael
vande Indiaenſche dingè, aengenaem ef
vermakelijcken is. e
Het 2. Cap. Van de Winden ende hare
verſcheyden eygenfchappen ende oorfa-
ken int generael. Pool. 3 4. b
Het 3 Gap. Van ſommige eygenſchappen
der Winden, die in de nieuwe Wereldt
b von: Jol. 36.
Het 4. Cap. Datter in de Torrida Zona
“altoos Brieſen, ende buyten dien, Venda-
valen ende Briſen waeyen.
Het 5. Cap. Van de verſcheydenheydt der
Winden Brifen , ende Vendavalen, mer
d'andere meer Winden. Fol. 3 8.
Het 6. Cap. Wat dat d oorſake is, dat men
V2 altoos
Fol. 37.
ASEAN
*
— menen
* 5
DE, .
NN
el se 5
Td T
RM
27
NN
NN
I N N. 5
2
N — — — —
a
| TARELS |
altoos in de Torrida is vindende, Windẽ Het 2 3.Cap. Van't lant dat noch onbeket
van Orienten, ofte uyt den Ooſten, om | is‚ef vant verfchil., van eenen geheelen: «
de varen Fol. 59. b dach, tuſſchẽ die van Orienté ofte Ooſtẽ
Het 27. Cap. Door wat oorſake dat men eñ die van Occidentẽ ofte Wetté: E. 5
Semeynlijcker devwsdeval is vindẽde, buy. Het 24. Cap. Van de Vulcanen, vyerighe
c de Zorrids, op de meeſte hoogte. F. 40. b] monden ofte Swavelbergen. Pol. 56. b.
Het 8. Cap. Vande exceptien die men inde Het 25. Cap. Wat dat d oorſałe is, dat het
voorſeyde Regel vint, ende van de Win- vyer ende roock van deſe Vulcanen ſoo
8 den ende ſtilten, die daer in de Zee ende |. langhen tijt duert. Fol. 57.
8 {Opt Lant zijn. Fol t. Het 26. Cap. van de Aertbevinge. E 5b
i Het 9. Cap. Van ſommighe wonderbaer- | Het 25. Cap Hoe dat het Aertrijc ende de
f lijcke effecten van Winden, in de Con- Zee haer zijn omvangende Fol. 58 b.
en aen 85 1555 4, 1. bo N | - it
Het TO, Cap. Van den Ocean die Indien . edn
is e ende van de Noorder E f Hie ban 1 n
Het eerſte & ap. Van 3. foerten vã Mixt ẽ,
dat is gemengten ofte compoſitien, daer
mẽ in deſe Hiftorie vä-handelé ſal. f. 5 9. b
Het 2. Cap. Van d abondantie der Metalen
die men in Weſt- Indien heeft-Fol, 60.
Het 3. Cap. Van de qualiteyt des Aerttijex
daer mende Metalen vint , ende datſe in
Indien niet altemael bereyt worden: en-
de hoe dat d indianen de Metalen ghe-
bruyckt hebben. f 5 Fol. 1.
Het 4. Cap. Van het Gout dat in indien
bereyt wort. e Fol. 61. b.
Het 5. Cap, Van't Silver van Indien. E. 63.
Het 6. Cap. Van t Gheberghte Potoſi, en-
Het 17, Cap. Van diverſche Bonteynen en- de vau ſijnen ontdecker. Fol. 63. b
dae vloeyendèe Been. Pol. 50. Het . Cap. Van de rijcdommè ofte ſchat,
Het 18. Cap. Van de Rivieren: Fol. 5 O. b. die daer gegraven is , ef noch alle daegs
Het 19. Cap Van de qualiteyt van't Laut getrocken wort uyt het gheberghte van
| van Indien int Generael. Fol 51. b Potoſi. 155
ende Zuyder Zee. 5 Fol. 43. b
Tlet 11. Cap. Van de engte vã Magallanes,
hoe die vã deguytꝛijde gepaſſeert is. 44 b
Het 12. Cap. Van de Straet ofte engte die
ſommighe beveſtighen, aen dz Cufte van.
| . Florrida te weſen. EOl. 45 b.
Het 13. Cap. Van de eygenſchappen der
| | Straet ofte engte van Magallanes. F-46.
Het 14. Cap. Van*t Vloeyenende-Ebben-
4 | der Zee Ocean in Indien. Fol. 46. b.
| Het 15. Cap. Van verfcheydenVifch ende.
| maniere vanViffchen der Indians. F. 45. b
|
|
Het 20. Cap. Vau de eygenſchappen vant | Het 8. Demaniere van t graven ende be-
dE e nend 8 ab ol, 2, | reyden der Mijnen van Potoſi. Fol. 66. b
let 21. Cap. Van d' oorſaken dieſe geven, Her . Cap, Hoe dat het Metael van't fil
8 van dat het op de vlacke Landen niet en ver gebeneficieert ofte bereyt wort. F. 68
SM reghent. Fol 54 Het 10. Cap. Van de wonderlijcke eygen-
Het 22. Cap. Van de eygenſchappen van fchappen van t Quickfilver. Fol. 58. b
5 nieu Spagnen, met d Eylanden, ende an- Het 11. Cap. Waer dat het Quickſilver
N der Landen meer. Fol. 54, b gevonden wort; ende hoe daf fyne mie
Ba | 5 TAFEL: 1 |
riiſcke Mynen in Guancavilca, eerſt ont- ( Het 28 Cap; Van't Balſem fol. 83 b
deckt ſyn ghe worden. Fol. 69. b Het 29 Cap. Van t Liquedamber, eñ ander
Het 12. Cap. Met wat cõſte, dat het Quic- Olyen, Gommen ende Drogen, die van
5 filver uytghetrocken , ende t ſilxer daer | Indien gebracht worden fol. 84. b
met bereyt oft geſuyvert wert. fol. 70. b Het 30 Cap. Van't groote geboomte van
Her 13. Cap. Van de Artihcien, ofte Inge- Indien, als oock van de Cedren, Ceivas,
nien daermen de Metalen met maelt, ef ende andere groote Boomen fol. 8 5
de hoe dat het ſilver geeſſayeert ofte be- | Het 31 Cap Van de Planten ende vrucht-
„proeft wort. Pol. 2. Boomen die uyt Spagnien naer Lndien
let 14. Cap. Van de Eſmeraulten. Fol. 73. ghebracht zijn. 8.
Het 17. Cap. Van de Peerlen. Fol. 73 b Het 32 Cap. Vande Druyven, Wijngaer-
Het 16. Gap. Van t broot van Indien, eñ den, Olijf ende Moerbeſie- Boomen, ende
van t Mays. fol. 74. b van t Suycker-Riet. fol 87
Het 17. Cap. Van de Vucas, Cacavi, Pa- Het 33. Cap. Vant cleyn ende groot vee ij:
pas. Chunos, ende tRijs. fol. 5. bf van Indien fol. 88.
Het 18. Cap. Van verſcheyden Wortelen Het 34 Cap. Van ſommige gedierten vs
Wan Indienß?:ẽ:᷑̃ ũ fol. 76. b Europa, die de Spagnaerden in Indie ge-
Het 19. Cap. Van verſcheyden ſoortẽ vã vonden hebben, eñ hoe dat de ſelve daer
„groene cruyden ende Aert-weyten: ; als ghecomen mogen zijn. fol. 89
oock van de ghene dieſe Comcommers, Het 35. Cap. Vâde vogelen die men daer |I
Pyn-Appelen, fruytken van Chile, ende: van hier heeft. , ende hoe datſe daer in
P ruymen heete. fol. 77. Indien ghecomen mogen zijn. fol 9
Het 20. Cap. Van t Axi ofte Peper van In- Het 36 Cap Hoe dat het mogelijcken 18s,
Aden. oi lt fol. 78. datmen in Indien gedierten heeft, die op
Het 21. Cap. Van de Platano, fol. 78. b geenighe ander plaetſen ter werelt ghhe-
Het 22. Cap. Van t Cacao ende van t Co ‘vonden worden fol 90. b.
ca. tfol. 79. bi Het 3 7 Cap: Van de voghelen die eygent-
Het 23. Cap. Van tMaguey, Tunal, Greyn, lij cke van. Indien ſyn. _ folgr: Wi
ofte Cochinillie, Anil ofte Indigo; ende Het 38 Cap. Van de Bergh-gediertẽ. f 92 N58
van't Algodon ofte Kattden. fol. 8 o. h Het 39: Cap. Van de Meer- katten ofte: Iiiâg
Het 24. Cap. Van de Mameyen;Guayavos | Apen van Indien fol z ME
ende Paltoos fol, 8 f, Het 40 cap. Van de. Vicuuas ende Taru-
Het 2 5. Cap; Van de Chicocapotes, An- gas van Peru. fol 93 b
nonas ende Capolies. fol, 8 1. b Het 41 cap. Vande Pacos, Guanacos, en-
Het 26. Cap. Van de verſcheyden ſoorten de Schapen van peru fol 94. b.
b Fan en dee ene de Cocos, A. Het 42 Cap Van de B̃ezar- ſteenen, 95.b
mandelen, van d Andes ende Amandelen— Herviſfde Bock. ü
AN
REDE
NN
hd W —
E
8.
EVEN
2
.
AAS
F.
JEN
—
.
TENG
4 de N
2 K. 22
eee de te —
o · x
—
en
228 maananas
5
D 9
e
! * 3
. 1 2 *
van de Chacapoyas. fol. 82. Het 1. Cap: Hoe dat de hooverdye ende
Het 27 Cap. Vãverſcheyden Bloemen, als g nydicheydt des Duyvels d'oorfake ghe-
ooc vã ſommige boomen die alleenlijck | yeeſt is van d Afgoderye fol b
enckele bloeſſemen voortbrengẽ, eñ hoe getz cap-· Noe veel manieren vã Af gode-
dat d Indian deſelve gebruycké, fol, 83. rye dat d Indianen gepleecht hebbe, 98
Bat 5 Ee Me | 8 K 8
Rev.
let 3. Cap. Hoe datter onder d Indianen
p | eenighe kenniſſe van Godt is. Fol. 98. b
Het 4. Cap. Van de eerſte ſoorte der Af-
So derye, met de natuerlijcke ende ghe-
meyne dinge. Pol. 99.
Het g. Cap Van de Afgoderye, die d in-
i dinghen. > Fol. lob
Het 6. Cap. Van eẽ ander ſoorte vanAfgo-
derie met de overledenẽ oftedoodẽ. f. ol. b
Het 7. Cap. Van de ſuperſtitien dieſe met
de dooden bedreven. Pol 10 2b
Net &. Cap. Van de gebruyckẽ die de Mexi-
cCanen ende andere Natien, met de over-
ledenen gehadt hebben.
f Figueren gebruyckt hebben. 104.
van Afgoderye, die de Mexicanen ghe-
U
dienſte gemventeert heeft. fol. 109.
let 16. Cap Van de Clooſteren der Reli-
gieuſẽ die den Duy vel voor {ya ſuperſti-
den heeft. ker
Het 17. Cap. Van de penitentien eñ ſtren-
gicheydt die d Indianen, doot s Duyvels
ingeven, gebruyckt hebben. fol. 11 1. b
Het 18. Cap. Van de facrificië die d India-
zen aen den Puyvel deden, ende gan wat
Ainghen. hie | fol, 11 2
TABEL
1 Aianen gebruyckten met de Particuliere
Het ro, Cap. Van een vreemde maniere:
3 4
—
Fet 19. Cap. Van de ſacrificien dieſe van
Menſchen deden. fol, 113.b
Het 2 0. Cap. Van de grouwelijcke ſactifi- 5
cien der Menſehen, die de Mexicanen-
Jhebruyckten e el ,
Het 21. Cap. Van noch een ander manie-
re die de Mexicanen ghebruyckten in de
ſacrificie van Menſchen. fol. 115 h
Het 22. Cap. roe dat de ſelveIndiane n
al moede warẽ, eñ de wreethedẽ van hare
godè niet langer verdragẽ mochtẽ 1716.5
Het 23 Cap Toe dat den Duyvel onder
ſtaen heeft, de Sacramenten der heylighe
„Kercke nae te bootſen. fol. 117
Het 24 Cap. Gp wat maniere dat den
Duyvel in Mexico onderſtaen heeft, nad
te bootſen, de Feefte ofte Ommeganck
vant Corpus Chriſti, dat is t'Sacra=
ments-dach, ende duytdeelinghe vant
Hachtmael, die de Kereke gebruyct 117. b
Het 25 Cap. Van de biecht e de Biecht-
vaders die d Indi anẽ gebruyet hebbẽ. i 19
Her 26 Cap. Van de mifmaêchte ſalvinge
die de Mexicaenſche Prieſters ende ande-
de Natien gebruyckten als oock van ha?
re Toeyenaer s
Het 27 Cap. Van andere Ceremonien eñ
|. €eftuymen der Indianen, die met den on-
fol 120.b
fen ghelijck zijn. ee DENN eker
| Het 28 Cap. Vafl ſommige feeſten, die, die
van Cuſco gebruyet hebbé eñ hoe dat dẽ
Duyvel van gelijckẽ heeft willè nabo ot-
ſen het Myfterium ofre verborgentheyt
der heylige Pryvuldicheyt. fol 123
Het 9 Cap. Van de Feeſte van t Iubileo,
ofte Aflaet; die de Mexicanen gebruyckt
hebben. 1 DL fol 125 \
—
2
het 30 Cap. Van de feêfte der Coopliedë,
die de Cholutecas gebruyckten, fol 127
Het 3 1. Cap. Wat proffijt datter te halen
is, uyt het Relaes van de ſuperſtitien der
Indianen rn feln
ö M Her
B
2
Ci
ee Het ſeſte Boeck.
Het eerſte Cap. Hoe dat de gene, een V
Iche opinie hebben, die d Indianen voor
onverſtandige lieden houden. fol 129
Het 2 cap.
e Kalendier o
canen ghebruyekten.
Het 3 cap. Op wat maniere
fre Almanack die de Mexi-
dat d Ingas de
laren ende Maenden telden. fol 130
Het 4 cap, Datter gheenighe Natien van
‘Indianen ontdeekt zijn, die letteren ghe-
bruycken, fol 130. b
Het 5 cap. De maniere der Letteren ende
Boecken die de Chinen gebruycten. 13 1
let 6 cap. Van de Vniverſiteyten ende
Studien van China. fol 13 2. b
Het y cap. De maniere van de letteren en-
de gheſchriften die de Mexicanen ghe-
2 bl
Van de ghehengehiffen ende
bruyckten.
Het 8. cap. |
Rekeninghe, die d’Indiarfen van Peru ge-
bruyckten. | | fol 134
Het 9 cap. Wat maniere ofte forme dat
d'Indianẽ i
Het 10 cap. Hoe dat d’Indianen ha
BEARONHER
Het 11 cap. Van de Regeeringheen Co-
ningen diefe gehadt hebben. fol 13 6
Het I: cap Van de Regeeringhe der Co-
ningen Ingas van Peru. fol 136
Het 13 cap · Van de verdeelinghe die d'In
gas deden met haer Vaffalen ofte On.
derdanen. fol 136. b
Het 14 cap |
wen ende ordinantie, die d Ingas in hare
re Bodé
Fabrijcken ofte Timmeringẽ haddẽ. 137
Het 15 cap. Van de goederen des Ingas,
ende van d ordinantie der tribuyten ofte
Impoſten dien hy over d Indianen ghe-
telt heeft fol. 138
Eet 16 cap. Van d Ambachten often ant.
wer cken die d Indianè leerden fol 139. b
A
De maniere van de Rekeninge
fol 129. b
hare geſchr iftẽ haddẽ 134. b
fol 1325
Van deEdificien ofteGebou-
tst
het 17 cap: Van de Poſt-Boden ende’
Chafquis die dẽ Inga gebruyâe. f 140 IE
Jet 18 cap: Van de Wetten, Juſtitie en
ſttaffe, die dIngas geordineert hebben
als ooc van haer —ouwelijcken. fol.140
Her 19 cap. Van de afcomſte der Ingas,
F eeren vanperu, eñ van hare conqueſten
a ende fijn
Het 20 cap. Van den eerfté Ingae
| Seo
nacomelinghen, 4
Het 21 cap. Va PachacutilngaYupasguy
ende t'gene datter geſchiet is tot Guain-
capa toe. fol 142. b
Het 22 cap. Van den principaelſten Inga,
Guainacapa geheeten. 5
Het 23 cap. Van de laetſte ſiicceſſeuren
ofte afcomelingen van der Inga. fol 144
Het 24 cap. Wat maciere van Republijc- ISS
ke, ofte Stadts Regeeringe, dat de Mexi-
canen gehadt hebben fol. 144.b
Het 2 cap. Van de verfcheyden Digni-
teyten ofte Staten, ende Ordenen der
Mexicanen
Het 26 cap: De maniere van de |
nen vechten, ende van de Krijchſ-Amp-
ten dieſe haddenn. fol. 146
Het 27 cap. Van de groote ſorghvuldic-
heyt e e gehadt
hebbẽ, int opbrengẽ Van de jeucht 146. b
Het 28 cap. Van de Danſſpelen ende fee-
“ten der Indianen, fol 147.b-
r Mexica-
Het feventte Boeck.
niſſe te hebben van de daden der India-
nen, namelycken van deMexicané 148. b
lacas in gecomen ſyu. fol 149
Her 3 cap. E oe dat de ſes Gheſlachten De
van deNavatlacas t'lant van Mexico be-
woont hebben,
ofte overwinnge eñ victorien. fol 14
fol. 143 b | |
fol 145. b IE
Het 1 cap. Wat darter aen gelegen is, ken- je
1 ï 0 d d
Het 2 cap. van de Oude bewoonders van 5
nieu Spagnen, ende hoe datter de Navata-
fol 150% 5 ö
Det 4 cap. Van den uytrocht ende
‚Fet 6 cap. Van den ſtrijt diefe hadden te-
Bt ‘Shens die van Cuhuacan, ſol a 5 2. b
et / cap. Van de Stichtinghe ofte Bou-
. winghe van Mexico. fol 153
2 2 1 —— 3 r
Eee v cap. an de oproeringe van die van
de Mexicanen gecoren hebben, fol 154
Het o cap Van't vreemde Tribuyt dat de
Mexicanen aen die van Azcopuzalco be-
| taelden. it fol 15 5 b
Het 10 cap. Van den tweeden Coninck,
ende van t ghene dat by {yn Regeeringe
TAFEL.
wegh
der Mexicanen , ende van debouwinghe
van Mechoacan. nk Or tol ET
8 Her 5 cap. Van't gene dat haer wederva-
Ten is, in Malinalco, in Tula,ef in 2hapul-
4 8 tepec. 8 fol 15 2
Ilatelluco, en van den eerſten Coninc die |
ee
wilde weſen, ende van de electie ende ge⸗
ſchiedeniſſen van Ticocic. fol x63
Het 18 cap. van de doot van Ilacaellel, $
ende daden van Axayaca, denfevendên 4
Coninck van Mexico. fol 163 b
et rg cap. van de dadẽ Autzol, den acht- |
ſten Coninck van Mexico. fol 165
Pet 20 cap 5 Van de Electie des grooten d
Motecuma , den laetſten Coninck van
Het 21 cap. Foe dat Motecuma de dienſt
van fyn huys ordineerde, ef dé ſtrijt dië _
hy voerde om hem te latécrooné. f. 167
Het 22 cap‚van de coſtuymen ef grootſ-
heyt van Motecuma, fol 167, p
Het 23 cap. Van de vreemde voor{poken _
ende teyckenen die daer in Mexico ghe- 3
fchieden, eer dat hem fyn Beerfchappye
Fl
5
9
i heſchietis. fol 156 voleynde. e
898 Het 11 cap. Van den derden Coninc Chi- ret 24 cap: Van de tijdinge die Motecu-
malpopoca, eñ van ſynen wreeden doot, | ma creech, hoe dat de Spagnaerden aen
4 „ende oorſpronck van den Krijgh die de {yn lant gecomẽ waren, ende van d Am- 4
> Of „Mexicanen aen vingen. fol 157 | baflaetfchap dië hy-aë haer ſant f 170 Á
Hier 12 cap‚van dé vierdé Coninc Mcoalt, Het 2 5 cap. vander Spagnaerden comfte —
5 „ ‚ef vädé Krijch tegens de Tepanecas. 158 in Mexico. e fol. 1 1b
Het 13 cap. Van den ſlach die Mexicanen Het 26 cap. van de doot van Motecuma, —
Jeden met de Tepanecas, eñ van de groo-| ende hoe dat de Spagnaerden uyt Mexie
te victorie diefe vercreghen. fel 15 9. b cofcheyden, „ 01%
Het 14 cap. van den Krijch ende vicorie Het 29 cap. van ſommighe Mirakelen die
die de Mexicanen hadden op de Stad van ‘Godt in Indien ghewrocht heeft, tot
8 Cuyoacan. 0160, een hulpe van't geloof,ende fonder ver-
Het 15 cap. Van den ſtrijdt ende viâorie | dienften der ghener dieſe uytgherecht
8 | die de Mexicanen hadden met de Suchi- hebben. tl, ENG _fol174
milcos. 5 fol 161 Het 28 cap. eñ t laetſte, x an de 55 1 5
Het 1 cap. Van den vijfden Coninck van heyt ofte geſtalteniſſe, die deGoddelye= —
ö Mexico, ghenamet Motecuma, deerfte ke voorfelcheyt, inindie geordineert of.
5 van dien name. fol 162 te geſchict ER EA Een
Het 27 cap. E oc dat Tlacaellel geẽ Conine ligie daer incomſte té hebben. fol 1 5b 5
2 Hude des Tafel. >
dt Share 5 Arnes onto tr 4 .
l N 30 10 2
*
— 5
/
ef
zé
be 7 1 5 i
7 4 4
el 5 0
@
N |
.
D .
* 1 5
5 *
7
ek
e s i i
e 2 8
N —
of
3. 8 |
D* a
1 ie 2
85 i
5
* 3
94 Es ö ö ge
3 *. hi ; 5
$ 5 —
à a
i 5 8 7
2 * * — ge
5 7 4 — 7 *
d à 8 1
5 5 i f
ä
465 ES |
3 *
4 % Ee a
1 2 12
5 *
5 ; *
0 RE
8 *
5 8 7 3 — tn 3
€ 8 A 8
Pr 5 * dn 22 8
8 J È
or —— — ea
Gb. „ „ e e
S 8 F
.
—
8
„CE EE
NV.
*
2
n
NR
N
8
N 5 r N
n N
W 2
N N
* NN N 8 * NS }
N ONES ANN
N AR 8
5 N W
) NIS
. | bd Ne 5
NN
"| . \
— — ee
Fanal
USERS
PVEN DIN
PP ˙ . da IN be av al an
N
1
In
1
N
f
|
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11