Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
University of Toronto
http://www.archive.org/details/ilchroniconfarfe01greg
ISTITUTO STORICO
ITALIANO
FONTI
PER LA
STORIA D'ITALIA
PUBBLICATE
DALL'ISTITUTO STORICO
ITALIANO
SCRITTORI • SECOLI IX-XII
ROMA
NELLA SEDE DELL'ISTITUTO
PALAZZO DEI LINCEI, GIÀ CORSINI,
ALLA LUNGARA
1903
IL
CHRONICON FARFENSE
DI
GREGORIO DI CATINO
PRECEDONO
LA CONSTRUCTIO FARFENSIS
E GLI SCRITTI DI UGO DI FARFA
A CURA
DI
UGO BALZANI
VOLUME I
CON UNA TAVOLA
ILLUSTRATIVA
ROMA
FORZANI E C. TIPOGRAFI DEL SENATO
PALAZZO MADAMA
1903
MOV 1 4 1947
DIRITTI RISERVATI
PREFAZIONE
Il velo mistico di una leggenda ravvolge le prime lon-
tane origini del monastero di Far fa. Secondo questa leg-
genda, ai tempi dell' imperatore Giuliano, un santo uomo
venuto di Siria a Roma insieme a sua sorella Susanna,
dopo avervi fatta alquanta dimora si ritrasse in Sabina e
quivi per le virtù sue reso caro a tutti, fu eletto vescovo.
Ma l'uom di Dio tendendo sempre a perfezione maggiore,
lasciata Y infula episcopale vesti l'abito monastico ed eresse
una chiesa in un luogo detto Torano donde con le pre-
ghiere aveva scacciato un drago pestifero che ne infestava
le vicinanze. Più tardi, cercando un ritiro ancor più romito,
scelse, sempre in Sabina, un terreno detto Acuziano situato
alle falde d'un colle selvoso per edificarvi una chiesa dedi-
cata alla Vergine, e un monastero che poi prese il nome
di Farfa dal fiumicello che gli scorre vicino e alquante
miglia più oltre va a gettarsi nel Tevere '.
* Il fiumicello Farfa è 1' « amoenae Farfarus umbrae » di Ovidio (Met.
XIV, 331) e scorre ai piedi del monastero di Farfa che è distante da Roma
intorno a quaranta chilometri e non lontano dalla odierna stazione ferroviaria
di Fara Sabina. Circa la configurazione e struttura della valle del Farfa ve-
dasi la memoria del dottore G. A. Tuccimei, Sulla struttura e i terreni che
compongono la catena di Fara in Sabina nel Bollettino della Società Geologica
Italiana, anno II, fase. i. Una elegante descrizione della badia nel suo stato
attuale è stata pubblicata di recente dal sig. Diego Angeli col titolo Passeggiate
Sabine: Farfa nella Rivista Moderna politica e letteraria del 1° novembre 1902.
vili U. BALZANI
L' identità della persona di questo santo Lorenzo, il
tempo in cui visse, i compagni ch'egli ebbe, la sede epi-
scopale che avrebbe tenuta prima di ridursi a vita mona-
stica, hanno dato luogo a molte congetture erudite che
qui par superfluo ripetere \ Ci basti aver seguita l'antica
lesfSfenda come ce l' ha tramandata il cronista Greoforio
di Catino il quale si esprime intorno ad essa con molta
cautela, massime riguardo alla data della fondazione del
monastero ch'egli inclina a porre nel tempo di Graziano
imperatore. Il monastero, fondato, a quanto pare, come
Subiaco e Montecassino, sulle rovine di un antico tempio
pagano *, sarebbe stato distrutto durante il periodo delle
invasioni barbariche, rimanendo deserto fin verso la fine
del secolo settimo, quando risorse per opera di Tommaso
di Morienna ^
1 II Marini nella sua Serie cronologica degli abbati del monastero di Farfa,
Roma, 1836, riassume le ipotesi varie intorno a questo Lorenzo detto l'Illumina-
tore o anche Siro o Latino. Non è ben chiaro se si tratti di una persona sola, o
se vi sia confusione tra più persone dello stesso nome, e se il Lorenzo che avrebbe
fondato il monastero abbia occupata la sede episcopale di Sabina od un' altra.
Vedasi la Vita di san Lorenzo Siro nel Bollando al 3 di febbraio e il trat-
tato preliminare al to. I di lugHo; Mabillon, Ada Sanciorum O. S. B. I, 231,
an. 576; Ughelli, Italia sacra, I, 157 e 1257. Mi par più sicuro rimandare
il lettore a quello che ne dice Gregorio di Catino lasciando questo perso-
naggio nel vago della leggenda che in fondo serve soltanto a indicare la
probabile realtà di una prima antica fondazione anteriore a quella più certa
di Tommaso di Morienna che può dirsi il secondo fondatore del monastero,
e col quale la vita farfense, pur sempre attraverso la leggenda, incomincia ad
entrare nella storia.
2 Cosi par che dimostrino alcuni resti d'iscrizione e gli avanzi d'un an-
tico muro scoperti alquanti anni addietro. Cf. Atti della R. Accademia dei Lin-
cei, Notiate degli scavi, an. 1888, p. 292.
3 « Ceterum prudenti lectori relinquimus ut de tempore pr?fati viri Lau-
« rentii eligat sibi placitum quod videatur verius. quo autem tempore prius
« destructum hoc fuerit monasterium, sicut et constructum, manifestius cla-
« riusque minime scimus, nisi tantum quod legitur in ciusdem libro Con-
PREFAZIONE. IX
La Storia della seconda costruzione di Farfa ebbe una
narrazione antichissima in un Libellus constritctionis Far-
fensis, o più brevemente Constructio, di cui ci rimane una
parte che riferisce le vicende del monastero dal cadere del
secolo settimo fino alla morte del quattordicesimo abbate
intorno all'anno 857. Opera d'un monaco ignoto del
secolo nono, questo scritto non è pervenuto a noi nel suo
testo genuino e completo, ma solo ce ne resta quello che
ne fu inserito in un codice Farfense del secolo unde-
cimo che contiene lezioni sulle Vite di alcuni santi. Gre-
gorio di Catino riferendosi ad essa accenna esplicitamente
ad un proemio di cui nel codice non rimane traccia, ma
« structionis »; Chronicon, I, 131, e vedasi tutta la sagace dissertazione di
Gregorio di Catino a pp. 119-135 di questo volume e la prefazione al Flo-
riger inserita ivi in nota a p. 121. Gregorio inclina a credere che la distru-
zione del monastero avvenisse ai tempi di Genserico: « Temporibus vero
« Zenonis imperatoris et pap^ Leonis, Gensericus rex Guandalorum cum exer-
« citu Maurorum Romam cepit anno Christi .cccclvil, quo tempore arbitra -
« mur hoc c?nobium fuisse destructum, post beatissimi Laurentii constructio-
« nem anno .lxxxviii. w (prefazione al Floriger, I, 123, nota). Questa ipotesi
di Gregorio che par contraddire in questo punto la Constructio, riferirebbe
dunque la costruzione del monastero all' anno 369 e porrebbe all'anno 457
la sua distruzione. Gli argomenti che reca il cronista in favore della sua
supposizione sono certo notevoli, ma conviene osservare che la dimora effi-
mera di Genserico nella provincia romana difficilmente può avere occasionata
una distruzione completa e permanente del monastero, e par più probabile che
questa avvenisse, come pei monasteri di Montecassino e di Subiaco, nei primi
tempi della invasione longobarda. Montecassino fu distrutto circa 1' anno 580
e Subiaco circa il 600, e furono ricostruiti il primo intorno al 718, il se-
condo intorno al 705 ; ed è bene anche tener sempre in mente che per alcuni
secoli i momenti critici di questi tre monasteri sogliono essere contemporanei
e che la loro storia attraversa fasi assai somiglianti. Gregorio di Catino si
appoggia per il suo argomentare ad alcune particolari espressioni della Con-
structio prendendole come certe, ma queste espressioni le quali si basano
sulla leggenda, che il cronista accetta per intero senza discutere, non offrono
per noi un criterio sicuro contro l'affermazione diretta della Constructio me-
desima a cui si accenna nella nota seguente.
^03
.fi
X U. BALZANI
che doveva indubbiamente contenere la leggenda di san Lo-
renzo Siro e qualche notizia intorno al monastero e alla
sua distruzione che l'autore della Cofistnictio , contraddetto
in ciò da Gregorio di Catino, attribuisce ai tempi longo-
bardi '. Gli avanzi della Constmctio inseriti nel lezionario
che ce li ha tramandati, recano testimonianza di una latinità
assai migliore di quella che si trova per solito nelle scrit-
ture ecclesiastiche nostre di quella età. Ciò, come già
ebbi occasione d'osservare altrove, è dovuto. alla influenza
dei legami che strinsero sempre il monastero di Farfa ai
dominatori longobardi e franchi i quali nelle loro relazioni
con la Sede apostolica lo tennero fin da principio come
il baluardo loro più prossimo alle mura di Roma. Gover-
nato da abbati di origine franca quando la cultura eccle-
siastica era meglio curata oltralpe che a Roma, il mona-
stero di Farfa sovrastò alla decadenza letteraria del nono
secolo, e più tardi fra le sue mura si videro sorgere i
primi inizi di una rinascenza storica di cui la Cofistrtictio
sembra essere il germe.
La leggenda della seconda fondazione lascia agevol-
mente trasparire il vero storico ch'essa contiene. Tom-
maso di Morienna, uomo venerabile, recandosi con alquanti
seguaci pellegrino a Gerusalemme, passava per Roma, e
quivi gli si accompagnavano due italiani. Marziano e Mar-
tirio, i quali sciolto il voto tornavano in patria dove tro-
viamo poi Marziano chiamato a reggere la sede episco-
I « Sed et illud quod in proemio legitur Constructionis, istud nio-
« nasterium aLangobardisdestructum, effugatis ab eis etinterfectis eius habitato-
« ribus, corrigendum arbitramur, ut non a Langobardis sed potius a Guandalis
« dicatur, quod accidit temporibus Zenonis, vel a Gothis, quod temporibus
« Archadii vel Honorii imperatorum exlitit »; prefazione al Floriger in nota
a pp. 123 e 124 di questo volume.
PREFAZIONE. XI
pale di Fermo, e Martirio un monastero romano presso
la chiesa di S. Pietro. Si direbbe che rimpatriando i due
pellegrini avevano lasciato vivo il pensiero d' Italia nel-
l'animo di Tommaso il quale coi suoi discepoli rimase per
altri tre anni pregando presso il Santo Sepolcro. A un
tratto la Vergine apparisce in visione al sant' uomo, e da
Gerusalemme gli addita la deserta basilica presso i tre
cipressi del fondo Acuziano in Sabina dove egli doveva
restaurare il monastero destinato a vita rigogliosa e po-
tente. Tommaso obbedisce alla visione e fa rivivere il
monastero di Farfa con l'aiuto del duca di Spoleto Fa-
roaldo ammonito anch' egli in visione di dare al nascente
istituto una protezione che fu poi continuata sempre dai
suoi successori.
Questa leggenda sembra accennar chiaro al movimento
del monachismo che nel secolo settimo penetrava in Italia
dal settentrione a rinnovare la tradizione di san Benedetto
e risuscitarne l'opera incivilitrice. Come Bobbio sorgeva
verso quel tempo per opera dell' irlandese Colombano,
Farfa tornava a vivere per opera di monaci originari della
Gallia col favore e l'aiuto dei signori longobardi che com-
prendevano tutto il valore di un focolare di civiltà in quel
luogo cosi mirabilmente situato tra Roma, l' Umbria e
l'Abruzzo. L'azione propagatrice del monachismo farfense
si rivela ai tempi dello stesso Tommaso con la leggenda
della fondazione del monastero di S. Vincenzo al Volturno
e dei suoi tre fondatori, i nobili giovani beneventani Pal-
done, Tatone e Tasone '. Questa poetica leggenda che si
I Cf. Chronicon VuUurnense in Muratori, Rer. It. Script. II, ii, e la Vita
Paldonis, Tatonis et Tasonis Vulturmnsium pubblicata dal Waitz nel volume
Script, rer. Langoh. et Ital. saec. VI-IX dei Mon, Germ. hist.
XII U. B AL ZANI
lega cosi strettamente alla vita di Tommaso di Morienna
e alla storia di Farfa, è inserita nel lezionario Farfense in
mezzo alla Constructio. Ne fu autore Autperto monaco
e più tardi abbate di S. Vincenzo che la dettò non molti
anni dopo la morte dei tre fondatori beneventani. Non
si può dire con certezza se la narrazione di Autperto fu
inclusa nel testo originale della Co7istnictio o solo poste-
riormente dal compilatore del lezionario, ma non mi pare
improbabile che l'autore della Constructio l'abbia accolta
nel suo lavoro. Forse già fin d'allora s' infiltrarono nella
leggenda quelle varianti ed aggiunte che mancano nel rac-
conto di Autperto ma che si trovano nel lezionario e deb-
bono essere nate a Farfa per appoggiare i pretesi diritti
sul monastero di S. Vincenzo sostenuti poi con lungo di-
scorso da Gregorio di Catino nella sua cronaca. Il rac-
conto volturnense è cosi fuso in quello della Co7istriictio
che sembra essere stata originalmente compilata nella
forma in cui ora l'abbiamo, per legare insieme le origini
dei due monasteri '.
La somiglianza delle cause che determinarono il sor-
gere, il decadere e il risorgere di certi monasteri prossimi
I Un frammento della Constructio, tratto dal lezionario di cui è parola
qui sopra, fu pubblicato dal benedettino Costantino Caetani nel terzo volume
degli Acta Sanctorum O. S. B. e riprodotto nella raccolta dei Bollandisti al vo-
lume terzo di settembre. Il Bethmann pubblicando per primo 1' intero testo
nei Moti. Germ. hist. Script. XI credette che esso contenesse la Constructio com-
pleta e genuina quale essa fu scritta. Il dotto tedesco, del resto assai bene-
merito degli studi farfensi, era in errore, e l'amico mio Ignazio Giorgi ha
dimostrato con evidenza che il vero testo originale è perduto ; I. Giorgi, lì
Regesto di Farfa e U altre opere di Gregorio di Catino in Archivio della Società
romana di storia patria, anno II.
PREFAZIONE. XIII
a Roma o non lontani da essa, non s'arrestò ai primi secoli
della loro vita. Il cessare delle incursioni barbariche e
lo stabilirsi di domini regolari e ordinati, favori lo sviluppo
del monachismo e fece salire a stato alto e potente molti
monasteri tra i quali primeggiava quello di Farfa, cosi fio-
rente che appena era eguagliato in tutto il regno Italico,
e non interamente, dalla sola badia di Nonantola '. Visitato
da pontefici, da re, da imperatori, arricchito da oblazioni
continue, retto da abbati ragguardevoli, vicinissimo a Roma
dove aveva possedimenti e chiese proprie, ma collocato
entro i confini del regno Italico e indipendente dalla imme-
diata giurisdizione pontificia, il monastero di Farfa era di-
venuto un centro notevolissimo di forza, di cultura e di
religione. Ma come prima dal settentrione, ora l' Italia
era minacciata dall'Africa. I Saraceni, posto sicuro il piede
in Sicilia, allargavano la loro potenza sulla terra ferma,
e dove non potevano tenere stabile dominio si spingevano
a rapina e a distruzione con incursioni temporanee. Come
una marea che s'avanza e si ritira, essi avanzavano o si
ritraevano secondo le forze di resistenza che si trovavano
contro. Roma stessa non andò immune, e nell'estate del-
l'anno 846 vide le orde dei Saraceni irrompere selvaggia-
mente in S. Pietro e il sacro tempio del principe degli apo-
stoli profanato dal saccheggio degli infedeli. I monasteri
meridionali o non lontani dal Mezzogiorno, isolati nelle
campagne e perciò male sicuri, noti per lo splendore e
le ricchezze, focolari della fede cristiana, non potevano
I « Quid multa ? in toto regno Italico non inveniebatur simile illi mo-
« nasterio in cunctis bonis, excepto monasterio quod vocatur Nonantul? ; sed
« non ex toto, ut plures fatentur » ; cosi 1' abbate Ugo nella Destructio a
p. 31 di questo volume.
XIV U. BALZANI
sfucrgire alla cupidigia rapace e all' odio degli Arabi. La
badia di Farfa, posta alle falde di un colle Sabinate in
luogo molto accessibile, cedette finalmente alla sorte a cui
avevano già ceduto S. Vincenzo al Volturno e Montecas-
sino. Intorno all'anno 890 era divenuto abbate di Farfa
un personaggio di nome Pietro, e reggeva la badia e le
terre e chiese soggette ad essa con vigore e prudenza,
quando i Saraceni cominciarono ad infestare il territorio
Farfense e a minacciare il monastero stesso. Pietro durò
a lungo nella difesa, e senza smarrirsi per sette anni re-
spinse con le armi gli assalti frequenti. Ma gl'invasori
erano oramai signori delle vicinanze, e resister più a lungo
non era possibile. Pietro decise di abbandonare il luogo
che non poteva difendere, e divise in tre schiere i monaci
e partito fra esse il tesoro, ne mandò una a Roma, uii' altra
a Rieti e la terza condusse seco nel comitato Fermano.
I Saraceni penetrati nella badia, invece di distruggere
lasciarono in piedi il bello edificio per valersene come di
punto d'appoggio e di stanza nell'andare e venire dalle
loro incursioni, ma alcuni ladri cristiani che vi si erano
rifugiati una notte, accesero un fuoco che senza loro inten-
zione divampò in incendio e mandò tutto in rovina. Intanto
l'abbate Pietro durava fatica a reggersi nel territorio Fer-
mano infestato anch'esso dagli Arabi, e dovette piantarsi
sul Monte Matenano dove costruì un castello a difesa di
un monastero che diventò uno dei centri Farfensi, e in cui
più tardi Tabbate Ratfredo trasferi le reliquie di santa Vit-
toria. Quivi Pietro fu sepolto intorno all'anno 919 dopo
aver designato a suo successore l'abbate Rimone che, a
quanto pare, non governò a lungo. Dopo Rimone, o forse
per qualche tempo contemporaneamente a lui, fu abbate
PREFAZIONE. XV
Ratfredo che ricondusse i suoi monaci a Farfa, e tra gli
anni 980 circa e 9 36 ricostruì il monastero.
E qui comincia un periodo intralciato nella storia di
Farfa e pieno di tristizie. L' esodo dei Farfensi in tre
luoghi diversi spezzò in certo modo V unità della loro com-
pagine monastica. Due abbati, Rimone e Ratfredo, un
dopo l'altro morirono avvelenati dai loro monaci, i quali
nella sede di Roma par che avessero una scuola di medi-
cina dove insieme all'arte della salute dovettero esercitarsi
in quella di trattar veleni. Due monaci scellerati, Campone
e Ildebrando, dopo avvelenato Ratfredo s'erano impadroniti
dell'abbazia dividendosene i beni e il comando, vivendo vita
dissoluta e distruggendo nei monaci ogni disciplina e ogni
sentimento di virtù monastica. Del resto il male non era
solo tra i monaci di Farfa ; tutti i monasteri della provincia
romana erano in grande scadimento di cultura e di costumi.
Alberico principe dei Romani tentò di riparare al male chia-
mando a Roma Oddone di Cluny che portò la riforma
Cluniacense in molti monasteri. L'abbate Campone che
respingeva i Cluniacensi fu scacciato a forza da Alberico
e si ritirò a Rieti, mentre l'abbate Ildebrando s'ingran-
diva nella marca di Fermo coi beni del monastero. A
Farfa in luogo degli abbati scacciati fu preposto Dagiberto,
virtuoso abbate che tentò di introdurre la riforma Clunia-
cense, ma dopo cinque anni fu avvelenato ancor esso dai
monaci insofferenti di giogo. Il monastero era di nuovo
spartito come al tempo dei Saraceni, e la confusione e il
disordine regnarono più che mai nella famiglia Farfense
divisa e governata contemporaneamente da diversi abbati
e da ogni specie d' intrusi per non breve tempo. Sol-
tanto verso l'anno 967, quando Ottone I tornato in Italia
XVI U. BALZANI
ebbe fatto incoronare il figlio Ottone II la cui mano si
fece sentire ferma e grave in Roma \ fu possibile al papa
di consacrare un abbate Giovanni III che potè ricondurre
a una certa unità il monastero, ma non senza molti con-
trasti e interruzioni attraverso trent' anni di governo abba-
ziale non interamente né sempre lodevole. Alla sua morte,
dopo sei mesi di reggimento di un abbate Alberico, con
l'accessione dell'abbate Ugo il monastero venne finalmente
in mano dell'uomo che era destinato a rialzarne le sorti
e lo splendore.
Il primo ingresso di Ugo nell' abbazia di Farfa non
fu puro. Nato nell'aprile dell'anno 972, era entrato nel
monastero di S. Quirico a quattordici anni nel 986, e gio-
vane di ventisei anni nel 998 offrendo danaro al pontefice
Gregorio V ottenne d'essere nominato abbate di Farfa *.
Ottone III venuto a notizia della elezione simoniaca avve-
nuta senza il suo assenso in un monastero imperiale, scacciò
Ugo come usurpatore, ma di li a poco, annuendo alle pre-
ghiere dei monaci, lo restituì alla dignità abbaziale e lo
prese nella sua grazia K II giovane abbate si mostrò
degno della fiducia riposta in lui, e, come ad emendare
1 « Hoc tempore secunda vice rediit Otho prìmus imperator Italiani, qui
« in priori suo ingressu coronatus est a lohanne papa filio Alberici supra no-
ce minati principis. in secundo suo adventu fecit coronare filium suum Otho-
« nem secundum imperatorem se vivente a supra scripto lohanne papa, ut
« plures sciunt. qui legem et iustitiam fìrmiter cepit tenere per totam Ita-
« liam » ; Destriictio, p. 45.
2 « Denique cum in hanc abbatiam cupiditate honoris captus venire au-
« derem, pecuniam optuH donino pap? et studui eam acquirere inique»;
Relatio conslittitionis domni HuGONis abbatis, a p. $5 di questo volume, e cf. an-
che il Chronicon, II, 3.
3 Chronicon Farfeme, II, 3.
PREFAZIONE. XVII
la colpa del suo primo ingresso simoniaco, si consacrò con
ardore pertinace alla grandezza spirituale e temporale del
monastero che gli era affidato. Anzitutto volle rialzare
la disciplina interamente scaduta fra i suoi monaci che vive-
vano ormai secolarmente quasi come laici. Dopo avere
cercato invano chi lo aiutasse nei monasteri di Subiaco,
di Montecassino e di Ravenna, si rivolse a Odilone di
Cluny e n'ebbe conforto ed aiuto a rinnovare nel mona-
stero quella riforma Cluniacense che non aveva potuto
prendere radice ai tempi d'Alberico principe dei Romani
quando Oddone di Cluny aveva tentato d'introdurvela. Nelle
Provincie prossime a Roma il monachismo si sforzava allora
di uscire dallo stato di corruzione in cui era rimasto pro-
strato, e il momento era propizio alla fermezza tenace del
giovane abbate di Farfa. Mentre riformava la regola mo-
nastica, egli aiutato dal gran conto in cui papi e imperatori
lo tenevano, si pose con energia infaticabile a riordinare
gli affari del monastero caduti in una confusione che pareva
disperata, e a ricuperarne i possedimenti, o male alienati
dai suoi predecessori indegni, o usurpati da potenti vicini.
Per oltre trent'anni noi lo troviamo del continuo innanzi
ai giudici, nella curia pontificia, nelle reggie o nei campi
imperiali inteso a sostener senza tregua i diritti del mona-
stero e a respingere le pretese dei suoi avversari. Entro
questo periodo di tempo, o fosse stanchezza, o dubbio di
sé, o qualche sottile avvedimento di cui non sappiamo le
ragioni, per due volte lo vediamo rassegnare la dignità
abbaziale e trasmetterla ad altri, ma pare che anche nel
corso di questi intervalli la sua influenza a favore del mona-
stero si facesse sentire, e ch'egli non lasciasse mancare la
sua ispirazione e il consiglio agli abbati che lo supplivano.
e
XVIII U. BALZANI
Gli effetti di un'azione cosi efficace non tardarono a
mostrarsi. La badia di Far fa sali di nuovo rapidamente
all'altezza antica. Con le restaurate ricchezze e la rin-
novazione dei costumi incominciò anche per essa un pe-
riodo di cultura intellettuale che preludeva a quella rina-
scenza di studi monastici che si svolse poi larga nella
seconda metà del secolo undecimo quando uno spirito
profondo di riforma agitando gli animi, s'appoggiò al
monachismo per purificare la Chiesa e chiamarla ad operare
nei tempi nuovi. Il moto partito da Cluny non era rimasto
senza frutto anche pel rinnovamento del sapere. Il rifor-
matore Oddone non era un rozzo santo spregiatore della
civiltà ma uomo assai ben letterato che in Francia si era
erudito in filosofia grammatica musica e arte poetica. Il
suo successore. Odilone seguiva le sue orme. Era natu-
rale che Farfa, non più immemore del suo passato, con
possedimenti e scuole entro Roma dove ogni luce di cul-
tura non era spenta, dovesse ripigliar pronta le sue tradi-
zioni dietro la guida di un uomo di spirito elevato come
l'abbate Ugo.
Ugo stesso aprì la via. Le vicende patite dal mona-
stero dopo r invasione saracenica, la decadenza, gli errori,
le colpe che lo avevano condotto alla rovina non dovevano
dimenticarsi dai monaci, e conveniva perpetuarne il ricordo
come ammonimento per l'avvenire. Mosso da questo pen-
siero, Ugo consentendo alla preghiera dei suoi confratelli,
prese a scrivere la storia della sua badia dai tempi del-
l'abbate Pietro fino ai suoi (SqoP-qqS), e poiché era storia
di rovine e di mali, mentre il primo libro che narrava la
fondazione e il salire di Farfa era stato chiamato Co?istnictio,
cosi ora egli e i suoi monaci vollero che il suo scritto si
PREFAZIONE. XIX
chiamasse Destructio, e postosi all' opera, testimoniava
della sincerità sua con queste parole :
Hoc unum volo vos scire certissime qui audituri estis, quare nichil hic
continetur, nisi quod a veridicis compertum est relatoribus, et scimus magis
non recipi evangelia illa qu? visu exarata sunt, quam illa que auditu; id-
circo fiducialius ista ac securius componere temptavi.
Il secolo di storia che Ugo ha trattato è dei più oscuri
e difficili in tutta la vita della badia, e la sua narrazione
si risente qualche volta della difficoltà dell'argomento, e
in qualche passo lascia l'animo dubbio come si vedrà dalle
note che mi sono studiato d'aggiungere a schiarimento del
testo. Ma pur tenendo conto di ciò, riman sempre che
l'autore scriveva di tempi vicini a lui, quando la tradizione
dei fatti era ancor viva, e per la parte recente aveva testi-
moni contemporanei e nell'archivio documenti sicuri. Scrit-
tore sincero ed onesto, egli ci ha lasciato nella Destrtictio
un racconto prezioso non solo per la storia della badia,
ma anche per quella delle incursioni saraceniche e per la
storia di Roma e delle provincie in cui si stesero i monaci
Farfensi durante il decimo secolo '.
L'attività letteraria dell'abbate Ugo non si restringe
alla Destructio ma si compenetra coi suoi sforzi per il rin-
novamento spirituale del monastero e la restaurazione dei
suoi possessi e della sua influenza nei vari luoghi su cui
per antichi diritti aveva pretese. Dell'opera sua egli lasciò
alcune relazioni per memoria dei suoi monaci. Una d'esse
scritta per accompagnare il testo della sua costituzione
riguardante la riforma del monastero, narra schiettamente
I La Destructio fu prima pubblicata dal Muratori nel sesto volume delle
Antiquitates, da cui la riprodusse il CoLUCCi nel volume XXX delle Antichità
Picene. Il Bethmann la ripubblicò traendola dal manoscritto Vaticano 6216
adoperato anche per questa edizione.
XX U. BALZANI
la colpa del suo ingresso simoniaco, e i tentativi da lui
fatti per introdurre stabilmente questa riforma in ammenda
del suo fallo. Più importante ancora è un altro scritto
che fa come seguito alla Destructio e ch'egli chiamò della
Dimimizione del ni^onastei^o, in cui tratta dei contrasti tena-
cemente sostenuti intorno ai possessi di Sabina e special-
mente del castello di Tribuco. E un racconto pieno di
vigore e di colorito, nel quale Ugo ci mostra vivi e mo-
venti in azione i principali personaggi che dominavano e
s' agitavano nel territorio romano sul finire del secolo de-
cimo e il cominciar dell' undecimo, e al quale fa comple-
mento il Querimonio conservatoci nel Regesto di Far/a,
che lo stesso Ugo rivolse più tardi, tra 1' anno 1026 e
il 1027 com' io credo, a Corrado II sempre intorno ai
contrastati castelli di Tribuco e di Bocchio-nano. Nessuno
scritto può darci un' idea cosi viva e reale degli avveni-
menti e dei costumi di quell' età se non forse i placiti
famosi nei quali ai tempi degli abbati Ugo e Guido si
difesero i diritti del monastero contro i preti della chiesa
romana di S. Eustachio per i possessi farfensi alle Terme
Alessandrine, e contro il monastero dei Ss. Cosma e Da-
miano per la cella di S. Maria in Minione. Intorno alle
contese relative a questa cella, nel Chro7iicon Farfense si
trova inserita una memoria che a me sembra indubbia-
mente composta da Ugo ', e che par completare l'elenco
degli opuscoli di questo glorioso abbate il quale fermando
il ricordo di alcuni fatti importanti pel suo monastero, ci
ha lasciato dei quadri preziosi per la storia dell'età sua,
A chi les^ee le sue brevi scritture, le attitudini dell'abbate
'&fc>
^ Per questa memoria e per le contese con S. Kustachio e i Ss. Cosma
e Damiano cf. Chronicon Farfense, II, io sgg.
PREFAZIONE. XXI
Ugo a scriver di storia appariscono singolarmente spic-
cate, e se l'occasione gli si fosse pòrta d'allargar la sua
tela ad una narrazione più vasta delle cose occorse in-
torno a Roma nei suoi tempi, noi forse avremmo avuto
in lui uno dei maggiori cronisti del medio evo italiano,
colorito quasi come Liutprando, e per sincerità e impar-
zialità d'animo assai più sicuro di lui.
Nell'anno io3g moriva Ugo di Farfa e gli abbati che
gli succedettero, Almerico e Suppone, serbarono il mo-
nastero nel buono stato a cui egli lo aveva ricondotto.
Alla morte di Suppone nel 1047 i monaci elessero unanimi
un giovane abbate, Berardo I, cresciuto fin da fanciullo
a Farfa e capace di continuare le tradizioni di Ugo,
ch'egli aveva veduto reggere il monastero, e di far fio-
rire la scuola destinata a ripigliare l' opera, storica del
grande restauratore di Farfa. Già V abbate Almerico
aveva posta gran cura nell' aumentare la biblioteca del
monastero ' e sotto il lungo governo di Berardo durato
per quarantadue anni fino al 1089 i monaci Farfensi non
trascurarono quegli studi pei quali l'azione del monachismo
doveva tanto esplicarsi in un tempo che fu dei più cul-
minanti nella storia della Chiesa. Sotto le cure diligenti
dell'abbate Berardo ^ venne allora educato il fanciullo Gre-
gorio di Catino che doveva più tardi seguitare l' opera
storica dell'abbate Ugo, e raccogliendo i ricordi e i docu-
1 « Ecclesiastica quoque ornamenta et librorum volumina in hoc mona-
« sterio studiosissime auxit. fertur autem quod artis grammatici et Scriptur?
« divin? libros quadraginta duos maiores minoresve hic accumulare curavit » ;
Chronicon Farfense, li, ii8
2 « Abbas Berardus noster ab annis primevis hic receptor ac enutritor
« diligentissìmus » ; Chronicon Farfense, II, 119.
XXII U. BALZANI
menti del suo monastero serbare all' Italia un tesoro di
storia prezioso.
Gregorio era nato di nobili parenti in Sa]3Ìna intorno al-
l'anno 1060 '. Suoi avi paterni furono Giovanni di Giovanni
I Una gran parte delle notizie che ci rimangono intorno a Gregorio di
Catino si trovano nel prologo che il monaco Giovanni grammatico premise
al Regesto di Farfa. Di questo Giovanni sappiamo soltanto che era monaco
di Farfa e che nell'anno 1091 o 1092 Rodolfo vescovo di Narni e abbate del
monastero di S. Cassiano fece rinunzia a lui che rappresentava l' abbate
Berardo II di ogni lite relativa ai beni del prete Pietro di Farisinda (cf.
Chronicon Farfense, II, 211 ed il doc. 11 28 del Regesto di Farfa, V, 129). Mi
par bene riferir qui per intero il prologo di Giovanni che ha tanta importanza
per la biografia del nostro cronista.
In Christi Dei omnipotentis nomine, incipit prologus domini lohannis grammatici super
huius opera libri. In nomine sancte et individue Trinitatis. ad honorem et laudem sanctc
Dei genitricis semperque virginis Marie gloriosissime doming nostrg.
Imperante domno Heinrico IIII Romanorum patricio et imperatore, ab incarnatione
domini nostri Ihesu Christi anno millesimo nonagesimo secundo,indìctione .xv., .xiii. kalendas
maias. divina inspirante gratia, placuit domno Berardo reverentissimo abbati huius ecclesia
Pharphensis nobilissima gente progenito Fiorenti^ urbis, quatinus istius sacri cgnobii uni-
versa privilegia et prfcepta nec non et tomos et legales cartas nimia vptustate iam pene con-
sumpta, in unum volumen colligere eaque ad memoriam posteritatis studiosissime declarata,
veracissime transcripta relinquere. et hoc prudentissimo actum est Consilio, ne forte, quod
sfpissime iam evenisse novimus, aut custodum negligentia, aut vetustate consumente nimia,
prfdicta oblivioni traderentur precepta, tomi, carte et privilegia, quf veraciter elucubrando
nichil eis omnino addidimus, vel minuimus, nec mutavimus, sed corruptis partibus rethorice
emendatis, eo respectu quo scripta erant, ea legaliter transtulimus per manus confratris nostri
magnp sagacitatis Gregorii Sabinensi comitatu oriundi, in castro Catinensi nobilissimis paren-
tibus progeniti, et nostra ecclesie fere ab ipsa infantìa lacte enutriti.
Oregorius sanctf servus famulusque Marig,
?3egni perpetui vitam cupiens adipisci,
miusdem semper renovavit scripta beate,
C liscens post obitum famosum linquere votum.
Optulit hunc genitor Donadeum quoque Dono,
SJestituens libras centenas ac nonagenas,
"-in templi fratres ©eoTo'xo; ede benigne,
c!t caperent norme Pharphensis premia sacre.
c/)ic primus pastor Berardus monachat ambos.
Oflum paulo post migravit in ordine maior,
> nnos sex denos post Christi mille vel octo.
Handem qui minimus frater Gregorius auctus
i-indeque ter denos transcendens plus minus annos,
Zam postquam vestem percepit in ordine norm^-
m xpletis denis annis bis nec ne quaternis,
Giostro migrato primo pastore Berardo,
c/3cedas has compie cartarum Virginis almp
>-H usàit Berardus tantum quod abba secundus.
cncripsit enim gratis, vite quia premia querit.
Gregorium nosces de versibus his Catinensem,
PREFAZIONE. XXIII
Bove e Susanna di Berlengerio, suoi genitori Dono e Tede-
randa. Nel 1064 essi genitori vendevano per cinquanta soldi
alcuni beni ai loro figliuoli, Donadeo e il nostro Gregorio
ancora fanciulli. Probabilmente questi beni rappresentavano
la dotazione dei fanciulli destinati ad entrare nel monastero \
Se Tederanda la madre di Gregorio non aveva un doppio
nome (non ne mancano esempi in quel tempo) ed era chia-
mata anche Rogata, convien dire eh' essa morisse poco
dopo, e che Dono presto passasse a seconde nozze. Infatti
vediamo in un altro documento che Dono e sua moglie, la
quale questa volta vien detta Rogata e non Tederanda,
nel maggio del 1067 vendettero all'abbate Berardo per
duecento libbre d' argento la loro porzione, assai conside-
revole, di alcune castella e chiese situate nel comitato Sa-
binense "", e poi restituendo al monastero centonovanta lib-
bre Dono offri in oblazione a S. Maria di Farfa i suoi due
figliuoli Donadeo e Gregorio. Berardo I accolse i due fan-
ciulli tra gli oblati, ma poco dopo, nel 1068, Donadeo mori
e Gregorio rimase solo ad essere educato nella scuola del
monastero. Sebbene egli parli modestamente della sua
educazione tutta monastica ^ non può dirsi eh' essa fosse
negletta o scarsa, e i suoi lavori mostrano una conoscenza
Grammata si relegis que siint exordia dicti.
Scriptorem Christus donet quem scandere cgluni.
Presbiteri Patri sunt hec primordia libri,
Soidos nanque decem prò cartis optulit ipse.
1 Regesto di Farfa, doc. 965.
2 Regesto di Farfa, doc. 948 sgg. ; Chronicon Farfense, II, 152.
3 Gregorio sembra accennare alla diiferenza tra le scuole laiche e le ec-
clesiastiche nella prefazione al Regesto, dove dice parlando di sé : « Non in
« scholis eruditus poetarum, neque profunditate doctus sum garmmaticorum,
« sed ab ipsis pene cunabulis in huius schola sacri c?nobii divinis solertiis
« nutritus, Deique lacte Genitricis sapientia sum alitus fìdeli »; Regesto di
Farfa, II, 6.
XXIV U. BALZANI
notevole non solo delle sacre Scritture e dei principali Padri
della Chiesa, ma delle discipline canoniche e degli scrittori
di storia più comunemente noti ai suoi tempi. Cosi studiando
egli visse monaco oscuro fin verso i trentadue anni di età
quando nel 1092 suggerì all'abbate Berardo II e ai mag-
giori del monastero il vasto lavoro a cui voleva consacrare
la vita sua, ed ebbe incarico d' intraprenderlo '.
La lunga difesa dei diritti del monastero sostenuta
cosi tenacemente dall'abbate Ugo e dai suoi successori,
sembra avere ispirato Gregorio di Catino ad un' opera
la quale trovò presto imitatori in altri monasteri che ave-
vano avuto vicende simili a quelle degli ultimi due secoli
della vita farfense. Le invasioni patite, la distruzione e
il lungo abbandono, gli abbati dilapidatori, avevano ine-
vitabilmente portato disordine e indotto mutazioni nella
proprietà del monastero ch'erano cagione frequente di con-
trasti giuridici. Gregorio propose di riordinare l'archivio
del monastero, e radunando tutti i documenti su cui posa-
vano i diritti di Far fa, copiarli ordinatamente in un sol libro.
Per tal maniera con una copia autentica e maneggevole i
documenti divenivano facilmente accessibili, e il monastero
si premuniva da ogni possibile deperimento o dispersione
degli originali. Affidatagli l' impresa, Gregorio si pose
con gran zelo al vasto lavoro, e lo condusse innanzi da
sé solo per la massima parte, ma sul fine la vista affa-
ticata lo consigliò d' aggiungersi a collaboratore un suo
nipote monaco anch' egli e dalla fanciullezza educato nella
^ Gregorio precisa nella prefazione al Floriger l'età che aveva quando
incominciò i suoi lavori : « in nostr? ?vo iuventutis, cum esscmus annorum
« ?tatis .XXXII., ìncepimus » ; Chronicon Farfense, I, 121, nota. Giovanni gram-
matico dice più genericamente « ter denos transcendens plus minus anuos ».
PREFAZIONE. XXV
scuola di Farfa, il quale, guidato dallo zio, diede l'ultima
mano all'opera e la condusse a compimento.
Il Regesto di Farfa, o, come Gregorio lo intitolò, il
Liber gemniagraphtts sive cleronomialis ecclesiae Farfensis,
è senza dubbio uno dei monumenti di maggiore impor-
tanza che noi possediamo per la storia del medio evo ita-
liano dai tempi longobardi fino alla fine del secolo unde-
cimo '. Premessi due prologhi, una collezione di canoni,
un catalogo degli abbati e uno dei pontefici, e alcune note
annalistiche che partono dai tempi di Tommaso di Mo-
rienna, Gregorio incomincia la sua raccolta che si compone
di milletrecentoventiquattro documenti. Gli antichissimi
tra questi, assai numerosi, presentano un insieme di valore
insuperabile per la storia del diritto e pel problema delle
relazioni che correvano tra le popolazioni latine e i domi-
natori longobardi e franchi nei secoli ottavo e nono. Re-
lativi a questi due soli secoli il Regesto contiene quasi tre-
cencinquanta documenti, e sovr' essi come sovra una delle
basi principali, si fonda molta parte degli studi fatti in Italia
e in Germania intorno a questo periodo della nostra storia.
A centinaia trovansi in questa raccolta bolle e diplomi di papi,
di imperatori, di re, di duchi, e si aggiungono alle carte
piene di dati, di parole, di notizie che giovano direttamente
o indirettamente alla storia, o allo studio del diritto o della
topografia medioevale. La importantissima storia del ducato
Spoletano si attinge tutta per la parte più antica al Regesto
di Farfa, che inoltre ha capitale importanza per la storia
particolare di Roma nel decimo secolo e nel decimoprimo.
1 È conservato tra i manoscritti Vaticani e porta il numero 8487. Bel
codice membranaceo in folio, tutto scritto di mano di Gregorio tranne le
ultime settantadue carte che sono del monaco Todino.
à
XXVI U. BALZANI
Il Regesto di Far/a è, a dir cosi, il foriero degli altri
regesti che comparvero verso quella età e aiutarono tanto
validamente a fare risorgere non pure l'amor del racconto,
ma la critica della storia con esso, poiché ai regesti o
almeno alle indagini fatte negli archivi, tenevano dietro
come naturai conseguenza le cronache delle badie, e il
lume ciella critica si accendeva spontaneo nei monaci archi-
visti. Nei pensosi silenzi di loro celle, essi interrogando
i documenti e comparandoli insieme, vedevano uscirne
la storia del monastero e s' invogliavano di narrarla ai
posteri. Gregorio di Catino ci porge un esempio di questo
spontaneo educarsi ad un senso sagace di critica. Solo e
non soccorso da verun modello anteriore, egli immaginò
per la compilazione dei suoi lavori un metodo cosi giusto
e semplice che quasi non potrebbe aspettarsi migliore dalla
critica odierna. Conscio di fare con essi opera storica e
degna di pregio, egli vi si consacra con dignitosa coscienza
e con un concetto limitato si e manchevole della storia ma
moralmente elevato. In qualche modo egli s' accosta alla
definizione ciceroniana allorché dimostra la storia dover gio-
vare ai posteri narrando per loro esempio le virtuose opere
compiute dai giusti delle generazioni passate. « Le età
« dei giusti » , egli dice in un luogo, « sono principalmente
« descritte affinché noi passiam l' età nostra con saggia
« e somigliante felicità e senza offesa. Imperocché sta
« scritto che noi siam fatti più cauti dagli esempi dei
« giusti, le cui orme seguendo non cadremo per via > ,
E tra questi pensieri egli cercava con amor sincero la
verità nella storia della sua badia, respingendo le favole
e cercando appoggio nei documenti dell'archivio. Per le
prime leggendarie notizie sulla antichissima fondazione di
PREFAZIONE. XXVII
Farfa, egli non ha altra guida che la Consti^uctio, ma, come
abbiam già veduto, se ne serve con molta cautela e senza
affermar nulla dove l'affermazione non ha fondamento di
certezza : « Basti sapere » , cosi si contenta di dire, « che
« questo santo cenobio fu costruito da questo santissimo
« uomo [Lorenzo] e non per opera pubblica. Siccome poi
« il tempo di tale costruzione ci è ignoto, amiamo meglio
« tacere intorno a ciò che profferir cosa mendace o fri-
« vola. Che se a noi non è lecito ascoltar la menzogna,
« assai meno si conviene il profferirla in alcun modo > \
Nobile sentenza degna veramente di uno storico, pur-
troppo non sempre seguita dagli scrittori di storia eccle-
siastica ! Ma se da un lato lo scrupoloso timor d' ingan-
narsi lo ritiene dal credere troppo, dall'altro non si perita
di cercare talora nella critica aiuto a congetture ardite, però
senza attribuire ad esse altro valore che di congetture.
Del resto le norme seguite in tutti i suoi lavori egli chiari
molto bene in una sua prefazione al Regesto la quale merita
anche d'essere considerata come indizio del nuovo movi-
mento erudito che incominciava ad agitarsi nei monasteri \
Al Regesto di Farfa Gregorio di Catino fece seguire
intorno all' anno 1103 ^ un altro lavoro, il Largitorio^ libro
* il Regesto di Farfa, II, 5. E da vecchio nella prefazione al Floriger
Gregorio insisteva sullo stesso pensiero: « si enim in aliis libris cum iuvenis
« essem transtuli veritatem, multo amplius nunc iam veteranus id ipsum me
« conservare corde, et animo me constituere debeo, quia omne mendacium
0 ex diabolo est, dominus autem Christus via, veritas et vita » ; Chronicon
Farfense, l, 121 in nota.
* Il Regesto di Farfa, II, 6. Mi corre debito di notare qui che in un
altro mio libro discorrendo di cronisti medioevali italiani ebbi occasione di
parlare del Regesto di Farfa, e che riparlandone ora ho dovuto di necessità
ripetere in parte alcune cose già dette da me anteriormente.
3 La data si ricava dal prologo del Largitorio dove è detto: «michi in-
XXVIII U. BALZANI
minore di mole ma pure assai vasto che serve come di
complemento al primo'. Simile nella disposizione al Re-
gesto, esso contiene i documenti dei beni dati dal monastero
in enfiteusi ai coloni che ne imprendevano la coltivazione.
Cosi mentre il Regesto autenticava i titoli originali delle
proprietà e dei diritti del monastero, il Liber largito7nus,
o anche, per usare un secondo nome che gli diede pure
l'autore, il Liber notarins sive einpkiteuticics , registrava
tutte le concessioni che il monastero faceva ad altri per
un tempo determinato e ne designava le circostanze e il
valore. Esso incomincia con un documento dell'anno 792
e termina verso il principio del dodicesimo secolo coi do-
cumenti contemporanei al compilatore. Le formole dei
documenti sono abbreviate ma vi si riferiscono per intero
gli elementi essenziali di ciascun contratto, i patti, la data,
i nomi dei luoghi, dei contraenti, dei testimoni e dei notai.
Un indice e un prologo indirizzato all'abbate Beraldo III spie-
gano il concetto di questa raccolta, ancora poco conosciuta
ma di gran pregio per la storia della proprietà fondiaria e
delle condizioni dell'agricoltura in Italia durante il medio evo^
«felici huic operi insistenti ... iamque ternos et bisvicenos, non minus, ni
« fallor, annos %\A gerenti, Christi clementissimi pietas subveniat ».
1 Si conserva nella biblioteca Vittorio Emanuele, Mi. Farf. 2. È un co-
dice membranaceo di m. 0.270 X o- 170- Il codice consta di quattrocento-
dieci carte scritte fino alla e. 340 a da Gregorio di Catino, poi segue per
la maggior parte del rimanente un'altra mano somigliante e quasi contem-
poranea che par quella di Todino, e infine dei documenti scritti nel se-
colo XIII, alternati con altri di mano di Gregorio.
2 Mi pare utile riferir qui l'ultima parte del prologo del Largiiorio per
le notizie ch'esso contiene intorno a Beraldo III, e alle difficoltà incontrate
da Gregorio di Catino nel corso dei suoi lavori. « unde, o benignissime
« pastor et in utroque amantissime abba, opus hoc quod et iussisti et copiam
« agendi pr^ aliis operanti dedisti, fidentius credo ex hoc vos magis bravium
« perfectionis percipere, quo in hoc perficiendo opere utillime cerno vos be-
PREFAZIONE. XXIX
Al terzo libro cui pose mano, Gregorio non diede un
titolo ma è conosciuto universalmente col nome di Chro-
7iicon Farfense che vien mantenuto in questa edizione e ne
« nivolos ac benignos existere. quamvis enim alii iubendo tantum vel potius
« inchoare patiendo, nequaquam tamen adipisci premium meruerunt, quoniam
« in operantis beneficentia omnimodis defecerunt, et velut superfluum sibi in
« omnibus habuerunt. illorum denique in me benignitatem nec in modico
« persensi, quia nequaquam operis oportunitatem, nequaquam me? concessele
« parvitati necessitatem. opus enim inìtio solummodo iusserunt, sed sumptus
« minime perfìciendi dederunt. veruntamen erga me benivoli favoraliter
« opus diligentes istud extiterunt. enimvero in mihi proficiendo iccirco ne-
« glexerunt quia prima et magna parvipenderunt, et minora sive viliora pr?
« maximis habuerunt. quod vos minime in hoc facere cerno; quoniam huius
« matris et domin? nostr? Deique Genitricis qu? nos a pubertate aluit, ex quo
« pr^lationis domus regimen percepisti, ab omnibus prout valuisti viriliter
« protectus auxilio Christi exemisti et in nullo quieti corporis tui pepercisti.
« nec mirum : iccirco enim vos su? huic domui in utroque excellentem pr?-
« posuit, ceu, o pretiosissime pater, etiam vos recordari potestis, ut sicut quodam
« ex nostris per somnii visum vidente et audiente, beatus Christi confessor
« Euticius per bone memori? avum tuum Adam vobis transmisit precepti
« legationem, ut ydola dextruas lucosque succendas. scilicet quoque intus
« quo sunt ydola, vel extra quo luci, idest silv? consistunt, ab hac domo no-
ce civa confundas et obumbrantia absumas. quod hactenus adimpletum, Christo
« propitio annuente ac perficiente, certissime cernimus, et ut magis ac magis
« in posterum per vos longo perficiatur tempore omnimodis beat? semper
« Virginis suffragium postulantes optamus. interea vestram, excellentissime
« pater, almitatem, cum omnium fratrum sive seniorum sanctitate, obnixìs
« peto precibus et immensis flagito supplicationibus, quatinus michi infelici
« huic operi insistenti et cottidie peccanti, maximisque offensis et plurimis
« negligentiis assidue delinquenti, iamque ternos et bisvicenos, non minus, ni
« fallor, annos ?vi gerenti, Christi clementissimi pietas subveniat, in omnibus
« vestris sanctissimis assiduisque deprecationibus ut hoc su? integerrim? Ge-
« nitricis domui nimis utillimum opus digne fideliterque perficere valeam,
« atque ex omnibus quandoque erutus incommodis, cunctorum deinceps vi-
ce tiorum cautelam perfectamque emendationem et omnium delictorum pie-
ce nissimam percipiam remissionem et ex hoc ad ultimum vit? merear adipisci
« pr?mium c?leste. quod ut optinere valeamus, Ihesus Christus dominus no-
ce ster eiusdem perpetu? Virginis unicus filius precibus sacratissimis compla-
ce catus nobis auxiliari dignetur. qui cum ?terno Deo patre ac Spiritu sancto
ce vivit et regnat in s?cula s?cuÌorum. amen ».
XXX U. BALZANI
parlerò ora dopo avere accennato al suo quarto e più breve
libro ch'egli intitolò Libei" Floriger chartartim cenobii Far-
fensis e col quale conchiuse l'opera della sua vita laboriosa'.
Il Floriger fu intrapreso da Gregorio intorno al suo settan-
tesimo anno d'età, e contiene un copioso indice topogra-
fico riassuntivo dei principali documenti che si trovano
negli altri tre libri. Destinato a render più agevole e
chiara la comprensione dei libri precedenti, il suo valore
intrinseco è naturalmente minore, ma non è privo di pregio
ancor esso specialmente per le indicazioni topografiche, ed
è preceduto da una prefazione nella quale l'autore reca il
frutto di più maturi studi intorno all'arduo problema delle
prime origini farfensi procedendo pur sempre con la critica
cauta e lo schietto amore del vero da cui fu sempre ispirato ^
Con la compilazione del Chronicon Farfense che dopo
l'edizione Muratoriana l' Istituto Storico Italiano ripubblica
ora in questi volumi, Gregorio volle condensare il conte-
nuto del Regesto e del Largitorio e sceglierne il meglio
a guisa, com' egli dice, di quegli orefici che purgan l'oro
e l'argento col fuoco per trarne lavori splendidi. Cosi
la storia dei diritti del monastero, dei suoi possessi, delle
sue libertà, letta di frequente, doveva nel pensiero di Gre-
gorio giovare e servire di guida ai rettori del monastero
e far noto per quali vicende prospere e avverse esso era
passato nel corso dei secoli. A somiglianza del Regesto,
il libro si apre con alcuni cataloghi degl'imperatori, dei
re d' Italia, dei papi e dei diversi principi, a cui segue un
1 Si conserva nella biblioteca Vittorio Emanuele, Ms. Farf. 3. L un co-
dice membranaceo di m. 0.230 Xo-i50 di carte dugenquarantuna scritto di
mano di Gregorio di Catino.
2 Vedasi il passo della prefazione al Floriger citato qui sopra in nota
alla p. XXVII.
PREFAZIONE. XXXI
prologo diretto anch'esso come quello del Largitorìo all'ab-
bate Beraldo III nel quale si spiega la ragione dell'opera '.
Movendo poi dalle origini del monastero e appoggiandosi
come nei lavori precedenti alla Constructio e alla Destructio,
Gregorio di Catino narra in questo libro gli avvenimenti
dei tempi più antichi ponendo le sue fonti al paragone della
critica e dei documenti, e cercando in essi la conferma dei
fatti narrati. La forma narrativa di questo libro porge
più facilmente modo all' autore di mostrare la sua cultura,
o per dir meglio porge modo a noi di vederla perchè egli
nella semplicità sua non ne fa pompa. Le sacre Scritture
gli sono assai familiari e scrivendo le adopera spesso spon-
taneamente a rincalzo del suo ragionare come uomo che
vive col pensiero in esse e se ne ispira. Dei santi Padri
sembra prediligere Agostino e Gregorio Magno, e per la
storia, oltre gli scrittori Farfensi che lo hanno preceduto, at-
tinge principalmente a Isidoro, ad Orosio, a Paolo Diacono,
a Liutprando e al Liber Pontificalis. Di quest'ultimo libro
egli si serve seguendo i testi pregevoli scritti nel mona-
stero di Far fa dei quali il Giorgi ha trattato dottamente con
critica sagace. Il codice Casanatense 2010, di provenienza
farfense, contiene il frammento di un compendio delle Vite
pontificie da Pelagio II a Pasquale I, scritto di mano di
Gregorio e probabilmente compilato da lui, che fa testimo-
nianza delle cure ch'egli poneva nello studio della storia
della Chiesa ^ Conscio del valore di questo studio egli
1 Dopo il prologo si trova anche un breve sermone intorno a san Lo-
renzo Siro. Vedasi riguardo ad esso la nota i a p, 103 di questo volume.
2 I. Giorgi, Appunti su alcuni manoscritti del « Liber Pontificalis » in Ar-
chivio della R. Società romana di storia patria, XX, 247. In questo bello studio
il Giorgi dimostra con molta chiarezza la provenienza di alcuni testi del Liber
Pontificalis che indubbiamente sono usciti dalla scuola scrittoria di Farfa, e
XXXII U BALZANI
si giovò più volte nel corso dei suoi lavori della sua eru-
dizione in fatto di storia ecclesiastica, e ciò m' inclinerebbe
a credere originalmente sua una calorosa dissertazione
ch'egli inseri nel Chrojiicon a difesa delle immunità e dei
possessi Farfensi, contro le tendenze e le pretese della
curia Romana, e che un manoscritto della biblioteca di Mo-
naco sembra attribuire all' abbate Beraldo III. In questa
dissertazione si sente che chi la scrisse era mosso dallo
spirito polemico che agitava le menti al suo tempo per la
lotta tra papato e impero, lotta in cui il monastero impe-
riale non restò inerte né muto. E caratteristico però del-
l'autore, e in accordo con la tendenza letteraria di Gre-
gorio, ch'egli non si abbandona all' ira impetuosa dei pole-
misti contemporanei, e solo si contenta di guardare i fatti
come glieli tramanda la storia e di fondare sovr' essi i
suoi argomenti esortando da ultimo i pontefici serenamente
senza adulazione né orgoglio a pensar meno alle cose della
terra che a quelle del cielo '.
l'origine farfense del catalogo dei pontefici contenuto nel codice Casana-
tense 2010 di cui si servì Gregorio di Catino per compilare i suoi cataloghi,
e da cui derivarono diversi altri cataloghi. È opinione del Giorgi che Gre-
gorio abbia cominciato da san Pietro il compendio di cui si parla qui sopra
e che ci resta solo in frammento.
I « Ipse [pontifex] pastor est animarum, ipse doctor fidei electorum, ipse
« caput omnium ecclesiarum, in his tamen rebus et causis, non qu? sunt ad
« seculum sed qu? ad Deum. non enim claves terr? seu regni terrestris sed
« claves regni c?lorum concessit illi omnium Pastor pastorum, ut qu^ sol-
« venda sunt in c?lo solvantur et in terra ab eo, et qu? sunt in c?lo liganda
« ligentur et ab ipso in terra » ; Chronicon Farfense^ II, 240, e tutta la dis-
sertazione II, 234-240. L'esistenza di questo scritto, come cosa a so e separata
dal Chronicon, in un codice di Onofrio Panvinio conservato nella biblioteca
di Monaco, fu segnalata di passaggio in una nota da P. ScHEFFER-BoicHORLvr
nelle Forschungen :(«/' detitschen GeschichU, XI, 495, con queste parole; « Noch
« bemerke ich, dass Panvinius in demselben Bande (cod. Lat. Monacens. 149')
« ein fur die Geschichte Farfas nicht unwichliges Werkchen eintragen Hess:
PREFAZIONE. XXXIII
Né soltanto nello studio degli avvenimenti storici e
nella raccolta ed esame dei documenti Farfensi Gregorio
di Catino fondava la tutela del suo monastero, ma le rac-
colte dei canoni più in voga ai suoi tempi furono da lui
scrutate e rimaneggiate per dare una base giuridica ai
diritti di Farfa. Il Regesto contiene una collezione cano-
nica scritta di mano di Gregorio, e il Fournier stima ragio-
nevolmente ch'egli non solo ne sia stato scrittore ma anche
compilatore ed autore \ Nel codice Casanatense 2010,
oltre le Vite pontificie delle quali si è già parlato, si trova
pure scritta di mano di Gregorio la collezione dei canoni
in settantaquattro capitoli intitolata comunemente Diver-
sorum seiitentiae patrum. Dei canoni cosi studiati Gre-
gorio fece largo uso in vari luoghi della sua Cronaca
particolarmente a sostegno delle immunità di Farfa.
Un altro scritto generalmente attribuito a Gregorio di
Catino è la Orthodoxa defensio imperialis pubblicata prima
« Fratrìs Beraìdij monachi et ahhatis monasterii Farfeiisis lìber. Meines Wissens
« ist das Bùchlein anderweitig nicht erhalten; auch Bethmann, der Herausgeber
« der Farfenser Sachen, hat es nicht gekannt. So kann ich denn nachtragen,
« dass die Ganze Darstellung des Gregors von Catinn, M. G. SS. XI, 569-576,
« e, 20-29, auf diesar Schrift des Abtes Berald beruht ». Un giovane eru-
dito tedesco sta ora studiando il testo della biblioteca Monacense e conviene
aspettare il risultato delle sue ricerche. Mi limito solo ad osservare che
nella storia di Farfa l'abbate Beraldo III apparisce piuttosto come uomo
d'azione che di lettere, e che lo stile della scrittura, l'erudizione di essa e
Tuso largo del Liher Pontìficalis fanno pensare a Gregorio. La dissertazione
potrebbe essere stata scritta da Gregorio per presentarla in giudizio a nome
dell'abbate Beraldo affine di contrastare gli argomenti degli avversari che
invocando la donazione costantiniana cercavano di rivendicare alla Chiesa
Romana ed a sé dei diritti che il monastero impugnava.
I Paul Fournier, La coìleTJone canonica del Regesto di Farfa in Archivio
della R. Società romana di storia patria, XVII, 285 sgg. Sono notevoli le os-
servazioni del Fournier sulla tendenza imperialista di questa collezione in cui
non si tiene conto dei testi canonici dei papi riformatori del secolo undecimo
da Leone IX in poi.
XXXIV U. BALZANI
dal Giorgi e più di recente dallo Heinemann '. È un opu-
scolo polemico scritto nel 1 1 i i intorno al tempo della inco-
ronazione di Enrico V, e inteso a dimostrare che il mona-
stero di Farfa non era fuori della Chiesa per aver prestato
il debito ossequio all' imperatore e serbata l'antica fedeltà
air impero. Il nome di chi lo scrisse non apparisce nel
codice unico e non antico che lo contiene, e mancano indi-
cazioni precise per stabilirne l'autore. Primo ad attribuir
la Defensio a Gregorio fu il Bethmann per la somiglianza
ch'egli trovava in essa con lo stile e l' indole degli scritti
del Catinese ^ La stessa impressione ebbero il Giorgi
e lo Heinemann, ed è innegabile una certa somiglianza
e una tendenza erudita che ricorda gli scritti di Gregorio,
ma non mi pare che la somiglianza sia tale da non lasciare
per lo meno molti dubbi intorno all'autore della Defe7isio,
L'erudizione di Gregorio mi par sempre assai più precisa
e appoggiata a testi ben chiaramente indicati sia che egli
li tragga dalle Scritture o dalla storia o dalle collezioni
canoniche. Veggansi ad esempio quei passi del Chro-
nico7i nei quali dimostra che san Lorenzo Siro era nel suo
diritto abbandonando la dignità episcopale per ridursi a vita
' I. Giorgi, li Regesto di Farfa e le altre opere di Gregorio di Catino in
Archivio della Società romana di storia patria, II, 409; Gregorii Catinensis
MONACHI Farfensis Orthodoxa defensio imperialis edidit Lotharius de Hei-
nemann in Libelli de lite imperatorum et pontifìcum^ II, 534. Non si hanno
testi antichi della Defensio, che ci rimane in un solo codice Casanatense del
secolo XV. Il Giorgi ritiene che la Defensio sia stata scritta nell' anno 11 11
anteriormente alla incoronazione di Enrico V, lo Heinemann invece la crede
scritta alcuni mesi più tardi e dopo la incoronazione.
2 « Q.uamvis in unico quem vidi saeculi xv codice nomen auctoris non
« praeferat, animus tamen, sententiae, argumentatio, sermo, tota denique ìn-
« doles eiusmodi sunt, ut vix possit ab alio esse composita atque a nostro
« Gregorio »; L. C. Bethmann, Historiae Farfenses in Mon. Germ. hist. 5rr/7>/.
XI, 558.
PREFAZIONE. XXXV
monastica ', ed anche, se veramente è di Gregorio, la disser-
tazione alla quale ho accennato qui sopra, dettata a difesa
delle immunità farfensi, che è pure uno scritto polemico ispi-
rato dalla stessa tendenza della Defensio ma ben diverso nel
modo di concepire, d'argomentare, d'esprimersi \ A me
nell'autore della Defensio par di vedere piuttosto un imi-
tatore di Gregorio che Gregorio stesso, forse un suo disce-
polo, ma basti qui avere espresso semplicemente un dubbio
dove non è possibile esprimere una opinione sicura.
Le notizie che abbiamo intorno alla vita di Gregorio
di Catino dopo i suoi primi anni si riducono a ben poco.
Le sue calde parole riguardo all'abbate Berardo I fanno
credere ch'egli dovesse essere caro a quel suo primo edu-
catore. Men buone invece appariscono, da quanto egli
ne scrive, le sue relazioni con Berardo II il quale accettò
bensì la sua proposta per la compilazione del Regesto, ma
non sembra averla poi favorita né aiutata, e Gregorio se
ne lamenta a più riprese con un senso di amarezza che
non par solita in lui ^ ricordando l'avarizia dell'abbate e
la durezza dei suoi trattamenti, ed esortando il suo suc-
cessore Beraldo III a tener via diversa e non lasciarlo
cosi negletto e senza i mezzi di provvedere alle spese
necessarie per la compilazione del Chro7iicon ^. Non si
I Chronicon Farfense, I, 124 e 133.
^ Chronicon Farfense, II, 234-240.
3 Vedasi il Rc^^esio di Farfa, V, 135, e il Chronicon, I, 115 e II, 214.
4 « Quapropter, o venerabilis pater, non vobis videnda sunt grandia vel
« superflua cibi vel potus aut indumenti mei regimina, nec patiamini, obsecro,
« ceu hactenus ultra raodum me sufì"erre mei habitus vìlitatem, neque erga
« me negligentes sitis, sicut vestri antecessores, quoniam, ut veruni in Christo
« fatear, quidam eorum maligni mihi extiterunt gratis, et sumptus necessa-
« rios me? parvitati et in libro scribendo minime dederunt. unum Deo teste
« recte profiteri valeo, illum priorem et maiorem librum me non fecisse de huius
XXXVI U. BALZANI
trova ch'egli sia salito a nessuna dignità nel monastero,
ma certo nelle scuole farfensi la sua dottrina e il lungo
lavoro debbono avergli procurata considerazione, e il modo
liberamente schietto e quasi autorevole col quale in certi
punti della prefazione al Chronicon si rivolge all' abbate
mostra ch'egli non doveva esser degl'infimi tra i suoi con-
fratelli. Nel 1088 accompagnò a Roma il preposto Do-
nadeo il quale presso il monastero di S. Basilio proclamò
innanzi a Pietro prefetto della città e ai consoli « com-
« munitatis boum » che Rustico di Crescenzio riteneva il
castello di Correse appartenente alla badia di Farfa \
Nel 1097 sottoscrisse con tutti gli altri monaci Farfensi
il documento col quale Berardo II ordinava la rinnova-
zione della chiesa e la costruzione dalle fondamenta di un
nuovo monastero ^. Altre memorie certe di lui non si
trovano né sappiamo quando morisse. L'ultima data sicura
che abbiamo della sua vita è l'anno 11 32 quando sui
settant'anni incominciò il FloiHger. Scomparve modesto
e ignorato come aveva vissuto dopo essere stato testi-
monio di avvenimenti o^randissimi che o^li si svolsero intorno
ma non sembrano averlo appassionato ne invogliato a
narrarli. La sua passione era il suo monastero e, mal-
grado il suo senso storico, non amò d'uscirne col pen-
siero e cogli scritti. Del resto lo stesso Chronicon Far-
fefise nel concetto e nella partizione non ha forma propria
« monasterii substantiis, vel adminìculo culuscumque prelati, sed de nianiuim
« mearum laboribus et a quibuscumque acquisitis extraneis non tamen pu-
« blicis. hoc vero opus vestr? beatitiulini erit perennis memoria, honoris su-
« bUmitas, remuneratio perpetua, si tamen in eo fuerit vestr? soUicitudinis
e. indeficiens sagacitas et largitio oportuna»; ChrouiiOUy I, 114-115.
^ Regesto di Farfa, doc. iii> e Chronicon Farfense, II, 181, nota 7.
2 Regesto di Farfa, doc. 1135 e Chronicon Farfensc, li, 216.
PREFAZIONE. XXXVII
di storia e ciò farebbe meraviglia se non apparisse mani-
festo che, non ostante la latinità sufficiente del suo dettato,
a Gregorio manca l'arte e la ispirazione dello scrittore.
I pregi suoi son diversi e l'essersi, egli primo e meglio
d'ogni altro, aperta la via all'esame critico dei documenti,
il suo genio erudito e il suo schietto amore del vero
levano alto il valore dell' opera sua e lo fan degno di una
fama assai superiore a quella che gli fu concessa finora.
I codici sui quali è fondata l'edizione degli scritti far-
fensi pubblicati in questi volumi, non offrono difficoltà par-
ticolari. Della Coitstrudio, come si è già detto, il mano-
scritto originale e completo è scomparso. Il testo che ne
avanza è contenuto nel Lezionario farfense che ora si
conserva tra i manoscritti della biblioteca Vittorio Ema-
nuele e porta la segnatura Far/a, 32. E un bel codice
in folio massimo (m. 0,485 X 0,339) mancante dei tre primi
quaternioni e mancante di alquanti fogli nel fine. Consta
attualmente di cenventotto carte in doppia colonna. Il co-
dice scritto certamente nel monastero di Farfa è di chiara
e bella scrittura minuscola romana del secolo und ecimo'.
Le lezioni che riproducono la Construdio incominciano
al verso della prima carta e finiscono al verso della quinta.
Le rubriche dei vari gruppi di lezioni hanno iniziali colo-
' Pier Luigi Galletti che ebbe a mano il codice, notò sul foglio cartaceo di
risguardo della legatura : « Codex membranaceus exaratus saeculo xi mutilus
«in principio et in fine, complectitur Lectionarium et Passiones San-
«ctorum martyrum a Paschate usque in Adventum Domini». Il
Galletti si riferiva evidentemente ad una rubrica che si legge alla carta 72 b:
« Incipiunt festa sanctorum martyrum a Pascha usque in Adventum Domini,
« qu? forte si in dominicis evenerint diebus, tantum in .iij^. n". legantur cum
« pr^scriptis omeliis. Aliter autem apud nos minime leguntur ».
XXXVIII U. BALZANI
rate assai semplici, ma la prima lezione della Constructio ha
una iniziale a rabeschi colorati assai più grande e cospicua
delle altre. Le mutilazioni del codice sono antiche. Già or
son tre secoli accennava ad esse G. B. Guazzaroni in una
lettera all'abbate Costantino Caetani pubblicata dal Giorgi,
e forse la grande iniziale colorata richiamando l'occhio sulle
lezioni relative all'antico fondatore di Farfa, salvò il
testo della Consti^uctio dalle mani rozze che strappavano
le carte e le adoperavano « per coperte di libri et altri
« bisogni » ^
Se dobbiam lamentare la perdita del codice originale
della Constructio, possiamo almeno consolarci pensando che
il testo è disceso a noi in gran parte entro a questo codice che
per la provenienza e l'antichità è senza dubbio molto autore-
vole. Non altrettanto purtroppo si può dire per il testo della
Destructio. Di questa scrittura cosi importante per la
storia di Farfa non rimane che una copia del secolo xvi
in un zibaldone cartaceo raccolto dal Contelori e conservato
nella biblioteca Vaticana con la segnatura Vat. 6216 -.
Alla rilegatura originale che era in pelle verde con lo stemma
dei Barberini impresso sui due cartoni e sormontato nel
primo cartone dal triregno e dalle chiavi, nel secondo da un
'^ Il Guazzaroni così scriveva al Caetani: «Non voglio testare di dirle,
« che io di d.° santo [Tommaso] ne ho vista un'altra vita assai più copiosa
« et in miglior carattere in un libro di tutto foglio, quale trovai, sebene manco
« di molte carte, sepolto nella paglia in dormitorio di d.° monasterio nel luogo
« detto la Loggia, et se ne servivano per coperte di libri, et altri bisogni, ne
« so se più vi stia » ; I. Giorgi, // Regesto di Farfa e U altre opere di Gre^^orio
di Catino cit.
2 Non tengo conto degli apografi più recenti come il Barberiniano 921,
e quello adoperato dal Muratori nel sesto volume delle Antiquilatcs e dal Co-
lucci nel trentesimo delle Antichità Iticene, perchè derivano dal Vaticano e non
hanno autorità per so stessi.
PREFAZIONE. XXXIX
cappello cardinalizio, fu sostituita una seconda rilegatura
con gli stemmi del pontefice Pio IX e del cardinale Pitra,
ed ora una terza più recente in pergamena che porta gli
stemmi del pontefice Leone XIII e del Pitra. Il codice si
compone di una miscellanea cartacea in 4° di carte quattro-
cenquattordici, contenente scritture di varie materie scritte
da mani diverse e in tempi diversi. Al verso del primo
foglio si \^gg^ : « Collegi ego Felix Contelorius anno 1628»,
e più sotto a matita e di mano recente : « Archiepiscopi Ta-
« rentini fol. 2 5 ; Hugo abbas Destructio fol. 27». La mi-
scellanea comincia a e. i con Rerum patriae Andreae
Alciati liberprimus; segue a e. 25 un Catalogus
archiepiscoporum Tarentinorum, e poi a e. 27
l'apografo della Destructio scritto intorno alla metà del se-
colo decimosesto. Dopo la Destructio e di mano diversa
ma anch' essa del secolo decimosesto, il codice contiene il
Libellus dimÌ7iutio7iis Farfensis e alcuni frammenti del Chro-
nicon, e finalmente molte altre scritture di vario argomento
e diversi appunti che sembrano di mano del cardinale Sir-
le to al quale appartenne l'opuscolo della Destructio rag-
gruppato poi col rimanente nella miscellanea del Contelori '.
Come ho detto, 1' apografo della Destructio fu scritto
intorno alla metà del secolo decimosesto, e parrebbe piut-
tosto nella seconda che nella prima metà del secolo. Leg-
gendolo si ha r impressione che la copia sia opera di un
paleografo poco esperto il quale copiava da un testo più
I Che il manoscritto Vaticano avesse appartenuto ai Sirleto è affermato
dal Muratori sull'autorità del Caracciolo che gliene diede la copia: « Monuit
« autem nuper laudatus P, Caracciolus, opusculum hoc descriptum fuisse e
« schedis celeberrimi cardinalis Guilielmi Sirleti, in Vaticana bibliotheca adser-
« vatis » ; Antiquitates, VI, 272.
XL U. BALZANI
antico senza saperlo ben leggere, ciò che rende maggiore
il danno della sua perdita. Questa impressione deriva prin-
cipalmente da errori manifesti e da talune omissioni che una
mano non molto posteriore ha corretto o supplito talora a
margine e talora interlinearmente. Queste correzioni ed
aggiunte si troveranno sempre indicate nelle varianti al
testo in questa edizione, e mi sembrano mostrar chiaro
che il correttore collazionò la copia avendo sott' occhio un
testo più antico e sicuro.
Gli altri scritti dell'abbate Ugo ci sono stati tramandati
da Gregorio di Catino quali si riproducono in questa edi-
zione, e sono tutti contenuti entro il Chrojiìcon tranne il
Querimonio all' imperatore Corrado II che si trova nel
Regesto, Il manoscritto del Chronicon si conserva in Roma
nella biblioteca Vittorio Emanuele tra i manoscritti Farfensi
e porta la segnatura Far/a, i. E un bel codice membra-
naceo di m. 0,270 X o, 1 70 scritto per la massima parte da
Gregorio di Catino tra il finire dell' undecimo secolo e il
principio del dodicesimo. Quando i codici di Farfa furono
trasferiti alla biblioteca Vittorio Emanuele, il cattivo stato
dell'antica consigliò di dare una rilegatura nuova, semplice e
decorosa, ai tre manoscritti di Gregorio di Catino. Il Chroni-
con ha trecentottantasette carte e le carte contengono venti-
cinque linee. Due fogli di risguardo a principio di mano del
cronista sembra che siano come un primo saggio del Regesto,
abbandonato poi per la sua forma definitiva, e contengono
un diploma di Liutprando, la notizia biografica dell'abbate
Fulcoaldo, e due privilegi e le prime parole di un terzo del
duca Lupo di Spoleto (docc. 6, 13, 14 e principio del 15 del
Regesto, ma con qualche variante). Altri due fogli di ri-
sguardo in fine contengono un frammento di salterio e son
PREFAZIONE. XLI
di mano del secolo xiv. La scrittura di Gregorio è la mi-
nuscola romana usata in Roma al suo tempo ', e si mantiene
nitida e bella sebbene si alteri in qualche pagina e sembri
tradire o la mano invecchiata, o, più probabilmente, quella
« oculorum caligo » che lo consigliò di affidare al nipote
Todino la continuazione del Regesto ^ Il codice non è tutto
scritto da Gregorio ; in varii luoghi, ad intervalli, special-
mente verso la fine, la sua mano s'alterna con quella di To-
dino e di altri, e sembra come s' egli o dettasse a discepoli
o desse loro a copiare qualche brano di altri codici o docu-
menti inseriti nella cronaca. Ho cercato per quanto ho sa-
puto d' indicare volta per volta a suo luogo tra le varianti
questi cambiamenti di mano nella edizione del testo. Nel
manoscritto del Chronicon, come in quello del Regesto,
spesso innanzi alle biografie degli abbati o in calce alle bolle
pontificie e ai diplomi imperiali reali e ducali si trova, come
ad imitazione dei sigilli, racchiusa in un circolo e disegnata a
penna, l'effigie del personaggio a cui si riferisce la biografia
o il documento. Facsimili di queste immagini di sigillo fu-
rono già pubblicati nel secondo volume del Regesto, e perciò
ritenendo superfluo riprodurne degli altri in questi volumi
1 « Quello che mi par certo è che a Roma, quando per i codici si andò
« abbandonando l'uso della scrittura maiuscola, prevalse la minuscola rotonda
« del tipo del codice Vaticano del Diunius e del nostro frammento. Ad ogni
« modo codici romani dell' viii, ix, x e xi secolo scritti tutti in lettera corsiva
« non se ne conoscono. E v' è l'altro fatto assai significante che i codici usciti
« dalle scuole calligrafiche delle chiese e dei monasteri presso Roma, come Farfa,
« Subiaco, Tivoli, le quali naturalmente dovevano seguire le tradizioni grafiche
« della metropolijSon tutti di scrittura minuscola romana » ; Giorgì, Appunti cit,
2 11 Floriger, che fu l'ultimo dei lavori di Gregorio e compilato nella sua
vecchiezza, è scritto meglio del Chronicon e con mano più uguale e più sicura.
Ciò mi fa pensare che forse la vista gli si fosse indebolita solo temporanea-
mente, mentre lavorava al Regesto.
f
XLII U. BALZANI
mi son limitato ad avvertire in nota il lettore ogni volta che
il codice contiene una effigie.
I.e norme generali seguite per la presente edizione sono
quelle fissate dall' Istituto Storico Italiano. Il piano della
edizione è naturalmente semplice, perchè basandosi pel
Chronicoìi sopra un codice autografo, e per gli altri testi
sopra codici unici, il primo dovere di un editore è quello di
una riproduzione scrupolosamente fedele. A raggiungerla
ho cercato di porre le cure più minute e diligenti, seguendo
anche fedelmente l'ortografia di Gregorio che varia alquanto
talora da quella del Regesto, e non ha regola fissa e costante
specialmente nell'uso del dittongo e. Del pari ho ripro-
dotto i documenti contenuti nel Chronico7i precisamente
come si trovano nel codice e senza tener conto delle edi-
zioni critiche che se ne trovano altrove, mirando a dare,
quando ne è il caso, gli elementi offerti dal codice per
una edizione critica agli editori di raccolte di diplomi o
di bolle, e senza presumere di sostituirmi ad essi. Ho
mirato invece a rilevare costantemente la correlazione
del Chronicon col Regesto di Farfa, e con l'aiuto di questo
ho stabilito in nota l'origine e la cronologia delle notizie date
dal cronista, indicando per ciascuna notizia il documento a
cui egli l'attinge e la data di esso, e del pari mi sono valso
abbondantemente, quando occorreva, dei documenti ancora
inediti del Largitorio. Siccome i documenti del Chronican
presentano talora alcune varianti con quelli del Regesto e
spesso sono qua e là abbreviati, ho notato le varianti a pie'
di pagina e, ponendoli tra parentesi quadrata, ho supplito
col Regesto i frammenti omessi nel Chronicon. Così le
grandi raccolte di Gregorio si trovano a continuo raffrc^nto
PREFAZIONE. XLIII
in questa edizione, e si riscontrano e si confermano ad ogni
passo fra loro.
Nelle note al testo mi sono studiato d'essere sobrio,
procurando di stringere brevemente in esse il frutto di una
esperienza oramai molto lunga delle cose farfensi per di-
lucidare le questioni più difficili nella storia e nella crono-
logia del monastero, massime nel periodo più intralciato ed
oscuro dei primi secoli della sua vita. Allo stesso scopo
ho riprodotto in nota, togliendoli dal Regesto, alcuni docu-
menti che Gregorio di Catino non ha inserito nel Chronicon
ma che mi parevano necessari a completare la storia del
monastero in ogni sua parte.
Il vasto materiale storico contenuto nelle raccolte Far-
fensi non potrebbe essere adoperato con piena utilità senza
indici copiosi che rendano agevoli le ricerche agli eruditi
che le studiano. Perciò nell'ampio indice che segue questa
edizione si è cercato di provvedere a questo bisogno degli
studiosi. L' indice è stato compilato con diligenza e preci-
sione grandissime dal cavaliere Edoardo Bianco della Tipo-
grafia del Senato, al quale mi è caro di render grazie
pubblicamente sia per questo pregevole lavoro, sia per le
osservazioni utilissime e la critica acuta con le quali ha ac-
compagnato le cure date alla stampa di questo libro. E
cosi mi è caro attestare la mia riconoscenza piena d'affetto
al mio amico e compagno di studi farfensi, Ignazio Giorgi,
benemerito segretario dell' Istituto Storico Italiano, per
r aiuto prezioso e fraterno che mi ha dato fino alla fine
del mio lavoro. La paziente cortesia di questi due valenti
ha di molto alleggerito la fatica e le difficoltà di un lavoro
che ha richiesto infinite indagini e attenzione minuziosa e
continua.
XLIV U. B A LZ ANI
Da oran tempo oramai i^li eruditi hanno attinto lar-
gamente alle opere di Gregorio di Catino come a fonte
abbondante e perenne. Ricorderò, a tacer d'altri, i nomi
del Duchesne, del Mabillon, del Galletti, del Fatteschi,
di Carlo Troya, e, tra i più recenti, dell' Ozanam e del
Bethmann, i quali tutti pubblicarono notizie e documenti
farfensi tratti specialmente dal Regesto di cui la Reale
Società romana di storia patria ha da ultimo pubblicato
il testo intero '.
Il cardinale Angelo Maria Ouirini, volgendo l'animo ad
un vasto lavoro sulla storia del monachismo italiano, si pro-
poneva d' illustrare in un primo volume la storia di Farfa con
dissertazioni appoggiate ai documenti farfensi e con la pub-
blicazione integrale del Chromcon. S'era accinto all'opera,
ma era ancor viva allora l'eco delle contestazioni per Co-
macchio, e parve al papa che i documenti farfensi avrebbero
potuto servir d'appiglio agli avversari delle pretese ponti-
fìcie, talché il Ouirini fu costretto ad abbandonare il pensiero
della sua pubblicazione ^
Lo riprese però il Muratori che pubblicò il Chrofiicon
nel tomo secondo della sua erande raccolta ^ ma non senza
* ì\ Regesto di Farfa compilato da Gregorio di Catino e pubblicato dalla
R. Società romana di storia patria a cura di I. Giorgi e U. Balzani.
- A. M. QuiRiNi, De monastica Italiae historia conscrihenda, Romae, De Ru-
beis, ijij,e Sopra la raccolta de' Monumenti Farfensi, alli eminentissimi e reveren-
dissimi cardinali della S. Congregai^ione dell' Indice de' libri proibiti y Roma, Gian-
nini e Mainardi, 1730; e cf. A. Baudrillart, De cardinalis Quirini vita et
operibus^ Parigi» Firmin-Didot, 1889.
3 Chronicon Farfense sive historia monasterii Farfensis ab eius ori^im, hoc
est ab anno circiter DGLXXXi usque ad annum MCIV deducta, auctore Gregorio
monacho et chartophylace eiusdem coenobii, mine primum e manuscripto codice Ca-
racciolano descripta et iuris publici facta. Accedunt breves notae Ludovici An-
toni! Muratori in Rer. It. Script, to. I[, par. 11. Più tardi il Muratori lamentò
PREFAZIONE. XLV
difficoltà perchè non gli fu concesso di vedere l' originale
farfense, né, come avrebbe almeno desiderato, l'apografo
della biblioteca Barberini'. Cercando ostinatamente per
tutta Italia, ottenne alfine da Napoli per mezzo di Nicola
Falcone una copia del Chronicon tratta da un manoscritto
del P. Eustachio Caracciolo che fu largo d'aiuti al Muratori
e gli forni diverse trascrizioni di testi per la raccolta degli
Scriptores \ Dalla copia, che era piuttosto imperfetta, de-
rivarono necessariamente talune evidenti imperfezioni e man-
canze nella edizione Muratoriana, ma il grande maestro,
poiché non v'era rimedio, pensò saviamente non essere il
caso d' indugiarsi ad esse, e doversi senz' altro portare a
che il Quirini non avesse potuto dare esecuzione al lavoro che si era proposto :
« Dolendum propterea est praelaudatum eminentissimum sanctae Romanae
« Ecclesiae cardinalem Quirinum, cui consillum historiae huiusmodi con-
ce texendae susceptum fuerat, variis occurrentibus causis manum e tabula
« sustulisse » ; Antiquitates, diss. lxv, V, 486, e scrivendo al Quirini gli di-
ceva: «V. E. ha poggiato più alto e messo il suo amore e principale studio
« nelle lettere ecclesiastiche, ed oh ! non le fosse mai stato tagliato il corso,
« che ora 1' Italia avrebbe dei gran lumi della di Lei sacra erudizione. Non
« ho potuto di meno di non dolermi alquanto nelle mie Antiquitates Italicae
« meda aevi che si cominciano a stampare del non averci V. E. potuto dare
« la storia monastica d' Italia » ; Lettere di L. A. Muratori al card. Quirini
in Archivio storico italiano, ser. v^ IV, 3^0.
1 Nella sua prefazione, il Muratori, narrando gl'inutili suoi tentativi per
avere una copia del Chronicon da Farfa o dalla Barberiniana, aggiunge : « Ve-
ce rum quod ohm eruditis facile patebat, hisce temporibus codicum istorum
« possessores religioni sibi ducunt vel ostendere, nedum quidpiam describendi
« copiam facere ». Dei diversi apografi recenti che si conoscono del Chro-
nicon non serve tenere ragione in questa edizione condotta sul codice au-
tografo.
2 Intorno agli aiuti che il Muratori trovò all' opera sua nel Regno di
Napoli, vedasi il bello studio di M. Schifa, Il Muratori e la coltura napoletana
del suo tempo, Napoli, 1902. Lo Schipa peraltro non fa menzione della copia
Caracciolana del Chronicon Farfense, Il Caracciolo fornì al Muratori anche
il manoscritto della Desiructio pubblicata nel sesto volume delle Antiquitates.
XLVI U. BALZANI.
luce nel niiolior modo che si poteva quel ricco tesoro di
storia italiana.
Venuto ultimo dopo tanto studio sulla storia farfense,
con r originale del Chro7iicon innanzi agli occhi e la possi-
bilità di raffrontarlo con le altre opere di Gregorio di Catino,
io non ho gran merito se la presente edizione si avvantaggia
sull'altra, e se potrà, com' io spero, considerarsi definitiva
per la fedeltà del testo. A me basti la compiacenza d'avere
sciolto come ho saputo meglio un debito di gratitudine che
o-li studiosi del medioevo italiano avevano verso il o^rande
e tenace lavoro del modesto monaco di Farfa.
Roma, 24 aprile 1903.
Ugo Balzani.
I.
CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS
Chron. Farf. I.
[Ms. bibl. Vittorio Emanuele, Farf. XL, 32.]
Incipit de venerabili patre nostro Thoma. c i c
Lectio prima.
FuiT namque in Gallia vir vite venerabilis, Thomas nomine,
ut alii ferunt Maurigena exortus provincia. hic etenim vir
sanctus presbiterii fungebatur officio. cui quippe Dominus in-
spirare dignatus est, ut Hierosolymis ad sepulcrum Domini atque
alia sancta loca adoranda pergere deberet. qua inspiratione vehe-
menter accensus, aliquantis assumptis secum discipulis, peregrina-
io tionis arripuit iter, cumque Romam veniens, sanctorum aposto-
lorum limina adorasset, quantocius ad loca destinata festinabat,
adiunctis etiam sibi religiosis de Italia viris, Martiano videlicet,
qui postea Firmane tenuit aecclesie episcopatum, necnon et Mar-
tyrio, qui apud beati Petri aecclesiam postmodum monasterio
15 prefuit.
Lectio .11.
HI namque omnes caritatis annexi vinculo, socialis vie car-
pebant iter ; qui post longa valde itinera tandem optata per-
venerunt ad loca, tunc itaque desiderii sui vota complentes,
20 vivificum lignum crucis Christi, et sepulchri venerabilem atque
gloriosum adoraverunt locum; simulque cuncta sancta loca habi-
tationis et passionis Christi visitantes, similiter adoraverunt. sed
Martianus et Martyrius supradicti religiosi viri, suam repetentes
viam. Il reversi sunt in Italiam. at vero venerabilis Thomas ad e. i d
25 gloriosum Domini reversus est sepulchrum; ibique per tres con-
tinuos deserviens annos, Dominum die noctuque cum fletu et
e. 2 A
4 CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS.
nimio precabatur merore, ut ipsum prò sua clementia ad salutis
dignaretur dirigere portum. sed quia secundum Domini promis-
sum omnis qui petit accipit, et qui querit invenit, et pulsanti
aperitur ('), eum quantocius exaudire dignatus est Dominus.
Lectio .II I. 5
DENiQUE, ut nostrorum relatu comperimus patrum, dum quadam
nocte ad idem Domini pernoctaret sepulchrum, precibus fati-
gatus nimiis atque vigiliis, sopore depressus est. tuncque ei beatis-
sima Dei genitrix virgo Maria per visum apparere eumque percon-
tari dignata est dicens: « Quid est, frater, quod tanto merore ac io
« fletu confi ceris ? constans esto et viriliter age; Dominus quoque
« adimplebit desiderium tuum. oportet namque te Italicas re-
« meare ad auras. eumque illuc fueris Deo protegente regressus,
(( require in provincia Savinensi, in loco qui dicitur Acutianus,
« tres magne altitudinis cypressos simul positas, iuxta quas etiam ^5
« basilicam pulchri decoris in meo repperies honore dicatam;
« quem vero frequenter visitare soleo locum. hunc quoque cum
« reppereris, ibi cursum tue consumabis vite; in quo videlicet
« numquam tibi vel posteris tuis aliquid boni veniet minus, sed
« omnibus vite presentis ibidem perfruemini bonis, copiosaque ^^
« fratrum exinde multitudo tuo exemplo celestia migrabit ad
« regna ». cum hec beatissima Virgo per revelationem vene-
rabili Thome retexeret verba, panem mire magnitudinis atque
candoris manu gestans, ei detulit dicens : « Accipe panem hunc
« et perge securus; lioc autem scito, quia numquam ex eo minus ^5
« habebis, sed omni vite tue evo habundanter tibi sufficiet ».
tantam namque deinceps illi gratiam compunctionis atque lacri-
marum divina largiri dignata est pietas, ut pene de Deo loquì
vel sine lacrimis posset, et die noctuque tempore psalmodie vel
orationis, de||siderio accensus divino suaves funderet lacrimasi*). 3^
(i) Matth. vii, 8. zìone frequente nelle pagine che se-
(2) AuTPERTO, nella Vita PaUonis, guono, narra più brevemente il fatto,
Tatonis et Tasonisj di cui si fa men- e senza nominare la Vergine nella ap-
CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS. 5
vere enim hìc cutn Psalmista dicere poterat : « Fuere michi la-
« crime mee panes die ac nocte » ^'). igitur venerandus vir de
revelationis sollicitus ammonitione, reversionis ad Italiani cum
omni suo comitatu arripit iter; veniensque per Ephesum, apud
5 beati evangeliste lohannis sepulchrum moratus est, ut ferunt,
alios tres annos. sicque factum est, ut inter id quo ad Orien-
tem de Gallia profectus ibidemque commoratus, et hoc quo inde
reversus est tempus, septem complerentur spatia annorum.
Lectio .1111.
IO T) EVERSUS vero in Italiam, Savinensem peragrabat provinciam,
i\ locum videlicet querens qui ei per revelationem fuerat pro-
missus. sed cum nullum invenire loci illius potuisset indicium, de
revelatione diffidens, iam mente deliberabat ut ad suam reverte-
retur provinciam. veniensque in locum qui dicitur Cervinaria, ibi
15 sub quadam arbore, que nunc superest, paulisper requievit; pla-
cuitque illi, ut ibi Deo sacrificium offerri deberet. peractis itaque
missarum sollemniis, eum gravitudo arripuit. tunc vero precepit
discipulis, ut dum ipse paululum requiesceret, si aliquid in suis
haberent marsuppiis, ad reficienda corpora pararent mensam. aie-
20 bat enim se festinanter Romam proficisci velie, ut adora tis iterum
beatorum liminibus apostolorum, suam repetendi patriam assu-
merent iter, mox ut sopore depressus est vir sanctissimus, iterum
parizione: « . . . Coepto itinere dum « in manu mirae pulchritudìnis panem,
« pergunt, ad monasterium gloriosae «cui et dixit: " Accipe hunc panem
«Dei genitricis Mariae quod est in «et abscede; scito autem te minus
« Sabinis perveniunt, in quo vir vitae « ex eodem numquam habiturum. "
« venerabilis Thomas pater praeerat. « Tantae etenim deinceps, ut aiunt
« De quo a pluribus audivi, quia olim « qui eum viderunt, compunctionis
« in partibus Orìentis constitutus, sicut « vir fuit, ut pene de Deo sine lacri-
« ipse narravit, tamdiu ad Redemptoris « mis nìl posset loqui »; Vita Paìdonis,
« sepulchrum orationi vacavit, quoad- Tatonis et Tasonis Vulturnensium, au-
« usque impetraret quod precibus pò- ctore Autperto, in Mon. Gemi. hist.
« stulabat ; denique, ut adserunt, nocte Script, rerum Langoh. et Ital. saec. TI-IX,
« quadam precibus fatigato soporeque p. 549.
« depresso, astititei quidam, gestans (i) Psalm. XLI, 4.
CONSTRUCTIO MONASTERll FARFENSIS.
e. 2 B
beata Dei genitrix semperque virgo Maria leto ac benignissimo
ut est vultu ci apparuit dicens: « Ecce, frater, iste est quem tibi
« promiseram locus. mine vero confortare in Domino, et noli
« pusillanimis esse ». iterumque ostendit ei tres in visu prefatas
cypressos, et ait: « Vade », inquit, «et iuxta has quas cernis 5
« arbores invenies quam tibi predixi basilicam nomine dicatam
« meo. ibi namque permanens, optimam repperies quietem; et
(( labora sicut bonus miles Christi Ihesu, ut accipias coronam vite.
« ego vero tecum semper cum tuisque omnibus ero, tam presen-
« tibus quam futuris;|| et congregabitur ad te ibi quoque copiosa io
« fratrum caterva, ad omnipotentis Dei servitium animas com-
ic mendantes suas ». cumque evigilans hec fratribus retulisset,
circumquaque respiciens vidit non procul contra orientis plagam
tres predictas cypressos, gavisusque ait: « Ecce in ventate, fra-
« tres, iste michi modo in visione ostense sunt arbores. surgite 15
« itaque, pergamus ad eas ». qui iussa complentes, cum multo la-
bore dextro levoque latere condensa que ibi succreverant spinarum
ac veprium cultris succidentes suis, illuc usque profecti sunt; re-
pertamque ingressi basilicam, Domino inmensas retulere grates.
cumque ibidem aliquantos in Dei peregìssent laudibus dies, ce- 20
perunt memorati viri Dei discìpuli pùsillanimes effici, et eum cum
magno perconctari merore dicentes : « Quid faciemus, o vene-
« rabilis pater, cum hec que nobiscum detulimus in sacculis
« alimenta defecerint ? locus enim iste nulli preter bestiis et latro-
« nibus est pervius, a quibus forsitan latronibus trucidandi eri- 25
« mus ». quos isdem vir venerabilis Thomas benigne refovens,
consolatus est dicens: « Confido de omnipotentis Dei magna lar-
« gitate, et intercessione beatissime Dei genitricis Marie, quia neque
« fame hic laboraturi, neque a latronibus perimendi erimus, sed
«cito nobis eius subveniet clementia: quia ipse per prophetam 30
« poUiceri est dignatus dicens : " Sperante? in Domino non de-
ce ficient omni bono " ('). cuius quoque promissa cito nobis
« complebuntur ».
IO. Nel testo era prima scritto congregabuntur corretto poi in congregabitur forse
dalla stessa mano che scrisse il codice. 2$. Nel testo pracvius
(i) Psalm. XXXIII, ri.
CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS.
De Faroaldo. Lectio .v.
PER idem namque tempus Faroaldus magno regimine ducatum
tenebat Spoletanum (^\ hic denique Romam proficisci ilio
tempore volens, apparatum suum in ciboram atque vini copia
j cum honeratis hominibus atque iumentis preire iussit, in crasti-
num ipse quoque, ut cogitabat, suis cum comitibus eos secuturus ;
sed eadem sancta Dei genitrix virgo Maria nocte hunc ammo-
nere per visum dignata est dicens: « Vide ut ab hac quandoque
« profectione quiescere debeas, quia || incommodum est nunc te
IO « pergere Romam, eo quod minime tibi expediat; sed potius
« meo Consilio, quod tibi magis proderit, prebe consensum. est
« namque in territorio Savinensi basilica nomine dicata meo, in
« qua videlicet monachi degunt peregrini, qui die noctuque in
« hymnis et orationibus Domino deserviunt. has itaque omnes,
15 « quas preire iusseras, deferre facito expensas, quatenus eorum
« adiutus orationibus, Deum possis habere propitium ». qui sta-
tim de somno consurgens, hanc suis retulit ministris revelatio-
nem, dixitque eis: « Requirite quisnam hic de Reatina sit urbe»,
at illi dixerunt, quod Probatus ipsius civitatis castaldus ibidem
(i) Il Bethmann (Mon. Germ. Usi. cosi strettamente legato alle origini
Script. XI, 524) a questo passo annota: del monastero. Mi par più facile cre-
« Inde ab a. 703. At infra Thomas dere che la leggenda ristringa ad « ali-
ce per annos 35 baculum tenuisse di- « quantos dies » i primi faticosi ed
« citur. Quare aut in his annis error ansiosi anni della nuova colonia mo-
« est, aut quod magis crediderim in nastica dal suo stanziarsi in Sabina fino
« traditione de nomine ducis ». In- al tempo in cui Faroaldo prese a pro-
fatti nel catalogo degli abbati premesso teggerla. Tale mi sembra che sia
da Gregorio di Catino al Regesto ed anche il pensiero del Sansi (J duchi
al Chronicon, e che per la prima parte è di Spoleto, p. 40). Del resto convien
tratto da un altro ch'egli chiama in un ricordare che la cronologia delle
luogo « antiquissimum catalogum », si origini farfensi, a detta dello stesso
dice che Tommaso resse trentacinque Gregorio di Catino, è assai incerta, e
anni la badia nei tempi di Trasmondo che qui la luce dell'avvenimento sto-
e di Faroaldo duchi di Spoleto. Non rico ci giunge illanguidita attra-
mi pare però che sia da ammettere un verso le nebbie fantastiche della leg-
errore nel nome xii Faroaldo, che è genda.
e. 2 e
e. 2 D
8 CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS.
esset. quem accersitum, percunctari cepit ubi in Savinis ad ho-
norem beate Marie semper virginis esset aecclesia dedicata, in qua
peregrini degerent monachi. at ille inquit: « Multe in honore
« beate Marie basilice Savinis habentur constructe; sed in qua
« horum monachorum vel peregrinorum sit habitatio, penitus j
c( ignoro ». tum ille: « Vade », inquit, « et diligenter fac per-
« quirere ubi peregrini habitent monachi, et omnia que Romam
« adire iusseram alimenta, eis quantocius facito deferre ». cuius
statini imperio parens, omnes illas Savinis direxit impensas.
Cumque homines illius, qui ea alimenta que iam dieta sunt pre- io
ferebant, ad locum qui dicitur Pompeianus pervenissent, ab incolis
loci iUius inquirere ceperunt, quonam in loco in honore beate
Marie Dei genitricis constructa esset basilica, ubi peregrinorum
esset habitatio monachorum. qui omnes una voce responderunt
dicentes: « Equidem in honore beate Marie Savinis multas no- 15
<( vimus aecclesias esse; sed ubi monachorum sit habitatio, omnino
« nescimus. verumtamen a patribus nostris audivimus, quod
« patres vel avos suos referre audierint, quoniam in casale qui
« dicitur Acutianus, iuxta tres cypressos, ibidem posita sit aec-
« desia beate Marie miro fabricata decore, in qua antiquitus, tem- 20
« pore Romanorum, habitatio dicitur fuisse monachorum ; || sed
« modo nuUam ibidem hominum scimus esse habitationem » ; et
hec dicentes, ostenderunt eis non procul ab ipso loco tres predictas
cypressos.
Lectio .VI. 25
CUMQUE ad ipsum pergere locum minime scirent viamque
nequaquam repperire possent, onerata que secum habebant
iumenta eos preire ceperunt, rectoque itinere ad locum pergere
destinatum. que sequentes, ad locum ipsum pervenire potue-
runt. sed antequam ad ipsum pervenirent, voces atque stre- 30
pitum ipsi audierunt fratres. qui timore perculsi cogitabant,
quod armata latronum manus ad eos perimendos adveniret, pro-
tinusque in oratorium confugientes, venerabilem virum Thomam
lacrimabili voce conquesti sunt dicentes: « Hccc, pater, sicut dixi-
CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS. 9
(( mus, latrones adsunt, qui nos interficere voliint ». ianuam
itaque aecclesie oppilare curaverunt. at vero hi qui honera de-
ferebant, ante fores aecclesie ipsa ponentes, iumenta exhonerare
fecerunt. tunc unus ex eisdem venerandi viri Dei discipulis re-
5 spiciens per foramen ianue, vidit ipsum apparatum ante fores aec-
clesie depositum ; revertensque nuntiavit patri atque sociis, nichil
mali adesse, sed e contra largissimis dapibus ciborum atque vini
dorsis iumentorum hominumque humeris advectatis atrium esse
repletum. tunc exeuntes ad eos, interrogare curaverunt, quenam
IO essent ipse dapes aut quis eas illuc direxerit. hi vero qui adve-
nerant, prostrati in terrani eorum se precibus commendare stu-
duerunt ; primusque eorum per quem directa fuerant alimenta
dixit : « Faroaldus gloriosus dux Spoletanus ammonitus a beata
« Dei genitrice Maria alme vestre beatitudini benedictionem di-
15 « rigere curavit, postulans ut eum sanctis precibus Deo commen-
<( dare dignemini ». tuncque oblatis muneribus, benedictìone per-
cepta sanctorum, ad propria reversi sunt. et ex eo iam tempore
ipse gloriosus dux eis sepissime sua munera dirigere curavit,
ipsumque prefatum virum venerabilem Thomam abbatem Spo-
20 letum ad se venire rogavit, atque eius orationibus se commen-
dare! studuit, aliquantamque donationem per suum preceptum eius e. 5 a
contulit monasterio.
Igitur cum venerabilis eiusdem patris sanctitas odorisque boni
fama longe lateque diffusa esset, ceperunt ad eum tam de proxi-
25 mis quam de longìnquis provinciis certatim concurrere, ut eius
scilicet magisterio se Domini servitio subderent, atque in ipso
cenobio beate Dei genitricis semperque virginis Marie monasticam
degerent vitam.
Le et io .VII. De tribus fratribus.
30 T^ODEM igitur tempore fuerunt Benevento tres nobili exorti pro-
r^ ... ...
-L-/ genie viri, consanguinitatis quoque iure propinqui; quorum
uni erat nomen Paldo, alteri vero Taso, tertius namque vocabatur
Tato, hi enim ex duobus progeniti fratribus, Paldo scilicet ex
Chron. Farf. I. -' I*
e. 3 B
IO CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS.
uno, Taso autem et Tato ex altero, divino succensi amore uno
Consilio parique voto decreverunt, ut patriam parentesque relin-
querent ac mundi huius se pompis fallacibusque exuerent divitiis,
quatinus veras atque celestes attingere possent opes. Galliarum
itaque desideranter penetrare volebant provincias, ut ibidem vi- 5
delicet corpore non animo separati per diversa sese monasteria
servitio subiugarent Dei omnipotentis. sed cum hoc aperte prò
suorum erga ipsos parentum soUicita cura implere minime pos-
sent, ad sanctorum adoranda limina apostolorum Romam se ire
velie professi sunt. nam honeratis ex bis que in via eis vide- io
bantur esse necessaria animalibus, ascendentes equos, fulti famu-
lorum profectionibus, adorsi sunt iter ^^\ ut vero Beneventi
peragrati sunt fines Marsorumque ingressi sunt provinciam, de-
scendentes de equis, pueris precipiunt, ut equos et omnia que se-
cum detulerant auferentes, ad propria remearent. dicebant enim 15
tale se votum habere, ut hi tantummodo tres Romam suis per-
gere deberent pedibus. quibus quoque remeantibus pueris, dum
prefati milites Dei ceptum pergerent iter, viles scissosque habentes
pannos obviam facti sunt eis pauperes ; quibus namque pretiosa
sua II largientes vestimenta, eorum sordidis atque vilibus adoperti 20
sunt indumentis. recto vero pergentes itinere, Savinis ad ceno-
bium beate Dei genitricis semper virginis Marie pervenerunt, in
quo tunc prefatus vir vite venerabilis Thomas regiminis curam ge-
rebat. qui dum eosdem Christi milites suscepisset hospitio, more
solito cum fratribus perrexit, ut secundum Domini preceptum eorum 25
ablueret pedes. denique dum eorum delicata candidaque mem-
bra sordidis contecta vidisset vestibus, eorum aspectus preclaros
cernens atque compositos, intellexit, nequaquam eos, publice ut
ipsi fingebant, esse mendicos. cumque operis Domini comple-
visset mandatum, in sua se contulit claustra. mane igitur primo jq
eos secrete ad se fecit venire, subtiliterque eos ac blande interro-
gare curavit dicens : « Qui estis vos, fratres, vel unde venistis ?
(i) AuTPERTO, loc. cit. : « Sicut au- « sibi solique cognitum Deo quid agere
« tem nobiles decet, oneratis anima- « vellent, gressus ad ambulandum rao-
« libus stipendiis, preparatis ad sequen- « vent ».
« dum equis, famulorum fulti obsequiis.
CONSTRUCTIO MONASTERIl FARFENSIS. II
« obsecro itaque, ut non me adventus vestri celare debeatis can-
ee sam. forsitan enim aliquid a iudicibus huius seculi sustinetis
« iudicium; aut etiam, ut humane contingere solet fragilitati, in
« aliquo dilapsi crìmine fugitis. credite », inquit, « michi, quia
(c in quantum valuero, vobis suffragium prebere conabor ; tantum-
« modo secreti vestri michi profitemlni veritatem » .
Lectio .vili.
JLLi vero cernentes, nequaquam venerabili patri suum abscondi
posse secretum, ei cuncta que egerint et unde essent, adventus
IO sui causam suaque ac patrum suorum nomina per ordinem narrant ;
porro quod Romam pergere vellent atque inde Galliarum expe-
tere provincias ei minime celant, adiurantes eum, ut nequaquam
eorum impediret propositum. at ille: « Absit», inquit, « o fìlii,
« ut a bono proposito vos revocare cupiam, sed potius vobis
15 « amminiculum impendere volo. nam usque ad limina beato-
.«rum apostolorum vestri socius ero itineris». idcirco namque
hoc venerandus pater volebat facere, ut ipsos religiosos viros suo
sancto Consilio a tam longo revocaret itinere, sicut et fecit.
quod II utique Dei nutu actum fuisse, minime dubitamus. qui
20 cum Romam cum beato viro Thoma idem viri pervenissent, suam
cum lacrimis devotionem suffragiis apostolorum commiserunt.
erat denique Rome eodem tempore anus quedam vidua et religiosa,
que cum omni domo sua magno hospitalitatis studio serviebat.
quotienscumque vero venerabilis Thomas Romam causa orationis
25 vel ad salutandum pontificem pergebat, in eius domo hospitium
habere consueverat. in qua etiam tunc cum predictis hospitatus
est viris. peracta igitur, ut supra retulimus, oratione, eos verbis
cepit ammonere suasoriis, ut secum ad monasterium deberent
reverti, quatinus institutionis sue propositum vivendo et ope-
30 rando addiscere possent, ac deinceps quo eos Dominus vellet
dirigere, iam instructi securius irent. nam huiuscemodi eos al-
loquitur verbis : « Audite, o karissimi filli, consilium meum, et
« mecum ad monasterium beate Dei genitricis Marie, ubi Deo
e. 3 e
e. 3 D
12 CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS.
« largiente preesse videor, reverti vos minime pigeat. et quamvis
« extra usum sit nostri monasterii, propter ardorem tamen vestri
(( laudabilis desiderii vos intrinsecus recipi faciam, ut videlicet
« communi cum fratribus participetis mense, eademque ubi ipsi
« dormiunt domo vos quoque soporetis, ac simul ad opus assi- j
« statis divinum, ad manuum quoque labores pariter exeatis, ut
« eorum imbuti documentis, scire possitis, quo ordine degere mo-
« nachus in monasterio debeat ». hec autem et his similia ve-
nerabili patre dulci ammonitione prosequente, assensum ei me-
morati prebuerunt viri, sicque cum eo ad monasterium redierunt. io
cumque ibidem paucis diebus morati fuissent, sancte conversa-
tionis piene edocti sunt normam.
Igitur cum hec omnia, ut diximus, peracta atque patrata fuis-
sent, contigit patrem duorum fratrum, Tasonis scilicet atque Ta-
tonis, cum ceteris parentibus suis huc illucque ad eos perquirendum 15
anxiando discurrere, Romamque pernici volatu || venire. ubi dum
eos studiose per monasteria aecclesiasque atque domos. singulorum
perquirerent, religiose cuius superius memoriam fecimus vidue in-
gressi sunt domum. quam sollicitius perconctantes, et eorum ei
aspectus signaque dicentes, hunc ab ea acceperunt responsum: 20
« Hos quos vos queritis viros, ego in hac domo mea cum vene-
te rabili patre Thoma hospitio suscepi. nam Savinis eos in ce-
« nobio beate Marie, ubi prefatus vir Domini regimen tenet,
« absque dubio repperietis » . hec autem illi audientes, valde
gavisi effecti, utpote magni amoris stimuHs agitati, ad predictum 25
monasterium veloci properant cursu, obnixe predictum rogantes
patrem, ut eos aspectibus eorum presentar! iuberet. at vero
venerandus vir Domini Thomas compatiens eorum dolori, sua-
sibilibus verbis ammonuit viros religiosos predictos, videlicet Pal-
donem, Tasonem atque Tatonem, ut ad colloquium suorum exire 30
deberent parentum. quibus quoque hoc facere rennuentibus,
auctoritate eos cito paterna persuasit eius parere preceptis. cum
vero ad eos egressi fuissent, eosdem sui obiurgare cepcrunt pa-
13. ad manca nel testo, perquirendum nel testo, sebbene da mano abbastan:(a recente
la parola sia stala corretta in pcrquirendo
CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS. 13
rentes: « Quur nos», inquiunt, « o dilectissimi filli, tamquam mor-
(( tuos estimantes, relinquere voluistis, nostrarumque deseruistis cu-
ce ram animarum ? ^^) etenim nuUus vobis inest pietatis afFectus,
« consanguinitatisque nulla compassio. nos namque converti
5 « ad Deum et seculum funditus relinquere parati sumus. pro-
« pterea rogamus vos et per Deum celi ac terre conditorem adiu-
« ramus, ne nos deseratis, sed potius nobiscum revertamini ;
« alioquin sciatis, de vestra manu nos esse requirendos ». at illi
verba eorum lacrimasque ac singultus prò nichilo ducentes, nulla
IO omnino pietate permoti sunt, sed Gallias ut Domino voverant se
profecturos esse dicebant.
L e e t i o . X . (2).
TUNC vero venerandus vir Domini Thomas, Sancto in se lo-
quente Spiritu, his eos alloquitur verbis: « O dilectissimi»,
15 inquit, « filli, Il audite consillum meum, et de Dei misericordia diffi- e. 4 a
« dere nolite. si enim mea monita aure cordls vobis percipere
« placuerit, per vestre bone operationis exemplum ad celestia multi
« regna mlgrabunt. propterea, o karissimi, salubres meos auscul-
« tate sermones, et vestrorum nolite preces desplcere parentum.
20 « nam si vultls, ostendam vobis locum, in quo vestri possitis adim-
« plere desideri! vota. confido enim de Domini clementia et
« largiflua pietate, quoniam bonum ibidem Deo acceptabilemque
« facietis fiructum ». siquidem isdem vir Domini dum de Orlentis
3. La parola animarum mancava nel testo e fu aggiunta interlinearmente da
mano del secolo xiii. ti. Dopo la parola dicebant segue una rubrica di due righe:
In ili . t . Dix . Dns . ihs . Dis . SS . Nemo Lucerna . Omel . Req . Retro . In Sancti
Sabe abbatis . 15. et - misericordia] Queste parole sono state scritte sopra le antiche
da mano recente, ed ora si leggerebbe soltanto et Dei misericordiam, ma nel codice ri-
mane lo spazio per il de che si supplisce.
(j) AuTPERTO, loc. cit. reca: «ut zioni non è indicata affatto la L e-
« quid curam animarum nostrarum ctio .vini., sebbene nel filo del
«deseruistis». racconto non apparisca alcuna inter-
(2) Nella numerazione delle le- ruzione.
14 CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS.
partibus Italiani remeasset, per Samnii provinciali! habuit iter(');
in qua videlicet super Vulturni fluminis ripa, a mille fere passibus
a quo initium sumit, repperit in honore beati Vincenti! martiris
oratorium dedicatum, quod densissima quoque ex utraque parte flu-
minis silva ambiebat, et nulla ibidem erat habitatio preter ferarum 5
ac latronum fortasse latibula. ad quem igitur locum prefatos di-
rigere cupiens viros, hoc quod supra diximus eis dedit ipsius loci
indicium, ad eumque locum quantocius eos properare aramonuit
dicens : « Ite, o fortissimi athlete Christi, ite securi, et in eodem
« loco itineris vestri figite gressum. valet enim omnipotens io
« Deus vos in eodem loco ab omni malo servare illesos, et a ti-
« more latronum cunctos per id iter agentes reddere securos. ego
« vero ut citius potuero veniam post vos, et de eodem loco a
« principe illius terre vobis firmitatis accipiam preceptum atque in
« eius vos revocare gratiam curabo». his igitur atque huiusce- 15
modi emolliti ammonitionibus, ab intentione quam ceperant ad
Gallias eundi suos revocant animos, et tamquam Christum lo-
quentem attendentes in venerabili viro, benedictione ab eo per-
cepta, ad ipsum locum profectionis arripiunt iter. et non multo
post, sicut promiserat, isdem vir Domini Thomas nimio caritatis 20
succensus ardore, eorum causa Beneventum pedester profectus est.
De Gisulphi visione. Le et io .xi.
e- 4B r^RAT enim eodem tempore Gisulfus vir spectabilis. Beneventani
jLj ducatus tenens principatum (*). cui quadam nocte per visio-
nem san età Dei genitrix Maria cum eodem venerabili viro Thoma 25
I. La parola partibus è aggiunta interlinearmente in alto a carattere piti piccolo
e posteriore. 9. Nel testo ad lete
(i) È notevole che Autperto non p. 4, nota 2), si vede l'adattamento
dice che Tommaso era passato pel del racconto d' Autperto alla leggenda
Sannio tornando dall' Oriente. In farfense.
questo particolare e in qualche altro, (2) Gisulfo I fu duca di Benevento
come più sopra nella menzione della dall'anno 689 al 706, succedendo ancor
Vergine che apparisce a Tommaso (cf. minorenne a suo fratello Grimoaldo li.
CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS. 15
apparare dignata est, eique precepit dicens : « Vide ut quicquid a
« te iste postulaverit peregrinus, ei nequaquam negare debeas, quìa
« vir sanctus est et orabit prò te», et hec dicens abscessit. qui
mane idem dux de suo consurgens stratu, precepit suis ministris
5 dicens : « Ite », inquit, « et ante fores huius perquirite palatii si forte
« invenire possitis peregrinum quemdam virum in monachico con-
« stitutum habitu, estque venusti aspectus atque calvus ; quem cum
« inveneritis, ad me cum honore introducere festinate ». egressi
vero ministri, statim eum repperiunt ante ianuas stantem palatii ; et
IO sicut eis preceptum fuerat, ipsum sanctum virum ad eundem duxe-
runt ducem Gysulfum. quem mox quoque prout viderat in visu
recognoscens, continuo de suo surrexit solio et omni in terra pro-
strato corpore eum adorans dixit: «Alma Dei genitrix Maria te
« michi hac nocte per visionem ostendit ; nunc vero quicquid tibi
I j; « placuerit pete a me, et ego devotus tue libentissime tribuam san-
« ctitati », atille : « Unam », inquit, «parvulam vestre celsitudinis
« pietati postulo petitionem. est namque in Samnii provincia
« super Vulturni fluminis ripam locus quidam in solitudine reda-
« ctus, ubi nulla est habitatio hominum,et in beati Vincentii martiris
20 « ibidem honore habetur oratorium constructum. quem videlicet
(c locum obsecro ut michi pietatis vestre largitio concedere dignetur,
« quatinus ibidem habitatio debeat esse monachorum, et vestre prò
« hoc pietati magna apud Dominum merces accrescat » . quam
videlicet petitionem ipse dux libenter accipiens, hilari vultu re-
25 spondit dicens : « Ecce, pater, ipse de quo postulas locus ab hac
« hora in tua permaneat potestate, et firmitatis ex eo a me accipe
«preceptum». quod videlicet mox preceptum scribere iussit,
roboratumque eius tradidit || potestati. prefatos vero viros, Pai- e 4 e
donem scilicet, Tasonem atque Tatonem, vir Domini Thomas
30 in gratiam eiusdem revocavit ducis, atque cum eis festinanter ad
eundem perrexit locum. ibi quoque aliquantis demoratus diebus.
Durante la sua età minore resse per del culto cattolico. Fu munifica fon-
lui il governo sua madre Teoderada, datrice di chiese e di monasteri nel
donna assai pia che molto si era ado- ducato. Cf. Kirsch, // ducato di Be-
perata per condurre il marito e i suoi nevento sino alla caduta del regno longo-
Longobardi ad una piena osservanza &ario,trad. ScHiPA,Torino, Roux,i890.
l6 CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS.
els multa dedit monita salutis, ostenditque eis in quo loco re-
fectorium dormitoriumque atque hospitum siisceptionem et omnia
que necessaria erant habitacula construere deberent. Paldonem
quoque, qui his omnibus mitior erat, elegit, ut illis in regimine
preesse deberet. ipse autem reverentissimus vir Domini Thomas 5
reversus est Savinis ad suum monasterium, deferens secum illud
quod ei Gysulphus dux dederat preceptum. at vero memorati
viri successoresque eorum multa per annorum curricula congruis
temporibus ad monasterium sancte Dei genitricis Marie veniebant,
et ebdomadas suas in coquine officio sicut et alii fratres in ipso io
faciebant monasterio; atque per dispositionem domini Thome ab-
batis successorumque eius ipsum sancti Vincentii monasterium
ordinabatur^'^
v
Lectio .XII.
'ENERABiLis igitur Thomas cum in suo monasterio per longa 15
annorum spatia exemplum sancte conversationis discipulis
dedisset suis, iam senex plenusque dierum migravit ad Dominum,
corpusque illius humatum est a discipulis in beate Mariae Dei
genitricis basilica. prefuit namque huic sancte congregationi
An. 716? 720? annis .xxxv. et mensibus .vii. ac diebus .v.; obiit vero .iv. idus 20
decembris in pace W.
(i) Di tutto questo racconto intorno di Tommaso all'anno 716, ma intomo
alla visione di Gisulfo e alla visita a questa data e a quella della morte
di Tommaso a Benevento, non si trova dei suoi primi successori, mi pare con-
alcun cenno né in Autperto né nelle veniente di riferir la nota apposta alla
altre Vite dei tre fondatori Volturnensi notizia dagli editori del Regesto. « In-
scritte dal monaco Pietro. È leggenda « certa e avvolta nel dubbio è la ero-
sorta evidentemente a Farfa e intesa « nologia dei primi abbati di Farfa e
ad appoggiare le pretese farfensi verso « più specialmente quella del governo
il monastero di S. Vincenzo al Voi- « di Tommaso, di cui la storia é quasi
turno; pretese che vedremo esposte «assorbita dalla leggenda. Come già
diffusamente e sostenute da Gregorio «fu notato dal Bethmann (op. cit. XI,
di Catino nella sua Cronaca. « 527 in nota) i documenti ^ e 4 [del
(2) Una notizia simile si legge nel « Regesto di Farfa] dati l'uno nel 718,
Chronicon e nel Regesto di Farfa, II, « V altro nel 720, per la menzione che
26. Gregorio di Catino riproducendo « vi si fa di Tommaso come vivente
il catalogo degli abbati pone la morte « e abbate del monastero, dimostrano
CONSTRUCTIO MONAS TER IT FARFENSIS. 17
Secimdus vero a venerabili patre Thoma extitit huius mona- An. 716? -724?
sterii rector Aunepertus, Aquitania Tolosane civitatis exortus pro-
vincia ; vir, ut fertur, vivax et strenuus ingenio, consilioque pru-
dentissimo multum vigens. hic namque huic monasterio prefuit
5 annis .vii. et mensibus quinque ac diebus decem et octo^^\
Tertius namque a beato Thoma in hoc cenobio surrexit in An 724? -740?
regimine Lucerius, Maurigena ortus provincia, quem ipse sancte
recordationis Thomas puerum enutrivit || ac sacris litteris erudire e. 4 d
curavit presbiterumque suo in monasterio ordinare fecit. hic
IO enim sancte conversationis exempla discipulis prebens, per an-
nos .XVI. et menses .vi. ac dies .x. hoc rexit cenobium; obiit
quoque .xiii. kal. idias^^).
Quartus igitur huius congregationis pater extitit Fulcoaldus, An. 740? -759?
natione Aquitanus, ex nobili ortus prosapia; per omnia vir mi-
15 tissimus legeque divina capacissime imbutus; qui ad superni regni
patriam ardentissimo flagrans amore, sese in magna corporis af-
fligebat maceratione. qui cum Apostolo dicere poterat: « Ca-
« stigo corpus meum et in servitutem redigo, ne forte, cum aliis
« predicaverim, ipse reprobus efficiar » (^\ magno enim karitatis
20 ardore erga omnes suos accensus, estimabat aliis onus periculosum
esse, quod se minime operari posse considerabat, sicut scriptum
est, « quae coepit lesus facere et docere » (^\ prefuit namque
huic sancte congregationi annis decem et novem et mensibus sex
ac diebus .xii. ; obiit vero in pace .iv. nonas decembris (5).
^5 Quintus vero post hunc in regimine huius successit monasterii An. 759? -761?
20. Sopra la parola onus fu aggiunta forse da mano del secolo xii la lettera h
25. in /m aggiunto in alto da mano posteriore.
«contro il computo di Gregorio che « non ci sembra d'avere elementi baste-
« il governo di Auneperto non può « voli ad una precisa induzione. Que-
« essere incominciato nel 716, né in « sta stessa incertezza ci fa notare con
« quest'anno Tommaso esser morto. « un segno di dubbio le date obituali
« Poiché tutto è dubbio e, in questo « che abbiamo da Gregorio per i primi
« caso, la fede dei documenti é mal si- « successori di Tommaso ».
« cura, ci é parso di dover dare qui so- (i) Cf. p. 16, nota 2.
« pra le due date senza nulla affermare. (2) Cf. p'. 16, nota 2.
«Forse né l'una data né l'altra segna (3) I Corinth. IX, 27,
« il vero anno della morte di Tommaso (4) Acta^ I, i.
« e della successione di Auneperto, ma (5) Cf. p. 16, nota 2.
Chron. Farf. I. 2
l8 CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS.
Wandelbertus, et ipse Aquitania ortus, consanguineus quoque
prefati Fulcoaldi abbatis, vir mire mansuetudinis atque patientie,
qui cum magna dulcedine caritatis prefuit anno uno atque mensi-
bus (') septem congregationi huic. consideransque tanti regiminis
onussibi fore grave ad portandum, humiliter ac benigne postulavit 5
a fratribus, ut sibi alium eligerent pastorem, seque ab hac pastorali
absolverent cura. quod et fecerunt ('). ipsi vero in territorio
Firmane civitatis sancti Yppoliti dederunt monasterium, ubi, remo-
tioris vite quietem appetens, cursum consumavit in pace suum.
An. 761? -769? Sextus denique in liac congregatione Alanus extitit pater, re- io
gione exortus Aquitania, precipue sanctitatis vir, qui tam spiritalis
philosophie quam etiam secularis astutie prudentissimus fuit. is
e. 5 A namque huius diuturna monasterii conversatione probatus,]] fraterna
ex acie ad singularem pugnam contra vitia carnis certaturus proces-
sit. in Motilla quoque monte, qui hoc supereminet monasterium, 15
iuxta oratorium beati Martini confessoris per annos deguit multos
inclausus ; ubi inter alia bone operationis exercitia multos etiam
mirifìce exaravit codices. ad hunc vero omnis ex hoc mona-
sterio congregatio pergens, uno consensu parique voluntate ro-
gavit, ut sibi preesse deberet ; denique de ipsa eum extrahentes 20
inclusione, ad monasterium cum honore perduxerunt atque super
se rectorem posuerunt ; quibus in bone operationis exemplo pre-
fuit annis .vini. (3), obiit quoque .v. nonas martias ('^\ qui in
An. 769?- 770? extremo obitus sui die, quendam episcopum, Wigbertum nomine,
Anglorum gente exortum, qui adhuc rudis atque hospes erat, ad 25
se venire fecit, eumque suasit promissionem facere regule, ac con-
tinuo ipsum constituit abbatem. quem vero nos nequaquam in
4. Il segno del que nella parola consideransque fu aggiunto in alto posteriormente,
forse nel secolo xii. 5. onus] h aggiunta come sopra.
(i) Il Bethmann, op. e loc. cit. per In quest'ultima opera si legge an-
conto suo osserva : « Corrigeadum che : « .vi. nonas marlii » invece di
«credo diebus prò mensibus», ma « .v. »; ma si tratta certamente di una
non mi par necessario. svista.
(2) Cf. p. 16, nota 2. (4) Cf. p. 16, nota 2, e più oltre
(3) « Et mensibus .111. atque die- le osservazioni alla notizia obituale di
« bus .vili. » aggiunge Gregorio di questo abbate Alano posta da Gre-
Catino nel Chionicon e nel Regesto, gorio di Catino nel Chionicon.
CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS. 19
catalogo annumeramus abbatum, quia contra sanctos canones ac
regulam beati Benedicti hoc factum fuit. ordinatus autem super
congregationem huius monasterii, per undecim menses exercuit
tyrannidem ; qui feroces atque inconditos gerens mores, quosdam
5 ex ipsis monachis cedebat, quosdam vero retrudebat in carcerem,
atque alios in exilium mittebat. qui in tantam prorupit superbie
audaciam, ut etiam qos qui eius furoris vesaniam fugientes sese
post sacrosanctum altare mittebant, cum ipso sacro velamine al-
taris exinde pellere faceret. ob quam causam ad Desiderium
IO regem ipsi confugientes monachi, rogaverunt, ut tantam desuper
ipsos tyrannidem auferri iuberet. qui protinus Alefrido, Reatine
civitatis castaldio, precepit, ut eum de ipso monasterio exire com-
pelleret ; ipsique congregationi dedit licentiam, ut quemcumque
vellent, sibi patrem eligerent. at vero continuo Probatum diaco-
15 nem elegerunt abbatem.
Septimus enim huic congregationi in regimine prefuit Pro- An. 770? -781?
batus diaconus, Savinensi natus || provincia, vir mansuetissimus e 5 b
atque benignus, ita bonis ornatus moribus, ut si quis eius usus
fuisset colloquio, statim eum ex intimo diligeret mentis affectu;
20 lege quoque divina sufficienter eruditus, sciens de thesauro sui
cordis proferre nova et vetera ; maxime vero sancte Romane Aec-
clesie cantu a pueritia piene imbutus. extitit huius monasterii
rector per annos undecim ac menses .1111. diesque quindecim;
obiit namque ,1111. idus augustas (^\
22. Sopra imbutus fu aggiunto interlinearmente di mano posteriore fuit
(1) Nell'anno 773 il pontefice A- «famuli referuerunt, eius pedìbus pro-
driano 1 mandò l' abbate Probato a « voluti coram iudicibus Langobar-
Desiderio re dei Longobardi per chie- « dorum, cum lacrimis ex persona
dergli la restituzione delle terre ch'egli « antefati vicarii beati Petri eum de-
aveva occupato : « Tunc praefatus « precati sunt ut a tantis malis resi-
« sanctissimus pontifex accersiri fa- « pisceret et praefatas quas abstulit
« ciens Probatum religiosum abbatem « civitates beato Petro redderet. Sed
«venerabilis monasterii sanctae Dei « nequaquam eius lapideum cor fle-
« genitricis,situm territorio Savinense, «etere valuerunt ». Liber Pontificalis^
« cum .XX. senioribus Dei servis mo- ediz. Duchesne, 1,492, e cf. I. Giorgi,
« nachis, direxit eos ad eundem Desi- Appunti su alcuni mss. del Liher Pontifi-
« derium deprecationis causa. Quibus calis in Arch. della R. Soc. rom. di st.pa-
« ad eum properantibus, ut ipsi Dei tria, XX, 265. Come già osservò il
20 CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS.
An.78»?-786? Octavus itaquc huius fuit cenobi! rector Ragambaldus pre-
sbiter, in Calila civitate ortus. hic enim ad lucrandas Deo animas
ferventissimum exercuit zelum. diligebat quoque fratres amore
sincero; vitia vero odio habebat, que evellere ac dissipare sum-
mopere curabat, quatinus bonorum operum virtutes in discipu- j
lorum cordibus posset edificare atque plantare. prefuit namque
buie congregationi annis tribus et mensibus septem diebusque .xxiii. ;
obiit quoque .v, nonas martias (').
An. 786 ? - 790 ? Nonus deinceps huius congregationis successit pastor Altbertus,
Parisius civitate exortus Galliarum, mire sanctitatis atque simpli- io
citatis vir, qui caritatis nimio succensus amore, Deum ex toto
corde et ex tota anima et ex tota virtute diligens, fratres quoque
sicut semetipsum sincero anhelabat affectu. nam quinque annis
ac mensibus decem, diebus quindecim buie prefuit congregationi ;
obiit vero octavodecimo kal. ianuarias ^^\ 15
An. 790? -802? Decimus quoque buie monasterio in sancto prefuit regimine
vir vite venerabilis Mauroaldus, natione Francus, Warmatia oriun-
dus civitate, qui valde aecclesiasticus fuit vir. nam in aecclesia
beate Marie multum pretiosum ex auro et argento ornatum fieri
iussit. per duodenos quoque annos mensesque quaternos ter 20
quinosque dies huic prefuit congregationi; obiit in pace .viii.
namque kal. novembres ^3).
2. Gallia - ortus] Cosi nel testo,
Bethmann (op. cit. XI, 529, nota 6), Adriano I in una lettera a Carlomagno
la data della morte dell'abbate Pro- scritta nel maggio o nel giugno 781.
bato è incerta. Vedasi anche il Rege- Cf. Jaffé, Motiimenta Carolina, p. 212,
sto di FarfUy compilato da Gregorio ejAFFÉ-KALTENBRUNNER, /iiÉ;^^j/a />o«-
DI Catino e pubblicato dalla R. So- iificum, n. 2431.
cìetà romana di storia patria a cura (2) Vedasi la nota precedente.
di I. Giorgi e U. Balzani, 11,74. (3) Cf. R. F. II, 124. Mi pare op-
Avverto che per le frequenti cita- portuno riprodur qui la lettera che Al-
zioni di questo Regesto che occorre- cuino diresse all' abbate Mauroaldo
ranno d'ora innanzi in queste note, si chiedendogli d'essere ascritto alla fra-
adoprerà l'abbreviazione R. F. tellanza farfense: « Beatissimae et san-
(i) La incertezza sulla data della « ctissimae Dei genetricis semperque
morte dell'abbate Probato vieta di fis- « virginis Mariae congregationi, et pio
sare con precisione sicura il tempo « patri Moroaldo ultimus sanctae Ec-
del governo abballale di Ragambaldo. « clesiae clientellus Alchuinus in Chri-
Di questo abbate fa perahro uìenzione « stl caritate salutoni, saepius vostrae
CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS. 21
Undecimus denique huic monasterio prefuit pater vìr venera- ^^- 802? -815?
bilis Benedictus, qui in eis que ad Deum pertinent valde exti-
tit II devotus ad suam fratrumque salutem, necnon et in exterio- e. $ e
ribus ornamentis que ad cultum aecclesie utilia videntur; ita ut
5 in libris et altaris vestibus atque diversis utensilibus construendis
nimis sagacissimus esset, ut usque ad presens ex parte apparet.
rexit quoque hoc cenobium religiosissime .x. annos ac mensi-
bus .V. diesque tres (^); obiit in pace .111. idus augusti.
Duodecimus quoque abbas extitit huius loci religiosissimus In- An. 815? -830?
IO gualdus, benignissimus per omnia atque strenuus in cunctis obser-
vationibus preceptorum Dei ac sui ordinis, sicuti in quibusdam
privilegiis huius cenobii acquisitis invenitur; in quibus denique
apertissime cognoscitur, qualiter zelo Dei fervens, in spiritualibus
atque mundanis rebus suo monasterio pertinentibus disponendo,
15 incontaminatum et inreprehensibilem, in quantum ei divina lar-
gire dignata est miserarlo, omnibus se ostendebat. his itaque
optime perfectis, obiit .vii. kal. aprilis.
Tertiusdecimus nempe huic monasterio in regimine sancto An.? 830 -842?
prefuit abbas Sichardus, qui longe lateque exemplum boni cer-
20 taminis cunctis per omnia ostendit. ad augmentum quoque huius
loci atque habitantium sicut spiritalia studebat edificia construere,
ita et temporalia diligenter accommodare non neglegebat. nani
oratorium hoc quod cernimus in honorem Domini Salvatoris,
adiunctum aecclesie sancte Marie, ipse construxit cum cripta deor-
« sanctitatis audiens famarn, et ideo « vitae vestrae animo complector stu-
« me vestrae familiaritati adiungere « dioso, cupiens vestram ubique pro-
« desideravi, sed modo tempus op- « lìcere in Domino et ad perpetuae
« portunum occurrit, per praesentem « pacis pervenire laetitiam. orantes
« fratrem obnixis praecibus me ipsum « prò nobis, vos semper valete in
« vobis commendare, quapropter per « Christo, fratres dilectissimi »; Jaffé,
(( sanctae VirginisFilium, vestram sup- Monumenta Alcuiniana^ p. 630.
«pliciterobsecrounanimitatem,ut me, (i) I documenti del Regesto fanno
«licet indignum, vestris animis atque menzione certa dell'abbate Benedetto
« manibus accipere dignemini, non dall'anno 803 all'anno 815, ossia per
« quasi ignotum sed quasi fratrem. uno spazio notevolmente più lungo
« quia licet oculis carnis non vidissera, del decennio indicato qui sopra. Cito
« tamen oculis cordis vos videre vi- questo caso che non è il solo come un
« deor et valde diligo ; honestatemque esempio della incertezza di queste date.
22 CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS.
SUOI, ubi corpora sanctorum Valentin! et Hylarii martyrum de
Tuscie partibus translata, cum corpore sancti Alexandri sancte
Felicitatis filii coniuncta, honorifice sepelivit ('\ multasque alias
aecclesias per diversa loca istius monasterii et antiquas studuit ree-
dificare destructas, et noviter plures construere ceu usque hodie 5
apparet. alia quoque multa bona huic loco acquisivit lucra, sci-
licet terras, ornamenta diversa aecclesiastica et alia innumerabilia,
e. s D ita ut pene nuUus suorum predecessoram illum in hoc super||gre-
deretur, quemadmodum in epitaphio illius memorie sciri potest.
nam de illius conversatione atque regiminis acceptione necnon et io
nativitate et transitu ita inibi legitur :
Hoc iacet in tumulo venerabìlìs abba Slchardus,
Cenobii sacruni qui bene gessit opus.
Hunc Deus adscivit materno viscere septum,
f Hieremie consors vatis ut esse qu?at. Ij
Nam genitura mundus necdum cognoverat illum,
Spondet huic tempio iam sed uterque parens.
7. Nel testo era scritto aecclesistica corretto posteriormente con V aggiunta di un a
sopra la is
(i) Gregorio di Catino nel Chro- « bito honore levavit Sicardus abbas
nicon riferendo questa notizia di Si- « venerabilis monasterii sanctae Dei
cardo vi pone questa variante: « ubi « genitricis et semper virginis Marie
« corpora sanctorum Valentini et Hi- « sito Savinis, et conlocavit in oratorio
« larii martyrum de Tusciae partibus « quem ipse construxit, et coniunxit
« translata, cum corpore sancti Alexan- « aulae eiusdem Dei genitricis et sem-
« dri sanctae Felicitatis filii, quod « per virginis Mariae, pariter cum cor-
ade Roma adduxerat conce- « pore sancti Alexandri filii sanctae Fe-
ce dente Gregorio quarto Sedis « licitatis, quod denique corpus san-
« Aposto lice presule, honori- «cti Alexandri, concedente praefato
«fice sepelivit ». Gregorio di « domno Gregorio papa, de Roma ad-
Catino deve avere attinto questa noti- « duxerat. cuius scilicet oratorii dedi-
zia da un lezionario Farfense antichis- « catio ibidem celebratur .111. kalendas
simo (è del secolo ix) che si conserva « ianuarias ad laudem et gloriam do-
tra i manoscritti Farfensi nella biblio- « mini et salvatoris nostri IhesuChristi
teca Vittorio Emanuele. In esso par- « cui honor et gloria in saecula saecu-
landosi dei santi Valentino ed Ilario « lorum. amen». Ms. della biblioteca
è detto: « Supradicta vero martyrum Vittorio Emanuele, fondo Farfa, n. 29.
« corpora, Valentini videlicet et Hila- Intorno ai santi Valentino ed Ilario
« rii, de eodem loco in quo usque ad cf. anche Andreucci, Notiiie istoriche
« tempora Gregorii quarti Apostolicae dei gloriosi santi falentino prete ed Ilario
« Sedis praesulisrequieverant, cum de- diacono martiri Viterhesiy Roma, 1740.
CONSTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS. 23
Hec loca prudenti construxit et ordine miro,
Commissumque truci cavit ab hoste gregem.
Pro quo, quisque legis, non cesses mente benigna
Fundere votivas nocte dieque preces,
e Angelicas inter mereatur ut tsst cohortes,
Morteque devicta regna tenere poli.
nam quattuordecim aniiis ac mensibus quinque diebusque decem
huic prefuit congregationi ; obiit vero quartodecimo kal. octobris.
Quartusdecimus denique prefuit huic loco Hildericus abbas, An. 843? -857
IO satis placabilis atque aptus Deo et hominibus, qui quandiu advixit,
strenue secundum Deum et seculum suum peregit officium, ita
ut cunctis spirituaJibus per omnia amabilis existeret. gubernavit
denique hoc monasterium annis undecim, mensibus sex et diebus
quinque; migravit in pace idus septembris. liec de his dixisse
15 sufficiant, quorum nos exempla ac fama preclara de seculi turbine
ad hanc quietem perduxit (').
(i) Giunti al termine della Constru- p. 527, nota) essa non può desumersi
elio ricordo ancora una volta che la ero- con sicurezza dai numeri degli anni di
nologia dei più antichi abbati Farfensi governo degli abbati indicati dalla Con-
è molto incerta, e che come osservò structio, né dal catalogo che Gregorio
giustamente il Bethmann (op. cit. premise al Regesto e alla Cronaca.
IL
DESTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE
Chron. Farf. I.
[Ms. Vaticano 6216.]
Incipit prologus Destructionis monasterii Farfensis edite a c 27 a
venerando patre domno hugone abbate prelibati mona-
sterii, sanctissimo valde viro.
5 ^^^OGENTiBUS multis, immo multis et cunctis maioribus et ca-
v«> rioribus fratribus nostri cenobii, quorum rogatui omnino me
non obtemperare absurdum duxi, opus quapropter adgressus sum
ex toto mihi inutile, quippe qui vitam propriam nescio corrigere,
aliorum temerarios ausus nullo modo reprehendere debeo vel de-
IO tractare; quod me pre cunctis monacis oportet cavere, qui adeo
reprehensibilis invenior culpis propriis facientibus, ut vix ante
clientulos inexcusabilis inveniri queam, quanto magis ante maio-
res natu et doctrina, necnon et coevos. sed quia magis non
obest aliquotiens prava presumptio, quam multotiens noceat obsti-
15 nata negatio, ideo extimavi utiliorem obedientiam fore que sa-
crifìcio preponitur, quam inobedientiam que damnationi impu-
tatur. propterea obtemperavi precibus, accommodavi aures sup-
plicationibus predictorum, ut de nefanda destructione rerum no-
stri monasterii, que concesse sunt a piis misericorditer, ab impiis
20 distribute crudeliter, aliquod opusculum eis dictarem, per quod
aperte scire possent, qualiter et quo tempore vel a quibus malis
rectoribus monasterium predictum ceperit adnullari, quod per
tanta annorum curricula a tot sanctis patribus, qui leguntur in
eius Constructione, quam digniter sciunt ditari et subli-
25 mari, et non tantum faciunt prò detractione iniquorum pastorum,
quantum prò laude bonorum; ut queque venture potestates sunt
IO. Prima era scritto quare Deo La parola quare cancellata e corretta qui
II. Nel testo fateiitibus 19. Prima era scritto apud, cancellato e corretto a piis
23. Prima era scritto perleguntur,, cancellato per e corr. qui 26. Nel testo honorum
28 DESTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS
et auditure de prioris sublimitate constructionis et de posterioris
e. 27 B minoratione destructionis, quantum || congaudeiit de bonis collatis,
tantum condoleant de bonis ablatis; et sicut sequi debent exem-
plum honorum, sic fugere studeant exemplum malorum. isti
sanctiores volunt, ut sicut prior libellus vocatur Constructio, 5
ita iste secundus vocetur Destructio. Deus vero de alto di-
gnetur prospicere vota nostra, atque concedat, ut illis rogantibus
nobisque obsequentibus, Destructio ista noviter dictata prosit
ad nostra vitia destruenda, et antiqua illa Constructio ob
memoriam patrum inibi continentium sit restauratio ad spiritales io
virtutes nostris pectoribus inserendas. hoc unum volo vos scire
certissime qui audituri estis, quare nihil hic continetur, nisi quod
a veridicis compertum est relatoribus, et scimus magis non recipi
evangelia illa que visu exarata sunt, quam illa que auditu ; idcir-
coque fiducialius ista ac securius componere temptavi. Ex- 15
plicit prologus.
r
Incipit Destructio.
'GiTUR quemadmodum prelibatum est, per multa annorum cur-
ricula supradictum monasterium a dictis patribus honeste ac
religiosissime dispositum est; atque de die in diem augebatur et 20
adcumulabatur in spiritualibus et corporalibus beneficiis non me-
diocriter sed perfecte, pene usque ad completum imperium Fran-
corum regum, qui post espulsionem Longobardorum imperatorura
Italicum regnum strenue potenterque per multa spatia temporis
honorifice gubernarunt, aecclesias Dei exaitando, pauperes re- 25
creando, iustitiam et legem ubique adimplendo. postea vero
quam illorum potestas ab Italico regno peccatis facientibus cepit
cessare, predictum regnum paulatim cepit adnullari. denique
ipsis recedentibus, culpis Christianorum cooperantibus, Pagano-
c. 28 A rum multitudo, id est Agarenorum gens Italiam || intravit. in 50
I. Nel testo posterius 6-7. dirigetur, corretto dignetur ij. simus^ corretto
scimus I4-I5. peccatque^ cancellato peccato e corretto idcirco 30. adquae, cor-
retto atque 21. et manca nel testo. 25. espletionem, corretto espulsionem
24. Nel testo multa spatia tempora; la parola spatia corretta spatii
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE. 29
tantum vero cessante militia Italorum crevit illorum potestas, ut
a Traspido usque ad flumen Padum perpauce essent civitates,
videlicet exceptis Roma et Ravenna, quas ipsi aut non destrue-
rent aut non suo dominio subiugarent. quas vero provincias et
5 urbes vi obtinebant, omnino depopulabantur, cunctaque inibi in-
venta sibi diripiebant.
Sub hac vero tempestate Petrus venerabilis abbas iam dictum An. sgop-gu»?
monasterium religiosissime gubernabat, et sub eius magisterio
multa fratrum caterva non solum in ipso capite monasterii, ve-
lo rum et in cunctis eidem subiectis celHs, in omnibus que ad Do-
minum pertinent ex integro pulchre ac docte vigebat^^). in exte-
rioribus autem quantum longe lateque excrevisset, in collatis
supradictorum regum legitur, qui illud semper propriis manibus ■
sub sua tuitione tenuerunt, et ut precepta inibi ab eis concessa re-
15 ferunt; in quibus continetur, quod Carolus ibi contulisset mo-
nasterium sancte Marie quod dicitur in Minione, Hludovicus
monasterium sancti Stephani quod ponitur in Lucana inibi subie-
cisset, alius denique Carolus monasterium sancti Marci subtus
muros civitatis Spoletane situm ibi concessisset. hec vero
20 atque alia donarla ceterorum fidelium maiorum atque minorum
ibidem concessa quantum illud sublimaverint, non est nostre fa-
cultatis per singula evolvere. sed de plurimis unum in medium
deducamus, quod pene cuncti antiquiores fatentur. ecclesia
denique quam mirifice ornata erat et officine cuncte qualiter
25 composite, quis ad plenum valet referre ? tamen dicamus panca
ex plurimis. ipsa namque maior ecclesia tota plumbeo tecto
cooperiebatur. altare quoque principale ciburium totum ex la-
pide oniccino habebat. librorum volumina|| quanta et qualia vel e 28 b
quam diversis aureis argenteisque operibus ac gemmis lapidi-
I. malitia^ corretto militia 3. aut] Nel testo haud 5. cuncta quae mihi,
corretto cunctaque inibi 11. ingebat, corretto vigebat 12. excreverat^ corretto
excrevisset 27. tribunum^ corretto ciburium
(i) Il Regesto di Far fa non contiene nn. 537, 338, 339, 340). Lospaziodi
che pochi documenti nei quali si trova tempo tra r890 e 898 par corrispon-
menzione di questo abbate, e sono dere ai sette anni di resistenza ai Sara-
degli anni 890, 893, 897 e 898 (R. F. ceni prima dell'esodo dal monastero.
30 DESTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS
biisque pretiosis intesta habcbantur, longum est enarrare. ve-
stes quoque maioris altaris deaurate atque gemmate tot erant,
quot fcstivitates maiores, id est adnuntiacio, nativitas Domini,
circumcisio, ac adventus Spiritus Sancti, necnon assumptio san-
cte Marie et nativitas eius. diei namque iudicii talis ibi erat 5
vestis terribilis, ut quisquis eam videbat, statim timore incredibili
ac pavore graviter replebatur, ita ut sine memoria mortis per plures
dies esse non poterat. ornamenta vero alia que ad usum ec-
clesie pertinent, quam plura et mirifica erant, quis valet compre-
hendere ? basilice alie absque malore quinque ibi erant, quarum io
una, que adhuc stat, in honorem santi Petri constructa, in usu
canonicorum habebatur, secunda vero et tertia ad opus erant in-
firmorum monachorum. harum vero duarum una erat prò in-
firmis qui iam convalescebant, alia vero prò illis qui proximabant
morti, simul adiunctis domibus et balneis, que ad utrorum or- 15
dinum utilitatem composite habebantur. quarta autem in palatio
regali constituta erat, quod ibi honorificum satis edificatum erat^'^,
in quo imperatores hospitabantur, quando illuc visitandi gratia
veniebant. quinta vero ecclesia extra muros ipsius monasterii
edificata in honore sancte Marie, parva quidem sed mirifice con- 20
structa, ubi mulieres conveniebant orationis causa et visitationis,
quia, ut senum refert relatio, antiquitus nulla mulierum intra
muros illius ingrediebatur monasterii; sed quotiescumque regine
aut alie mulieres causa qua supra diximus illuc properabant, in
basilica parvula quam prediximus faciebant ad se venire abbatem 25
ipsius loci aut fratres quos volebant, ut cum eis de spiritualibus
e. 29 A agerent que oporterent. || officine cuncte laterculis cooperte ha-
bebantur, pavimenta vero lapidibus quadratis et septis omnia strata
erant, ut usque hodie ex parte apparent. arcus deambulatorii
per totum circuitum habebantur intus et foris, quia ut intra erant jo
claustra ad utilitatem monachorum, ita erant extra ad laicorum.
15. Nel testo domibusque 17. quod - erat] Queste parole vennero aggiunte in-
terlinearmente dal correttore. 21. illic, corretto uhi 24. duximus^ forr^//o diximus
(i) L'aggiunta interlineare fivtta dal correttore prova come questi colla-
zionasse con un altro testo.
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE. 31
foris vero claustrum totius monasteri! ex omni parte erat fortiter
munìtum et turritum ad instar fortis civitatis. placita quoque et
iudicia nunquam ibi exercebantur; sed habebant unum palatium
ultra rivum qui Riana dicitur, ubi hec gerebantur. quid multa ?
5 in toto regno Italico non inveniebatur simile illi monasterio in
cunctis bonis, excepto monasterio quod vocatur Nonantule; sed
non ex toto, ut plures fatentur.
In tali namque statu ilio permanente, ut supra dictum est
supervenerunt Saraceni, qui cuncta circumquaque iam occupave-
10 rant. tandem ad ipsum devenerunt monasterium, quod undique
circumdantes expugnare moliebantur, sed nequaquam obtinere va-
luerunt. venerabilis namque Petrus ipsius monasterii abbas, Dei
auxilio fretus ac solatio militum adiutus, frequenter illos a finibus
sui monasterii expellens, longius insequi faciebat, plurimosque in-
15 terficiendo, per multos dies secure manebat. sed illi infesti dum
cuncta vicina loca sibi subiugassent atque devastassent, ilio semper
revertebantur pugnaturi. predictus vero abbas cum hanc oppres-
sionem per septem continuos sustineret annos cum suis monacis,
et videret quod Deus christianum populum, sua malitia faciente,
20 omnino oblivioni traderet et potestati Paganorum, videns se nulla
ratione amplius differre posse talia in ipso loco, Consilio inito di-
visit fratres ac thesauros in tres partes. unam mandans Romam,
alteram dimisit in Reatina civitate, cum tertia autem per se ipsum
ad comitatum Firmanum veniens confugium fecit, dimisso ex toto
25 monasterio ('). sed antequam egrederetur,destruxitciboriumquod
supra diximus, et abscondit lapides subtus terram ; quos usque || ho-
die nuUus potuit reperire. ipso vero cum monacis egresso,
Agareni intrantes invaserunt locum. quo perlustrato, ita illis
complacuit, ut de edificio nihil destruerent, eo quod pulcerri-
30 mum illis appareret, sed quando eis videretur, intrarent et inha-
bitarent. quo peracto, accidit ut quidam latrunculi christiani, qui
huc illucque discurrebant inopie causa, ibi devenirent noctu et
iacuissent in uno angulo ipsius monasterii, accenso igne, pavore
21-22. dimisit^ corretto divisit 27. Nel testo reperiri
(i) Vedasi la nota i a p. 29.
e. 29 B
32 DESTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS
territi fugerent. ignis vero exarsit, et in abseiitia hominum pre-
valuit atque concremavit cuncta qua remanserant. predicti vero
latrunculi fuerunt de oppido quod nuncupatur Catino; celare non
valuerunt malum quod perpetraverant negligenter.
Prelibatus vero abbas, ut prefati sumus, ad comitatum Firmanum 5
veniens, in monasterio sancti Hippoliti et sanai lohannis, quod di-
citur in Silva, cepit habitare cum fratribus quos secum de Sabinis
duxerat et quos ibi invenerat, lugens ac dolens de sui monasterii
desolatione. bis ita peractis, ceperunt prelibati Sarraceni infra ter-
minos comitatus Firmani ad depredandum introire, qua de causa io
predictus abbas in timorem iterum versus, coadunatis suis monacis
et militibus, fecerunt castellum in Matenano monte, ubi postea
locatum est corpus sancte Victoriae. ibi quoque usque dum
persecutio illa sedata est permanserunt, quia, sicut antiqua refert
opinio, per quadraginta octo annos iugiter permanserunt infra 15
terminos Italie predicti Sarraceni. precipue in Valeria provincia
habitabant, quam magni montes occupant, in quibus confugia
semper faciebant. ibant denique a mari Tireno usque ad Hadria-
ticum et usque ad Padum in predam, et semper ad ipsos montes
revertebantur ; inde autem ad flumen Lirim, quod vulgo Garilia- 20
num dicitur, ubi habebant navigia per que cuncta in suam trans-
portabant patriam. in hac quoque miseria constituto regno Ita-
c. 30 A lieo, predictoque abbate || in supradicto oppido constricto cum suis
fratribus et militibus, laudabiliter vite terminum consummavit.
cui, antequam moreretur, consilium dederunt sui monaci et laici, 25
ut quendam clericum nomine Rimonem in abbatem eligeret; quod
et fecit, ipsis nihilominus consiliantibus ('). sepultus vero est in
supra nominato castello, in oratorio sancte Marie quod ipse con-
struxerat ^^\
7. Savinis^ corretto Sabinis 20. Lit, corretto Lirim 27. Tra ipsis e consi-
liantibus era una lacuna riempita da chi corresse il testo con la parola nihilominus
(1) L'integrazione del testo fatta porsi intorno al 919, se, come sembra,
dal correttore è un altro indizio che l'abbate Rimone gli successe intorno
egli non correggeva di suo ma colla- al 920. Gregorio di Catino se-
zionando con un altro manoscritto. guendo un catalogo più antico, se-
(2) La data della morte dell'abbate gna nel suo catalogo all'anno 919 un
Pietro è incerta, ma parmi che debba Giovanni abbate di cui l'autore della
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE.
33
Quo defuncto, predìctus Rimo suscepit regimen loco ìpsius. An. 920? -930?
qui quamvis in canonicatu ordine esset quando hoc recepit^^^ per
unum annum quod supervixit, bonum ostendit exemplum. in
ipso quoque anno respexit Deus super afflictionem populi sui,
5 effugatisque undique Paganis, Hugo rex de Burgundia egressus
super Italicos cepit regnare ac regni moderamina disponere. qui
ad Firmanam properans marchiam, parentes dicti Rimonis eiecit
de propria provincia, simulque et illum cum eis. qui veniens
Romam, completo anno mortuus est hoc ordine; nam cum san-
ie guinem minuere sibi fecisset, flebotomarius malivolus veneno
imposito in flebotomo, eum interfecit. sepultus est in oratorio
santi Stephani, in cella ipsius monasterii Rome sita ^^\
6. Nel testo regnum moderamina disponentem Corretto a margine moder""* di-
sponere II. Nel testo flebotonio
Destructio non fa menzione, e di cui
Gregorio stesso dice nella Cronaca :
« Prefati autem domini Petri in huius
a regimine monasterii successorem,
« iuxta antiquissimum catalogum ab-
« balum nominum, a venerabili patre
« Thoma domnum lohannem secun-
« dum vicesimumtertium extitisse re-
« perimus. cuius aliquam factionem
« minime omnino invenimus ». La
povertà dei documenti farfensi intorno
a questi anni vieta ora a noi come già
vietò a Gregorio di Catino ogni sicu-
rezza nelle induzioni intorno alla cro-
nologia degli abbati che precedettero o
che seguirono da presso il governo ab-
baziale di Pietro. Io sono di parere
che verso questo tempo il governo
del monastero fosse spesso diviso fra
diversi abbati più o men legittimi.
Ciò spiegherebbe la presenza di questo
Giovanni abbate di cui si sa cosi poco,
e il frequente avvicendarsi nei docu-
menti farfensi del nome di diversi ab-
bati entro lo stesso spazio di tempo.
La storia fortunosa del monastero in
questo periodo sembra avvalorar questa
ipotesi.
(i) Riferisco il testo come lo reca
l'apografo, ma Gregorio di Catino
riproducendo questo passo nel Cbro-
nicon^ certo da un testo antico, dice
« qui quamvis in canonico ordine es-
ce set )). Io inclino a credere che debba
leggersi : « qui quamvis in canonico
«ordine non esset». Infatti la sua
nomina fatta direttamente dal suo
predecessore per quanto avesse la san-
zione dei monaci, non può considerarsi
canonica e conforme alla Regola be-
nedettina. In simile forma abbiam
veduto (p. 18) che fu scelto Wigberto,
il quale perciò non venne dai monaci
annoverato nel catalogo degli abbati.
Volendo accostarsi al testo dell' apo-
grafo, converrebbe ritenere che Ri-
mone non fosse propriamente monaco
ma avesse soltanto dignità canonicale.
Tra le carte farfensi v'è qualche in-
dizio di canonici mescolati coi monaci
della badia, e più oltre in questa stessa
Destructio a p. 41, r. 27 e p. 44, r. 16
si trova menzione di un « canonicus
(( clericus ». Cf. anche Ducange alla
voce Canonicus.
(2) Quel che si dice qui del governo
abbaziale di Rimone è oltremodo con-
fuso ed oscuro, massime per ciò che
Chron. Farf. I.
3
34
DESTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS
An. 93o?-936? Prcdìctus Hugo rcx Rimone expulso, ordinavit RafFredum ab-
batem in dicto loco, qui erat suus nepos^'). ipse vero regimine
riguarda il tempo in cui Rimone tenne
questo governo. Seguendo quanto
parrebbe doversi desumere dal cata-
logo degli abbati che indica l'acces
sione di Rimone al 920, e quella de
suo successore Ratfredo al 930, gì
editori del Regesto di Farfa posero i
governo di Rimone tra quelle due
date, ma non senza notarle con segn
di dubbio e non senza ammonire ri
petutamente i lettori della grande in
certezza che regna durante questo pe
riodo nella cronologia farfense, e così
faccio anche adesso. Ma qui la De
structio ci dice che Rimone soprav-
visse un solo anno all' abbate Pietro,
e che scacciato coi suoi parenti dal
re Ugo, riparò a Roma dove « corn-
ee pleto anno » mori avvelenato. Che
Rimone non governasse oltre il 920
par confermato dal fatto che cosi nel
Regesto come nel Largitone di Farfa
non si trova alcun documento rela-
tivo a lui che non appartenga a quel-
r anno. Inoltre alcuni documenti del
Largitone degli anni 924, 926, 927
portano il nome di Ratfredo, e mo-
strano che questo abbate cominciò a
reggere il monastero assai prima del-
l' anno 930 indicato dal catalogo. Ma
se Rimone non era più abbate, anzi
era stato avvelenato prima del 925,
come mai avrebbe potuto essere de-
posto dal re Ugo che cominciò a re-
gnare nel 926? Il Bethmann (op.
cit. XI, 534) propone una ipotesi:
« crediderim », egli dice, « Rimonem
« a Berengario eiectum fuisse, si om-
« nino eiectus fuit, non ab Hugone ;
« tunc lohannem abbatiam admini-
« strasse usque ad Raffredum; Rimo-
« nem autem non cessisse sua sponte
« sed diu in Marchia se tenuìssc, undc
« incertitudo in narrationibus istis
« orta ». In tal caso converrebbe sup-
porre che Rimone, deposto prima da
Berengario, sia stato costretto solo più
tardi e dal re Ugo a lasciar la Marca
per Roma dove i monaci avevano
una sede e dei medici che si mostra-
rono pochi anni dopo non ignari del-
l'arte dei veleni. È una ipotesi non
dispregevole, ma io piuttosto penderei
a ritenere che Rimone nel suo reg-
gimento anziché in Berengario tro-
vasse ostacolo nei monaci per la sua
elezione irregolare. I quali forse gli
contrapposero prima Giovanni II e poi
Ratfredo che dai documenti del Lar-
gitorie apparisce ordinato abbate non
dal re Ugo ma prima che questi ve-
nisse in Italia a prendere la corona.
Ugo però, a tenore di quanto narra
la Destrudio, avrebbe potuto poi scac-
ciar dalla Marca Rimone co' suoi, e
assicurare a Ratfredo il pieno possesso
della sua dignità. Vedasi anche quanto
si è detto nella nota 2 a p. 32 circa
la possibilità di una parziale e con-
temporanea occupazione della dignità
e del potere abbaziale da parte di più
persone. In cosi oscura storia è im-
possibile uscir dal campo delle con-
getture, ma questa eh' io propongo
mi pare più consentanea alla narra-
zione che ce ne dà la fonte unica ed
autorevole di questi avvenimenti, dalla
quale non è prudente allontanarsi
oltre il necessario. Il Marini, sulla
scorta del Vogel, suppone che Rimone
e Giovanni II non fossero abbati ma
semplicemente procuratori o coadiu-
tori di Pietro; Marini, Serie cronolo-
gica degli abati del monastero di Farja,
Roma, 1836.
(i) Come è detto nella nota pre-
cedente, i documenti del Largitorio in-
dicano che Ratfredo fu ordinato abbate
prima della data notata nel catalogo
e prima che re Ugo venisse in Italia.
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE.
35
suscepto, cepit viriliter agere in omnibus utilitatibus monasterii,
quippe quia valde oportebat, eo quod undique vastatum erat.
accersitis itaque centum familiis liberorum hominum ac servorum
de comitatu Firmano, Savinis secum duxit, cum quibus cepit
5 rehedificare caput iam dicti monasterii, quod iam per quadraginta
octo annos^O absque habitatore fuerat. hoc incepto, cetera loca
circuire non negligebat et in statum pristinum reducere. the-
saurum quoque et fratres qui dispersi erant, simul reducere et
coadunare studebat. sed illa pars monacorum et thesauri, quam
IO sepe dictus Petrus abbas in civitate Reatina reliquit, postquam
ipsa civitas a Sarracenis capta est, monacis interfectis thesaurum
secum tulerunt. nam alias || duas que Rome et in Firmano fue- e. 30 b
runt, readunavit, et in quantum valuit, que prope et que longe
erant, cuncta loca ibi pertinentia restauravit. curtem videlicet
15 que Montisfalconis dicitur, in Firmano comitatu posita, in inte-
12. et manca nel testo.
Ciò rende poco verosimile questa pa-
rentela tra Ugo e Ratfredo. Più pro-
babilmente la Destructio confonde Rat-
fredo con Teobaldo parente ad Ugo
e da lui nominato duca di Spoleto
intorno al 929. Il catalogo Farfense
menziona Ratfredo al 930 e Teobaldo
duca al 931. Assegno con questo
catalogo il principio del governo di
Ratfredo all'anno 930, solo in base alla
ipotesi accennata sopra che egli verso
quell'anno cominciasse a possedere
intero e senza contrasto il suo domi-
nio abbaziale.
(i) Il Bethmann (op. cit. XI, 534)
annota a questo passo: : « Error ma-
« nifestus: ne triginta quidem anni fue-
« runt». Se, come sembra,! monaci di
Farfa guidati dall'abbate Pietro abban-
donarono intorno all' anno 898 il mo-
nastero, questo dovette rimaner privo
d'abitanti non per trenta ma per circa
trentacinque anni. La ricostruzione
del monastero doveva essere in corso
intorno all'anno 933, perchè vediamo,
verso quel tempo, Ratfredo inteso a
procacciarsi il denaro occorrente, onde
il catalogo premesso al Largitorio nota
di lui: «Ratfredus. Hic huius
« monasterii res primus pecu-
«nia largitus est». Infatti se-
condo un documento del Largitorio
Farfetisey Landsperto figlio di Ardorico
dà all'abbate Ratfredo ottanta soldi
« ad restaurandum vestrum monaste-
« rium quod a nefandissima gente Sar-
« racenorum igne crematum et destru-
« ctum esse videtur », ricevendone una
prestarla per ventinove anni di alcuni
beni in territorio Furconino. Il docu-
mento è del I agosto 933. In altri
documenti pure del Largitorio e tutti
dell'anno 935, si concedono prestarle
a Benedetto di Elpiano che dà all'ab-
bate Ratfredo trenta soldi ; a Scaptone
e Romano fratelli che ne danno cento ;
a Pertone e Guimario fratelli che
danno dieci libbre sempre « ad restau-
« randum nostrum monasterium quod
« a nefandissima gente Sarracenorum
« igne crematum vel destructum esse
« videtur ».
$6 DESTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS
grum dato pretio noviter companivit, que magaam utilitatem
iisque hodie eidem prestat monasterio^'^. corpus namque san-
cte Vicrorie'ipse transtulit de Sabinensi territorio et adduxit ad illuin
ubi modo incolitur locum, videlicet in monte Matenano; aliaque
plura beneficia ibi contulit; et ipse in eodem loco de novo eccle- 5
siam ipsam et monasterium consecrari et fabricari fecit, ut evi-
denter apparet(^). hec et alia multa antiqua restaurata loca et
dicto monasterio restituta, cepit valde potens secundum seculum
esse, et monasterium satis locupletare ; precipue quia potentis regis
nepos et prudens valde in scientia seculari. secundum Deum io
non adeo eruditus, quia doctrina regularis ordinis, sicut in ceteris
religionis doctrinis, ab Italico subtracta erant regno, presertim prò
vastatione supradictorum Paganorum; tamen secundum doctrinam
quam cognoscebat, satis bonus fuit, et monasterio et fratribus per
omnia utilis. ex quibus duo scelerati ac pessimi de morte illius 15
tractare conati sunt; sortemque vero qualem unus alteri daret,
monasterio acquisito post necem eius, diffinierunt. unus voca-
batur Campo, qui ab infamia ipsius nutricius fuit, cui cuncta bona
contulit, quem et medicine artis studio satis imbuere fecit ^5) j no-
12. Nel testo doctrine
(i) Intorno a Montefalcone, ma per dizioni mediche e forse una specie di
tempi più recenti, cf. Colucci, Anti- scuola. Riferisco dal Largitorio que-
chità Picene^ XXIX; Cao Mastio e sto documento dell'abbate Ratfredo
Feliciangeli, Esame testimoniale circa dato nel giugno 936, che mi sembra
•/ diritti dell' abhaxia, ài Farfa su Moti- interessante per la menzione di un
tefalcone, in Archivio della R. Soc. rom. monaco medico, e del futuro abbate
di st. patria, voi. XI, e i documenti Campone che forse gli fu discepolo:
editi da Marco Tabarrini tra le carte « Ego Ratfredus humilis abbas petenti
fermane eh' egli diede in luce nel Vvo- « tibi Leoni presbitero et monacho
lume dei Documenti di storia italiana, « sancti nostrimonasterii, atq u e lau-
pubblicati dalla R. Deputazione to- « d abili medi co, habitanti Romae,
scana di storia patria. « concedimusresiuris monasteri! nostri
(2) Intorno a S. Vittoria cf. Co- « diebus vitae tuae, casalem nostrum
LUCCI, Antichità Picene, XXIX (Codice « in territorio Sabinensi, qui nominatur
diplomatico delle terre di S. Vittoria) e « Tervelianus, cum ipsa Rosia, ad la-
specialmente le note alle pp. 18-32. « borandum et meliorandum, et cqu-
(3) Pare che nella sede farfense di « sum annualiter reddendum nobis, in
Roma più d'un monaco esercitasse la «mense augusti, denarios tres. et
medicina, e da questa notizia si pò- « pars his contraria componat soli-
trebbe congetturare che vi fossero tra- « dos .xl. >^ lohannes levita et mo-
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE. 37
bilis quidem genere de Reatino extitit comitatu, sed innobiliter
in hoc per omnia operatus est; radix ipse prima malorum om-
nium predicti monasteri! vastatorum fuit post Paganos. alter
quidem falso habitu monachus nomine Hildebrandus, de alio lon-
5 ginquo monasterio a predicto abbate susceptus ad habitandum,
cui cellam que adhuc Rome videtur predicti monasteri! concessit,
eumque quasi proprium filium diligebat. cum igitur iam vide-
rent eum senio deficere, quia ut plurimi asserunt .xxx. et .vili,
annos vixit in hoc regimine ('), et opus ei iam non erat alìud pro-
io pinare venenum nisi ipsam senectutem, qua iam mori urge-
batur: tamen ipsi miserrimi ob ambitum honoris in nullo ei pe-
percerunt, Il sed mortifero eum viru interfecerunt. qui in extremo e. 31 a
positus, dum illos sentiret ante se astare et mortem suam expe-
ctare, interrogavit qui essent. cui cum diceret quidam, quod
15 Campo adesset, illieo suspirans, voce qua poterat est eum allo-
cutus ita:
« Campigenans Campo, male quam me campigenasti l »
I. Nel testo inohiliter 5. Nel testo suscepto 8. .xxx. et .viu. corretto
a margine .lxxxviii. 15. est] Nel testo et
« nachus subscripsi. regni Hugonis cultura medica dei monaci farfensi
« anno .x., et Hlotarii filii eius .vi. accenna il Tiraboschi, Storia della
« mense iuniijindictione. vini. ^J^Rat- letteratura italiana, t. Ili, cap. v.
« fredus humilis abbas subscripsi. (i) Gregorio di Catino nel Cbro-
a >^ Campo levita et monachus. nicon menziona egli pure con le stesse
« ^ Elpericus presbiter et monachus. parole i trentotto anni del governo di
« f[i Adelpertus presbiter et monachus. Ratfredo. Ciò mostra che il testo an-
« )J< Leo presbiter et monachus. tico della Destructio portava anch'esso
« >5< Tebaldus presbiter et monachus. .xxx. et .viii. o per lo meno che la
« \^ Samuhel presbiter et monachus lettura di quella cifra era così incerta
« consensi »; Largii, e. xxxi a. Un al- e difficile da indurre Gregorio di Catino
tro documento (e. XXV g) contiene una in errore. La correzione marginale
concessione di Ratfredo « mihi Leoni che si legge nell' apografo che ci è
« presbitero et monacho atque me- rimasto, probabilmente proviene da
«dico et Rudi ancillae Dei genitrici una ipotesi del correttore, il quale
« meae ». Concede loro a vita alcuni volle indicare 1' età che aveva Rat-
beni in territorio sabinense. Il docu- fredo quando fu avvelenato. Infatti
mento dettato da un « Faustus tabellio non sarebbe possibile ammettere una
« urbis Romae » porta delle note ero- cosi lunga durata del governo di Rat-
nologiche così contradditorie che non fredo se non si volesse supporre che
è possibile fissarne la data. Alla questi fosse stato prima destinato con
58 DESTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS
(( O Campo, Campo, quam crudeliter me campigenasti! »,
statimque expiravit (').
An. 936 1» - 963 ? Qlio mortilo, perrexit Hildebrandus Papiam ad iam dictum
Hugonem regem qui adhuc vivebat, et cum magna pecunia acqui-
sivit abbatiam ad opus Camponis pessimi, qua acquisita, reversus 5
est per Marchiam, ubi occurrit ei isdem Campo, receptoque dono
a rege transmisso'de regimine monasterii, atque militibus marchi-
sianìs susceptis, cunctis maioribus et minoribus subiugatis mona-
sterio pertinentibus, adimplevit predictam sortem Hildebrando.
in ipsa denique Marchia dedit ei duas cellas, sancte Marie iuxta io
flumen Clentis et sancte Marie in Solestano secus civitatem Escu-
lanam, et in comitatu Reatino alias duas, sancti Angeli iuxta ipsam
civitatem Reatinam et sancte Marie in Lodano. hoc expleto,
reversus est Sabinis cum magno gaudio, non spirituali sed car-
nali, non ut monaci sed ut impii, sicut postea patenter claruit. 15
quia concubinis quas prius habuerant occulte, postmodum palam
abuti ceperunt, non solum ipsi, sed et cuncti illorum monaci
hoc scelus non verebantur patrare, sed nuptialiter unusquisque
suam ducebat scortam. ipsa namque pax non permansit inter
eos nisi usque ad unum annum. completo anno, ceperunt inter 20
se contendere. Hildebrandus vero data pecunia iunxit se Mar-
chisianis, tulitque Camponi totani hereditatem monasterii que erat
18. fluptanter, corretto nuptialiter
una specie di delegazione a reggere al 9^8. Nel Largitorio vi sono alcuni
una delle tre schiere in cui si divi- documenti di Campone che portano
sero i Farfensi all'epoca dell'esodo le indicazioni degli anni 930 e 932, ma
quando Pietro era abbate. sono date di cui non si può tener conto
(i) Gli ultimi documenti di Ratfredo anche perchè contraddicono a tutte le
(un d'essi è quello riprodotto nella altre note cronologiche. Alcuni altri
nota 3 a p. 36) si trovano nel Largitorio documenti indicano l'anno 936 e tutte
Farfense e sono del giugno 936 (Largii, le altre note cronologiche concordano,
e. XXXI a). Il primo documento di tranne l'indizione che non corrisponde.
Campone nel Regesto pare che possa Ma è da osservare che Gregorio di
attribuirsi all'ottobre 936 (/^.F. n. 350), Catino avverte che per la troppa ve-
rna è data incerta perchè le note ero- tustà di uno di questi documenti, egli
nologiche di quel documento sono di- non potè leggere i nomi dei testimoni,
scordi fra loro. Dopo quello, il primo Segno che erano di lettura difficile,
documento di Campone che segue nel La morte di Ratfredo e la elevazione
Regesto è di data certa e appartiene del suo successore possono quindi as-
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE. 39
in Marchia cum monacis et militibus, et sibi cepit vindicare.
Campo autem e centra, ampliori pecunia iis ipsis collata, venit illuc,
ac unam suam sororem tradidit marito cui nomen erat Transbertus,
valdeque eam dotavit de bonis monasterii mobilibus et immobili-
5 bus. curtem quoque Sancti|| Marotis, que tam magna et spatiosa e. 51 b
est, ut numero sexdecim milium modiorum contineatur, sicut
plures affirmant, ipso suo cognato per concambium contulit; unde
in PropetianOj ut ferunt loco squalido et inculto, e contra concam-
bium recepit; alias duas curtes, Sancte Marie in Strada et Sau-
ro cte Marie in Mura, prò prestarla nichilominus adiunxit. unam
vero filiam suam alteri viro dedit, cui similiter diversa largitus est
donarla. quibus simul coadunatis cum amicis et suis auxiliato-
ribus, eiecit predictum Hildebrandum de castello Sancte Victorie
et a cunctis finibus monasterii, et redegit cuncta loca in suum
15 dominium, reversusque est Sabinis cum triumpho; ubi cepit cuncta
secure iam distrahere filiis et filiabus. septem filias et tres filios
habult, quos et quas cunctos dotavit de rebus monasterii : et
alios parentes plurimos. nam in Sabinis castellum de Bucci-
niano et Roccam et Salisanum et fundum Casaprote eis contulit;
20 in Reatino comitatu et Amiternino et Furconino et Balbensi necnon
et Marsicano illis pene cuncta distribuit, ut perpauca reservaret.
In hoc malo stetit usque ad tempus Alberici Romanorum prin-
cipis. qui gloriosus princeps in tantum cupiebat monastcria sub
suo dominio constituta ad regularem reducere normam, quam
25 amiserant in vastatione predicta Paganorum, ut de Gallia faceret
venire Oddonem sanctum abbatem, qui tunc temporis Cloniacum
gubernabat monasterium, quod (^) usque hodie viget in religione,
et eum archimandritam constituit super cuncta mon asteria Rome
adiacentia, suamque domum propriam ubi ipse natus est Rome,
17. Nel testo devovit 27. quod] Nel testo qui
segnarsi solo dubitativamente ma con Ugo si riferisce al monastero Clunia-
molta probabilità al 936, che è r anno cense e non può parlare di Oddone
indicato dal catalogo. di Clun}'' e confonderlo col suo suc-
(i) Come è notato nelle varianti il cessore Odilone ch'egli conobbe di
testo reca «qui », ma è chiaro che persona.
40 DESTRUCTIO MONASTHRII FARFENSIS
positam in Aventino monte, concessit ad monasterium construen-
dum, qiiod usque ad presens stare videtur in honore sancte Marie,
monasterium in Sancto Paulo maiore tunc ordinavit, in Sancto Lau-
rentio foris muros, et in Santa Agnete iuxta pontem Numenta-
num. Cassinense quoque monasterium sub illius magisterio ad 5
e. 32 A normam regularis ordinis reductum est, || quod in vastatione supra-
dictorum Agarenorum omnino destructum fuerat, sicut pleraque,
ut prefati sumus, monasteria regni Italici, ibi denique preposuit
discipulum suum venerabilem abbatem Balduinum nomine; cui
successit in regimine suus condiscipulus atque coabbas Aligernus (') io
almificus pater, quem ipse a primevo erudierat regulari tramite
in supra nominato Aventino monasterio; per quem ad culmen
iam dictum recuperatum est monasterium; quem plures viventes
recolunt. in monasterium denique prelibatum sancte Marie Far-
fensis cum monacos regulares mandasset, noluit illos recipere 15
Campo maleficus cum suis monachis, sed potius conati sunt eos
noctu interficere cum cultris in lectis pausantes. qua de causa
pavore ducti, Romam redierunt ad predictum principem. unde
in iram commotus contra predictum Camponem abbatem nec-
non et alios monacos, prescriptis auditis, eiecit eum de predicto 20
monasterio, et ordinavit ibi domnum Dagibertum venerabilem
An. 9+7? -953? abbatem, de Cumana civitate oriundum^*). ipse autem Campo
fugiit ad Reatinam civitatem; in qua adiutorio parentum suf-
fultus, cepit inibi habitare. Hildebrandus vero in Marchia po-
20. Nel testo aliis monacis, corretto alios monacos 22. orJundum è aggiunto
dal correttore.
(i) Bnlduino e Aligerno abbati di « pradicto abbate Baldoino monachus
Montecassino, il primo dal 943 al 947, « factus, postmodttm autem ab eodem
il secondo dal 949 al 986. Tra loro « abbate huc translatus, atque post
due resse la badia cassinese l' abbate « iransitum Maiespolti ut dictum est de
Maiepolto. Balduino nel 937 era stato « praeposito loci huiusabbas effectus ».
preposto da Oddone di Cluny al mo- (2) Gregorio di Catino nel catalogo
nastero di S. Paolo in Roma, di cui attribuisce all'anno 948 l'accessione
è menzione qui sopra. Di Aligerno di Dagiberto al governo di Farfa, ma
dice Leone Ostiense {Chronicon Cu- i documenti 381 e 382 del Re^^esto di
sinense, II, i): « Hic Neapolitanorum Farfu nei quali Dagiberto figura come
« nobilium genere ortus, in monasterio abbate mi par che debbano attribuirsi
« sancti Pauli apud Romam sub su- al 947. Vedasi R. F. Ili, 85, noia i.
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE. /j I
situs, hoc comperto, iterum invasit castellum Sancte Victorie cum
omnibus pertinentiis, fìdenterque cunctas distrahebat filiis et filia-
bus, quos plures habebat, res monasterii; deditque illis curtem
Molianam magnani et inclitam, curtem quoque Sancti Benedicti,
5 et Fassenariam, et diversas alias res, cum castellis et pertinentiis.
in horum duorum distractione cuncta que prelibatus RafFredus
congregaverat dissipata sunt (').
Domno itaque Dagiberto supradicto monasterio constituto,
Albericus princeps ei cunctas restituit curtes que in Sabinis erant
IO ipsius monasterii perditas; diligebatque eum et honorabat satis.
ipse vero in cunctis inreprehensibiiem se os|tendebat; circa fratres e 32 b
quoque et cunctos ita benivolum se prebebat, ut ab omnibus in-
credibili diligeretur affectu. Campo e contra mala cuncta exer-
cebat, deterius quam aliquis secularis vastator, apud Reatinos ad
15 quos confugium, ut prediximus, fecerat. en tres abbates in uno
monasterio contra morem auditos, duos malos et unum bonum
quamvis non legaliter (^\ quantum duo mali devastabant, tantum
solus bonus congregabat, ubi manebat. sed non multum tempus
advixit; completo quinquennio pessimi monachi veneno eum oc-
20 ciderunt. de quo Dominus magnum in ipso anno interfectio-
nis fecit prodigium; scilicet'de ilio qui manibus ei venenum
tradidit. interfecto ilio, penitentia ductus abiit ad oratorium
sancti Michahelis quod ponitur in monte Gargano. quem vero
montem nulla ratione potuit ascendere, cum per unum annum
25 in pede illius consisteret, sicut vicini illius, qui eum recognove-
runt ibi, testati sunt; postea vero nusquam comparuit. fuit
denique canonicus clericus, et servitor illius.
Ilio itaque defuncto necnon et Alberico principe migrato, filius
eius Johannes, qui vivente patre papa ordinatus est ^^\ Camponem
30 malivolum cepit habere exosum, sicuti et pater suus. idcirco
(i) Un elenco dei beni dissipati qui taccia d' illegalità alla nomina del
da Ildebrando si legge nel Regesto di buon Dagiberto perchè imposta da
Farfa (III, nn. 379, 380) e si tro- Alberico e non uscita dalla libera ele-
verà pilli oltre ripetuto a suo luogo zione dei monaci e da nomina regia,
da Gregorio di Catino nel Chro- (5) Il correttore annota : « Fallitur,
nicon. « nani mortuo Alberico, Ioannes pon-
(2) Si noti come l'abbate Ugo dà « tificatum adeptus est».
Chron. Farf, I. 3
42 DESTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS
non permisit eum ad regimen redire monasterii, sed statim con-
An. 953-963 stituit alterum abbatem, Adam nomine, qui Lucana civitate ortus
fuerat, ad prelibati monasterii gubernacula sustentanda ('). preor-
dinatus vero pauco tempore in religione perstitit, et non bonam
normam duorum bonorum Raffredi et Dagiberti, sed malam Cam- ^
ponis et Hildebrandi sequi cepit, videlicet stuprando atque di-
strahendo illa bona quae Dagibertus in Sabinensi comitatu recon-
quisierat. nam prò publico stupri scelere, in quo detentus est
a militibus predicti pape et marchionis Theobaldi, qui tunc Sa-
binensibus preerat, dedit totani curtem Sancti Benedicti de Campo, io
e. 33 A et Sancti Getulii, et fundum Carbonianum, et|| Privatim. en habes
simul tres non dicam abbates sed dispersores, Sabinis unum, Reato
alterum, in Marchia tertium.
His ita gestis, Campo percussus est podagrico ac chiragrico
dolore, in tantum ut omnino destitutus esset solatio manuum ac 15
pedum, et nisi ab alio adiutus, ad aliquam partem vertere se
non valebat. nunquam tamen cessavit a flagitiis supra nomi-
natis usque ad diem mortis; et ad regimen capitis monasterii
non est reductus, sed in ipso errore pessime fìnivit vitam suam.
sepultus vero est in monasterio sancti Michahelis iuxta predictam 20
civitatem Reatinam.
Per idem tempus bellum magnum commissum est prò con-
tentione marchie Firmane Inter Sarilonem et Ascherium ^^K in
An. 940 qua siquidem pugna prevaluit Sarilo, et interfecit Ascherium cum
multis suis, obtinuitque ipsam Marchiam. quo audito, Hugo 25
rex exarsit contra eum magno furore, et cepit eum persequi prò
ipso Ascherio germano suo quem occiderat. tunc videns idem
(i) Da due documenti del Regesto lativi ai territori sabinense e vlter-
di Farfa si ricava indubbiamente che bense, arrivano all'anno 963. Il do-
Adamo era già abbate nel giugno 953 cumento 393 del i^^^'^5/0 dell'anno 985
(R. F. nn, 390, 391). Alberico morì relativo a beni in territorio di Came-
nel 954 e suo figlio Ottaviano gli sue- rino si riferisce all'altro Adamo ve-
cesse bensì subito nel principato, ma scovo d'Ascoli e abbate commenda-
non divenne papa e prese il nome di tarlo di Farfa, che non mi pare si
Giovanni XII se non alla fine del 955. possa identificare con questo.
È quindi da credere che Adamo fosse (2) Il catalogo Farfense nota an-
nominato ancor vivente Alberico. I eh' esso all' anno 940 la morte di
documenti di lui nel Regesto, tutti re- Anscario.
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE
43
Sarilo quod nulla ratione eum fugere posset, cum esset reclusus
in uno oppidulo in partibus Tuscie, noctu indutus monachilem
vestem, et summo diluculo, ligato fune gutture eius, se potestati
tradidit. qui rex misericordia motus super eum, perdonavit ci
5 ipsam culpam, ac preposuit eum supra cuncta monasteria regalia
que erant infra fines Tuscie et Firmane marchie ('). cui cuncti
abbates humiliati sunt illorum monasteriorum, excepto Hilde-
brando invasore qui ei restitit. cui prevaluit ad tempus Sarilo, ^n. 943?- 945
et eiecit eum de iam nominato castello Sancte Victorie. sed
IO iterum supervenit Hildebrandus, et turpiter illum inde expulit.
secunda quoque vice recuperavit Sarilo ac pepulit eum; sed pauco
advixit tempore, ibique mortuus est et sepultus. deinde ex toto
reintegrata est loci ipsius potestas infestissimo Hildebrando. qua
de re letificatus valde, fecit quadam die magnum convivium con-
15 cubine filiisque et filiabus militibusque quos|| plures et magnos ha- ,c. 33 b
II. vite, carretto vice
(i) Veramente pare a prima vista,
e così parve al Mabillon, al Muratori
e al Bethmann, che la narrazione di
questo episodio avrebbe dovuto trovar
luogo prima di quella relativa a Da-
giberto che fu abbate dopo Sarìlone
tra il 948 e il 953. 11 catalogo del
Regesto Farfense notata la morte d'An-
scario al 940, pone Sarilone nella lista
degli abbati prima di Dagiberto al 943,
quando il re Ugo toltogU il ducato lo
tramutò di tratto in abbate. Ma bi-
sogna avvertire che qui la narrazione
è divisa tra i fatti avvenuti in Sabina e
quelli avvenuti nella Marca, e che que-
sto episodio è semplicemente una di-
gressione nel racconto generale. Sari-
Ione, sebbene notato nel catalogo, non
è propriamente un abbate di tutto il mo-
nastero Farfense, ma è come preposto
sui confini della Tuscia e nella Marca
a combattere Ildebrando. Infatti la
Destrtictio ce lo mostra sempre con
varia vicenda in contrasto con Ilde-
brando, né si ha memoria di lui come
abbate nei documenti di Farfa fuorché
una volta nel Largitorio all' anno 945
dove peraltro i beni di cui fa conces-
sione sono situati in territorio sabi-
nense {Largii, e. lxxviiii b. Fatte-
scHi, Memorie istorico-diplomatiche ri-
guardanti la serie de' Duchi e la topo-
grafia de* tempi di me^XP del ducato di
Spoleto, Camerino, 1801, pp. 87-88).
Quando Sarilone morisse non è chiaro,
e un altro catalogo degli abbati pre-
messo da Gregorio di Catino al Largi-
torio ne fa menzione così : « S arilo mar-
ce chio et abbas prefuit a. d. . . », senza
indicar punto la data, segno che Gre-
gorio, il quale aveva indicato nel
Regesto il 943 come il primo, non sa-
peva quale fosse l' ultimo anno di
queir abbate. Ma giudicando dalla
mancanza di documenti e dalle pa-
role della Destructio dove dice che
dopo la seconda cacciata d'Ildebrando
« pauco advixit tempore », non pare
eh' egli abbia potuto viver molto oltre
il 945.
44 DESTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS
bebat, quia quamvis in Sabinis numquam optineret potestatem,
tamen totiim quoti in Marchia erat bonum predicti monasterii
potestative tenuit usque ad tempus Ottonis primi imperatoris.
qui qualiter postea illud perdiderit, in posterum dicturi sumus.
ipso namque die, quo prandium illud celebratum est et cenam post 5
ipsum, insurgentibus noctis tenebris, cunctis vino potionibusque
sopitis, nullus sentire potuit illorum quando ignis cepit concre-
mare predictum castellum ; quo consumpto, cuncta ornamenta
que de Sabinis antea illuc venerant igni adusta perdita sunt.
Vertatur iterum stilus Sabinis disputandum. Adam preli- io
batus cum in capite monasterii longum peregisset tempus, in
nullo mutavit vitam, sed potius ad deteriora dilapsus, morte pre-
ventus defunctus est ac sepultus in ipso monasterio. tunc re-
mansit iam dictum monasterium sine abbate omnino annuUatum.
quod Theobaldus marchio invasit ac tenuit, suumque fratrem 15
nomine Ubertum clericum canonicum valdeque expertum atque
debilitatum membris ibi preposuit ad habitandum. qui per ali-
quod temporis spatium illud tenuit, quod et turpiter dissipavit,
quotidie inibì habitando cum meretricibus et canibus, cunctisque
secularibus obscenitatibus admissis ^^\ deinde papa Johannes, qui 20
Narnensis vocatus est, abstulit ei et commendavit illud cuidam
abbati monasterii sancti Andree iuxta montem Soratem siti. quia
quando potestas imperatorum cessabat, pape Romani illud intro-
mittebantur; aliter numquam habuerunt ibi dominium, eo quod
illis non pertinet, ut privilegium illius refert. sicque factum 25
est, ut tribus annis absque abbate proprio esset. is autem abbas
predictus, nomine Leo, quamdiu illud tenuit, bene tractavit, atque
compassus illius desolationi, in aliquo recupera vit de suis bene-
c. 54 A ficiis in libris et aliis rebus, || et in quantum licuit destructa reedi-
fìcavit. monachi vero eiusdem loci, qui viventibus malis abba- 30
tibus impie cum illis eger^t, posteaquam sine rectore ceperunt
esse, non iam in monasterio sed in vilHs ceperunt habitare publice
25. Nel testo referret 31. Nel testo ceperit
(i) L'anno 1003 questo Uberto al monastero da lui posseduti fino a quel
suo letto di morte restituiva i beni del tempo. R. F. n. 415.
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE. 45
cum siiis non dicam concubinis sed uxoribus, quia, ut superius
dictum est, nuptialiter illas suscipiebant. solummodo de domi-
nico in dominicum revertebantur ad monasterium; nam pertotam
ebdomadam in villis, ut dictum est, morabantur. furabantur
5 denique quecumque diripere poterant de monasterio ; sigilla aurea
de preceptis toUebant et ponebant plumbea que modo apparent;
ornamenta quoque aurea et argentea de vestibus altaris et aliis
utensilibus auferebant, et faciebant muliebria monilia ad mere-
tricum ornatum. destruebant quoque sua sponte edificia antiqua,
IO quando aliqua occasio se dabat, ne umquam ad statum redire
valeret id ipsum monasterium aut regale diceretur; quia dicebant,
non tam secure illud possent possidere, si regale appellaretur.
religiosorum aliquis nuUus se illis iungebat ad habitandum, sed
fugiebant ad alia loca. carnales ibi tantum habitabant. quid
15 multa? iis et huiuscemodi malis ibi crebrescentibus, monaste-
rium ad nihilum redactum est, ut sepe diximus, culpis habitatorum
illius exigentibus.
Supradictus autem papa sub hac miseria consecravit ibi lohannem An. 966-997
abbatem, nostrum antecessorem qui fuit, quem omnes recolimus, vi-
20 vente adhuc miserabile Hildebrando in Marchia ('). hoc tempore
secunda vice rediit Otho primus imperator Itaham, qui in priori
suo ingressu coronatus est a Ioanne papa filio Alberici supra
nominati principis. in secundo suo adventu fecit coronare filium
suum Othonem secundum imperatorem se vivente a supra scripto 25 dee 967
25 lohanne papa, ut plures sciunt. qui legem et || iustitiam firmiter e. $4 b
cepit tenere per totam Itaham. ad Marchiam vero cum pro-
perasset, prehbatus Johannes consecratus abbas istius monasterii
reclamare cepit de Hildebrando invasore, qui per tanta tempora An. 971
in pertinacia tam crudeHter perseveraverat. quem venerandus
30 imperator ante suam presentiam stati m exhiberi precepit cum sua
coniuge, Inga nomine, videntibus cunctis qui aderant. cumque
eum fortiter increpasset et reprehendisset, ut dignus erat, abba-
(i) Il catalogo di Gregorio di Ca- «fit». Queste parole fanno supporre
tino all'anno 966 nota: « lohannes che Giovanni non abbia potuto subito
«abbas», e subito dopo all' anno 967: prender possesso della badia, ma solo
« Hodelricus recessit, lohannes abbas nel 967.
4^
DESTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS
tiam predictam eiim renuntiare fecit, ac imperiali decrevit iussione,
ut cuncta scripta que facta habebat de predicti monasterii rebus
adnullarentur et evacuarentur; unum, quia numquam abbas fuit
neque caput monasterii tenuit ncque a monacis est electus ncque
ab aliquo imperatore confirmatus; aliud, quia ab isto sanctissimo 5
imperatore hoc ordine legaliter depositus est. audiant modo et
sciant, qui adhuc defendere volunt sua scripta, qualiter possint.
ilio deposito, predicto lohanni abbati abbatiam donavit, et ccpit
eum satis diligere et honorare. super impium quoque Hilde-
brandum misertus est; concessit ei curtem Sancti Benedicti, pre- io
dicto monasterio pertinentem, diebus vite sue ('). similiter et mi-
sere Inge contulit tres mansos ipsius monasterii secus ecclesiam
(i) Riportiamo qui il documento
relativo a questo giudizio. R. F.
n. 395, III, 97. Il documento è deK-
l'anno 971. Fu anche pubblicato dal
Fantuzzi, Monumenti Ravennati, V,
246.
Anno dominicae incarnationis .dcccclxxi.
Dum in Dei nomine Otto divina previdente
clementia imperator augustus resideret in re-
gia aula, non longe a moenibus Ravennae ur-
bis sita, quam ipse imperator clarissimus, in
honorem sui, claris aedificiis fundare praece-
perat iuxta rivum penes muros ipsius civitatis
decurrens, qui dicitur Muronovo. Tunc eo
imperatore clarissimo ibi plurima sui imperii
ordinans et disponens, ante eius venerunt prae-
sentiam Johannes abbas monasterii Sanctae
Mariae quod situm est in comitatu Sabinensi
in loco qui dicitur Acutianus, et Heldepran-
dus ipsius monasterii monachus. Qui intro-
gressi altercari inter se coeperunt altis conten-
tionibus, qui illorum abbas ipsius monasterii
deberetesse legaliter. Heldeprandus vero qui
antiquioris erat aetatis et annosior, et quia
parti ipsius subiectae monasterii quae conia-
cet in comitatu Firmensi praeerat, hac occa-
sione totius monasterii honorem sibi vendicare
volebat et se abbatem fora debere. Johannes
vero abbas ipsius monasterii dicebat,se ipsius
honoris infulas esse adeptum electione et con-
sensu omnium monachoruni, et totius congre-
gatione collegii. Et, quod erat fìrmius, summi
benedictione pontificis. Insuper ex ipso im-
peratore clarissimo possidebat de ipso mo-
nasterio pragmaticam. Quae omnia quae
promulgata sunt ab lohanne abbate fìrmis as-
sertionibus vaerà esse claruerunt corani ipsius
imperatorispracsentia,rcsìdcntibus ibi plurimis
Hitaliae principibus. Videlicet Pandulfo prin-
cipe et marchione, et Ruberto Furliensi aepi-
scopo, atque Petro comite, et caeteris quam-
plurimis aepiscopis, comitibus, sacerdotibus,
diaconibus, clericis etiam multis et laicis.
Tunc ipse imperator dissertissimus et sanctis-
simus, lohannis abbatis rectitudinem sciens, et
mendacia atque iniustitias praefati Helde-
prandi providens, praecepit Pandulfo principi
et marchioni, et Petro corniti, atque Petro suo
cancellario, ut eos ambos in sui praesentiam
ducerent et hanc litem inter eos definirent
iuste, legaliter et fìrmiter, quo nulla alterca-
tio inter eos inde fuisset amplius, eo videlicet
ordine, ut Johannes abbas ipsius monasterii
omnino fuisset cunctis diebus vitae suae ab-
bas et dominus. Tamen prò Dei amore et
remedio suae animae, et quia Heldeprandus
erat vetulus et plurimum canium, atque aeta-
tis decrepitae, concederunt ei vel duo loca
un de victum et vestimentum cum caeteris sibi
subiectis habere potuisset. Videlicet curtem
de Muliano, et curtem de Sancto Benedicto,
cum omnibus earum pertinentiis. NichiI ta-
men amplius quaereret nec aliqupm quaere-
lam faceret. Si vero futuris temporibus, ultra
haec, aliquam praetaxato lohanni querelam
temptaret agere, proprii honoris subiret peri-
culum. Et praedictis vero curtibus nulla ha-
beret potestatem vendendi, commutandi, alie-
nandi vel aliquid faciendi, nisi fructum in
proprium usum accipiendi. Quod iuxta san-
ctissimi imperatoris decretum, ante praesen-
tiam Pandulfi principis et marchionis, et Pelri
comitis, atque Petri cancellarli, definitum et
detcrminatum est inter eos, ea ratione ut in-
violatum et inconvulsum inter ipsos omni
permaneat tempore volumus. Quod ut vae-
rius ab omnibus credatur, nostro sigillo sigil-
lari iussimus.
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE. 47
sancti Hippoliti ad tenendum quoadusque viveret. in tali autem
miseria mortuus est prefatus Hildebrandus, et sepultus est in
oratorio sancti Benedicti. monasterio quoque ipsi et iam dicto
abbati restituit cunctas curtes perditas, ipse et filius ipsius post
5 eum ; sed quali ter postea perdiderit, ut existimo non est preter-
mittendum.
Ipso denique pio imperatore defuncto, filius ipsius regnavit
post eum, feliciterque gubernabat regalia sceptra,iustitiam et legem
faciendo. predictum quoque monasterium satis diligens, abbati
I o ipsi suum cancellarium tradidit prò || re ipsius monasterii restauranda, e. 35 a
nomine Petrus diaconus, qui Papigensis postea episcopus fuit, ad
ultimum papa ordinatus est ^'). qui predicto monasterio et ipsi ab-
bati cunctas res restituit perditas (^). sed inhoneste vivendo ipse
et sui monachi, apud predictum imperatorem accusatus est; qua
15 de causa eiecit eum de ipso monasterio, et cuidam abbati Adam
nomine illud commendavit usque ad audientiam sub tenore. sed
antequam ad examinationem veniret, defuncttis est imperator Rome An. 983
ac sepultus. bine iam venerunt predicti abbates in convenientia,
diviserunt sibi monasterium prelibatum; que in Sabinis et in
20 ducatu Spoletano erant et in Tuscia de ipsius rebus, tenuit loan-
nes abbas, et que in Marchia Adam ipse<^5\ qccq iterum cepit An. e. 98
4. Nel testo cunctis
(i) Giovanni XIV. rende più che improbabile una seconda
(2) Novembre 982. R. F. nn. 399, nomina, dopo oltre venti anni, di un
400. abbate che aveva già fatto cattiva
(3) Di questo Adamo il Regesto di prova di sé, sia perchè il primo Adamo
Farfa conserva un documento del de- aveva aderenze e si reggeva nei pos-
cembre 985, relativo ad alcuni beni sedimenti farfensi di Sabina, mentre
in territorio di Camerino (2^. F.n. 393). vediamo il secondo preposto a quei
In quel documento Adamo viene chia- della Marca. Inoltre l'abbate Ugo
ramente indicato come « venerabilis par che ne parli come di due persone
« abbas de venerabili monasterio bea- diverse, e certo non accenna a que-
« tae sanctaeque Dei genitricis vìrginis st' ultimo come se fosse una persona
« Mariae de Acutiano territori! Sabi- sola col primo, eppure non avrebbe
« nensis ». Come già si è detto a potuto ignorarlo egli che deve averlo
p. 42, nota i,non mi pare che possa conosciuto e che, a distanza di circa
in alcun modo identificarsi con l'altro due anni, morti gli abbati Giovanni e
Adamo che fu abbate dal 953 al 963 Alberico, gli succedeva nel governo del
sia perchè la gran distanza di tempo monastero. Il Regesto di Farfa con-
48 DESTRUCTIO MONASTERII FARFENSIS
distrahi, ut cuncti qui supersunt sciunt; ideo non est necesse
scribere. hoc perduravit usque ad adventum tertii Ottonis.
iam vero predictus Adam episcopus erat ordinatus Asculanensis
ecclesie, sed adhuc sortem predicti monasterii tenebat. cui tulit
ea predictus imperator, et Ioanni abbati restituit ^'\ qui abbatia 5
reintegrata uno supervixit anno; defunctus vero ac sepultus est
in monasterio sancte Victorie in Matenano monte.
An. 997-998 Cui successit in regimine Albericus eiusdem monasterii pre-
positus, qui non vixit nisi sex menses, mortuus et sepultus est
in oratorio sancti Michaelis iuxta predictam civitatem Reatinam, io
in sepulcro Camponis predicti.
An. 998-1039 jiio mortuo, veni ego peccator Hugo, non ut legitimus sed
ut abhortivus, ut Apostulus ait ^^\ qui et indigne regimen tenet,
ut omnes sciunt ^^\ unde vos seniores obsecro mihi iubentes,
atque cunctos hec legentes, ut Domino in communi supplicetis, 15
quatenus concedat mihi sua miseratione ad meliora convalescere
e. 55 B quam nequissimi suprascripti ; et || potestatibus que auditure sunt
det voluntatem istum recuperandi locum, ut vos vestrique suc-
cessores quietem liic habere possitis Deo serviendi. inter hec
mecum vos admoneo, dilecti fratres et conservi, ut divina eie- 20
mentia cooperante patronaque nostra gloriosissima virgine Maria
intercedente, bonum quod nostris temporibus divina pietas in hoc
renovare dignata est loco, nostris, quod absit, culpis et negli-
gentiis non minuatur, sed potius augeatur Christo donante. hoc
7. Nel testo Materiano 14. Nel testo sanctiores corretto in seniores 18-19. ^'^
testo successoreni
tiene anche un altro documento in cui rendergli la dignità dice chiaramente
Adamo, nominato solamente come ve- la ragione per cui gliela aveva tolta:
scovo di Ascoli, fonda un monastero « Sibi imperialis abbatiae, monasterii
in territorio ascolano nel luogo detto « videlicet Pharphensis, absque nostro
Sumati (R. F. n. 1269). Vedasi an- « absensu regimen usurpaverat, et quod
che la nota a quel documento, V, 245. « deterius est, praetio a Romano pon-
(i) Privilegio dell'imperatore Ot- « tifice emerat ». Il diploma (R. F.
tone III dato nella corte di S. Getulio n. 700) che si leggerà a suo luogo
in Sabina il 25 maggio 996. nel Chronicotiy è dato da Roma il
(2) I. Corinti}. XV, 8. 22 febbraio 998. Credo che da esso
(3) La prima nomina dell'abbate debba cominciare a datarsi il governo
Ugo fu irregolare. Ottone III nel abbaziale di Ugo.
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE. 49
dico, non ut meis mentis in nullo confidam, quia in omnibus
segnis invenior et fragilis mea faciente miseria; sed Dei largitate
vestraque cantate confisus fidenter assero, ut si perseverantiam
habueritis in hoc quem inceptum habetis ordine, in isto seculo
5 prospera vobis cuncta provenient, et in futurum eternam possi-
debitis beatitudinem, sicut scriptum est: « Qui autem persevera-
« verit usque in finem, hic salvus erit » (') ; et item : « Non in-
« choantibus premium permittitur, sed perseverantibus datur».
tunc enim placet Deo conversio nostra, quando bonum quod in-
10 choamus, perseveranti fine complemus ; ideoque Christi memoriam
imploremus ut nobis constantiam ipse donare dignetur, quatenus
illi devote serviamus et nostrum propositum inviolabilem custo-
diamus; quem in nullo melius custodire poterimus, quam si man-
data eius compleantur. itemque idem ipse : « Beati qui custodiunt
15 « iudicium et faciunt iustitiam in omni tempore» ^^\ Salomon
quoque ait : «Omni tempore sint vestimenta tua candida » (5). his
et aliis testimoniis roboratì, dilectissimi, si per viam preceptorum
Dei studeamus currere, illud nobis proveniet, quod Apostolus de
se confisus Dei virtutem aiebat : « Ego etiam sic curro non quasi
20 « in incertum » (4). ideoque currere nos non pigeat per viam
iustificationum Dei; petere non desinamus eius auxilium, cum
certa teneamus eius promissa quibus pollicitus est|| dicens: « Petite e. 36 a
« et accipietis, querite et invenietis, pulsate et aperietur vobis » (5).
Inter hec notandum est, quod multi stulti nostri ordinis fratres,
25 dum ab aliquo eis proferuntur antiqua sanctorum patrum exem-
pla, respondent et dicunt: « Non possumus illos sequi, quia illi
« fuerunt sancti, nos peccatores, illi perfecti, nos imperfecti »,
non intelligentes quod usque in finem mundi non deerunt iusti,
qui Deo ita accepti erunt, ut sancti vocentur, sicut in Apoca-
30 lipsi legitur responsum etiam illis qui clamabant sanctis: « Adhuc
2. Le parole segnis invenior e mea sono state aggiunte dal correttore in due lacune
lasciate dal copista. Nel testo misericordia^ corretto in miseria 3. Nel testo con-
fessus
(i) Matth. X, 22; XXIV, 13. (4) I Corinth. IX, 26.
(2) Psahn. CV, 3. (5) Matth. VII, 7; Lue. XI, g.
(3) Eccl IX, 8.
Chron. Farf. I. 4
50
DESTRUCTIO MONASTRRII FARFENSIS
« sustinete modiciim tempus, donec implcatur numerus fratrum
« vestrorum » ('); qui si completus esset, mundi iam finis factus
fuisset; qui statim ut complebitur, mundus finietur. ideoque
nuUus nostrorum diffidar, nullus tepescat, quia omnes qui digni
sunt regnum celeste introire, sancti erunt sine fine, ut Dominus 5
dicit: «Sancti estote, quia ego sanctus sum » (^) et: « Mea membra
(( estote, si ascendere vultis in celum ». quapropter, dilectissimi,
satagamus quantocius eius precepta et patris nostri Benedicti adim-
plere, sicut tempore consecrationis nostri monacatus promisimus ;
quia ipse sanctus pater in ultimo capitulo sue Regule ex Dei io
largitate suaque in ipso suspensa aviditate ita observatoribus sue
legis pollicens dicit: « Facientibus hec regna patebunt eterna»,
amen. Deo gratias (3).
I. Nel testo implentur 4. Nel testo repescat 8. patres , corretto patris
8-9. adimpleret , corretto adimplere 11-12. Nel testo sue proposuit legis
(1) Apocal, VI, II.
(2) L&vìt. XI, 44.
(3) L' abbate Ugo allude qui alla
riforma ch'egli introdusse nel mona-
stero. La prima riforma cluniacense
introdotta a Farfa per volere di Al-
berico da Oddone di Cluny intorno
al 937, ebbe evidentemente poca du-
rata, e per i tempi agitati e gli abbati
malvagi non potè prendere radice.
La rinnovò Ugo il quale, dopo vari
tentativi, si volse per essa a Odilone,
un altro abbate di Cluny, e a Guglielmo
Divionense come apparisce dalla re-
lazione che si legge nel testo. Ugo
mandò a Cluny due monaci, disce-
poli di san Romualdo, a studiar la
norma eh' egH intendeva di dare al
suo monastero. Di questa missione
è reso conto nel prologo e nella pre-
fazione alle Consuetudities Farfens<^s, già
pubblicati dal Mabillon, Aniial O.
S. B. IV, 104 e dalBizTHMAi^N, op. cit.
p. 545. Nella Vdus disciplina mona-
stica, opere Congregationis Sanblasia-
nae, Parisiis, 1726, se ne pubblicò l'in-
tero testo, ma l'editore si servi per la
sua pubblicazione di un codice del mo-
nastero romano di San Paolo che
differisce talora dal testo Farfense. Il
benedettino Albers ha dato in luce
ora queste Consuetudifii secondo il co-
dice Vaticano 6808 che solo ne con-
tiene il testo genuino. Consuetudities
monasticae, voi. I, Consuetudines Far-
fenses ex archetypo Vaticano mine pri-
miim receusnìt Bruno Albers, Stuttgar-
diae, Roth, 1900. Riproduco questi
due brevi scritti seguendo l'ediz. del-
I'Albers che ho riscontrata sul codice.
Dum per universam Italiam Christi prece-
pta anullarentur et velut in fastidio versaren-
tur, diabolice suggestiones ceperunt augmen-
tari et opere compleri, ita ut etiam in sacris
constituti ordinibus, sicut mos laicorum est,
uxores acciperent, et sine aliqua ditìicultate
lieresim exercerent simoniacam. celesti^ tunc
clementia favente Regis, qui pretioso olim
mundum suo redemit cruore, suscitatus est
quidam decore spiendidus monachico, Ro-
mualdus nomine, qui norniam prisce iustitie
in sexu renovavit utroque et ordine, cuius
exempla imitutus venerabilis Hugo renovavit
prisca sanctorum patrum exiniii Benedicti du-
rissimi ac luculenti patris in cenobio beate
Marie semper virginis in loco qui dicitur Acu-
tianus, ubi destructus crat nimis oninis ordo
EDITA A DOMNO HUGONE ABBATE
51
et compositio monachorum, illorum ulnis im-
poiiens usum Cluniaci cenobi! in Gallia edificati
ac per totum orbem cuncta ultra monasteria re-
gulari tramite pollentis ipso tempore, inso-
nante etenim longe iateque fama prelibati ceno -
bii, necnon et predictorum patrum, Romualdi
scilicet et domni Hugonis abbatis benignissimi,
hi deniquc patres nimio zelo ferventes et inter
se concordantes, domnus Romualdus in theo-
retica preclarus effulsit necnon et in edifica-
tione multorum monasteriorum; pater vero
Hugo sequipeda eius effectus in regali cenobio,
in tantum ut adGalliarum studia venerabilium
cenobiorum Cluniacensium, ubi venerabilis
pater Ocdilo velut lucerna radians adhuc ful-
get, multa de illorum consuetudine ad utili-
tatem fratrum illi commissis et in ovile Christi
aggregatis iraposuerit ad salutem animarum.
ex quibus unus valde inspiratus et accensus
in fervore monastico ex discipulis domni Ro-
mualdi, nomine Johannes, cum uno suo socio
ad videndum et scribendum properavit apud
eundem Cluniacensem cenobium ; et ita exa-
ravit in paginulis, ut oculus vidit, et in codi-
cibus affixit posterisque legenda contradidit.
domnus vero Hugo pater per omnia imitator
illorum effectus, hec et multa alia in suo an-
tiquo cenobio advexit, ut ab illorum usu in
nullo discreparet, cupiens adimplere quod in
Actibus apostolorum legitur: « Multitu-
(1 dinis credentium erat cor et anima una » (*).
quam consueludinem si quis adimpleverit,
in presenti exaltabitur vita, et post intra per-
hennem letabitur pascuam. et mavult operibus
quam dictis adimpleri. et sicut quis infra na-
(*) Att. IV, 32.
viculam in medio amne fluminis positus supe-
riora aggredì cupiens, nisi totis viribus certa-
verit, cito relabitur: ita hec consuetudo, si
carnalibus quis assenserit desideriis, in fasti -
dium ei vertitur: si quis eam imitaverit et
secutus fuerit, celeste illi revelabitur archa-
num, et amabilis Deo et dulcis erit hominibus.
sì vero perversus fregerit et dereliquerit eam,
relinquetur a Deo et odiosus erit in seculo,
et si per multos creverit annos. tempore uno
destruetur, unusque extraneus centum suorum
persequetur, et duo fugabunt decem milia.
et non solum hoc predictum, sed et cuncta
que priores nostri bona tenere sancxerunt, si
derelicta fuerint, non prosperabuntur, sed in
arcum convertentur perversum, agentibus san-
ctis, quorum nomina sive reliquie hic haben-
tur. facientibus et perseverantibus regnum pa-
teat sempiternum. Explicit prologus.
Incipit praephatio. Summi mo-
deratoris et pii favente religionis insigniti
Christi timoris effìcatio, dum male olita usque-
quaque sentina emergens efferbuerit, nostri
olim sacrati institutio ordinis ita dumtaxat
vix uspiam perfecte trames semite inesse ne-
quiret: commonitus ipse lohannes trans Al-
pium huiuscemodi discendi negotium finitima
Cluniacum cenobiorum nobilissima expetiit
gratia, atque quecumque ibi probate experien-
tie didicit, duplici hoc prò diffinitione ad pu-
rum contexuit, et ad honorem nostri Salva-
toris intemerateque eius piissime genitricis
in monasterio suo sub religiosissimi abbatis
Joseph san«torumque piissime monachorum
Apuli caterve conspectui, quatinus salutis sit
solacium presentibus, hedifìcatioque profutura
succedenlibus in Christo lesu domino nostro.
III.
RELATIO CONSTITUTIONIS
DOMNI HUGONIS ABBATIS
[Ms. bibl. Vittorio Emanuele, Farf. i.] (i)
A UDITE, fratres dilectissimi et domini mei amantissimi, quod
modo coram Deo omnipotente et domina nostra Maria per-
petua Virgine profiteor vestre sanctitati. denique cum in hanc
j abbatiam cupiditate honoris captus venire auderem, pecuniam
optuli domno pape et studui eam acquirere inique, post hec,
recognoscens me graviter deliquisse, cepi de hoc ingemiscens
cogitare et de huius monasterii redintegratione, si forte mihi
propter hoc misereretur Deus et per sue sanctissime Genitricis in-
10 tercessionem si aliquem fructum efficere possem ad huius cenobii
recupera ti onem.
Erat enim tunc iste locus in omni religione pene destitutus,
ita ut plures monachi seculariter et cum maxima lascivia forent,
carnem in refectorio manducantes et irreligiose viventes. vesti-
15 menta quoque non monachica sed quasi laicalia ad suum libitum
ferentes. perrexi igitur primo ad Sublacenses monachos et huc
(i) Questa relazione dell'abbate Ugo tempi del governo di Ugo dopo la
a cui si accompagna il testo della sua assoluzione e il nuovo riconosci-
sua costituzione riguardante la riforma mento della sua dignità (22 febbr.998).
del monastero, ci fu conservata nel Negli anni 998 e 999 furono frequen-
Chronicon da Gregorio di Catino, tissimi i rapporti tra l'abbate di Farfa,
Sebbene essa debba venir pubblicata i due papi Gregorio e Silvestro II e
un' altra volta a suo luogo, la connes- l' imperatore Ottone III al cui seguito
sione sua con le altre opere di Ugo si trovava Odilone di Cluny. Nel 999
e con la storia del suo governo abba- Silvestro II ed Ottone visitarono il
ziale è così stretta che mi par neces- monastero di Farfa e forse allora Sil-
sario di riprodurla anche qui. vestro II confermò la costituzione.
Da quanto si legge in questa rela- Certo questa conferma non potè essere
zione, mi pare che la data della co- posteriore al 1003 che fu l'ultimo di
stituzione si possa attribuire ai primi quel papa.
e. 2^,0 A
S6 RELATIO CONSTITUTIONIS
inde sustuli aliquos quia mihi aliqunntulum videbantur incedere
melius. sed non multo post eorum cognita religione, non ut
e. 250 B desiderabam || in eis reperi regularem perfectionem. dein ad Ca-
sinense properavi cenobium in quo similiter inveni quod non
cernebatur commodum. tunc relatum mihi est quod Ravennate 5
monasterium regularem tramiteni observaret plenius. ego autem
ceu sitiens abii, et illinc quosdam qui religiosi videbantur acqui-
sivi, quorum me etiam incondite ferocitati in tantum subdidi,
ut frequenter ab eis disciplinarcr indiscrete prò eorum cottidiani
victus aliqua defectione. io
Que omnia iccirco sustinebam ut et mihi venia peccaminum
daretur et mei exemplo alii erudirentur. inter ea supervenerunt
quidam sanctissimi viri et patres Cluniensis monasterii in hoc
cenobium, qui meum desiderium de huius monasterii recuperanda
perfectione cernentes, valde edificati laudaverunt, et qualiter ad 15
magnum pervenire possem proficuum, utillimum spiritualiter mihi
consilium dederunt.
Quorum postremo compunctus admonitione, dedi operam ut
hanc abbatiam amitterem et penitentiam ab eis congruam susci-
perem. itaque ut dignam penitudinem perficerem me admonue- 20
runt et ne abbatiam dimitterem omnimodis interdixerunt.
Quod mihi sanctissimum consilium discrete illatum ab eis
e. 2SI A libentissime suscepi, et qualiter meam salva||tionem et huius mo-
nasterii recuperationem possem adimplere precipuorum ortamine
confratrum et suffragio fultus, sicut infra scribitur exercere et or- 25
dinare studuimus, adiurantes et optestantes nostros omnes suc-
cessores et huius monasterii futures fratres et seniores per tre-
mendi examinis terribilem diem ut quod modo communiter
statuimus non ducant in aliquam minorationem aut violari tem-
ptent, ne exinde in die iudicii rationem reddentes pavendam re- 30
cipiant damnationem et in hoc seculo Deus illis inferat debitam
ultionem.
In nomine Domini, ego Hugo humilis et indignus abbas
Pharphensis cenobii dum per Dei omnipotentis pietatem rcco-
gnoscerem gravissimum crimen symoniace hereseos me incurrisse, 55
DOMNI HUGONIS ABBATIS. 57
e. 251 B
data pecunia prò huius honore abbatie, digne confessus sum et
penitentiam suscipiens eandem abbatiam in manibus sanctorum
patrum presentium Odilonis et Guilelmi Cluniensis almi mona-
sterii refutavi, et deinceps me quiescere et continere ab ea fideli
5 sponsione promisi.
Tunc illi magis congruo huic monasterio in futurum utentes
Consilio, prò hoc peccato hanc mihi indixerunt penitentiam, ut
prefati Cluniensis || monasterii sanctam consuetamque religionem
in hoc nostro monasterio introducerem, et proutcumque plenius
IO valerem iuxta huius loci possibilitatem facerem retinere. quam
iussionem, a nostris ortatus precipuis senioribus, tamquam ab ore
divino ab eis suscepi, et viriliter atque constantissime studui per-
fìcere. unde presente venerabili sanctissimoque episcopo A. sancte
Romane Ecclesie*^') et prefatis patribus omnique nostro religioso
15 conventu, statuimus et confirmamus ut eandem predictam reli-
gionem Cluniensis monasterii in officiis ecclesiasticis et dignis
moribus et confratrum cultu vestium sive copia victus cottidie et
in sanctis sollemnitatibus in quantum huius loci possibilitas Deo
administrante exigerit, in hoc monasterio deinceps sagacissime et
20 constantissime teneamus et omnimodis observemus et a nullo
nostro successore vel huius monasterii prelato in quoquam de-
struatur aut transgrediatur. quam vero nostrani constitutionem
ut omnis noster conventus voluntarie suscipiat et Hbentissime
observans per omnia custodiat, confirmantes sancimus eius regi-
25 mine omnes mortuorum totius abbatie oblationes et decimas, et
molendinos totius alvei || Pharphe, et manualia Tornarie et Gra- e. 252 a
nice ac Sancti Viti, et gualdum Catini cum gualdo circuitus
huius loci.
Que omnia si quis abbas aut prelatus vel subditus causa ty-
30 rannice damnationis aut favore sublimitatis secularis destruere aut
in aliquo minuere quocumque ingenio presumpserit, vel consilium
dederit, aut submissionem fecerit, prelatura eius deficiens ad ni-
chilum deveniat, et in iram incurrat Dei omnipotentis donec
vixerit sub perpetuo permanens anathemate, et in tremendo iu-
(i) « Arnulfo Remensi » ; cfjAFFÉ-LòwENFELD, Reg. Pontificum, n. 3908.
Chron. Farf. I. 4*
58 RELATIO CONSTITUTIONIS ETC.
dicio CLim lucia sacrilego et Dei traditore eternam recipiat damna-
tionem nisi digne penitens emendaverit, et nisi forte aut fratrum
imbecillitas vel loci impossibilitas sive temporis aliquid remitti
cogerit egestas. quod tamen nullo modo nisi communi assenso
et equa concordia discretissime fiat, has vero constitutiones pre- 5
dicti sanctissimi patres O. et G. cum venerabili episcopo A.
coram se editas corroborarunt, optantes ut earum observatores
in paradiso eternam percipiant remunerationem.
e. 252 B Sed et Silvester secundus npostolicus postea collau||dans sua
auctoritate confirmavit, et penitentiam prò eodem peccato adhuc io
canOnice indixit quemadmodum in eius habetur decretis.
mi.
EXCEPTIO RELATIONUM
DOMNI HUGONIS ABBATIS
DE MONASTERTI FARFENSIS DIMINUTIONE
\
[Ms. bibl. Vittorio Emanuele, Farf. i.]
Incipit exceptio brevis relationum domni Hugonis abbatis, c. 255 a
QUAs de huius monasterii diminutione
edere curavit ('\
e TTERUM iterumque compellor a spiritiialibus senioribus, preci-
1 pueque a miseria quam iugiter patimur, aliquid disserere adhuc
de nostri monasterii diminutione. de illa enim que antiquitus
contigit, in quantum largitus est Deus, illis parere non distuli,
et nunc de ista que noviter pululavit, ipso opitulante, priori opu-
10 sculo inserere non differam. verumtamen prius mecum vos
admoneo, fratres, ut in nullo prò hoc titubetis, neque tedio, quod
absit, defecti a bono incepto proposito declinetis, sed illud quod
Scriptura dicit pre oculis habeatis: « Vasa figuli probat fornax,
« et hominem iustum temptatio » ^^\ itemque lacobus apostolus :
15 « Omne gaudium existimate, fratres, cum in varias temptationes
« incideritis » (3). volo etiam vos absque ulla ambiguitate credere,
quia ille qui dispersa, ut nuper audistis, huius monasterii a pes-
simis Paganis redintegrare dignatus est ad statum quem cernitis,
bene poterit congregata custodire a pravorum Christianorum in-
20 sidiis. tamen si non egerit, quod absit, culpis facientibus nostris,
non miremur, cum sciamus scriptum : « Ecclesia Dei crescit et
« decrescit ». ipse enim creator celi et terre, quamvis omnia
gubernet suo potentatu, tamen pre cunctis aliis locis Hierusalem
(i) Anche questo scritto dell' ab- le ragioni indicate alla nota i,p. 55.
bate Ugo si ritroverà nel C/;ro;nVow, ma (2) Eccl. XXVII, 6.
è riprodotto qui come il precedente per (3) Jacob. I, 2.
C^2 EXCEPTIORELATIONUM
e. 25JB dilexit, de qua Psalmographus || dicit: « Deus autem rex noster
« operatus est salutem in medio terre » ('). ipsa quippe est um-
bilicus totius orbis et caput terre repromissionis ; de ipsa elegit
patriarchas, prophetas, apostolos, evangelistas, et quod maius est
omnibus, ipsam honoravit sua sancta nativitate, morte ac resur- 5
rectione, ut eius sepulcrum usque hodie testatur. ascensione
ctiam et adventu Sancti Spiritus eandem nichilominus illustravit.
et cum tantum eam dilexerit, dum tempus venit eius consumatio-
nis, peccatis habitantium in ea facientibus, funditus permisit everti.
nullus etenim locus desolatur, nisi ob malitiam in eo habitantium. io
in lìoc denique cognoscere possumus quod Deus amplius diligat
eterna quamtemporalia, magisque curam gerat de salute animarum
quam de caducis et transitoriis rebus, cum infernum penetrasse
dicatur propter salutem animarum ibidem degentium. inferno enim
expoliato, cunctos inde iustos abstraxit et omnes ibi peccatores 15
reliquit. iccirco autem, fratres, hec dico, ut in quantum valemus
Dei exempla sequamur, et non tantum de damno secularium do-
leamus rerum, quantum de perditione animarum. quapropter
recurramus ad Cliristi auxilia, si eius sequi volumus vestigia, hec
itaque prelibasse sufficiant; tandem veniamus ad causam. 20
An. 985 Johannes igitur papa, qui appellatus est maior, ingressus pa-
paticum satis exaltavit quendam nepotem suum nomine Bene-
c. 254 A dictum, Il deditque ei Theoderandam uxorem satis nobilem, fìHam
Crescentii qui vocabatur a Caballo marmoreo ; et comitatum Sa-
binensem dedit ei et plures alios. qui veniens Sabinis, habi- 25
tare cepit in castello Arci. tunc temporis Johannes abbas no-
ster antecessor gubernabat hoc monasterium, ut multi sciunt
secularibus actibus deditus; cui prefata Theoderanda de cibariis
et deliciis diversis famiUariter serviebat, et per se suosque fideles
frequenter loqui satagebat. abbas autem tenebat tunc castellum 50
Tribuci, cum Martino Riconis et eius filiis aliisque consortibus.
roccam vero desursum tenebat ad suam manum abbas, et que
deorsum est tenebant ipsi, sicut a prioribus acquisierant abba-
tibus. quotiens abbas proficiscebatur longius, suam partem illis
(t) Psalm. LXXTII, 12.
DOMNI HUGONIS ABBATIS ^3
relinquebat ad custodiendum, et recipiebat cum reverteretur. ipsi
autem erant valde asperrimi et in diversis malis nequissimi, ideoque
viatores sepe depredabantur, et eundem abbatem dedecorantes
contristabantur. qua commotus mestitia centra eos, suasusque
5 veneratione et obsequio prefati comitis eiusque coniugis, sperans
etiam unum ornamentum misse officii sibi promissum accipere
ab eis, fecit illis scriptum quod Romani dicunt tertium genus de
predicto castello Tribuco solummodo, nullo sciente preter Lupo-
nem monachum et Ursum canonicum qui de Malepassia dice-
10 batur. sed cum||nollent ipsi dare ut promiserant ornamentum e 254 u
missale, quod, ut fertur, mirabile erat valde, pretii triginta libra-
rum, quia fuerat pape lohannis avunculi eiusdem comitis, nec
ipse abbas idem scriptum corroborare voluit. tunc ipse comes
cum sua uxore cepit callide moliri ut illud acquireret castellum,
I j quia per vim nequiverant, eo quod qui tenebant feroces et nimis
astuti erant. fecitque cum eis sacramenta qualia ipsi quesie-
runt, eosque ad castellum Arcis ubi habitabant venire fecerunt.
quorum prudentiores duodecim capientes, in ima carceris mise-
runt et vinculis ferreis religaverunt, aliosque triginta, ut fertur,
20 acceptis pecuniis dimiserunt. in qua captione acquisivit predi-
ctus Comes cum sua uxore ab filiis Lotharii scriptum de curte
Sancti Gethulii, cui Adam abbas concesserat prò stupro ubi illuni
apprehendit; et a filiis Gregorii diaconi de castello Tribuco, et
ab aliis ibi captis, qui ab hoc monasterio scripta habebant. quod
2c factum lex omnino interdicit, quia terram censualem nullus po-
test sine sui licentia patroni alieni dare. illi autem qui reman-
serant in Tribuco, adiutorio cuiusdam Senioricti propinqui sui
suffulti, filii Arduini, per unum annum duraverunt. post hec
vero, accepta pecunia, prefatus Seniorictus dedit ipsum castellum
^o predicto comiti eiusque coniugi. quo ingressi, || cuncta vicinia e. 255 a
nostrique monasterii predia et Sancti Andree atque Romanorum
sibi subiugarunt. que omnia non sine causa a Deo permissa
sunt; dicit enim Scriptura: « Omnis qui se exaltat, humiliabi-
« tur » ^^\ que audiant divastatores aecclesiarum et persequtores
(I) Lue. XIV, II.
e. 255 B
64 EXCEPTIO RELATIONUM
pauperum, et custodiant se a depredationibus eorum, quia Deus
advocatus est et defensor illorum. predia vero que a supra scripto
comite a nostro abstracta sunt monasterio hec sunt: curtis Sancti Ge-
thulii, quam duces Spoletani Faroaldus eiusque successor, dato
concambio episcopatui Reatino cuius proprietas fuerat, nostro mo- 5
nasterio contulerunt temporibus domini Thome. fundum Ser-
ranum in integrum, quod Milo et Domnella diacona huic mo-
nasterio concesserunt. fundum Cannali. fundum Verrucule.
fundum Cu tri.
Predicti autem comitis Benedicti fuerunt filii lohannes et Cre- io
scentius: ex quibus lohannes quodam anno in vigilia sancte Marie
voti causa per suum missum mandans duodecim solidos fecit po-
nere super altare ipsius, quos sacristanus assumpsit et inter alia
vota reposuit, nìchil interrogans. alia autem die mandavit di-
cens : « Dicite abbati, ut solidos duos faciat mihi reddere, quia 15
(( non debui nisi decem prò pensione dare » . hoc ingenio frau-
dulento ab hoc monasterio ablata sunt prefata loca usque ad no-
strum ingressum. ipso denique anno interfectus est Crescentius
Comes iussu Ottonis || imperatoris et Gregorii pape, ut audistis, qui
nimis districte placita infra Romam exercebant. quorum territus 20
pavore prefatus comes quesivit nobis pactum, imperatore ac papa
scientibus, et refutavit medietatem curtis et aecclesie sancti Ge-
thulii cum duobus casalibus, unde brevem testatam habemus (^);
et ego rogavi illi tertium genus de alia medietate cum castello Tri-
buco, quo facto Rome, prelibatus Crescentius venit illuc levitatis 25
causa. quem imperator et papa capientes, iusserunt patri eius,
ut redderet Cerem illis quibus abstulerat, quorum fuit. tunc in
presentia eorum promisit se facturum ; et egressus de Roma, fu-
giit ilio. quo viso imperator ac papa nimis irati post eum pro-
perarunt, et papa secum me ire precepit, dicens mihi : « Veni 30
« mecum ad Cere, eo pacto, ut si comes Benedictus reddiderit
« mihi ipsam civitatem, recipiat filium, et stet finis inter vos; sin
« autem, filium eius suspendi fliciam ipso vidente, et tibi restituam
« Tribucum ». et tunc cum ad furcam duceretur ligatis post
(i) R. F. n. 428.
DOMNl HUGONIS ABBATIS. 6^
tergum manibus oculisque panniculo strictis, videns talia pater,
reddidit civitatem et liberavit filium, co die Romam reversl
sumus. et cum die sequenti Sabinis venissemus, manibus nostris
firmavimus tercium genus, et nostros direximus ad eum legatos,
5 ut acciperet illud prefatus comes et appare ab || ilio firmatum nobis e. 256 a
mandaret. sed facere noluit. quapropropter ab omnibus legem
scientibus non ignoratur, quoniam numquam stat tercium genus
legaliter sine appare. verumtamen in supra scripto pacto pre-
fatus Comes nobiscum stetit, donec advixit, et nullam molestiam de
IO predicta curte nobis fecit; licet veliet, non audebat, quia in regno
imperator erat.
Mortuo vero ipso imperatore, Johannes Crescenti! filius ordi-
natus est patritius; qui lohannem et Crescentium fìlios predicti
comitis uti dilectos consanguineos amare cepit. completis vero
15 post hoc duobus annis, Crescentius supra scriptus abstuHt nobis
turpiter eandem curtem, nec est recordatus anathema quod pater
eius fecerat ex corde, si unquam suus heres a nostro monasterio
abstrahere veliet. post hoc nobis nostrisque hominibus multa
inferentes mala ipse ac frater eius Johannes, de Campo Sancti Be-
20 nedicti tulerunt casales tres. castellum quoque Buccinianum
supra scriptus Crescentius furatus est nobis, de quo tenebamus
partem tertiam et alias duas nostri libellarii. cuncta etiam ultra
Farfam redegit dominio suo, etiam nostros molendinarios. ca-
stellum vero Buccinianum delegavit quondam huic monasterio
25 per cartam una matrona nomine Theoderanda, filia Gratiani con-
sulis Romani, prò anima mariti sui Ingebaldi Francigene, tem-
pore Alberici Romanorum principis, qui dederat ei Sabinensem
comitatum (*). quod castellum Campo abbas genero suo Azoni
(i) Non la sola Teoderanda ro- i beni donati con queste parole : «ipsum
mana di nascita, ma anche suo marito « castellum quod nominatur Buccinia-
Ingebaldo, viventi entrambi a legge « nus cum ipso casale de Buccinìano, et
salica, donarono al monastero il ca- « quantum michi evenit a Leone cubi-
stello e casale di Bocchignano ed altri « culario in territorio Sabinensi, duas
beni con riserva di una terza parte nel- « partes cum castello et casalibus, et
l'anno 939 (i?. F. n. 372, dove per un « tertiam nobis reservavimus quam
errore di stampa il documento è asse- « vobis numquam dedimus, michi pla-
gnato al 920). Il documento designa « cabile in omni vaerà decessione ».
Chron. Farf. I. 5
66
E X e E P r l O RE L A T I O N U M
256 B ludeo posteli dedit; || modo vero dicunt adversarii nostri quod sit
de curte Sanai Patri, illi proxima, que Salla vocatur. ad quod
refellendum acquisivi antiquum privilegium a quodam factum papa
cuidam nobili Romano de ipsa Salla, quod dat Buccinianum, af-
fìnem et latus ad ipsam curtem. si vero domnus Crescentius 5
illud sciebat esse Sancti Petri, ut modo dicit, cur de ilio cartam
acquisivit ab Adam nostro libellario, filio predicti Azonis ludei, vi-
dentibus cunctis Buccinianensibus ?
Interea contenti© alia orta est nobis in Marchia, prò qua me
oportuit ire ultra montem ad Heinricum regem; ubi, cooperante io
Deo, rege omnino placato, occulte illi refutavi istam abbatiam
prò peccato quod omnes scitis. qui multum rogavit me, ut
usque ad suum huc adventum illuni prestolarer, quem ipso di-
cebat anno esse. expectavi autem ilio et altero et usque in
tercium annum; quo minime veniente, dimisi illam. vos autem 15
elegistis domnum Guidonem, quem Johannes patricius et Rainerius
gratis fecerunt cònsecrare a papa lohanne, prò nostro amore ^'\
(i) Nel catalogo degli abbati si nota
che Ugo fu ordinato abbate una se-
conda volta nel 1014 (« .mxiiii. Hugo
« abbas reordinatur secundo ») ; ma
tutto induce a credere che Guido cessò
d'essere abbate nel 1013. Come stiam
per vedere, lo stesso Ugo narra qui
appresso ch'egli andò incontro fino a
Pavia ad Enrico II che recavasi a
Roma per la corona imperiale, e lo
accompagnò a Ravenna dove Enrico
e l'abbate Odilone lo strinsero molto
a riprendere l'abbazia, ma egli non
consentì che più tardi a Roma in una
sinodo. Enrico era a Pavia sul finire
del 1013, a Ravenna in principio del
1014, e il 14 febbraio pur del 1014
fu coronato a Roma. Da queste date
mi par che sia da ritenere che Ugo
riprese il governo di Farfa intorno al
febbraio 1014, ma che b sede abba-
ziale doveva essere rimasta vacante
nel IDI 3 o per rinunzia o per morte
dell'abbate Guido. L'uhimo docu-
mento nel quale si trova menzione
di Guido nel Regesto di Farfa è del
settembre 1013, e non si ha alcun
cenno che lasci supporre che Enrico II
nei primi giorni del 1014 avrebbe con
tanta insistenza offerto l'abbazìa ad
Ugo, se Guido parente di questo e
nominato senza dubbio col suo con-
senso, non avesse già cessato in qual-
che modo dalla sua dignità. Forse
parve allora un buon momento per ri-
metter la verga pastorale nelle mani
di Ugo, ed è possibile che Guido abbia
rinunziato ad essa all' avvicinarsi di
Enrico da cui non fu mai confermato
dicendo Ugo di lui che « donum ab
« imperatore non habuit nec prece-
« ptum », e nel Querimonio che si legge
più avanti: « electus est ibi unus noster
« nutricius monachus a fratribus ipsius
«loci et a papa consecratus; scd ab
« imperatore, cuius monasterium est,
« donum et preceptum minime con-
ce secutus est ». Certo Ugo col recarsi
DOMNI HUGONIS ABBATIS. ^7
patricio quoque mortuo, ordinatus est domiius Benedictus bone
memorie papa ('), qui contrarius extitit filiis Benedicti comitis.
ablata itaque sunt ab eis omnia castella eorum preter Tribucum
et Buccinianum ; lohannes etiam frater Crescentii obsidebatur in
5 turribus Penestrini montis. tunc in soUenitate sancti || Petri ^^^ venit e- 257 a
ad nos supra scriptus Crescentìus, et dixit, revelatum fuisse cui-
dam servo Dei quod suus frater lohannes non evaderet nisi per
orationem monachorum Sancte Marie. deinde vos caritatem
fecistis in 'illis, et triduo ieiunastis. unde predictus papa contra
IO vos iratus est. post hec vero eruitur frater eius ab illa obses-
sione, prout Deo placuit. tunc venit Crescentius in assumptione
sancte Marie ^^\ et renuntiavit medietatem ipsius curtis, ut vo-
verat, et misit fratri suo, ut et ipse confìrmaret. sed displicuit illi
hoc, et iratus dixit : « Quoquo pacto ego teneam terram alicuius
15 « aecclesie per triginta annos absque pensionis redditione, mea
« postea erit proprietas. hoc enim nos et pater noster factum habe-
« mus de illa curte». tandem vero rogatu Grimaldi presbiteri
ipse et uxor eius Itta confirmaverunt eandem refutationem ; po-
stea autem Crescentius firmavit ipsam brevem refutationis et dedit
20 predicto abbati Guidoni (^4) ; et ipse abbas firmavit tertium genus
de alia medietate cum castello et dedit illi; et taliter fecimus
finem. in quo me minime subscripsi, quia de alio existens mo-
nasterio, Sancte Marie monachus non fui, et dimissa abbatia extra-
neus factus sum.
a Pavia e a Ravenna incontro ad En- 1' agosto precedente non aveva neppur
rico incominciava ad agire già come sottoscritto un documento a quia de
se fosse virtualmente a capo del mo- « alio existens monasterio, Sancte Ma-
nastero e non gli mancasse che la « rie monachus non fui, et dimissa ab-
conferma imperiale di una rielezione « batia extraneus factus sum».
fatta dai monaci. È notevole che un (i) 21 maggio 1012. Per questa
documento in data del 6 gennaio io 13 data vedasi il Regesto di Farfa, IV, 34;
{R. F. n. 662) contiene una dona- Jaffé-Lòwenfeld, Regesta pontificum
zione ai due abbati Ugo e Guido, ma (in Addenda et corrigenda), II,
evidentemente Ugo, il quale dovette 708; F. Fedele, Le carte del monastero
esercitare una grande influenza anche dei Ss. Cosma e Damiano, in Archivio
ai tempi di Guido, entrava in quella d. R. Soc. romana di st.patr. XXII, 36.
donazione a cagion d'onore e non (2) 29 giugno,
come abbate effettivo, che anzi, come (3) i 5 agosto,
si leggerà poco più oltre, egli nel- (4) 22 agosto 1012; R. F. n. 628.
68 EXCEPTIORELATIONUM
In hoc stetimus, dum imperator venir et coronatus est (').
cui obvius fui Papiam; cumque venissemus Ravenne, imperator
e. 257 B cum omnibus cogere || me cepit, et maxime pre cunctis domnus
Odilo abbas, ut reciperem abbatiam (*). sed non acquievi usque
Romani ad sinodum ^^\ predictus autem imperator ex quo Raven- 5
nani venit, precepit cunctis abbatibus et episcopis, ut scriberent
res perditas suarum aecclesiarum, qualiter et quando perdiderint
vel a quibus detinerentur. quod et ego feci. deinde venimus
ante presentiara imperatoris et pape coram iudicibus Romanis, et
enarravi omnia, qualiter scripta sunt hic. inter alia vero prò- io
tuli, quod a nullo abbate haberent scriptum de predicto castello,
nisi ab ipso Guidone, qui donum ab imperatore non habuit nec
preceptum. tunc ab imperatore iudices interrogati, uno ore dixe-
runt: « Episcopus aut abbas qui pertinet palatio imperiali vel
« pontificali, nullo modo valet facere scripta, nisi prius ab ipsis 1 5
«donum acquirat ». deinde dixit imperator: « Domne papa,
« date milii vestros milites, qui cum nieis vadant, ut capiant mei
« monasterii castella». subito autem orta est seditio inter Ro-
manos et Teutonicos, que die sequenti sedatur ^■^\ timebat vero
predictus Johannes, ne a papa caperetur consensu imperatoris, 20
quia mentitus fuerat de Penestrino monte, nolens illum reddere
sicut promiserat. et suasi imperatori ut ad locum securum si-
neret illum abire. qui reverti permisit cum tali tenore, ut die
tertia rediret ipse aut eius frater, et legem aut convenientiam fa-
ceret. sed die tertio ut promiserat non est reversus, tunc con- 25
e. 258 A sensu II predicti pape et cunctorum iudicum Consilio reinvestivit me
imperator de ambobus predictis castellis cum suis pertinentiis, et
commendavit me in manu pape in sua fide, ut si animam suam
diligeret, milii restitueret. quod strenue postmodum complevit
ipse venerabihssimus papa. interea triginta diebus fecimus in- 30
dutias, nec super ipsa venimus castella, quia finem facere cum
(i) 14 febbraio 1014. diffusamente questi fatti è detto: « Mo-
(2) Gennaio io 14. « tio facta est inter Romanos et im-
(3) Febbraio 1014. « peratoris plebem, et eani legem
(4) Nel documento ^^92 del Regesto « quam imperator inde facere male-
di Far/a (III, 199) dove si narrano « bat, adimplere non poterat ».
DOMNI HUGONIS ABBATIS. 69
eis volebam libentissime. ipsi autem subdola fraiide prius pro-
miserunt, et postmodum respuentes, terribiles minas nobis et
intulerunt, quia ausi fuimus super eos imperatori reclamare, ti-
more autem perculsi, ut inermes monachi, fecimus tandem ve-
5 nire super eos predictum seniorem. illis denique qui erant intus,
per viginti dies et eo amplius arefacti prò nimia aque siccitate
ablate, quadam die innundatio pluvie erupit ex omnibus partibus
ipsius castelli, ita ut rivuli essent turbidi. tunc ceperunt va-
sculaetpannos extra mansiones ordinare, ut aquis replerentur; sed
IO tantum non pluit infra ipsum castellum, ut aliquod minimum vas
impleri posset. hoc iUi videntes pavidi. Dei cognoscentes vir-
tutem, sequenti die in manibus domni pape etiam ipse Crescen-
tius et omnes se tradiderunt et castellum ei reddiderunt. sta-
timque domnus papa Sancte Marie et mihi restituit cum omnibus
15 qui intus erant, et redit Romani*^'). || post aliquantos autem dies e. 258 b
venit iterum Sabinis prope Tribucum, in quo predictus Johannes
adhuc sedebat, cum iudicibus tantum et paucis hominibus, et
mandavit ei famihariter, ut aut ipsum castellum quod iniuste te-
nebat Sancte Marie redderet sicut imperator preceperat, aut me-
20 cum staret ad legem. et si eius presentiam timeret, usque ad
carbonariam ipsius castelli exiens in sua virtute staret, et ibi cum
iudicibus et paucis aliis Inter nos fieret lex : quoniam nolebat ei
absque iuditio toUere. sed hoc ille omnino renuit. triduo
autem ibi stetimus, et cottidie illi nuntios misìt, sed nullo modo
25 legem facere voluit. deinde per iuditium ipsorum iudicum rein-
vestivit me de ipso castello ac fecit breve testatum ^^\ et reversus
est Romam. completo vero anno redit illuc, et reacquisivit
illud castellum ac reddidit Sancte Marie, sicut domino Deo pia-
cuit et predictus imperator rogavit, et ipse domnus papa com-
30 plevit. postea autem domnus papa finem cum eis fecit absque
nobis, non tamen cum bona voluntate, ut sciunt plurimi. quod
ut audivimus, consensu ac Consilio Piligrimi archiepiscopi et can-
(i) 18 luglio 1014; R. F. n. 491. vedo sufficiente ragione per non pre-
Jaffé-Lòwenfeld, nei Regesta ponti fi- star fede alle note cronologiche del do-
cum, credono che il documento 491 cumento stesso,
debba attribuirsi al 18 agosto, ma non (2) 2 agosto 1014; R. F. n. 492.
70 EXCEPTIO RELATIONUM
cellarii predicti imperatoris, iunximus nos cum Oddone et Cre-
scentio fìliis Octaviani, et dediiiuis eis sortem de ipso Tribuco
e. 259 A eiusque pertinentiis, ut nos ab ipsis defenderent, nullo || alio acccpto
pretio, quod usque hodie faciunt per divinum auxilium; sicuti
postea imperatori intimavimus, audiente eodem papa et Oddone, 5
quando nos interrogavit. tunc domnus imperator voluit inter
nos et ipsos lohannem et Crescentium legem facere; quam ipsi
noluerunt (*).
(i) An. 1022. Intorno all'arcivescovo «Piligrimo» vedasi più innanzi la
nota 2 a p. 76.
V.
QUERIMONIUM DOMNI HUGONIS ABBATIS
AD IMPERATOREM
DE CASTRO TRIBUCO ET BUCCINIANO
Incipit q.uerimonium domni Hugonis abbatis ad imperatorem
DE castro TrIBUCO ET BUCCINIANO ('\
DOMNE senior, intelligite diligenter contentionem que est inter
monasterium Sancte Marie domne nostre, quod vestrum
5 proprium est secundum seculi dispositionem, et filios comitis Be-
nedicti, videlicet lohannem et Crescentium, et accomodate aures
ad hec examinandum, prò redemptione anime vestre et amore
(i) R. F. n. 1279. Intorno alla data
di questo Oitcrimonio, rivolto a Cor-
rado II, mi par bene riferire la nota
pubblicata nel V volume del Regesto
di Farfa a p. 252: «Il Galletti che
« pubblicò per primo questo impor-
« tante documento (Gahio, p. 130)
« lo attribuì erroneamente circa al-
te l'anno 1022 La data di esso che sti-
« miamo debba esser posta tra il finire
« del 1026 e il principio del 1027, si
« ricava da tutto il contesto del do-
« cumento, e in particolare dal passo
« seguente: " Modo, venerande senior,
« humotenus vos, obsecramus, ut ac-
ce cepta Deo favcnte imperiali corona,
« quia ante quietem non habebitis hoc
« perficiendi, iubete fieri lex " &c. Da
« queste parole è chiaro che Ugo si
« rivolgeva a Corrado II poco prima
« della sua incoronazione che ebbe
«luogo il 26 marzo 1027, ma non
« è altrettanto chiaro se egli ciò fa-
« cesse nello stesso anno 1027 ovvero
« sul chiudersi del 1026. Il Bethmann
« (Mon. Genn. hist. Script, voi. XI)
« osservando che Ugo nei primi mesi
« del 1027 era stato sostituito nel go-
« verno della badia da Guido II, at-
ee tribui senz'altro il Ouerimonio al-
ee r anno 1026, m.a la data precisa della
ce accessione di Guido non è cono-
ee sciuta, ed è anche possibile che Ugo
ee almeno nel gennaio 1027 agisse an-
ee cora come abbate di Farfa e come
ee tale si rivolgesse a Corrado II. In-
ee torno a questo Ouerimonio ed anche
(e intorno alla data " .v. kalendas mar-
ee tii " apposta al diploma col quale
ee r imperatore Corrado da Roma a
ee richiesta dell'abbate Guido II con-
ce ferma il monastero nel possesso dei
ee suoi beni includendovi i castelli di
ce Tribuco e Bucciniano, si vedano le
ce buone osservazioni del Bresslau,
ce Jahrhùcher Konrads II, I, 165 sgg,
ee Cf. anche Stumpf, Die Reichskàniler
ee des X, XI tind xii Jahrh under ts, II,
(c n. 1926. Il diploma trovasi a p. 77
(( del IV volume di questo Regesto,
ee doc. 675 )). Si noti che questo
Guido II è ben diverso dall' altro ab-
bate Guido I di cui si parla più sopra
e il cui governo s' intrecciò anch'esso
con quello dell'abbate Ugo. Cf. R.
F. IV, I, e Galletti, Gobio, p. 119-
Chron. Farf. I.
5'
74 QUERIMONIUM
ipsius genitricis, necnon et prò dilectione fratrum inibi degentium,
qui cottidie prò stata vestri regni Deum rogare non negligunt.
teste Deo, in nullo mentiar. illud quod ab aliis audivi, qui ante
me fuerunt in ipso loco, ego non affirmo ; sed illi qui adhuc vivi
sunt de illis fratribus, certificabunt ita esse, si iubetis. dicunt enim, 5
quod noster antecessor abbas nomine Johannes (') fecisset de
uno nostro castello quod Tribucus vocatur scriptum quod Ro-
mani tertiogenerum vocant, Benedicto comiti patri istorum pre-
dictorum de castello solummodo, sed non de pertinentia que
curtis Sancti Gethulii vocatur; sed non eum corroborasse sua io
manu et monachorum atque testium, eo quod dictus ei promi-
sisset dare unum ornamentum misse pretii librarum triginta, quod
sui atavi lohannis pape fuisse referunt. quo minime dato su-
pradictum scriptum affirmant remansisse intestatum. tamen
ipsa occasione invasit predictum castellum cum tota pertinentia 15
malo ingenio ac pessima fraude; quod onerosum fuit hic scribere;
tamen ore dicimus si iubetis. appare de ilio scripto, ut lex pre-
cipit, non fecit, pensionem numquam persolvit. hac iustitia et
rectitudine tenuit eum usque ad nostrum tempus.
Me ordinato a seniore nostro tertio Ottone ^^\ Crescentioque 20
occiso ^^\ cepit predictus imperator potestative legem facere infra
Romam.
Qua de causa predictus comes pavore ductus, cepit me rogare et
fratres, ne super eum reclamationem faceremus. quid multa?
fecimus talem finem inter nos. ipse refutavit nobis medietatem 25
predicte curtis absque aecclesia sancti Gethulii, quam reddidit
nobis cum duobus casalibus prò castello ^4)- et ego cum monachis
feci ci tertiogenerum de ipso castello Tribuco cum medietate
ipsius curtis, excepta predicta ecclesia cum casalibus illis ^^\ fir-
mato tertiogenere a me et monachis ac testibus, mandavimus 30
11-12. Nel testo promisisse
(1) Giovanni III abbate; ann. 966- (2) 22 febbraio 998; R. F. n. 700.
997; cf. p. 45, nota I. Dello scritto (5) 29 aprile 998.
di terzo genere di cui qui si parla non (4) 4 giugno 998; R. F. n. 428.
si trova alcuna menzione nel Lari,'/- (5) Anche di questa concessione non
torio. si trova ricordo nel Lar^itorio,
DOMNIHUGONISABBATIS. 75
illi simul cum appare, ut ipse firmaret appare et nobis daret, et
ipse teneret tertiogenerum, sicut rectum est. quod ipse facere
noluit, eo quod putabat in proprium sibi vindicare. sicut lohannes
filius eius, qui nunc superest, mihi postea dixit, ideo nolebat ap-
.5 pare inde apud nos esse, ut securus ipse possideret. nostri
vero reduxerunt secum tertiogenerum et apparum, quod ipse num-
quam requisivit. tamen nos tenuìmus ipsam sortem cum ec-
clesia quam nobis reddidit, usque dum ipse vixit, et post mortem
eius usque ad annos quattuor. postea tulerunt nobis isti sui
IO filli turpiter, et adbeneficiaverunt de illa duos nostros milites
quos nobis tulerunt. insuper invaserunt alias nostras res quas
numquam antea tenuerunt ; necnon et castellum Buccinianum,
quod prope nostrum monasterium in uno miliario stat, quod
numquam hactenus tenuerunt, nobis noctu furati sunt ac nostris
15 libellariis, qui a nobis tenebant, et ceperunt possidere sibi. post
hec ego renuntiavi abbatiam, qualiter multi sciunt, et electus est
ibi unus noster nutricius monachus a fratribus ipsius loci, et a
papa consecratus; sed ab imperatore, cuius monasterium est, do-
num et preceptum minime consecutus est ^'K cum quo postea
20 renovaverunt pactum predicti filli Benedicti comitis, quod mecum
firegerunt. renuntiaverunt et ipsi sicut et pater illorum medie-
tatem predicte curtis cum iam dieta ecclesia et casalibus, et abbas
ipse fecit eis scriptum tertiogenerum de castello cum alia medie-
tate curtis predicte ; unde postea habuimus conflictum ego et lo-
25 hannes ante presentiam senioris nostri Heinrici; de quo inter-
rogavit idem senior iudices qui aderant plures Romanos et
Langobardos, utrum illud scriptum legaliter stare posset, quod
ille abba fecit, qui donum et preceptum ab ipso non habet ; quia
nostrum monasterium regale est, ut omnes sciunt. ad hoc
30 cuncti unanimiter dixerunt iudices, quod nulla ratione stare pos-
set. hec de Tribuco acta sunt Rome in placito W.
De Bocciniano vero dixit tunc lohannes, quod nihil illi perti-
neret, sed Crescentio fratri suo. tunc dedit ei senior noster in-
(i) Ann. 1009-1013. Vedasi qui (2) 2 agosto 1014 ; R. F. n. 492.
sopra la nota i a p. 66.
7^ Q.UERIMONIUM
diitias, et permisit eum redire ad Tribucum, ubi crat frater suiis,
co pacto, ut aut ipse aut sulis frater Romani rediret, nobiscum
finem facturi de predictis castellis aut per convenientiam aut per
legem. sed neuter illorum ad terminum est reversus. pre-
dictus senior noster cum Consilio domni Benedicti pape et iudicio 5
iudicum reinvestivit nos de predictis castellis, et commisit inter-
dum ad predictum papam, ut si animam suam diligeret, nobis
ipsa reacquireret. post totum hoc volui dare Crescentio de solo
Bucciniano centum septuaginta libras, si mihi redderet, et de Tri-
buco assecurare, ut numquam fuissem in facto aut Consilio, ut io
illud perderet. quod nullo modo voluerunt. deinde venit
predictus papa super eos, et ita divina dispensatio ordinavit, ut
unum caperetur siti, aliud fame. deinde nobis restituta sunt.
sed de Bucciniano per legem diffinitum est, ut vobis ostendani,
antequam illi proicerentur de castello Tribuco. Tribucum vero 1 5
tenemus per imperialem predictam investituram et predicti domni
pape ; utraque vero iam per annos duodecim. quando vero de
exilio redierunt, similiter volui eos de Tribuco assecurare, ut
supra dixi, si illi de Bucciniano quod nichil eis pertinet me si-
militer facerent. quod respuerunt omnino. postea vero dom- 20
nus papa predictus fecit cum eis finem absque me, non sua tamen
sponte, ut plurimi sciunt, sed coacte constrictus a filiis Rainerii
et pedonibus, et fecit eis iurare Romanum fratrem suum, qui
modo papa est ^^\ et Gregorium nepotem suum, quod eis red-
deret predicta nostra castella, et adiuvaret eos ad tenere contra 25
omnes homines. ego autem hoc audito timore perculsus, cum
Consilio tamen domni Piligrini qui cancellarius adhuc erat et
tunc aderat (^), dedi filiis Octaviani Oddoni et Crescentio medieta-
7. ad] Nel testo et
(i) Giovanni XIX; « lohannes co- (2) Arcivescovo di Colonia e biblio-
« gnomento Roraanus frater illius tecario dì S. R. C. Il giorno 8 feb-
« Benedicti cui in episcopatum sue- braio 1024 sottoscrisse in Roma una
« cesserat; largitione pecuniae repente bolla di Benedetto Vili. Cf. Jaffé-
« ex laicale ordine neophitus constitu- Lòwenfeld, Kegesta potitijìcum.n. 40)^ ,
« tus estpraesul» ; RoDULFUS Glaher, e cf. anche Bresslau, Urkuiuìenkhre,
Moìi. Genn. bist. XIY, 6^; \\h. IV, i. I, 187-190, ma il consiglio ch'egli
DOMNI HUGONIS ABBATIS. 77
tem de predicto Tribuco cum sua pertinentia, eo pacto, ut nos
defenderent et monasterium ab illis cum ipsis castellis. quod
et factum habent usque hodie Christo favente. quod si hoc non
fecissemus, procul dubio hic in manibus illorum incideremus, et
5 non solum castella, sed etiam nostrum monasterium perderemus
et forsitan vitam admitteremus. talis erat illorum insidia super
nos, et precipue, quia adiutorium domni pape habebant, ut supra
diximus. post hec venit senior noster Heinricus, quando Troiam
acquisivit; cui intimavimus cuncta per ordinem ^^\ illi vero non
IO displicuit, sed et complacuit; atque voluit et iussit lex fieri inter
nos et illos. quod illi facere noluerunt. nos... investitos et
tenemus adhuc Deo favente. modo, venerande senior, humo-
tenus vos obsecramus, ut accepta Deo favente imperiali corona,
quia ante quietem non habebitis hoc perficiendi, iubete fieri lex,
15 quatinus illorum fidelitatem hac occasione non perdatis, et de
nobis in peccatum non cadatis, quia in nullo melius ab utraque
parte custodiri poteritis Christo adiuvante, quam si per legem
habeat illa castella qui habere debet, utrum Sancta Maria an illi.
unum prò certo scitote, quia neque isti neque pater illorum un-
20 quam pensionem de illa curte cum castello dederunt, sed quasi
propriam hereditatem tenuerunt, sed etiam iste Crescentius suus
filius isti uxori quam modo habet, medietatem ipsius curtis et
castelli in dote dedit. similiter de castello Bucciniano nichilo-
minus fecit.
II. Lacuna di una parola nel testo.
diede all'abbate Ugo dovette essere Regesto di Farfa il documento 1285
anteriore se precedette l'andata del- (V, 280-81) dove si leggono queste pa-
r imperatore Enrico a Troia, role: « ...iamdictum abbatem [se. Hu-
(i) An, 1022. L'abbate Ugo fu a « gonem] a Troia ubi fuerat cum prae-
Troia con l' imperatore. Vedasi nel « libato imperatore ».
VI.
CATALOGI
A GREGORIO CATINENSI CHRONICO FARFENSI PRAEFIXI
ADDITO ALIO ABBATUM FARFENSIUM
EX IPSIUS GREGORII LARGITORIO
IMPERATORUM, REGUM ALIORUMQUE PRINCIPUM
NEC NON PONTIFICUM ROMANORUM
CATALOGI.
[Ms. bibl. Vittorio Emanuele, Farf. i.]
J TULius Cesar, primo imperavit anno Urbis condite
1 .Dcxcviiir.
Octavianus fiiius Octavii senatoris. imperavit an- obiit
nos .XLvi. vixit .Lxxvii. huius anno imperii .XLir.
Ihesus Christus fiiius Dei domìnus noster secun-
10 dumcarnemnatusestjSexta mundi etate, secundum
Hebreos a mundi principio anno .iii"dcccclii.
secundum Grecos anno .vi^'dviii. Urbis .dccli.
Tyberius privignus gener et fiiius adoptione Augusti. obiit
imperavit annós .xxiii. vixit .Lxxviii. huius
15 anno .xv. Christus est baptizatus et .xviii. passus.
Gaius Callicula nepos Tyberii. imperavit annos .111. o ce isus
menses .x. dies .viii. vixit annos .xxxviiii.
Claudius patruus Callicule Brusi privigni Augusti obiit
Octaviani. huius anno secundo Petrus Romam
20 venit, anno dominice incarnationis .xlv. et sedit
in cathedra annos .xxv.
Nero, huius avunculus Callicula fuit. imperavit se occidit
annos .xiiii. vixit vero .xxxi. huius extremo anno
Petrus et Paulus apostoH passi sunt, anno Do-
25 mini .Lxx., passionis .xxxviii.
Galba senator. imperavit menses .vii. vixit an- occisus
nos .Lxxiii.
OthoLucius. imperavit dies .V. vixit annos .xxxviii, se occidit
Vitellius. imperavit menses .vili, diem ,1. vixit occisus
30 annos .lvii.
Chron. Farf. I. 6
e. 3 A
82 CATALOGI
Vespasianus illustris. imperavit annos .vini, dies .vii. obiit
vixit .LXVIIII.
Titus filius Vespasiani, imperavit annos .11. nien- obiit
ses .vili, dies .xx. vixit .XLi.
Domitianus frater Titi iunior, imperavit annos .xv. occisus 5
vixit .XXXV.
Nerva. imperavit annos .1. menses .1111. dies .viii. obiit
vixit .LXXI.
Traianus filius consulis Nerve adoptatus. imperavit obiit
annos .xviiii. menses .vi. dies .xv. vixit .lxiii. io
Adrianus filius consobrine Traiani. imperavit an- obi il
nos .xxi. menses .x. dies .xx. vixit .lx. annos.
e. 3 B Antoninus Pius genere clarus, gener et adoptatus obiit
Adriani, annos .xxiii. vixit .lxxvii.
Antonius Severus philosophus nolpilissimus. an- obiit ^5
nos .xviii. vixit .LXi.
Severus Annius Antoninus gener eius simul imperavit obiit
annos .xi.
Antonius Commodus, imperavit annos .xii. men- obiit
ses .vili. 20
Pertinax prefectus. imperavit dies .lxxx. vixit occisus
annos lxx.
Salvius»» lulianus. imperavit menses .vii. occisus
Severus Septimus philosophus ex Africa, tribunus, obiit
Pertinax uocatus. imperavit annos .xvi. men- ^5
ses .111.
Antoninus Marcus Aurelius Bassianus Carcalla. im- obiit
peravit annos .vi. menses .11. vixit .xliii.
Macrinus Opilius prefectus cum filio Diadumeno. an- occisus
num .1. menses .11. 3^
Aurelius Antoninus filius Carcalle putatus, sacerdos occisus
Heliogabali. annos .11. menses .vili.
Aurelius Alexander, annos .xiii. dies .vili. occisus
Maximus miles. annos .111. diebusque paucis. occisus
Gordianus filius Gordiani et Africc proconsul. an- occisus SS
nos .VII.
e A T A L O G I
83
Philippus cum fìlio Philippe, annos .v.
Decius Pannonie inferioris
" ry Urbis anno millesimo,
natus, cum rilio suo. a n\^ - •
' Anno Christi .ccxciii.
annos 11.
5 Gallus Hostilianus et Galli filius Volusianus. annos .11.
Emilianus Maurus fuit. imperavit menses .111.
Galienus et frater eius Valerianus simul imperaverunt.
annos .vini.
Postumius. annos .x.
IO Carius. diebus .11.
Victorinus. annos .11.
Tetricus senator. imperavit.
Odenachus.
Claudius post Galienum imperavit annos .11.
15 Quintilius frater Claudii. dies .xvii.
Aurelianus. annos .v. menses .vi.
Tacitus. menses .vi.
Florianus. dies .xxii.
Probus illustris. annos .vi. menses .1111.
20 Carus Narbonensis et Carinus et Numerianus. an-
nos .11.
Diocletianus Dalmatie natus, filius Anuli senatoris
libertinus. vixit annos .lxviii.
Maximianus cum Diocletiano. d
25 Constantius, proles filli Claudii imperatoris, ex prima
coniuge sua Helena habuit magnum Constan-
tinum. ex Theodora quoque privigna Maximi
imperatoris cognomento Herculii sex liberos fratres
Constantini habuit, ex quibus extitit Constantinus
30 pater Galli Dalmatii, a quo genitus est Dalmatius
iuvenis et lulianus apostata, imperavit annos .xiii.
Galerius.
Severus.
Maximianus socer Constantini.
Ì5 Maxensius filius Maximiani.
Licinius Dacie oriundus. annos .xiiii. vixit .LX.
o e e 1 s u s
occisus
occisus
occisus
occisus
occisus
occisus
occisus
obiit
occisus
occisus e. 4A
obiit
obiit
occisus
o ccisus
epositus
obiit
occisus
occisus
occisus
occisus
84 CATALOGI.
Maximiniis. obiit
Constantinus vero magnus filius Coiistantli post
mortem patris imperare cepit, atquc anno .xviii.
imperii baptizatus est a sancto Silvestro papa,
post tyrannorum interfectionem, scilicet Maxentii 5
HercLilii filli et Maximiani atque Licinii cognati
supradicti Constantini. imperavit annos .xxxi.
vixit .LXVI.
Constans. o e e i s u s
Constantius. annos .xxxviii. vixit .lv. occisus io
Magnentius.
e. 4 B Vetranius. • depositus
Nepotianus filius sororis Constantini. imperavit occisus
dies .XXVIII.
Gallus. occisus 15
lulianus. annos .vii. vixit .xxxi. occisus
lobinianus de Pannonia. menses .vii. vixit an- obiit
nos .XXXIII.
XXXVIII Valentinianus [I] filius Gra- Urbis anno .mcxviii. obiit
tiani tribunus scutariorum Anno Christi .ccccviiii. 20
Pannonic christianissimus. imperavit annos .xi.
vixit .LV.
xL Gratianus filius Valentiniani Augusti. annos .vi. occisus
vixit .XXVIIII.
Valens [I] arrianus fi-ater Valentiniani Augusti, an- occisus 25
nos .1111.
Valentinianus [II] filius Valentiniani Augusti. occisus
xLi Theodosius [I] Hispanensis, orthodoxus, filius Theo- obiit
dosii. annos xvii. vixit .l.
Eugenius. occisus 3^
xLii Archadius annos .xii. et Ho- ^t l- obiit
.. Urbis anno .mcxlviiii.
norius annos .xxx. filli
Theodosii.
xLiii Theodosius [II] filius Archadii. annos .lv. Roma obiit
capta est a Gothis, conditionis anno .mclxiiii. j5
die tertia.
CATALOGI.
85
Constantius [II] Comes, menses .vii. obiit
Valentinianus [III] qui Theodosius, gener Theodosii occisus
Augusti, filius Constantii ex Placidia Augusta so-
rore Honorii. annos .xxx.
5 Martianus. annos .vii. Urbis .mccxv. anno occisus xLim
Christi .ccccxL.
Maximus. menses .11. obiit
Roma capta est a Genserico et a Guandalis,
conditionis anno .mccviii. post Alaricum an-
ip nos .XLiiii.
Leo [I]. annos .xvii. Urbis .mccxi.
Leo [II] filius Leonis Augusti.
Maiorianus. annos .1111. Ravenna imperavit.
Severus. annos .1111. Ravenne imperavit.
15 Anthimius. annos .1111. Ravenne imperavit.
Olibrius. menses .vii. post quem Lucerius dome-
sticus Ravenne imperavit.
Theodoricus rex.
Zeno post Leonem imperavit. Gensericus rex Guan-
20 dalorum.
Odovacer rex. annos .xiiii. in tota Italia.
Augustulus. men- Urbis condite anno .mccviiii. ^epositus
ses .XI. A Gaio Cesare anno .dxvii.
Anno Christi .ccccLxxv.
25 Anastasiiis [I] hereticus. anno incarnationis Do- occisus xlv
mini .ccccxcii. imperavit annos .xxvii.
lustinus [I] catholicus. anno incarnationis Do- obiit
mini .Dxviii. imperavit annos .xi.
lustinianus [I] filius sororis lustini. anno Domini
30 incarnationis .dxxviiii.
Athalaricus rex. annos .1111. Gothis regnavit. post obiit
quem Theodatus. deinde vero Guittigis. tunc
Hildebadus. exhinc Aeraricus. post hos autem
Totila.
obiit XLV
occisus
obii t
occisus e. SA
obiit
occisus
obiit
XLVIIII
33. Nel testo Aerarius
8^ CATALOGI.
lustinus [II] minor Augustus. annos .xi. anno Do-
mini .DLXViii., Albuin rex Langobardorum apud
Ticinum. annos .in.
Tyberius [II]. annos .vii. Langobardi Italiani ca-
piimt. Faroaldus dux primus Spoletanus .l. 5
Zotto dux primus Beneventanus.
Clephus regnavit annum .1. menses .vi. Autharius
filius eius annos .vi.
Mauricius Cappadox. annos .xxi. cum Theodosio
et Tyberio et Constantino filiis suis. Ariulfus io
dux Faroaldo successit apud Spoletum. post quem
Teudelabius filius Faroaldi ducis superioris. Agi-
lulfus regnavit annos .xxv.
Focas Augustus prisci patricii strator. annos .vili.
Arichis dux Beneventanus. annos quinquaginta. 15
Heracleus filius Heracliani Africani regentis. Ada-
loaldus. regnavit annos .x.
Heraclonus filius Heraclei. annos .11. Aio dux Be-
neventanus. Arioaldus. annos .xii. Rotharius.
annos .xvi. et menses .1111. 20
Constantinus [II] filius Heraclei. menses .vi. Tato
dux Spoletanus. annum .1. menses .v.
Constantinus [III] qui et Constans filius Constantini. occisus
annos .xxviii. Radualdus dux Beneventanus.
annos .v. 25
Mezecius Augustus tyrannus. Grimualdus dux Be- occisus
neventanus. annos .xxv.
Constantinus [UH] filius Constantis Augusti. annos .xvii.
Transmundus dux Spoleti.
lustinianus [II] filius Constantini. annos .x. hic 3^
Afi"icam abstulit Sarracenis.
e. 5 B Leo [II]. annos .111.
Tyberius [III].
lustinianus [II] iterum imperavit cum filio Tyberio annos .vi.
II. Nel testo Raroaldo
CATALOGI. 87
Philippicus hereticus qui et Bardans dicebatur. annum .1.
menses .vi.
Anastasius [II] qui et Artemius.
Theodosius [II]. annum .1.
5 Leo [III] hereticus exustor imaginum sanctorum. annos .xxriii.
Constantinus [V]. annos .xxxv.
Leo [IIII]. annos .v.
Albuin Langobardorum rex decimus de Pannonia Ticinum venit,
anno Domini .dlxviiii. epacta .vii. concurrente .vii. et ul-
10 tra annos .111. obsessam optinuit, et regnavit annos .111. men-
ses .VI.
Clephus. annum .1. menses vi.
Post hunc sine rege sub ducibus Langobardi fuerunt annis .x.
Faroaldus dux primus extitit Spoletanus.
15 Autharius Clephonis fìlius. regnavit annos .vi.
Zotto dux primus Beneventanus.
Agilulfus dux Taurinatium. regnavit annos .xxv.
Ariulfus dux Faroaldo successit apud Spoletum. post hunc Teu-
delabius fìlius Faroaldi superioris.
20 Arichis dux Beneventanus. annos .L.
Adaloaldus fìlius Agilulfi. annos .x.
Arioald. annos .xii.
Rotharius genitore Arodus in anno .lxxvii. Langobardorum re-
gnavit annos .xvi. menses .1111.
25 Aio fìHus Arichis. annum .1. menses .v. e 6 a
Radualdus dux Beneventanus. annos .v. Grimualdus dux ger-
manus eius. annos .xxv.
Radoaldus fìlius Rotharii. regnavit annos .v. dies .vii.
Aripertus fìlius Gundualdi. regnavit annum .1. menses .111.
30 Tato dux Spoleti.
Grimualdus gener Ariperti regis. regnavit annos .vini.
Transmundus dux Spoleti comes dudum Campanus.
21. Nel testo Adadoloaldus
e. 6 B
88 e A T A L O G I .
Pcrctarit solus regnavit annos .vii. cuni fìlio suo Chunìpcrto
annos .x.
Romualdus (lux Beneventanus. annos .xvi. Grimualdus filiiis
eius. annos .in.
Gisulfus germanus eius. 5
Cunipertus absque patre regnavit annos .xii.
Liutpertus. regnavit menses .viii.
Regipertus dux Taurinensium invaso regno, moritur eodem anno.
Aripertus filius eius regnavit cum eo sive solus usque annum .xii.
Faroaldus filius suprascripti 'Transmundi dux Spoleti. io
Ansprandus regnavit menses .ni.
Liutprandus filius eius. regnavit annos .xxxi. menses .vii. obiit
• indictione .xi.
Romualdus filius Gisulfi dux Beneventanus.
Transmundus contra patrem suum Faroaldum rebellans, clericum 15
illum fecit, et ducatum Spoletanum invasit.
Hildericus dux Spoleti.
Agiprandus nepos regis, dux Spoleti.
Hildeprandus nepos Liutprandi.
Ratchisus regnavit. Lupo dux Spoleti. 20
Haistulfus regnavit.
Desiderius germanus Ratchisi regis. hic regnum perdidit circa
annum incarnationis Domini .dcclxxiiii. et una cum coniuge
Franciam est delatus.
Theodicius dux Spoleti. 25
Hildeprandus dux Spoleti.
Guinichis dux Spoleti.
Karolus rex Francorum et Romanorum imperator primus, filius
Pipini regis Francorum. coronatur anno Domini .dcclxxiiii.
Pipinus filius Caroli imperatoris. 50
Guinichis dux Spoleti.
Karolus II imperator.
Bernardus rex Langobardorum.
Ludovicus imperator I filius Caroli.
CATALOGI. 89
Lotharius filius Ludovici I imperator.
Gerardus dux.
Escrotonius comes.
Berengarius dux.
5 Ludovicus II imperator filius Lotharii.
Karolus IIII filius Ludovici imperatoris. anno Domini
.DCCCLXXX.
Karolus imperator.
Guido princeps Itali^ imperavit anno Domini .dcccxc.
IO Lambertus filius Guidonis imperator.
Hugo rex anno Domini .Dccccxxvii. e 7 a
Lotharius filius Hugonis regis.
Bonefatius et Tebaldus filius eius duces.
Berengarius et Adelbertus filius eius regnaverunt anno Domini
15 .DCCCCLI.
S arilo marchio.
Leo dux Sabinensis.
Rainerius dux Sabinensis.
Azo Comes Sabinensis.
20 loseph dux Sabinensis.
Teuzo Comes Sabinensis.
Transmundus dux.
Otto I imperator anno Domini .dcccclx.
Otto filius eius II imperator.
25 Pandolfus princeps et marchio.
Benedictus comes.
Crescentius comes.
Ioannes comes.
Theophanius imperator anno Domini .dccccxc. ^'\
12. Nel testo Lotharii
(i) Ripubblicando in parte dopo il Bethmann alla indicazione « Theo-
MuRATORi questo catalogo nel volume « phanius imperator» annota così:
degli Scriptores rerum Langobardicarum « hanc lineam pennae lapsu natam esse
el Italie arum saec. vi-ix (p. 521) il « patet, quam expungere oblitus est
Chron. Farf, I. 6*
90 e A T A L O G I .
Otto III filius Ottonis II, imperator anno Domini .dccccxcvi.
Rainerius et Crescentius comites.
Girardus comes.
lohannes comes.
Heinricus I rex anno Domini millesimo .in. 5
Heinricus II rex I imperator anno Domini millesimo .xiiii.
Crescentius et Oddo comites.
'^7 8 Oddo et Berardus comites. •
Gregorius comes.
Oddo et Petrus comites. io
Oddo et Crescentius germani comites.
Chuonradus imperator anno Domini millesimo .xxviii.
Crescentius et lohannes nepos eius.
lohannes patricius.
Crescentius et Otto comites. 15
Heinricus III rex anno Domini millesimo .xl.
Heinricus imperator anno Domini millesimo .xlvii,
Heinricus II imperator anno Domini millesimo .XLVt.
Heinricus II imperator obiit indictione .vini, anno Domini mil-
lesimo .LVi. 20
Heinricus III imperator anno Domini millesimo .lxxxiiii.
8 A T^EATUs Petrus primum in cathedra Antiochia sedit annis .vii.
LD deinde urbem Romam ingressus dominici mcarnationis
anno .xlv. eius cathedram sedit annis .xxv. mensibus .11.
diebus .VII. Claudii imperatoris anno .11. temporibus Tyberii 25
Cesaris et Gaii Claudii et Neronis. hic post incarnationem
Domini anno .Lxx., post passionem vero eius anno .xxxviii.
cum coapostolo Paulo coronatur martyrio. f
«Gregorius». Invece Gregorio di messo al /^t;i,^<?j/o dove, sempre persomi-
Catino interpretando male un docu- glianti errori, nella interpretazione dei
mento della imperatrice Teofania dato documenti, registrò pure un imperatore
a Ravenna nel 990 a favore del mo- « Conone » invece di Corrado II e di-
nastero di Farfa, credette alla esistenza verso da lui, e un « Imperio » impera-
di un Teofanio imperatore e ne regi- tore invece di Berengario. Cf. K. F.
strò il nome anche nel catalogo pre- 11,8, 15, 17, 18 ; III, 44, 1 J4; IV, 1:56.
CATALOGI. 91
Linus sedit annis .xi. mensibus .111. diebus .xii. temporibus
Neronis.
Cletus sedit annis .xir. mense .1. diebus .xi. temporibus Vespa-
spasiani et Tyti.
5 Clemens sedit annis .vini, mensibus .11. diebus .x. temporibus
Galbe et Vespasiani, cessavit episcopatus diebus .xxii.
Anacletus annis .xi. mense .1. diebus .vii. temporibus Domitiani.
cessavit diebus .xiii.
Evaristus annis .xiii. mensibus .vii. diebus .11. temporibus Nerve
IO atque Traiani. cessavit diebus .xviiii.
Alexander annis .x. mensibus .vii. die .1. temporibus Traiani.
cessavit diebus .xxxv.
Xistus annis .x. mensibus .111. diebus .xxr. temporibus Adriani.
cessavit die .1.
15 Telesphorus annis .xi. mensibus .11. diebus .xxii. temporibus
Antonini Marci, cessavit diebus .vii.
Yginus annis .1111. mensibus .mi. diebus .vii. temporibus Severi
Marci, cessavit diebus .111.
Annicius annis .vili, mensibus .111. diebus .111. temporibus Se-
20 veri M. cessavit diebus .xvii.
Pius annis .xi. mensibus .1111. diebus .111. temporibus Antonini
Pii. cessavit diebus .xiiii.
Sother annis .vini, mensibus .111. diebus .xx. temporibus Severi
Septimi. cessavit diebus .xxii.
25 Heleuther annis .xv. mensibus .vi. diebus .v. temporibus Anto-
nini Commodi, cessavit diebus .vi.
Victor annis .x. mensibus .11. diebus .x. temporibus Cesaris * *
cessavit diebus .xii.
Zepherinus annis .xvi. mensibus .11. diebus .x. temporibus An-
30 tonini Severi, cessavit diebus .vi.
Calixtus annis .vii. mensibus .11. diebus .x. temporibus Macrini
et Heliogabali. cessavit diebus .vi.
Urbanus annis .vm. mensibus .xi. diebus .xii. temporibus Maxi-
miani et Africani, cessavit diebus .xxx.
27. Lacuna di una parola nel testo.
92 CATALOGI.
e. 8 u Pontiaiiiis sedit annis .v. mcnsibus .11. dicbus .11. temporibus
Alexandri. cessavit diebus .x.
Antheros annis .xii. mense .1. diebus .xii. temporibus Maximiani
et Africani, cessavit diebus .xiii.
Fabianus annis .xiiii. mensibus .xi. diebus .x. temporibus Maxi- 5
miani et Africani, cessavit diebus .vii.
Cornelius annis .111. mensibus .11. diebus .x. temporibus Decii.
cessavit diebus .lxvi.
Lucius annis .111. mensibus .111. diebus .111. temporibus Galli et
Volusiani. cessavit diebus .xxxv. io
Stephanus annis .xiiii. mensibus .11. diebus .xv. temporibus Gal-
licani et Maximi. cessavit diebus .xxii.
Xistus [IIJ annis .11. mensibus .xi. diebus .vi. temporibus Vale-
riani et Decii. cessavit diebus .xxvi.
Dionisius annis .11. mensibus .111. diebus .vii. temporibus Galieni. 15
cessavit diebus .v.
Felix annis .11. mensibus .x. diebus .xxv. temporibus Claudii et
Paterni, cessavit diebus .v.
Euticianus annis .viii. mensibus .x. diebus .1111. temporibus Au-
reliani. cessavit diebus .vili. 20
Gaius annis .xi. mensibus .1111. diebus .vini, temporibus Cari et
Carini, cessavit diebus .xi.
Marcellinus annis .vili, mensibus .11. diebus .xxii. temporibus
Diocletiani et Maximiani. cessavit episcopatus annis .vii.
mensibus .vi. 25
Marcellinus annis .v. mensibus .vìi. diebus .xxi. temporibus
Maxentii. cessavit diebus .xx.
Eusebius annis .11. mensibus .11. diebus .xxv. temporibus Con-
stantis. cessavit diebus .vii.
Meltiades annis .111. mensibus .vii. diebus .xxii. temporibus Vo- 30
lusiani et Rufì. cessavit diebus .xvi.
A sancto Petro usque ad beatum Silvestrum anni .cc.xc. menses .x.
dies .XII.
Silvester annis .xxiii. mensibus .x. diebus .xi. temporibus Con-
stantini et Volusiani. cessavit diebus .xv. SS
26. Marcellinus] Cosi nel testo.
CATALOGI. 93
Marcus annis .11. mensibus .viii. diebus .xx. temporibus Coiistan-
tini et Nepotiani ac Secundi consulum. cessavit diebus .xx.
Julius annis .xi. mensibus .11. diebus .v. temporibus Constantii
filii Constantini. cessavit diebus .xxv.
5 Liberius annis .x. mensibus .111. diebus .1111. temporibus Con- ,
stantii filii Constantini. cessavit diebus vii.
Felix anno .1. mensibus .111. diebus .11. temporibus Constantii
filii Constantini. cessavit diebus .xxxvii.
Damasus annis .xviii. mensibus .11. diebus .x. temporibus lu-
10 liani. cessavit diebus .xxxi.
Siricius annis .xv. mensibus .xi. diebus .xxv. cessavit die-
bus .XX.
Anastasius sedit annis .11. diebus .xxvi. cessavit episcopatus e. 9 a
diebus .XXI.
15 Innocentius annis .xv. mensibus .11. diebus .xxi. cessavit die-
bus .XXIII.
Zosimus anno .1. mensibus .viii. diebus .xxv. cessavit diebus .xi.
Bonefatius annis .111. mensibus .v. diebus .xiii. cessavit diebus .viin.
Celestinus annis .vii. mensibus .x. diebus .vini, cessavit diebus .xxi.
20 Xistus [III] annis .vili, diebus .xviiii. cessavit diebus .xxii.
Leo annis .xxi. mense .1. diebus .xxvi. cessavit diebus .vii.
Hilarus annis .vi. mensibus .111. diebus .x. cessavit diebus .x.
Simplicius annis .xv. mense .1. diebus .vii. cessavit diebus .vi.
Felix annis .viii. mensibus .xi. diebus .xvii. temporibus Odovacris
25 regis. cessavit diebus .v.
Gelasius annis .mi. mensibus .vili, diebus .xviii. temporibus Ze-
nonis Augusti, cessavit diebus .viii.
Anastasius anno .1. mensibus .xi. diebus .xxiiii. temporibus
Theoderici regis. cessavit diebus .1111.
30 Simmachus annis .xv. mensibus .viii. diebus .xxvii. temporibus
Anastasii Augusti, cessavit diebus .vii.
Hormisda annis .vini, diebus .xvii. cessavit diebus .vi.
lohannes annis .11. mensibus .vni. diebus .xvii. temporibus lu-
stini Augusti, cessavit diebus .lviii.
SS Felix annis .ini. mensibus .11. diebus .xiii. temporibus Theode-
rici regis. cessavit diebus .111.
94 e A T A L O G I .
Bonefatius annis .ir. diebus .xxvi. temporibus AthaLirici regis.
cessa vit mense .i. diebus .xv.
Johannes annis .11. mensibus .ini. diebus .vi. temporibus Atha-
larici et lustini Augusti, cessavit diebus .vi.
• Agapitus mensibus .xi. diebus .xviii. cessavit diebus .xxiiii. 5
Silverius anno .1. mensibus .v, diebus .vi.
Vigilius annis .xvii. mensibus .vi. diebus .xxvi. temporibus lu-
stiniani Augusti, cessavit mensibus .111. diebus .v.
Pelagius annis .xi. mensibus .x. diebus .xviii. temporibus Narsis
patricii. cessavit mensibus .11. io
Johannes annis .xii. mensibus .xi. diebus .xxvi. temporibus lu-
stiniani Augusti, cessavit mensibus .x. diebus .iir.
Benedictus annis .1111. mense .1. diebus .xxviiii. temporibus lu-
stiniani Augusti, cessavit diebus .x.
Pelagius annis .x. mensibus .11. diebus .x. cessavit mensibus .vi. 15
diebus .XXV.
e 9 B Gregorius annis .xiii. mensibus .vi. diebus .x, temporibus Tyberii,
Mauricii et Focae. cessavit mensibus .v. diebus .xviii.
Sabinianus anno .1. mensibus .v. diebus .vili. cessavit men-
sibus .XI. diebus .XXVI. 20
Bonefiuius mensibus .viii. diebus .xxii. cessavit mensibus .x.
diebus .VI.
Bonefatius annis .vi. mensibus .viii. diebus .xiii. temporibus
Focae Augusti, cessavit diebus .xiii.
Deusdedit annis .111. diebus .xxiiii. temporibus Heleutherii patricii, 25
cessavit diebus .xiii.
Bonefatius annis .v. diebus .x. temporibus Heleutherii patricii.
cessavit diebus .xiii.
Honorius annis .xii. mensibus .xi. diebus .xvii. cessavit anno .1.
mensibus .vii. diebus .xviii. 30
Severinus mensibus .11. diebus .1111. cessavit mensibus .1111. die-
bus .XXVIIII.
Johannes [IIIl] anno .1. mensibus .vini, diebus .xviiii. cessavit
diebus .XLiin.
Theodorus annis .vi. mensibus .v. diebus .xviir. temporibus $^
Theodori patricii. cessavit diebus .Lii.
CATALOGI. 95
Martinus annis .vi. mense .i. temporibus Olimpii cubicularii.
cessavit diebus .xxxvii.
Eugenius annis .vii. mensibus .vini, diebus .xiiii. cessavit die-
bus .LVIIII.
5 Vitalianus annis .xiiii. mensibus .vi. temporibus Constantini Au-
gusti, cessavit mensibus .11. diebus .xiii.
Adeodatus annis .1111. mensibus .11. diebus .v. cessavit men-
sibus .1111. diebus .XV.
Donus anno .1. mensibus .v. diebus .x. cessavit mensibus .11.
IO diebus .XV.
Agatho annis .11. mensibus .vi. diebus .1111. temporibus Heraclei
et Tyberii. cessavit anno .1. mensibus .vii. diebus .v.
Leo [II] mensibus .x. diebus .xvii. cessavit mensibus .11. die-
bus .XV.
15 Benedictus [II] mensibus .x. diebus .xii. temporibus Constantini
principis. cessavit mensibus .11. diebus .xv.
lohannes [VJ anno .1. diebus .vini, temporibus lustiniani au-
gusti, cessavit mensibus .11. diebus .xviii.
Conon mensibus .xi. temporibus Listini, cessavit mensibus ,11.
20 diebus .XXIII.
Sergius annis .xiii. mensibus .viii. diebus .xxiii. temporibus
lustini Augusti, cessavit diebus .li.
Johannes [VI] annis .111. mensibus .11. diebus .xii. temporibus
Tyberii Augusti, cessavit mense .1. diebus .xviii.
25 lohannes [VII] annis .11. mensibus .vii. diebus .xxii. temporibus
Tyberii et lustiniani Augustorum. cessavit mensibus .1111.
Sisinnius diebus .xx. temporibus lustiniani. cessavit mense .1.
diebus .XXVIII.
Costantinus annis .vìi. diebus .xv. temporibus lustiniani. ces-
30 savit diebus .xl.
Gregorius annis .xvi. mensibus .vini, diebus .xviiii. temporibus
Liutprandi regis. cessavit mensibus .11. diebus .v.
Gregorius annis .x. mensibus .viri, diebus .xxiiii. temporibus
Leonis et Constantini Augustorum. cessavit diebus .viii.
SS Zacharias annis .x. mensibus .111. diebus .xim. temporibus Rat-
chisi regis. cessavit diebus .xii.
e. IO A
9^ CATALOGI.
Stephanus [II] annis .v. diebus .xxxviin. temporibus Haistulfì
regis. cessavit diebus .xxxv.
Paulus annis .x. mense .i. temporibus Constantini et Leonis
Augustorum. cessavit anno .i. mense .i. -j-
Stephanus [III] annis .in. mensibus .v. diebus .xxviii. tempo- 5
ribus Desiderii regis. cessavit diebus .vini.
Adrianus [I] annis .xxiii. mensibus .x. diebus .xvii. temporibus
Caroli regis primi, j-
Leo [III] annis .xx. mensibus .x. diebus .xvii. hic coronavit
Carolum imperatorem. cessavit diebus .x. io
Stephanus [UH] mensibus .vii. temporibus Ludovici imperato ris.
cessavit diebus .11. f
Paschalis [I] annis .vii. diebus .xvii. cessavit diebus .ini. tem-
poribus Lhudovici et Hlotharii imperatorum. f
Eugenius annis .1111. mensibus .vii. diebus .xxiii. 15
Valentinus mensibus .x. alias diebus .xl.
Gregorius annis .xvi. cessavit diebus .xv.
Sergius annis .111. temporibus Lotharii et Ludovici, cessavit
mensibus .11. diebus .xv.
Leo [IIII] annis .viii. mensibus .111. diebus .vi. cessavit men- 20
sibus .11. diebus .xv.
Benedictus [III] annis .xx. mensibus .vi. diebus .viii. temporibus
Constantini et Herene.
Nycolaus annis .vini, mensibus .vi. diebus .xx.
Adrianus [II] annis .mi. mensibus .xi. diebus .xxii. 25
lohannes [VIII] annis .x. diebus .11.
Marinus anno .1. mensibus .v.
Adrianus [III] anno .1. mensibus .1111.
Stephanus annis .vi. diebus .vini.
Formosus annis .v. mensibus .vi. 30
Bonefatius diebus .xv.
Stephanus anno .1. mense .1. diebus .xx.
e. lOB Romanus annis .1111. diebus .xx.
Theodorus diebus .xx.
16. alias] Cosi nel testo.
CATALOGI. 97
lohannes [Villi] annis .11. diebus .xv.
Benedictus [UH] annis .1111. mensibus .vi. diebus .xv.
Leo [V] mense .1. diebus .xxvi.
Christophorus mensibus .vii.
5 Sergius annis .vii. mensibus .111. diebus .xxvi.
Anastasius annis .11. mensibus .11.
Landò mensibus .vi. diebus .xxvi.
lohannes [X] annis .xiiii. mensibus .11. diebus .111.
Leo [VI] mensibus .vii. diebus .xv.
IO Stephanus annis .11. mense .1. diebus .xii.
lohannes [XI] annis .1111. mensibus .x.
Leo [VII] annis .111. mensibus .vi.
Stephanus annis .111. mensibus .1111. diebus .xv.
Marinus annis .111. mensibus .vi. diebus .xiii.
15 Agapitus annis .x. mensibus .vii. diebus .x.
lohannes [XII] annis .viiii. mensibus .111.
Benedictus [V] mensibus .11. diebus .v.
Leo [Vili] anno .1. mensibus .viii.
lohannes [XIII] annis .vi. mensibus .xi. diebus .v.
20 Benedictus [VI] annis .11. mensibus .vi.
Domnus anno .1. mensibus .vi. (^\
Bonefatius mense .1. diebus .xii.
Benedictus [VII] annis .vini. W.
(i) La introduzione erronea di un e b) che è in bianco. Nella strìscia
supposto Dono II è di mano di Gre- rimasta non appariscono traccie di
gorio di Catino. Vedasi intorno a rigatura, e molto probabilmente la
questo nome ciò che ne dicono il carta tagliata era bianca ancor essa
DucHESNE e il Giorgi nei luoghi ci- come la sua corrispondente, e il ca-
lati nella nota seguente. talogo cessava con Benedetto VII, ma
(2) Col nome di Benedetto termina non è possibile affermar nulla con
la e. IO B e il primo quaternione del sicurezza. Intorno ai cataloghi dei
codice. Il quaternione seguente manca papi compilati da Gregorio di Catino,
della prima carta che evidentemente cf. L. Duchesne, Liber pontifìcalis,
è stata tagliata da lungo tempo rima- II, xvii, xviii e 256, e I. Giorgi, Ap-
nendone solo una striscia di margine punti intorno ad alcuni manoscritti del
la quale si regge per la legatura agli ((Liber Pontifìcalis », in Archivio della
ultimi fogli e corrisponde all' ultima R. Società romana di storia patria,
carta del secondo quaternione (e. 19 a XX, 247.
Chron. Farf. I.
98
C A T A L O G I
ABBATUM FARFENSIUM CATALOGUS (0.
[Ms. bibl. Vittorio Emanuele, Farf. 2.]
21 A
IN NOMINE DOMINI INCIPIT CATALOGUS ABBATUM IIUIUS MONASTERII.
c
AURENTius fundator huius monasterii primus et abbas.
Thomas restaurator huius monasterii primus et abbas bea-
tusque sacerdos.
Haunepertus presbiter et abbas, pr^fuit anno Domini
Lucerius presbiter et abbas, pr^fuit anno Domini
Fulcoaldus presbiter et abbas, pr^fuit anno Domini
Guandelpertus presbiter et abbas, pr^fuit anno Domini
Halanus presbiter et abbas, pr^fuit anno Domini
Probatus presbiter et abbas, pr^fuit anno Domini
Ragambaldus presbiter et abbas, pr^fuit anno Domini
Altpertus presbiter et abbas, pr^fuit anno Domini
Mauroaldus huius monasterii largitor primus et parcus
Benedictus presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Ingoaldus presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Sichardus presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Hildericus presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Perto presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Johannes primus presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Anselmus presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Teuto presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Nordepertus presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Spento presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Vitalis presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Petrus presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Johannes secundus presbiter et abbas, prefuit anno Domini
e. 21 B Rimo presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Ratfredus. hic huius monasterii res primus pecunia largi-
tus est.
.DCCXVI.
.DCCXXIIII.
.DCCXL.
.DCCLVIIII.
.DCCLXI.
.DCCLXX.
.DCCLXXXI.
.DCCLXXXVI.
.DCCXC.
.DCCCII.
.DCCCXVI.
.DCCCXXXII.
.DCCCXLVII.
.DCCCLVII.
.DCCCLXXII.
.DCCCLXXXI.
.DCCCLXXXIII.
.DCCCLXXXVIII.
supradicto
.DCCCLXXXVIIII.
.DCCCXC.
.DCCCCXVIIII.
.DCCCCXX.
.DCCCCXXX.
IO
IS
20
25
;o
(i) Mi sembra opportuno aggiun- bati di Farfa che Gregorio di Catino
gere anche questo catalogo degli ab- premise al Largitorio,
CATALOGI. 99
Campo, hic acquisitis immensis pecuniis res huius mona-
sterii large distribuit (0.
Hildebrandus. iste concubinis et filiis ac filiabus suis res
huius monasterii dedit.
5 Dagibertus presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Adam presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Sarilo marchio et abbas, prefuit anno Domini
Johannes tertius presbiter et abbas, prefuit anno Domini
Albericus presbiter et abbas, prefuit anno Domini .dccccxcvi.
IO Hugo, iste in utroque restitutor, sed in plurimis discretus
largitor. prefuit anno Domini .dccccxcviiii.
Guido presbiter et abbas, prefuit anno Domini Mill. vini.
Guido presbiter et abbas, prefuit anno Domini (2)
Suppo presbiter et abbas, prefuit anno Domini Mill. .xxxviiii.
Ij Almericus presbiter et abbas, prefuit anno Domini Mill. .xl.
Domnus Berardus Hortanus et primus presbiter et abbas Mill. .XLViii.
Berardus Florentinus presbiter et abbas secundus, prefuit anno
Domini Mill. .xc.
Domnus Beraldus diaconus et abbas, prefuit anno Domini Mill. .xcviiii.
20 Annis Christi .m.cxi. Heinricus rex venit Romam et capto
Paschali papa coronatur ab eo. (3)
Vido presbiter et abbas, prefuit anno Domini Mill. .cxx.
Adenulfus diaconus et abbas, prefuit Mill. .cxxv.
23. Nel cod, Denulfus.
(i) Da Campone a Giovanni terzo dell'anno anche per l'abbate Guido,
manca nel testo la indicazione del- (3) Questa nota cronologica e le
l'anno in cui cominciarono a gover- due seguenti che chiudono il catalogo,
nare la J?adia. sono di mano diversa e alquanto po-
(2) Manca nel testo l'indicazione steriore.
VII.
SERxMO DE SANCTO LAURENTIO
SERMO DE SANCTO LAURENTIO 0).
[Ms. bibl. Vittorio Emanuele. Farf. i.]
IN ILLO TEMPORE DIXIT DOMINUS IhESUS DISCIPULIS SUIS : « Noil
« est arbor bona que facit fructiis malos, ncque arbor mala que
5 « facit fructus bonos » (2), et reliqua.
[DJoMiNUS Deus noster, dilectissimi fratres, qui in principio
cuncta creavit, et omnia semper novit, ut Scriptura refert, suo
iussu tunc potentissime precepit dicens : « Germinet terra herbam
(.< virentem et afferentem semen, et lignum pomiferum faciens
IO (( fructum iuxta genus suum )> (3)^ ìpse nunc, ut audistis, in sancto
evangelio per similitudinem, in doctrina sua discipuiis suis locutus
est dicens : « Non est arbor bona que facit fructus malos, neque
« arbor mala faciens fructus bonos )>. quam utique similitudinem
iccirco proposuit, ut discamus quemadmodum arborum etiam ho-
15 minum diversas fore naturas et varia munera. sunt itaque ar-
bores bone, sunt et arbores male. nam ut arboris bone fructus
dulcis est et suavis et ad edendum salubris, cuius folium iuxta
prophetam semper est viride et numquam decidens, ita beati viri
(i) Questo sermone si trova nel rimanente della cronacd, mi è parso
codice alla e. 17 a, dopo le ultime pa- opportuno di stamparlo al suo luogo
role del Prologo che si leggerà qui naturale e farlo precedere dal ser-
appresso. Gregorio di Catino nei due mone. Riguardo a san Lorenzo Siro
primi quaternioni del codice scrisse i cf. anche la sua vita nel Bollando
Cataloghi e il Prologoe lasciò in al 3 di febbraio e il trattato preliminare
bianco le tre ultime carte, su due delle al t. I di luglio ; Mabillon, Acta Sari'
quali scrisse, evidentemente più tardi, ctortim O. S. B. I, 231, an. 576;
il sermone intorno a san Lorenzo, ri- Ughelli, Ilalia Sacra, I, 157 e 1257;
manendo poi bianca una carta sola. M ARm o Marwi, Serie cronologica degli
Il Chronicon propriamente comincia abati del monastero di Far Jay Roma,
col quaternione terzo alla e. 20 a con le 1836.
parole «Sanctorum tempora patrum». (2) Lue. VI, 43.
Per non distaccare il Prologo dal (3) Gen. I, 11.
e. 17 A
104 SERMO DE SANCTO LAURENTIO.
fructus est carltas, gaudium, pax, patientia, bonitas, benignitas et
cetera que Apostolus commemorat. cuius etiam voluntas, secun-
cium psalmum, in lege Domini permaner, et meditatur die ac no-
cte('), et omnia quecumque fecerit prosperabuntur. male autem
arboris fructus amarus est et venenosus atque mortiferus, viri 5
e. 17 « iniqui et carnis mala opera signifìcans, || que, ut idem ait Apo-
stolus, sunt fornicatio, immunditia, luxuria, ydolorum servitus,
veneficia, inimicitie, contentiones. qui vero talia agunt regnum
Dei non consequentur. « neque enim de spinis colligunt ficus,
« neque de rubo vindemiant uvam »(^\ quia quicumque luxuric, io
invidie aliorumque vitiorum aculeis sordent, sive stimulis fedantur,
et iracundie, detractionis, odii superbieque asperitatibus cumulati,
insuaves proximis et quasi intractabiles existunt, exempla vel do-
ctrinam virtutum ministrare proximis nequaquam digne prevalent.
Ficus autem regni celestis dulcedinem, uva vero flagrantiam 15
dominice dilectionis significant. « bonus homo de bono thesauro
« cordis sui profert bonum, et malus homo de malo thesauro cordis
(( sui profert malum )>(3). thesaurus cordis intentio est cogitationis,
quam internus arbiter decernens, cum aliquem conspexerit, maiora
velie bona operari quam possit, licet ipsa bona minora sint, malori 20
tamen celestis gratie mercede remunerar, prò malis vero, quam-
quam minora sint, operantem, tamen malori ultione punit, vide-
licet propter intentionem cordis, quia deteriora si valeret operari,
minime cessaret. nam vidua prò duobus nummis exiguis innu-
meris prefertur divitum donariis. « Ex abundantia enim cordis os 25
« loquitur » ^^\ quia quod cor administrat affluentius, hoc etiam
OS loquitur abundantius. quod vero locutio bona absque operibus
e. iS A atjtestantibus nichil omnino prosit, subsequens manifeste astruit :
« Quid autem vocatis me Domine Domine, et non facitis que
«dico?» (5) Dominum namque vocare bone arboris videtur 30
esse fructus. sed si perverse vivendo preceptis Domini repu-
gnat, bonum non extitit quod lingua sonuit, quia illud procreavit
conscientia onusta vitiis: « Omnis qui venit ad me et audit ser-
(t) Cf. Psaìm. I, 2. (4) Matth. XII, 34-
(2) Lue. VI, 44. (5) Lue. VI, 46.
(3) Matth. XII, 35; Lue. VI, 45.
SERMO DE SANCTO LAURENTIO. 105
« mones meos, et facit eos, ostendam vobis cui similis est. si-
« milis est homini edificanti domum » ('). homo hic mediator
Dei et hominum Ihesus Christus est, qui sanctam Ecclesiam, in
qua perpetuo maneret, edificare dignatus est et consecrare. qui
5 videlicet domino Christo quique prò modo suo similantur electi,
cum ipsi singuli in suis cordibus specialiter agere curant, quod
Christus generaliter agit in Ecclesia: « Qui fodit in altum et
« posuit fundamenta super petram » ^^\ Christus enim, eiectis
a suorum cordibus fidelium prave consuetudinis et superfluis co-
io gitationibus, inconcussam mansionem in eis studet stabilire,
ipse vero petra est super quam fundamenta huiuscemodi domus
locavit. si cut enim nil petre antefertur, cui fundamentum im-
ponitur domus, ita sancta Ecclesia nichil preponit fidei Christi ac
dilectioni, adeo ut prò ipso etiam mortem non dubitet pati.
15 « inundatione autem facta, illisum est flumen domui illi, et non
« potuit eam movere, fundata enim erat super petram » ^3). patet
quia Ecclesia pulsatur nec deicitur. et si quis credentium male
victus cesserit, huic non pertinet domui, quia non super petram
fidei, sed super arenam levitatis fundatus extitit. notandum au-
20 tem quod hec inundatio temptationum, tribus modis Ecclesiam im-
pugnat, videlicet cum a sua concupiscentia quisque temptatur vel
falsorum fratrum improbitate fatigatur, vel apertioribus externo-
rum appetitur || insidiis. hec etiam temptamenta Dominus alibi
portas inferi nuncupat. que etsi pulsant, non tamen deiciunt
25 Christi Ecclesiam. inundatio vero perfidie non subruit domum
fidei nec debellatur ab extraneis, non corrumpitur a falsis fratribus
neque obcecatur fumo proprie cupiditatis, quia fervet interius ar-
dore dominicc caritatis. his sancti evangelii, Domino propitio,
prout potuimus prelibatis documentis, libet nunc etiam de huius
30 sanctissimi patris nostri Laurentii gestis disserere aliqua huic le-
ctioni congruentia, ad eius venerationem nostramque edificationem
pertinenti a.
9. pravf consuetudinis] Cosi nel testo.
(1) Lue. VI, 47, 48. (3) Lue. VI, 48.
(2) Lue. VI, 48.
Cbron. Farf. I. 7*
e. 18 B
10^ SERMO DE SANCTO LAURENTIO.
Hic denique gloriosissimus pater noster, cuiiis hodie celebra-
mus solemnitatem annua devotione, de Siria provincia extitit,
qui ab omnipotente Domino inspiratus, patriam parentesque sive
consanguineos diniisit, et cum sua sanctissima sorore Susanna
Romani venit, et inde ad haec loca construenda devotus propc- 5
ravit, et tamquam bona arbor fructus hic cquitatis non cessavit
operari. quo nos exemplo tunc docti perficere curabimus, cum
de Siria, quc secundum Prophetam ab oriente consistit Hierusa-
lem, ad loca Romana, idest excelsiora, properamus, et patriam
nostram, hoc est carnis delectationem, parentesque et consangui- io
neos, concupiscentias scilicet et vitia, reHnquimus, et in hoc loco
nobis a Deo destinato in eius servitio permanere studebimus.
et bene de orientali Siria venimus cum Domini iugum et sancte
conversationis in primo nostre etatis evo suscipimus, ut quod ait
Propheta in nobis adimpleatur: « Bonum est viro cum portave- 15
« rit iugum ab adolescentia sua, sedebit solitarius et tacebit, quia
(devavit super se » (^'\ .domum quoque congruam, idest Dei
habitationem in nobis ipsis, sicut supra in sancto evangelio audi-
vimus, una cum sorore nostra, idest purissima fide, construere
bonis operibus curemus, et super petram, idest Christum, firmis- 20
sime stabiliamus, ut una cum beatissimo patre nostro Laurentio
mercedem eterne remunerationis capiamus. in hoc quoque quod
ipse a fundamentis construxit cenobio cunctis diebus fideliter
perdurantes, si quando oportuerit passionibus Christi participemur,
ut et regni eius, precibus eiusdem patris suffulti, consortes effici 25
mereamur. credimus enim et firmissime tenemus, quoniam si
pios mores actusque sanctissimi huius patris nostri Laurentii imi-
tari studuerimus, in domum eterne mansionis quam ipse sanctus
iustis laboribus acquisivit, ingredi et cum sanctis omnibus gaudia
eterna percipere valebimus. ad quc nos gaudia, optentu Dei $0
genitricis et domine nostre Marie, omnipotens Dominus sua
magna miseratione perducere dignetur, qui vivit et regnat in
secula seculorum. amen ^^\
(i) Ierem. Thren. Ili, 27, 28. (2) La e. 19 a e b è in bianco.
vili.
CHRONICON FARFENSE
GREGORIO CATINENSI AUCTORE
CHRONICON FARFENSE
[Ms. bibl. Vittorio Emanuele, Farf. i.]
Incipit prologus.
E
e. II A
xcELLENTissiMO, magnisque honoribus Dei nutii accumulato,
j I 'j patri reverentissimo domno et abbati Beraldo (') cunctisque
senioribus Pharphensis sanctissimi conventus, infimus omnium et
cunctorum utinam monachorum uitimus Gregorius quicquid in
hoc evo sublimius et in Christo felicius.
Nosse vos credo, reverentissimi patres, quoniam dominus no-
lo ster Ihesus benignissimo nos edocet exemplo Patris celestis ce-
lestia simul ac terrena moderantis, ut simus perfecti, sicut et ille
perfectus est, « qui solem suum oriri facit super bonos et malos,
« et pluit super iustos et iniustos » ^^\ denique dum ipse Salvator
in hoc seculo conversaretur temporaliter sine peccato, multorum
ij turbas virorum, honorum sive malorum, amantium se vel sibi
invidentium phariseorum, uti bonus pastor oves proprias suffe-
rebat misericorditer, et una cum se sequentibus discipuh's alebat
potentissime. quod etiam Psalmista refert dicens : « Hoc mare
« magnum, scilicet presens seculum, et spatiosum, illic reptilia
20 « quorum non est numerus, animaha pusilla et magna » (^\
et paulo post: « Omnia a te expectant, Deus, ut tu des escam
(( illis in tempore. dante te iUi coUigent, aperiente te manum
« tuam omnia replebuntur hubertate » <^4).
Item ahbi: v Oculi omnium in te sperant, Deus, et tu
25 (( das II escam illis in tempore oportuno. aperis tu manum tuam e n b
« et imples omne animai benedictione » (5). sic denique honestis-
(i) Beraldo III che governò la ba- (3) Psalm. CHI, 25.
dia di Farfa dall'anno 1099 al 11 19. (4) Psalm. CHI, 27, 28.
(2) Matth. V, 45. (5) Psalm. CXLIV, 15, 16.
no CHRONICON FARFENSE.
sime patet vestra nobilitas in curia vcstrc celsitudinis: diversi
moris viros habere consuevit, singulosque ferre in muneribus
propriis. alii nainquc vobis referunt qucdam acta profìcua, alii
verba inania, alii adulationes, alii placitas cantioncs, alii vero ioca
lubrica, ut mimones. 5
Omnia transitoria sunt, omnia caduca, omnia terrena, omnia
pereuntia, omnia labentia. cuncta tamen nos ferre congruit, ut
omnium obsequiis et utilitatibus ad tempus fruamini.
Sed et apostolus Paulus, cantate inestimabili plenus, omnia su-
stinet et omnibus omnia factus est, ut omnes lucrifaceret('). sed io
nunquid sic utendum est minimis quemadmodum maximis? absit.
Omnis enim prelatus, nisi tribus muneribus decoretur, non
summus, sed videbitur imperfectus. videlicet: primo ordina-
tione, qua omnia discrete noverit imperare. deinde terrore, et
ex bine, ubi expedit, amore, terrorem erga minus sollicitos, sive 15
inutiles, sueque ordinationi contrarios. amorem autem adhibeat
illis qui libenter obsecuntur suis eque preceptis.
«
Nani si malis exhibeat bona et bonis tribuere negligat recta,
e. 12 A 5t; tortitudo perversa, || et videbitur hec staterà fore dolosa, et
pondus iniquum, quod est abhominatio apud Deum. quapropter 20
iniqui in peius proficient, et boni in rectitudine tamquam despe-
rantes deficient. sed meliora iustis et media saltim retribuantur
malis, ut insti in melioribus fìant iustiores et perversi esse con-
tendant in mediis correctiores. ergo ne prelatus fiat inordinatus,
et in suis muneribus largitor haud equus, omnium subditorum ob- 25
sequiis inconfuse utatur, et sic in pace omnia membra erunt.
Tunc propria munera digne singuli referentes, suum Dominum
glorificabunt et in proprio honore accumulabunt; hoc quippe
nobis omnibus maxime congruit, ut domino Deo nostro concessa
nobis talenta cottidie augentes reconsignemus duplicata, et nostris 30
exhibeamus senioribus obsequia digna. in Dei namque taber-
naculo in deserto quondam edificato, legimus unumquemque
tunc prout poterat optulisse, videlicet aurum, argentum, lapides
IO. omnes] Nel testo omnium
(i) Cf. Paul. I Corinti). IX, 22.
CHRONICONFARFENSE. Ili
pretiosos, bissum, purpuram, coccum bistinctum, iacinthum, pelles
rubricatas pilosque caprarum. nos autem non iam in taberna-
culo, quod instabile et in deserto manebat, eadem convenit of-
ferre, sed ea qu^ his significantur mimeribus, in Dei Ecclesia super
5 lirmam edificata petram referre oportet. scilicet || prò auro sa- e- 12 b
pientiam, non huius mundi stultam, sed que Dei timore discitur
veram. prò argento, fidei non fict^ sed firme puritatem. prò
lapidibus pretiosis, varias fortesque virtutes. prò purpura, ut
prò amicis nostris, idest Deo vel proximo, efFusionem sufferamus
IO sanguinis. prò cocco bistincto, caritarem Dei et proximi. prò
pellibus caprarum, sustentationem in adversis proximorum, vel
nostre mortalitatis signum. prò pilis caprarum, compassionem
in adversis amicorum. in domo quoque regia vasa sunt plu-
rima, non tantum aurea et argentea, sed et lignea et fictilia,
15 fiale etiam et ciati proprio habentur munere digni. hcc igitur
omnia ideo commemoramus, ut nuUus se tam pauperculum fli-
teatur ut quod Deo ofFerre debeat non habeat munus. regnum
enim Dei tanti valet quantum quis habet. a divitibus namque
omnibus relictis ^mitur, voluntate tamen bona a pauperrimis
20 acquiritur, hac enim nichil Deo offertur ditius. his nos instructi
institutionibus divinis, satagamus fideliter prout cuique donatur
in Dei Ecclesia fì'uctum ofFerre utilitatis, ne talentum gratis nobis
a domino concessum in terra abscondamus, et ex hoc velut inu-
tilis servus condemnemur, et in tenebras exteriores mittamur.
25 Sed donec dies est et aHtus in nobis, nostre utiUima || saluti
attentius operemur, ut in extremo. velut fidelis servus ad do-
mini vocem gaudeamus, et eterne fructum remunerationis per-
cipere mereamur.
Quibus dictis sanctioribus roboratus ego infimus omnium et
30 infelix, huiusque operis editor fidelis, vestra, pater venerabiHs, su-
blimi caritudine et quorundam precipuorum seniorum admoni-
tionibus cohortatus, semper gliscens, secundum datam mihi a Deo
gratis scientiolam, aliquem offerre fructum utilitatis in Ecclesia,
ad augmentum honorum huius sacri cenobii, vestramque cdifica-
^^ tionem, domini mei reverentissimi, hoc tertium assumpsi cartu-
larum opus laboris. quod quia Christo domino adiuvante, eius
e. i:
112
CHRONICON FARFENSE.
optentu integerrime Genitricis, in cUiobus iam aliis expletis vo-
luminibus magnis, usitatissimum habemus, ideo mine breviatim
deflorare curamus, ut et ad legendum levissimum, et ad audien-
dum laborem plenissimura exercere valeamus. omne quippe
opus vel ars, quanto magis frequentatur, tanto amplius indagatur 5
et perfectius operatur. sic etiam ager, sarculis vel rastris aliis-
que utillimis obsequiis cultus, purum et absque zizaniis profert
fructum. scriptura quoque sanctorum patrum nobis emissa prisco-
rum si sepius rum inetur, magne semper utilitatis, clariorque sensus
e. 1} B in eis invenitur. quanto enim plus eas investigamus, || tanto io
magis velut discretam frumenti medulLmi vinique optimam in eis
meracam reperiemus.
Quapropter et nos de priori cartarum magno, et sequenti
breviori libello, hoc tertium studuimus opus efficere brevissi-
mum ^'). in quo etiam aurificum peritorum mores imitati su- 15
(i) I due libri anteriori ai quali
Gregorio di Catino allude, sono: 1° il
Liber ^emnlagraplms sive chroiiomialìs
ecclesiae Pharphensis, che si conserva
ora nella biblioteca Vaticana (ms. Va-
ticano n. 8487) ed è stato pubblicato
dalla R. Società romana di storia pa-
tria col titolo Regesto di Farfa ; (*) 2° il
Largitorium Pharphense, o libro delle
enfiteusi, che si conserva nella biblio-
teca Vittorio Emanuele (ms. Farfense
n. 2) ed è ancora inedito. Di questi
due lavori così parla Gregorio nel
prologo al Largitorium:
Nos quoque divina instigaute potentia, san-
ctorum miserante clementia, ob cunctorum
continentiam evasionemque vitiorum, et mee
atquc omnium consanguineorum salutem ani-
marum, opus istud cartularum assumpsimus,
et ad perfectum in nomine Domini deducere
curavimus, scientes quod non qui ceperit, sed
qui usque in fìnem peisevcraverit, hic salvus
erit. denique primum huius magni operis li-
brum stilo edere veraci studuimus, quem C I c-
ronomialem, idest hereditale appellari
curavimus, in quo Deum testantes confitemur
(•) // Regesto di Farfa, compilato da Grego-
rio DI Catino e pubblicato dalla R. Società ro-
mana di storia patria a cura di I. Giorgi e
U. Balzani,
nichil nos mendacii in rerum translatione, ni-
elli! dubietatis in cartarum transcriptione, ni-
chilque superfluitatis in causarum dimensione,
sive quantitate aut qualitate, addidisse, nec om-
nimodis preter quod sillabarum sive partium
litteraturas. omnino corruptas. aliquantulum
transferentes correximus, prolixitates etiam
verborum caventes, relhorice contractus car-
tarum emendavimus. demum hoc alterum
librum Largitorium vel Notarium
appellari censuimus, eo quod res nostri mo-
nasterii notet ab eius rectoribus possessas, vel
alicui petenti legaliter sive usualiter largitas.
per quod videlicet secundi operis volumen non
minus bonorum possessionum ius legaliter et
auctoraliter defendi potest, quam per prioris
0 pus cartularum, in quo dumtaxatacquisitiones
inve.niuntur rerum, vel conrtimationes tempo-
ralium potestatum. nam nemo plenius largi-
tur, nisi qui prius certius possidere videtur.
ergo res primo corporali edita traditione acqui-
site, et postmodum cuilibet ecclesiastico more
largite, firmius certiusque defendi possunt
equissima ratione, quia liberius ostendunt
ipsarum rerum dominum possessorem, per
eam quam alicui tribuit largitionem. in quo
etiam libro, indictiones cuiuscumque tempo-
ris, et vocabula virorum res ipsas petentium,
abbatumque largientium, partium quoque em-
ptionis, peiiamque obligationis,nomina testium
iudicumque notantium, sive quautitates rerum
conventarum pernotavimus, ut non tìctas vel
apocrifas translationes, sed verissimas certis-
simasque et absque aliquo scrupulo dubietatis,
qui velit intueri, ccrneret cartularum siiigulus
CHRONICON FARFENSE. I13
mus, qui aurum vel argentum igni multoties satagunt purgare,
ut opus splendidissimum exinde valeant perpetrare. enimvero
tamquam vina que, fecibus ablatis, mera suaviora fundunt, et in
altero nitidiori vase recondita potantibus nectaream dulcedinem
5 reddunt, ita hunc cartularum tertium librum studuimus breviare,
et de ampliori fonte in breviori locello aquam laboravimus pu-
riorem transferre, ut lectus et relectus sine tedio hic liber et fre-
quentius, magnam sollertìam utillimamque cautelam prebere valeat
eo utentibus, et notitiam bonorum omnium huius monasterii admi-
10 nistret, presentibus posterisque rectoribus fastidio magne remoto
rei, studioque adhibito perfecte utilitatis. in hoc enim invenien-
tur antiquissima novaque et verissima huius monasterii libertas,
propria iura, defensio summa, custodia utentibus recta. refert
enim brachico veracique stilo cuiuscumque abbatis singulas acqui-
ci sitiones, iniquas largitiones, detestabiles dispersiones, etiam || quo- ^- ^4 ^
rumcumque hominum iniustas invasiones et impias diremptiones.
in quibus omnibus numquam me fallere studiose, nec in aliquo
apponere aliquid vel minuere, nec a vero aliorsus scribere promitto,
teste omnipotente Deo eiusque tremendo iudicio, nisique equissima
20 ratione scriptoque veracissima per omnia fuisse sano intellectu
capere poterò. salva semper huius monasterii libertate antiqua
vel consueta, a pontificibus sive regibus et imperatoribus largita,
nec mendacium in hoc sive falsitatem laborare debeo, quoniam
exinde nil mercis temporalis debitum exigo, nullumque premii
^5 munus terreni recipere habeo. quippe quam sepissime etiam in
rebus mihi concessis et necessariis penurias ultra modum patior,
cur gratis mendacium, quod ex diabolo est mihique non lucrandum,
agere debeo? scribam sane prout certius nosse sive posse po-
autenticarum renovatìones. que omnia, iuxta ^^e è come un riassunto dei principali
abbatum catalogum, sive eorum successiones . .11 o-
temporum ordinantes, descripsimus, quarum documenti del monastero. Si con-
etiam vocabula rerum, sive terrarum aut lo- serva nella biblioteca Vittorio Ema-
corum, ceu in alio priori libro, alphabetice, ad nuele (ms. Farfense n. 3). Vedasi
citissime inveniendum, inseruimus. j^torno a questi libri anche il prologo
premesso al Regesto di Farfa. Ripeto
Negli ultimi anni della sua vita, Gre- qui l'avvertenza fatta alla p. 20, che
gorio di Catino compilò un quarto li- questo Regesto è citato nella presente
bro che chiamò Floriger chartarum, e pubbHcazione con la sigla R. F.
Chron. Farf. I. 8
114 CHRONICON FARFENSE.
tero, huic sacro cenobio vel iure, vel iuste, vel legaliter, vel
consuete pertinentes vel pertinendas hereditates, aut ei a quovis
potentissime concessas per omnia libertates. alterius bona sive
ius Ecclesie, aut cuiuscumque hominis scienter nunquam frnu-
dabo, neque quod iniquum vel perversum videro, huius mona- 5
sterii aliquando fuisse fraudulenter ascribere studebo. foret
e. 14 B enim impium et detestabile || apud Dominum tamquam crimen
sacrilegii pessimum et pene homicidii dignissimum. ideoque
nullum exinde meritum apud Altissimum neque per hoc tempo-
rale prestolarer commodum, quia Deus index iustus non hoc io
pateretur inultum, immo Dei non evaderem iudicium, sed cter-
num digne perferrem supplicium. quoniam iuxta sanctum evan-
gehum omnis arbor que non facit fructum bonum excidetur et
in ignem mittetur. ubi attendendum, quia si arbor quc licet non
mala dicatur, propter fructum tamen quem non facit bonum in 1 5
ignem mittitur, putas ubi arbor mala erit mìttenda, que multa
sagacitate et industria prava et perversa opera malosque fructus
exercere nititur? cavenda est ergo fraus, cavendum mendacium,
et detestande operationis incestus, et bis similes pestes, quoniam
hi sunt male arboris mortiferi fructus, qui se perpetrantes de- 20
mergunt in profundum. hoc interea vos omnino postulo, pa-
tres, ut opus istud digne suscipiatis, et nuUius intentus occupatio-
nibus postponatis, quoniam in futurum ex hoc permaximis rebus
poteritis letari. nam ego quamvis magnus videar in caritudine,
tantillus tamen in munere, argentum vobis decens vel aurum 25
non habens, Deus scit, istud opus maxime huic sacro cenobio
cerno proficuum, iccirco vestrc serenitati vestrisque temporibus
illud exercere Domino adiuvante desidero attentius. cum quo
e. 15 A etiam opere fidelia obsequia || vestro honori conferre studeo, et non
adulationis nec verba inania, non levitatem pulveris vel ventuosi 50
faminis, sed cordis purissimi sinceritatem non solum transeuntis,
sed potius munus operis eterni vobis ministrare satago. qua-
propter, o venerabilis pater, non vobis videnda sunt grandia vel
superflua cibi vel potus aut indumenti mei regimina, nec pa-
tiamini, obsecro, ceu hactenus ultra modum me sufferre mei ha- ;s
bitus vilitatem, neque erga me negligentes sitis, sicut vestri an
CHRONICONFARFENSE. II5
tecessores, quoniam, ut verum in Christo fatear, quidam eoruin
maligni mihi extiterint gratis, et sumptus necessarios mee par-
vitati et in libro scribendo minime dederunt. unum Deo teste
recte profiteri valeo, ill-um priorem et maiorem librum me non
5 fecisse de huius monasterii substantiis, vel adminiculo cuiuscumque
prelati, sed de manuum mearum laboribus et a quibuscumquc
acquisitis extraneis non tamen publicis (0. hoc vero opus ve-
stre beatitudini erit perennis memoria, honoris sublimitas, re-
muneratio perpetua, si tamen in eo fuerit vestre sollicitudinis
IO indeficiens sagacitas et largitio oportuna.
Ad quod exercendum si ego segnis in aliquo a vobis forte
viderer, deberetis certe ne deficerem omni studio curare. multo
magis vero cum per omnia sollicitum me cernere potestis, tri-
buere mihi vel operi huic commoda neghgere [non] debetis.
15 numquid non cuilibet militi omnia armamenta, etiam pedum ul-
tima extremaque ligamina, et equum tribuitis faleratum, ad vi-
ctoriam temporalem exercendam, et non multo post forte op-
pressLiro || ab hoste, seu quandoque revincendo et aggredì bella
continuo defcctura insistitis? hcc omnia magna et amabilia
20 sunt huic seculo, sed Christi inopibus impossibilia et maxime
despicabiha.
At quia ad hominum plausus et temporale commodum agere
conaminij et iuxta quod vulgo proverbiatur cuncta volentia sunt
8. Nel testo moemoria 14. Supplisco la parola non che manca nel testo.
16-17. ^^^^ ^^^'^ adiuctoriam
(l) Si allude qui all'abate Beraldo II vum inutilem illum habens, velut exiguum
che governò dal 1090 al 1099. Di lui n;ercenarium superflue minabat, et in tantum
" j /^ • • 1 amigebat varns fatigabilibus tyrannicis ac im-
Gregorio di Catino dice nel Regesto portabilibus iussis, plurimisque moicstiis an-
(V, 155) '. gustiabat, ut et opus et hoc monasterium de-
sereret, et in aliena cenobia tanquam vagus
Attamen idem abbas post aliquantum tem- r „ ^ j »
- . . ^ ? .- ac profugus pergens secederet.
pus hoc fieri annuit cartarum minncum opus,
sicuti in prefatiuncula eiusdem operis veraci Nel prologo in versi che Giovanni
stilo intimavimus. non tamen ad illud perfi- /^.,^,^^„«.,v« „^^»,,:^^ ^i tj^^.^v^ o: ^„rv,
. ,. .. ... . Urammatico premise al i<^o^tJ5iO, SI ram-
ciendum aliquid sumptus tribuit, quoniam te- p rr j* j* • u* r '
nacissimus extitit. veruntamen scribentem menta 1 offerta di dieci soldi fatta da
lionorifice se prius diligere finxit, et ex ciba- un tal Pietro prete, per dar modo a
riis suis plurimum honoravit, atque in obse- Gregorio di por mano al lavoro (R.
quiis ebdomadarum agendis pepercit. in ve- p tt "x .
stimentis vero vel eius aliis oportunitatibus * > 4.' •
non benignus sed nimis erga illum extitit pi- Presbiteri Petri sunt haec primordia libri,
gerrinius. non multo post autem, siculi ser- Soldos nanque decem prò cartis optulit ipse.
ìi6 CHRONICON FARFENSE.
levili, et omnia nolentia gravia, labore flxcili perquiritis et hono-
rificentissime, non tantum annualiter sed etiam sepissime perlì-
citis ac solemniter, plusquam omnes vostri antecessores et incliti
comites, etiam sublimiores potestates vobisque proximiores, unum
hodie cunctis viventibus longe quoque manentibus estis notiores. 5
quo iccirco putatur a plurimis sollicitiori vos exercere sagacitate,
quia temporalia solummodo diligentibus magis favere videmini,
et de cternis ac amplius proficuis vobis rebus nuUus vestrorum
famuloruni nec fidelium, immo nec aliquis confratrum, forsitan
audet vobis utìllimam facere suggestionem. omnes enim tem- io
poraliter et ad suum questum vos vìdentur diligere, et quoquo
modo sibi libita ex vobis festinant rapere, nec anime sue parcunt,
nec super vobis de crastino cogitare cernuntur, sed donec hodie
valent, uti sanguissuge suggere nituntur quicquid valent, ita ut
vos ad nichilum deducere festinent, quatinus defectuose vivatis, 15
et cogitare de cternis minime valeatis. instant adulationibus,
renovantur cotidie variis petitionibus, nec deficiunt in postulandis
rebus, obliviscuntur a vobis accepta et dolent se perdidisse ali-
quantulum dilata. quia igitur bis maximis altisque actibus in-
c. 16 A sudatis, ideo a plurimis nobilibus viris penes vos pessi||mum et 20
detestabile odium contra vos generatis, dum ipsi tam magna nec
norunt nec valent militibus suis libere prebere munera memo-
randa.
Ergo, precelse pater, omnia hoc quc vobis suggerimus fide-
lissime, suscipite placide ac benignissime, quoniam ea vos semper 25
optamus perficere, in quibus vivatis perpetue. obsecro etiam ut
secundum prudentiam vobis maxime concessam, temporalia sic
exerceatis, quatinus felici iocunditate omnia pertranseatis, et ad
non amittenda premia quandoque perveniatis. non enim Deus
in hoc regimine vos vel aliquem pretulit aut preferre permittit, ^o
ut hec temporalia magis nunc exigat, vel si neglecta fuerint in
iudicio requirat, sed potius si commissi gregis corporum regimina
vel salutem animarum quis parvipendat, et non omni exerceat
diUgentia. nec miUtum requirit plurimorum summam vel quot-
25. Nel testo suscipe
CHRONICON FARFENSE. II7
quot illorum preparare satagat, sed magis sibi famulantibus vel
cuique commissis curam soUicite inpensam. itaque recte ince-
dentes, et ncque ad dexteram neque ad sinistram declinantes, om-
nipotens Domiiius custodir in omnibus, et in omnia quecumque
5 fecerint semper prosperabuntur. et qui agenda vel salutifera ne-
gligunt, iusto illos iudicio Deus ducit in reprobum sensum. ut
ea faciant que non conveniunt. et cum recta perficere nolunt
facillime, ad iniqua perducuntur exercenda difficillime. super
hec omnia suggero vobis, excellentissime pater, quod m emine-
io ritis scriptum: « Quodcumque potest manus tua facere, instanter
(( operare, quia nec opus nec ars nec ratio valet apud inferos
(( quo tu properas » ^'). inferos hic dicimus sepulcra in quibus
locati nil valent operari. item Scriptura dicit: « Eum qui po-
« test benefacere noli prohibere, si potes, et ipse benefac )> ^^^.
I 5 sicut enim unusquisque remuneratur de omnibus que in se vel in
aliis bonis operari conatur, sic || etiam dupliciter condempnatur e. 16 r
qui valet, et nec in se nec in aliis bono aliquo exercetur. ergo,
pater alme, sint penes vestre soUicitudinem dignitatis, ad aug-
mentum vestri honoris, omnium subditorum vobis ordinate uti-
20 litates. labentia eternis non pr^feratis, permanentia prò fugitivis
non negligatis. uniuscuiusque subditi munere fruimini utiliter,
et omnium obsequia non ducatis segniter. nullus ex vobis com-
missis ex toto vacet, nullus quiescat a bona operatione, ne forte
stolidus in eis quis inveniatur, et arboris infructuose maledictione
25 multetur, vel quicquid a discipulis delinquitur a magistro exigatur.
denique sicut securis sine precidente inutilis cernitur et nil per
se valet operari, sic subditorum opus vel labor quasi inanis vi-
detur fore absque patris spiritualis iussione. iccirco enim nobis
est regulariter preceptum ut cum abbatis voluntate omnia agantur,
30 nam equus licet magnus, licet validus, licet fortis, videatur, quis
tamen sine insidente vel conducente illum audivit triumphasse?
sed iam, ne diu loquendo vestram serenitatem gravemus, a prolixa
locutione fideliter exhibita sileamus. hoc ad ultimum suggeri-
13. Nel testo locatis
(i) EccUs. IX, IO. (2) Prov. Ili, 27.
Ii8 CHRONICON FARFENSE
mus, ne nostrani scientiolani parvipendatis, sed sic agat erga me
vestra dignatio ut nunquam vacet in me cuiuscumque utilitatis
operatio. enimvero donec vixero, adiutus Dei omnipotentis
eiusqiie gloriose Genitricis ac domine nostre suffragio, non erit
segnis nec inutilis scientiola mec parvitatis, a Deo mihi concessa 5
gratis, ad semper exercenda huius monasterii utiliora vestroque
honori decentiora. opto autem vos devotissime operari sollicite
ac discrete, ut in nobis et prò nobis ac de nobis et temporaliter
e. 17 A gaudeatis, et uti bonus ac soUicitus pastor digne fructus || rerau-
nerationis una cum ovibus fidelibus cternaliter capiatis. amen. io
CHRONICON FARFENSE. II9
SANCTORUM tempora patmm sive gesta virorum cum pie rele-
guntur, et audientium religiose auribus notificantur, prudentes
edificantur et in suis sapientes negotiis Illa imitando, cautiores
efficiuntLir, et feliciter in omnibus prosperantur. ob hoc pre-
5 sertim tempora descripta sunt iustorum, ut nostra dum vivimus
cautiori consimilique felicitate et absque offensione transeamus.
scriptum est enim quia exempla iustorum et actus precedentium
nos cautiores efficiunt. et Dominus in evangelio : « Qui am-
«bulat», inquit, «in die, non offendit, quia lucem videt huius
IO « mundi » ^^\ sancti denique dies faerunt, quoniam in luce
huius mundi, que Christus est, ambulaverunt. qui vero aHorsus
quam sancti temporibus suis conatus fuerit ambulare, in via Dei vi-
debitur errare, sed nec in hoc Dei iudicium effugere valet. licet
enim sibi videatur ad tempus in aliquo prosperari, sed deterius
15 illi erit, cum hoc dies Domini declarabit, sive vindicabit. iudi-
cium ergo, fratres dilectissimi, omnipotentis Domini timeamus,
et sanctorum terminos patrum in nullo transgrediamur. || quid
est autem terminos patrum transgredi ? hoc est sinistrorsum
incedere, et quc illi gesserunt vel statuerunt, negligere sive con-
20 temnere. illorum enim tramitem si sequimur, in nullo ober-
rare videbimur, et si tempora quorumcumque sanctorum incerta
habemus, numquid bene acta ab eis spernere debemus ? mi-
nime, nam Hcet cuiuscumque temporis sancti extiterunt, non
tamen transitorie sed eternaliter vixerunt, Deumque in se non
25 temporalem sed sempiternum, non localem sed ubique presen-
tem et in omnibus mirabilem, et verbis et operibus permaxime
ostenderunt. quorum nos vitam actusque uti veri filii patrum
(1) IOANN. XI, 9.
e. 20 A
e. 20 B
21 A
120 CHRONICON FARFENSE.
imitari certatim debemus, et prout potcrimus in omnibus cum
Dei adiutorio prosequamur ut illorum in eterna patria societatem
adipiscamur. nani filius qui a patrc nititur deviare, patris ne-
quaquam consequitur hereditatem. patria namque sanctorum
est paradisus, ibique fore creditur patrum hereditas sanctorum 5
et imitantium filiorum. Deus vero qui non localis nec tem-
poralis, sed ubique presens et sempiternus permanet, qucdam
etiam suo mancipata cultui ad suorum salutem fidelium oportuna
in hoc seculo loca eligit, que sanctorum inibi commorantium au-
gentur mentis, et crescunt ipso perficiente bonis plurimis. om- io
nis namque locus aut habitantium beatis meritis augetur, aut
culpis delinquentium exterminatur. revera, quia sepissime per
hominem locus, raro autem homo per locum edificatur, mirabilis
quoque Deus in sanctis suis predicandus etiam et metuendus || in
omnibus omnino locis, quia dum sanctorum in terris exaltat 15
habitationes, haud dubium quin eis eternas in cdis ac lucidissi-
mas preparet mansiones. quotiens enim sanctorum loca divinis
in cultibus augentur, totiens eorum qui edificarunt merces et co-
rona in patrie celestis regionibus accrescunt. ve quoque illis
per omnia erit, quorum industria divini defectio loci vel occasio 20
fuerit desolationis! et si unius Dei templi violatio fit illi qui
fecerit perditio, quanto magis plurimorum ? tot prò certo in
uno tempia violantur, quot profecto, si consisteret ibi, homines
salvarentur. nos ergo, fratres, omnimodis caveamus, ne nostris
temporibus templum Dei habitationis violetur, neque negligentes 25
in divinis augmentandis rebus inveniamur. magis vero per
omnia satagamus ut sanctorum augmentantes loca, illorum pa-
trociniis adiuvemur, eorumque meritis vel in ahquo coequemur
qui omnia in bonum operari studuerunt, et in vera fide iugiter
permanserunt. misericors autem et miserator Dominus recte in 30
suis mirabiliis prcdicatur sanctis et fidelibus, in quibus per singula
seu tempora operatur innumera mirabiha. ipso denique coope-
rante, admiranda et stupenda gesserunt, et recta nobis gradiendi
itinera reliquerunt. in quibus semper sunt decentissime prcdi-
cabiles et in omnibus imitabiles. in hoc vero presertim digna 55
illi efferendi sunt laude, qui ad exemplum beatissimi patriarchc
e H R O N I e O N F A R F E N S E .
121
Abrahc a propriis domiciliis discedentes, et sua queque cum pa-
rentibus relinquentes, ad exteras properarunt nationes, quatinus
fructum II transplantata arbusta expeditius operarentur vite, et
dignam posteris relinquerent vere imitationem vie. sic prc-
5 sens beatissimus gessit pater noster Laurentius, huius sacri ce-
nobi i cdificator primus, cuius hodie soUemnia annua venera-
tione recolimus, quando de terra atque cognationc sua, hoc
est de Siria exivit, propriamque domuni cum parentibus et pro-
priis omnibus reliquit, et peregrinationis iter assumens, in hanc
IO Sabinensem provinciam post beatissimorum apostolorum venit
adorata limina('). in qua aliquantisper commoratus, dum episco-
C. 21 B
(i) Intorno ai tempi più remoti del
monastero e al suo primo fondatore,
Gregorio di Catino tornò nuovamente
a scrivere nella prefazione al Liher
Floriger, e recando il frutto di più
accurate indagini potè dire: « aliquid
« de beatissimi patris nostri tempore
« verius hic indagatum quam in aliis
« libris inseruimus ». Mi pare perciò
necessario riferir qui intera quella
prefazione per dar completa la leg-
genda delle remote origini farfensi
quale apparve allo sguardo sagace
di Gregorio.
[Ms. bibliot. Vittorio Emanuele, Farf. n. 3.]
In Dei omnipotentis nomine. Incipit pro-
logus Libri F 1 o r i g e r i cartarum glorio-
sissime Marie domine nostre semper virginis
liuius Pliarphensis cenobi].
[Explctis igitur huius magni operisrenova-
tarum cartarum aecclesig istius beatissime
semper virginis Marie Dei genitricis, nostre-
que gloriosissime domine, tribus voluminibus
quos domino Cliristo omnipotentis Dei filio (*)
in nostre evo iuvcntutis, cum essemus annorum
elatis(**) .XXXII. incepimus. deheinc] (***)
alium [libeilum, videlicet quartum.Christo do-
mino iuvante, inclioare desiderans in graviori
iam evo Ghristo miserante quo sumus, videlicet
(*l Cosi nel testo. Probabilmente fu omessa una
parola come iuvante 0 concedente 0 simile.
(**) Lacuna di uva parola nel testo.
(***) Le parole poste tra parentesi furono ri-
scritte da mano recente sopra le antiche che evi-
dentemente dovevano essersi quasi del tutto di-
leguate.
.Lxx. vel paulo plus annorum. in qua ctate]
omnis levitas vel [falsitas locuni liabere nec
convenit nec decet. liber autem iste licct
minor omnium] priorum, erit tamen per omnia
utillimus trium. et quoniam in aliis me re-
colo spopondisse, nil falsum, nil mendacium
nichilque damnandum in rerum translatione
addidisse vel mutasse, exceptis partibus per
nimium corruptis rethoricg iuxta meo scien-
tiolam parvitatis compositis, quod Deum omni-
potentem eiusque angelos testes invoco per
omnia me observasse confiteor, salva ergo
huius sancte Ecclesig antiquissima libertate,
rerum omnium studuimus transferre veritatem
et quaruncumque causarum concessionem.
verum nunc in hoc .1111. volumine magìs ma-
gisque id observare me promitto, ut more
.1111. evangeliorum voiuminum hi libri .mi. in
nullo a veritate devient nec discordar! videan-
tur. si enim in aliis libris cum iuvenis essem
transtuli veritatem, multo amplius nunc iam
veteranus id ipsum me conservare corde, et
animo me constituere debeo, quia omne men-
dacium ex diabolo est. dominus autem Chri-
stus via, veritas et vita, in quo etiam libello
aliquid de beatissimi Laurentii patris nostri
tempore verius hic indagatum quam in aliis
libris inseruimus. et huius monasteri! plenis-
simam libertatem a summis pontificibus et
christianissimis catholifcisque imperatoribus]
et regibus legaliter concessa et semper in pre-
tcritis temporibus custoditam et defensatam
ostendimus. sed et aliarum rerum possessio-
nes a nobis nostrisque antecessoribus habite,
de quibus aliqua controversia vel litis intentio
aliquando evenit, quomodo legali iudicio sint
terminata veraci relatione rescribere et an-
notare curamus. prò quibus omnibus preci-
bussanctissimg domine nostre Marie et omnium
sanctorum quorum in hoc sacratissimo loco
beate reliquie habenlur, vel sancta patrocinia
veneramur, ab omnipotente Domino cuncto-
Chron. Farf. l.
8*
I 22
C H 11 O N I C O N F A R F E N S E .
patus honore fungeretur et Deo ac hominibus carus et acceptus
haberetur, sedili sublimia sprevit, favores honiinum et ineptas
mundi adulationes contempsit, hiiius secali curis reiiuntiavit, epi-
3. Xel testo contepafh
rum veniam delictorum et dignam remiinera-
tioiiem in scculo venturo ut adipisci merea-
mursiippliciter obsecramus. omnesetiam hoc
legentes voi audientes rogamus ut vestris piis
intercessionibus nos adiiivetis, quatinus quod
llagitamus optinere a Cliristo domino piissimo
valeamus.
His aiitem fideliter premissis, quod de tem-
poribus sanciissimi patris nostri Laurentii ante
gestis beatorum Euticii et Ysaac aliorumque
sanctorum qui eius college fuerunt ropperi-
mus, stilo iam veraci proferamus. denique
temporibus luliani imperatoriserat in partibus
Syrio vir vite venerabilis Anastasius cum
duobus filiis suis, Bricio scilicet atque Euticio.
ili quippe unanimi voluntate patriam rclin-
querunt et parentes, ut cclestcs opes attingere
p;)ssoiit. cum iiis ctiam se addiderunt plurimi,
maxime nepotes eorum et consanguinei circi-
ter .XI. videlicet: Ysaac, loliannes, Laurentius,
Proculus^ Paractalis, Vincentius, Crispolitus
necnon et Herculanus. cum quibus et Susanna
germana soror predicti venerabilis Laurentii
profecta est. hi namque insimul divino re-
specti Consilio, Romam causa orationis adve-
nerunt, et beatorum apostolorum Petri et Pauli
limina adoraverunt, et in Dei laudibus ibidem
apud episcopum Urbanum aliquanto tempore
permanserunt. sanctus autem episcopus Ur-
banus de eorum adventu gaudio magno re-
pletus, sine aliqua intercapedine Bricium et
Carpoforum ordinavit presbiteros, Lauren-
tium et Abundium constituit diaconos. qui
occulte per plurima tempora ethnicos predl-
cantes ad Christum convertebant.
Tunc iniqui Pagani nuntiaverunt luliano
quod iam dicti sancti cum multis discipulis
docerent populis doctrinam vanam illius ho-
minis quem interemerunt ludei, et ordinarent
diaconos et prpsbiteros, et destruerent culturas
deorum, et facerent sibi fontes ubi multos po-
pulos baptizarcnt. quo audito lulianus, rabie
plenus, iussit ante se adduci, et nodosis fu-
stibus eorum corpora vcrberari, et in tenebroso
carcere retrudi, famisque penuria fatigari.
post hoc autem prccepit omnes de carcere
educi, et in loco ubi dicitur Aqua S.ilviae sine
aliqua interrogatione caput beati Anastasii
abscidi ut celeri metum haberent. cum vero
beatus Bricius et Euticius caput sui patris vi-
dissent abscidere, defccti squaloribus carceris,
et percussi tormeniis pestiferis, cum magno
pavore disccsserunt ab Urbe, et veiiientes in
viam Corneliani ubi dicitur Pax Sanctorum,
universi orationem Deo dedorunt, et sanctis
osculis invicem dalis.omnipotenti Deo se com-
miscrunt et sic se diviserunt. l-iuticius qui-
dem ad Bulzena loca primo pcrrexit, ibique
non modicum permansit. deinde, ut creditur,
divino iussu ad locum qui Cample vocatur
abiit, ubi monasterium construens clarus vir-
tutibus in pace quievit. Bricius vero et Ysaac
atque lohannes ad Spoletanam profecti sunt
urbem, ubi diutius commorantes, niagnis si-
gnis atque miraculis et virtulibus claruerunt,
et monasteria ibidem construentes suum lau-
dabili atque felici fine cursum consumave-
runt. Vincentius autem Mevane episcopus
factus, eandem feliciter gubernavit ecclesiam.
Proculus vero cis pontem ultra Naricum flu-
men sub oppido Carsulano monasterium sta-
tuens, aliquanto tempore ibidem permansit.
Crispolitus quoque Vectonj [ecclesie pro-
fait, Herculanus autem Perosine civitatis ec-
clesiam rexit] (*).
[Laurentius vero una cum sorore sua ger-
mana Susanna Sabinensem petiti [sunt] (**)
regionem. ubi in Dei servitio diutius perma-
nens, carus omnibus effectus, ad summum gra-
dum episcopatus [recusans est electus] (***).
sed vir Dei vitam [meliorem ista] magis eli-
gens, ipsum episcopatum reliquit, et monachi-
cum habitum assumpsit. quem ut Deus omni-
potens ostenderet perfectismeritis apud Deuni
fore,eiusorationibuspostulatus a quodam loco
pcstiferum expulit draconem. in quo videlicet
loco cui vocabulum est Turianum, ecclesiam
construens, non parvo tempore m Dei laudibus
permansit. post hoc autem locum reperiens
remotiorem ubi Deo propitio monasterium
elegerit, cuius vocabulum est casalis Acutia-
nus, quem, ut prò certo credimus, beata Dei
Genitrix semper virgo gloriosa nostraque pre-
tiosa domina elegit iuxta ires cypressos ma-
gne altitudinis, construere ccpit, ut coniici
potest, temporibus Gratiani imperatoris qui
regnavit anno incarnationis Christi .ccctxx.
a tempore itaque luliani imperatoris sub quo
(*) Le parole tra parentesi sono riscritte sulle
antiche da mano recente.
(*•) Le parole tra parentesi sono riscritte
sullo antiche da mano alquanto meno recente
delle precedenti. sunt niancii nel tato.
^***j Queste parole e le seguenti «meliorem
« ista » sono riscritte in modo così incerto che
non è possibile leggerle con sicurezza, e le
diamo soltanto corno ci sembra di poterle con-
gotiuiaic.
e H R O N I C' 0 N F A R F E N S E .
123
scopatum deseruit, et contemplativam vitam, quo, Christo do-
mino docente, pars est optìma, elegit, et soli Domino vacare
desiderans, monachicum humile indnmentum accepit. sed si
Romam venerunt prg fati sancii usque ad lem-
pus] Gratiani .xl. [imperatoris anni sunt. xxv.
in quibus ut estimamus aliquantulum Rome
moralum] cum aliis, sicut sopra retulimu?,
sanctis, beatum Laurentium fuisse et Sabinen-
sem provinciam properasse, aique in episco-
palum electum fuisse. quo relieto et mona-
chicum habitum accepit et draconem pessimum
efFugavit. a tempore autem Gratiani, qui re-
gnavitcirca annosChristi incarnati. ccclxxxi.,
hoc monasterium inceptum a beatissimo Lau-
rentio estimatur,ct incolume permansisse usque
ad tempus Zenonis. annis scilicet .lxxxviii.
nani post luliani et lobiani tempora impera-
torum, regnante Valentiniano Pannonense tri-
buno, Burgundiorum .lxxx™. ripe Rheni flu-
minis insederunt, et non multo post christiani
tìunt. temporibus vero Valentis fratris prc-
dicti Valentiniani, Gothi per Hunnos a sedibus
propriis expulsi, transito Danubio fugientes su-
scipiuntur a iam dicto Valente qui postea ab eis
in Antiochia crematur igne, temporibus etiam
Archadii, Radagisus rex Gothorum .ccxl'".,
primo Italiam devastavit. temporibus quoque
Honorii,Halaricus rex Gothorum Romam in-
vasit et partem eius igne cremavit anno Christi
♦ccccxiiii. temporibus vero Zenonis impera-
toris et pape Leonis, Gensericus rex Guan-
dalorum cum exercitu Maurorum Romam ce-
pit anno Christi .cccclvii. quo tempore ar-
bitramur hoc cenobium fuisse dcstructum,
post beatissimi Laurentii constructionem anno
.LXXXVIII. tot cnimanni sunt a Gratiani pri-
mordio imperatoris usque ad terminum prc-
dicti Zenonis. in quibus forsitan incolume
permansit. temporibus vero lustini et pape
Agapiti anno Christi .Dxxvnii. Villisarius
missus a lustiniano imperatore cum exercitu
contra Guandalos ad Africam, quam multis
labentibus annis possederant, regem eoru^i
Gensmerum vivum ccpit, et Constantinopo-
lim mandavit. post hoc Romam venit et cum
Guitlige rege Gothorum, qui Urbem possede-
rai, diripuerat et absumpserat, pugnavit, cuius
maximo exercitu ceso fugavit, et rcgeni ipsum
captum Constantinopolim asporlavit. rursum
ad Africam perrexit et Guandalorum Gunta-
rilum regem dolo pacis peremit, et reliquos
reipublice iugo substravit, Romeque victor
rediit. temporibus autem Vigilii pape, Nar-
ses eunuchus a lustiniano imperatore missus
Italiam venit, et cum rege Gothorum Totila
qui Urbem ceperat pugnavit, eumque inleili-
ciens omnem Italiam liberavit. temporibus
vero lohannis pape, Sinuald regem Herulo-
rum cunctam Italiam opprimenlem, Narses
pugnans occidit et omnes sibi subiugavit.
deinde Amingum ducem Francorum et Bucel-
Unum Italiam nimis opprimentes occidit, et
Italiam liberavit. mortuo autem Narse patri-
ciò, Albuin Langobardorum rex .xx"*. viro-
rum a Saxonibus amicis in auxilium accepit,
et a Pannonia Italiani venit anno .vii. Tyberii
imperatoris, et anno dominice incarnatior)is
.DLxvini. temporibus quoque Foce Augusti,
Romani ceduntur a Persis. postremo autem,
temporibus .1111. Constantini .lx. imperatoria,
anno eius .xii. venit sanctissimus Thomas et
hunc locum restaurare cepit anno Christi
.DcLxxx., qui destructus et absque habitalorc
permansisse arbitratur annis plus minus
.CLxxv. tot enim anni exliterunt a termino
Zenonis imperatoris, cuius temporibus eredi-
tar fuisse destructus, usque ad annum dnode-
cimum quarti Constantini .lx. imperatoris.
iure itaqueignorabatur, quia tot annis a nullo
ineolebatur. a (*) luliano igitur imperatore
usque ad Gratianum anni sunt .xxiiii. in qui-
bus sanctissimus Laurentius morasse fertur
Rome atque Sabinis ante huius monasterii
inceptionem. a(**) Gratiano autem usque ad
Archadium anni sunt .xxv. in quibus Italia
erat solida et incolumis et sine gentilis gladio
dominii. ab Archadio vero usque ad Zeno-
nem anni sunt .lxx. in quibus Italia licei op-
pressa et divastata a gentibus legatur, prius a
Raadgiso cum Gothis, deinde ab Halarico
cum (*«*), non est arbitrandum quod istud ce-
nobium lune destructum sit, quia Roma qup
proxima est incolumis manebat, postquam au-
tem Roma temporibus Zenonis et pape Leonis
primi capitur a Genserico rege Guandalorum
et Maurorum, lune credendum est hoc mona-
sterium fuisse desolaium et sic permansisse
hominibus ignotum annis .clxxvi., videlieet
usque ad tempus quarti Constantini, quando
sanctissimus Thomas eius anno .xii. venit, et
restaurare c^pit, anno Christi .dc.lxxx. post-
quam Langobardi in Italiam venerunt, anno
utique .VII. Tyberii imperatoris, a cuius tem-
pore usque quo venit sanctissimus Thomas
anni sunt .xc. in quo tam brevi spatio quo-
modo potuit oblivisci tam famosus (***») lo-
cus? sed et illud quod in proemio legilur
(*) a inanca, nel testo.
(**) a manca nel testo.
(***) Cosi nel testo.
(****) Nel testo fomosus
1 24 e H R O N I e O N F A R F ]•: N S E .
forsitaii in hoc aliquis pulsatur, et quod episcopatuin deseruit
CLiiquam displicere vidctur, rationem eximii doctoris beatissimi
Gregorii attendai, et quid de sanctis viris ad meliora tendentibus
docuerit, non improvise spernat. ait enim: Quoniam sepe agitur
in animo perfectorum, quod silentio prctereunduni non est, quia 5
cum laborem suum sine fructu esse considerant, in loco alio ad
laborem cum fructu migrant. et cum in aliquo loco minorem
e. 22 A sibi fructum adesse conspiciunt, et gravem laborem, || ad laborem
se alibi cum fructu servant. nani ubi omni modo fructus de
bonis deest, fìt aliquando de malis labor supervacuus, maxime si io
e vicino cause suppetant quo fructum Deo ferre meliorem valeant.
sancti enim sapientìs donum lege non constringitur, loco non
coartatur, nec tempore comprimitur. sed quem intrinsecus do-
cuerit, extrinsecus quasi in sua libertate relinquit. mentes nam-
que electorum semper ad alta tendunt, et de ininimis ad meliora 15
precellere nituntur. sicut enim liquor olei in omni alio liquore
de imis tendit ad superiora, sic animus iustorum de humili iustitia
ad maiora precepta surgere festinat. sicut scriptum est: Am-
bulabunt sancti de virtute in virtutem, ut Deum deorum in Sion
valeant contemplare. nani quod hoc beatissimus liic pater no- 20
Constructionis, istud monasterium a In hoc itaque codicello continentur tempora
Langobardis destructiim, effugatis ab eis et diversarum potestatum a primordio huius con-
interfectis eius liabitatoribus, corrigendum ai- ditionis ccnobii, ut initium eius quando san-
bitramur, ut non a Langobardis sed potius a ctissimus Laurentius inchoavit quoquo modo
Guandalis [dicatur](*), quod accidil tempori- possit sciri. inveniuntur hic et sanciorum
bus Zenonis, ve) a Gotliis, quod temporibus Ar- apostolicorum diverse auctoritates, et eorum
chadii vel Honorii imperatorum extitit. liec huic cenobio concessa privilegia, ad eius lì-
de temporibus regum et imperatorum presu- bertatis perpetuam defensionem. inveniuntur
lumque Romanorum variisque cladibus super et catholiconim imperatorum prcceptiones,
Italiam a diversis gentibus illatis a primordio ad eius perfecie securitatis tuitionem. inve-
liuius cfnobii nos exarasse sufficiant, de qui- ninntur et orthodoxorum Patrum sententie
bus notandum quod varie ea descripta repe- summa auctoritate piene, ut quc vivens pro-
rimus. verum inspicientes et perscrutantes latus Ecclesie, vcl imperialis aut regalis po-
Chronicam Hisidori episcopi et Pauli Oro- testas bene ordinaverit, vel prò quiete (*)
sii, Historiamque Romanorum seu causaque vere religionis disposuerit, nullate-
Langobardarum gentium, marty- niis ad irritum deducantur. inveniuntur et de
rumque passiones nec non et gesta sancto- aliquibus rebus a pravis hominibus contra
rum, prout certius et verius valuimus, in hoc jioc monasterium illate (•*) controversie iii-
nostro ultimo cartarum opere ipsa tempora tentiones, in placito legaliter ditfiniti? vel ter-
ct annos transcribere curavimus, ut tempus minatf. inveniuntur etiam vocabula omnium
beatissimi Laurcntii huius primi fundatoris ecclesiarum et locorum, sive quarumcumquo
ccnobii suptilius intimare possemus. rerum huic monasterioab initio pertineiitium.
(*) Nfl testo quietf
(«) Nel testo dar («•) Nel testo illate
CHRONICONFARFENSE, 125
ster Laurentius non ab re nec absque omnipotentis Domini vo-
luntate fecerit, in posterum qui voluerit perspicere poterit. forte
tunc tempus exigit, iccirco iliud viri sapientis efficere maluit :
sapiens in tempore mores mutat sine crimine. denique et Do-
5 minus dicit in evangelio : « Bona arbor bonos fructus facit » (').
et sicut venientes in vestimentis ovium cognoscentur utique ab
eorum fructibus, sic presens pater noster beatissimus Laurentius
nunc et in perpetuum cognosci potest quod fructum, postquam
monachico habitu indutus est, omnipotenti Domino optulit melio-
10 rem. cum enim in quodam puteo, loco qui dicitur Aturianus <^^)
Sabinensis provincie, immanissimus tunc draco habitaret, cuius
pestiferum flatum || nuUus mortalium poterat ferre, vir Domini
Laurentius a dominis ipsius loci tam venditione quam conces-
sione eundem locum accepit, et ab eo infra paucos dies in ora-
15 tione et ieiunio persistens, sevam pepulit Domini virtute omni-
potentis pestem. capiat in hoc cui placet ^quissimam rationem,
et attendat, quoniam si Deo displiceret episcopatus amissio, nullo
modo perfici valeret ab eo draconis expulsio. en audisti iam
fructum arboris bone in loco utillimo transplantate. audi etiam
20 et fructum alium, multo amplius decentissimum sive prestantis-
simum. deinde in uno ex bis que ei tradita vel vendita fuerant
loca, idest in sito cuius vocabulus est Acutianus, una cum sua
germana Susanna monasterium hoc in honore sanctc Dei geni-
tricis semperque virginìs Marie et sanctorum lohnnnis Baptiste
25 et lohannis Evangelista idem vir Domini Laurentius, non de
publico, construxit. in quo facto omnipotens Deus beati viri
merita sibi placuisse, et quod episcopatum desererat non se of-
fendisse, sed magis sue voluntati ostendit acceptum fuisse. nam
ipso cooperante, et gloriosissima Maria semper virgine continue
30 suffragante suis sanctissimis precibus, predictus vir sanctissimus
Laurentius in isto loco amplius meritis beatis accrevit, et innu-
merabilium veniam delictorum animabus hi e illuni sequentium
utriusque generis secum, a Domino acquisivit. audentius enim
(i) Matth. vii, 17.
(2) « Aturianum » nel Regesto e nel Floriger « Turianum », Torano.
e. 22 B
126 CHRONICON FARFENSE.
et confidentius crcdentcs affirmamus, quia quousquc volvitur iste
e 23 A mundiis, cius laudabile meritum || semper accipit incrementum.
ipsi enim iure debentur incrementa, quia ipsius extiterunt huius
loci fundamenta. et sicut ex omnibus super ea bene auctis eun-
dem divina dignissime iustitia remunerabit, ita istorum bono- 5
rum violatorem sive distractorem divina ultio districtissime con-
demnabit. hoc autem factum beatissimi patris nostri Laurentii
domnum lohannem papam, ni fallor, sextum, venerabiliter lau-
dasse arbitramur, et pontificali confirmasse atque corroborasse
auctoritate apostolicaque, minime dubitamus, cum privilegium io
vere paterncque admonitionis et optime huius monasterii liber-
tatis, beate recordationis duce optinentc Faroaldo, domno Thomc
abbati et huius sacri ccnobii congregationi emittere curavit.
si enim hunc virum culpandum vel condemnandum idem pon-
• tifex in hoc f;icto decrevisset, nequaquam illum venerande me- ^5
morie de peregrinis venientem laudasset, nequaquam huic mona-
sterio ab eo constructo tam prccipuam libertatem concessisset.
et si sub tributo vel censu Romane curtis esse deberet, nullo
modo in ipso privilegio prcdictus pontifex id taceret. iccirco
autem sub tributo vel censu aliquo illud fore debere non iudicavit, 20
quoniam non de publico constructum, sed tam emptu quamque
ex oblatione fidelium illum fuisse edificatum certissime cognovit,
veluti in ipso privilegio apertissime ostendit. ad hec forsitan
aliquis calumniator nobis opponere velit, quod beatus Lauren-
c. 2? B tius II episcopus extitit, ideoque quicquid operatus est, quicquid 25
acquisivit, ecclesie illius fore, idest sponse, debuit, aut dominii eius
cui pertinet episcopatus. contra que sit hec nostra responsio,
et fidelis per omnia defensio. beatus Paulus apostolus dicit :
« Quandiu vivit vir, uxor eius sub mariti lege manebit. mor-
(( tuo viro nubat cui vult, tantum in Domino » ('\ et ut doceat 30
nos hoc debere intelligere in ecclesiasticis misteriis, subintulit
dicens : « Sacramentum hoc magnum est, ego autem dico in
a Christo et in Ecclesia » ^^\ diximus supra quod beatus Lau-
rentius, episcopatu derelicto, monachicum induit habitum, et re-
(i) Paul. I Coriuth. VII, 39. (2) Paul. Epbcs. V, 32.
CHRONICON FARFENSE. 127
tulimus illum post hoc, omiiipotentis Dei cooperatione, miraculo
draconis effugnti claruisse, et a summo pontifice lohanne non
condemnatum in lioc sed iaudatum, et venerande memori^ fuisse
appellatum, atque ducis Faroaldi rogatu domno Thome abbati
5 et buie monasterio non condicionis, non tributi, non census, sed
privilegium totius libertatis mira cantate emissum ab eodem pon-
tifice fuisse. perpendat ergo, si placet, oppositoris controversia,
quia postquam beatus Laurentius episcopatu derelicto monachicum
habitum accepit, mortuus est mundo buie, sive debito episcopali,
IO et ecclesia eius, que iure sponsa illius vocabatur dum ipso uteretur,
nupsit deinde cui voluit, ut Apostolus precipit. mortuus ergo
in priori ministerio, iani in alio vivens in Christo, quodcum-
que gessit vel acquisivit, non prioris ministerii sed secundi exti-
tit, Il quoniam sponsa illa, idest ecclesia, post eum alterum virum e. 24 a
15 accepit qui deberet debitum reddere sibi. ex tunc ergo beatus
Laurentius ab eius debito extitit per omnia liberrimus. quod
bene idem venerabilis Laurentius innotuit, cum in istius ecclesie
absida titulum posuit, in quo refertur ab eo et Susanna eius ger-
mana hoc monasterium non de publico fuisse constructum. pu-
^0 bhca enim res est que regali, vel imperiali, aut Senatus sive ci-
vili, vel pontificalis patriarchìi pertinet iuri. ex neutro ergo
horum hoc monasterium construitur, sed tam de emptu sanctis-
simi Laurentii, quam de concessione sive oblatione edificatur fi-
delium. cum autem beatissimus pater noster Laurentius diu in
25 hoc monasterio certamen bonum certasset, cursumque iustitie con-
sumasset, recepturus a Domino coronam, ex hac luce migravit.
cuius sanctissimum corpus in hac basilica sanctp Dei genitricis
Marie a discipulis est humatum dihgenter et reconditum. et
non post longum temporis spatium venerabilis eius soror Su-
3^ sanna perrexit ad Dominum, eiusque cadaver in hoc monasterio
a discipulis iuxta fratris est sepultum.
Libet autem de huius sancti tempore historias perscrutar!, et
quo extiterit evo perspicacius investigare, et quamvis non plenius
sciri possit prò temporum magna longinquitate, et barbarorum im-
*
17. innotuit] Cosi nel testo.
128 CHRONICON 1 ARIENSE.
niìnente postea istius loci dcsolatione, tamen absque ambiguitate
novimus id quod in privilegio domni lohannis prefati pape habetur,
beato Thome abbati concesso: « venerabile monasteriura sancte Dei
e. 24 B (( genitricis semperque || virginis Marie quod Laurentius quondam
(( episcopus venerande memorie de peregrinis veniens in fundo qui 5
{( dicitur Acutianus territorii Sabinensis constituit, et propter reli-
« giosam eius conversationem, et divini servitii sedulitatem, ibidem
(( secum conversantium, loca qucdam tam emptu quam ex obla-
« tione fidelium acquisivit « ^'\ bis dictis possumus nosse ab boc
sanctissimo viro, sed non de publico, sanctum hoc cenobium con- io
structum fuisse. quia vero tempus illius conditìonis ignoramus,
iccirco silere de hoc magis elegimus quam aliquid proferre men-
dosum ve! frivolum. nobis quippe audire mendacium non llcet,
quanto magis proferre? legimus tamen in autentice Constru-
ctionis illius proemio, quia temporibus Romanorum, prius quam 15
Hitalia gentili gladio ferienda traderetur, tres viri de Siria adve-
nerunt, scilicet Ysaac et Johannes atque Laurentius cum sua ger-
mana sorore Susanna. de quorum primo duorum beatus papa
Gregorius, qui a beato Petro extitit .Lxvi., et post annum domi-
nice incarnationis .dciii. mensesque .x. atque dies .xx., indictione 20
secunda, tertio nonas octobris, in pontifìcatum est assumptus, im-
perante Ty berlo augusto, sic in D i a 1 o g o r u m libro tertio,
capitulo decimoquarto, mentionem facìens ait: (( Prioribus quoque
« Gothorum temporibus fuit iuxta Spoletanam urbem vir vite ve-
ce nerabilis Ysaac nomine, qui usque ad extrema pene Gothorum 25
« tempora pervenit, quem nostrorum multi noverunt, et maxime
(( sacra virgo Gregoria que nunc in hac Romana urbe iuxta
e. 25 A (( ecclesiam beate Marie semper virginis habitat ».|| et post
panca: «Multa autem de eodem viro, narrante venerabili patre
(( Heleuterlo, agnovi, qui et hunc familiariter noverat, et eius 50
« verbis vita fidem prebebat, hic itaque venerabilis Ysaac ortus
« ex Hitalia non fuit, sed primum de Sirie partibus ad Spoleta-
« nani urbem venit » ^^\ prudens lector, animadverte que fue-
rint Gothorum priora tempora vel que Romanorum prius quam
(1) R. F. doc. 2. (2) S. GreuoriiMagni /)»ii/. Ili, i-|.
CHRONICON FARFENSE. 129
Hìtalia gentili gladio ferienda traderetur. constat igitur qnoniam
ante prpfati gloriosissimi pontificis non modicum tempus conditum
est monasterium istud, prò eo quod venerabilis memorie beatum
Ysaac, collegam scilicet sanctissimi huius monasterii Laurentii
5 abbatis, non se vidisse nec suis temporibus extitisse descripsit,
sed prioribus illum Gothorum temporibus fuisse manifesta rela-
tione professus est. nam priora Gothorum tempora, ut verius
conici potest, ut in scriptis Chr onice nistorie Orosii pre-
sbyteri reperitur ('), illa fuerunt quando, regnante Archadio impera-
lo tore (quo tempore Ambrosius apud Mediolanum, Martinus vero,
cuius gloriosus extitit transitus a Domini passione anno .ccccxii.,
Ctatis autem octogesimo primo, episcopatus vero .xxvi., in Galliis
apud Turonos, et apud Bethlehem Hieronimus, qui expletis .xci.
vite annis ad Christum migravit, velut sidera radiabant). Rada-
15 gisus rex Gothorum, qui virtute et natura barbarus erat et Scitha,
habens secum .ccxc. homines, primo Hitaliam divastavit. itemque
post, regnante fratre eius Honorio, Halaricus rex Gothorum Ro-
mam invasit partemque eius igne cremavit .vini, kalendas septem-
bris, anno conditionis eius .mclxiiii. || ac die .vi. postquam fuerat e. 25 b
20 in eam ingressus. depredata Urbe, egressus est cum incarna-
tionis dominici ageretur annus .ccccxiir. tunc etiam apud Yp-
poni regium fulgentissimus totiusque florebat magister Ecclesie
Augustinus, qui tertio ipsius civitatis obsidionis anno, mense sexto,
et septuagesimo vite, in Christo quievit. deinde agente presu-
25 latum Romane Ecclesie Leone, a Genserico Roma capta est, qui
erat fultus exercitu Guandalorum ac Maurorum, postquam primo
eam Halaricus invaserai, secunda iam vice, expletis ab eo tempore
annis quadraginta quatuor, a conditione eius .mcc. atque .vili.,
et ab incarnatione Christi .ccccLVii. post hec vero, temporibus
30 Agapiti pape, anno dominice incarnationis .dxxviiii. Gothi Urbem
possident, universam per circuitum direptionibus et incendiis ab-
sumunt, quibus Guittigis regnabat. quo tempore in Oriente lu-
stinianus imperabat. denique capto Guittige, Gothi Hildebadum
constituunt regem. qui etiam eodem anno perimitur, et regnum
(i) Oros. Hist. VII, 37.
Chron. Farf. I. q
IjO CHRONICON FARFENSE.
accepit Eraricus. qui, necdutn anno expleto, iugulatur. tunc
sibi in regnimi preficiunt Baduilam qui dicebatur Totila. qui
undique exercitu collecto, rursum universam Hitaliam invadunt,
Urbemque obsessam post terdecim dies introierunt, temporibus Vi-
gilii pape et lustiniani imperatoris, scilicet post incarnationis do- 5
minice annos .dxl., indictione .xiii. ab Archadio itaque rege
usque ad lustinum minorem, sub quo Narses Romanorum pa-
tricius cum Totila novissimo Gothorum dimicans, eumque su-
perans eflPugavit, anni sunt fere centum septuaginta novem.
priora item tempora Gothorum ceperunt imperante Valente, io
quando idem Gothi per gentem Hunnorum a sedibus propriis
e. 26 A expulsi, Il transito Danubio, fugientes a prefato principe suscipiun-
tur. nam temporibus Valentiniani imperatoris, intra Tracie fines
cum communiter habitarent, ibi divisi sunt. Fridigernus cum
suis, Ostrogothis vocatis, orientalem, Alicernus vero cum suo 15
exercitu, cui vocabulum erat Guisigothus, rempublicam occiden-
talem optinentes. hec ideo prolixius narravimus, ut priora Go-
thorum tempora, etiam novissima eorum, que ob narrationem
beati Laurentii huius monasterii abbatis college, scilicet Ysaac,
cuius sanctissimus papa Gregorius mentionem fecit, interposuimus, 20
tempus prout potuimus edisseremus. Romanorum quoque tem-
pora prius quam HitaHa gentili gladio traderetur ferienda, quando,
ut prefatum est, tres viri fuerunt in Syria, fuisse arbitramur quando
tota Hitalia ab omnium iugo vel oppressione gentium erat Uber-
rima, et ab Orientalis iussione imperii gubernabatur respublica, si- 25
cuti temporibus imperatorum luliani apostate, lobiniani, Valentis,
Gratiani, Valentiniani atque Theodosii. presidentibus etiam pon-
tificibus apostolicis Damaso, Siricio, Anastasio primo, Innocentio,
Zosimo et Bonefatio primo, quando Placidia augusta cum filio
suo Valentiniano augusto Ravenna, et Honorius augustus Medio- 30
lani residerent, nec non et pontificibus aliis Celestino atque Xisto
tertio. nam temporibus Leonis primi clades guandalica prc-
mebat Italiam. deinde temporibus pontificum Hilari, Simplicii
et Felicis III, a rege Odovacro dominabatur. hic a Pannonic
I. Nel testo jrarius
CHRONICON FARFENSE. 131
finibus cum fortissima Herulorum multitudiiie, insuper Turcilin-
guorum sive Sirorum | auxiliis fretus, Italiam venir et regnavit e. 26 b
annos quatuordecim. deinde residentibus Gelasio, Anastasio se-
condo, Simmacho, Hormisda, lolianne primo, Felice quarto, Theo-
5 doricus regnabat. post quem, presidentibus Bonefatio secundo
et lohanne secundo, Athalaricus regnabat. ex tunc presidentibus
Agapito primo et Silverio, Theodatus regnabat. Vigilio etiam
presidente, iam Gothis Guittigis regnabat. nam a tempore Fe-
licis tertii, qui a beato Petro apostolo pontifex quinquagesimus
IO extitit, et deinceps Hitalia pertulit gladium gentilis dominii. non
ergo erant tunc Romanorum tempora, quia licet per patricios vel
cubicularios sive exarchos Orientalis imperii respublica aliquo
modo gubernaretur, tamen gladio gentis Gothorum, Herulorum
sive Langobardorum tota Hitalia premebatur. nam Theodorico
15 regi Zeno imperator omnem Hitaliam per pragmaticum dedit.
ceterum prudenti lectori relinquimus ut de tempore prefati viri
Laurentii eligat sibi placitum quod videatur verius. quo àutem
tempore prius destructum hoc fuerit monasterium, sicut et con-
structum, manifestius clariusque minime scimus, nisi tantum quod
20 legitur in eiusdem libro Constructionis. quia post obitum
beati viri sanctissimi Laurentii, a Langobardis circumquaque in-
terfectis effugatisque habitatoribus, locus ipse desolatus et in so-
litudinem est redactus, atque per multa annorum curricula absque
habitatore permansit, scilicet donec a Gallia, Maurigena provincia,
25 vir vite venerabilis veniens presbyter Thomas, ad sepulcrum Do-
mini demoraretur, ubi admonitus a beata Maria semper virgine
Deique genitrice, || ad Hitaliam reversus est, et hoc sanctum re- e. 27 a
perit monasterium et restauravit.
Cuius scilicet beatissimi Thome prefati, huius cenobii sacri
30 abbatis, felix et gloriosum tempus, nos per annos pontificum et
tempora regum successionesque abbatum,nec non et cartularum
indictiones subscriptarum, secundum annos ipsius trigintaquinque
et menses septem ac dies quinque(^), quibus huic prefuit recon-
5. residentibus] Così nel testo.
(i) V. la nota alla notizia obituaria di Tommaso a p. 16 di questo volume.
132 CHRONICONFARFENSH.
structo ab eo monasterio, enucleatius et perspicacius colligentes,
invenimus extitisse circa incarnationis dominice aniium plus mi-
iiLis .DCLXxx. et indictionem .vili., et Constantiiii filli Constantis,
et lustiniani filli eius, ac Leonis et Tyberii tempora augustorum.
qui Tyberius Leonem imperatorem, qui lustinianum augustum 5
proiecerat, cepit, eiusque imperium invasit. sed hos postmodum
idem lustinianus augustus captos iugulari fecit, et principatum
recepit.
A tempore igitur Damasi primi pontificis et apostate luliani im-
peratoris, videlicet pene incarnationis dominice annum .cccLXXXii. io
usque ad tempus Leonis primi apostolici et Theodosii filli augu-
sti Archadii, quo tempore Gensericus Romam cepit anno Chri-
sti .ccccLVli., tempora fuisse Romanorum arbitramur, annorum
plus minus .cxxxi. infra que a nostris maioribus estimatum est
sanctum hoc cenobium a beato Laurentio constructum fuisse. 15
Deinde ab hoc Leone presule usque ad tempus Adeodati pon-
tificis, qui circa annum Christi .dclxxvii. extitit, Constantinique
augusti, qui et Constans vocabatur, filius Heraclei imperatoris, an-
norum plus minus .ccxxvi. horum sane temporibus sanctissimus
Thomas hoc sanctum cenobium reperisse et restaurasse creditur. 20
7 B Quomodo autem a Langobardis interfectos efFugatosque huius
loci habitatores possimus estimare, nequimus plenius nosse, quia
temporibus Tyberii augusti, qui post lustinum minorem annis
septem imperavit, ut refert Ysidorus, Langobardi Hitaliam ca-
piunt, presidente scilicet Pelagio secundo pontifice, et anno Chri- 25
sti .Dxciii. ex quo usque ad tempus Adeodati pape, qui extitit circa
annum Christi .dclxxvii. quando sanctissimum Thomam reperisse
et restaurasse monasterium hoc disseruimus, anni sunt plus minus
octogintaquatuor. quid ergo legitur in Constructionis
proemio, quod multa per annorum curricula monasterium hoc 30
desolatum permansisset ?
Denique consulentibus legatis Faroaldi ducis, qui admonitione
sancte Dei genitricis Marie plurimas illuc direxerat expensas, vi-
cini eiusdem loci referebant non se omnino nosse, nec recorda-
rentur huius monasteri! integritatem. audierant tamen a pa- 35
tri bus suis quod ipsi patres vel avos suos meminissent dixisse
CHRONICON FARFENSE. 133
quoiiiam in casale qui dicitur Acutianus, iuxta tres cypressos,
posita sit ecclesia beate Marie miro fabricata decere. numquid
tam famosum precipuumque locum per octogintaquatuor tantum
annos oblivioni datum fuisse est putandum ? tot enim anni sunt
5 a divastatione prima Langobardorum usque quo repperit illum
Thomas Dei servus. ergo, ut verius conici potest, non Lan-
gobardorum sed potius dicenda est destructio Gothorum vel Guan-
dalorum, vel illa scilicet que temporibus Leonis pape primi, vel
altera annorum centum triginta sex que presidente Agapito evenit.
IO ex quibus usque ad tempus Adeodati pape anni fuerunt ducenti
viginti sex. recte ergo censendum est tunc illius desolationem exti-
tisse, et per tot annorum curricula locum liunc oblivioni vel igno-
rantip deditum fuisse. || hec omnia iccirco annotavimus ut men- e- 28 a
dacium de huius loci tempore conditionis sive destructionis in
15 nullo proferremus, nec dubia prò certis scribentes falli videremur.
in omnibus vero legentes vel audientes suppliciter rogamus, ut si
in aliquo ofFendimus stilo, non condemnemur, quoniam teste Deo
omnipotente quem nemo fallere potest, eiusque, cuius hpc causa
est, integerrima Genitrice, nil omnino mendacii proferimus stu-
20 diose, nec aliquid transcribere cupimus mendose. ut etiam vera
tantum scribamus in hoc opere ipsam que Christus est obsecro
veritatem vos prò nobis orare devotissime.
Quoniam autem tempora sanctissimi Laurentii suptilius inda-
gare hactenus studuimus, ideo in eorum narratione morati sumus.
25 verumtamen adhuc de eius amissione episcopatus aliquid profe-
ramus et auctoritates vicariorum beati apostoli Petri hic intro-
ducamus, qui sic in decretis suis constituerunt. Calixtus papa:
« Si episcopus persecutus in sua fuerit ecclesia, fugiendum illi est
« ad alteram eique sociandum, dicente Domino : " Si vos persecuti
30 (( fuerint in una civitate, fugite in aliam" ('\ si autem utilitatis
« causa fuerint mutandi, non a se hoc agat, sed fratribus invitan-
« tibus, et auctoritate huius Sancte Sedis fiat». item Anteros
II. Nel testo desolatio 23-8 fp, ijjj. Dalla parola Q.uoniam fino alle ultime
parole del verso di questa e. 28 vitam f ternam ^ la scrittura è di mano diversa. Si
direbbe che Gregorio fece scrivere questo tratto da un suo discepolo. 50. Nel testo alia
(i) Matth. X, 23.
e. 2
134 CHRONICON FARFENSE.
papa : « De mutatione episcoporum scitote eam communi utilitate
« et necessitate fieri licere, sed non libitu cuiusquam aut domina-
(( tiene, sed aut vi a propria sede pulsus, aut necessitate coactus,
« aut utilitate loci, aut electione et exortatione sacerdotum et prc-
((positorum ». non sunt ergo mutandi episcopi de civitate in ci- 5
vitatem nisi utilitate et necessitate. « negantes autem hpc, licet
8 B « speciem habeant pietatis, || virtutem tamen eius abnegant ('),
« quemadmodum lannes et Mambres restiterunt ventati» ('). nam
sicut episcopi habent potestatem ordinare regulariter episcopos et
reliquos sacerdotes, sic quotiens utilitas aut necessitas exposcerit, io
supradicto modo mutare et inthronizare potestatem habeant. de-
nique Petrus sanctus magister noster et princeps apostolorum de
Antiochia utilitatis causa translatus est Romam ut ibidem potius
proficere posset. Eusebius quoque de parva civitate mutatus est
Alexandriam apostolica auctoritate. similiter Felix de civitate 15
qua ordinatus erat electione civium propter doctrinam et bonam
vitam, communi episcoporum et reliquorum sacerdotum ac pre-
positorum Consilio, translatus est Ephesum. hec igitur precepta
sive decreta tantorum virorum et maxime apostolicorum, qui ausu
temerario vel cuiuscumque specie rehgiositatis depravat aut con- 20
tempnit, non modice offendit, quia illum pertinacius Spiritum San-
ctum spernit, qui locutus est in sanctis. quod magis cavendum
est ne in irremissibilem incidat blasfemiam, de qua ncque in hoc
seculo neque in futuro Deus indulgentiam illi habeat. de uxore
autem, idest sponsa spirituali, dicit evangelium quia non nisi for- 25
nicationìs causa sit dimittenda. quod si prò illicita re vir dimit-
tere valet uxorem, videtur non incongrue dimittendam esse prò
maioris utilitatis ratìone. item et illud animadvertendum : « Quod
« Deus coniunxit homo non separet »(5\ quod est homo non se-
paret, id est humano vitio, humano emolumento, humana lascivia, 3^
4-5 e 17-18. ì^el testo pp**'^ $ -6. iY«;/ /«/o civitate 27. isT*/ /«/o dimittenda
(1) S.'Paul. Ep. Il ad Timoth.Uly <). « corrupti mente, reprobi circa fi-
(2) « Quemadmodum autem lannes « dem» ; S. Paul. Ep. Il ad Titnotb.
« et Mambres restiterunt Moysi, ita III, 8.
« et hi resistunt veritati, homines (3) Matth. XIX, 6 ; Marc. X, 9.
CHRONICON FARFENSE. 135
humana cupiditate. nec vero dixit: « Quod Deus coniunxit
«Deus non separabit», sed tantum homini potestatem abstulit.
nam Deo nihil est impossibile, quia « omnia quecumque voluit
« fecit in c^lo et in terra » ^'\ denique si Deus uxorem a viro et
5 virum ab uxore separare aliqaando nollet, nequaquam in evan-
gelio doceret dicens: « Omnis qui relinquit patrem aut matrem
« aut uxorem aut filios aut agros propter nomen meum, centu-
« plum recipiet et vitam eternam » ^^\
IGiTUR post obitum beati viri sanctissimi Laurentii, peccatis ^' ^9 ^
exigentibus Italici populi, ab exterarum gentibus nationum
Italia capitur, locusque iste desolatur et in solitudinem redigitur,
atque per multa annorum curricula absque habitatore permanens,
ab omnibus pene hominibus ignoratur, et ubi foret tunc omnino
nesciebatur. cum vero divine placuisset pietati ut restauraretur,
ij alm^ Dei genitricis et semper virginis Mari^ admonitus revela-
tione, sanctissimus Thomas (5)^ functus officio presbyterii, a Hiero-
solimis et sepulcro Domini, quo a Gallia et Occidente perrexe-
rat, reversus Italiam, repertor et reedificator huius sancti c^nobii
mirificus extitit. et cum ceu novus hospes in hoc iam invento
20 loco una cum aliquantis discipulis pauperrime moraretur, Faroal-
dus gloriosus dux Spoletanus, in somnis a beata Dei Genitrice
iussus, multas ei expensas direxit, plurimasque donationes pre-
cepti per paginas huic sancto monasterio concessit. quarum,
per longinquitatem temporum et incuria custodum, multa nunc
25 minime cernuntur. antiquissimi tamen huius loci venerabiles se-
niores referebant nobis, sibi ab anterioribus relata veraci relatione,
quod idem dux, Dei sibi suggerente sanctissima Genitrice, huic
sacro cenobio et domno Thome optulerit undecim curtes, et per
8. Avverto a questo luogo che nel marcine infondo alla e. 18 b e alla e. 20 A (ri-
manendo interamente bianca la e. i^ a e b) si leggono, come sopranna sola l inea, queste
parole di mano di Gregorio : manet incolume annis .lxxii. desolatur a Gothis anno
Christi .ccccLvii. destituitur autem annis ||f'c. 20 4) plus minus. ccxxiii. regdificatur
quoque a domno Thoma post annum Christi .dclxxx. 19. Nel testo hospis
(i) Psalm. CXXXIV, 6. (3) Effigie dell'abbate Tommaso
(2) Matth. XIX, 29. con l'aureola.
IS6 CHRONICON FARFENSE.
<:• 29 n earum singulas modia terrarum || undecim milia simul congruentia.
acquisivi e etiam idem serenissimus dux suo optentu huic mona-
sterio optimam perfectamque omnium rerum vel possessionum
libertatem a domno lohanne, ni fallor sexto, papa, cui ob hoc in
hunc modum prccatorias direxit litterulas: 5
^"- 7o;« Domino sancto ac ter beatissimo totoque orbi predicabili et nobis in
ca ai'^^Spoieto ac'- Christo patri domno lohanni pap?, Faroald filius vester. credimus sanctis-
sur^encra^^Tom- ^^^^9 paternìtati vestr? non latere qualiter, propter Dei amorem vel reveren-
maso di Morienna ^j^j^-j sanctc Marie scmpcr virginis erenitricis domini nostri Ihesu Christi, mo-
abbate di Farfa al t r r o o >
pontefice Giovan- nasterium in territorio nostro Sabinensi consistens, per aliquas donationes io
ni VII chiedendo . , ^ r M
un privilegio di nostras in cespitibus vel servis et coloniciis, locum ipsum per Thomam ab-
conferma per le . , .
concessioni da lui batem et commenditum vestrum restauravermius. at ubi per pr?cepti nostri
firmitatem locum ipsum venerabilem stabilivimus, unde utile pr^vidimus pr?-
sentem nostrani ^pistolam ad vestra per eundem virum venerabilem Tho-
mam dirigere vestigia, per quam rogantes, ac si pr^sentialiter, obsecramus IJ
ut prò futuris temporibus vestra beatitudo prò perpetua firmitate privilegium
in scriptis eidem loco facere pr?cipiat. sub ea scilicet ratione, ut quod nos
devotissima voluntate Sanct? Mari? monasterio contulimus, vel prò consola-
tione peregrinorum ibidem deservientium concessimus, inspectas ipsas pr?-
ceptiones tali privilegio vestra paterna sanctitas firmare iubeat, ut nullus uUo 20
e. 50 A tempore pr^sumat aliquas insolentias aut concussionem || facere, aut ipsas res
de ipso sancto loco, aut de dominatione ipsorum servorum Dei auferre. et
qui hoc pr^sumpserit sub anathematis vinculo vestra almitas eum alligare
iubeat. salutantes et commendantes nos sanctitati vestr?, petimus ut prò
nobis orare dignemini. post autem relecta epistola, petimus ut eorum mona- 25
sterio reddatur prò perpetua securitate (0.
(i) R. F. doc. I. Intorno alla data « bitativamente, la lettera essere stata
di questa lettera di Faroaldo e della « diretta a Giovanni VI, ma convien
bolla seguente di Giovanni VII, rife- « riflettere che a Gregorio non era ben
risco la nota apposta nel Regesto di « nota la cronologia dei pontefici, e
Farfa: « Tale a noi sembra la data di « specialmente quella di Giovanni VI
« questo documento. Giovanni VII, se « e di Giovanni VII. Egli infatti negli
« veramente diede la bolla che segue, « Annali Farfensih vìver g Giovanni VI
« certo la diede nel primo anno del « fino all'anno 707. Ora Giovanni VII
« suo pontificato, il quale corrisponde « quando concesse il privilegio all'ab-
« all'ottavo dell'impero di Tiberio Ab- « bate di Farfa (30 giugno 705), già
« simero. Nessuna ragione conforta a « da quattro mesi era salito alla dignità
« credere, né par probabile, che la let- « pontificia, e non è probabile che uno
« tera di Faroaldo fosse diretta al suo « spazio più lungo di tempo corresse,
« predecessore Giovanni VI, morto il « a così breve distanza di luoghi, tra
« 9 gennaio 705. È vero che Gregorio «la commendatizia di Faroaldo e la
« di Catino asserisce, quantunque du- « bolla papale. Il Muratori nel Chro-
CHRONICON FARFENSE
137
Johannes ?piscopus servus servorum Dei Thom? abbati religioso presbi-
tero et congregationi venerabilis monasterii sanct? Dei genitricis semperque
virginis Mari?, quod est in fundo Acutiano, territorio Sabinensi. salubre ni-
mis est et complacens Deo, prò securitate atque munitate religiose viven-
5 tium providentiam facere pastoralem. pr^sertim autem dum religiosis studiis,
prò timore divino, etiam s^cularis potestas se accomodat, et quod pia devo-
tione prò intuitu ^tern? vicissitudinis contulit, cupit, quibus prò servitìo Dei
concessum est, ill?sum atque immutilatum perhenniter conservar!, hinc est,
quod venerabile monasterium sanct? Dei genitricis semperque virginis Mari?,
IO quod Laurentius quondam ^piscopus veneranda memori?, de peregrinis ve-
niens, in fundo qui dicitur Acutianus territori! Sabinensis constituit, et propter
religiosam eius conversationem et sedulitatem divini serviti! ibidem secum
conversantium, loca quidam tam emptu quamque ex oblatione fìdelium
acquisivit. post cuius ad Deum excessum, dum tantam religionem sedule
I 5 Deo deservientium agnosceret gloriosus filius noster || Farualdus dux Spole-
tanus, etiam ipse prò Dei amore et sustentatione ibidem tecum deservientium
Deo, habitacula quidam et loca atque cultores per donationìs paginam con-
tulit, et coUaturum se pollicetur, ut sint qui prò eo eiusque progenie ora-
tionum hostias frequenter offerant Deo. ut qui collaudatur in terris a fìde-
20 libus suis, misereatur de c?lis et parcat excessibus nostris. cupit autem et
ortatus est idem gloriosus, ut tam priora, quam ea qu? ab eo sunt condonata
de iure eiusdem monasteri!, nec in posterum abstrahantur, sed ad sustenta-
tionem congregationis proficiant ibidem conversantium servorum Dei, et per
eos possit indigentium ac peregrinorum hospitalis susceptio diligentius pro-
25 curari, per qu? pietatis officia donantium anim?, de quorum munere cele-
brantur, ^ternam requiem et receptionem in sedibus beatis inveniant. expe-
tltioni itaque glorios? atque religios? devotionis eius ac postulationi vestr?
concedentes effectum, ex auctoritate beat! Petr! apostolorum principis, cui
claves regni c?lorum a creatore ac redemptore nostro domino Ihesu Christo
30 De! filio concess? sunt, ut ligaret in terris qu? in c?lo liganda sunt, et in
terris solverei qu? in c?lo solvenda sunt, tanquam vicem eius et locum, di-
gnatione omnipotenti? eius, implentes, statuimus atque decernimus, ut quoque
in eodem monasterio usque hactenus conquisita sunt, vel postmodum con-
quirentur, sive domicilia seu loca colonosve et mancipia, vel quoque animantia
An. 705.
Il pontefice Gio»
vanni VII con ima
sua bolla conferma
le concessioni del
duca Faroaldo al
monastero di Far fa
e ne stabilisce i
privilegi.
C. 30 B
« nicon Farfense (Rer. Ital. Script. II,
« li, 330) stima scrittala lettera di Fa-
ce roaldo intorno all'a. 706, e negli Art-
« Itali la riferisce all'anno 705 ; il
« Trova (Codice diplomatico Longo-
ni hardoy III, 58) è dubbio tra il 704 e
« il 705, e il Bethmann nei Lango-
« hardische Regesten (Neues Archiv der
« Gesellschaftfiiràltere deiitscheGeschichts-
« kunde, III, 2, p. 243) l'assegna senza
« dubitare all'anno 705)». L'autenti-
cità di questi due documenti è conte-
stata. Jaffé-Ewald nei Regesta Ponti-
ficum, n. 2144, osservano bensì che la
bolla è sospetta, ma non la pongono
fra le spurie.
Chron. Far/. I.
IjS CHRONICON 1 ARFENSE.
vcl mobilia, nuUus de eodeni monasterio prfsumat usurpare vel subtrahere
e. }i A vcl per cuiuscumque ingenii || circumventionem alienare. magis autem prò
timore Dei eorum studio aique concursu, ut ibidem indiminuta permaneant,
procurare, interdicentes omnibus, sive episcopi sint, seu presbiteri vel diaconi,
vel cuiuslibet ecclesiastici ordinis, seu laici cuiuscunque sint dignitatis atque 5
militi?, vel privati, ut nullus sibi ius aliquod vel susceptionis usum in eo
pr^sumat defendere, neque dationis aut munerum consuetudinem quamlibet
ibidem imponere vel exigere, neque angariis et quibuscunque condicionibus
novis summitere, scientes quod in districto Dei iudicio ^tern? se p?ne, talia
presumendo, summittant. quisquis h^c, qu? auctoritate principis apostolo- IO
rum statuuntur, tanquam exsors a fide Christiana contempserit, pr^ter si re-
ligiositas tua, vel qui post te sepe fatum venerabile monasterium dispensa-
verit, spontanea voluntate in tempore dedicationis ecclesie vicinum episcopum
vel quemcunque de clero ad caritatis convivium voluerit convocare, iuxta
quod monasterialis mediocritas habet, et victus monachicus consuevit, in ab- 15
batis Invitandi quem velit, erit arbitrio, si vero quoquo tempore religiosum
abbatem de hac vita migrare contigerit, quem ibidem posita con^egatio, de
se ipsis, vel ubiubi meliorem invenerint, eligentes, ad dandam ei orationem
rogatus atque vocatus adveniat reverentissimus episcopus, eumque dum ipsi
voluerint exortentur, et post huiusmodi orationem, auctoritate principis apo- 20
stolorum, a pontifice qui prò tempore fuerit, abbatis firmitatem hinc perci-
c. 31 » piat. si vero presbiterum vel diaconum sibi || desiderai eadem religiosa con-
gregatio consecrari, eligentes quem ad hoc aptum de se ipsis vel exteris in-
venerint, qui primi sunt ad reverentissimum episcopum, qui vicinus est, una-
nimi voto perducant, ut et ille, requisitis regulariter queque ad disciplinam 25
sacrorum canonum et ecclesiasticam tradìtionem in presbitero vel diacono
facienda respiciunt, si irreprehensibilem et aptum invenerit, hac auctoritate,
invocato Dei nomine, solemnem orationem faciens, presbiterum consecret,
nullam tamen ex hoc in eo se dicionem habere cognoscat, neque licentiam
habeat ad observationem publice ecclesie sue ^^^ compellere, et de mona- 5^
sterii mansione subtrahere. iccirco vestra religlo hanc apostolici privilegii
tuitionem indeptam, fructuosum atque laudabile concessum beneficium de-
monstret. ante omnia in psalmis et ymnis et canticis spirituaUbus, diebus
ac noctibus permanentes, iuxta monachicam disciplinam et regulam a patribus
traditam conversantes, sincero proposito in professione vestra Domino ser- S5
vientes, et de monasterii salute portum non relinquentes, caritatem invicem
et unanìmitatem servantes. nullus sibi proprium aliquod vendicet in ho-
noribus vel rebus vel usibus, sed ut apostolorum Christi discipuli omnia ha-
bentes communia, non divisa, nichilque vobis proprium defendentes, iuxta
quod ab illis est traditum et a successoribus observatum. obedientiam ha- ^0
bentes religioso abbati atque preposito et prioribus vestris, quod est sacri-
ficlum spirituale. humilitatem Christi demonstrantes in moribus vestris,
CHRONICON FARFENSE. 139
beni|[volentiam quoque atque hutnanitatem et compassionem in eis, qui aliqua- e. 32 a
tenus fgrotaverint vel eguerint. caritatem etiam et religiosa conversationis
studium, ut demonstretur in vobis et floreat pi? professionis integritas, familiares
vos exhibentes Deo, religiosa vit? sedulitas et abstinenti? atque orationis per-
5 severantia fructuosa, ut quantum h?c ex puritatis devotione peragitis, tantum
Deo in vobis operante eius clementi? propinquetis. orantes etiam prò nobis
et prò stabilitate apostolica Dei Ecclesì?, proque pace atque securitate totius
populi christiani, et prò sospitate gloriosi filli nostri, qui prò timore Dei et
religiosa conversationis augmento huius apostolici privilegii, utpote ab eo
IO inspiratus, tuitionem vobis nisus est providere, ut et orationes vestras et ?ter-
nam de vobis mercedem acquireret. quod apostolicum privilegium, qui-
cunque ille est qui in parte vel in toto contemnere vel evacuare temptaverit,
vel ad resistendum contrariam attulerit voluntatem, noverit se ?tern? con-
demnationi submitti, lud? fieri traditori participem, perpetui anathematis vin-
15 culis et alienationis a Deo prò suis se illicitis pr^sumptionibus submisisse.
benedictionem autem et gratiam a Deo se percepturum non dubitet, sed con-
fidat, qui fidelis observanti? reverentia h?c, qu? sub divino conspectu sta-
tuuntur, custodit. bene valete (0. data .11. kalendas iulii. imperante do-
mino nostro piissimo perpetuo augusto Tyberio anno .viii., post consulatum
20 eius anno .vi., sed et Theodosio atque Constantino (2).
Dedit quoque pr^fatus dux gloriosus Faroaldus huic mona- e 52 b
sterio res in comitatu Reatino, loco ubi nominatur Clivianus, per
designata loca et eorum vocabula, per mensuram modiorum mi-
lium sexcentorum decem (^\ fines eius : ab una parte Frontini
25 usque Maclam Felcosam et Criptam Machelmi. infra istos fines
tertiam partem in integrum et omnia in omnibus, et sunt ibi
constructp ecclesìe tres, idest Sancti Sabini, et Sancti Seba-
stiani, et Sancte Anatholie, cum duodecim manentibus. post-
modum vero domnus abbas * * C4) dedit Sanctam Anatholiam et
18. Nel Regesto pridie kalendas
(i) Effigie del pontefice Giovan- notizia dal doc. 1303 del Regesto ci-
ni VII. tato qui sopra e contenente una lettera
(2) R. F. doc. 2. senza data del prete Adamo di Cliviano
(3) Cf. R. F. doc. 1303, s. d., dove all'abbate Berardo, in cui è detto:
però è detto: « terras cultas modio- « ludicamus vobis terras quas dux Fa-
« rum millium quingentorum arabiles « roaldus dedit Sanctae Mariae, vide-
« cum manentibus .xii. ». « licet in Cliviano et per eius voca-
(4) Lacuna di una parola nel co- « buia », e nominate le terre come
dice, lasciata espressamente da Gre- nel testo, aggiunge : « Abbas autem
gorio di Catino, il quale trasse questa « qui erat illis temporibus, fecit con-
140 CHRONICON FARFENSE.
acquisivit per concambium Sanctam Mariam in Loriano. omnia
alia remanserunt ad opus huius monasterii. estque ibi constru-
ctum unum castellum quod nominatur Corvarum.
Venerabilis vero ac sanctissimus abbas Thomas, predo solido-
rum aureorum .vili, dato quibusdam Barbato et Valeriano clericis, 5
emit olivellum noveilum iuxta fines Scapligiani. et auri solidis .xii.
de alio oliveto olivarum talias .xii. et solidis quatuor alias oli-
varum talias quatuor ('). item in Antiano acquisivit olivarum ta-
lias .1111. et pretio auri solidorum .vi. olivarum talias .xi. (^\
Crescente itaque nominis fama sanctissimi Thome abbatis, et io
huius substantiis monasterii, in peregrinis et hospitibus suscipien-
dis secundum Domini preceptum, honestissime ampliatis, cepe-
runt multi ex diversis nationibus istum frequentare locum, vel
gratia visitationis, vel causa hospitalitatis, vel ad Deum amore
convertendi. quo tempore de Benevento progressi sunt tres ij
e. 33 ^' viri II nobiles et consanguinei, scilicet Paldo, Taso atque Tato, qui
seculum et sua omnia prò Christo relinquentes, peregrinationis iter
assumpserunt, et ad prefatum virum Domini Thomam hic perve-
nerunt. at vero venerabilis Thomas cum eis Romam perrexit,
eosque secum benignissime refovens huc reduxit, et quamquam 20
extra usum fuerit monasterii, propter ardorem tamen laudabilis
eorum desiderii, intrinsecus recepit, et cum fratribus communiter
participare fecit, et sancte conversationis normam docere in paucis
diebus curavit. post hec ad beati Vincentii martyris, in provin-
cia Sam.nii, super ripam Vulturni fluminis situm oratorium, in 25
quo nulla tunc erat habitatio hominum, preter ferarum latibula
vel latronum, eundi eis indicium dedit, et se ad eos illuc citissime
iturum promisit. non multo post autem vir Domini Thomas
Beneventum profectus est pedester, et ad curiam perrexit Gisulfi
ducis spectabilis viri, tunc vero quadam nocte sancta Dei geni- 30
« cambium cum Soldone et dedit illi «omnia et vos modicum tenetis».
«Sanctam Mariam de Loriano, ibi- (i) An. 718; /?. F. doc, 3. Dal do-
« qua est edificatum illud Corvarium. cumento nel Regesto, oltre i chierici
« ipsi vero homines qui tenent con- Barbato e Valeriano, apparisce come
« cambium mandant vobis ut veniatis, venditore anche un Baroncio colono,
« quia per vos volunt retinere vobìsque fratello loro,
«servire, eo quod seniores toUunt (2) An. 720; R. F. doc. 4,
CHRONICON FARFENSE. 141
trix Maria cum pr^fato viro venerabili Ttioma eidem duci per
visionerà apparens, prpcepit dicens : « Vide ut quicquid a te iste
« postulaverit peregrinus, ei neqiiaquam negare debeas, quia vir
«sanctus est et orabit prò te», et h^c dicens abscessit. mane
5 autem facto, idem dux per suos ministros ad se introductum,
prout viderat in visu illum recognovit, et continuo suo de solio
surrexit et omni in terra prostrato corpore adorans^ dixit ei : « Alma
« Dei genitrix Maria te mihi hac nocte per visionem ostendit.
« nunc vero quicquid tibi placuerit pete a me, et ego devotus
IO « tue II libentissime tribuam sanctitati ». at ille: « Unam », inquit, e 33 b
« parvulam vestr^ celsitudinis pietati postulo petitionem. locum
« quendam in Samnii provincia super Vulturni fluminis ripam
« in solitudinem redactum, ubi in beati Vincentii martyris honore
« habetur oratorium constructum, obsecro ut mihi pietatis vestre
15 « largitio concedere dignetur, quatinus ibidem habitatio debeat
« esse monachorum ». quam petitionem ipse dux libenter acci-
piens, hilari vultu respondit dicens: « Ecce, pater, ipse de quo
« postulas locus, ab hac bora in tua permaneat potestate, et fir-
« mitatis ex eo accipe pr^ceptum». quod mox scribere iussit
20 roboratumque eius tradidit potestati. prefatos vero viros vir Do-
mini Thomas in gratiam eiusdem revocavit ducis, et cum eis
festinanter ad eumdem locum pervenit. ubi aliquantis demoratus
diebus, multa dedit eis monita salutis, et in quo loco refecto-
rium, dormitoriumque, atque hospitum susceptionem, et omnia
25 opportuna habitacula construere deberent, ostendit. Paldonem
quoque, qui his omnibus mitior erat, ut preesset illis in regimine
elegit. ipse autem reverentissimus vir Domini Thomas reversus
est Sabinis ad suum monasterium, deferens secum illud quod ei
Gisulfus dux dederat preceptum. at vero memorati viri succes-
so soresque eorum multa per annorum curri cula congruis temporibus
ad hoc monasterium sancte Dei genitricis Marie veniebant, et
ebdomadas suas in coquine officio sicut alii fratres in hoc facie-
bant II monasterio, atque per dispositionem domini Thome ab- e. 54 a
batis successorumque eius usque ad tempus Fulcoaldi abbatis,
35 ipsum Sancti Vincentii monasterium ordinabatur. hec autem
omnia iccirco veraci relatione brevissime perstringentes retulimus.
142 CHRONICON FARFENSE.
Ut pr^fatiim beati Vincentii monasterium buie beate Marie ce-
nobio pertinere et eius fore dominii deberè, et canonica et legali
auctoritate asserere per omnia valcamus. denique venerabilis
Thomc maximo labore eiusque studio et sancta sagacitate acqui-
sìtum est, et alme Dei Genitricis iussione a spectabili viro ac 5
duce Beneventano Gisulfo libentissime concessum est. non enim
ab re idem vir Domini Thomas hinc usque Beneventum pede-
ster profectus est, nec frustra gloriosa Domini Genitrix prefato
duci precepit, ut quicquid ab eo postulasset nequaquam ei negare
deberet. cuius petitione predictum beati Vincentii locum omnino io
desolatum incunctanter novimus fuisse. de quo non illis, quos
prefati sumus, viris, sed sibi suoque buie monasterio firmitatis
preceptum sanctissimus Thomas a duce predicto suscepit. ipsos
auteni viros cum in suo monasterio extra usum ipsius intrinse-
cus recepit et divina doctrina instruxit, atque ad eundem ire lo- 15
cum suasit, et ibidem in quo loco diversa ac utilia monasterii
habitacula construerent ostendit, profecto intelligi datur quoniam
et eosdem viros Christo domino lucratus est, et locum ipsum
e. 34 B beati Vincentii suo huic monasterio acquirere conatus est. || sed
et cum Paldonem aliis ibidem in regimine prefecit, et sua, scilicet 20
domni Thome eiusque successorum, per quadraginta et eo am-
plius annos prefatum monasterium beati Vincentii dispositione
legatum ordinatum legaliter edicta condicione per tot tempora
fuisse noscitur possessum, quot lex humana auctoritasque divina
requirere vel defendere queunt, usque ad tempus videlicet domni 25
Fulcoaldi abbatis, qui prelato ac monachis eiusdem monasterii
causa pietatis et inconsulte ebdomadas in coquine officio indulsit,
et preceptum quod vir Domini Thomas a duce acquisiverat Gi-
sulfo largiens, ut sui tantum curam gererent monasterii eis dein-
ceps indixit. quod factum contra sanctos canones non ignoratur 30
admissum, et contra sanctorum auctoritates Patrum procul dubio
cognoscitur fuisse gestum. ut autem hoc certissime comprobe-
mus, enucleatius exinde pertractemus, et sanctorum auctoritates
canonum Patrumque sententias venerabilium huic inferre operi
IO. Nel testo petitionem ir. Dopo fuisse par che manchi una parola come re-
stitutum 0 simile.
CHRONICONFARFENSE. 143
procuremus. verumtamen primo ea que supra retulimus reco-
lamus, et cuius fore videantur auctoritatis perspicacissime atten-
damus, et si iusta ac legalis eius acquisitio existit, fideliter per-
scrutemur. videlicet, quod monasterium beati Vincentii labore
5 studioque et spirituali industria venerabilis Thome, et revelatione
atque iussione sanctissim^ virginis Marie, simulque largitione
gloriosi ducis Gisulfi buie monasterio narravimus iuste || et lega- e. 55 a
liter fuisse collatum. deinde si iuxta auctoritates canonum et
sanctorum decreta pontificum, et imperatorum vel regum buie
IO cenobio ^ditas preceptiones, auferri vel amitti sive alienari un-
quam potuit donum illud ab hoc monasterio beate Marie, omni-
modis perpendamus. denique in domni lohannis pap^ privilegio
rogatu Faroaldi ducis huic concesso monasterio sic habetur sine
dubio: « Statuimus atque decernimus, ut quoque in eodem mo-
15 « nasterio usque hactenus conquisita sunt, vel postmodum con-
« quirentur, sive domicilia seu loca colonosve et mancipia, vel
« quoque animantia vel mobilia, nullus de eodem monasterio pre-
« sumat usurpare vel suptrahere, vel per cuiuscumque ingenii cir-
ce cumventionem alienare » ^^\
20 Item in concilio septimo Toletano episcoporum .xxxviii. :
« Quecumque res pcclesiis Dei a principibus iuste concesse sunt
« vel fuerint, vel cuiuscumque alterius persona quolibet titulo
« illis non iniuste collate sunt vel extiterint, ita in eorum iure
« persistere firma stabilitate iubemus, ut evelli quocumque casu
25 « vel tempore nuUatenus possint » .
Item in decretis Anacleti papp : « Qui pecuniam vel res ec-
« clesi^ abstulerit, rapit vel fraudar, sacrilegium facit. privilegia
« enim ^cclesiarum et sacerdotum, sancti apostoli, iussu Salvatoris,
« intemerata et inviolata eius decreverunt manere temporibus.
30 « leges autem Ecclesia apostolica firmamus auctoritate et pere-
« grina iudicia submovemus » .
Lucii pape: « Rerum ^cclesiarum et oblationum fidelium ta-
« ptores II atque suarum facultatum alienatores a liminibus sancte e 35 e
« matris Ecclesia anathematizatos apostolica auctoritate pellimus
(1) R.F. doc.2. V. a p. 137, r. 32, di questo volume.
144 CHRONICON FARFENSE.
« et damnamus atque sacrilegos eos iudicamus, et non solum eos
<( sed omnes consentientes eis ».
Stefani pape: « Quicquid in sacratis Deo rebus et cpiscopis
« ac presbyteris iniuste agitur, prò sacrilegio reputabitur, quia sacra
« sunt et violari a quoquam non debent ». 5
Gregorii pape : « Nullus epìscoporum aut secularium presumat
« ultra de reditibus, rebus vel cartis monasteriorum, seu cellis aut
(( villis que ad ea pertinent, quocumque modo seu qualibet oc-
« casione minuere vel dolos sive immissiones aliquas facere».
Synodus Romana : « Si quis episcopus vel abbas rem mobi- io
« lem vel immobilem distraxerit ecclesie sue, vel quacumque oc-
(( casione ditandi tìlios vel parentes, sive uxorem, anathema sit.
« et quod datum est, nullo modo teneatur. et quamdiu acceptum
« tenuerit, communione privatus sit ».
Augustini episcopi : « Quacumque Ecclesie offeruntur, Christo 15
« offeruntur, sive corporalibus rebus sive spiritualibus, et que ab
« ecclesia eius quocumque argumento tolluntur, sive alienando
« sive vastando sive invadendo sive minorando sive diripiendo,
(( Christo tolluntur; ideoque et qui faciunt et qui consentiunt sa-
« crilegii crimen incurrunt, atque lupi et homicide pauperumque 20
« necatores sunt, et insuper anathematis vinculo damnati coram
« Deo et sanctis eius efficiuntur, et, nisi per puram probatamque
« et publicam penitentiam, et per Ecclesie satisfactiones et recon-
(( ciliationem, regnum Dei non possidebunt ».
Agatense concilium : « Mancipium monachis donatum, ab ab- 25
e. j6 A (( bate II non licet manummitti » .
In lege autem omne quod dabatur Aaron in hostio taberna-
culi, ponebat manus suas super caput hostip sacerdos, et nemo
poterat commovere, quod significat, omne quod datur volun-
tarie Ecclesie, cantata oratione, sub se nemo retrahat. 30
Item : « Hostiam prò peccato et delieto sacerdotum erit iure
« perpetuo, ita erit quod datur Ecclesie Dei ».
Toletani concilii : « Episcopi qui nichil ex proprio suo Ecclesia
« Christi compensaverint, divinam sententiam metuant, et liberos
« ex familiis Ecclesie ad condemnationem suam facere non prc- 35
« sumant. impium est enim ut qui res suas Ecclesie Christi non
CHRONICON FARFENSE. 145
« contulerit, damnum inferat ei, et ius Ecclesia alienare contendat.
« tales igitur libertos successor absque aliqua oppositione ad ius
« Ecclesia revocabit, quia eos non equitas sed improbitas solvit ».
Quibus relatis veteris ac novi patrum catholicorum auctorita-
5 tibus Testamenti, omnibus omnino patet quoniam Ecclesia res a
nullo et in nullo queunt aliquo modo distraili vel alienari, ideoque
quod prefatus domnus abbas Fulcoaldus de predicto Sancti Vin-
centii monasterio inconsulte fecit, ab hoc cenobio illud alie-
nando, et ut sui tantum curam gererent illis indicendo, non mo-
ie dice deliquisse videtur. nam si, iuxta Domini vocem, spiritualiter
de sponso ac sponsa sancitur dicentis : « Quod Deus iunxit homo
« non separet » et celesti intellectu omnis anima sponsa Christi
est, omnisque prelatus sive pastor vicem Christi agere creditur,
profecto constat apertius || quod vicarius Christi commendatam sibi e. 56 b
15 sponsam, idest cuiuscumque animam fidelis sibique subditi, amit-
tere non valet, nec unquam repudiare, nisi forte ad altiora vel
meliora tendere videatur, vel quod beati edocet patris Benedicti
R e g u 1 a , eius preceptorum superfluus contemptor reperiatur.
et si de una tantum anima est ista lex, quanto magis plurime
20 unius loci anime a capitis sui non sunt repellende compagine ?
cuius ergo hec libertas auctoritatìs esse potest ut sui tantum cu-
ram a subdito geratur, et proprii subiectionem capitis et reveren-
tiam obliviscatur? denique in Toletano quarto concilio habetur,
ut « liberti Ecclesie qui, a patrocinio eius discedentes, quibuslibet
25 (( personis adheserunt, si admoniti redire contempserint, manum-
« missio eorum irrita sit, quia per inobedientip contemptum ingrati
« actione tenentur». ad hec nos libere fateamur, quia si liberti
propri^ sue ecclesie vinculo indissolubili uniti, quanto magis fiUi,
idest monachi, perpetuo debent h^reditati inherere patris ? si enim
30 apostolus Paulus Corinthios aliosque discipulos, proprios fiHos,
quia doctrina et predicatione in Christo eos genuit, appellat, quid
mirum si istos nos devotos viros, Paldonem scilicet, Tasonem
atque Tatonem, fìlios sanctissimi Thome huius monasterii ab-
batis censeamus ? nonne ipse illos in regulari educavit tramite ?
35 nonne in eodem loco illos constituens ordinavit ? nonne omnium
eos monasterii utiHtatum habitu et religione || instruxit ? quis au- e. 37 a
Chron. Farf. I. IO
1^6 CHRONICON FARFENSE.
tem eos postniodura ab huius patris obsequio, idest a patrocinio
huius ccnobii, quod idem venerabilis pater Tiiomas, beata Domini
revelante Genitrice, reperit et reconstriixit, divelli vel iuste alienari
valuit ? cuius actores alienationis, sive consentientes eis vel etiam
in huius noxa perdurantes prcvaricationis, in sacrilegii crimen se- 5
cundum canonum statuta incurrere censentur, et in futurp iudi-
cium damnationis puniri merentur. quoniam qui licet parum
cuiquam fraudatur, nisi restituat, frustra apud Deum ppnitebit,
quanto magis qui prpdia magna et amplissimas res alicuius iuri
fraudaverit ecclesie puniendus est eternaliter? servos quoque a io
proprii discedentes servitio domini, nullus sacerdotum, nisi re-
deat ad penitentiam, suscipit. monachi autem a proprii spiritua-
lisque patris inique et inordinate recedentes tuitione, si pternam
cavere cupiunt damnationem, filii more prodigi ad patris redeant
unitatem, et prime recipient stole dignitatem. 15
Igitur post amissionem monasterii beati Vincenti! hoc c^no-
bium non multo post noverimus in plurimis fuisse diminutum et
in multis vacillatum et in tantis incommodis occupatum, ut non
solum possessiones requirere longiores, sed vix etiam retinere va-
leret proximiores. ideoque, dum tempus exigerit oportunum ut 20
congrue hec aliaque amissa vel alienata bona sibi pertinentia re-
c. 57 B quirantur, || et Dei Genitricis suffragio ad huius sui augmentatio-
nem loci recuperentur vel potius recipiantur, operam dare in hoc
omnimodis debemus, quoniam, iuxta canonum institutiones et de-
cretum Ylarii pape, «quecumque inconsulte et illicite decessor epi- 25
« scopus admiserit vel ab aliis inique commissa sunt, ab eo qui
« successor est emendentur ».
Item constitutio sacre legis domini Ottonis imperatoris in ge-
nerali habita synodo, ubi omnes qui affuerunt episcopi subscripse-
runt : « Sit ei qui in regimine successit libera facultas omnia que 30
« per libellos vel alia quelibet scriptura alienata fuerint, in pro-
a prium ius Ecclesie revocare, solusque detrimentum habeat qui
« se eo scripto obligavit atque vinxit. omne quippe ius sive lex
« vel quodlibet scriptum aut consuetudo, si contra Ecclesia? utili-
« tatem fuerint, in irritum deducenda sunt, et hoc solum scriptum 55
c( prò lege in talibus causis habeatur, quod Ecclesie Dei prosit et
CHRONICON FARFENSE. 147
« nullo modo obessepossit». bine animadvertendum, quia si qup
per libellos vel aliquas scripturas sunt effecta, in irritum sunt
deducenda cum Dei ecclesiis obesse videntur, quanto magis ad
ius reducenda sunt Ecclesia que neque legaliter nec alicuius
5 scriptur^ munimine, nec in religiosiori commutata loco, sed in-
consulte alienata sunt ab ^cclesi^ propri^ iure, et sue dimissa
libertatis cur^?
Silvestri pap^: « Nemini regum aut cuiquam hominum pro-
« prium liceat monasterium tradere nisi ad aliud religiosius mona-
co « sterium, vel com||mutare nisi cum alio monasterio, vel quomo- ^- 5^^
(( documque commutato vendere, hoc etiam divina et apostolica
« atque canonica sub anathematis pena sanxit auctoritas. quod
« si factum fuerit, non valebit. sed et ipsum monasterium in
« pristinum reformetur statum ».
^5 Itaque sanctissimus Thomas in hoc monasterio longa per an-
norum spatia exemplum sancte conversationis discipulis dans suis,
iam senex plenusque dierum migravit ad Dominum, corpusque
illius humatum est a discipulis in hac beat^ Marip Dei genitricis
basilica, prefuit autem buie congregationi annis .xxxv. et mensi-
20 bus .VII. ac diebus .v. obiit vero .1111. idus decembris in pace ('\ An. 716? 720?
Secundus vero a venerabiK patre Thoma extitit huius mona- An. 716?- 724?
sterii rector Haunepertus ^^), Aquitania Tolosane civitatis exortus
provincia, qui buie prefuit monasterio annis .vii. et mensibus .v.
ac diebus .xviii.<^3).
25 Tertius namque a beato Thoma in hoc cenobio surrexit in re- An. 724? -740?
gimine Lucerius^^), Maurigena ortus provincia, et a donino Thoma
a puero sacris litteris eruditus. hic per annos .xvi. et menses .vi.
ac dies .x. hoc rexit cenobium, et obiit .xiii. kalendas iulii ^5).
cui etiam Transmundus gloriosus dux Spoletanus et fihus quon-
30 dam Faroaldi ducis ad huius monasterii ius donavit et concessit
ecclesiam Sancti Gethulii, ubi ipsius requiescebat corpus, cum
omni integritate eius ^^\ item Liutprandus rex confirmavit mo-
(i) V. la nota 2 a p. 16 di questo voi. (4) Effigie dell'abbate Lucerlo.
(2) Effigie dell' abbate Auneperto. (5) V. la nota 2 a p. 16 di questo
(3) V. la nota 2 a p. 16 di questo volume; R. F. II, 26.
volume; R. F. II, 26. (6) An. 724; R. F. doc. 5.
148 CHRONICON FARFENSE.
e. 38 B nasterio huic omnia qupcumque 1 singuli duces Spoletani seu et
rcliqui iudices vel populus eiusdem ducatus huic contulerunt mo-
nasterio, ubicumque posita sunt, faciens optimc prcceptum liber-
tatis, in quo edam post excessum domni sanctissimi Lucerii huic
sanct^ congregationi abbatem eligendi Hcentiam tribuit ^^\ pre- 5
dictus etiam dux Transmundus huic cenobio concessit terram in
fundo Germaniciano prope pastinum Sancti AngeH ^^\ item
prefatus Lucerius vir venerabilis abbas per concambium acqui-
sivit duos casales, idest Asilianum et Fiolam (J).
An.74o. -759? Quartus igitur huius congregationis pater extitit Fulcoaldus (4), io
natione Aquitanus et nobiH ortus prosapia. qui prefuit huic
sancte congregationi annis .xviiii. et mensibus .vi. ac diebus .xii.
obiit vero in pace, quarto nonas decembris (5). hic per prpce-
ptum firmitatis a duce Lupone acquisivit huic monasterio co-
lonos duos, hoc est Calendinulum et Tursonem, cum eorum rebus 15
omnibus et substantiis, in territorio Reatino ad Sanctum Cas-
sianum vel in Moseleo (^\ et in alio precepto eiusdem ducis,
petiam terre unam ex gualdo Sancti Iacinti. idest a fluvio Phar-
phe iuxta fractam Arnonis anteriorem, et per finem de Corneliano
descendentem per fossatum quod nominatur Ponticulus et con- 20
iungit Agello et Fornicate, una cum casaliculo qui vocatur Ce-
sarianus (?). et in alio precepto, gualdum ad Sanctum lacintum
in integrum, cuius etiam terminus usque rivum Currisem per-
transiens in aquam Transversam, deinde in gualdum Pontianum
e. 39 A et per rivum eiusdem Pontiani usque in Tyberem ^^\ \\ et in 25
aho precepto eiusdem Luponis ducis, casalem unum qui dicitur
Turris, qui excoHtur per Arnonem, Mauronem, Vindemium, Da-
(i) An. 739; R. F. doc. 6. quel tempo Lucerlo doveva esser
(2) An. 740; R. F. doc. 7. morto. Il documento 9, che reca
(3) An. 745; R. F. doc. 8. Sem- la data del mese di decembre 745,
bra che erri Gregorio di Catino at- porta già la menzione dell'abbate Ful-
tribuendo questo concambio ai tempi coaldo.
di Lucerlo, e certo contraddice alla (4) Effigie dell'abbate Fulcoaldo.
cronologia degli abbati fissata da lui. (5) V. la nota 2 a p. 16 di questo
Le note cronologiche del doc. 8 del volume; R. F. II, 28.
RegestOy nel quale non si fa menzione (6) An. 745; R. F. doc. 9.
del nome di nessun abbate, indicano (7) An. 746; R. F. doc. io.
chiaramente il novembre 745, e a (8) An. 746; R. F. doc. 11.
CHRONICON FARFENSE.
149
mulonem et Lucciolonem, cum eius pertinentiis in integrum ^^).
et in alio pr^cepto monasterium Sancti Petri in Classicella in
integrum ^^\ et in alio pr^cepto, reconfirmationem duorum ca-
salium, idest Asiniani et Fiole ^^\ et in alio precepto, contextum
5 precipuum, ut null^ mulieres presumant nec habeant licentiam
transeundi per vias que secus monasterium percurrunt, nec ad
monasterium ambulandi, nec infra fìnes qui prope designati sunt,
nisi per viam que Salaria est, a Sancto Pancratio recte in pontem
Sancti Viti in Sala et exinde in Textam, deinde in Scapligianum.
IO per vias istas antiquas habeant mulieres licentiam ambulandi.
similiter et de cellis pertinentibus ad hunc locum. idest de
Sancto Angelo et Sancto Petro ac Sancto Gethulio constituit
idem dux ut ibi nullatenus mulieres procedere aut ambulare de-
beant ^^\ et in alio precepto, piscatorem unum nomine Sin-
15 dulum cum sua portione in terra et aqua in Septepontio (5). et
in alio precepto, monasterium Sancti Georgii martyris, iuxta
muros civitatis Reatine, ut ibidem sanctimonialium congregatio
perpetuo sit feminarum ^^\ et in precepto Haistulfì regis, con-
(i) An. 747; R. F. doc. 12.
(2) An. 747; R. F. doc. 13.
(3) An. 749? o 750?; R. F. doc. 14.
(4) An. 749; R. F. doc. 15.
(5) An. 750; R, F. doc. 16.
(6) An. 751 ; R. F. doc. 17. Il pri-
vilegio relativo a questo monastero
di S. Giorgio è concesso a nome non
solo del duca Lupo, ma anche della
duchessa di Spoleto Ermelinda. Nel
privilegio i due principi dicono: « Do-
« namus et in aeterna traditione con-
« cedimus pr^dictum monasterium
« Sancti Georgii martyris Christi cum
« omni substantia sua quam ibidem
« pertinuit et usque nunc possessum
« est, in eo ordine, ut ibidem con-
ce gregatio sanctimonialium feminarum
(c esse debeat, quas ibi Dominus digna-
« tus fuerit aggregare tam in corales (*),
(*) Cosi nel testo. Il Muratori corregge « in-
«colares ».
« quam de dìversis provinciis undique
(c Dominus adauserit, hoc est Lan-
ce gobardas vel Francas, ut secundum
ce Deum et sanctam regulam in ipso
ce sancto cenobio vìtam suam degere
ce debeant, et cottidianis diebus prò
ce christianorum animarum salute, ho-
cc stias et Deo laudes referre debeant,
ce et, qualiter Dominus inspiraverit,
ce omnem ipsam congregationem, uno
ce consensu, sive priorem eligant sive
ec abbatissam in Dei timore, et hoc
ce namque monasterium, vel ipsa san-
cc età congregatio, sub tuitione et de-
ce Tensione debeat esse sanctae Dei
ce genitricis Mariae monasterii in Acu-
cc tiano. et ibi nunc modo Domno-
cc linam abbatissam constituimus, et
ce usque dum ei Dominus vitam di-
ce gnatus fuerit largire, custos et re-
cc ctrix ibi esse debeat regulariter, uti
ce competit Dei famulam et abbatis-
cc sam ». Il Muratori, nella sua edi-
150 CHRONICON FARFENSE.
firmationem voluminum quatuor quc iam dictus Lupo dux huic
concesserat monasterio. unius de curticella ad Sanctum Vitum
prope fluvium Pharphe ubi dicitur Bitianus, alterius de gualdo
Tancip casalem unum ad Sanctum Pancratium, tertii ut feminis
e. 39 B non per hoc monasterium sed per vias || antiquas ab eodem duce 5
signatas transire liceat, quarti vero de monasterio Sancti Georgii
iuxta urbem Reatinam ^^\ et a quodam Rotfredo de casale
Sancti Viti terrulam recisam usque in fossatum, a latere uno
Farfa, et a fronte supra terram Sanctc Marie usque in vadum W.
et de casale Fornicata portionem cuiusdam Bone^'^. et medie- io
tatem casalis ad Centum, vel Alivianum, vel ad Stabla Publica ^'^\
et in placito iudicatus revicit casales in gualdo Sancti Iacinti ^^\
et dato pretio equorum duorum valentium solidos quinquaginta,
et tende solidorum .xx., emit quandam portiunculam in Busiano
et in Hilice (^). et ad pretium equorum .xi. prò solidis sexa- 15
ginta et auri cocti pensantis solidos .cccxl. emit casalem in Sa-
binis vocatum Paternum, et olivetum, et vassilecam et molen-
dinum ^7). et acquisivit in Terentiano ecclesiam Sanct^ Marie
et Sancti Michahelis Archangi^li (^). et in Lamniano portionem
cuiusdam Palumbi diaconi (9). et in fundo Fornicata portionem 20
Bone anelile Dei ^^°\ et per precepti firmitatem acquisivit a
duce Lupone curticellam unam ad Sanctum Vitum, prope flumen
Pharphe, ubi nominatur Bitianus, cum colonis ei pertinentibus
qui resident in Bezano, et in Montaniano, et in Tauriano, et in
Ortisiano, et in Maurianula, et in Nepotiano, et in casale Ren- 25
zìone del Chronicon FarfensCy ripub- mento le osservazioni del Trova nel
blicando, dopo il Mabillon, questo Codice Diplomatico Lon^^obardOy IV,
privilegio, si maraviglia di vedervi 380.
menzionate le donne franche, in un (i) An. 751; R. F. doc. 18.
tempo nel quale i Franchi non pos- (2) An. 747; R. F. doc. 19.
sedevano ancora in Italia un pugno (3) An. 748; R. F. doc. 20.
di terra (cf. Chron. Far/, in Rer. It. (4) An. 749; R. F, doc. 21.
Script. II, li, 340). Ma non par cosa (5) An. 749; R. F. doc. 22.
da maravigliarsene se si rifletta che (6) An. 749; R, F. doc, 23.
tutti di nazione franca furono gli ab- (7) An. 749 ; R. F. doc. 24.
bati che ressero il monastero di Farfa (8) An. 750; R. F. doc. 25.
intorno a quel tempo. Sono anche (9) An. 746; R. F. doc. 26.
da vedere intorno a questo docu- (io) An. 747; R. F. doc. 27.
CHRONICON FARFENSE
151
tiano, et in Toraniano, cum omnibus adiacentiis et pertinentiis
suis ('\ et suscepit per concambium in monasterio Sancti Georgii
medietatem casalis qui dicitur Pacilianus (^). et revicit per pla-
citum iudicatus || gualdum ad Sanctum lacintum in integrum cum e. 40 a
5 octo casalibus (5). et alibi revicit casalem Tulianum ('^). et in
Mussini acquisivit olivarum talias .xv. ^^\ et ad pretium argenti
librarum .xx. a quodam Teudone Sancti Salvatoris monache, con-
sensu Adrualdi abbatis eius, suscepit casalem qui dicitur Longitia
in integrum (^). et per placitum iudicatus revicit casalem Turra-
10 nianum(7). et per concambium a Tentone episcopo suscepit ca-
salem lunianum ^^\ et a quodam Guinelapo acquisivit in Preto-
riolo foculares .xi. in Actiano quatuor. in Ficlinule portionem
eius. in Corneliano uncias .111. in Tariano foculares duos. in
Secundiliano casam unam et casalem medium (9). hic etiam fecit
15 convenientiam de curte huius monasterii in Germaniciano (^°).
Quintus vero in regimine huius successit monasterii Guan- An. 759? -761?
delbertus ("\ et ipse Aquitania ortus, consanguineus quoque prefati
domini Fulcoaldi abbatis. qui uno prefuit anno, atque men-
sibus .VII. post hoc fratres benigne postulavit ut absolverent
20 se a cura pastorali, et pastorem eligerent alium sibi. quo facto,
huius curam ^regiminis reliquit, et in Firmana civitate monaste-
rium Sancti Yppoliti a fratribus accepit ('^).
Sextus denique in hac congregatione extitit pastor Halanus (^3)^ An. 761 ? - 769?
regione exortus Aquitania. is denique primo in congregatione
25 fraterna probatus, ex acie deinde, in Motilla monte, iuxta beati
Martini || oratorium super hoc eminentem monasterium, per annos e. 40 b
deguit multos inclausus, contra carnis vitia solus pugnaturus ('4).
ubi inter alia bon^ operationis exercitia multos etiam mirifice exa-
II. Nel Regesto luvianum
(1) An. 750; R. F. doc. 28
(2) An. 744; R. F. doc. 29
(3) An. 747; R. F. doc. 30
(4) An. 751 ; R. F. doc. 31
(5) An. 752; R. F. doc. 32
(6) An. 752; R. F. doc. 33
(7) An. 753; ^- F' doc. 34
(8) An. 755;/?. F. doc. 37
(9) An. 757; R. F. doc. 38.
(io) An. 757; R. F. doc. 40.
(i 1) Effigie dell' abbate Guandel-
berto.
(12) V.nota I a p. 18, e i a p. 1 52,
(13) Effigie dell'abbate Alano.
(14) Su ciò più chiaramente la Con-
strucHo a p. 18.
152 CHRONICON 1 ARFENSE.
ravit codices. ad qiiem congregano omnis concorditer perrexit,
et ut sibi preesse deberet rogavit. unde illuni extrahentes, ad
monasterium hoc cum honore perduxerunt, et super se rectorem
posuerunt. qui prcfuit annis .vini, et mensibus .ni. atque die-
bus .vili. obiit quoque .v. nonas martii ^^\ 5
Hic fecit convenientiam una cum Theodoro habitatore castri
Urbis veteris, de monasterio sive oratorio Sancti Angeli quod
pater eius Cunctarius presbyter et mater eius Occliavia presbytera
dimiserunt in hoc monasterio, ut prcfatus Theodorus et eius he-
redes per singulos annos inferant tritici modia .x., vini decima- io
tas .XL., feni carra .xx. et molarum utile par .1. et quando
monachi ibidem venerint, si quid perdiderint, restituat de suis
propriis (^). et ad pretium solidi unius, videlicet pacca lardi una
prò medio, et milii modia .vi. prò medio solido, et prò mercede
supra solidum in auro unum, a quibusdam comparticibus emit 15
terram eorum in Septepontio (?). et auri solidis .e. ab Allone
et Albuino monachis Sancti Vincentii, consensu Hermeperti ab-
batis eorum, emit terram cum oliveto in Valeriano, idest quartam
portionem eorum, et .xv. talias ex ipso oliveto ^'^h
Quidam autem Audo de casa Sanctp Marip furatus est equum || 20
e- 41 A unum, qui cum venisset in iudicium, prò ipso caballp et auri so-
lidis .e. dedit fidei iussoribus guadimonium. et cum persolvere
nequiret, fidei iussores eius, presentibus aliis testibus, casam il-
lius cum oratorio Sancte Eugenie in Malliano tradiderunt in hoc
(i) Segno Panno 761 perchè è in- Alano fu eletto veramente dopo ra-
dicato da Gregorio di Catino nei prile 760, questo contratto deve es-
suoi cataloghi come il primo anno sere stato concluso durante il governo
del governo di Alano, ma vedansi la del suo predecessore, o durante la
nota 2 a p. 16, le note 3 e 4 a p. 18, vacanza del governo abbazìale. Da
e la nota 3 qui sotto. un altro documento (R. F. doc. 45)
(2) An. 767; R. F. doc. 41. Alano apparisce come abbate già nel
(3) An. 760; R. F. doc. 42. In que- gennaio 761. Se egli morì, come af-
sto documento, le cui note cronolo- ferma Gregorio, il 2 o il 3 marzo 769,
giche indicano chiaramente V aprile dopo nove anni, tre mesi e otto giorni
760, non si trova menzione del nome di governo, Alano dovrebbe essere
di alcun abbate, e il monastero di stato eletto sul cadere del 760.
Farfa è rappresentato nel contratto da (4) An. 761 ; R. F. doc. 43. V. la
un monaco di nome Raginfredo. Se nota precedente.
CHRONICON FARFENSE. 153
monasterlo. deinde centra legem in ipsam casam introivit.
quapropter in iudicium venit, et solidorum .xx. guadiam dedit,
quam minime recepit. tunc vero tam prò compositione cul-
parum, quam prò animp remedio, eandem casam cum oratorio
5 supradicto, et casas massaricias duas in iam dicto casale Malliano,
in hoc monasterio permanenda tradidit ^^\ post quoque eundem
casalem Mallianum in placito iudicatus revicit ^^\ et in alio
placito iudicatus ecclesiam Sancti Anthimi in casale Antiano re-
vicit<^3). et per preceptum fìrmitatis a duce Gisulfo suscepit
IO medietatem gualdi ad Sanctum Angelum in Flumine, in finibus
Ciculanis, cum ipsa ecclesia Sancti Angeli C4). et recepit per
concambium terre petias duas modiorum quatuor, ad Sanctum
Petrum, et tertiam in Rusia modiorum .viii., et vineam in Petiano
tabularum .v. ^^\ et a quodam Theoderisio suscepit unam casam
15 ad Aream marmoream, et res eius in valle Tybe, in Sepiano, in
Pretorio Sabinensi. in Cesinano Ciculi et pratum prope civi-
tatem ^^\ et per preceptum fìrmitatis monasterium Sancti Yppo-
liti, et omnes res cuiusdam Gualtari clerici in territorio Firmano (7).
et ad pr^tium placitum terram in Criptula, prope flumen Pharphe,
20 emit modiorum .xii. ^^\ \\ et duas portiones de oratorio beati e. 41 b
Archangeli Michahelis in Reate ^^9). quidam autem Corvillus cum
intraret contra rationem in ^cclesiam Sancte Eugeni^ de Malliano,
quam quondam germanus eius Eudo in hoc monasterio prò anima
sua donaverat, et exinde componete deberet solidos .xl., donati
25 sunt ei ab Aroso preposito huius monasterii, proinde spopondit
quod si ipse aut heredes sui aliquando contra nos de ipsa ecclesia
Sanctp Eugenip et de casale Malliano agere prcsumpsisset, centum
solidos componeret ('°). quidam quoque Rimichis dedit nobis per
concambium casalem qui diciturPinianus^"). Theodicius autem
30 dux concessit in hoc monasterio per pr^cepti firmitatem gualdum
Turritam in integrum, et dedit licentiam ut omni tempore decem
(i) An. 761; R. F. doc. 44. (7) An. 762; R. F. doc. 51.
(2) An. 761; R. F. doc. 45. (8) An. 763; R. F. doc. 52.
(3) An. 761 ; R. F. doc. 46. (9) An. 763 ; R. E doc. 54.
(4) An. 761; R. F. doc. 48. (io) An. 764; R, F. doc. 56.
(5) An. 761; R. F. doc. 49. (11) An. 764; R. F. doc. 57.
(6) An. 762; R. F. doc. 50.
Chron. Farf. I. IO*
154 CHRONICON FARFENSE.
turmc iumentorum et duo milia pecora huius monasterii pabulent
cum publicis iumentis atque peculiis in gualdo Ascle et Rivo
Curvo et in Monte Calvo, sicuti fines eorum gualdium pertinente'),
et de casale Antiano concessa est in hoc monasterio petia una
modiorum .x. sub ripa infra congruum casalis nostri Piniani, et j
medietas ecclesie Sancti Felicis in casale Antiano, et vinea tabu-
larum duarum, et olive talli^ .viii. in pretio unius cavalli ^^\ do-
mnus vero Halanus abbas recepit per concambium tertiam por-
tionem casalis in Scandiliano cum colonis ibidem resedentibus (3).
et de casale Antiano acquisivit partem octavam et nonam^^^). et io
in Mallìano ad Sanctam Eugeniam casara massariciam unam per
concambium (5). et a quodam Scamberto filio Scattolfi susce-
c. 42 A pit||in hoc monasterio curtem que dicitur Cesonis in integrum.
a primo latere forma ad concurrendum aquam iuxta Monumen-
tum antiquum usque in cacumina montis Palumbi, unde rever- 15
titur in flumen Mellinum, et ex alia parte fluminis usque ad aho-
rum cacumina montium. a secundo latere rivus exiens de
cisterna usque in cacumen eiusdem montis, et usque in predictum
flumen. et ex aUo latere fluminis usque ad curtem Hilderici ca-
staidi que vocatur Pontianus. et medietatem curtis Sancti Mar- 20
tini, et totam curtem de Casalici. et unum piscatorem in
Reate nomine Petrum. et in Plaie casalem unum vocabulo Bru-
stulata ^^\ Theodicius autem dux per precepti firmitatem con-
cessit in hoc monasterio casalem Paternionem, qui pertinet ad
curtem Germani cianam, cum duabus casis (7). domnus vero 25
abbas per concambium recepit in Casule casas .111. ^^\ et su-
scepit casalem Sisinnianum et casalem Busianum in Foro Novo,
et in Eciculis casalem in Paterno ^9). et in Sabinis casalem Ci-
cilianum ^^°\ et recepit per concambium curtem unam in Reate
que dicitur Vallantis ("). et ecclesiam Sancte Cecilie in Beru- 30
niano ^"). Theodicius item dux licentiam dedit per precepti
(i) An. 765; R. F. doc. 58. (7) An. 766; R. F. doc. 68.
(2) An. 764; R. F. doc. 60. (8) An. 768; R. F. doc. 71.
(3) An. 764; R. F. doc. 63. (9) An. 767; R. F. doc. 72.
(4) An. 765; R. F. doc. 64. (io) An. 768; R. F. doc. 73.
(5) An. 766; R. F. doc. 65. (n) An. 768; R. F. doc. 74.
(6) An. 766; R. F. doc. 66. (12) An. 768; R. F. doc. 75.
CHRONICON FARFENSH. 155
firmitatem ut decem turme iumentorum pabulent estivo tempore
cum iumentis publicis reatinis, ubiubi per gualdos publicos. si-
militer et pecora duo milia huius monasterii cum peculiis publicis
reatinis in monte Calvo et in Rivo Curvo, postquam exinde iu-
5 menta exierint, pabulent confidenter (^).
Hic quippe Halanus prefatus abbas in extremo obitus sui die, e. 42 b
quendam episcopum, Guicbertum nomine, suasit facere promis- ""7 9- 770-
sionem regul^, et continuo rudem adhuc hospitem et Anglorum
exortum gente constituit abbatem, contra sacros canones ac re-
io gulam sancti Benedicti agens. qui per undecim menses exer-
cuit tyrannidem, quosdam ex monachis cedens, alios in carcerem
retrudens, aliosque in exilium mittens, et in tantam superbie
audaciam prorumpens, ut nonnullos eius fugientes vesaniam fu-
roris, seque abscondentes in velamina altaris, exinde pellere fa-
15 ceret. et quia inconditos habuit mores, rogantibus monachis,
iussu regis Desiderii, Alefridus castaldus Reatinus eumdem mo-
nasterio exire compulit, et eligendi abbatem demum congregationi
licentiam contulit.
Septimus autem ab omni congregatione electus huic sacro An. 770?- 781?
20 cenobio prefuit abba Probatus (^*), diaconus quidem, sed Sabinensi
provincia natus, per annos .xi. ac menses .1111. et dies .xv. obiit
namque .1111. idus augusti in pace^'^
Qui electus a fratribus et preordinatus a Domino, in regimine
patris elevatus culmine, cooperuit os fontis aqup manantis ab
25 evo, et traxit aquam [a pristino cursu suo, ab hoc loco miliarios
tres. porro hanc fabricari iussit formam, per montis huius latera
hpsam. sub terra decurrens constricta, opitulante Christi gratia,
hoc loco honeste fluit aqua. perfectaque est hpc operatio || in- e 43 a
dictione prima, anno vero quinto postquam domnus Carolus
30 excellentissimus rex Italiam cepitW. huic venerabili patri data
est quidam portio prò anim^ remedio in Pitiliano, et de ecclesia
26-28. porro - aqua] Cosi nel testo. 27. Nel testo decurrent
(i) An. 767; R. F. doc. 76. p. 16 e la nota i a p. 19 relativa alla
(2) Effigie dell'abbate Probato. missione di Probato presso Desiderio
(3) La data della morte dell'abbate re dei Longobardi.
Probato è incerta. V. la nota 2 a (4) An. 778.
1^6 CHRONICON FARFENSE.
beati Gregorii ('). Theodicius quoque dux per confirmatìonem
prccepti in hoc monasterio concessit gualdum qui dicitur Alegia (2).
domnus auteiii Probatus abbas ordinavit quendam Ubaldinum in
cella huius monasterii, qup est in Septepontio ^^\ et suscepit
a quodam viro Hilderico curtem que vocatur Pontianus in inte- 5
grum, et curtem Cesarianum, et Papcianum, et curtem in La-
miano (^\ et in Vico Novo et plurimis vocabulis portionem
Helenp anelile Dei (5). et casalem unum qui dicitur Pantanula(^).
et casalem Medianulam (7). et casalem Culianum (^>. Adrianus
autem papa huic monasterio per privilegium optimam contulit io
libertatem in hunc modum :
An. 772. Adrianus episcopus servus servorum Dei, Probato religioso, Deo ama-
driano'Tconcedè '^^^'> ^^bati venerabilis monasterii Sanct? Dei genitricis semperque virginis
che le cause del Marie domine nostre, siti territorio Sabinensi, et per eum in eodem venera-
monastero siano *
deferite al priore bili monasterio, in perpetuum. cum maximam nobis sollicitudinis curam in- I 5
del vestiario di
Santa Chiesa. sistit soUertia, atque efficaci studio erga diversa sanctorum loca sollicitudinem
gerendi et indeficienter pr?cogitandi, ne in rebus vel possessionibus atque c?-
teris eis pertinentibus utilitatum stipendiis, aliquando commoditatis iactura,
per quarundam insurgentium causarum eventus, quoquo modo inferatur. ic-
c. 43 B circo congrua nos procul dubio considerationis censura convenit || eorum salutis 20
integritatem procurare, et omnes qu? cunctis retro temporibus super evenerint
causas, institi? telo abscidi, atque sub ^quitatis intuitu definiri, ut ex hoc et
eorundem venerabilium locorum, maxime in quibus multitudo congregationum
servorum Dei monachorum consistens, sedulas Redemptori nostro referre vi-
dentur laudes, stabilitatis integritas proficiat, nobisque ob huius pii operis quod 25
gerimus studium, copiosa in sidereis arcibus a rerum omnium opifice domino
Deo nostro ascribatur remuneratio. ideo constai, Deo amabilem religiosi-
tatem tuam nobis intimasse plura incommoditatis damna, vestrum pr^latum
venerabile monasterium, in suis utique utilitatibus, in eo quod plures ac di-
versi nefarii homines nostr? Romanorum reipublic?, tam per furta quamque yO
per alias perversas operationes, plura mala eidem sancto ingerere noscuntur
monasterio. unde crebro a tua religiositate nobis hac de re interpellatio
facta est, ut nostro intuitu earundem causarum merita perpendentes, vestro
studeremus monasterio iustitiam faciendi. quod quidem nos, diversis super
(i) An. 770; R. F. doc. 79. (5) An. 770 e 771; R. F. dece. 85
(2) An. 772 ; R. F. doc. 80. Teo- e 86, dove la donatrice è chiamata
dicio peraltro si riservò il diritto di « Hclina ».
caccia in quel gualdo. (6) An. 772; R. F. doc. 87.
(3) An. 772; R. F. doc. 81. (7) An. 773; R. F. doc. 88.
(4) An. 773 ; R. F. doc. 82. (8) Data incerta. V. R. F. doc. Se,.
CHRONICON FARFENSE. 157
ingruentibus causis, ex omni parte preoccupati, nequaquam continuo in vestris
decidendis causis nostrum accomodare valuimus auditum. prò quo laboriosa
tu? religiositati vel directis a te monachis utile esse videtur, dum dilationis
mora ad easdem vestras decidendas causas provenire. et || ecce obnixe nos, e- 44 ■•^
5 religiosissime Dei cultor, dinosceris poposcisse, ut ex nostri persona studuis-
semus adfrari, qui sine nostra inquietudine easdem vestras causas subtiliter
perscrutare vobisque iustitias facere deberet. quod quidem libentissime tu?
religiositatis pr?cibus annuentes, id quod a te expetitum est efifectui manci-
pavimus, constituentes ex nostri persona Miccionem notarium regionarium
IO et priorem vestiarii sanct? Ecclesi?, atque eius omnes successores apostolica
Sedis vestiarii priores, ut quotiens qu?cunque causa vestro monasterio acces-
serit, confestim ad eos omni in tempore monachi atque missi ipsius mona-
sterii adveniant, suasque illis referant causas, et ab ipsis prioribus vestiarii
proprias iustitias recipiant. unde ecce, auctoritate beati Petri principis apo-
15 stolorum, cuius, licet immeriti, Deo tamen dignante, vices gerimus, ita de-
cernentes sancimus, ut laudatus (0 fìd^lissimus noster Miccio prior vestiarii, vel
omnes qui prò tempore post eius discessum priores vestiarii extiterint, licen-
tiam habeant potestative distringendi tam ?cclesiasticam personam, quanque
. ex militia existentem, vel etiam famulum ?cclesi?, aut servum cuiusquam,
20 sive ex civitate Romana, seu de diversis c?terìs locis et civitatibus istius no-
stra Roman? reipublic?, sive, ut dictum est, liber, sive servus fuerit, et de
presenti absque qualibet anteposita occasione, ipse prior || vestiarii qui in tem- e. 44 b
pore fuerit, sine inquietitudinis molestia, beatissimorum pontificum qui in tem-
pore apostolatus culmen gesserint, plenarias iustitias tara de furtis, quam de
25 aliis super accidentibus causis, partì monasterii vestri sanct? Dei Genitricis
perpetuis temporibus usque in finem secoli studeant. et quodcunque ab
eisdem prioribus vestiarii prò eiusdem vestri monasterii perfìciendis iustitiis
diffinitum fuerit, irrefragabiliter persistat corroboratum. h?c vero qu? a nobis
prò salute antefati venerabilis monasteri! Sanct? Dei genitricis semperque vir-
30 ginis Mari? domin? nostr? statuta sunt, decernentes coram Deo vivo, et eius
futuro iudicio promulgamus, firmiter permanenda. et neque uUus succes-
sorum nostrorum pontificum, vel alia qu?cunquc magna parvaque persona, cuius-
cunque sit dignitatis, quoquo modo pr?sumat centra h?c qu? a nobis statuta
sunt, penitus agere. sed neque prior vestiarii qui prò tempore fuerit, ne-
6. adgrari] Cosi nel testo. Nel Regesto si legge ad erari 16. Nel testo e nel
Regesto odatus 25. Nel testo partis
(i) Il significato della voce «oda- « cantilenarum magister » ; ma non mi
« tus » registrato dal Ducange non par lezione probabile, e mi pare piut-
può corrispondere al caso presente, tosto che Gregorio di Catino trascri-
Forse meglio potrebbe corrispondervi vendo abbia letta male la parola « lau-
« odararius » che il Ducange spiega «datusw.
158 CHRONICON FARFENSE.
glectum ponere audeat ad facientlas eidem sancto monasterio plenarias iu-
stiiias. nam si quis, quod non optamus, nefario temeritatis ausu pr^sum-
pserit h?c omnia a nobis statuta atque confirmata refragare vel in quoquam
iransgredì, sciat se auctoritate beati Petri principis apostolorum anathematis
vincalo esse innodatum, et a regno Dei alienum, atque cum diabolo et omnibus e
impiis eterno incendio deputatum. at vero qui observator istius nostri apo-
c. 45 A stolici constituti extiterit, divina protectione || adiutus, suorum veniam conscqui
delictorum et vitam mereatur adipisci §ternam. ^ bene valete (0. data
.X. kalendas maias, imperantibus domno nostro piissimo augusto Constantino
a Deo coronato magno imperatore anno .lui., et post consulatum eius io
anno .xxxiii. sed et Leone magno imperatore eius filio, anno .xxi., indi-
ctione .x. (»).
Hildeprandus quoque gloriosus dux per precepti confirmatio-
nem ad Anastasii religiosi monachi postulationem concessit in
hoc monasterio et venerabili abbati Probato gualdum qui co- 15
gnominatur Tancia positum in territorio Reatino, cum ecclesia
Sancti Angeli seu cripta illius (3). cuius fines in alio sic repe-
riuntur precepto: in primis a cancello Sancti Angeli in arcum
Sancti Angeli, deinde in aquam de Meianula, deinde in confinium
Cisternul^, deinde per serrani Calvisie, deinde in aquam Vena- 20
toris, deinde in caput Scuruse, deinde in aquam Plumbiolp, deinde
in vadum Maianili, deinde in lacum Maianili, deinde in hiUcem
confinialem, deinde in pedem Maianili per semitam que dividit
inter Sindolfum et ipsum gualdum, deinde in c^sam post fagitum,
deinde in fossatum NumiHani, deinde inter fagitum et episcopium 25
et redit in aquam Antinianam, deinde in Puteum, deinde in Com-
putum Cuculi, deinde in Cancellos Ordiales, deinde in caput de
Computo, deinde in caput Rosani sub maccla, deinde sub Aquam
Frigidam in fossatum, et inde in Pendinum usque in Caneriam,
e. 45 B et exinde in Genestritum et Luparinum || seu Adeodatunì, deinde 3°
sub saxos Teudericini, et Aionis, deinde per fossatum in viam
publicam, recte in saxa inter Rimonem et ipsum gualdum, deinde
in caput Fenestelle et tunc in caput de Fungita, per Vallem Ge-
(i) Effigie del pontefice Adriano I. righe del documento di cui qui si
(2) R. F, doc. 90. parla. La carta mancante nel Re^e-
(3) Circa an. 774. Il Regesto di sto conteneva altri quattro documenti
Farfa manca dì una intera carta a i quali sono così perduti ancor essi.
questo punto, e non reca che le prime R, F. doc. 91.
CHRONICON FARFENSE. 159
minatn redit in cancellum Sanai Angeli. hec tradita sunt per
Rimonem castaldum, ex iussione supradictp potestatis, in hoc
sancto monasterio. et per primum iam dictum preceptum con-
firmavit idem dux piscatores in Marsi, ubi dicitur Secundinus,
5 casam Astisii, et casam Munuli, et casam Genualdi, cum uxoribus
et filiis et portione eorum. et duas casas in luliano, et aliam
in Valeriane in fìnibus civitatis Reatin^. et in Mediano terras
modiorum centum, ubi est metatus Luceradi cavallarii. et unam
curtem in Nautona in finibus Reatinis. et idem domnus Pro-
io batus abbas acquisivit terras secus gualdum huius monasterii qui
dicitur Tervilianus, et in ipsa terra stat Monumentum Caput, et
casalem Cicilianum, et alium in Agello. et pr^fatus dux Hil-
deprandus per preceptum firmitatis concessit in hoc monasterio
massam unam in integrum, in qua est ecclesia Sancti Viti super
15 Pharpham, ab uno latere usque ad silicem qui vadit ad Monu-
mentum Longum, ab aHa parte usque ad Rivum Curvum, ab
alia parte usque ad rivum de Cancellis, ambo revertentes in Ty-
berim, una cum edificiis, familiis, et servis vel hberis, et casales
cunctos ad ipsam massam pertinentes. et fundum Pontianum
20 cum ecclesia Sancti Valentini in integrum. et casalem qui dici-
tur Serranus in integrum. et casalem qui dicitur Canalis, || ubi e 46 a
est ecclesia Sancti Heleutherii, cum omnibus ad ipsos casales
pertinentibus (0. et in alio pr^cepto, curtem que vocatur Val-
lantis. et hominem publicum in Pitiliano ad Sanctum Grego-
25 rium (*). et in alio precepto restituit huic monasterio casalem
Balberianum per iudicium iudicatus (J). et in alio precepto con-
firmavit in Casa Perotis focularem unum W. et in alio iudi-
catu iterum restituit nobis prefatum casalem Balberianum, ubi
resistebat Sinualdus episcopus Reatinus, qui ipsum casalem cau-
30 sabatur ad partem sui episcopatus. in quo etiam iudicatu fertur
quod aliis in diebus castaidi qui erant aut iudices ducatus istius,
licentiam non habebant, absque duce, cuicumque homini donandi
casalem integrum, excepto in modico terrulam aut casellam absque
(i) An. 776; R. F. doc. 93. (3) An. 776; R. F. doc. 95.
(2) An. 776; R. F. doc. 94. (4) An. 776; R. F. doc. 96.
1^0 CHRONICON FARFENSE.
herede. nani medium aut integrum casalem non sine palatio^').
et in alio prccepto confirmavit monasterium beati Archangeli Mi-
chahelis situm iuxta civitatem Reatinam foris pontem, in quo
etiam sub Guicperto episcopo ibidem et in hoc monasterio con-
cessit aquam de alveo fluvii Mellini, ubi molinum edificare de- 5
beant ^^\ et in alio precepto, casas quatuor in territorio Reatino
ubi dicitur Tagianus (^\ et in alio precepto, casales .11. perti-
nentes in curte nostra Reatina, in massa Nautona, idest Sibianum
et Cicilianum (A
Domnus autem Probatus venerabilis abbas acquisivit medie- io
tatem casalis Marcianelli, ad aquam per formam deducendam, in
e. 46 B longitudinem prout fuit pars Aliperti donantis, et in la||titudinem
quantumcumque ad ipsam formam opus erat faciendi, et arbores
qualescumque in ipso aque ductu incidendi ^^\ et portionem
Haleradi et Ursi germanorum de eodem casale similiter acqui- 15
sivit. et portionem Leonis filii Teudemundi de aqua casalis
qui dicitur Casapendula, et de ipso casale ad idem opus forme
faciendum (^). quendam autem virum, nomine Calventionem,
collocavit in casale huius monasterii qui dicitur Verrucule una cum
filiis eius ad persolvendum annualiter in hoc monasterio grani 20
modia quatuor, vini tertiam partem, similiter et de carnatico, et
angarias tres (7). ipso tempore Hildeprandus dux gloriosus re-
vicit per iudicium iudicatus ecclesiam Sancti Angeli iuxta muros
civitatis Reatine sitam, ad partem palatii. nani Sinualdus epi-
scopus Reatinus illam acquirere ad partem episcopii conabatur, 25
sed Rimo castaldus asserebat eam pertinuisse ad ius et defensio-
nem palatii. tunc iudicatum est a iudicibus ut quinque de sa-
cerdotibus electis sacramento firmarent quod ipsa ecclesia ad
(i) « Tunc nos gloriosus dux inqui- « rede. nam medium aut integrum
« sivimus suprascriptum ^piscopum et « casalem non sine palatio » ; an. 776;
« castaldios nostros iam pr^nomina- R. F. doc. 97.
« tos, si talis ante tempora ipsa fuisset (2) An. 778; R. F, docc. 104 e
« consuetudo, ut haberent licentiam 105.
« iudices ducatus istius, absque duce, (3) An. 778; R. F. doc. 113.
« cuicunque homini donandi casalem (4) An. 778; R. F. doc. 116.
« in integrum. at illi unanimiter dixe- (5) An. 777; R. F. doc. 99.
« runt quia non, excepto in modico (6) An. 777 ; R. F. doc. 100.
« terrulam aut casellam absque h?- (7) An. 777; R. F. doc. 102.
CHRONICON FARFENSE.
i6l
puplicum non pertineret, sed ipsi eo ordine noluerunt iurare. et
rennuerunt ipsum sacramentum. quidam autem Alefridus dixit:
« Si sic iurassetis, male iurare haberetis, quia ego scio quod tem-
G pore patris mei Scaptolfi, qui fuit castaldus in Reate, Teuderis
5 « quidam eandem ecclesiam Sancti Angeli tenebat, et ad publi-
« cum exinde rationem faciebat » ^'). item domnus abbas Pro-
batus acquisivit in Toligiano terram ad aque formam construen-
dam et arbores evellendos ^^\ et acquisivit casalem qui dicitur
Gabinianus per designata loca: a || capite via publica, ab uno latere e 47 a
IO usque fossatum de casa Librici, ab alio latere usque limitem qui
vadit ad Monumentum, a pede terra huius monasteri!, et ibi re-
sidentes colonos quatuor (3). et in Criptule casas duas (4). et
in Foro Novo casas massaricias decem, et portionem unam de
gualdo Coriose(5). et quasdam res in fundo Cesenano de Ci-
15 culis, cum tribus colonis, et in Pompigiano terre petias duas,
modiorum .viii.(^\ et quandam portionem de terra in Selva-
nione, prope ecclesiam Sancti Felicis huius mionasterii (7). et
medietatem casalis Cesariani ^^\ et casas cultiles in Octavo, cum
ecclesia Sancti Victoris, et una portione in Pantana ^9). et casas
20 in Scandilia ubi dicitur Occianus cum ecclesia Sancti Stephani in
Acusclo. et casalem Cisternulp in Scandilia. et unam eccle-
siam Sancti Helie in Beruniano ^^°\ et gualdum in Talli, et de
casale Marcianello uncias .111. (").
Karolus gratia Dei rex Francorum et Langobardorum atque patrìcius An. 775.
2^ Romanorum. omnibus episcopis, abbatibus, ducibus, comitibus, vicariis, do- Diploma d'ìm-
"^ r r » » ' 77 munita spirituale
mesticis, centenariis, vel omnibus missis nostris discurrentibus. quicquid concesso da Carlo-
magno al mona-
enìm ob amorem ?cclesiàrum vel quietem servorum Dei exercemus, hoc nobis stero.
procul dubio, Domino adiuvante, ad ^ternam beatitudinem pertinere confi-
dimus. igitur comperiat magnitudo seu utilitas vestra, qualiter venerabilis
30 vir Probatus abbas monasterii quod est constructum in honore beatissima
I. puplicum] Così nel testo.
(i) An. 777; R. F. doc. 103.
(2) An. 777; R. F. doc. 107.
(3) An. 777 ; R. F, doc. 109.
(4) An. 778; R. F. doc. no.
(5) An. 776; R. F. doc. iir.
(6) An. 778; R. F. doc. 112.
(7) An. 778; R. F. doc. 115.
(8) An. 778; R. F. doc. 117.
(9) An. 778; R. F. doc. 118.
(io) An. 778; R. F. doc. 119
(11) An. 778; R. F. doc. 126.
Chron. Farf. I.
II
l62 CHRONICON FARFENSE.
genitricis Dei semperque virginis Mari?, quod vocatur Acutianus, in ducatu
e. 47 D Spoletano, vel fundato in territorio Sabinensi, missa petitione, || clementi? regni
nostri dixit suggerendo, ut prò mercedis nostr? augmento taliter ei vel ipsi
monasterio concedere deberemus, qualiter ipsa casa Dei sub tali privilegio
esse deberet sicut estera monasteria Lirinensium, Agaunensium et Luxovien- 5
sium, ubi prisca patrum Basilii, Benedicti, Columbani, vel c?terorum Patrum
regula custodir! videtur, ut nullus episcoporum prò electione abbatis dationem
accipere debeat, et potestatem non habeat de ipso monasterio auferendi cruces,
calices, patenas, codices, vel reliquas quaslibet res de ministerio ^cclesi?,
nec ipsum monasterium sub tributo ponere principum potestatem haberet, IO
nec denuo tributum aut censum in suprndicto monasterio eorum exigere
debeat. sed ipsa casa Dei, sicut suprascripta monasteria, qu? infra regna
nostra sunt, sub eo privilegio et norma patrum consistat. cuius petitionem
prò divino respectu vel mercedis nostr? augmento noluimus denegare, sed
ob amorem domini nostri Ihesu Christi ita confirmasse vel a novo cessisse 15
cognoscite. pr9cipientes ergo iubemus, ut nullus episcopus, abbas, dux, ca-
staldius, vel quislibet de fidelibus nostris, seu iuniores aut successores nostri,
pr?dictum abbatem aut monachos suos vel agentes ipsius ?cclesi? de rebus
prffati monasteri!, qu? ibidem ex munificentia regum aut reginarum, vel de
collatis populi seu pontificum, vel qu? ad ipsum monasterium pervenerunt, 20
aut in antea, Deo adiuvante, largit? fuerint, tam per venditionis quam et
e. 48 A donationis, cessionis vel reliqua || instrumenta cartarum, inquietare aut contra
rationis ordinem, vel quoquo tempore generare pr^sumatis, sed sub nostro
privilegio quieto ordine resideant. et si quandoquidem abbas ipsius mona-
sterii de hac luce migraverit, inter se ipsi monachi, quem digniorem inve- 25
nerint, secundum regulam sancti Benedicti et sicut eorum ordo edocet et
rectum est, vel eis in unum consentientibus, quem unanimiter elegerint licen-
tiam habeant eligendi abbatem. et neque a nobis neque a successoribus
regibus, ea qu? prò mercede nostra indulsimus irruptum aut confractum ali-
quando sit; sed de proprio valeant semper gaudere patrono; quatinus melius 3^
delectet ipsam congregationem Sanct? Mari?, prò nobis vel stabilitate regni
nostri, Domini mìsericordiam attentius deprecare. et ut h?c pr?ceptio nostris
et futuris temporibus firmior habeatur, vel per tempora melius conservetur,
manu nostra propria supter firmavimus, vel de anulo nostro sigillare ius-
simus. signum Kan-oli invictissimi regis. Guigbald ad vicem Hitherii re- ^^
cognovi. data sub die .vini, kalendas iunii, anno .vii. et .1. regni domni
nostri Karoli gloriosissimi regis. actum Carilego, palatio publico, in Dei
nomine, feliciter (0.
IO. Nel Regesto potestatem minime haberet 17. nostri] Nel testo vestri
(i) R. F. doc. 128.
CHRONICON FARFENSE. 1^3
Item, in alio precepto:
Probatus vir venerabilis abbas petlit clementiam regni nostri suggerendo, ^^- 776-
. Carlomagno con-
et pr?ceptTones tam regales quam et ducales, seu et commutationes ?cclesiarum ferma ai monastero
1 . Il 1. «Il- 1 TT . 1 1 /- • • 1 alcuni privilegi e
nobis II ostendit. pr^ceptum videlicet quod Haistulphus recit eidem mona- donazioni.
5 sterio de curte qu? dicitur Germaniciana, cum omni integritate sua, et ipsi e. 48 b
actores suptraxerunt de ipsa curte casales duos: Paternionem, quem Theodi-
cius dux eidem monasterio per suum pr?ceptum restituit, et Balberianum, quem
Hildeprandus dux noster ad ipsum monasterium reddere fecit. et cartulam
commutationis de ecclesia Sanctì Viti, quam commutavit Halanus abbas cum
IO Theotone episcopo Reatino, et p^nas interposìtas perpetualiter confirmamus.
et pr^ceptum Hildeprandi ducis de gualdo Tancie emisso. et aliud de Nautona.
et piscatores in Marsi tres, et privilegium quod domnus Adrìanus apostolicus
fecit Luponi de curte Taciana, quam idem Lupo per cartam simul cum ipso
precepto tradidit pr^fato monasterio. et preceptum Hildeprandi ducis nostri
15 factum cuidam Theudemundo de gualdo Moiano, quem ipse Theodemundus
per cartam et idem preceptum tradidit monasterio Sanct? Mari?. et cartam
de casalibus Ciciliano et Agello, quos Tanildis quidam tradidit ipsi mona-
sterio. unde petiit nobis pr^fatus abbas, ut denuo per nostrum preceptum
hoc, ad pr^dictum monasterium omnia confirmare deberemus. cuius pQiì-
^O tloni prò reverentia ipsius loci denegare noluimus. sed ita pr^stitisse et
confirmasse omnibus cognitum sit(0.
Guigbertus quoque episcopus tradidit huic monasterio eccle-
siam Sancti Angeli inter duo flumina ad pontem Fractum ante
civitatem Reatinam, cum omni possessione. in primis casalem
25 Cicinianum, || et Canopem, seu Privatum, et Albicianum, seu Li- e 49 a
sinia, et Baiuarium, seu Magnanum, et Solinianum, et Quartum,
Cocianum, et Longitianum, et in Quilliano, et in Pontiano, seu
ad Sanctum Thomam. et monasterium Sancti Angeli in Nar-
nate ^^\ domnus vero sepe fatus abbas Probatus acquisivit in hoc
30 monasterio ecclesiam Sancti Gregorii quam Liuspertus presbyter
habitator Acutiani a fundamentis construxit ^^\ et curtem Tatia-
nam cum ecclesiis et eius omnibus pertinentiis in integrum^^).
Octavus itaque huius fuit cenobii rector Ragambaldus(5) pre- An. 781? -786?
sbyter, in Gallia civitate ortus, qui prefuit huic congregationi an-
(i) R. F. doc. 134. Questo non è (2) An. 780; R. F. doc. 129.
propriamente il testo originale del (3) An. 775; R. F. doc. 130.
diploma come si trova nel Regesto, (4) An. 776; R. F. doc. 132.
ma un sunto di esso. (5) Effigie dell' abbate Ragambaldo.
164 CHRONICON FARFENSE.
nis .III. et mensibus .vii. diebusque .xxiii. obiit quoque .v. 110-
nas martias^').
Quidam interea Paulus, fìlius Pandonis Reatini, querelatus est
donino Karolo regi dum esset in finibus Florentinis ad vadum
Medianum, de monasterio Sancti Angeli iuxta civitatem sito Rea- j
tinam, dicens quod de suis parentibus fuisset et sibi pertineret.
tunc inquisitus dux Hildeprandus respondit: « Monasterium istud
« a palatii potestate inveni, quod ego donavi Guigberto episcopo
(( et confirmavi in monasterio Sanctc Marie de Acutiano, et per
« vestrc potestatis prcceptum inibi confirmatum est». et p^c- io
cepit illi domnus rex, ut revertens Spoletum cum suis iudicibus
causam ipsam diligenter inquisitam finiret. et reversus dux
cepit hoc una cum iudicibus sollicite investigare, et afFuit huius
monasterii abbas domnus Ragambaldus cum suis monachis, et
e. 493 dixit quod ipsum monasterium iam diebus Teudicii ducis ad || par- 15
tem palatii per sacramentum firmatum est, et iudicatum exinde
factum est per iussionem Theodicii ducis, per manum Dagarini
castaidi et referendarii. et interrogatus est Pando de ipso iudi-
catu; confessus est se illuni igni combussisse quia contrarius ei
extiterat. sed et Dagarinus castaldus dixit: «Ego interfui, et 20
« ad parteni palatii causa vieta est, et ipsum iudicatum manibus
« meis scripsi». post hec Pando attestatus est dicens: «Omnia
« vera suiit sicut Dagarinus castaldus dicit, et sacramenta exinde
« facta sunt, et iudicatum ipsum nos combussimus, et exinde
«nulla alia munimina habemus». tunc ab omnibus decretum 25
est ut idem Pando guadiam cum suis daret ad partem palatii, et
componeret iuxta edicti paginam de ipso indicato incenso, et pars
predicti abbatis haberet et possideret prenominatam ecclesiam
Sancti Angeli in integrum. et ita finitum est, quod etiam To-
temannus notarius scripsit ^^\ 3^
Domnus autem abbas Ragambaldus per concambium acqui-
sivit silvam et terram ac pratum in loco qui dicitur Cerquitus
22. Nel testo dixit espunto dopo Pando
(i) V. la nota i a p. 20 di questo volume.
(2) An. 781; R, F. dee. 135.
CHRONICON FARFENSE.
165
super flumeii Mellinum. ab uno latere tenente Sancto lacobo,
ab alio Causarlo. et clausuram in Rosia, tenentem unum caput
secus pratum Agionis presbyteri, et aliud in prato Allonis, plus
minus modiorum .vii. et casam coloniciam in Pitiliano, qui et
5 Servilianus nuncupatur, ad Sanctum Gregorium^'). Hildeprandus
quoque dux per precepti firmitatem concessit buie monasterio et
domno Ragambaldo abbati casales duos, idest Sibianum et Su-
cilianum in territorio Reatino, de massa Preterii, et aquam in || Se- e 50 a
ptepontio (^\ quidam autem Teuderadus suptraxerat de dote
IO ecclesie Sancti Petri site in atrio Sancti Angeli super pontem
Fractum aliquid in casale Massiniano quod, una cum ipsa ecclesia
Sancti Petri, in ecclesia Sancti Angeli concessum fuerat. et re-
cognoscens se iniuste egisse, donavit et concessit portiunculam
suam de ipsa dote in iam dicto monasterio Sancti Angeli ^^\
15 Karolus vero rex, visis preceptis et iudicatis que Hildeprandus
dux evindicata in hoc monasterio concesserat, per precepti sui
firmitatem omnia confirmavit, una cum ipsa ecclesia beati ar-
changeli Michahelis constructa super fluvium Mellinum prope civi-
tatem Reatinam M,
20 Nonus deinceps huius congregationis successit pastor Altber- An. 786-790?
tus (^\ Parisius civitate exortus Galliarum, qui annis .v. ac men-
sibus .X. diebusque .xv. huic prefuit congregationi. obiit
vero .XVIII. kalendas ianuarii ^^\ hic venerabilis abbas acquisivit
quandam portionem in Aufigiano, et de ecclesia Sancti Lau-
25 rentii<^7). et pratum in Lauriano territorii Reatini modiorum .x. W.
et monasterium Sancti lacobi apostoli quod avus Hilderici ca-
staidi a fundamentis edificavit, et ipse Hildericus in hoc monasterio
concessit una cum Taciperga genitrice sua et Hilciperga coniuge
sua. insuper et curtem Interocrum in integrum, et casalem
30 Collis Veneni, et Furianum, et clausuram in Gualdo Novo usque
28. coniuge] Nel testo genitrice
(i) An. 781 ; R. F. doc. 136.
(2) An. 783 ; R. F. doc. 137.
(3) An. 785; R.F. doc. 138.
(4) An. 782; R. F. doc. 139.
(5) Effigie dell'abbate Altberto.
(6) V. nota 2 a p. 16.
(7) An. 785; R. F. doc. 140.
(8) An. 786; R.F. doc. 141.
l66 CHRONICONFARFENSE.
in viam, et usque ad Decempera, et usque in lacum et curtem
e. 50 B in Pontiano de Sabinis. || et in massa Foro Novo portionem
de casale Facciano ('). et ecclesiam Sanctc Agathes prope civi-
tatem Reatinam ad Arcim, et vineas et casellam in Pectorina et
in Cordale. in Ornano clausuram modiorum .xx. pratum in 5
Singla modiorum .xx. in Caneria modiorum .xx. in Setu-
riano modiorum .x. in Hilice modiorum .vi. in valle Tybe
plus minus modiorum centum. et in Caneria modiorum plus
minus .L. et in Plaie casalem integrum ubi Sancta Agathes
edificata est ^^\ io
An. 790?- 802? Decimus quoque huic sancto monasterio prpfuit in regimine
Mauroaldus (?>, natione Francus, Guarmatia oriundus civitate,
valde ecclesiasticus vir, qui in hac ecclesia multum pretiosum ex
auro et argento ornatum fieri iussit. per duodenos quoque
annos mensesque quaternos, ter quinos dies huic prcfuit con- 15
gregationi. obiit in pace .vili, kalendas novembris W. hic
acquisivit curtem in AseraC^)^ et vineam ad Perelasium (^\ et quan-
dam portionem ad Sanctum Ciprianum in casale Albiano. et
in Sabinis de fundo Pretorio sive ecclesia Sancti Valentini. et
de ecclesia Sancti Valentini in Antiquo ('). et de curte in Asculo 20
ubi dicitur Murrus W. et clausuram in Rosia ad Decempera
que dicitur Frassenetum, et aUam que dicitur Vinealis. et vineas
ad Sanctam Agathen, alia via inter sepes. et moUnum ante
portam Interocrinam. et portionem de ecclesia Sancti luvenalis
intro civitatem (9). 25
(i) An. 786; R. F. docc. 142 e 1227. Mauroaldo che in quel!' anno non era
(2) An.786;2^. F. docc. 143 e 1226. ancora abbate di Farfa. Se il docu-
Cf. anche la nota al doc. 1226 in R. F. mento, come pare, è genuino, si po-
relativa al nome d'Ildebrando duca di trebbe supporre che Gregorio di Ca-
Spoleto. tino nel trascriverlo nel Rei^esto non
(3) Effigie dell'abbate Mauroaldo. avesse sott' occhio l'originale ma una
(4) V. nota 3 a p. 20 di questo volume, copia posteriore in cui il nome di
(5) An. 788; R. F. doc. 149, dove Mauroaldo fosse stato scritto per er-
per un errore di stampa il documento rore invece del nome di Altberto.
è attribuito al 787. Le note cronolo- (6) An. 791 ; R. F. doc. 150.
giche di questo documento indicano (7) An. 792; R. F. doc. 151.
l'anno 788, ma questa data contrad- (8) An. 792; R. F. doc. 152.
dice manifestamente alla menzione di (9) An. 792; R. F. doc. 153.
CHRONICON FARFENSE. 1^7
Quidam Goderisius de Reate fecit querelam super monachis
istius monasterii ante presentiam Guinichis ducis vel eius iudicum
dicens: «Isti monachi de monasterio Sancte Marie comprehen-
« derunt substantiam meam in Spoleto et Interamni seu in Fulgi-
5 « nea contra legem ». at contra responderunt monaci: « Verum
«est quia ipsam tu per cartulam optulisti in nostro monasterio».
respondit Goderisius : « Ego quidem cartulam ipsam feci, sed vos
« per vos ipsas res prehendere non debuistis». et relecta est
cartula in omnium presentia, que non referebat ut ad usum
IO fruendi ipse res in eius essent potestate. iterum replicabat idem
Goderisius : « Verum est quia prò anima mea feci, sed postea
« feci filios, et modo non habemus unde vivere possimus ». tunc
dux cum iudicibus secundum quod ipsa cartula contlnebat,
quam ipse Goderisius sua bona voluntate fecerat, et secundum
15 legem et edicti paginas, renuntiare fecit ipsum Goderisium de
ipsis rebus, et ut quiesceret imperavit (^).
Quidam vero Gemmulus optulit se in ecclesia beati Petri que
sita est in Pisia, qu^ pertinet huic monasterio cum suis omnibus
substantiis ^^\ similiter et Maurus clericus se ipsum optulit in
20 eadem ecclesia beati Petri in Pisia pertinente huic monasterio
Sancte Marie ^^\
Quidam vero viri germani Probatus et Picco concesserunt in
hoc monasterio per cartas donationis, prò anime sup remedio,
omnes substantias et res suas^^), quarum diffinitio ista fuit: in casale
25 qui vocatur Lauri, domum cultam unam cum casis colOniciis .vi.
casalem Lussianum cum casis colonorum quattuor. et de casale
Lucratiano medietatem. et casale Leoneca. || et in casale Ce-
sariano terras et pratum. et portionem de ecclesia Sancti Angeli
in Tancia cum gualdo qui in ipso monte est, cum dote ecclesie
30 Sancti Angeli, et de casale Paterno cum ecclesia Sancte Cecilie,
et in gualdo de Anta et in Cereniano. et in casale Tribiliano
terras et vineas et oliveta cum casis coloniciis .vili. et in casale
Fundiliano casas .mi. et in Scandilia casas .111. et in casale
(i) An. 791 ; R. F. doc. 1 54. (3) An. 793 ; R. F. doc. 1 56.
(2) An. 793 ; R. F. doc. 155. (4) An. 802; R. F. doc. 157.
e. 51 A
e. $1 B
l6S CHRONICON FARFENSE
e. 52 A
PetroniLino ccclesiam Sancti Angeli cum casis coloniciis .vii.
in Cabriciano casas .111. ('\
Prefatiis vero domnus abbas Maurualdus recepit per concam-
bium ab Usualdo abbate Sancii Salvatoris terras modiorum .xi.
in valle Tybc, in valle Maiori, in pede de Ginestreto. in Plano 5
modiorum .vini, et semodialem ^^\ domnus vero Karolus rex
per preceptum fìrmitatis confirmavit in hoc monasterio omnes
res quas Hildericus castaldus et Taciperga genitrix eius et eius
coniux Hilciperga per cartas donationis nobis concesserunt ^^\
predictus autem domnus abbas Maurualdus concessit cuidam Sa- io
rengoni, in finibus Mediolane civitatis commanenti, res huius
monasterii iuris, diebus vite illius. que posite sunt in territo-
rio Mediolano, in vico Roctiano super fluvium Olonna, et in
territorio Ticinensi in porto Albaro, et in Pigatiano et Aplictola.
omnia ad usum fructus, ut annis singulis in hoc monasterio ad 15
missas sancti Martini, qup evenit undecimo die mensis novembris,
in auro aut argento vel pannis valentes mancosos decem [solvere
de beat] W,
Quidam vir nomine Berto commisit filium suum, Perculfum
nomine, in manus germani sui Liutprandi presbyteri ut ipse eum 20
in hoc monasterio Sancte Marie sub sancta regula cum omnibus
rebus eius tradidisset. quod ita factum est. et ipse quoque
Perculfus iunctis manibos domno Maurualdo abbati et in hoc
monasterio cum omnibus rebus suis se contradidit iuxta institu-
tionem genitoris sui. post hec vero quidam Ageris eundem 25
Perculfum suasum de monasterio effugavit, et uxori sue, eius
germane, de ipsis rebus cartas emittere fecit. tunc introivit in
ipsas res in loco qui dicitur Pompinianus, et portionem de ec-
clesia Sancti Petri, seu et casam intra civitatem Reatinam. que
omnia in iudicio duci Guinichis et iudicibus relata, ipse dux di- 50
rexit ambas partes Rome in presentiam domni Leonis pape, ut
13. Nel testo molonna 17-18. Le parole solvere debeat mancano nel testo. Le
supplisco con le corrispondenti del doc. 16^ nel Regesto.
(i) An. 802; R. F. doc. 158. cumenti 142 e 1227; cf. p. 165, rr. 26-
(^2) An. 794; R. F. doc. 160. 29 di questo volume.
(3) An. 791; R, F. doc. 162 e do- (4) An. 799; R, F. doc. 163.
CHRONICON FARFENSE. 169
secundum Deum terminum his imponeret. qui cuncta cquus
decernens, iudicavit ut idem Perculfus cum omnibus rebus suis
secundum institutionem genitoris sui Bertonis vel suam tradi-
tionem in hoc monasterio secundum regulam deserviat, et si
5 aliquod munimen cuiquam emisit, foret irritum. de qua re idem
domnus papa suum emisit iudicatum. et post h^c de ipsis rebus
prefatus Ageris monachos huius monasterii foras expulit, et eas
possedit. et cum omnia sic referrentur in iudicio Hebroardi
comiti palatii et eius iudicibus, iusserunt ut predi ctus Ageris
IO partem huius monasterii de ipsis rebus revestiret et guadiam
nostro advocato daret, ut fruges ipsarum rerum post expulsionem
sub sacramento redderet. et ita factum est ^^\
Quidam homines Brixie altercationem habebant contra hoc
monasterium beate Marie de celia Sancti Petri in Classicella.
15 unde misericordia motus domnus Pipinus piissimus rex direxit
Halaboldum abbatem et missum suum qui ipsam cellam ad partem
liuius monasterii retraderet. et factum est ita sub die .xi. mensis
maii, indictione .vini., anno domni Karoli regis et filli eius Pi-
pini .xxvir. et .XXI. (^\ cum autem missi domni regis Mancio
20 abbas, Haroìnus et Hisembardus resedissent Spoleto cum iudicibus
in placito, venit ibi domnus Johannes monachus huius mona-
sterii, et querelatus est super Guinichisum ducem, qui conten-
debat piscarias per singula loca ducatus Spoletani, et retia nostra
ruperant homines eius, et pisces tulerant, atque homines huius
25 monasterii vapulaverant. et ex hoc interrogatus dux dixit:
«Verum est: sed homines mei sine mea voluntate hoc fecerunt.
« ego autem volo exinde parti monasterii iustitiam facere sicut
« mihi iudicatis ». et iusserunt revestire eundem lohannem mo-
nachum et advocatum eius de ipsis piscariis, et guadiam de com-
30 positione iuxta legem dare fecerunt. et ita finitura est (3).
Domnus autem Mauroaldus abbas acquisivit huic monasterio
quatuor casales, idest casalem Sunsam et casalem Surrinem et
(i) An. 801 ; R. F. doc. 165. di Carlomagno e di Pipino che manca
(2) An. 801 ; 2^. F.doc.i 66. Supplì- nel Chronicoti, togìÌGnóola. dai Regesto.
SCO la indicazione degli anni del regno (3) An. 798; R. F. doc. 171.
Chron. Far/. I. 1 1*
e. 52 B
170 CHRONICON FARFENSE.
casalem Campum Aureum et casalem de Salicis, cuni omnibus
eorum pertinentiis (').
An.8o2?-8is? Undecimus deiiique huic monasterio prpfuit pater vir venera-
bilis Benedictus ^^\ qui in eis quc ad Deum pertinent valde extitit
e. 53 A devotus, et in exterioribus ornamentis quc ad || cultum ecclesie 5
utilia videntur, ita ut in libris et altaris vestibus, atque diversis
utensilibus construendis nimis sagacissimus esset, ut usque ad pre-
sens ex parte apparet. rexit quoque hoc ccnobium annis .x. ac
niensibus .v. diebusque .in. obiit in pace .111. idus augusti (3).
An. 803. [In nomine Patris et Filli et Spiritus Sancti.] Karolus serenissimus au- io
Carlomàeno"con- ^^^^^^^ a Deo coroiiatus, magiius et pacificus imperator, Romanorum guber-
ferma il monastero pans imperium, Qui et per misericordiam Dei rex Francorum et Lanerobardo-
nel possesso di ' ^ '^ "
tutti i suoi beni. rum. SÌ ca, qu? a Deum timentibus hominibus, locis sanctorum, ob amorem
Dei et oportunitatem servorum Dei, condonata esse noscuntur, nostris con-
firmaverimus edictis, non solum regiam exercemus consuetudinem, sed etiam 15
hoc nobis procul dubio ad mercedis augmentum, seu stabilitatem imperii no-
stri, in Dei nomine pertinere confidimus. quapropter notum sit omnibus epi-
scopis, abbatibus, ducibus, comitibus, castaldiis, vicariis, centenariis, actionariis,
vel reliquis fìdelibus nostris, pr^sentibus scilicet et futuris, quia vir venerabilis
Benedictus religiosus abbas monasteri! sanct? Dei genitricis semperque vir- 20
ginìs Mari? quod situm est in territorio Sabinensi, loco qui dicìtur Acutianus,
mansuetudini nostr? suggessit, petens ut res ipsius monasteril qu? a longo
tempore ad ipsum sanctum locum per diversorum hominum donationes, vi-
delicet regum, reginarum, ducum, pontificum, comitum, castaldiorum, vel col-
lationes populi, cessiones, venditiones, comparationes, commutationesque per- 25
venerunt, de quibus et ipsa casa Dei moderno tempore, idest ab incarnatione
e. 53 B domini nostri Ihesu Christi octingentesimo tertio anno, atque || imperii no-
stri .ni°., investituram habere vel quieto ordine possidere videtur, per pr?ce-
ptum regi? auctoritatis nostr?, prò mercedis nostr? augmento ad eundem
sanctum locum plenius cedere et confirmare iuberemus. cuius petitioni an- jo
nuentes, ad mercedis nostr? augmentum, prò reverentia ipsius sancti loci vel
propter depr^cationem memorati viri venerabilis Benedictì abbatis ita con-
cessimus et confirmare iussimus. pr?cipientes ergo iubemus quod perpetua-
liter circa memoratum sanctum locum mansurum esse volumus, ut nullus
quislibet de fidelibus nostris memorato viro venerabili Benedicto abbati aut jj
IO. Le parole chiuse tra parentesi quadrate mancano nel testo del Cbronicon e le
supplisco togliendole dal Regesto.
(i) An. 796; R. F. doc. 172. (3) V. la nota i a p. 21 di questo
(2) Effìgie dell' abbate Benedetto. volume.
CHRONICON FARFENSE. 171
successoribus suis, in perpetuum de iamdictis rebus, quas pr?fata casa Dei
moderno tempore, idest anno ab incarnatione domini nostri Ihesu Christi
.Dccc. .111°. et .111°. imperii nostri iuste et rationabiliter quieto ordine possi-
dere cernitur, aut in ante, Domino largiente, legitimo ordine acquirere po-
5 tuerit, inquietare, nec condemnare, nec aliquid exinde ìniuste abstrahere, aut
minuere, quoquo tempore pr^sumat. sed per hoc nostr? serenitatis atque
confirmationis pr^ceptum, nostris futurisque temporibus ad ipsam sanctam
Dei ^cclesiam proficiant in augmentìs. quatìnus omni tempore, absque cuius-
libet illicita contrarietate, ipsas res superius comprehensas rectores ipsius mo-
lo nasterii tenere et possidere debeant, ita ut melius delectet pr^dicto venera-
bili viro Benedicto abbati atque eiusdem ?cclesì? congregationi in perpetuum
prò nobis et prò stabilitale imperii nostri, seu prò fìliis ac filiabus nostris,
vel prò cuncto populo nobis a Deo dato attenj|tius iugiter divinam exorare c- 54-*-
clementiam. et ut h?c auctoritas firmior habeatur et per tempora diligentius
15 observetur, iuxta consuetudinem imperialem subscribere et de anulo nostro
iussimus sigillariCO. datum idibus iunii anno .in**. Christo propitio imperii no-
stri, et .XXXV. regni nostri in Francia, atque .xxviiii. in Hitalia, indictione .xi.
actum Aquis nostro palatio publico. in Dei nomine feliciter, amen (2).
Prefatus autem domnus abbas Benedictus, datis auri solidorum
20 mancosis ,xx. et argenti libris quatuor primo a Mauroaldo abbate,
et hic auctis super bis argenti librabus .vi. et pannis duobus va-
lentibus mancosos .lx., emit omnes res et substantias Probati et
Picconis germanorum, per singulas civitates vel loca <^3).
Quidam vir, Ragefredus nomine, testamentum fecit rerum sua-
25 rum tantum immobiliura, et iudicatum per cartulam confirmationis
emisit in hoc monasterio, ex eis reservans in sua potestate mo-
bilia, et servos vel ancillas, et aldios vel aldias. quo a domno
abbate et a sancta congregatione perlecto, rogatus est ab eis ut
meliorem de suis rebus prò anima sua faceret confirmationem.
30 quod et ipse ex toto corde facere professus est et spopondit, et
ordinavit aliud iudicatum in quo mobilia et immobilia devenirent
prò anima sua in hoc monasterio. hoc requirebat advocatus
huius monasterii in placito ante pr^sentiam Romani ducis castri
Viterbensis (4) || et omnium iudicum eius. tunc dux prpcepit iu- e. 54 b
(i) Effigie dell' imperatore Carlo- qui come duca « castri Viterbensis »,
magno. vedasi quanto dice il Muratori nei
(2) R. F. doc. 173. suoi ^w«a/f all' a. 806. Nella sua edi-
(3) An. 804; R. F. doc. 175. zione del Chronicon Farfense (col. 359
(4) Intorno a Romano menzionato in nota) il Muratori seguendo una af-
172
CHRONICON FARFENSE.
dicibus liane causam legaliter iudicari. et iudicaverunt omnes,
ut ordinatio prefati Ragefredi suarum mobilium et immobilium
rerum ad hoc facta monasterium cum Leone eius filio puerulo
divideretur, sicut edicti pagina capitularis domni Haistulfi regis
continet, ut si quis Langobardus in sanitate vel in egritudine per 5
cartulani res suas ordinaverit, et dixerit eas habere loca venera-
biiia, sic permanerent (*). et sic factum et diffìnitum est ^*\
fermazione del Mabillon stimò che
questo Romano fosse figlio del duca
Guinichi e associato a lui nel governo
di Spoleto, onde propose di emendare
il testo e leggere: «Romani ducis in
« castro Viterbiensi ». Negli Annali
però dopo aver detto che « nel cata-
« logo posto innanzi alla Cronica ài
K Farfa, sotto quest'anno (806) vien
« riferito Romanus dux, come
« duca di Spoleti » avvedendosi che
nulla dimostrava la esistenza di un
Romano duca di Spoleto, aggiungeva :
« Altro non so io conchiudere, se non
« che questo Romano fosse duca, non
« già di Spoleti, ma bensì di Viterbo,
« cioè governatore di quel castello,
« divenuto poi col tempo città illu-
« stre, sapendo noi che i papi davano
« il titolo di duca ai governatori delle
« loro città, e Viterbo senza fallo era
« anche in que' tempi sotto la loro
« giurisdizione, come inchiuso nel du-
ce cato romano». Vuoisi notare an-
zitutto che Gregorio di Catino non
annoverò mai Romano fra i duchi di
Spoleto, come mostra di credere il
Muratori. Il documento 183 del Re-
gesto (a. 806), che è il solo in cui si
trovi menzione di Romano, ne parla
così: «Dum ve ni ss et domnus
f( Romanus gloriosus dux si-
«tum castrum Viterbii singulas
« audiendum vel deliberandum can-
ee sas », e nel catalogo a cui allude
il Muratori, questo personaggio ò ri-
cordato all'anno 806 semplicemente
con le parole « Romanus dux » senza
altra indicazione di sorta. La frase
che si legge qui sopra nel testo dove
Romano è chiamato duca « castri Vi-
ce terbii », è come una ipotesi di Gre-
gorio di Catino che corrisponde a
quella del Muratori negli Annali. Ma
riguardo a questa ipotesi non mi
sembrano superflue due osservazioni:
I" Se Romano fosse stato veramente
duca di Viterbo, non pare che nel
documento 183 del Regesto si legge-
rebbero le parole <e Dum venisset. ..
(c castrum Viterbii », ma piuttosto
ce Dum resedisset » come si legge nei
giudicati resi a Spoleto dai duchi spo-
letini. 2° 11 documento medesimo
non chiama già Romano esplicita-
mente « dux castri Viterbii », ma anzi
nella frase ce Dum venisset domnus
ce Romanus gloriosus dux situm ca-
cc strum Viterbii » sembra che appa-
risca chiara un'omissione tra le parole
ce dux » e ce situm », e che si debba
supplire aggiungendovi qualche altra
parola come ce ad palatium » o simile.
Perciò mi par da credere che qui non
si tratti assolutamente di un duca di
A^'iterbo. Vari personaggi con titolo
di duca si trovavano in Roma in-
torno a quei tempi, e il pontefice
Adriano I in una sua lettera a Car-
lomagno, scritta tra il 784 e il 791,
menziona un Costantino e un Paolo
duchi, e insieme con loro un Romano
del quale peraltro non specifica la
dignità ; Jaffé, Monumenta Carolina^
p. 275 in Bibliotheca rerum G^rmani-
carum, IV, e Regesta pontifìcum, n. 2474.
(i) Haistulf. 12.
(2) An. 806; R. I\ doc. 185.
CHRONICON FARFENSE. 173
Quidam autem Scaptolfus, huius monasterii advocatus, in iu-
dicio stans quadam die in prcsentia Ardemanni et Gaidualdi, qui
erant missi domni Karoli imperatoris et domni regis Pipini, quc-
relatus est de Gaidone pr^sbytero et eius germanis, et dixit: « Pa-
5 « lumbus barbanus vester tradidit omnem substantiam suam in
(( monasterio Sancte Marie, et vos in eam contra legem introistis,
« nosque exinde disvestistis. et qccq testimonia in presentia».
et interrogaverunt ea iudices si quid exinde scirent. at illa uno
ore id ipsum testificati sunt. et iusserunt ea iudices iurare.
IO tunc suprascripti germani donaverunt ipsum sacramentum Sca-
ptolfo advocato, et perinde receperunt ab eo launegildum ma-
chine par unum. et post hec fecerunt de ipsa substantia rein-
vestire prefatum Scaptolfum advocatum et Guelantum monachum
ad opus huius monasterii. et finitura §st inter eos (^\
15 Domnus vero Benedictus abbas dato pretio solidorum .xx. emit
unam unciam et mediam casaUs qui vocatur Screpitus, qui reiacet
in territorio Tuscanensi ad finem casalis Veroniani, et de alio la-
tere II casalis Martianelli, tertia vero pars casahs qui dicitur Agella, e. 55 a
et quarta pars tenet caput in via pubHca que descendit ad Minio-
20 nem ^^\ quidam Rodopertus tradidit et investivit domnum Be-
nedictum abbatem omnem medietatem de gualdo et curte quam
habebat ad Sanctum Stephanum, et ipsam ^cclesiam Sancti Ste-
phani cum dote eius. insuper et clavem ecclesie dedit eì. et
ipse abbas a presenti hora cum monachis suis intravit in eam et
25 in omnes res eius ^^\ itera, Rodoricus firater eius per cartulara
donationis confirraavit aliara medietatem de eodem gualdo ad
Sanctum Stephanum, et eamdem ecclesiam Sancti Stephani cum
omni dote eius. et medietatem de gualdo ad Sanctum Stepha-
num qui est prope gualdum nostrum huius monasterii de Tanciis,
30 et prope gualdum de episcopio sancte Reatine ecclesie, et nuncu-
patur ipse gualdus ad Sanctum Pancratium, et de alio latere tenent
Helina et Rodipergaancille Dei*^^). et in ipso loco Fraupertus dedit
11-12. machine] Così nel testo. macine ? manicias ?
(i) An. 807; R. F. doc. 184. (3) An. 808; R. F. doc. 186.
(2) An. 807; R. F. doc. 185. (4) An. 808; R. F. doc. 187.
174
CHRONICON FARFENSE.
e. 55 B
per cartulas firmitatis in hoc monasterio silvam ad Sanctiun Ste-
phanum ubi dicitur ad Cerasum. ab uno latere terra Helinc an-
cillf Dei, ab alio latere terra Maxioli, unum caput veniens in
fossatum deNumisiano, aliud in terram ipsius Heline ancillc Dei(').
Quidam autem Ursipertus per cartulam firmitatis concessit in 5
hoc monasterio in territorio Tuscanensi omnes suas rationes in
fundo Casale, casalinam in integrum et ecclesiam Sancti Petri
sitam infra ipsum casalem cum omni edificio. prò quibus ca-
salibus cepit a domno Benedicto abbate in pretium solidos .xxx. ^^\
Quidam vero Paulo clericus et Autarius germani dederunt 10
omnes || res et substantias suas de ecclesia Sancti Mamiliani in
territorio Tuscanensi ubi dicitur Marilianus (3).
Domnus autem abbas Benedictus acquisivit huic monasterio
terram prope campum Sanctc Anatholie, unum caput tenentem in
via publica, aliud latus in casale Margarite, aliud caput in lacu ^'^\ 15
Quidam Palumbus una cum fi'atre suo et genitrice cartulas fir-
mitatis fecit in hoc monasterio de omni proprietate substantie sue.
item in monasterio Domini Salvatoris aliam edidit cartam de
omni substantie sue proprietate. unde utriusque abbates cenobii
in placitum venerunt querelam acturi. ubi autem ostense et 20
relecte sunt carte, anterior apparuit carta huiùs monasteri! San-
cte Marie quam domnus Benedictus ostendebat abbas, et quam San-
cti Salvatoris abbas Leufonus demonstrabat, posterior videbatur.
et dum Leo sculdasius et iudices talia cognovissent, iusserunt Leu-
fono abbati et advocato eius ut sibi de hac quiescerent causa, et 25
pars huius monasteri! beate Marie ipsas res haberet, ut in ipsa
anteriori legebatur cartula (^).
Quidam Leo de Reate fecit traditionem in hoc monasterio
de rebus suis, cuius gener Herfualdus filius Romualdi exinde con-
venientiam fecit cum domno Benedicto abbate, eius sibi consen- 3^
tiente genitore, ut si ipse aut eius heredes ipsas res retollere
quesissent per quodlibet ingenium, aut causationem opponere, com-
poneret eis argenti libras sexaginta; sed postea contradixit et
(i) An. 808; R. F. doc. 188.
(2) An. 808; R. F. doc. 190.
(3) An. 809; R. F. doc. 193.
(4) An. 809; R. F. doc. 195.
(5) An. 807; R. F. doc. 204.
CHRONICON FARFENSE. 175
non permisit hoc monasterium habere secundum || siiam obliga- e. 56 a
tionem. quapropter domniis abbas querelatus est in iudicii placito,
ante presentiam Adalardi abbatis et missi domni imperatoris Karoli,
eandem ostendens convenientiam scriptam et breve confirma-
5 tionis quod prefatus Leo in hoc monasterio de suis rebus emisit.
e contra autem venit Scaptolfus Reatinus, similiter eiusdem gener
Leonis, et dixit: « Convenientiam ipsam facere non potuerunt,
« quia iste Romualdus ante se mihi obligavit, ut ipsas res mecum
« divideret, et si aliter egisset, componeret mihi mancosos .cxc. ».
IO interrogatus autem Romualdus cur, facta Scaptulfo obligatione, ad
partem monasterii se obligasset, respondit se nescienter fecisset,
et ideo nullatenus contendere posset. tunc, iussu iudicum, gua-
diam parti monasterii dedit ut componeret obligata illi, similiter
quoque prefato Scaptulfo fecit. et altero die relatis omnibus in
15 placito ante Supponem palatii comitem<^'), et Guinichis et Hec-
cideum duces ^^\ inventus est idem Romualdus culpabilis. deinde
omnium rogatu domnus abbas et Scaptolfus p^nas obligationis
remiserunt pr^dicto Romualdo, suam quisque portionem querentes,
sibi concessam ab eodem Leone. et prò hoc susceperunt singuli
20 ab eis launechild, manicias par unum. et iudicatum est a iu-
dicibus ut pars huius monasterii medietatem susciperet Leonis
prefati portionis, et ipse Scaptolfus et Romualdus cum filio suo
aliam medietatem. et ita causa haec finita est ^^\
Quadam autem die Guinichis dux direxit missum suum no-
25 mine Merualdum ut retraderet molinum suptus portam Intero-
19. Nel testo concessa
(i) Forse il medesimo che succe- prolungato oltre Tanno 816. Eccideo,
dette a Guìnichi nel ducato di Spo- di cui fanno menzione cronisti con-
leto. temporanei, fu involto nella cospira-
(2) Di Eccideo o Acchìdeo duca zione dell'anno 817 quando Bernardo
di Camerino è menzione due volte re d'Italia si ribellò contro Ludovico,
nel Regesto di Farfa nel doc. 207 e narrasi che ne fosse l' anima. Ve-
(a. 814) che contiene il giudicato di dasi intorno a questo personaggio la
cui si parla qui sopra, e nel doc. 269 nota al doc. 269 nel Regesto di Farfa
(a. 811) che riferisce un placito te- (II, 220), e la monografia di Barto-
nuto a Camerino. È ignoto quando lomeo Malfatti su Bernardo re d'I-
cominciasse il governo di Eccideo in talia, Firenze, 1876.
Camerino, ma non pare che si sia (3) An. 814; R. F. doc. 207.
1^6 CHRONICON FARFENSE.
e. s6b cnnani||fii filo Mediano, qiiod antea fuit de Sancto Georgio. et
apprehendit Merualdus axem hostii de molino, et retradidit illud
ad partem monasterii, et investivit de eo Guelantum monachum
et prcpositum Sancti Angeli, et Baruncionem monachum et pre-
positum Sancti Georgii, in presentia Hisemundi episcopi et più- 5
rimorum virorum ('). Hildericus autem castaldus tradidit in hoc
monasterio curtem Pontianum, sicut continetur in alio testa-
mento (^). huic quoque sub beneficiali ordine domnus abbas Be-
nedictus concessit curtem, quam ipse in hoc monasterio per cartas
donationìs delegaverat, in massa Interocrina, fi.mdo Casarice, sub io
pensionis constitutione. (3)
An. 815. [In nomine domini Dei et salvatoris nostri Ihesu Christi]. Hludovicus
femiazione'^'con- <^ivina Ordinante providentia imperator augustus. imperialem celsitudinem
cesso dall' impera- decet predeccssorum suorum facta non solum inviolabiliter conservare, sed
tore Ludovico Fio *
al monastero. etiam censuf? SU? auctoritatc alacriter confirmare. proinde noverit sagacitas i ^
seu industria omnium fidelium nostrorum tam pr^sentium quam et futurorum,
quia vir venerabilis Benedictus abbas ex monasterio Acutiano, quod est situm
in territorio Sabinensi, et constructo in honore sancì? Dei genitricis semperque
virginis Mari?, optulit optutibus nostris quasdam auctoritates confirmationis
domni genitoris nostri bon? memori? Karoli serenissimi augusti, in quibus 20
continebatur insertum qualiter idem raonasterium sub tali privilegio con-
sistere fecerat, sicut c?tera monasteria qu? in Francia sancti Benedicti
patris norma consistunt, scilicet ut nullus episcopus de thesauris ipsius mo-
c. 57 A nasterii aut rebus || aliquid auferre, nec sub aliquo tributo ponere, aut aliquod
censum exinde exigere aut exactare pr?sumeret, vel qualiter Hildeprandus dux 25
gualdum qui nuncupatur Tancies, et curtem qu? vocatur Vallantis, cum omni
integritate et appendiciis suis, qu? Hildeprandus per sua pr?cepta confirmavit,
[et res quas tradidit Theodemundo et ipse Theodemundus per instrumenta
cartarum pr?fato delegavit monasterio, nec non] et curtem Tatianum, qu?
domnus apostolicus Adrianus Luponi per suum confirmavit pr?ceptum, et ipse jo
Lupo per cartulas simul cum ipso pr?cepto eidem delegavit monasterio cum
omni integritate, vel qualiter monasteria virorum puellarumque, qu? nuncupan-
tur his nominibus: monasterium Sancti Marci evangelist? quod est situm iuxia
12. Le parole chiuse fra parentesi quadrate non si trovano nel testo del Chro»
nicon, ma le supplisco togliendole dal Regesto. i8. Nel Regesto constructum
(i) An. 802-815; R. F. doc. 208. menzione dell'abbate Benedetto, che
Questo documento non registra al- governò la badia tra gli anni 802 e 815.
cuna nota cronologica, ma la sua data (2) An. 814; R. F. doc. 210.
approssimativa è determinata dalla (3) An. 814; R. F. doc. 211.
CHRONICON FARFENSE. I??
muros Spoletan? civitatis, quod ipse domnus et genitor noster ad idem mona-
sterium per suum confirmavit pr^ceptum, et [aliud quod dicitur] monasterium
Sancti Salvatoris, situm non procul ab eadem civitate Spoletana, et mona-
sterium puellarum quod nuncupatur Sancti Georgii, [quod est constructum] sub
e muro civitatis Reatina, et ^cclesiam Sancti Michahelis archangeli positam
super fluvium Mellinum iuxta ipsam civitatem Reatinam cum omni integri-
tate sua, et in territorio Firmano monasterium [quod vocatur] Sancti Sil-
vestri vel Sanct^ Marin? cum omni integritate, vel quicquid ex largitate
regum reginarumque, pontificum, ducum, castaldorum, vel ex collatis populi,
10 vel ceterorum fidelium, eidem monasterio legaliter confìrmatum fuerat, suis
auctoritatibus confirmaret. sed et prò rei totius firmitate postulavit nos pr§-
dictus abbas eiusque congregati© ut morem paternum sequentes, nostram etiam
auctoritateni super hoc negotio fieri censeremus. quorum petitionibus, ob
anim? nostr? emolumentum et eterna retributionis fructura, libenter assensum
j e pr^buimus. et hoc nostr? auctoritatis pr^ceptum inspecta auctoritate pa-
terna fieri placuit, per quod decernimus atque statuimus ut nuUus episcopus
[de thesauris aut rebus ipsius monasteri! aliquid auferre, nec idem monasterium
sub tributo ponere, aut aliquod censum exinde exigere aut exactare pr^sumat,
nec] de superius memoratis locis aut de ceteris || monasteriis aut cellulis, seno- e 573
20 dochiis, ^cclesiis, curtibus, villis, piscationibus cum piscatoribus suis, servis,
ancillis, libellariis, cartulatis, ofTertis, gualdis, molendinis, vel de [his] omnibus
eidem monasterio iure subiectis, vel quicquid ex munificentia regum regina-
rumque aut ex confirmatione pontificum, ducum, castaldorum, nec non ex
collatis populi, aut ceterorum fidelium hberalitate, vel etiam ex monachis qui
25 in eodem monasterio suas animas salvare cupientes intraverunt, et eis tam
ex donatione regum reginarumque, pontificum, ducum quam ex h^reditate
parentum, vel de quolibet attractu advenerunt et ibidem per cartulas delega-
verunt, vel undecumque ad eos, tam per venditiones, cessiones, commutationes,
possessiones, eidem monasterio, sicut dictum est, advenit et moderno tempore
jO iuste et legaliter possidere noscitur, vel quod deinceps, Domino largiente,
ibidem coUatum fuerit. nuUus fidelium nostrorum, pr?sentium scilicet et
futurorum, memorato abbati eiusque congregationi aut suis successoribus
inquietare aut calumniam generare aut aliquam iniustam repetitionem fa-
cere temptet. sed sicut a genitore nostro confirmatum esse dinoscitur, et
j e a fidelibus sanct? Dei Ecclesia diversis rebus idem locus ditatus esse constat,
ita omni tempore absque alicuius pr^iudicio aut infestatione vel diminoratione
consistat. et per hoc nostr? confirmationis pr^ceptum iure perpetuo teneat,
et sub nostro privilegio atque mundiburdo consistat, et sub defensione nostra
eiusdem monachi in eodem |1 monasterio quiete residere valeant, et prò nobis e. 58 a
AQ et stabilitate totius imperii nostri Dominum exorare. concessimus etiam eis,
ut quicquid ex copulatione servorum ipsius monasteri cum liberis feminis
secundum legem Langobardorum ad publicum contingere poterai, in hely-
Chron. Farf, I. 12
178 CHRONICON FARFENSE.
mosina nostra per hoc nostrum confirmetur pr?ccptum. et quandoquìdem
divina vocatione pr?dictus abbas vel successores eius de hac luce migraverint,
quandiu ipsi monachi Inter se talem invenire poterint, qui eos secundum re-
gulam snncti Benedicti rcgcre valeat, licentiam habeant eligendi abbatem. et
ut h?c auctoritas confirmationis nostra ab omnibus melius et verius credatur 5
et diligentius conservetur, more nostro eam supter scribere et de bulla nostra
iussimus sigillari (0. signum Hludovuici serenissimi imperatoris. Durandus
diaconus ad vicem Helisachar recognovi. datum .11. nonas augusti, anno
Christo propitio .11. imperii nostri, indictionc .viii. actum Franconofurd,
palatio regio, in Dei nomine, feliciter (*). IO
An. 8is?-83o? Duodeciiiius quoque abbas extitit liuius loci religiosissimus
Ingoaldus (J), benignìssimus per omnia atque strenuus, sicuti in
quibusdamprivilegiis huius ccnobii acquisitis invenitur. in quibus
denique apertissime cognoscitur qualiter zelo Dei fervens, in spi-
ritualibus atque mundanis rebus suo monasterio pertinentibus di- 15
sponendo, incontaminatum et irreprehensibilem omnibus se osten-
debat. obiit vero .vii. kalendas aprilis ('^).
e. 58 B Quidam Maioranus, et Romanus ac Hunaldus fìlii illius, res
proprietatis sue in hoc monasterio per testamenti conscriptionem
condonarunt, reservato sibi earundem rerum usufructu ad dies 20
vite eorum. accidit autem ut fìlius eiusdem Maiorani, nomine
Godoaldus, qui quartam portionem eiusdem possessionis eodem
testamento possidebat, instinctu diaboli, postposita fìdelitate sua,
ad Beneventanos, qui tunc temporis domno Karolo imperatori re-
belles erant, fugiendo se contulisset, ac propter hoc res illius prò- 25
prie fisco sociari debuissent, cum quibus et portiones supradictorum
Maiorani patris eius et duorum fratrum Romani et Hunaldi in
publicum redacte, et ita a potestate huius monasterii ablatc sunt.
que omnia cum per domnum Benedictum abbatem auribus sere-
nissimi imperatoris Ludovici referrentur, iussit domnus imperator j^
predictas trium hominum possessiones, idest Maiorani et duorum
filiorum eius Romani et Hunaldi, de parte fisci sublatas, buie mo-
nasterio restitui. sed cum eodem anno domnus Benedictus abbas
(i) Effigie dell'imperatore Ludovico, tore Ludovico conferma i privilegi
(2) R.F. doc. 217. Nel Regesto que- concessi da Carlomagno al monastero.
sto diploma ò preceduto da un altro (3) Effigie dell'abbate Ingoaldo.
della stessa data col quale l'impera- (4) V. nota i a p. 21.
CHRONICON FARFENSE. 179
de hoc seculo migrasset, eius successor domnus abbas Ingoaldus
suggessit domno imperatori ut super bis rebus liuic loco pr^ce-
ptionis sue confirmationem dare iuberet. insuper et de piscatore
nomine Aunefrido manente in territorio Reatino, ubi dicitur Se-
5 ptepontius, cum uxore et filiis terraque ac domo sive piscatione
et omnibus rebus suis, ad usum huius monasterii concederet. et
concessit hoc imperator, et per imperiales paginas precepti de-
centissime roboravit. actum Aquisgrani, palatio regio (^\
Stephanus epìscopus servus servorum Dei. dilecto in Domino filio In- An. 817.
IO goaldo religioso presbitero et monacho atque abbati venerabilis monasterii no iv kfgisce^una
sancte Dei genitricis Marie, quod ponitur in Pharpha, in loco qui nuncupatur bolla al monastero
^ o n ^ r rj 1 r per confermarlo
Acutianus, tuisque successoribus in perpetuum. cum magna nobis sollici- "^^ possesso dei
suoi beni e priyi-
tudine insistat cura prò universis Dei ^cclesiis ac bonis locis vigilandum, ne legi e insieme im-
. . 1 . .,..,. po'"?!' '1 pagamen-
aliquam necessitatis lacturam sustmeant, sed magis propri? utilitatis stipendia to annuo di dieci
.1 . T . , ,. , soldi d'oro.
iz consequantur, ideo convenit nos pastorali tota mentis aviditate eorundem
venerabilium locorum maxim? stabilitatis integritatem procurare, et sedule
eorum utilitatum subsidia illic conferre, ut Deo nostro omnipotenti id quod
prò eius sancti nominis honore etiam et laudem atque gloriam eius divin?
maiestatis, eius venerabilibus nos certuni est contulisse locis, sitque acceptabile
20 nobis, qu? ad eius locupletissimam misericordiam dignum huiusmodi pii operis
in sidereis conferatur arcibus remuneratio. igitur quia petistis a nobis, qua-
tenus ex nostra largitate nostroque dono concederemus vestr? religiositati ac
monasterio vestro confirmationem omnium bonorum qu§ habet modo et ha-
biturum est in perpetuum, confirmamus autem vobis vestrisque successo-
23" ribus: fundum Acutianum, ubi ipsum venerabile monasterium constructum
est, cum finibus et appendicibus suis in integrum. fundum Calistrianum, in
quo est ecclesia Sancti Laurentii. fundum Pompeianum. fundum Pinianum.
fundum Cervinariam. fundum Marianum, in quo est ecclesia Sancti Pater-
niani. fundum Arturianum. fundum Ordeolum. fundum Mutella, ubi est
jO ecclesia 11 Sancti Angeli, sicut a tempore domni Adriani pape ab ipso vene- e. 59 b
rabili monasterio possessum est. fundum Urbanam, qui et vicus Ai vocatur,
ubi est ecclesia Sancti Viti, cum pratis, silvis et aquimolis vel omnibus ad
eum in integrum pertinentibus. ex fundo Adriani uncias tres, in quo est
ecclesia Sancti Valentini. fundum Medianam. fundum Casalamantis. ex
^^ fundo Arcuniano unciam unam. ex fundo Terniano uncias sex. ex fundo
Silvaniano uncias sex. ex fundo Antiano uncias novem, ubi est ecclesia San-
cti Felicis. fundum Agellum. fundum Cicilianum, in quo est ecclesia San-
cti Donati. fundum Paternionem. fundum Gignianum. ex fundo Scan-
(i) An. 816; R, F. doc. 223.
l8o CHRONICON FARFENSE.
diliano uncias quatuor. fundum Cruptulf. fundum Mnrcianellum per uncias
quatuor. fundum Apicianum, in quo est ecclesia Sancii Gordiani. fundum
Scaplianum. fundum Testa, fundum Ceutum. fundum Alinianum.
fundum Turris, ubi est ecclesia Sancti Laurentii. ex fundo Pendigiano
uncias duas. fundum C?sarianum. fundum Vintilianum. fundum For- 5
nicata cum traiecto suo seu gualdo in integrum, in quo est ecclesia Sancti Ge-
thulii et Sancti Benedici! , cum omnibus eis generaliter et in integrum perti-
nentibus. ex fundo Germaniciano uncias novem, ubi est ecclesia Sancti Petri.
fundum Musileum. fundum Cassianum. ex fundo Auveriano uncias sex.
fundum Casulam. fundum Laccanianum. fundum Mediana, fundum Marci- IO
lianum. fundum Monatianum. fundum Fisinianum. fundum Canianum. fun-
dum Lurignianum. fundum Balburianum. ex fundo Classiceli? uncias tres, ubi
est ecclesia Sancti Petri. ex fundo Fuliniano uncias sex. ex fundo Rigìano
e. 60 A uncias sex. Il ex fundo Pontianello uncias sex. fundum PerticatuI?. ex
fundo Aurifìcis uncias sex. fundum Pacilianum. ex fundo Cassiano uncias 1 5
sex, in quo est ecclesia Sancì? lust?. fundum Maliianum, in quo est ec-
clesia Sanct? Eugeni?, ex fundo Figniano uncias sex. ex fundo CisternuI?
uncias octo. ex fundo Occiano uncias septem semis. fundum Olivulam.
fundum Pontianellum. ex fundo Ursuli uncias novem et scripulos tres.
item ex fundo Buxuli unciam unam. ex fundo Macerul? uncias sex. ex 20
fundo Rofiani uncias tres, in quo est ecclesia Sancti Stephani. ex fundo
Macerul? uncias quatuor. ex fundo Cassiani unciam unam. ex fundo Re-
piciani unciam unam semis. ex fundo Mediana uncias duas. ex fundo
Marciani uncias duas semis, ubi est ecclesia Sancti Victorini. ex fundo Prata
uncias tres. ex fundo Argasiano uncias quatuor. ex fundo Catoniano 25
uncias duas, in quo est ecclesia Sanct? Sabin?, ex fundo Arsura uncias
quatuor. ex fundo Agellari uncias duas. ex fundo Latiniano uncias duas.
ex fundo Altariolo uncias duas. ex fundo Argasiano tres partes de uncia.
ex fundo Petiniano uncias duas. ex fundo Puptiano uncias quatuor. ex
fundo Domitiani uncias quatuor, in quo est ecclesia Sancti Stephani. ex 5^
fundo Crispiniano uncias tres. ex fundo Cisiniani uncias novem, in quo
sunt ?cclesi? Sanct? Mari? et Sancti Silvestri. ex fundo Lucaniano unciam
unam, ubi est ?cclesia Sancti Petri. ex fundo Begiano uncias duas. ex
fundo Cipiriano unciam unam, ubi est ?cclesia Sancti Calistrati. ex fundo
Bebgiani unciam unam semis. fundum Catilianum. fundum Criptul?. S5
fundum Montanianum. fundum Betianum, in quo est ?cclesia Sancti Abundii.
ex fundo Lamniano uncias tres. fundum Turianum, in quo est ?cclesia
Sanct? Mari?. fundum Morianul?. fundum FoUianum, in quo est ?cclesia
e. 60B Sancti||Sabini. ex fundo Monumenti Cupi uncias sex. fundum Tervilianum.
ex fundo Pr?toriolo uncias sex. ex fundo Serviliano uncias sex, ubi est ?c- 4^
desia Sancti Anthimi. ex fundo Gabiniani uncias duas. ex fundo Lava-
riani uncias quatuor, ubi est ?cclesia Sancti Gethulii. ex fundo Leugianello
CHRONICON FARFENSE. iSl
uncias quatuor, fundum Arrianum, in quo est ecclesia Sancti Laurentii.
ex fundo Tulliano uncias sex, ubi est ecclesia Sancti Valentini. ex fundo
Mucciani uncias tres. fundum Paternum, in quo est ecclesia Sancti Va-
lentini. ex fundo Vassiano uncias sex, in quo est ecclesia Santi Victorini.
e ex fundo Cossiano uncias sex, ubi est ecclesia Sancti Cesigli. ex fundo
Oricclagni uncias sex, ubi est ecclesia Sancti Petri. ex fundo Silignano un-
cias tres, ubi est ecclesia Sancti Angeli. ex fundo Graniano unciam unam.
fundum Mignianum, in quo est ecclesia Sanct? Helen?. fundum Mallia-
num, in quo est ecclesia Sancti luvenalis. ex fundo Atriani uncias sex, ubi
IO est ecclesia Sancti Petri. ex fundo lob^ uncias sex. ex fundo Pr^toriolo
uncias sex, ubi est ecclesia Sancti Sebastiani. ex fundo Usiiano, qui et
Hilianus vocatur, uncias sex, in quo est ecclesia Sanct? Anatholi?. ex
fundo Feclinul? uncias sex, ubi est ecclesia Sanct? Victoria. ex fundo Pa-
terno uncias tres, ubi est ecclesia Sancti Victorini. ex fundo Salliano uncias
Ij tres, ubi est ecclesia Sancti Martini. ex fundo Curiliano uncias tres. fun-
dum Forianum, in quo est ecclesia Sancti * * Tholomei. ex fundo Lusiano
uncias tres. ex fundo Accliano uncias quatuor. seu et medietatem de gualdo
qui dicitur Lauro, et medietatem de portione Probati gastaldii. ex fundo
Paterno unciam unam semis. ex fundo Valeriano uncias quatuor, in quo est
20 ecclesia Sancti Martini. ex fundo Corviano uncias sex, ubi est|| ecclesia San- e. 6i a
cti Pancratii. ex fundo Bagiano terram modiorum septem. ex fundo Horriano
unciam unam semis. ex fundo Luccigiano unciam unam semis. ex fundo
Viarii uncias tres. ex fundo Acutiano uncias octo, in quo est ecclesia San-
cti Gregorii. fundum Montianum, in quo est ecclesia Sancti Angeli, fundum
25 Farianum, fundum Paternum, positos in Variano et in Tuliano. fundum
lussianum in integrum. ex fundo Agelli uncias novem. fundum Sentianum,
in quo est ecclesia Sancti Antimi, fundum Privatis. fundum Albucianum
cum appendicibus suis. gualdum Tancies in integrum per loca designata,
sicut primitus ab ipso monasterio possessum est. fundum Findilianum uncias
30 duas. ex fundo Passiani uncias sex. ex fundo Antariani uncias sex. ex
fundo Gas? Surd? uncias duas. ex fundo Terviliani uncias sex. ex fundo
C?sa Candida uncias sex. ex fundo Polliani uncias sex. ex fundo Leonis
terram modiorum decem. ex fundo Leogniani un(^ias sex. ex fundo Balani
uncias sex. ex fundo Betusiani uncias sex. ex fundo Serviliani uncias
35 quatuor. ex fundo Mussini uncias septem. ex fundo Seriol? uncias sex.
ex fundo Mariani uncias sex. ex fundo Serviliani portiunculam unam. ex
fundo Protoni portiunculam unam. ex fundo Galignani portiunculam unam.
ex fundo Sisiani uncias octo. ex fundo Gatinlani unciam unam. ex fundo
Gai mediam unciam. ex fundo Turiani uncias undecim. ex fundo Bariani
16. Lacuna dello spazio di tre 0 quattro lettere; forse nelV originale si doveva
leggere Bartholomei
l82 CHRONICON FARFENSE
uncias undecim. ex fundo Salislani unclas decem. ex fundo Basiani un-
cias undecim, ubi est ecclesia Sanct? Mari?, fundum Corbonianum. fundum
Luccianum, ubi est domus cultn, in integrum. ex fundo Ariani uncias duas.
ex fundo Septiniani unciam unam semis. iteni ex fundo Septiniani uncias
e. 6i u sex. Il interea casales : Pipilianum cum casis et vineis seu olivetis et colonis. e
item, casalem Scandilianum prò uncias octo. nec non et casaliclum qui
nominatur Antiquus. ex casale Antiano uncias tres, et olivetum in Porpora-
ria, ad quorum vices suscepit sancta nostra ecclesia temporibus domni Adriani
pap? a suprascripto venerabili monasterio tuo, commutationis nomine: idest
in casale Piacciano uncias duas semis. item, casalem Canopum in integrum io
cum casis, vineis et olivetis atque colonis. in casale Ortisano uncias quatuor.
in casale Argasiano uncias tres. in casale Cesariano uncias sex. item, in
casale Fabriciano unciam unam. item, in casale Valeriano uncias duas.
in casale Secundiliano uncias sex. utrosque vero casales cum domibus,
vineis, olivetis atque colonis, tam qui a predecessore meo domno Adriano ic
dati sunt, quam qui recepti. nunc autem pr^nominatos fundos vel uncias
suprascriptorum fundorum, seu ^cclesias, casas, vineas, prata, silvas, salicta,
rivos, aquas, nec non et aquimolos, oliveta cum universis appendicibus suis,
et colonis atque familiis, vel omnibus ad eos generaliter in integrum pertinen-
tibus, sicut a pr^decessorum nostrorum pontificum per privilegia sanct? re- 20
cordationis domno Adriano quondam papa eidem venerabili monasterio con-
firmata sunt, et sicut primitus et nunc ab ipso venerabili monasterio possessa
sunt, permanenda, a presenti decima indictione tu§ religiositati tuisque suc-
cessoribus abbatibus suprascripti monasteri! in perpetuum concedimus deti-
nendum. sub ea videlicet ratione, ut omnibus diebus vit? vestr?, dum ipse 25
e. 62 A consisterit || venerabile monasterium, quotidianis diebus, quando cantilenas per-
ficitis in eodem sancto monasterio prò remissione peccatorum nostrorum,
centum Kyrie eleyson exclamare studeatis. hos vero omnes pr?fatos
fundos vel uncias existentes ex corpore patrimoni! nostri Sabinensis, iuris
sanct? Roman?, cui Deo auctore deservimus, Ecclesi? habentes, ita sane ut ^0
a te tuisque successoribus, singulis quibusque indictionibus, pensionis nomine
rationibus ?cclesiasticis decem auri solidi persolvantur, difficultate postposita.
omnemque qua indigent defensionem seu meliorem pr?dicta loca, indifferenter
vos sine dubio procurantes efficiatis. nullaque pr?ter?a ad dandam annue
pensionem a vobis mora proveniat, sed ultro actionariis sanct? nostr? 5*^^^^^^? $S
apto tempore persolvatur. statuentes apostolica censura, sub anathematis
interdictione et divini iudicii obtestationibus, nulli unquam nostrorum suc-
cessorum pontificum, vel ali? magn? parv?que person?, ex ipsis locis, fundis
et casalibus, qu? a pr?dicto domno Hadriano papa data sunt et a nobis con-
firmata, sicut superius legitur, in integrum in usu et utilitate suprascripti ^0
2$. ipse] Così nel testo. 54. Nel testo cfficiatur
CHRONICON FARFENSH. 183
monasterii penitus auferre, aut ex eiusdem venerabilis loci iure alienare, sed
nec ullam violentiam iactur? ibidem inferre pr^sumat. potius autem omnia
superius h?c annexa loca, sub annua sanct^ nostra Ecclesia persolvenda pen-
sione, nec non et centum Kyrie eleyson prò nostris facinoribus excla-
j mandum. ecce per || huius nostri privilegi! paginam ab auctoritate domini e. 62 b
nostri beati Petri principis apostolorum, sub iure et dicione ipsius monasterii
sancti perenniter permanenda, confirmamus ad laudem redemptoris Domini
nostri prò sustentatione monachorum illic eius divin? servientium clementi?,
quatenus hoc benefìcio ipsi Dei famuli adepti, nostri memores in suis existant
IO crebris oraiionibus, ipsos centum Kyrie eleyson prò nobis exorando. h?c
vero omnia a nobis corroborata in perpetuum immutilata permanenda san-
cimus. si quis autem, quod non optamus, temerator extiterit de bis qu? a
nobis pia consideratione confìrmata sunt, sciat se Domini nostri, apostolorum
principis beati Petri auctoritate, anathematis vinculo innodatum, et cum dia-
15 bolo et omnibus teterrimis pompis eius, atque cum Inda traditore domini nostri
Ihesu Christi in ^ternum inextinguibili igne colligatum. porro qui custos
et observator extiterit huius nostr? apostolica institutionis qu? a nobis in ipso
venerabili monasterio concessa est, benedictionìs gratiam vitamque ?ternam
a misericordissimo Deo nostro cum sanctis omnibus mereaturCO. scriptum
20 per manus Christophori scriniarii, in mense ianuarii, indictione .x. bene valete,
datum .X. kalendas februarii, per manus Theodori nomenculatoris sanct?
Sedis Apostolica. imperante domno Hludovico piissimo perpetuo augusto
a Deo coronato magno pacifico imperatore anno .111°. et post consulatum
eius anno .111**., indictione decima (2).
25 Libet autem legentium vel audientium hoc suprascriptum pri- e. 63 a
vilegium admonere industriam, ne moveantur in hoc, quod sub
tributo pensionis huic monasterio concessum fuerit, et contra an-
tique eius iura libertatis aliquid suscipientur, quoniam non multo
post Lotharius imperator correxit, et coram successore istius Ste-
30 phani, videlicet Paschale pontifice, et optimatibus sive iudicibus
romanis ad liquidum declarare studuit quod nulla ratione hoc mo-
nasterium Romane Ecclesia dare debeat aliquam pensionem. tum
quoque idem domnus et venerabilis Paschalis papa, hoc procul
dubio cognoscens, suum privilegium inferius descriptum huic mo-
35 nasterio totius libertatis emisit, et pensionem nullomodo aliquam
ab eo exegit.
28. suscipientur] Così nel testo; forse suspicentur
(i) Effigie del papa Stefano IV. (2) R. F. doc. 224.
184 CHRONICON FARFENSE
Ali. 817, Paschalis episcopus servus servorum Dei. dilecto in Christo filio In-
Privjlegio ^ Jei gQ^jj^ abbati monasterii Sanct? Mari?, quod ponitur in Pharpha, in loco qui
che conferma il nominatuT Acutianus, tuisquc succcssoribus in perpetuimi. cum magna nobis
monastero nel pos-
sesso dei suoi beni, soliicitudine insistat cura prò universis Dei ^cclcsiis ac bonis locis vigilandum,
ne aliquam necessitatis iacturam sustineant, sed magis propri? utilitatis sii- e
pendia consequantur, ideo convenit nos pastorali tota mentis aviditate eo-
rundem venerabilium locorum maxim? stabilitatis integritatem procurare, et
sedule eorum utiiitatum subsidia illic conferre, ut Deo nostro omnipotenti
id quod prò eius sancti nominis amore etiam et laude atque gloria eius
e. 63 B divin? maiestatis, eius || venerabilibus nos certum est contulisse locis, sitque io
acceptabile nobis, qu? ad eius locupletissimam misericordiam digna huius-
modi pii operis in sidereis conferatur arcibus remuneratio. igitur quia pe-
tistis a nobis, quatenus ex nostra largitate nostroque dono concederemus
vestr? religiositati monasterii vestri confirmationem, eorundemque bonorum
qu? habet modo et habiturum erit in perpetuum, confirmamus autem vobis ic
vestrisque successoribus castella et villas, campos et silvas, prata et aquas,
vineta et oliveta et aquimolos, cum universis appendicibus vel omnibus ad
eos generaliter et in integrum pertinentibus, sicuti primitus et nunc ab ipso
venerabili monasterio possessa sunt tam in comitatu Sabinensi, nec non et
Narnien.si, sive in comitatu Reatino, vel Furconino, Asculano, Firmano, 20
Aprutiensi et Pinnensi et Balbensi et Teatino, Romano etiam et Tuscano,
omnesque adiacentias eorundem monasteriorum atque pertinentias, cum omni
integritate concedimus detinenda, tam ea qu? modo iure possidetis quam ea
qu? in futuro, largiente Domino, poteritis acquirere, tu et successores tui,
sicuti per privilegia sanct? recordationis domni Hadriani quondam pap? eidem 25
venerabili monasterio confirmata sunt, permanenda. confirmamus autem
vobis vestrisque successoribus in perpetuum oblationes, decimationes, ve-
straque dicione colligendas oblationes mortuorum a cunctis recipiendas et
e. 6,\ A a nullis interdicendas. nullus autem episcopus audeat synodare vel || exco-
municare monachum vel clericum ipsius monasterii. pr?fato abbati suisque 30
successoribus concedimus monendos et constringendos. a pr9senti decima
indictione tu? religiositati tuisque successoribus abbatibus vestri monasterii
in perpetuum concedimus detinenda. statuentes quippe apostolica censura
ex auctoritate beati Petri apostolorum principis, sub divinis optestationibus
et anathematis interdictionibus, ut nulli unquam nostrorum successorum pon- ^^
tificum vel ali? cuilibet magn? parv?que person? ipsa pr?nominata loca vel
insuper, auxiliante Deo, acquisita et sicuti supra sunt instituta, a potestate
et dicione vestra vestrorumque successorum ac vestri monasterii auferre vel
alienare quoquo modo liceat. si quis autem temerario ausu, magna par-
vaque persona, contra hoc nostrum privilegium agere pr?sumpserit, sciat se 4^
anathematis vinculo esse innodatum et a regno Dei alienum, et cum omnibus
impiis ?terno incendio ac supplicio condemnatum. at vero qui pio intuilu
CHRONICON FARFENSE. 185
curator et observator huius nostri prlvilegii extiterit, gratiam atque miseri-
cordiam vitamque ^ternani a misericordissimo Domino nostro consequi me-
reatur in secula seculorum, amen. scriptum per manus Christophori scriniarìi
sanct? Roman? Ecclesi?, in mense februarii, indictione suprascripta decima.
5 bene valete (0. datum kalendis februarii per manus Theodori nomenculatoris
sanct? Sedis Apostolica. imperante domno Hludovico piissimo perpetuo
augusto a Deo coronato magno pacifico imperatore anno .iii*'. (0.
Huic autem domno Ingoaldo abbati, sive in hoc monasterio, e. 64 b
donata est ab Hilderico castaldio quedam casa super muros civi-
le tatis Reatine, et turris cimi casa veteri in capite eius (?). et a
quodam lohanne sculdasio ecclesia Sancti lohannis in Asera super
Salariam publicam ^^\ et ab Octeramo notario quidam portio
casalis Oleti in massa Interocrina super Sextunum, et de ecclesia
Sancte luste, pretio sibi placito exinde accepto (5). et ab Hil-
15 derico Reatino ecclesia Sancte Agathes ad Arces ^^\ et a quodam
lohanne terra et vinea in Asera cum Prato Longo (7). et a quo-
dam Spoletano quedam res ad Sanctum Stephanum in Carsule ^^^.
et a Teudiperto castaldio retradita ac restituta est curtis in Fitte
in hoc monasterio, Gunichisio duce iubente ^9), et a missis
20 domni Hludovici imperatoris res Pauli et Taxile coniugis eius,
videlicet casas .xiii. in massa Amiternina et in massa Ciculana.
et molinum suptus portam Reatinam. et silva de Felecto. et
pratum in Lingla ('«). et a Leone vasso Hlotharii imperatoris
curtis Sancte Mari^ in Nanciano, in finibus Camertule ^"\ ipsis
25 temporibus investiti sunt monachi huius monasterii de curte in
Acaniano que fuit Scaptolfi. et de curte in Plagie loci qui dicitur
Brezenanus. et de curte in Buniano que fuit Leonis castaldii^'^).
(i) Effigie del papa Pasquale I. ma Patto della donazione stessa si
(2) R. F. doc. 225. ricava da una concessione dell' usu-
(3) An. 817; R. F. doc. 230. frutto della chiesa di Sant'Agata fatta
(4) An. 819; 7^. F. doc. 229. Gio- a Guisberga figlia d'Ilderico nel-
vanni chiese poi alcuni mesi dopo ed l'anno 820; R. F. doc. 243.
ottenne l'usufrutto vitalizio di questa (7) An. 820; R. F. doc. 245.
chiesa e dei beni che ne dipendevano (8) An. 821 ; R. F. doc. 249.
(an. 819; R. F. doc. 239). (9) An. 821; R. F. doc. 250.
(5) An. 819; R. F. doc. 241. (io) An. 821; R. F. doc. 251.
(6) La data di questa donazione (11) An. 823; R. F. doc. 257.
non apparisce dai documenti stessi, (12) An, 824; R. F. doc. 258.
Chron. Farf, I. 12*
l86 CHRONICON FARFENSE.
et facta est commutatlo cum quodam Petro prope vicum Paleii-
tianc duarum petiarum vince perticarum .cxxx. iinius (0. et
in valle Tybc a quòdam Audolfo donata est in hoc mona-
sterio terra modiorum .e. '^^). et in Cordale suptus montem San-
c. 65 A cti Maroti(3).|| et in Caneria ad Campum Gelatum. et pratuni 5
in Lingla ^^\ et revicit prcfatus domnus Ingoaldus abbas in pla-
cito curteni Sancti Abundii in territorio Camertulo (^\ et casas
atque casarinas .vini, in Aguliano ^^\
Dum vero loseph episcopus et Leo comes, missi domni Hlu-
dovici imperatoris, residerent in iudicio Rome, in palarlo Latera- io
nensi, in presentiam domni Gregorii pape, ibique adesset Leo epi-
scopus et bibliothecarius sanctc Romane Ecclesie, et Theodorus
episcopus, Cyrinus primicerius, Theophilactus numiculator, et Pe-
trus dux Ravenna, et alii plurimi, venir domnus Ingoaldus abbas
huius monasterii, cum Audulfo advocato, et retulit quod domnus 1 5
Adrianus et Leo pontifices per forriam invasissent res huius mo-
nasterii, idest curtem Corvanianum, et curtem Sancti Viti que est
in Palmis, et curtem Sancte Marie in Vico Novo, et curtem in
Bariliano, et curtem Pontianam, cum rebus et familiis, unde tem-
pore Stephani, Paschalis et Eugenii semper reclamaverat, et iu- 20
stitiam minime invenire poterat. tunc ipsi missi et iudices, quibus
domnus imperaror in verbis mandaverat ut de hoc facerent iu-
stitiam, presente domno apostolico, interrogaverunt advocatum
ipsius apostolici, nomine Gregorii, quid exinde diceret. qui dixit
quod ipse curtes huic monasterio nichil pertinerent. deinde ad- 25
vocatus domni abbatis ostendit monimina ex ipsis, et contine-
batur in eis qualiter Ansilberga abbatissa monasterii Sancti Sal-
vatoris de Brixia (-^^ easdem curtes in hoc monasterio per ipsa
e. 65 B monimina || delegaverat. et aliud monimen quod Theudicius dux
eidem Ansilberge de ipsis curtibus emiserat. et qualiter Ansa jo
15. numiculator] Cosi nel testo. 14. dux Ravenna] Nel Regesto invece si legge
(lux de Ravenna
(i) An. 825?; R. F. doc. 259. ($) An. 828; R. F. doc. 268.
(2) An. 824; R. F. doc. 260. (6) An. 811; R. F. doc. 269.
(3) An. 229; R. F. doc. 261. (7) Ansilberga figlia del re Desì-
(4) An. 827; R. F. doc. 262. derio e di Ansa regina.
CHRONICON FARFENSE. 187
regina curtem Sancti Viti a Teutone episcopo Reatino in concam-
bium acceperat, et eidem Ansilberge filie sup donaverat. et pre-
ceptum Desiderii regis, et domni Karoli imperatoris quibus ipsas
curtes cum omnibus eis pertinentibus in hoc monasterio confìr-
5 maverant. tunc suprascripti missi et iudices eos reguadiare fe-
cerunt, fidei iussores utriusque secundum suam legem ponentes,
et ut alia die ad idem placitum redirent iusserunt. et sic venit
domnus abbas et eius advocatus una cum testimoniis, quorum no-
mina sunt: Itto, Gradolfus, Gauspertus de Reate. qui sic testi-
io ficati sunt ut relatum est. contra que predictus advocatus pon-
tificis nichil contrarium dixit, nec potuit, quia boni homines visi
sunt ei. iterum venit Joseph castaldius Reatinus cum bonis et
veracibus hominibus, et interrogati per sacramentum quod domno
imperatori fecerant, testimonium suprascriptorum virorum lauda-
15 verunt, et quod bene in omnibus recipi possent afhrmaverunt.
et seorsum interrogati sunt, quorum primus ait: « Ego scio et bene
(( memoror quoniam tempore Langobardorum, et domni Caroli
(( imperatoris, ipsas curtes ad partem monasterii vidi, et recordor
« ibi pr^positos lohannem et Petrum et Christianum monachos
20 « ipsius monasterii usque dum per fortiam predicti pontifices exinde
« tollere fecerunt ». similiter reliqui dixerunt. deinde venerunt
boni et veraciores homines .xii., idest Iohannes,Clarissimus, Musio,
Tento, Castinus, Audacius, Alboin || medicus, Gualipertus, Con- e. 66 a
stantinus notarius, Petrus, Fratellus, Hildericus Sabinus. hi omnes
25 interrogati quid de ipsa causa scirent, similiter dixerunt. post h^c
Audolfus advocatus iuravit dicens: « Per ista sancta quatuor evan-
« gelia, quia sicut isti testes dixerunt, sic fuit verum )>. hec supra-
scripti missi sive iudices audientes, iudicaverunt ut Gregorius ad-
vocatus pontificis retraderet ipsas curtes Audulfo advocato ad
30 partem huius monasterii. quod facere noluit. sed et ipse apo-
stolicus dixit nostro iudicio se minime credere, usque dum in
presentia domni imperatoris simul venirent. iccirco autem hoc
breve factum est, ut in futuris temporibus per possessionem hoc
monasterium ipsas curtes minime perdere debeat ^'\
(i) An. 829; R. F. doc. 270.
l88 CHRONICON FARFENSE.
Domnus autem Hludovicus imperator augustus huic mona-
sterio, eodem domno abbate Ingoaldo petente, dona contulit, per
sua precepta, plurima et utillima ; nam in uno constituit precepto
ut ubicumque contentio de rebus huic monasterio pertinentibus
exorta fuerit, qui iudiciariam potestatem habent, sic illam inqui- 5
rant sicut regiam et imperialem causam, et semper per meliores
et veracissimos, qui in vicinioribus locis fuerint, investigetur. et
ubicumque per bonorum hominum testimonium rei veritas inventa
fuerit, neque ulla hoc difficultas impedierit, statim huius mona-
sterii pars recipiat iustitiam suam. et ea tantum differantur que io
propter conviguitatem diffiniri non possunt ^^\ et in alio pre-
cepto concessit huic monasterio gualdum unum in fìnibus Rea-
e. 66b tinis, Il qui nuncupatur Rivus Curvus, cuius termini sunt: a silva
eiusdem giialdi et inde recto * * veterana Saffoli, deinde ad Col-
lem Altum, ex hinc recto limite ad Titulos, exinde ad pratum 15
Barosi, inde ad actegiam, deinde super serram suptus Rugiani,
et recta linea ad rivum, et recto itinere ad Trissilem, deinde ad
confinium (^). et in alio precepto confirmavit cellam Sancte Marie
in Apinianici. et curtem Sancti Leuci prope ipsam. et curtem
Sanctp Marie Transaqque. que sunt in territorio Marsicano <^3). 20
et in alio precepto constituit, ut si monachi, vel secundum re-
gulam sancti Benedicti offerti Sancte Marie, quos abbas ordina-
hter providere debet, fuga lapsi per episcopia et cetera monasteria,
sive per diversa loca perrexerint, ubicumque eos invenerir, tam
ipse quam et missi sui presentiaHter recipiant absque alicuius di- 25
latione vel contrarietate. et qui aliter agere voluerit, in pre-
sentia regah vel imperiali in rationes adveniat *^'*). et in alio
precepto confirmavit precepta et confirmationes regum Lango-
bardorum Ratgisi, Haistulfi ac Desiderii, et preceptum domni
et genitoris eius Caroli, atque privilegia pontificum sancte Ro- 30
mane Ecclesie Adriani, Stephani et Paschalis, per que ipsi pon-
14. Lacuna di una parola nel codice. Anche nel Regesto questo diploma è ri-
ferito con parecchie lacune.
(i) An. 8r8; R. F. doc. 236. Cf. (2) An. 818; R. F. doc. 237.
DucANGE, Glossariuniy alla parola (3) An. 820; fj. F. docc. 242 e 246.
conviguitas. (4) An. 820; R. F. doc. 244.
CHRONICON FARFENSE. 189
tifices omnes res in territorio Sabinensi, sive in Romania, huic
monasterio pertinentes, nominatim per singula loca atque voca-
bula confirmaverunt (^\ insuper et res quas devoti homines ne
femine prò salute animarum suarum huic monasterio solenni do-
j natione contulerunt, que || ad eos ex concessione regum, regina- e 67 a
rum vel ducum, vel per affiliationem, vel comparationem, vel alium
quemlibet attractum pervenerunt. et res Heline anelile Dei.
et qupcumque quilibet homines per instrumenta cartarum huic
monasterio condonarunt. et precepit ac iussit, ut nullus episco-
10 pus aut abbas, dux vel castaldius, vel actionarius, vel quislibet
fidelium imperii, sive iuniorum aut successorum eorum, abbati vel
agentibus huius monasterii aut monachis sub eo Deo militantibus,
de omnibus rebus huic monasterio pertinentibus calumniam fa-
cere aut inquietare uUo unquam tempore presumat. et ut nullus
15 eos de quibuscumque rebus sine pubhci malli compellatione de-
spoliare vel de rebus monasterii invasiones faciat. et si de qua-
licumque causa contra nos fuerit exorta contentio, non per viHores
quasque personas, sed per nobihores et veraciores rei veritas in-
quiratur. et secundum tenorem antiquorum preceptorum que
20 reges Langobardorum nobis dederunt, de arimannis feminis quas
sibi pertinentes huic monasterio in coniugio sociaverint, ut post
transactum annuale spatium, secundum edicti tenorem, sic eos
easque possideamus, nobisque proprio nomine vendicemus atque
defendamus. et omnia ammalia huius monasterii in finibus du-
25 catus Spoletani per pascua publica omni tempore pabulare debeant
vel nutriri, similiter hominum nostrorum sine omni datico, her-
batico, scatico vel glandatico. et nullam molestiam ncque in
ponte neque in via neque in quaHcumque loco patiantur. et Hceat
nobis proprias monasterii terras omni tempore defendere, atque
30 animalia nostra ad pabulandum || mittere, absque cuiuslibet persone e. 67 b
vel potestatis contrarietate ^^\ et in alio precepto idem domnus
imperator Hludovicus confirmavit convenientiam Inter episcopum
Spoletanum Sigualdum et domnum abbatem Ingoaldum factam,
7. Nel testo Heleng
(i) An. 820; R. F. doc. 248. (2) An. 820; /^. F. docc. 242 e 246.
190 CHRONICON FARFENSE.
prò contentione scilicet quc mter eos fuerat super quadam ec-
clesia prope muros civitatis in honore sancti Marci Evangeliste
constructa, et ecclesia Domini Salvatoris cimi xenodochio ad se
pertinente, sita in Saliano, et de rebus ac flimiliis earum. dedit
igitur Ingoaldus abbas Sigualdo episcopo ad partem ecclesie iilius 5
curtem unam que vocatur Serule in integrum, anteposita illa
curte Interamne, et casas in Laureto in integrum. e contra
dedit vel delegavit Sigualdus episcopus Ingoaldo abbati ad partem
l\uius monasterii prò causa firmitatis ac pactuationis coloniciam
unam in Basiano, et de Serra particulas quatuor, et de vineis io
particulas .vi. in finibus Teramnensibus. et penam interpositam
auri mancusios quinque milia ^^K
An. 801. [In nomine sanct? et individua Trinitatis]. Karolus divina ordinante
r i^i'^èrafòre cll- P^ovidentia imperator augustus. comperiat volumus omnium sanct? Dei
lomagno in favore Hcclesie nostrorumque tam piesentium quam et futurorum soUertia, idest IS
del monastero. ^ ^ i r. j^ -i ì j
notum fieri volumns omnibus fidelibus sancì? Dei Ijcclesi?, quia quidam
venerabilis Ingoaldus abbas ex monasterio sanct? Dei genitricis semperque
virginìs Mari?, quod in Hitalia situm est, in loco qui dicitur Acutianus, ad
nostram veniens pr^sentìam, ostendit nobis pr?cepta regum Langobardorum
Haistulphi ac Desiderii, in quibus continebatur quomodo ipsi et antecessores 20
e. 68 A eorum pr?dìctum monasterium,|| propter divinum amorem et reverentiam
sanct? Dei genitricis semperque virginis Mari?, semper sub sua tuitione ac
defensione tenuissent. ob firmitatem tamen rei, postulavit pr?dictus venera-
bilis abbas ut eorundem regum pr?ceptiones nostra auctoritate confirmaremus,
et immunitatis pr?ceptum monasterio suo dare iuberemus. cuìus petitioni 25
pmpter amorem Dei et reverentiam atque honorem sanctissim? genitricis
iilius libenter acquievimus, et sicut postulavit ita in omnibus concedendum
atque confirmandum decrevimus. quapropter pr?cipientes iubemus, ut nullus
fidelium nostrorum vel missi discurrentes, aut quilibet ex iudiciaria potestate,
in ?cclesias vel cellulas, aut loca, villas, curtes, vel agros, campos, seu reli- 3^
quas possessiones memorati venerabilis monasterii, quas olim vel moderno
tempore, tam in Longobardia quam in Romania sive in Tuscia et in ducatu
Spoletano, seu in quibuslibet aliis locis, possedit, vel nunc in presenti possidet,
vel quas^deinceps ex quorumlibet datione fidelium acquisierit ac possederit,
ad causas audiendas vel freda seu tributa undecumque exigenda, aut man- ^^
siones vel paratas facieiidas, vel fideiussores tollendos, aut homines eiusdem
i^. Le parole chiuse ir ci parentesi quadrate mancano nel testo del Cbronicon e sono
supplite togliendole dal Regesto, 19. regum manca nel testo,
(l) An. 820; R. F. doc. 247.
CHRONICON FARFENSE. 191
monasterii tam ingenuos quam servos, libellarios, aldiones et aldianas, seu
cl^ricos vel cartulatos aut offertos, super terram ipsìus monasterii comma-
nentes distringendos, vel ad publicas excubias compellendos, aut ullas reddi-
bitiones II vel quaslibct occasiones requirendas, nostris vel futuris temporibus e. 68 b
j ingredi audeat, vel ea qu? supra memorata sunt p^nìtus facere pr?sumat.
confìrmamus etiam eidem monasterio omnes res qu? pertinent de curte
Sancti Gethulii, seu de curte Sancti Benedicti, et curtem Sanct? Mari? in
Turano, qu? sunt in comitatu Sabinensi, cum omnibus illarum pertinentiis
vel subiacentiis. et in comitatu Reatino curtem Sancti Angeli. et in
IO ducatu Spoletano monasterium Sancti Marci suptus muros civitatis Spoletan?.
[nec non] et in castro Viterbense infra ipsum castrum cellam Sanct? Mari?,
seu et cellam Sanct? Mari? de Minione cum ipso monte Gosberti, et cum
ipso gualdo, seu et Ripa Albella, et cum ipso portu de mari, cum servis
vel ancillis, cum aldiis vel aldiabus, et cum omnibus illarum pertinentiis vel
Ij subiacentiis. et liceat quiete memorato venerabili abbati et successoribus
eius res et possessiones pr?dicti monasterii, sub immunitatis nostr? defen-
sione et quieto ordine possidere. si quis vero ausu temerario contra hanc
nostr? auctoritatis iussionem venire pr?sumpserit, et eorum qu? fieri prohi-
buimus contra pr?dictum venerabile monasterium facere temptaverit, sciat
20 se compositurum auri obrizi libras .dc. summa ad parteni pr?fati monasterii
esse multandum. quicquid vero de pr?dictis monasterii possessionibus fiscus
noster sperare poterat, totum nos prò ?terna remuneratione adipiscenda mo-
nasterio concedimus, ut in alimonia pauperum et stipendia monachorum ibidem
Deo famulantium nostris futurisque temporibus semper proficiat in augmentis.
25 quatenus memoratos servos || Dei, qui ibidem Deo famulantur, prò nobis et e. 69 a
coniuge proleque nostra, ac prò stabilitate totius imperii a Deo nobis com-
missi, iugiter Domini misericordiam exorare delectet. et ut h?c auctoritas
firmior habeatur ac per futura tempora melius conservetur, manu propria
eidem subscribere, et de anulo nostro supter eam iussimus sigillar! (0. signum
^0 domni Karoli serenissimi imperatoris. Inquirinus notarius ad vicem Liuut-
guardi archicancellarii recognovit. data .1111. kalendas martii, anno Christo
propitio imperii domni Karoli perpetui augusti anno unctionis su? primo,
indictione .xiiii. actuni Aquis palatio, in Dei nomine, feliciter. amen (2).
(i) Effigie dell'imperatore Carlo- « nali Benedettini il documento 273 da
magno. « noi pubblicato nel secondo volume
(2) R. F. doc. 273. Circa la data «di quest'opera, ma stretto dalle con-
e l'autenticità di questo documento «traddizioni delle note cronologiche,
vedasi la nota intorno ad esso nel «lo attribuì all'anno 881. Il Mura-
Regeslo. Mi pare utile riferire qui in « tori nel Chronicon Farfense fece il
parte anche un'ahra nota del Regesto « medesimo. Noi abbiam detto a suo
che ha relazione con questo docu- «luogo (Regesto^ II, 225) per quali
mento: «Ci pare di dover ricordare «ragioni e con quali riserve c'indu-
« che il Mabillon pubblicò negli yi«- « cevamo ad assegnar l'anno 801 a
192
CHRONICON FARFENSE
Cum vero hoc prpceptum ostenderetur domuo Hludovico au-
gusto filio suprascripti Caroli imperatoris, petente donino et vene-
rabili abbate Ingoaldo, secundum omnia quo in ipso comprehensa
sunt prpcepto, et ipse confirmavit, ac in omnibus corroboravit in
hoc monasterio, anno imperii sui .vii.
Ali. 829. . T-v • 1
Ludovico Pio e ^^^ nomine domini Dei salvatoris nostri Ihcsu Cliristi]. Hludovicus et
Lotario imperatori Hlotliarius divina Ordinante providentia imperatores aucfusti. cum locis
concedono al nio- * io
nastero di Farfa il divino cultui mancipatis largitionis nostr? munere quippiam conferimus, id
monastero di San-
to Stefano.
6, Le parole chiuse tra parentesi quadrate mancano nel Chronicon e sono supplite
togliendole dal Regesto.
« quel documento e come inclinavamo
« a non crederlo tutto genuino e nep-
« pur tutto spurio, ma sì piuttosto il ri-
« facimento dì un antico e guasto ori-
« ginale. Ora qui ci è mestieri di-
« scutere una ipotesi immaginata dal
« Mabillon a proposito di questo do-
te cumento, la quale riguarda la cro-
ce nologia farfense di questi tempi.
« Data la perfetta genuinità del docu-
cf mento, l'insigne annalista benedet-
« tino stima a gran ragione impossibile
« di ammettere in un documento di
« Carlomagnola menzione dell'abbate
« Ingoaldo eletto senza alcun dubbio
« a reggere il monastero dopo la morte
« del grande imperatore. Perciò tro-
« vando per caso le note cronologi-
e che rispondenti al febbraio 881, il
« Mabillon senz'altro attribuisce il do-
« cumento a Carlo il Grosso. A scio-
(f gliere poi la difficoltà che derive-
« rebbe dalla menzione dell' abbate
« Ingoaldo (f 830?), egli afferma come
« ipotesi certa la esistenza di un abbate
« Ingoaldo II rimasto ignoto a Gre-
ce gorio di Catino e non menzionato
« mai in nessuna memoria di Farfa.
« Al Muratori nel riferir questa ipotesi
(( non fallì l' acume usato, e la disse
« accettabile, se non fosse che la ren-
« deva dubbia la successione degli
« abbati già così frequente in quegli
«anni. Il documento 328, colla sua
« data del decembre 880, avvalora il
« dubbio del Muratori e lo tramuta in
« certezza. Per ammettere la ipotesi
« del Mabillon, bisognerebbe supporre
« che tra il decembre 880 e il febbraio
«881 fosse morto Anselmo, e il mi-
« sterioso Ingoaldo II fosse stato eletto
« a succedergli e avesse avuto tempo
« di mandare ad Aquisgrana e di ot-
« tenere un privilegio da Carlo il
« Grosso senza che ne rimanesse me-
« moria alcuna nel monastero. Ciò
« anche indurrebbe contraddizione
« nella data, perchè a quel tempo Carlo
« il Grosso non era in Aquisgrana,
« onde il Muratori {Annali ad a. S81)
« accenna alla possibilità che l'^'Aquìs"
« della data indichi un qualche luogo
«d'Italia ch'egli però non precisa.
« Ma la indicazione del palazzo " da-
« tum Aquis palatio " ci fa sicuri che
« il documento vuol menzionare Aqui-
« sgrana. Così l'ipotesi ci sembra
« distrutta, e la cronologia degli abbati
« ci par che debba restare come ci fu
« tramandata da Gregorio di Catino.
« Il quale, uscito oramai dai tempi
« leggendari del monastero, andrà tal-
« volta errato nei computi mentre vuol
« fissare qualche data precisa, ma per
« la esperienza grande dei documenti
« farfensi e per gli aiuti che gli for-
« niva la biblioteca di Farfa. non po-
« teva facilmente ignorar l' esistenza
« di un abbate vissuto soli due secoli
« prima di lui». A'. F. doc. 328.
CHRONICON FARFENSE. 193
nobis ad stabilitatem imperii nostri et ad §tern? vit? premium capessendum
profuturum liquido credimus. proinde notum esse volumus omnium fide-
lium nostrorum pr^sentium scilicet et futurorum sagacitati, quia nos superno
amore accensi, prò remedio anim? nostra concedimus quoddam raonasteriolum
J quod est situm in finibus Teatin? sive Vocitan?, in loco cuius vocabulum
est Lucana, || quod est constructum in honore sancti Stephani protomartyris, e 69 b
sub omni integritate ad monasterium nostrum Sanct^ Mari? semper virginis,
quod est situm in pago Sabinensi, ubi presenti tempore Ingoaldus abbas
pr^esse dinoscitur. memoratum vero monasteriolum, sicut supra dictum
IO est, cum omni integritate, cum ^cclesiis, cellulis, territoriis, ^dificiis, fami-
liis iuste pertinentibus, casis, massariciis, aldiariciis, bovulcariis, vaccariciis,
alpibus, gais, molendinis, aquis decursibus, pascuis, paludibus vel quicquid
presenti tempore [ad pr^dictum monasterium] iuste et legaliter pertinere dino-
scitur, et nostri iuris atque possessionis iure proprietatis est, totum et ad
ic integritatem vel inexquisitum, pr^dicto monasterio nostro Sanct? Mari? tra-
dimus, et de nostro iure in ius et dominationem illius transferimus. ita
videlicet, ut quicquid rectores et ministri s?pe dicti monasterii Sanct? Mari?
semper virginis de s?pe dicto monasterio Sancti Stephani, secundum aucto-
ritatem canonicam atque regularem, facere, ordinare atque disponere volue-
20 rint, libero in omnibus potiantur arbitrio faciendi quicquid elegerint. et ut
h?c auctoritas largitionis nostr? firmior habeatur et per futura tempora melius
conservetur, manibus propriis supter firmavimus, et anuli nostri impressione
assignari iussimus. signum Hludovici serenissimi imperatoris. signum
Hlotharii gloriosissimi imperatoris (0. Durandus diaconus ad vicem Fridugisi
25 recognovit. datum .x. kalendas iulii, anno, [Christo propitio,] .xvi. imperii
domni Hludovici serenissimi imperatoris, et Hlotharii .vii., indictione .vii.
actum Aquisgrani palatio regio. in Dei nomine, feliciter. amen (2),
Libet autem ut hic quoque curtes prefati monasterii Sancti Ste- e. 70 a
phanì inseramus, sicut in diversis scriptas reperimus autenticis
30 membranis. castellum de Attissa cum ecclesia Sancte Marie, et
cum ipsis mansionibus ibi edificatis, et cum ecclesia Sancti Gri-
sochoni. ecclesia Sancte Marie in Basilice; et Sancti Panchratii.
ecclesia Sancti Martini in Valle; et Sancti Stephani in Raone que
est iuxta mare; et Sancti Germani; et Sancti Viti; et Sancti
S^ lohannis in foce de fluvio Sangro; ecclesia Sancti Petri ibidem,
ecclesia Sancti Petri in Eleroso ; et Sancti Marci in Guilmo. ec-
13. ad pr. raon.] Nel testo del Chronicon ei
(i) Effigie degli imperatori Ludovico e Lotario.
(2) R. F. doc.271.
Chron. Farf. I. 13
194 CHRONICON FARFENSE.
70 B
desia Sancti Pauli super fluvium Sevellam; et Sancii Martini
iuxta idipsum flumen ; et Sanctc Marie ibidem, ecclesia Sancti Na-
zarii in Ardano; et Sanctc Marie in Carapelle. ecclesia Sancti Pe-
tri in Planici; et Sancti Heleutherii in Luccio; et Sancti Sossii.
ecclesia Sancti Andrec in Materno; Sancti Petri in Buci; et 5
eiusdem iuxta civitatem Hortanam ; et inibi ecclesia Sanctc Marie.
ecclesia Sancte Marie in Caldaric; et Sancti Laurentii in Corule.
ecclesia Sancte Cecilie in Millanico; et Sancti Damiani ad Aream
ubi dicitur ad Crucem; et Sanctc Agathes ibidem; atque Sancti lo-
hannis. ecclesia Sancti Angeli in Balneario ; et Sancti Marci io
suptus castellum de Atissa, et Sanctc Marie in Caparassa. eccle-
sia Sancte Marie iuxta fluvium Avertinum. ecclesia Sancte Ma-
ri^ in Rota; Sancti Mauri in monte Pallano; et Sancti Co-
mitii. et in Monticlo ecclesia Sancti Donati; et Sancte Marie,
et in Graminata ecclesia Sancte Columbc. in monte Granario 15
ecclesie II tres. ecclesia Sancti Boni; Sancti Angeli in Salabento.
ecclesia Sancti Martini in castello Equo; Sancti Petri in fluvio
Viride. Inter fluvium Sangrum et Ocenum curtem de Res; cur-
tem Sestrinum; curtem Serrani; et lannacem; et curtem PoUotri;
curtem de Monticello ; curtem de monte Sancti Silvestri cum ipsa 20
ecclesia, ecclesia Sancte Marie in Valle; Sancti Felicis ; Sancti Pe-
tri; Sancti Martini in Tresto; Sancti Andrec; Sancti Petri in
Verolaso; Sancti Xisti ; Sancti Silvestri; Sancti Mercurii; San-
cti Petri in Oliveto; Sancti Angeli in Aquaviva; Sancte Marie;
Sancte Marie in Aventino; Sancti Petri in Bangiara; Sancte Ma- 25
rie; Sancti lohannis in Bellari; Sancte Tede; Sancte Marie in
Aqua Sonula; Sancti Gregorii; Sancte Marie in Cese; Sanctc Cru-
cis super Romam.
Preterea Hlotharius serenissimus augustus domni imperatoris
Hludovici filius, postulatus a domno Ingoaldo abbate, per suum 30
imperiale preceptum confirmavit quandam auctoritatem a domno
Eugenio summo pontifice huic monasterio sibique ac suis succes-
roribus emissam, de duabus massis iuris monasterii Sancte Bi-
bianc, positis infra urbem Romam, vel quc ad easdem massas per-
6. Nel testo Hortonam i8. Res] Cosi nel testo. 54. Nel testo positi
CHRONICON FARFENSE. 195
tinere noscuntnr, quarum una Pompeiana et alia Balagai nuncu-
patur. quas etiam massas multo tempore a predecessoribus sci-
licet pontificibus sancte Romane Sedis prefato monasterio eiusque
rectoribus sub || statuta annuali pensione fuisse perpetualiter con- e. 71 a
5 cessas, quousque statute pensionis quantitatem ipsius monasterii
rectores ad partem iam dicti monasterii Sancte Bibiane solvere
non negligerent. et statuit idem imperator atque decrevit, ut
memorate masse, sicuti ab eodem pontifice buie monasterio pr^-
fatoque Ingoaldo abbati suisque successoribus per scripturam fue-
10 runt sub statuta pensione confirmate, ita permaneant ad ius huius
monasterii cum omni integritate perpetualiter confirmate ^'^.
Quidam autem Aquilinus filius Autarii, et Palumbus Saxuli,
et Martinus Offilonis, habitatores Caprarice, et Pergo filius Ge-
zuli, et Faustinus Arecausi, et Buciolus Taxoli, et Valerius Gran-
15 dolfi, et Bello Baroncioli, et Teuto Valentionis, et Fusculus Pauli,
habitatores Pinguis, et Bonipertus filius Bonuli, et Mansiolus Ar-
borioli, et Cauculus Amuli, et Lupo Antionis, et Leonianus Ve-
spuli, et Sinderadus Vespuli, omnes hi bona et spontanea volun-
tate promiserunt domno Ingoaldo abbati quod usque in annos .x.
20 residerent in casis nostris, et substantia quantum ad curtem nostram
pertinet Interocrinam, quam Hildericus in hoc monasterio dele-
gavit. et in tempore sementis in ipsa curte laborarent nobis
ebdomada una, et alia sibi. et in magise similiter. et in messe
similiter. et post ipsum laborem facerent nobis ebdomadam
25 unam, et sibi duas. et ipsi de Caprarice darent nobis in ipsa
curte annualiter vini decimatas .xv. et de Pingui vini deci-
matas octoginta. et de Interocro decimatas .xv. ^^\
Superius autem retulimus domnum Ingoaldum abbatem per e. 71 b
privilegium pontificale a Stephano papa IIII, qui sedit mensibus .vii.,
^0 omnium honorum huius monasterii confirmationem suscepisse, et
cum eo ut prò hoc annualem daret pensionem convenisse, cuius
causa convenientie ista extitit. denique cum plura incommo-
ditatis damna hoc monasterium in suis utilitatibus pateretur, et
(i) An. 825; R. F. doc. 264.
(2) Di queste concessioni si trova notizia nel Largitone, e. iii a.
1^6 CHRONICON FARFENSE.
tani per furta quam per alias diversas iniquas operatioiies a rei-
publice actionariis, et ab hominibus nefariis multa ei mala inge-
rerentur, et ob hoc interpellatio a rectoribus huius monasteri!
Sedis Apostolico pontifìcibus fieret frequentius, tandem suasus
domnus Ingoaldus danda de pensione improvise prcbuit assen- 5
sum, iccirco videlicet ut pontificis adminiculum pensionis occa-
sione in ceteris huius monasteri! negotiis magis videretur ha bere,
at vero cum pontifìces succedentes diversis super ingruentibus ne-
gotiis preoccupati forent, et in nostris decidendis causis suum ac-
commodare auditum non valerent, pensioneni quidem exigere io
volentes, sed plenarias iustitias nequaquam huic monasterio exer-
cere iubentes, sicut ante constituerant venerandi pontifìces, Paulus
videlicet et Adrianus, magisque detrimenta quam augmenta erga
huius monasteri! bona inferentes, predictus domnus Ingoaldus Hlo-
tharii auribus imperatoris damna a reipublice Romane actionariis 1 5
e. 72 A Ecclesie huic monasterio illata indicavit, et de pensione || quam
dare cogebatur, sicut inique fuerat suasus, intimavit. sed et
cum auribus domni Hludovici serenissimi imperatoris, genitoris
utique pr^fati Hlotharii, hec plurimeque alie illate fuissent que-
rele, misericordie pulsatus clementia, sacre institutionis edidit con- 20
stitutionem precipuam, per quam Dei ecclesiis illata destrueretur
malitia. cuius hic sacratissimos apices curavimus diligenter in-
serere.
An. 824. In nomine Domini.
Ludovico Pio e
Lotario imperatori Ludovicus divina Ordinante provldcntia Impcrator augustus. si, pr^ve- 25
confermando i pri- . • t-n • • rr i- • i m
viiegi dei re lon- niente gratia Dei, nostr? devotionis affectum divinis hominibus satagimus
gobardi e degli im- , .. , .,., rx • i • tn • r i-
paratori Carlo e aptarc ODsequiis, et venerabiliDus Deoque sacratis locis atque Dei famulis
ra"o°irmonastem ^upem? maiestati famulantibus imperiali munificentia opem et solacium no-
esser posto sotto gtre defensionis impendimus, si denique preiudiciis variis atque calamitatibus
la difesa e immu- ' r » n r t n
nità imperiale, e i oppressìs patulum ac bcnignum accomodamus auditum, his exercitiis piisque 5^
pontefici non aver .. .
diritto d'imporre studiis credimus supemuiìi ubique auxilium promereri, et prosperis pollare
ad esso tributi, o .
sottrarne beni, o succcssibus, atque in bcUis glofiosis gaudcre triumphis. sed et post teni-
diminuirne la li- ,. . ^ , . .. . , /- i. .
berta. poralis intulas impern, siderea feliciter consequi regna. quapropter cum
plurimarum ?cclesiarum venerabiliumque custodes locorum diversorumque
hominum de finibus Hitaliae multiplex querela nostrum pulsasset auditum, 55
eorum lacrimosis vocibus, pietate cogente, moti, carissimum atque dukis-
simum filium nostrum Hlotharium augustum direximus prò munimine atque
CHRONICON FARFENSE. 197
defensione sacrorum venerabiliumque || locorum et prò iustitiis cunct? plebis e. 72 b
qu? molestis querelis nostras, ut diximus, incessantcr pulsaverant aures.
Igìtur ego Hlotharius augustus patern? concordans voluntati et optem-
perans iussis, cum, protegente Deo, quieta prosperitate ad limina beati Petri
j principis apostolorum, orationis atque exaltationis eiusdem sanct? Dei Ec-
clesia gratia, venissemus, inter reliquos qui, ut diximus, plurimas proclama-
bant qu^relas, venit Ingoaldus venerabilis abbas monasterii beat? et gloriosa
semper virginis Mari? constituti in finibus Sabinensibus, asserens suum mo-
nasterium, ablata pristina libertate, sub tributo ac pensione a Romanis pon-
10 tifìcibus constricium, multasque possessiones eidem monasterio violenter
ablatas. unde sciscitantes studiose interrogavimus, qua ratione aut perditas
res acquirere aut pr?dict? potestatis dominium speraret evadere. qui ilico
nostris optulit aspectibus antiqua Langobardorum regum pr?cepta continentia
quemadmodum ipsum sanctum locum regali auctoritate sub sua defensione
I j atque immunitate omni tempore perseverare statuerunt. precipue itaque
ostendit et pr^ceptum confirmationis pi? memori? domni avi nostri Karoli
serenissimi augusti. pr?ceptum quoque domni et genitoris nostri Hludovici
invictissimi imperatoris, qu? eidem monasterio beneficii et puritatis munus,
prò mercedis su? augmento, emiserunt. in quibus continebatur qualiter
20 pr?dictum monasterium sub su? defensionls privilegio cunctis diebus per-
manere decre||verunt, sicut cetera monasteria qu? in regno ac finibus Fran- e. 75 a
corum consistunt. scilicet ut nulli unquam pontificum, episcoporum, ducum
vel cuicumque principum liceat sepe dictum monasterium sub tributo aut
quacumque pensione ponere, aut de eo aliquid auferre, vel de rebus eidem
25 loco subditis quicquam minuere. quibus inspectis, iustum et rationabile
nobìs nostrisque optimatibus, atque etiam Romanis primatibus, visum est, ut
et priorum regum scripta et maxime domni Karoli atque genitoris nostri
domni Hludovici augustorum pr?cepta, perpetua stabilitate firmissimum ro-
borem optìneant. res quoque eidem monasterio violenter ablatas, omni
30 excusatione postposita, iussimus reddere. unde placuit nobis, genitori atque
genito, utrisque pr?dictis principibus, concordi atque communi voluntate, Ut
iam dictus almus locus sub nostra successorumque nostrorum defensione
atque immunitate perpetuis perseveret temporibus, atque, ad petitionem pr?-
dicti Ingoaldi venerandi eiusdem monasterii abbatis, ipsas aliasque res in
^^ finibus Sabinensibus vel ubicumque sitas eidem monasterio iuste pertinentes,
inconcussa stabilitate ibidem pr?senti pr?ceptione, nostris futurisque tempo-
ribus, sine cuiusquam violenta inquietudine, firmas semper constituimus
permanere (i).
(i) /?. F. doc. 272. Questo diploma astenendosi, secondo il loro sistema
mancante di note cronologiche fu at- di pubblicazione, dal discuterne l'au-
tribuito dal Muratori all'anno 824; tenticità, credettero di assegnarlo du-
gli editori del Regesto di Farfa, pure bitativamente tra la fine dell' 829 e il
198 CHRONICON FARFENSE
An. 830? 842? Tertius decimus nempe huic monasterio in regimine sancto
prcfiiit abbas Sichardus ('\ longe lateque exemplum boni certa-
minis cunctis per omnia ostendens. nam oratorium hoc, quod
cernimus in honorem Domini Salvatoris adiunctum huic ecclesie
Sancte Marie, ipse construxit cum cripta deorsum, ubi corpora 5
sanctorum Valentini et Hihirii martyrum de Tuscic partibus
translata, cum corpore sancti Alexandri, sancte Fehcitatis fiHi, quod
de Roma adduxerat, concedente Gregorio quarto Sedis Apostolicc
presule, honorifice sepelivit. multa quoque bona huic loco acqui-
sivit, scilicet terras et ornamenta diversa ecclesiastica, ita ut pene io
nullus suorum predecessorum illum in hoc supergrederetur. nam
annis .xiiii. ac mensibus .vi. diebusque .x. huic prefuit congre-
gationi. obiit vero .xiiii. kalendas octobris^^).
Hic denique venerabilis pater acquisivit per precepti impe-
rialis apices confirmationem de Sancti Stephani monasterio, cum 15
omni eius integritate, in finibus Teatinis, a domno Hlothario im-
peratore, sicut ante concesserat domnus Hludovicus augustus ge-
nitor illius in hoc monasterio ^^\ et in Salambona per concam-
bium acquisivit terram modiorum .xxii. et in Valle Cupa,
et in Valle Matilicana, modia .v. <^4). et in massa Nautona 20
casalem Escurianum usque ad casalem de Amiterninis. et in
massa Interocrina clausuram de Angligiano super Sanctum Mar-
c. 74 A tinum Cj). et in fundo Ca||stellione terram modiorum .xlA^\
^"- ^'1°' [In nomine domìni nostri Ihesu Christi Dei eterni]. Hlotharius divina
L'imperatore Lo- j- ^ • j ^' • ^ ^ • mi- • o e
tario concede al ordmante providcntia miperator augustus. si ilhus amore, cums munere -^
>rSo^n°ei"quaU c^tcrls mortalibus prelati sumus, loca divino famulatui consacrata congruis
24. Le parole chiuse fra parentesi quadrate mancano nel testo del Chronicon e si
suppliscono togliendole dal Regesto,
princìpio dell' 830. Bòhmer-Mùhlba- Muhlbacher, Re^esta imperii, I, 276.
cher ritengono che questo diploma sia (i) Effigie dell'abbate Sicardo.
una falsificazione modellata sui dati sto- (2) Intorno all'abbate Sicardo ve-
rici che sì ricavano dal diploma di Lota- dasi a pp. 21-23 ^i questo volume.
rio I dell'a. 840 che si leggerà qui ap- (5) An. 832; R. F. doc. 277.
presso, ma scagionano l'onesto Grego- (4) An. 834; R. F. doc. 279.
rio di Catino da ogni sospetto d'essere (5) An. 836; R. F. doc. 280.
l'autore della falsificazione. Bòhmer- (6) An. 837; R. F. doc. 281.
CHRONICON FARFENSE. 199
munificenti? nostr? beneficiis ad divinum cultum huberius exequendum su- confermando iprì-
.... . -^ . .,-11. vilegi concessi dai
stollimus, digne retnbutionis premio nos a Domino remunerari ndeliter ere- suoi predecessori,
1. . . t ./'li-I T--k . T- 1 . dichiara essere il
dimus. igitur notum esse volumus cunctis ndelibus sanct? Dei Ecclesi? et monastero sotto la
nostris, pr?sentibus scilicet et futuris, quia vir venerabilìs Sichardus Sabinensìs dTzk)ne'tmpenaie^e'
e monasterii abbas, quod constructum est in honore beate Dei genltricis sem- '"'™""'^ .'^f. °g"»
j ' ^ 1^0 altra giurisdizione.
perque virgìnis Mari?, ostendit serenitatis nostre optutibus domni recolende II monastero è
, , . . confermato nel
memori? genitoris nostri Hludovici prestantissimi imperatoris auctoritatem, possesso di tutti i
. 1 1- ,...,. r suoi beni.
in qua continebatur qualiter postquam nos, divino sibi nutu favente, consortes
fecit imperii, ab eo in Italiam directi sumus, et a summo invitati pontifice
IO et universali papa ac spirituali patre nostro Paschali quondam apostolico,
Romam venimus. quo dum, in pr?sentia eiusdem domini apostolici ac nostra
procerumque Romanorum sive optimatum nostrorum atque multorum utrius-
que partis nobilium virorum, qu?stiones accitarentur, inter ceteras alterca-
tiones, iubente eodem domno apostolico, advocatus suus nomine Sergius
1 e eiusdemque sanct? Sedis Roman? Ecclesi? bibliothecarius interpellavit viruni
venerabilem Ingoaldum abbatem et memorati Sichardi pr?decessorem, dicens
quod idem Sabinense || monasterium ad ius et dominationem Roman? Ecclesi? ^^ « . 3
pertineret. [et] e contra respondit pr?dictus Ingoaldus nullatenus debere
esse, eo quod non solum pr?cepta regum Langobardorum pr? manibus ha-
20 beret qualiter idem monasterium semper sub tuitione et defensione eorundem
regum Langobardorum fuisset, veruni etiam et quod domnus et avus noster
pi? memori? Carolus pr?stantissimus imperator idem monasterium specialiter
sub suo munimine vel successorum suorum, regum videlicet Francorum, per
pr?ceptum auctoritatis su? constituisset, ut nullus pontifex, dux, princeps, aut
2 e quislibet superioris vel inferioris ordinis reipublic? procurator, idem mona-
sterium sub tributo aut censu constitueret, sed ita immune et liberum esset
sicuti cetera monasteria infra regna Francorum constituta sunt, idest Luxo-
viensium, Lirinensium et Agaunensium. interrogatum est etiam a primatibus
utrarumque partium, quid advocatus domni apostolici contra pr?cepta et
5 0 auctoritates qu? ibi lect? et relect? sunt, dicere voluisset, et in pr?sentiarum
nullam auctoritatem aut traditionem ostendere potuit, per quam idem mona-
sterium pars pr?dict? sanct? Roman? Ecclesi? ad ius et dominationem suam
tenere ac possidere valeret. sed postquam res, in pr?sentia pr?dicti domni
apostolici Paschalis et nostra, et optimatum atque procerum utriusque partis,
35 examinata et diligenter inquisita esset, et in propatulo omnibus esset quod
pr?dictum monasterium nullatenus sub iure et || dominatione pr?fat? Roman?
Ecclesi?, vel sub tributo aut pensione esse deberet; idem domnus apostolicus
non solum se recognovit nullum dominium in iure ipsius monasterii se habere,
excepta consecratione, sed etiam omnes res tam in territorio Sabinensi quam
40 et in Romania sitas, quas ex eodem monasterio potestas antecessorum eius-
dem Paschalis pap? iniuste abstulerat per iussionem ipsius, dante eo map-
pulam suam advocato suo supradicto Sergio, revestivit Leonem, qui de parte
e. 75
200 CHRONICON FARFENSE.
nostra eiusdemque monasterii advocatus crat. et ut ipsa redditio perpetim
rata et inviolata permanerei, misit domnus apostolicus missum suum Grego-
rium nomine, eiusdem sanct? Roman? Ecclesia scriniarium, qui res superius
nominatas inspiceret, et misso nostro, Leutherio nomine, et monachis mona-
sterii Sanct? Mari? Sabinensis pr?sentialiter redderet, sicuti et factum est. 5
sed cum nos ad dominum et genitorem nostrum Hludovicum augustum re-
versi fuissemus, et ita per ordinem, sicut superius comprehensum est, nar-
rassemus, placuit illi, non solum idem monasterium rectoresque eius specialiter
sub sua successorumque suorum tuitione ac defensione constìtuere, siculi
in pr?cepto domni et avi nostri Caroli augusti continetur, vel qucmadmoJum IO
pr?dicta monasteria infra regna Francorum constituta sunl, sed etiam omnes
res quas presenti tempore pr?dictum monasterium infra Hitaliam, Tusciam et
Romaniam, vel in ceteros pagos et terriloria, iuste et legaliler atque quiete
e. 7$ B tenel vel possidet, tam per pr?cepta et auctoritates regum reginarumque, || pon-
tificum, ducum, quamque et per traditiones, cessiones, commutationes, of- 15
fersiones seu collata populi, vel pactuationes legaliler factas, sive per iudicia
evindicata, aul per quelibet instrumenta cartarum, nobiles homines ac devot?
femin? eidem contulerunt monasterio, nominatim eiusdem geniloris nostri pr?-
cepto propier improborum hominumfraudesetinfeslationes, atque inquietudines
inserere. sed memoratus venerabilis abbas Sichardus, quamvis nos eandem 20
geniloris nostri auctorilalem suo consensu ac iussione confirmassemus, de-
pr^catus est celsitudinis nostr? cl^mentiam, ut quia nos divin? maieslatis
disposilio successores illius fecit in imperio, quem et in vita sua consortem
iam fecerat, eandem auctorilalem confìrmationis nostr? innovaremus, ac san-
ciremus pr^cepto. cuius pr^cibus ob Dei ac domini nostri Ihesu Christi 2^
genilricis semperque virginis Mari? reverentiam et amorem, vel mercedis
nosir? augmenlum acquiescenies, liane excellenti? nostr? auctorilalem decre-
vimus fierique pr?cepimus, per quam et idem genitoris nostri pr?ceptum
modis omnibus confirmamus, et quicquid ex lune temporis ad illum sanctum
locum divina auxìi pietas per religiosorum hominum devotionem nominatim 3^
ac singillalim, sicut et in autentico genitoris nostri habetur decreto, inserendo
sancimus ac corroboramus propier futuras pravorum hominum infesiationes
e. 76 A atque inquietudines. idesl fundum Acutianum, || ubi idem venerabile mona-
sterium conslructum est, cum finibus et appendicibus suis in iniegrum.
fundum Calistrianum, in quo est ecclesia Sancii Laurentii. fundum Pompeia- jS
num. fundum Pinianum. fundum Cervinariam. fundum Arìanum, in quo
est ecclesia Sancii Paterniani. fundum Arturianum. fundum Ordeolum.
fundum Muiell?, in quo est ecclesia Sancii Angeli. fundum Urbanam, qui et
vicus Sagi vocalur, in quo est ecclesia Sancii Viti, cum pralis, silvis et aquimolis,
vel omnibus ad eum in iniegrum perlinentibus. ex fundo Adriano uncias 4^
ires, in quo est ecclesia Sancii Valentini. fundum Medianam. fundum
Casalamantis. ex fundo Arcuniano unciam unam. ex fundo Aterniuno
CHRONICON FARFENSE. 201
uncias sex. ex fundo Silvaniano uncias sex. ex fundo Anelano uncias
novem, ubi est ecclesia Sancii Felicis. fundum Agellum, fundum Cici-
lianum, in quo est ecclesia Sancti Donati. fundum Patrinionem, fundum
Gignianum. ex fundo Scandiliano uncias quatuor. fundum Criptulas.
5 fundum Marcellianelium prò unciis quatuor. fundum Apicianum, qui et
Longitia, in quo est ecclesia Sancti Gordiani. fundum Scaplianum. fun-
dum Testam. fundum Paternionem. fundum Centum. fundum Ali-
nianum. fundum Turris, in quo est ecclesia Sancti Laurentii. ex fundo
Pendigiano uncias duas. fundum Cesarianum. fundum Pulgianum. fun-
10 dum Ventilianum. fundum Fornicatam cum traiecto suo, seu gualdum in
integrum, in quo est ecclesia Sancti Gethuiìi et Sancti Benedicti, cum om-
nibus eis generallter in integrum pertinentibus. fundum Germanicianum
in integrum, ubi est ecclesia Sancti Petri, || fundum Musileum. fundum e. 76 r
Cassianum. ex fundo Staberiano uncias sex. fundum Cassulam, fun-
15 dum Laccanianum. fundum Medianam. fundum Marcilianum. fundum
Monacianum. fundum Fisianum. fundum Canianum. fundum Luni-
rianum, fundum Balburianum, ex fundo Classicella uncias tres, ubi est
ecclesia Sancti Petri. ex fundo Fuliniano uncias sex. ex fundo Rigiano
uncias sex. ex fundo Pontianello uncias sex. fundum Perticami^. ex
20 fundo Aurificis uncias sex. fundum Pacilianum. ex fundo Cassiano un-
cias sex, in quo est ecclesia Sanct? lust?. fundum Mallianum, in quo est
ecclesia Sanct? Eugeni?. ex fundo Figniano uncias sex. ex fundo Cister-
nul? uncias octo. ex fundo Occiano uncias septem et semis. ex fundo
Arunciano uncias sex. fundum Olivulam. fundum Pontianellum. ex
25 fundo Bussuli uncias novem et scripulos tres. item exinde unciam unam,
ex fundo Macerul? uncias sex, ex fundo Rofiano uncias tres, in quo est
ecclesia Sancti Stephani. ex fundo Macerul? uncias quatuor. ex fundo
Cassiano unciam unam. ex fundo Sepiciano unciam unam et dimi-
diam. ex fundo Mediana uncias duas. ex fundo Martiani uncias duas
30 et dimidiam, ubi est ecclesia Sancti Victorini. ex fundo Prata uncias tres.
ex fundo Argasiano uncias quatuor. ex fundo Catoniano uncias duas, in
quo est ecclesia Sanct? Sabin?. ex fundo Arsura uncias quatuor. ex fundo
Agellari uncias duas. ex fundo Latiniano uncias duas. ex fundo Altariolo
uncias duas. ex fundo Argasiano tres partes de uncia. ex fundo Petiniano
^^ uncias duas. ex fundo Puptiano uncias quatuor. ex fundo Domiciano
uncias quatuor, in quo est ecclesia Sancti Stephani. ex fundo Crispiniano || un- e. 77 a
cias tres. ex fundo Cisiniano uncias novem, in quo sunt ?cclesi? Sanct? Ma-
ri? et Sancti Silvestri. ex fundo Lucaniano unciam unam, ubi est ecclesia
Sancti Petri. ex fundo Begiano uncias duas. fundum Ortisianum. ex
40 fundo Cipiriano unciam unam, ubi est ecclesia Sancti Calistrati. ex fundo
Bebgiano unciam unam semis. fundum Catilianum. fundum Criptulas.
fundum Veneri?. fundum Montanianum. fundum Bebcianum, in quo est
Chron. Farf, I. 1$
*
202 CHRONICON FARFENSE.
ecclesia Sancii Abundii. ex funJo Lamniano iincias tres. fundum Tu-
rianum, in quo est ecclesia Sanct? Mari?. fundum Morianula. fundum
FoUianum, in quo est ecclesia Sancti Sabini. ex fuiido Monumenti Cupis
uncias sex. fundum Terbiiianum. ex fundo Pretorioli uncias sex. ex
fundo Serviliano uncias sex, ubi est ecclesia Sancti Antimi. ex fundo Ga- J
biniano uncias duas. ex fundo Lavariano uncias quatuor, ubi est ecclesia
Sancti Gethulii. ex fundo Beaginelli uncias quatuor. fundum Arrianum,
in quo est ecclesia Sancti Laurentii. ex fundo Tulliano uncias sex, ubi est
(^cclesia Sancti Valentini. ex fundo Muptiano uncias tres. fundum Pa-
tcrnum, in quo est ecclesia Sancti Valentini. fundum Orcilianum. ex fundo IO
Vassiano uncias sex, in quo est ecclesia Sancti Victorlni. ex fundo Cos-
siiano uncias sex, ubi est ecclesia Sancti Cessigii. ex fundo Auriclano un-
cias sex, ubi est ecclesia Sancti Petri. ex fundo Siliglani uncias tres, ubi
est ecclesia Sancti Angeli. ex fundo Graniano unciam unam. fundum
Mignianum in quo est ecclesia Sanct? Helen?. fundum Mallianum in quo IJ
est ecclesia Sancti luvenalis. ex fundo Anelano uncias sex, ubi est ecclesia
Sancti Petri. ex fundo love uncias sex, ex fundo Pretoriolo uncias sex,
e. 77 B ubi est ecclesia Sancti Sebastiani. || ex fundo Usiiano, qui et Illianus vocatur,
uncias sex, in quo est ecclesia Sanct? Anatholi?. ex fundo Feclinul? uncias
sex, ubi est ecclesia Sanct? Victor!?. ex fundo Paterno uncias tres, ubi est 20
ecclesia Sancti Victorini. fundum Pretorìum cum appendiciis suis tam in
montibus quam in planitiis. ex fundo Salliano uncias tres, ubi est ecclesia
Sancti Martini. ex fundo Coriliano uncias tres. fundum Furianum in
quo est ecclesia Sancti Bartholomei. ex fundo Lusiano uncias tres. ex
fundo Acliano uncias quatuor, seu et medietatem de gualdo qui dicitur Laurus 25
et medietatem de portione Probati castaidi!, ex fundo Paterno unciam unam
semis. ex fundo Valeriane uncias quatuor, in quo est ecclesia Sancti Mar-
tini, ex fundo Corviano uncias sex, in quo est ecclesia Sancti Pancratii.
ex fundo Bagiano terram modiorum septem. ex fundo Piano unciam unam
semis. ex fundo Luccigiano unciam unam semis. ex fundo Viarii uncias 30
tres. ex fundo Acutiano uncias octo, in quo est ecclesia Sancti Gregorii.
fundum Motianum, in quo est ecclesia Sancti Angeli. fundum Furianum.
fundum Paternum positum in Variano et in Cullano, in quo est ecclesia
Sanct? Cecili?. fundum lustianum in integrum. ex fundo Agello uncias
novem. fundum Sentianum, in quo est ecclesia Sancti Antimi. fundum ^^
Privatis. fundum Albucianum cum appendiciis suis. gualdum Tancies
in integrum per loca designata, sicut primitus ab ipso monasterio posses-
sum est et concessum. fundum Findiliani uncias duas. ex fundo Passiano
uncias sex. ex fundo Antariano uncias sex. ex fundo Ces? Surd? uncias
e. 78 A duas. ex fundo Terviliano uncias sex. ex fundo ||Ces? Candid? uncias sex. 40
ex fundo Polliano uncias sex. ex fundo Leonis terram modiorum decem. ex
fundo Leogniano uncias sex. ex fundo Vaiano uncias sex. ex fundo Vetu-
CHRONICON FARFENSE. 203
siano uncias sex. ex fundo Servjliano uncias quatuor. ex fundo Musiano
uncias septem. ex fundo Seriole uncias sex. ex fundo Mariano uncias sex.
item ex fundo Serviliano portiunculam unam. ex fundo Pretori! portiun-
culam unam. ex fundo Galignani portiunculam unam. ex fundo Sisiano
5 uncias octo. ex fundo Catiniano unciam unam. ex fundo Gai mediam
unciam. ex fundo Turiano uncias undecim. ex fundo Variano uncias
undecim. ex fundo Salisiano uncias decem. ex fundo Vasiano uncias
decera, ubi est ecclesia Sanct? Mari?. fundum Corbonianum. fundum
Lucianum, ubi est domusculta in integrum. ex fundo Ariano uncias
IO duas. ex fundo Septiniano unciam unam semis. item ex eodem uncias
sex. fundum Pippillianum cum appendiciis suis in integrum. fundum
Scandilianum. fundum Antiquum. ex casale Antiano uncias tres. et oli-
vetum in Porporaria. homines quoque qui fueruht Maioriani, cum rebus et
substantiis suis in integrum. et ^cclesiam Sancti Eusanii cum rebus suis
Ij in integrum. nec non et res quas dominus genitor noster per sua pr^cepta
eidem confirmavit monasterio. idest gualdum quod dicilur Tancies, et
curtem [qu? vocatur] Vallantis, cum omni integritate et appendiciis suis, qu?
Hildeprandus per sua confirmavit pr^cepta. et res quas tradidit Theode-
mundo, qui per istrumenta cartarum pr^fato || delegavit monasterio. etiam e. 78 b
20 et curtem Tatianum, quam dominus apostolicus Adrianus Luponi per suum
privilegium confirmavit, et ipse Lupo per cartulas simul cum ipso pri-
vilegio eidem delegavit monasterio cum omni integritate. etiam et mo-
nasteria virorum et puellarum [qu? nuncupantur his nominibus : monaste-
rium] Sancti Marci evangelista, quod est situm iuxta murum Spoletan?
25 civitatis, quod dominus et avus noster Carolus augustus ad idem monasterium
per suum confirmavit pr^ceptum, et [aliud quod dicitur monasterium] San-
cti Salvatoris, situm non procul ab eadem civitate Spoletana. et monaste-
rium puellarum quod nuncupatur Sancti Georgii, quod est constructum sub
muros civitatis Reaiin?. et ^cclesiam Sancti Michahelis Archangeli, [qu? est
30 posita] super fluvium Mellinum iuxta civitatem Reatinam, cum omni integri-
tate sua. et in territorio Firmano monasterium quod vocatur Sancti Silve-
stri vel Sancì? Marin?, cum omni integritate. [similiter] et res quas pi?
recordationis genitor noster per pr?cepta auctoritatis atque confirmationis
su? pr?dicto contulit monasterio et confirmavit. idest res Maioriani et uxoris
3 j' ac filiorum eius, quas ille possedit vel ei dat? fuerunt ex concessione regum
reginarumque, ducum, vel qu? per affiliationem ac comparationem sive alium
quemlibet attractum ad eum pervenerunt. seu et portum in Aso. vel
alias res quas Hildeprandus dux ei condonavit per sua pr?cepta, ac domnus
IO. ex eodem] Nel Regesto ex fundo Septiniano 19. qui] Nel Regesto et ipse
Theudemundus 21. privilegium] Nel Regesto preceptum 21-22. privilegio] Nel
Regesto prpcepto
204 CHRONICON FARFENSE.
et avus noster Carolus imperator eidem Maioriauo confìrmavit. vcl qu? a
domino et genitore nostro postea possess? sunt et ex sua donatione et con
firmatione ad pr^dictum monasterium pervenerunt. [similiter] et res Bene-
c. 79 A dicti presbiteri, et Magnonis, et Hildeprandi, et Benedicti, || nepotum eius. et
rcs Gaidoaldi. [et] res Tanicisì, sive Pippini presbiteri filii eius. [et] res e
Helin? anelile Dei. [et] res Gualtaril filli Rlmonis. [et] res Scamar?, et
Scamperti filli eius. [et] res Pergonis, et Liutprandi presbiteri. [et] res Sol-
dull clerici, [et] res Guillonis et Guilliprandi filli eius. [et] res Baselli. [et]
res Palumbi. [et] res Theodelasi. [et] res Attonis et Hautonis filli eius et
Rodelinde uxoris eius. cenobium quoque beati Stephani, [quod situm est] in io
finibus Beneventanis, cum curtibus, cellulls, gualdis, vel omnia et in omnibus
ad ipsum pertinentibus. res vero Aldonis et Arduini patris eius. res Alahis
et Gisiltrude matris eius, res Hyrminfridi et uxoris eius. res etiam Hil-
derici et Taciperge genitricis eius et Hilciperge coniugis eius. sive etiam
et gualdum quod est in finibus Reatine civitatis, qui nuncupatur Rivus Curvus, 15
per loca nominata vel designata, sicut in precepto genitoris nostri continetur.
et plscatorem nomine Aunefridum et fratres eius manentes in territorio Rea-
tino, in loco qui dicitur Septempontius, cum uxoribus et filiis eorum, terris
ac domibus eorum. nec non et piscationem quam ipsi facere consueve-
rant, simul cum omnibus rebus suis. Insuper et res quas advocatus predicti 20
Ingoaldi abbatis, predecessoris scilicet Sichardi venerabilis abbatis, in pre-
sentia Adeldramni seu Leonis missorum quorumdam genitoris nostri, super
Guinigisium quondam ducem legibus conquisivit et iudicia evindicata exinde
accepit. idest res quas Paulus et coniux sua, sive Gemmulus et Maurica
e. 79 B ad idem delega verunt monasterium. || [etiam] et res quas Salomon Francus 25
predicto contulit monasterio, quas iam dictus Guinigisus exinde iniuste abs-
tulit, et per lusslonem nostram Richardus dux, inqulsitione facta, predicto
monasterio reddidit et revestivit. insuper et res de quibus idem abbas in-
strumenta cartarum pie memorie genitoris nostri ostendlt, per que nobiles
viri et femine eidem monasterio solemni donatione contulerunt. idest res }0
Stauraci et Petri filli eius. et res Gelsi et uxoris eius. et res Zabennonis
et uxoris eius. res Petri clerici de Camerino. res Arnaldi presbiteri et
sororis eius. res Azilonis presbiteri, et Aliprandi filli Sicipori. et res
Astemari et lohannis et Theodlni fratrum. res Grisonis Spoletani. res
Scamari filli Scamperti. res Arsi et uxoris eius, et Luponis et Acerici SS
fratrum. et res Theodemundi nepotis eorum. res Scaptolfi et Formose
uxoris eius, et lohannis filli eius, quas ille per cartulas offersionis seu dona-
tionis ad idem contulerunt monasterium nec non et breves pactuationis
vel convenientle, que ex ipsis rebus facte sunt, inviolabiles perseverent. res
Eufemie anelile Dei, reliete quondam Lamperti. res Mauri presbiteri Fir- 4^
6. Nel testo Helene 12. ipsum] Nel Regesto eum
CHRONICONFARFENSE. 205
man? civitatis. res Hilderici patris Audulfi. res denique superius con-
scriptas, cum omnibus ad se pertinentibus vel aspicientibus, mobilibus et
immobilibus ac sese moventibus, sicut eas pr?fati homines possederunt et
per instrumenta cartarum || ad memoratum venerabile monasterium condona- e. 80 a
5 verunt, undecumque ad eos pervenissent, et presenti tempore iuste et ratio-
nabiliter atque quiete pr^dictum tenet vel possidet monasterium, vel, sicut
superius dictum est, ex munificentìa regum reginarumque, ducum, castal-
diorum, vel ex collatis populi, sive c^terorum fidelium largitale, vel etiam
monachorum qui in eodem monasterio suas animas salvare cupientes intra-
IO verunt, et ibidem res suas delegaverunt, et moderno tempore pr?dictum mo-
nasterium possidere videtur, cum monasteriìs, cellulis, sinodochiis, ^cclesiis,
curtibus, villis, fundis, vel casalibus, piscariis cum piscatoribus suis, servis,
ancillis, libellariis, cartulatis, offertis, opilionibus, gualdis, molendinis, sub omni
integritate ad iam dictum venerabile monasterium, nostris futurisque tempo-
15 ribus, confirmamus. pr?cipientes ergo iubemus atque hanc nostr? auctoritatis
confirmationem sancimus, sicut in domni et genitoris nostri continetur pr§-
cepto, ut nullus pontifex, episcopus, aut abba, dux, vel castaldius, actionarius,
seu quislibet reipublic? procurator, sive de iunioribus aut successoribus eorum,
memorato Sichardo venerabili abbati vel successoribus eius, sive agentibus
20 ipsius monasteri], de omnibus rebus superius nominatis, vel de his qu? ad
eas pertinent, vel qu? deinceps divina largiente gratia ibidem condonata
fuerint, ullam calumniam aut iniustam infestationem facere || aut inquietare e. 80 b
ullo unquam tempore pr^sumat. sed liceat eidem pr^dicto abbati successo-
ribusque suis easdem res quieto ordine tenere et possidere. similiter iu-
25 bemus atque pr^cipimus ut nullus eos de quibuscumque rebus, sine publici
malli compellatione, despoliare, vel de rebus monasteri! invasionem facere
pr^sumat. [nec non] et de omnibus animalibus monasterii in finibus Spo-
letani ducatus ita defmimus atque iubemus, ut in pascua publica omni tem-
pore debeant pabulare vel nutriri, sive ili? sive hominum eorum, sine omni
20 datico, castaldatico, ?scatico, herbatico, vel glandatico. et nuUam molestiam
ncque in ponte, nequein via, nequein qualicumquelocopatiantur. sed semper
illibata ipsorum animalia ambulent ubi et publica animalia consueta sunt
pabulare. et liceat illis propriam monasterii terram omni tempore defendere
atque integrare, tam in Reate in loco qui dicitur Lingla et Quintilianus, et
33" in Amiterno in loco qui vocatur Laurianus, quamque et in comitatu Firmano,
seu in quibuslibet reliquis locis, vel animalia eorum ad pabulandum mittere
absque cuiuslibet person? vel potestatis contrarietate. insuper et omnia
qu? pr?dicti reges Langobardorum, idest Liutprandus et Haistulfus, Ratgisus
ac Desiderius, nec non et duces, sive quod domnus et avus noster pi?
40 memori? Karolus, vel genìtor noster Hludovicus augustus per illorum pr?-
cepta pr?dicto venerabili monasterio propter amorem et honorem Dei et
domini nostri Ihesu Christi et sanct? atque intemerat? Genitricis, in cuius
20(3 CHRONICON FARFENSE.
e. 81 A nomine ipsum monasterium dedicatum || esse cognoscitur, vel prò corum heli-
mosina eidem monasterio concesserunt et confirmaverunt, per hoc nostr?
auctoritalis pr?ceptum similiter confirmanius atque concedimus. et quando
quidem divina vocatione pr^dictus abba vel siiccessores eius de hac luce mi-
gravcrint, quandiu ipsi monachi Inter se talem invenire potuerint, qui eos e
secundum regulam sancti Benedicti regere valeat, hcentiam habeant eligendi
abbatem, qualeni meliorem et digniorem inter se invenerint, quatinus ipsam
sanctam congregationem prò nobis et coniuge proleque nostra, et totius im-
perii nostri stabilitate attentius Domini misericordiam exorare delectet. et
ut h?c auctoritas confirmationis nostr? firmior habeatur, et per futura tem- io
pera a fidelibus sanct? Dei Ecclesi? et nostri verius credatur et diligentius
conservetur, more nostro eam supter scribcre et de bulla nostra iussimus si-
gillar! (0. [signum Hlotharii serenissimi augusti.] Dructemirus subdiaconus
atque notarius ad vicem Agilmari recognovi. data .xviii. kalendas ianuarii,
anno Christo propitio imperii domni Hlotharii pii imperatoris in Hitalia .xxi. rj
et in Francia .1. indictione .111. actum Cadiniaco villa, comitatu Cabil-
lonensi, in Dei nomine, feliciter. [amen] (2).
Hic quoque venerabilis abbas Sichardus a quodam Benedicto
habitatore vici Flaviani acquisivit rationem eius de ecclesia San-
cti Alexandri et Sancte Marie, cum omni pertinentia sua. et ec- 20
e. 81 B clesiam II Sancti Martini in Monte, ubi dicitur Casa Putida, cum
omni pertinentia (3). et a quodam Petro acquisivit casam infra
castrum Veterbense. et aliam in Quintiano, cum curtibus et
hortis, vineis et territoriis. et vineam in casale Fuliano, ubi
dicitur Spileum. et aliam in casale Faniano in Valle. et de 25
prato casalis Cafazani. et in casale Pilo Pertusso. et de ca-
sale Salicis. et de casale Clanculani. et in casale Apulano.
et de casale Pile. et in casale Celsignano iuxta Bledanum.
et de Viazana territorio Orclano. et Cagio Agonis. et de
massa Ancarianensi. et de Milgano. et cambium eius in 30
Cruce. et in Fontana Clusa. et in Lardano, et in Petia de
Albina, finibus Veterbensium. hos supradictos casales una cum
vocabulis suis in integrum acquisivit ('♦).
e. 82 A Hic etiam almificus pater quibusdam viris germanis, Probato
et Picconi, concessit res et substantias, diebus vite illorum tan- 55
(i) Effigie dell'imperatore Lotario. (3) An. 838; R. F. doc. 28^
(2) R. F, doc. 282. (4) Au. 840; R. F. doc. 284.
CHRONICONFARFENSE. 207
tum, quas ipsi in hoc monasterium per cartas donationis emise-
rant. idest ciirtem in massa Turana, in casale Massiniano, et
Corneto, et civitate, et casas colonicas. idest casam Bonou-
suli, casam Palumbi, casam Merculi, casam Maineperti, casam
5 Palumbuli, casam Adudatuli, casam Delicatuli, casam Petri por-
cari!, casam Petri ferrarii, casam Marioaldi cum substantia Ali-
duli fratris eius. isti resident in Corneto et in Massugiano.
item in Tampiliano casam Venerioli, casam Alonsuli. et res
in Taliano et Miisiano et Motulo, et casam coloniciam Valentioli
IO in Taliano. et petiam terre sementaricie ubi dicitur Campus,
et unum servum manualem nomine Marcellinulum, cum ecclesia
vocabulo Sancte Marie ibidem, sub annuali pensione denario-
rum .XII. et constituit quendam Sintarum in gualdo huius mo-
nasterii in Campo Gartiani ad meliorandum ipsas res, et de omni
1 5 labore, sive animalibus ibi nutritis, etiam de arboribus, medietatem
annualiter reddendum. et cuidain Urso presbytero concessit
res, cum piscinis .v. ad linum macerandum, in Decano, et de Ex-
cleto, et in casale Surine, et vineam de Riello, et terram in Padane,
et pratum super rivum, ad pensionem reddendam annualem so-
20 lidi unius in curte nostra Veterbensi. et in casa vel orto
de Carticla, ad piscandum || in piscaria, ordinavit quendam Ioan- e. 82B
nem. et in Camerlula concessit quibusdam germanis Aute-
perto et Racifuso coloniam in Mandano, ad censum huiusmodi
reddendum, in curte nostra de Travenano, scilicet per omnem
25 septimanam, per unumquemque, operam unam in labore qui ne-
cessarius fuerit<''\
Defuncto autem prefato magnifico domno Sichardo abbate,
Hlotarius imperator hoc monasterium commisit cuidam Petro
Spoletane urbis episcopo. sed non multo post idem venerabilis
]o episcopus suis precibus optinuit ut ad pristinum statum hoc sa-
crum cenobium reduceretur, et electus Hildericus ab eodem im-
2. Massiniano] Il Largitorio ha Massingiano 7. Massugiano nel testo e nel
Largitorio.
(i) Le largizioni concesse dall'abbate Sicardo sono registrate nel Largi-
torio dalla e. Ili B alla e. v a.
208 CHRONICON FARFENSE.
paratore confirmaretur. quod factum etiam per imperialis prc-
cepti auctoritatem est corroboratum.
^8* ^Mo" Quartus decimus denique huic loco prefuit Hildericus ab-
bas(^\ satis placabilis atque aptus Deo et hominibus, strenue,
secundum Deum et seculum, suum peragens officium, ita ut 5
cunctis spiritualibus per omnia amabilis existeret. gubernavit
autem hoc monasterium annis .xi. mensibus .vi. et diebus .v.
migravit in pace idus septembris.
Hic venerabilis pater acquisivit in hoc monasterio a quodam
Benedicto in Caneria, ubi dicitur Genestetum, terram in uno te- i^
nere modiorum quadraginta ('). et revicit in placito publico
e. 83 A terras et silvas in Falagrine, in Scantiano, que fuerunt || concesse
in hoc monasterio a Paulo et Taxila uxore eius, et confirmate
per preceptum domni Hludovici et Hlotharii imperatorum <^4).
et a quodam Boniperto presbytero per concambium acquisivit in 15
loco qui vocatur Cannicia petiam unam terre longitudinis pe-
dum .e. latitudinis pedum .ex. et in alio capite pedum .e. *^5).
et in massa Torana, ubi dicitur Brixianus, terram modiorum
trium ^^\ et ibidem in gualdo exercitnle, ubi dicitur Puzalia,
iuxta massam Toranam, vocabulo Acutiano, portiones decem, caput 20
mittentes in montem Victamium, pedem in fine Sancti Petri de
Roma ^7). et ibidem, in vinea Porcarenis, terram per longitu-
dinem pedum mille, per latitudinem pedum .e. a quodam Teu-
prando acquisivit pretio denariorum .l. et a Scamperto, in eo-
dem gualdo, terram longitudinis pedum mille, latitudinis pedum .e. 2 >
pretio denariorum .l, et a Stephano, ibidem, terram longitu-
dinis pedum mille, latitudinis pedum .e. et a Gisolfo terra eius.
et a Sindeperto terram longitudinis pedum mille, latitudinis pe-
dum .e. pretio denariorum .l. et a Leone et Andrea terram
longitudinis pedum mille, latitudinis pedum .e. pretio denario- 50
rum .L. et a Gardeperto, ibidem, terram per longitudinem pe-
dum mille, per latitudinem pedum .e. pretio similiter argenti
(i) V. la nota i a p. 23 di questo (4) An. 845 ; R. F. doc. 286.
volume. (5) An. 847; R. F. doc. 288.
(2) Effigie dell'abbate Ilderico. (6) An. 852; R. F. doc. 289.
(3) An. 843; R. F. doc. 285. (7) An. 853; R. F. doc. 290.
CHRONICONFARFENSE. 209
denariorum .l. et a Bizone, ibidem, terram longitudinis pedum
mille, latitudinis pedum .e. pretio denariorum .l. et a lohanne,
ibidem, terram longitudinis pedum mille, latitudinis pedum .e.
pretio similiter argenti denariorum .l.('). item a Scamperto,
5 ibidem, terram longitudinis pedum mille, latitudinis pedum .e,
pedem mittentem || in fine Sancti Petri in monte Cacuno. item e. 85 b
a Teuprando et Trasone germanis, ibidem, terram longitudinis
pedum mille, latitudinis pedum .e. pretio similiter argenti dena-
riorum .L. ^^\ et a Causario molinum unum suptus Tampilia-
10 num in Rivo, et vineam ibidem ad Rivum, pretio argenti solido-
rum .V. <^5). et ibidem ubi dicitur ad Civitatem ad SartofagumW,
et a quodam Veirone, ibidem, terram longitudinis pedum duorum
milium, latitudinis pedum .l., pedem tenentem in rivo Sancti Pe-
tri de Roma, in monte Cacuno, pretio argenti denariorum .l. ^5).
15 et a Ioanne in Stalpliano terram plus minus tremisso uno, pretio
denariorum .XII. ^^). et a Galieperto in casale Cattigiano vineam
et terram cum una pergula qup est pedum quatuor, pretio argenti
solidorum .v. ^^\ et a Guerneldi sanctimoniali femina, ex natione
Francorum, filia Alderih de pago Guarmatia, acquisivit in hoc mo-
20 nasterio idem venerabilis Hildericus abbas curtem unam in pago
Reatino, ubi dicitur Acera, in integrum <^^). et in supradicta
massa Torana, ubi vocatur Captidianus, portionem cuiusdam
Scamperti in integrum^^).
Prpdictus vero domnus Hildericus, cum in huius regimine mo- e. 84 a
25 nasterii a fratribus esset electus, et ut a domno imperatore Hlo-
tario confirmaretur, ipsius presentie fuisset una cum Petro Spo-
ietano episcopo directus, cui dudum hoc monasterium commiserat,
imperator hanc in Horgo curte regia eidem episcopo de sub-
scriptis huius monasterii rebus diebus vite eius fecit convenien-
30 tiam, ut in ipsius manerent potestate ordinandi et disponendi
15. minus] Nel testo missus 16. Nel Regesto Giliepertus - Coltegianus
(i) An. 854; R. F. doc. 291. (6) An. 856; R. F. doc. 296.
(2) An. 854; R. F. doc. 292. (7) An. 856; R. F. doc. 297.
(3) An. 854; R. F. doc. 293. (8) An. 856; R. F. doc. 298.
(4) An. 555; R. F. doc. 294. (9) An. 857; R. F. doc. 299.
(5) An. 855; R. F. doc. 295.
Chron. Farf. I. 14
210 CIIRONICON FARFENSE.
eas qualiter vel quomodo sibi placcret, diebus vite sue tantum,
videlicet res Gualdeberti, res Petri, res Gerardi, res Sicharii, rcs
Adelpraiidi, res Tacilonis, cella Sancti Marci cum rebus Teo-
phaiii comitis que sunt in Spoleti, res Stephani, res Alonis, res
Guinigis, res Aufridc, res Guaningi et Nithardi, cella Sancti Mar- 5
tini in Valle, cella Sanctp Felicitatis.
Et ordinavit idem domnus Hildericus abbas quosdam viros in
gualdo Interocrino huius monasterii, qui nominatur Campus
Gartianus, annis decem, ad custodiendum et laborandum atque
meliorandum. et in massa Interocrina, sciiicet in Casarise seu in io
Miliario, quc fuerunt in hoc monasterio per cartulam donate ab
Hilderico castaldio, constituit libertos ipsius ad cultandum et me-
liorandum in libellario nomine, diebus vite illorum, et ad persol-
vendum annualiter in hoc monasterio ordei modia .x., vini
decimatas .e, et per messuram ebdomadas .11., per sementem 15
e, 84 B ebdomadas .11., per vindemiam || ebdomadas .11., per feni tempus
ebdomadas .1., et ad suum opus ebdomadas .11. quas persolvere
debent ubi necesse fuerit laborare, excepta illa ebdomada quam
in Reate facere promiserunt. et annualiter per unumquemque
persolvant pullos .111. et si necesse fuerit prò utilitate huius 20
monasterii, epistolas vel mandatum deportare debeant. quorum
nomina hec sunt: Honoratus, Maurisso, Rinco, Cauculus, Aci-
pertus, Fabrianus, Bonipertus, Lupo, Maio, et Rodipertus. item
in Caneria, in casale Cupriniano, sub pensione persolvenda, con-
stituit quendam virum nomine Benedictum. item in massa In- 25
terocrina, in casale Caprarice, in rebus quas in hoc monasterio
delegavit Hildericus castaldius per cartulam donationis, constituit
ipsius Hbertos, quorum nomina hec sunt : Caprarecunus, Fratellus,
Audimundus, Audulfus, Raimpertus, Perto, Martinus, Johannes,
Sabinus et Maiolus, ut ipsas res cultarent et meliorarent, et an- 30
nualiter persolverent pensionem ordei modia .x., vini decimatas .e,
et in tribus mensibus, idest per messuram ebdomadas .11., per se-
mentem ebdomadas .11., per vindemiam ebdomadas .11., per fenum
ebdomadam unam, et ad suum opus ebdomadas .11. quas persol-
verent ubi nobis necesse fuisset laborare, excepta illa ebdomada 55
quam in Reate facerent. et ceteris mensibus ad utilitatem huius
CHRONICON FARFENSE. 211
monasterii persolverent ebdomadam imam, et ad suum opus ebdo-
madas .ir. et amiualiter per unumquemque pullos tres. et si
necesse fuerit prò militate huius monasterii, epistolas vel mandatum
deportent. || item in massa Nautona, in casale Scuriano, et in e, 85 a
5 Barbi, in ipso gualdo ordinavit Gaiprandum et Gunipertum, usque
in eorum generationem tertiam, ad meliorandum et usufruendum
et annualiter pensionem persolvendum in cella Sancti lustini, ibi-
dem in Nautona, decimatas musti .xx., et pullos .111., unum in Nati-
vitate Domini, alium in Pasca, alium in sanct^ Marie de augusto.
IO item in massa Torana, in Coniolicampi, in monte et plano, or-
dinavit Rodimundum presbyterum et Benedictum pr^sbyterum ad
dandam annualiter pensionem argenti denariorum .xii. item
in eadem massa Torana, in gualdo qui vocatur Putialia, et loco
ubi dicitur Acutianus, que sunt prehense due in integrum, ordi-
1 5 navit quendam Leonem, in eius tertiam generationem, ad omnem
laborem et fruges, et vinum ibidem annualiter nobiscum divi-
dendum per medium, et sementem communiter ponendum.
item in curte Interocrina que fuit Hilderici castaldii, in loco ubi
nominatur Casarice, constituit Gaiponem ad annualiter persolven-
20 dum argenti solidos .ce. denarios romaniscos expendibiles. et
in Pingui, vini decimatas .e, ordei modios triginta. excepto
illa molina que ante ipsam curtem videntur, que in nostra reser-
vavit potestate, in quibus dare debemus machinas et ferraturas
hic in Sabinis, et ipse transferre ibidem. et debet in hoc mo-
25 nasterio annualiter transmittere in singulis festivitatibus, idest
sanctp Mari^, Nativitatis Domini, et Pasche, pullos .xx. et nobis
vel monachis et hominibus nostris illuc euntibus, et caballis, omnia
necessaria ad mansionem debet prebere. || item in massa Torana, e. 85 b
in casale Cattigiano, ordinavit quendam Luponem ad melioran-
30 dum et omnes res ibidem per medium nobiscum dividendum.
et inibi, in casale Stallano, ordinavit lohannem ad persolvendum
annualiter vini decimatas .xii. et omnes labores per medium no-
biscum dividendum. et inibi, in casale Taliano, ubi dicitur Car-
deitus, in colonia Valentionis servi nostri, constituit Falcolum
S^ cleri cum ad annualiter persolvendum angarias in curte nostra in
Corneto, per omnes menses, ebdomadas .11. in quocumque labore
212 CHRONICON FARFENSE.
nobis necessario, et ad viam f:iciendum in Romani, in Teatem,
et in hoc monasterium, et vinum per medium nobiscum divi-
dendum^').
An. 8S7-872. Quintus decimus autem huic sancto cenobio venerabilis
Perto(^) prefuit abbas. 5
Huic denique et in hoc monasterio, per prcceptum imperiale,
Hludovicus imperator omnium rerum huius sacri cenobii in hunc
An 8'7?8^q?(3) ^^^^um emisit confirmationem sive optimam hbertatem:
L' imperatore . , . . . ^, /-n • . t-x • • -i tti i
Ludovico II con- [m nominc domini nostri Ihesu Christi Dei eterni. J Hludovicus gratia
ferma al monaste- y^ . . ^ ^ . .,,. . ... ,.. _ _
ro il possesso di ^^^ impcrator augustus. si illius amore, cuius munere c?teris mortalibus IO
dl^suoi^^TivUeg'i^ prelati sumus, loca divino famulatuì consecrata congruis magnificenti? nostr?
e. 86 A beneficiis ad dlvinum cultum huberius exsequendum || sustollimus, dign? retri-
butionis premium nos a Domino remunerari fideliter credimus. igitur notum
esse volumus cunctis fidelibus sanct? Dei ^cclesi? et nostris, pr^sentibus sci-
licet et futuris, quia vir venerabilis Perto, Sabinensis monasterii abba quod 15
est constructum in honore beat? Dei genitricis semperque virginis Mari?,
ostendit serenitatis nostr? optutibus quidam pr?cepta pr?decessorum nostro-
rum Caroli et Hludovici gloriosissimorum imperatorum, in quibus contine-
batur semper idem monasterium sub plenissim? emunitatis tuitione habuisse,
sed permaxime pi? recordationis genitoris nostri Hlotharii pr?stantissimi im- 20
peratoris, quod dum relegi fecissemus, inter multas altercationes et varias
discussiones evindicando, atque ab omnibus partibus liberando, in omni quie-
tudine retracto, sub suo nomine vel successorum suorum auctoritatis su?
censuram constituisse, ut nullus pontifex, dux, princeps, aut quislibet supe-
rioris vel inferioris ordinis reipublic? procurator, idem monasterium sub tri- 25
buto aut censu constitueret. sed omni quietudine, sua defensione atque
imperiali tuitione fultum, consisteret. deinde memoratus venerabilis Perto
abba, prò pienissima in futurum securitate vel quietudine, depr?catus est cel-
situdinis nostr? clementiam, ut et nos super easdem auctoritates. Domino
favente, nostram adderemus corroborationis censuram. cuius pr?cibus, ob ^^o
Dei et domini nostri Ihesu Christi genitricis semperque virginis Mari? reve-
e. 86 B rentìam et honorem, vel mercedis nostr? augmentum, acquiescentes, || hanc
excelienti? nostr? auctoritatem decrevimus, fierique pr?cepimus, per quam et
idem genitoris nostri pr?ceptum modis omnibus confirmamus, et quicquid ex
9. Le parole tra parentesi quadrate non si trovano nel testo e si suppliscono to-
gliendole dal Regesto.
(i) Le largizioni concesse dall' ab- (2) Effigie dell'abbate Pertone.
bate Ilderico sono registrate nel Lar- (3) Vedasi nel Rei!;esto (III, i) la
gitorio dalla e. v b alla e. vini a. nota al doc. 300.
CHRONICON FARFENSE. 213
tunc temporis ad illum sanctum locum divina auxit pietas, per religiosorum
hominum devotionem, nominatim ac singillatim, siculi et in autentico geni-
toris nostri habetur decreto, inserendo sancimus ac corroboramus propter
futuras pravorum hominum infestationes atque inquietudines. idest fundum
5 Acutianum, ubi idem venerabile monasterium constructum est, cum finibus
et appendiciis suis in integrum. fundum Calistrianum, in quo est ecclesia
Sancii Laurentii. fundum Pompeianum. fundum Pinianum. fundum
Cervinariam. fundum Marianum, in quo est ecclesia Sancii Paternianì, fun-
dum Arcturianum. fundum Veneri?. fundum Ordeolum. fundum Mu-
lo tellam, in quo est ecclesia Sancii Angeli. fundum Urbanam, qui et vicus
Sagi vocatur, in quo est ecclesia Sancii Viti, cum pratis, silvis et aquimolis,
vel omnibus ad eum in integrum perlinentibus. ex fundo Adriani uncias
tres, in quo est ecclesia Sancii Valentini. fundum Medianam. fundum Ca-
salamanlis. ex fundo Arcuniano unciam unam. ex fundo Aterniano un-
I 5 cias sex. ex fundo Silvaniano uncias sex. ex fundo Antiano uncias no-
vera, ubi est ecclesia Sancii Felicis. fundum Agellum. fundum Cecilianura,
in quo est ecclesia Sancii Donati. fundum Patrinionem. fundum Gignia-
num. ex fundo Scandiliano uncias quatuor. fundum Criptulas. fundum
Marcianellum prò unciis quatuor. fundum Apicianura, qui et Longilia, in quo
20 est ecclesia Sancii Gordiani. fundum Scaplianum.|| fundum Textam. fun- e. 87 a
dum Palernionem. fundum Cenlum. fundum Alinianum. fundum Turris,
in quo est ecclesia Sancii Laurentii. ex fundo Pendigiano uncias duas.
fundum Cesarianum. fundum Pulgianum. fundum Montem Aureum. fun-
dum Fornicala cum traicelo suo seu gualdo in integrum, ubi sunt ?cclesi$
25 Sancii Geihulii et Sancii Benedicli cum omnibus eis generaliler in integrum
perlinentibus. fundum Germanicianum in integrum, ubi est ecclesia Sancii Pe-
tri. fundum Musileum. fundum Cassianum. ex fundo Staberiano uncias
sex. fundum Casulam. fundum Lacanianum. fundum Medianam. fun-
dum Marcilianum. fundum Monacianum. fundum Fissianum. fundum
30 Canianum. fundum Lurinianum. fundum Balburianum. fundum Pàcia-
num. ex fundo Classicella uncias tres, ubi est ecclesia Sancii Pelri. ex
fundo Fuliniano uncias sex. ex fundo Rigiano uncias sex. ex fundo Pon-
tianello uncias sex. fundum Perlicalul?. ex fundo Aurificis uncias sex.
fundum Pacilianum. ex fundo Casiano uncias sex, in quo est ecclesia
SS Sancì? lust?. fundum Mallianum, in quo est ecclesia Sancì? Eugeni?. ex
fundo Figniano uncias sex. ex fundo Cisiernul? uncias ceto. ex fundo
Ociano uncias seplem et semis. ex fundo Arunciano uncias sex. fundum
Olivulam. fundum Pontianellum. ex fundo Bussul? uncias novem et seri-
pulos tres. item ex fundo Bussuli unciam unam. ex fundo Macerul? uncias
40 sex. ex fundo Rofìano uncias tres, in quo est ecclesia Sancii Stephani.
38. Bussulf] Così nel testo, e alla linea seguente Bussuli
214 CHRONICON FARFENSE.
ex fundo Macerai? uncias quatuor. ex fundo Cassiano unciam .i. ex fundo
Sepiciano unciam unam et dimidiam. ex fundo Mediana uncias duas. ex
fundo Marciani uncias duas et dimidiam, ubi est ecclesia Sancii Victoiini.
e, 87 B ex fundo Prata uncias tres. ex fundo Argasiano uncias quatuor. ex fundo
Catoniano uncias duas, in quo est ecclesia Sanct? Sabin?. ex fundo Arsura r
uncias quatuor. ex fundo Agellari uncias duas. ex fundo Latiniano un-
cias duas. ex fundo Altariolo uncias duas. ex fundo Argusìano tres partes
de uncia. ex fundo Petiniano uncias duas. ex fundo Puptiano uncias
quatuor. ex fundo Domitìano uncias quatuor, in quo est ecclesia Sancti Ste-
phani. ex fundo Crispiniano uncias tres. ex fundo Cisiniano uncias no- io
vem, in quo sunt ^cclesif Sanct? Mari? et Sancti Silvestri. ex fundo Lu-
caniano unciam unam, ubi est ecclesia Sancti Petri. ex fundo Begiano uncias
duas. fundum Ortisianum. ex fundo Cìpiriano unciam unam, ubi est
ecclesia Sancti Calistrati. ex fundo Bebgiano unciam unam semis. fun-
dum Catilianum. fundum Criptulas. fundum Veneri?. fundum Monta- ij
nianum, fundum Bebcianum in quo est ecclesia Sancti Abundii. ex fundo
Lamniano uncias tres. fundum Turianum, in quo est ecclesia Sanct? Mari?,
fundum Moranulam. fandum FoUianum, in quo est ?cclesia Sancti Sabini,
ex fundo Monumenti Cupi, qui et Casale, uncias sex. fundum Tervilianum.
ex fundo Pr?torioli uncias sex. ex fundo Serviliano uncias sex, ubi est 20
?cclesia Sancti Antimi. ex fundo Gabiniano uncias duas. ex fundo Lava-
riano uncias quatuor, ubi est ?cclesia Sancti Gethulii. ex fundo Beaginelli
uncias quatuor, fundum Arrianum, in quo est ?cclesia Sancti Laurentii. ex
fundo Tulliano uncias sex, ubi est ?cclesia Sancti Valentin!, ex fundo Mop-
tiano uncias tres. fundum Paternum, in quo est ?cclesia Sancti Valentin!. 25
fundum Orcilìanum. ex fundo Vassiano uncias sex, in quo est ?ccles!a
e. 88 A Sancti Victorini. ex fundo Cossigiano || uncias sex, ubi est ?cclesia Sancti Ces-
sigli, ex fundo Auriclano uncias sex, ubi est ?cclesia Sancti Petri. ex
fundo Silignano uncias tres, ubi est ?cclesia Sancti Angeli. ex fundo Gra-
niano unciam unam. fundum Mignianum, in quo est ?cclesia Sanct? Helen?. 30
fundum Mallianum, in quo est ?cclesia Sancti luvenalis. ex fundo Antiano
uncias sex, ubi est ?cclesia Sancti Petri. ex fundo love uncias sex. ex
fundo Pr?toriolo uncias sex, ubi est ?cclesia Sancti Sebastiani. ex fundo
Usiiano, qui et Illianus vocatur, uncias sex, in quo est ?cclesia Sanct? Ana-
tholi?. ex fundo Feclinul? uncias sex, ubi est ?cclesia Sanct? Victor!?. ex j^
fundo Paterno uncias tres, ubi est ?cclesia Sancti Victorini. fundum Pr?-
torium cum appendiciis suis tam in montibus quam et in planitiis. ex fundo
Salliano uncias tres, ubi est ?cclesia Sancti Martini. ex fundo Coriliano
uncias .III. fundum Forianum, in quo est ?cclesia Sancti Bartholomei. ex
fundo Lusiano uncias tres. ex fundo Acliano uncias quatuor. [seu] et medie- 4.0
tatem de gualdo qui dicitur Laurus, et medietatem de portione Probat! ca-
staidi, ex fundo Paterno unciam unam semis. ex fundo Valeriano uncias
CHRONICON FARFENSE. 215
quatuor, in quo est ecclesia Sancti Martini. ex fundo Corbiano uncias sex,
in quo est ecclesia Sancti Pancratii. ex fundo Bagiano terram modiorum
septem. ex fundo Fiano unciam unam semis. ex fundo Luccigiano un-
ciam unam semis. ex fundo Viarii uncias tres. ex fundo Acutiano uncias
5 octo, in quo est ecclesia Sancti Gregorii. fundum Mocianum, in quo est
ecclesia Sancti Angeli. fundum Furianum. fundum Paternum positum in
Variano et in Culiano, in quo est ecclesia Sanct? Cecili?. fundum lustia-
num in integrum. ex fundo Agello uncias || novem. fundum Sentianum, in e. 88 b
quo est ecclesia Sancti Antimi. fundum Privatis. fundum Albucianum
IO cum appendiciis suis. [gualdum Tancies in integrum per loca designata,
sicut primitus ab ipso monasterio possessum et concessum est.] fundi Findi-
liani uncias duas. ex fundo Passiano uncias .vi. ex fundo Antariano uncias
sex. ex fundo Gas? Surd? uncias duas. ex fundo Terviliano uncias sex.
ex fundo Cesa Candida uncias sex. ex fundo PoUiano uncias .vi. ex fundo
15 Leonis terram modiorum decem. ex fundo Leogniano uncias sex. ex
fundo Vaiano uncias sex. ex fundo Vetusiano uncias sex. ex fundo Ser-
viliano uncias quatuor. ex fundo Musino uncias septem. ex fundo Seriol?
uncias sex. ex fundo Mariano uncias sex. item ex fundo Serviliano por-
tiunculam unam. ex fundo Pretori! portiunculam unam. ex fundo Gali-
20 gnani portiunculam unam. ex fundo Gisiano uncias octo. ex fundo Ga-
tiniano unciam unam. ex fundo Gai unciam mediam. ex fundo Turiano
uncias undecim, ex fundo Bariano uncias undecim. ex fundo Salisiano
uncias decem, ubi est ecclesia Sanct? Mari?. fundum Garbonianum. fun-
dum Lucianum, ubi est domusculta in integrum. ex fundo Ariano uncias
25 duas. ex fundo Septiniano unciam unam et semis. itera ex fundo Septi-
niano uncias sex. fundum Pipilianum cum appendiciis suis in integrum.
fundum Scandilianum. fundum Antiquum. ex casale Antiano uncias tres.
et olivetum in Porporaria. homines quoque qui fuerunt Maioriani cum rebus
et substantiis suis in integrum. et ecclesiam Sancti Eusanii cum rebus suis
2 0 in integrum. necnon et res quas domnus et genitor noster per sua pr^cepta
eidem confirmavit monasterio. idest gualdum qui dicitur Tancies || in e. 89 a
integrum per loca designata, sicuti primitus ab ipso monasterio possessum est.
et curtem [qu? vocatur] Vallantis cum omni integritate et appendiciis suis,
qu? Hildeprandus per sua confirmavit pr?cepta. et res quas tradidit Theo-
3 j demundo qui per instrumenta cartarum pr?fato delegavit monasterio. [etiam]
et curtem Tatianam quam domnus apostolicus Adrianus Luponi per suum
pr?ceptum concessit et confirmavit, qui per cartulas [simul] cum ipso pr?-
cepto eidem delegavit monasterio cum omni integritate. [etiam] et mo-
nasteria virorum et puellarum, his nominibus nuncupata: monasterium
40 Sancti Marci evangelista, quod est situm iuxta murum civitatis Spoletan?,
51-52. Il passo in integrum - possessum est manca nel Regesto. 56. Nel Regesto
Tacianum 59. Nel Regesto qu? nuucupantur
2l6 CHRONICON FARFENSE.
quod domnus et bisavius noster Carolus augustus ad idem monasterium per
siium confirmavit pr?ceptum. et aliud [quod dicitur monasterium] Sancii Sal-
vatoris [situm] non procul ab eadem civitate Spolelina. et monasterium puel-
hirum quod nuncupatur Sancti Georgii, [quod est constructum] sub muro civi-
tatis Reatin?. et ^cclesiam Sancti Michahelis [Archangeli, qu? est positn] j
super fluvìum Mellinum iuxta civitatem Rcatinam, cum omni integritate sua.
et in territorio Tuscano monasterium [quod vocatur] Sanct? Mari? de Minione,
cum omni integritate. [similiter et res quas pi? recordationis genitor noster,
per pr?cepta auctorltatis atque confirmationis su? pr?dicto contulit et confir-
mavit monasterio. idest res Maiorani et uxoris ac filiorum eius, quas ille io
possedit vel ei dat? fuerunt ex concessione regum reginarumque, ducum, vel
qu? per affiiiationem ac comparationem sive alium quemlibet attractum ad
eum pervenerunt]. seu et portum in Aso. vel alias res quas Hildeprandus
dux ei per sua pr?cepta condonavit, ac domnus et bisavius noster Carolus
imperator [eidem Maioriano] confirmavit. [vel qu? a domno et avio nostro i e
postea possess? sunt et ex sua donatione et confirmatione ad pr?dictum mo-
nasterium pervenerunt. similiter et res Benedicti presbiteri, et Magnonis,
et Hildeprandi, et Benedicti, nepotum eius. et res Gaidoaldi. et res Tani-
cisi, sive Pippini presbiteri filli eius]. et res Helin? ancill? Dei. [et res
Gualtarii filli Rimonis. et res Scamar?. et res Scamperti filli eius. et 20
res Pergonis, et Liutprandi presbiteri. et res Solduli clerici. et res Gui-
lionis et Guiliprandi filli eius. et res Baselli. et res Palumbi. et res
Teudelasi. et res Ottonis et Hautonis filli eius et Rodelind? uxoris eius].
c^nobium quoque beati Stephani, quod situm est in finibus Beneventanis, cum
curtibus, cellulis, gualdis, vel omnia et in omnibus ad illud pertinentibus. 25
[res vero Aldonis et Arduinl patris eius. res Halais et Gistrud? matris eius.
res Hirminfredi et uxoris eius]. res etiam Hilderici et Taciperg? geni-
tricis eius et Hilciperg? coniugis eius. similiter in territorio Tuscano cel-
c. 89 B lam Sanct? Mari? de Minione cum ipso || monte Gosberti, et gualdo, et Ripa
Alvella, et [cum ipso] portu maris. et gualdum [qui est] in finibus Rea- 30
tinis qui nuncupatur Rivus Curvus, per loca designata [vel denominata],
sicuti in pr^cepto avi nostri continetur. et piscatorem nomine Aunifridum
et fratres eius manentes in territorio Reatino, ubi dicitur Septempontius,
cum uxoribus et filiis et terris ac domibus eorum. [nec non] et pisca-
tioneni quam [ipsi] facere consueverant, [simul cum omnibus rebus suis. 35
insuper et res quas advocatus pr?dicti Ingoaldi abbatis, pr?decessoris scilicet
Pertonis venerabilis abbatis, in pr^sentia Aladrammi et Adelardi seu Leonis
missorum quondam avi nostri, super Guinigisum quondam ducem legibus
conquisivit et iudicia evindicata exinde accepit. idest res quas Paulus et
coniux sua, sive Gemmulus et Maurica ad idem delegaverunt monasterium. 4^
19. Nel testo Heleng 27. etiam] Nel Regesto videlicet 30. Nel Regesto
de mare
CHRONICON FARFENSE 217
etiam et res quas Salomon Francus pr^dicto contulit monasterio, quas iam
dictus Guinigisus exinde iniuste abstulit, et, per iussìonem avi nostri, Richar-
dus dux, inquisitione facta, pr^dicto monasterio reddidit et revestivit. insu-
per et res de quibus idem abba instrumenta cartarum pi^ memori? avi nostri
j ostendit, per qu? nobiles viri et femin? eidem monasterio solemni donatione
contulerunt. idest et res Stauraci et Retri filii eius. et res Gelsi et uxoris
eius. et res Zabennonis et uxoris eius. res Retri clerici de Gamerino.
res Anualdi presbiteri et sororis eius. res Azilonis presbiteri, et Aliprandi
filii Sicipori. et res Astemarì et lohannis et Teudini fratrum. res Grisonis
IO Spoletani, res Scamari filii Scamberti. res Ursi et uxoris eius, et Lupo-
nis et Acerisi fratrum. et res Teudemundi nepotis eorum. res Scaptulfi
et Formose uxoris eius, et lohannis filii eius, quas ille per cartulas offersio-
nis seu donationis ad idem contulit monasterium. nec non et breves pactua-
tionis vel convenienti?, qu? cum generis eorum fact? sunt, inviolabiles per-
I j severent. res Eufemie anelile Dei, reliete quondam Lantperti. et res Mauri
presbiteri Firmane civitatis. res Theufanii comitis et Patrocie coniugis eius.
necnon et Ravennonis. itemque res Theuphani et Raziperge uxoris eius.
res Hilderici patris Audulfi. res Zangronis. res Probati et Picconis et
Grimaldi fratrum. res quoque Petri de Furcone filii Rodepaldi. res de
20 quondam Guinigisio duce, vel Mainsinda, quas ipsa in predicto dedit mona-
sterio in finibus Balvensis, idest campum Bufanum]. res vero omnes supe-
rius conscriptas, cum omnibus ad se pertinentibus vel aspicientibus, mobilibus
et immobilibus ac sese moventibus, sicuti [eas prefati homines possederunt et]
per instrumenta cartarum ad memoratum venerabile monasterium condonata
25 sunt [undecumque ad eos pervenissent], et presenti tempore iuste et rationa-
biliter atque quiete [predictum tenet vel] possidet [monasterium] vel, sicuti
superius dictum est, ex munificentia regura reginarumque, pontificum, ducum',
castaldionum, vel ex collata populi, sive ceterorum fidelium largitale, vel etiam
monachorum qui in eodem monasterio suas animas salvare cuplentes intra-
30 verunt, et ibidem res suas delegaverunt, et moderno tempore [predictum mo-
nasterium] possidere videtur, cum monasteriis, cellulis, senodochiis, ecclesiis,
curtibus, villis, fundis, vel casalibus, piscariis cum piscatoribus suis, servis,
ancillis, libellariis, cartulatis, offertis, opilionibus, gualdis, molendinis, sub omni
integritate ad iam dictum venerabile monasterium nostris futurisque tempo-
^^ ribus confirmamus. precipientes ergo iubemus atque per hanc nostre aucto-
ritatis confirmationem sancimus, sicuti in domni et genitoris nostri continetur
precepto, ut nuUus pontifex, episcopus, aut abba, dux, vel castaldius,||actio- e, 90 a
narius, seu quislibet reipublice procurator, sive de iunioribus aut successori-
bus eorum, memorato Pertoni abbati vel successoribus eius, sive agentibus
40 ipsius monasteri!, de omnibus rebus superius nominatis, vel de his que ad
24-25. Nel Regesto condonaverunt
Chron. Farf. I. 14*
2r8 CHRONICONF'ARFENSE.
eos pertinent, vcl qii? deinccps divina largiente gratia ibidem condonata
faerint, ullam calumniam aut iniustam infestationem facere aut inquietare uUo
unquam in tempore prfsumat. sed liccat eidem pr^dicto abbati successori-
busque suis easdem res quieto ordine tenere et possidere. precipimus etiam,
ut si quis temerario ausu servos vel ancillas iam fati monasteri! iniuste oc- J
cidere pr^sumpserit, emunitatis nostr? sicuti de c?teris rebus cogatur exsolvere
summam. similiter [et] iubemus atque precipimus ut nuUus cos de quibus-
cumque rebus, sine publici malli compellatione, despoliare, vel de rebus
monasterii invasionem facere pr^sumat. et de omnibus animalibus mo-
nasterii in finibus ducatus Spoletani ita definimus atque iubemus, ut in pascua IO
publica omni tempore debeant pabulare vel nutriri, siv^ illa videlicet et de
hominibus eorum, sine omni datico, castaldatico, ?scatico, herbatico, vel
giandatico. et nullam molestiam neque in ponte, neque in via, neque in
qualicumque loco patiantur. sed semper illibata ipsorum animalia ambulent
ubi et publica animalia consueta sunt pabulare. similiter quoque concedi- 15
e. 90 B nuis omnes || communes pascuas, hoc est figuaidas, ut sicuti illi homines, qui
res suas pr^fato monasterio dederunt, eas per diversa habuerunt loca, ita,
nullo contradicente, eas pars monasterii teneat et possideat, laboret et exeat
ubicumque partem suam cognoverit, iuxta quod eis visum utile fuerit. et
liceat illis propriam monasterii terram omni tempore defendere atque inte- 20
grare, tam in Reate in loco qui dicitur Lingla et Quintilianus, et in Ami-
terno in loco qui vocatur Laurianus, quanque et in comitatu Firmano, seu
in quibuslibet reliquis locis, vel animalia eorum ad pabulandum mittere absque
cuiuslibet persone vel potestatis contrarietate. insuper et omnia qu? pr?-
dicti reges Langobardorum, idest Liutprandus et Haistulfus, Ratgisus ac De- 25
siderius, necnon et duces, sive quod domnus et bisavus noster pi? memori?
Carolus, vel avus noster Hludovicus, atque genitor noster Hlotharius augustus
per illorum pr^cepta pr?dicto venerabili monasterio propter amorem et ho-
norem Dei et domini nostri Ihesu Christi et sanct? atque intemerata Geni-
tricis, in cuius nomine iam dictum monasterium dedicatum esse cognoscitur, ^O
vel prò eorum helimosina eidem monasterio concesserunt et confirmaverunt,
per hoc nostr? auctoritatis pr?ceptum similiter confìrmamus atque concedimus.
et quando quidem divina vocatione pr^dictus abba vel successores eius de
hnc luce migraverint, quandiu ipsi monachi inter se talem invenire potueritit,
e. 91 A qui eos secundum regulam sancii |[Benedicti regere valeat, licentiam habeant ^^
ehgendi abbatem, qualem meliorem et digniorem inter se invenerint, qua-
tinus ipsam sanctam congregationem prò nobis et totius imperii nostri stabi-
litale attentius Domini misericordiam exorare delectet. porro ut h^c aucto-
ritas confirmationis nostr? fìrmior habeatur, et per futura tempora a tìdelibus
sanct? Dei ^cclesi? et nostris verius credatur et dignius conservetur, more 40
9. et] Nel Regesto nec non 16. Nel Regesto fivvaidas
CHRONICON FARFENSE. 219
nostro eam supter scribere et de bulla nostra iussimus sigillar! (0. data
kalendis decembris, anno Christo propitio imperii domni Hludovici piissimi
angusti .viii°., indictione .viii. actum Papia civitate, palatio regio. [in
Dei nomine, feliciter, amen] (2).
5 Item in alio precepto idem confirmavit imperator, quo iussit
inquiens:
Si autem aliqua querimonia adversus huius monasteri! rectores insur-
rexerit, de iam dictis rebus vel de reliquis monasteri! mobilibus et immobi-
libus, qu? ibi legaliter non eis visum fuerit posse esse definitum, nostramque
IO acclamaverint pr?sentiam, comes noster et miss! nostri discurrentes, seu mi-
nistri reipublic?, faciant ambas partes in nostram audientiam gnadiare. pr?-
cipimus quoque atque expresse iubemus ut ncque de istis rebus neque de
aliis quas in usus monachorum vel hospitum seu helimosinarum constituimus,
aut in antea Deo auxiliante eidem fuerint coliate congregationi a bonis homi-
Ij nibus, ullam habeat licentiam iste pr^sens abba, sed neque ipsius successores
qui prò tempore fuerint, || alieni homini exinde aliquid dare, aut in benefìcium e. 91 b
concedere, nisi servitoribus ipsius ecclesia, et commenditis, atque illis qui me-
liora et apta de suis rebus eidem monasterio cupiunt concedere (3).
Concessit etiam et confirmavit per aliud preceptum idem
20 Hludovicus imperator huic monasterio quasdam res iuris imperii,
in valle que nuncupatur Turana, in campo Brixiano, que coniacet
inter res huius monasterii, hoc est terram cum arboribus et pa-
scuis modiorum .xxvi/'^). quidam autem Gaiprandus vendidit et
tradidit in hoc monasterio et domno Pertoni abbati casas et vi-
25 neas et castanetum seu quercetum in massa Interocrina, de ca-
sale per mensuram pedis publici modiorum .xvi. et in Rugaria
solidorum .vi. et ubi dicitur Prata casa Recunii modium loci,
et terram Canapinalem semodiales loci, pretio exinde recepto soli-
dorum quinquaginta ^^\ quidam etiam Lanfredus et Scampertus
30 germani vendiderunt et tradiderunt in hoc monasterio et domno
Pertoni abbati in massa Turana, in gualdo de Puzalia ubi dicitur
7. adversus huius monasterii rectores] Nel Regesto adversus eos
(i) Effigie dell' imperatore Ludo- stesse note cronologiche contraditto-
vico II. rie del documento precedente. R. F.
(2) R. F. doc. 300. doc. 301.
(3) An. 857? 859? Il documento (4) An. 864? ; J^. F. doc. 302.
inserito per intero nel Rò^^cstG^orl^LÌQ. (5) An. 872; R. F. doc. 305.
220 CHRONICON FARFENSE.
Rivus Deserti, iuxta rivum Cacunum iisque in Murellas, per lati-
tudinem pedes .xxv. et iisque in viam de Tuphis ad pedes pu-
blicos quinquaginta (').
e. 92 A Venerabilis denique Perto abbas beneficiali ordine ac usufruendi
cuidani Hildeprando concessit res huius monasterii. idest ca- 5
saleni Toranianum in Lumbriculo, et in massa Tiirana, in Bas-
siano, substantiam cum colono. et in Sabinensi, ubi dicitur
Baccianus, cum ipsa ecclesia Sancte Marie, et in Salisano et Lo-
niamuna eadem ratione concessit Aliperto. item in Sabinensi,
in fundo Maliano, ecclesiam Sancti luvenalis cum dote et por- io
tione publica et colonum unum in ipso casale, et casam Mennai,
casam Palumbi, casam Martuli, casam Anselmi, cum suis familiis,
concessit Lazaro diacono ad annualem pensionem in hoc mona-
sterio reddendam solidorum triginta. et in Ficoccla, ubi dicitur
Laurus, concessit Rimoni res huius monasterii. et in territorio 15
Amiternino, ubi dicitur Campus de Usiniano, terras modiorum .xii.
et in Forule ad Sanctum lohannem infra ipsam civitatem, et ad
Ponticelkim, substantiam cum ^cclesiis concessit Odelprando pre-
sbytero. item in valle Tybe terram modiorum .xvii. cum frun-
dario concessit Sinderado. et ordinavit Gualderamum in Furcone 20
ad Sanctum Gregorium modiorum .vii., ad Sanctum Heliam mo-
diorum .VII. et in Giniano terre et vinee petiolas tres, ut in cella
nostra Sancti Emigdii serviret per unamquamque ebdomadam
dies tres, ubi utilitas exigisset. et in loco qui dicitur Lunari
ordinavit Guidipertum, ut similiter in ipsa cella nostra San- 25
cti Emigdii nobis exhiberet servitium per singulas ebdomadas dies
tres, et annualiter ibi daret pullum .1. et ubi dicitur ad Colo-
c. 92 B mella || modiorum .viii, et in Giniano modii .1. et ubi nomen
Butianus concessit Teophanio ad persolvendum operas tres per
singulas ebdomadas. quidam autem Grimaldus diaconus retra- 30
didit in hoc monasterio substantiam quandam in massa Turana,
unde promisit domnus Perto abbas annualiter se ilU daturum in
mense septembris grani modia .xx.,et de aliis victualiis modia .xx.,
28. nomen] Nel testo lini
(i) An. 872; R. F. doc. 306.
CHRONICON FARFENSE. 22i
in mense octobris vini decimatas .xxx., in mense ianuarii porcos
lardales .mi. aut denariorum solidos decem. item in massa Tu-
rana, et in Masiniano ordinavit quendam Luponem ut annualiter
omnem fructum divideret nobiscum in cella nostra Sancte Marie
5 de Corneto, et ibidem deportandum in Nativitate Domini puUum .i.,
in Pascha alium, in sancte Marie alium. et in massa Notona,
ubi dicitur Casule et Mandrie, et in Pantana, et in Octavo, et
in Torrida concessit res huius monasterii cuidam Scamperto ad
pensionem persolvendam, et in cella nostra Sancti lustini annua-
le liter dandum musti decimatas .x. et pullos .111. item ibidem ad
Sanctum Agapitum, et in Colline, et trans civitatem Reatinam, et
in Valleriano colonias .1111., et unam in luliano, et gualdum in
Molano, et ubi dicitur Palumbaria, et vineam in Giliano cum
prato concessit cuidam Pertefuso ratione pensionis. et in Tam-
15 pillano masse Toran^ res huius monasterii concessit Ildoni ad
annualem pensionem reddendum musti decimatas .viii. in cella
nostra de massa Torana. et cellam nostram in Vallanti cum ali-
quibus rebus lohanni pr^sbytero concessit. || et casas sive vineas e. 93 a
et castanetum seu quercetum, et in Pingui ubi dicitur Plagia et Sa-
20 mena modiorum .xvi. et in Ragiaria, et ad Prata casa Recuna,
et ubi dicitur Canapinale, et in fundo Pisiniole concessit Gai-
prando. et in massa Interocrina ubi dicitur Vallantis, cum ec-
clesia Sancti Nazarii, concessit lohanni presbytero quasdam res
huius monasterii ^').
25 Sextus decimus equidem huic sanct^ congregationi extitit An. 872?-
abbas Johannes ^^\ qui huic monasterio ab imperatore Hludovico
optime libertatis acquisivit preceptum imperialibus decretis insigni-
tum in hunc modum:
An. 872.
[In nomine domìni nostri Ihesu Christi Dei eterni.] Hludovicus divina l' imperatore
„^ !• ^ 'j ..* • .. 1. ..• • • 1- Ludovico n con-
30 ordmante providentia imperator augustus. quotiescumque impenalis ma- fe^ma il monaste-
ro di Farfa e quello
del Salvatore nel
29. Le parole tra parentesi quadrate non si trovano nel testo e sono supplite to- possesso dei loro
^liendole dal Regesto.
(i) Le largizioni concesse dall' ab- questo abbate vedansi le considera-
bate Pertone sono registrate nel Lar- zioni che si leggono nelle note a pp. 1 1
gitorio dalla e. vnii b alla e. xiii b. e 30 del voi. Ili del Regesto dì Farfa^
(2) Intorno agli anni di governo di (3) Effigie dell'abbate Giovanni.
222 CHRONICONFARFENSE.
gnitudo divin? studet operam dare propitiationi, procul dubio sancty Dei
^cclesi? statuii! et totius imperii salutem operatur, atque sibi a Deo profu-
tura longius parat tempora. quapropter omnium fidelium sanct? Dei Ec-
clesia nostrorumque, pr?sentium scilicet ne futurorum, comperiat industria,
quia cum sancto die Pentecostes in monasterio sanct? Dei genitricis MarÌ9, 5
quod situm est in territorio Sabinensi, moraremur, et per basilicam atque
refectorium, simul cum monachis eiusdem cenobii, nec non et de mona-
sterio quod est proximum in honore Domini et Salvatoris nostri, reverenti?
causa, deambularemus, nemine mortalium suggerente vel commonente, nisi
e. 95 B solius Sancti Spiritus inspiratione, in cuius || consolatione I^tabamur, accensi, IO
visum est complacuitque nostr? a Deo protegend? magnificenti?, hoc bonum
esse in conspectu salvatoris nostri Dei, si omnes res et possessiones ad pr?-
fata monasteria pertinentes, videlicet domini Salvatoris et glorios? virginis
Mari? eius secundum cameni genitricis, ob pr?sentem futuramque salutem,
universique imperii nostri stabilimentum, sub integritate redderemus, et nostra I5
liberalitate in perpetuum confirmaremus, quoniam maximam, prout ferebatur,
ex ipsis rebus partem pl?rique homines sub quadam detinebant occasione, e
quibus nuUum in illis sanctis locis fiebat obsequium. quod nostra imperiali
auctoritate destruere, et quod rectum est stabilire decernentes, ac si in con-
spectu omnipotentis Dei, in medio monachorum collegio, astante quoque fi- 20
delium nostrorum multitudine, omnes adiacentias eorundem monasteriorum
atque pertinentias sub omni integritate reddidimus, atque per hoc nostrum
pr?ceptum confirmare decrevimus. scilicet cum cellis, casalibus et villis,
utriusque sexus familiis, tam qu? in presenti diiudicantur habere, quam ea
qu? in futurum, largiente Domino, potuerint acquirere. insuper et proprie- 25
tates quas salichi, vel cuiusque gentis hominum, idest Eudibertus castaldius,
Petrus pr?sbiter, Hildebertus castaldius, Herico castaldius, Berteradus, Gisol-
fus, Liuduinus diaconus, Adalbertus et Petrus germani Teuponis, Barun-
c. 94 A cellus, Codimundus et Sinualdus de || Furcone, qui se in eisdem c?nobiis ad
serviendum Deo devoventes, ibidem condonaverunt, ubique et in omnibus con- 30
cedimus, ac deinceps cum securitate h?c universa ut possideant statuimus.
quatinus absque alicuius diminoratione vel inquietudine horum c?nobiorum
pr?sentes abbates, Anastasius scilicet et Johannes, eorumve successores,
quieto ordine et tranquilla devotione cum gregibus sibi commissis inibi Deo
deserviant, et in integrum eadem monasteria singuli iuxta quod unicuique ^^
competit iuste, [cum universis appendiciis suls possideant] atque regulariter
ordinent, uti prò nobis ac dilecta coniuge proleque nostra domini Dei nostri
clementiam orationibus implorare delectentur assiduis. nec non et devo-
tionem suam, nulla pr?pediente necessitate, inviolabilem Christo domino [Deo
nostro], cui militant, conservare valeant. confirmamus etiam pr?latis mo- 40
nasteriis omnes scripturarum auctoritates atque pr?cepta, qu? progenitores et
pr?decessores nostri, piissimi scilicet augusti, nec non reges, seu duces, in
CHRONICON FARFENSE. 223
ipsis reverendis c^nobiis fieri decreverunt. pontlficum quoque c^terorumque
nobilium Deum timentium oblationes inibì pariter confirmamus. pr^starias
quoque quas Petrus Aretinus episcopus cum Honorato abbate iniuste fecit,
iubemus irritas esse, absque p?na ligat? solutionis. res autem et famili?
e eorundem c^nobiorum, sicuti ìmperialem causam inquiri sancimus. de te-
loneis vero mercatorum, et pontum, et de decimis ad portam monasterii
dandis, || sicuti in aliis pr^ceptis continetur, pariter roboramus. si quis autem e. 94 b
huic nostra benign? liberalitati contradictor et non devotus existere tempta-
verit obsecutor, infami? public? reatum incurrens, noverit se .xx. libras auri
IO optimi sepedictis monasteriis persolvendum. porro ut h?c qu? statuimus
pleniorem in Dei nomine optineant vigorem, et a nostris fidelibus diligentius
observentur, manu propria supter firmavimus, et anulo nostro roborari pr?-
cepimus (0. datum .v. kalendas iunii, anno Christo propitio imperii domni
Hludovici piissimi augusti .xxiii°., indictione .v. actum in civitate Roma,
Ij palatio imperatorio, in Dei nomine, [feliciter, amen] (2).
Prefatus vero domnus lohannes abbas emit a quodam Gari-
mundo in hoc monasterio terram in massa Torana, ubi dicitur
Brixianus, petias duas, et in Cerciliole petiam imam, qu^ sunt
modii unius, pretii solidorum trium (^\ et in Furcone, ubi di-
20 citur Ophide ad Duas Basiiicas, petiam unam modii unius, et
pretii solidorum .v. (^). et in Carsule, ubi dicitur Parenti, et in
Fracineto acquisivit terram modiorum quatuor. ^J) et in massa
Torana presam unam de Puzalia, iuxta casalem de Paganeco, et
ad Rivum Desertum, pretio solidorum .xx. ^^\ item in Carsule,
25 ubi dicitur ad Arcolam, petiam terrp modiorum duorum, pretii
mancosorum duorum (7). et in casale Toraniano, ubi dicitur
Ilice, petias duas, unius longitudo pedum .ex., latitudo unius ca-
pitis II pedum quadraginta, alterius capitis pedum .cviii. alia e. 95 a
petia est in longitudine pedum .cv., in latitudine unius capitis pe-
30 dum .XXIII., alterius capitis pedum .xviii., pretio solidorum .xxx.W.
et in territorio Furconino petiam unam modiorum duorum et
quartarium suptus Fontem Antiquam, pretio denariorum centum-
(i) Effigie dell'imperatore Ludo- (3) An. 872; R. F. doc. 308.
vico II. (4) An. 873 ; R. F. doc. 309.
(2) R. F. doc. 307. Intorno a que- (5) An. 873; R. F. doc. 310.
sto documento vedasi nel Regesto di (6) An. 873; R. F. doc. 311.
Farfa quanto si dice nella nota 3 a (7) An. 874; R. F. doc. 312.
p. IX del voi. III. (8) An. 874; R. F. doc. 313.
224 CHRONICON FARFENSE.
quinquaginta ('). et recepii idem abbas domnus lohannes per
concambium in Aqua Canali, ubi dicitur Orgiale, territorii Reatini,
petiam unam longitudinis pedum .cxx., latitudinis in uno capite
peduni .ex., in alio pedum .xc. (^\ et in massa Torana, ubi
dicitur Stalianus, acquisivit petiam terre longitudinis pedum .xc, 5
latitudinis in uno capite pedum .xx., in alio pedum .xv. (3). et
in casale Paganeco vineam de tremissis quatuor emit prctio bovis
uni US et ffrani modiis tribus (■^\
An. 875. ^
^ f''..™r''^^°''^ [In nomine sanct? et individue Trinitatis.l Karolus reiusdeml Dei omni-
Carlo il Calvo con- *- ^ ^ J >- J
ferma il inoliaste- potcntis gratia impcrator augustus. cuni petitionibus servorum Dei iustis io
ro nel possesso di
tutti i suoi beni e ac rationabilibus divini cultus amore favemus, et his oportuna beneficia lar-
Privilegi. . . , . . • T-N, 1- ITT- ».
gmiur, premium nobis ?tern? remunerationis a Deo rependi non dimdimus.
ideo notum fieri volumus omnibus fidelibus sanct? Dei Ecclesia, quia vir ve-
nerabilis lohannes abbas monasterii sanct? Del genitricis semperque virginis
Mari?, quod in Hitalia situm est in loco qui dicitur Acutianus, ad nostrani ij
veniens pr?sentiam, ostendit nobis pr^ceptum avi nostri Karoli imperatoris,
et domni ac genitoris nostri Hludovici piissimi augusti, et Hlotharii fratrls
nostri, nec non et Hludovici nepotis nostri olim imperatoris, in quibus con-
tinebatur quomodo ipsi et antecessores eorum, Liutprandus scilicet, Ratgisus,
e 95 B Haistulfus II ac Desiderius reges Langobardorum, pr^dictum monasterium 20
propter divinum amorem et reverentiam sanct? Dei genitricis Mari? semper
sub sua tuitione ac defensione tenuissent, ob firmitatem rei postulavit pr?di-
ctus abbas, ut eorundem imperatorum pr^cepta nostra auctoritate confirma-
remus et immunitatis pr^ceptum monasterio suo dare iuberemus. cuius
petitioni propter amorem Dei libenter acquievimus, et sicuti postulavit, in 25
omnibus concedendum ita atque confirmandum decrevimus. quapropter
pr?cipientes iubemus ut nullus fidelium nostrorum, vel missi discurrentes,
aut quilibet ex iudiciaria potestate, in ?cclesias, vel cellulas, aut loca, villas,
curtes, vel agros, campos, seu reliquas possessiones memorati venerabilis mo-
nasterii, quas moderno tempore tam in Langobardia quam in Romania, seu 30
in Tuscia et in ducatu Spoletano, seu in quibuslibet aliis locis possidet, vel
quas deinceps ex quorumlibet fidelium datione acquisierit ac possederit, ad
causas audiendas, vel freda seu tributa undecumque exigenda, aut mansiones
vel paratas faciendas, vel fideiussores tollendos, aut homines eius monasterii
tam ingenuos quam servos, libellarios, sive cl^ricos, vel cartulatos,aut oflfertos, 35
2. Aqua Canali] Nel Regesto Aquacani 9. Le parole tra parentesi quadrate
non si trovano nel testo e si suppliscono togliendole dal Regesto.
(i) An. 875; R. F. doc. 314. (3) An. 875; R. F. doc 316.
(2) An. 875; R. F. doc. 315. (4) An. 876; R. F. doc. 317.
CHRONICON FARFENSE. 225
super terram ipsius monasterii commanentes, distringendos vel ad publicas
excubias compellendos, aut ullas reddibitiones, vel quaslibet occasiones re-
quirendas, nostris vel futuris temporibus, ingredi audeat, vel ea qu? supra
memo||rata sunt, penitus facere pr^sumat. confìrmamus enam eidem mona- e. 96 a
e sterio privilegia pontificum, simul cum omnibus rebus sibi collatis a diversis
homìnibus, commutationes, donationes, offersiones, seu et omnia qu? per in-
strumenta cartarum ad idem pervenerunt monasterium, cum omnibus ad se
pertinentibus. qui vero de his qu? fieri prohibuimus temere aliquid pr?-
sumpserit, infidelitatis eum noxa omnimodo subdi censemus. unde mo-
10 nemus fidelitatem vestram, ut cum iam fatus abbas vel monachi aut advo-
catus eiusdem monasterii in vestra ministeria iustitias requìrendas venerint,
dux aut Comes qui prò tempore fuerint, in quorum ducatu vel comitatu pr?-
fatum c^nobium al'quid possidere dinoscitur, defensores atque adiutores exl-
stant in omnibus, tam pr^fato abbati quam et successoribus eius, ut nullius
ic potestatis personam vim aut invasionem aliquam inferre permittant in his
qu? ad memoratam ?cclesiam pertinent. si vero de qualibet causa a parte
ipsius monasterii orta fuerit intentio, non per viles personas, sed per nobi-
liores homines et veraciores, sicuti ad partem nostram rei veritas inquiratur.
nullamque denique mallaturam ab advocato ipsius monasterii penitus requi-
20 ratur, nec etiam bannum nostrum prò qualibet causa a parte ipsius mona-
steri! aliquo modo exigatur. sed liceat memorato abbati et successoribus
eius res et possessiones pr^dicti monasterii sub immunitatis nostr^ defensione
quieto ordine possidere. si quis vero ausu temerario contra hanc nostr?
auctori|[tatis iussionem venire pr^sumpserit, et eorum quippiam, qu? fieri prò- e 96 b
2 e hibuimus, contra pr^dictum monasterium facere temptaverit, sciat se, secundum
constitutionem domni et genitoris nostri Hludovici imperatoris ac nostram,
sexcentorum solidorum summam ad partem monasterii esse multandum.
de famulis eiusdem loci et de omnibus rebus pr^cipimus ita. de teloneis
vero mercatorum et pontum, et decimas ad portam monasterii dari iubemus.
2 0 prestarias vero et commutationes iniust? factas volumus irritas esse, absque
p^na ligat? solutionis. off"ertos vero eiusdem monasterii nolumus in seculo
vagari, sed, ubicunque inventi fuerint, licentiam habeat abbas qui prò tem-
pore fuerit, aut monachi, eos ad monasteria revocare; si opus fuerit, dux
aut Comes qui prò tempore fuerint eos ad monasteria reverti faciant. quic-
2 e quid vero de pr^dicti monasterii possessione fiscus noster acquirere poterat,
totum nos prò ?terna remuneratione memorato monasterio concedimus, ut
in alimonia pauperum et monachorum ibidem Deo famulantium, nostris fu-
turisque temporibus, proficiat in augmentis, quatenus memoratos servos Dei
liberius prò nobis et prò stabilitale imperii nostri Domini clementìam exo-
40 rare delectet. et cum abbas ab hoc seculo migraverit, eligant inter se de
ipso monasterio quemcumque utiliorem invenerint. et ut h?c auctoritas
firmior habeatur, ac per futura tempora melius conservetur, manu propria
Chron. Farf. I. 15
226 CHRONICON FARFENSE.
e. 97 A siipter eam fìrmavimus, atque anuli nostri impressione asj|signari iussimusCO.
[signum Karoli gloriosissimi imperatoris].
[Avdacher notarius ad vicem Gauzlcni recognovit et subscripsit], datum
.VII. kalendas ianuarii, anno .xxxvi. regni domni Caroli in Francia. et in
successione Hlotharii .vi. et imperii eius .i'^. actum in Sancto Petro, in- e
dictione .vini., [in Dei nomine, feliciter, amen] (2).
Prefatus vero domnus Johannes abbas emit petìas terre duas
in Furcone ad Fontem Antiquam (5). et in Carsule secus viam
publicam lerram modiorum .111. ('♦). et in Quinto vineam pe-
dum .e. longitudinis et latitudinis pedum .xxx. et ibidem in io
Colle Malo modiorum .xvi. (5) et in territorio Reatino, ubi
dicitur Quadragesimus, acquisivit buie monasterio a quodam lo-
hanne episcopo infra ipsum casalem res cuiusdam Accidei geni-
toris eius. et concessit per convenientiam eidem lohanni epi-
scopo diebus vite eius res iuris huius monasterii in territorio ij
Sabinensi ubi dicitur Agellum, id est cellam nostram Sancti Do-
nati, et gualdum qui dicitur Antiquus, et in Tancie locum qui
dicitur Celle, et loca ubi infra ipsum montem Tancie cum ani-
malibus suis pabulare valeret. et licentiam haberet predictus epi-
scopus, et eius homines, in ipso monte lignamenta ad mansionem 20
vel ad alias causas incidere. hec omnia sopra scripta concessit
ei prefatus abbas Johannes, excepta ecclesia Sancti Angeli ibidem
in Tancie cum offersione sua, quam ei non dedit. reliqua vero
omnia concessit illi diebus vite eius sub annuali reddenda pen-
sione denariorum .xii., statuta pena obligationis argenti librarum 2 v
quinquaginta ^^\ Teuderadus quoque episcopus Reatinus con-
cambiavit in hoc monasterio et domno lohanni abdicavit et dedit
unum molinum in Parraria cum terris ante ipsum modiorum .xii.
e. 97 B plus minus ('). quidam || etiam Johannes cambiavit in hoc mo-
nasterio terram in Pompigiano (^\ item alius Johannes et jo
Leonianus et Lupo germani cambiaverunt in hoc monasterio
(i) Effigie dell'imperatore Carlo il (6) An. 877; R. F. doc. 322. In-
calvo, torno al vescovo aretino Giovanni qui
(2) R. F, doc. 318. menzionato, cf. Ughelli, Italia saaay
(3) An. 876; R. F. doc. 319. I, 402.
(4) An. 876; R, F. doc. 320. (7) An. 877; R. F. ^oc. 323.
(5) An. 877; R. F. doc. 321. (^8) An. 877; R. F. doc. 324.
CHRONICONFARFENSE. 227
vineam in Petroniano de massa Ciculana modiorum trium. et
ad Vicum modiorum quatuor. et ubi dicitur Vinealis terr^ petias
duas modiorum duorum ^^\ item alius Johannes cambiavit in hoc
monasterio in campo suptus collem de Pauperi petiam unam
5 terre longitudinis pedum .cxv. et latitudinis in uno capite .xcv.,
alio vero .lxxxv. C^). et quidam Ursus cambiavit in hoc mona-
sterio et domno lohanni abbati duas petias terre in massa Torana
ad collem Stalìani, per mensuram pedis publici solidorum .vii. <-^).
Venerabilis autem abbas Johannes huius monasterii recoUegit
IO in Rescaniano terras modiorum triginta. et dedit cuidam Adil-
perto casalem huius monasterii, idest Maternionem in Pantanione,
ad omnem laborem dividendum ibidem cum proposito nostro de
Biterbo. et ordinavit quosdam viros in Ficoccla ad persolven-
dum annualiter per vindemiam decimatas quadraginta et dena-
15 riorum solidos .x. et concessit cuidam Raconiin Pelestrina duas
colonias. et in Rescaniano terram modiorum triginta ad an-
nualem reddendam pensionem in cella nostra in Carsule. et
concessit cuidam lohanni presbytero in massa Torana in Conio-
licampi, et terram in Esclito modiorum quatuor, et presam || unam e 98 a
20 in Puzalia, ad annualiter nobis reddendum de porcis, et pensionem
denariorum .xii. et concessit cuidam Odelprando vineam ubi
dicitur Ilice, et casalem Toranianum. et in valle Tybe ubi di-
citur Laurus. item Palumbo presbytero et Probato concessit
res et substantias huius monasterii in massa Torana in finibus
25 Sancti Donati et Sancti lohannis, et in Ofigiano, et in Speniano,
et colonos huius monasterii in Bassiano. et in Bagiano infra
ipsuin gualdum concessit Luponi et Hildeprando vineam modio-
rum .XX. ad annualiter vinum per medium dividendum, et per
vindemiam operas tres nobis dandum, et per fena operas tres,
30 et per messuram operas tres, infra castaldatum Reatinum. et me-
dietatem glandis. item Lupardo concessit res huius monasterii
in Carsule, ubi dicitur Trivius, substantias duas, ad annualiter
2. ad Vicum] Nel Regesto ad Viculum
(i) An. 877; R. F. doc. 325. (3) An 879; R. F. doc. 327.
(2) An. 878; R. F. doc. 326.
228 CHRONICON 1 ARFENSK.
reddcndum pensionem in cella nostra de Carsule, idest ecclesia
Sancti Petri, ad manum suam operas .viii. et puUorum par unum.
et ordina vit quendam Petrum in colonicia huius monasterii. in
massa Torana que pertinet ad cellam nostram ibidem in Cometa,
SLibstantia vero est in Tampiliano, ad annualiter per omnes eh- 5
domadas duas operas in ipsa cella fliciendas. item Godiperto
presbytero concessit cellam huius monasterii, idest ecclesiam San-
cti Benedicti in massa Ciculana, ubi dicitur Petronianus, ad annua-
Icm reddendam pensionem argenti solidorum .xxv. et annonam et
e. 98 B vinum. item cuidam Ansefrido concessit || in Pitiliano coloniam io
unam, et in Furiano duas petias terre modiorum .v. et unam
substantiam in Octiano, et aliam in Pontiano, et tertiam in Oli-
vula, et medietatem de silva que nominatur Cisternula, et duas
petias terre ad Sanctum Steplianum. item in massa Ciculana,
villa Fungie. et in villa Cometa ordinavit Hildericum ad annua- 1 5
liter dandum in cella nostra Sancti Benedicti in Petroniano per
vindemiam musti decimatas .xx., grani modia quatuor. item in
Quinto concessit casam que est applarium ad Sanctum Lauren-
tium, et vineam, et omnia qualiter ad ipsam obedientiam pertinent,
et in ipso gualdo terram modiorum .xv. item in Octavo et in 20
Escantiano ordinavit Gaidonem ad persolvendum pensionem an-
nualiter in curte nostra in Trebulecia per vindemiam musti de-
cimatas .XX. et argenti denarios .lx. item in territorio Amiter-
nino, ubi dicitur Marrucc, concessit duas petias terre modiorum
duorum, et aliam petiam modiorum .vi. ad dandum in curte no- 25
stra de Lauriano pensionem denariorum .vi.^').
sss?^)" Septimus decimus equidem huius sacri cenobii extitit abbas
e. 99 A Anselmo ^^\ qui emit vineam in massa Torana, in casale qui
vocatur Coniolicampi, ad Ovellanam suptus viam, longitudinis
pedum .cv. et latitudinis pedum .xxx. et portionem quandam ibi $0
de salicibus prctio solidorum duorum ^'^\
28. Anselmo] (-osi nel testo.
(i) Le concessioni largite dall' ab- volume, e le note al Regesto di Far/a,
bate Giovanni sono registrate nel HI, 11 e 30.
Lrtro//or/o dalla e. xiiii A alla e. xvii B. (5) Effigie dell'abbate Anselmo.
(2) V. la nota 2 a p. 16 di questo (4) An. 880; R. F. doc. 328.
CHRONICONFARFENSE. 229
Octavus declmus quoque congregationi huic pastor Teuto An. 883?-
preruit ^^\ qui ad opus huius monasterii emit petium vine^ in ter-
ritorio Veterbensi; in casale Rubgano, ubi dicitur Piscina Nigra,
et portionem de ipso casale, et sortem de casa cum curte et
5 horto, et vinea et terra in vico Foffiano, pretio argenti solido-
rum .XX. temporibus Caroli imperatoris, anno eius tertio, et Ma-
rini summi pontificis anno primo, indictione prima (5). et acqui-
sivit huic monasterio preceptum optime liberalitatis a Carolomanno
imperatore, anno incarnationis Domini .dccclxxxiii., indictione
IO prima, anno vero imperii eius tertio <^4). et acquisivit per con-
cambium in Arniterno ad Sanctum Xistum, ubi dicitur Vinealis,
terre et vinee petiam unam modii unius ^5). et in Furcone, ubi
dicitur Colomonte et Silva Plana, acquisivit a Tedgerio castaldio
omnes res et substantias eius ^^\ et in Massa Nautona ubi dir
15 citur Busianus omnes res Sindolfi (7). et in territorio Trointensi,
in fundo Liciano, emit terram modiorum .viii. ad opus celle no-
stre Sancte Marie de Coperseta W. || et acquisivit omnes res e. 99 b
et substantias Hermengarde in territorio Reatino, infra Casam
Perotp per singula loca vel vocabula in monte et in plano ^9).
20 Et concessit quasdam res et curtem in fundo Vestiliano ad
censum per omnes annos dandum in curte nostra Sancti Bene-
dicti in fundo Astatiano. item in gualdo de Minione in monte
Gosperti concessit cuidam Donato unum petium terre ad casas
edificandum, et alias res ibidem ad cellam nostram Sancte Marie
25 de Minione pertinentes, ad annualiter ibi reddendum pensionem,
et si necesse esset, guaitas ad mare faciendum. et in territorio
(r) V. la nota 2 a p. 228. mento porta le seguenti note cronolo-
(2) Effigie dell' abbate Tentone. g^che: « Ab incarnatione domini nostri
(3) An. 883; R. F. doc. 329. « Ihesu Christi anno .dccclxxxviii.
(4) An. 883. Erra Gregorio di Ca- «et domni Karoli divina ordinante
tino attribuendo a Carlomanno questo « providentia imperatoris augusti in
documento che fu dato da Carlo il « Hitalia in Dei nomine anno .viii.,
Grosso; R. F. doc. 330. « .xxii. mensis septembris, per indi-
(5) An. 883; R. F. doc. 331. « ctionem .vi. . . . actum in civitate
(6) An. 884; R. F. doc. 332. «Reatina... ego Gaiderisius nota-
(7) An. 884; R. F. doc. 333. « rius scriptor huius cart? compievi
(8) An. 884; R. F. doc. 334. «etdediw. V. la nota 2 alla pagina
(9) An. 888; i^. F. doc. 335. Ildocu- seguente.
2:;o CHRONICON FARFENSE
Trointensi in fundo Velesiano terram modiorum .x, cum vinca
et olivis, de cella nostra Sancti Desideri!, ad censuni annualiter
ibi reddendum. et in fundo Pecagiano res de cella nostra in
Coperseta modiorum .vi. et in fundo Establo, et in fundo Ma-
riani, vocabulo Frassano, et in fundo Fabsiciano terram modio- 5
rum .Lxvii. et ipsum litus maris, ad annualiter reddendum censum
in cella nostra de Coperseto denarios .xii. et sipias .xx. et in
fundo Collina, modia. xiiii. et in fundo Biviano modia .xxiiii.
cum casa edificata, et vinea et olivis et canneto. in casale
Tesio, de curte Sancte Marie de Coperseto, et res in fundo io
Capetectiano, ad censum in ipsa curte nostra reddendum dena-
riorum .x. et operas .xii. ad boves quatuor, ad vineas quatuor, ad
e. 100 A messes quatuor. et puUos tres, unum \\ in Nativitate Domini,
unum in Pascha, unum in sancte Marie. item in fundo Biviano
modiorum .xviiii. cum casa edificata et vinea et olivis et canneto, 15
ad censum reddendum in curte nostra de Coperseto. item in
territorio Reatino ubi dicitur Carsule seu Leonis, et vineam in
Caneria ad Felicetum, et in massa Narnatina, et in Amiterno ad
Marruce, et curtem Sancti Angeli in territorio Balbensi ubi di-
citur Peltinus, omnia concessit cuidam Sintaro ad pensionem 20
denariorum .lx. item cuidam lordani presbytero concessit in
vico vel casale Quintianione res huius monasteri! ad pensionem
denariorum .xlv. in curte nostra intro castrum Biterbum. item
in Urbana, et Accligiano, et in Atriano res huius monasteri!
concessit ad annualem pensionem denariorum .xii. facta est 25
autem concessio hpc anno .vili, imperii domn! Caroli, et incar-
nationis domini nostri Ihesu Christi anno .dccclxxxviil, mense
septembris, indictione .vi. (').
An. 888 ? Nonus decimus etenim huius monasterii abbas Nordepertus
extititW. 30
(i) Le largizioni concesse dall' ab- seguenti, convien ripetere qui una
bate Tentone sono registrate nel Lar- osservazione già fatta nel Regesto di
gitorio dalla e. xviii A alla e. xx b. Farfa (III, 37). La povertà dei do-
(2) Effigie dell'abbate Nordeperto. cumenti relativi a questo periodo vietò
R. F. Ili, 37. Neil' indicare con già in parte a Gregorio di Catino, e
un segno di dubbio la data del go- rende ora anche maggiormente diffi-
verno di questo abbate e d'alcuni dei cile, d'affermare con sicurezza la du-
CHRONICON FARFENSE.
231
Vicesimus itaque sacri istius cenobi! rector, venerabilis Spento An. 889-895(0
fuit <^^\ qui anno incarnationis Domini .dccclxxxviii., mense au-
gusti, indictione .vi., dato pretio argenti librarum .xxx. cuidam
Gisoni filio Gudeprandi civitatis Reatine, emit ab eo ad opus
5 monasteri! huius res ipsius in massa Capitanea || ubi dicitur Campus
Sanct^ Anatiiolie, et in Botro terre petias decem. prima petia
e. 100 B
rata dei governi abbazìali di Norde-
perto e dei suoi successori Vitale,
Pietro, Giovanni e Rimone. Man-
canti dell'appoggio dei documenti, è
forza seguire il catalogo di Gregorio,
avvertendo che le sue date sono sol-
tanto approssimative perchè egli non
ebbe a questo punto maggiori aiuti di
quelli che ci rimangono. Questo im-
provviso impoverirsi della serie dei
documenti nel Regesto, si spiega con
la storia del monastero che fu abban-
donato intorno a questi tempi per le
minacciose incursioni dei Saraceni.
L'esodo dei Farfensi, incominciato du-
rante il reggimento dell'abbate Pietro
(a. D. 890?), ebbe termine ai tempi
dell'abbate Ratfredo (a. D. 930?-936?).
E intorno a ciò vuoisi anche ricordare
che gli scarsi documenti rimasti re-
lativi a questo tempo sembrano ac-
crescere anziché diradar le incertezze.
Il doc. 335 del Regesto, che ricorda
la clonazione fatta da Ermengarda dei
beni situati in « Casa Perota », e il
doc. 336, che ricorda la vendita fatta
da Gisone di Gudeprando di terreni
situati nel castaldato Reatino, vanno
attribuiti senza esitare il primo al set-
tembre, e il secondo all'agosto del-
l'anno 888, e perciò stesso aprono il
campo a molti dubbi intorno alla cro-
nologia farfense. Quali sieno questi
dubbi si ricava dalle osservazioni se-
guenti pubblicate nel Regesto in nota
al doc. 335: « Le note cronologiche
« di questo documento e quelle del
«doc. 336 sono così chiare che ci è
« forza assegnarU entrambi all'anno
« 888. Ma la indicazione dei mesi
« nelle date sforzerebbe a dire che o
« il notaio Gaiderisio quando dettò i
« due documenti, o il monaco Gre-
« gorio quando li trascrisse, caddero
« in qualche errore. Se Teutone [men-
« zionato nel doc. 335] era ancora ab-
« bate nel settembre 888, non s'intende
« la menzione dell'abbate Spentone
« fatta nell'agosto dell'anno medesimo,
« e notisi per giunta che tra un ab-
« bate e l'altro nel catalogo è segnato
« anche il nome di Nordeperto. Una
« sola via si aprirebbe a sciogliere
« questo intricato nodo della cronolo-
« già farfense senza tacciar d'errore i
« documenti. Basterebbe ammettere
« che Teutone non fosse già morto
« ma temporaneamente deposto, ed
« eletti in sua vece un dopo l'altro
« Nordeperto e Spentone ai quali egli
« sarebbe nuovamente succeduto. Non
« sarebbe caso unico nella storia di
« Farfa, e questo documento è diviso
« da quello che lo precede con uno
« spazio di tempo sufficiente a molti
« rivolgimenti. La storia del mona-
te stero qui è muta, ma l'essere i due
« documenti dettati da un solo notaio,
« la dubbiosa cautela che, giunto a
« questi anni, Gregorio mostra nel suo
« catalogo e nel Chronicon, e soprat-
« tutto il frequente mutarsi degli ab-
(f bati che si nota verso questo tempo,
« rendono meno improbabile la ipo-
« tesi che proponiamo alla considera-
« zione dei lettori ».
(i) V. nota 2 a p. 230.
(2) Effigie dell'abbate Spentone.
232 CHRONICON FARFENSE.
est modioriim .xxvi., seciinda modiorum .xii., tenia similiter
modiorum .xii., quarta modiorum .vi., quinta similiter modio-
rum .VI., sexta modiorum duorum, septima similiter modiorum
duorum, octava similiter modiorum duorum, nona vero modii
unius, decima etiam semodialis loci unius. et aliam substantiam 5
ubi dicitur Manianus. et in Bezenano substantias duas et ter-
rnm cultilem ibidem cum portione case ibi edificate, et in Aqui-
liano ubi dicitur Rivaimini terre petiam unam modiorum .xxvi.
et alia petia in Aquiliano modiorum centum. et in ipsa Silva
Plana modiorum .x. et portionem in lacu de Ardano. et vi- io
neam in Matturiano modiorum .x. et in Furiano substantiam
unam. et in Pezano petias duas modiorum .vi. (0,
An. 889? Vicesimus quoque primus monasterii huius abbas Vitalis ex-
890? (2) _ ^ ^ r
titit <^3).
An. 890? (4) Vicesimus vero secundus congregationi huic in sancto regi- ^5
QIQ ? , , ^ ""^
mine pastor venerabilis Petrus prefuit ^5). qui dominice incar-
nationis anno .dccc''. ac .xc°. acquisivit in hoc monasterio a quo-
dam lohanne civitatis Reatine omnes res et substantias eius in
Giliano, et in Petesia W. itein recepit in commutationem a quo-
dam lohanne petium vinee in vico Quintiano perticarum .xxvi. 20
e. loi A et pedum .vii. <^7). et a Takeprando || filio Scaptolfi recepit in
commutationem terre petias .11. in Amiterno. una petia est
modiorum .xii. suptus Pauperi inter vias. alia ad crucem ad
Sanctum lanuarium modiorum .viii, W. et dedit in conve-
nientia cuidam Albuino res iuris huius monasterii in territorio 25
Pinnensi, in castaldato Atrianensi, ubi dicitur Case Rabeniane, et
in Casa Matrone, et suscepit ab eo ad opus huius monasterii
casam et res infra civitatem Reatinam, et in castaldato Reatino,
(i) An. 888; R. F. doc. 536. Q.ue- (2) V. nota 2 a p. 230.
sto documento porta le seguenti note (3) Effigie delFabbnte Vitale,
cronologiche: « Ab incarnatione do- (4) V. nota 2 a p. 32 di questo vo-
« mini nostri Ihesu Christi anno tume.
« .DCCCLXXXViii , .XII. die mensis au- (5) Effigie dell'abbate Pietro.
« gusti, per indictionem .VI actum (6) An. 890; R. F. doc. 337.
« in Reate .. . ego Gaiderisius. . . com- (7) An. 803; R. F. doc. ^38.
«pievi et dedi». V. nota 2 a p. 230. (8) An. 897; R. F. doc. 539.
CHRONICON FARFENSE. 233
et in castaldato Amiternino in Casale Porcule cum ecclesia San-
cti Silvestri ibi edificata, et turrem in ipso loco Porcule. prò rebus
suprascriptis sibi concessis idem Albuinus annualiter censum se
dare spopondit denariorum .xii. in cella nostra in Salostano ^'\
5 item, almificus abbas prefatus domnus Petrus acquisivit a quodam
Remedio ad opus huius monasterii curtem ipsius in Pretorio, in
Amiterno et in eius vocabulis. anno .dccccxxviii. dominici in-
carnationis, .xii. die mensis martii, indictione prima, et regni
domni Hugonis in Hitalia .11°. (^\
IO Venerabilis interea domnus Petrus supradictus abbas suscepit
in convenientia a quodam Odelprando clerico terras et vineas
petiarum novem ac modiorum .lxv. in territorio Amiternino ubi
dicitur Pretorium, et in territorio Furconino ubi dicitur Campus
de Mozano, et in colle cum castaneto. et concessit ei res iuris
15 huius monasterii terre et vinee petias quinque in territorio Ami-
ternino et in territorio Furconino. prima petia in Pantano mo-
diorum .XX. et semodialis unius. secunda || petia vine^ in Pu-
zano, ubi dicitur Case Contreisi, modiorum .v. et semodialis unius.
alia petia vinee ad Crucem sub via modiorum trium et semodialis
20 unius. alia petia terre in Collectario modiorum trium. alia
petia infra territorium Furconinum in campo de Occiano, suptus
montem ubi dicitur ad Saccum secus viam publicam. insuper
et servos huius monasterii, idest lohannem de PostcoUem, Tri-
nulum et alium lohannem Mollegium et Adelpertellum Leta-
25 num cum omnibus eorum substantiis, ad annualiter persolvendum
pensionem in curte nostra de Reate denariorum .xii. item, ordi-
navit quendam Helmericum in curte nostra de Amiterno, ubi dicitur
Laurianus, ut quotiens missi nostri ibidem venirent, recoUigeret
eos et hospitium eis faceret. item, concessit cuidam Bernardo
30 res iuris huius monasterii in Atissa cum monte de Sancto Chri-
(i) An. 898 ; R. F. doc. 340. gesto che reca soltanto la menzione
(2) An. 928; /^.F. doc. 341. Gre- del monastero senza alcun nome di
gorio di Catino attribuisce per errore abbate. Infatti Gregorio stesso regi-
questo acquisto all' abbate Pietro il stra nel suo catalogo 1' accessione del-
cui governo non potè certo protrarsi 1' abbate Giovanni all' anno 919, e
fino all' anno 928, e il cui nome non quella di Rimone al 920. Cf. p. 98
apparisce punto nel doc, 341 del Re- dì questo volume.
Chron. Farf. I. 15*
e. lOI B
234 CHRONICONFARFENSE.
stoforo, et castello et villa que vocatur Plano, et villa de Dulie,
et villa de Avianico, et ecclesiis, fines : petra de GabuUe, et Sancto
Marco, et Monte Calvo, et Asola, et fluvio de Ausento, ad usum
fruendi, et si nobis oportuerit vel nostris monachis, aut nostris ho-
minibus, mansiones aut hospitium infra ipsum castellum daret, in J
una mansionatica vel secunda aut tertia, et conductum tribueret
qualem Deus dedisset. prò eo quod ipse Bernardus de suo pro-
prio dedit in hoc monasterio in fundo Frontallo terras modiorum
e. 102 A quingentorum, || et prò rebus supradictis se dare promisit pensio-
nem denariorum .xii. item, domnus Petrus prefatus abbas concessit io
cuidam Urso res quasdam ex cella nostra de Coperseto, ubi dicitur
Corticella, modiorum .xx. item, in ministerio Trointensi res
eiusdem celle nostre, ubi dicitur Collicellus, modiorum .vini, et
sextarios .viii. et in fundo Betiano sextarios quatuor ad pen-
sionem reddendum concessit cuidam Ausoni, et operas manuum j r
duas, et operas boum duas, et si boves non haberet, ad manum
easdem operas daret, ubi opus fuisset, in suprascripta cella nostra,
item, cuidam Maineperto concessit res iuris huius monasterii in
fundo Bibiano, et in CoUicello, et in Cerro, et in Ponticello, ad
censum annualiter reddendum et operas manuum duas, et boum 20
similiter duas, in curte nostra de Coperseto.
CHRONICON FARFENSE. 235
Huc usque sacri huius cpnobii abbatum series ordinatim no-
tare studuimus, et quid singuli in hoc monasterio acquisie-
rint quidve causa auctionis rerum huius monasterii alicui persone
concesserint, brevi relatione perstrinximus, locorum vocabulis et
j quorundam nominibus virorum notatis. hinc vero destructum
hunc a Sarracenis referemus et in parvo tempore desolatum locum,
ac nonnullorum abbatum prodigas ostendemus dispersiones, plu-
rimasque eorum concessiones, non ad huius monasterii || tantum e 102 b
largitas auctionem, sed quam potius defectionem, non tam magis
IO ad meliorationem, sed quam magis ad deteriorationem. nam
antiqui auctores iccirco contractus largitionis sive concessionis
rerum ecclesiasticarum emphiteosin appellare voluerunt, quoniam
meliorationem per id et auctionem illarum significare docuerunt.
denique hoc tenore concedendum predi xerunt, et legali auctori-
15 tate sanxerunt, scilicet ad laborandum, cultandum, meliorandum,
usufruendum fructus illarum per medium, vel per tertiam sive
quartam aut quintam portionem cum terre dominis dividendum,
et operas manuum sive boum a terre cultoribus, actionariis ec-
clesiasticis exhibendum, et pensionem vel censum compensibilem
20 annualiter persolvendum. qui autem ita mercantur, ut brevis-
simum tantum vel temporalem pecunia annualiter recipiant cen-
sum, non tam Ecclesie meliorationem sive auctionem, quam ilio-
rum potius qui accipiunt probantur exercere. quapropter fraudem
in hoc patri vel matti, idest domino Deo sancteque Ecclesie, vi-
25 dentur perpetrare. unde et beatus testatur Augustinus dicens:
« Quecumque ab Ecclesia Christi quolibet argumento tolluntur
« sive alienando, sive vastando, sive invadendo, sive minorando,
« sive diripiendo, Christo tolluntur, cui aliquid auferre sacrilegium
2^6 CHRONICON FARFENSE.
{( est. et nullus sacrilegus nisi per puram probatamque et publi-
. loj A « cani penitentiam || et per Ecclesie satisfactiones et reconciliationem
« regnum Dei possidebit. et non solum a regno Dei fit alienus
« sed etiam a liniinibus sancte Ecclesie, et precipue ab illius quam
« lesit, usque ad predictam satisfactionem extorris et alienus effi- 5
« citur, et nQC vivis communicare debemus nec mortuis talium
(( scelerum patratoribus, nisi post predictam satisfactionem. et
(( non solum qui hoc f^iciunt, verum etiam et qui consentiunt,
(( similiter supradictam penam patiantur. quia qui rapit aut qua-
<« licumque malo ingenio tollit pecuniam proximi sui, iniquitatem io
« operatur; qui autem pecuniam Ecclesia abstulerit, sacrilegium
« facit. hi non solum sacrilegi et lupi atque homicide paupe-
(( rumque necatores sunt, insuper anathematis vinculo damnati
(( coram Deo et sanctis eius efficiuntur » .
Item, Anacletus papa: « Qui Christi pecunias vel res et Eccle- 15
« sie rapit, aufert vel fraudat, homicida est».
Item, Pius papa: « Si quis predia domino Deo cui dicata sunt
«et Ecclesie Christi suptrahit vel vastat,sicut sacrilegus iudicetur».
Item, Antiocenum concilium statuit « ut nullus Ecclesie prp-
« latus transigat ecclesiasticas res, vel commoda quelibet Ecclesie, 20
« in necessitates domesticas. nec agrorum ecclesiasticorum
« fructus apud se, sive conscientia subditorum, redigat, et do-
te mesticis suis, vel etiam affinibus aut fratribus aut filiis, earum
« rerum tribuat potestatem, ut per eorum secretam diligentiam
«ecclesiastica iura ledi videantur». 2^
Item: «Nullus clericus predia Ecclesie potestatem habeat ve-
103 B « nundari, || sed nec cuiquam parentum suorum donandi. et qui
« hoc egerit, sub omni celeritate reddito pretio, ad loca sacra in
« qua competunt convertantur. si autem, hac observatione con-
te tempta, aliquis hoc presumpserit, res proprias in ipsa Ecclesia re- 50
«linquat, et ipse foras eiciatur, eo quod divina congrue compellit
« ratio, ut qui ecclesias accipiunt ad regendum, non ad disper-
« gendum accipiant. simili modo nullam habeat potestatem
« quolibet modo alienandi, neque infiduciandi, neque venundandi,
«aut liberis dimittendi. qui hoc presumpserit, ut superius cen- ^^
« suimus, si habet proprictatem suam, aliud tantum restituat, et
CHRONICON FARFENSH. 237
« si non habuerit, expoliatus omnibus foras eiciatur. ipse quo-
« que res ad ecclesiam cuius res sunt revertantur ».
Hec autem omnia ideo fideliter intimare curavimus, ut res
pcclesiastice vel predia sive facultates subripi vel minorari aut
5 vastari sive alienari caveantur a prelatis, et timeantur Dei pre-
cepta, sanctorumque canonum sancita, quoniam sacrate res, non
ad libitum proprium vel lucrum sunt largiend^, sed ad Ecclesie
permaxime utilitates et commoda, utque augeantur concedende.
et ne quis illorum bis notis et renotis se de ignorantia apud
IO omnium exactorem excusare valeat, et ut Dei legem ignoret
aures in audiendo hec avertat, quasi ante iustum iudicem se
excusandi querens occasionem, sperans iuxta sanctum evangelium
de servo prolatum, si voluntatem domini sui || nesciens fuerit, quod e. 104 a
digne plagis sit vapulandus paucis^^), noverit scriptum quoniam
15 qui ignorat ignorabitur <^^), et qui avertit aurem suam ne audiat le-
gem, oratio eius erit exsecrabilis^?). clamabit enim in oportuni-
tatibus et ipse ad Dominum, et penitus non exaudietur. sed
et hoc nemo fìdelium ignoret, quod magister Ecclesie beatus Au-
gustinus docet : « Quoniam tanta indistincto Dei iudicio unicui-
20 « que requirentur, quanta equa sagacitate fidelique studio sciri
« vel disci potuerit, et quanta incuria sive negligentia vel con-
ce temptione in discendo neglecta fuerunt ». ergo nulli valet
nec prodest aut iuvat ignorantia, fraude sive calHditate habita.
magis autem in divina audiendo precepta aures cordis accommo-
25 dare studeamus, ut ea que negligendo deliquimus audientes, vel
ad memoriam revocantes, et si non dignis penitentie fructibus,
saltim puniamus in nobis sanctis suspiriis et utilHmis consuma-
mus compunctionibus, quatinus verissimus attendens scrutator
cordium que in nobis intimis gemitibus nos condemnamus, mise-
30 ricordissima relaxare largitate dignetur. quoniam, iuxta Apostoli
dictum: « Si nosmetipsos iudicaremus, non utique iudicaremur
« a Domino » <^4). ac si aperte dicat: si nos condemnamus, idest
mortificamus in nobis nostra peccamina, fidelis et misericors Deus
in hoc nos iustificat et vivifìcat. afBictio enim || contra peccatum
e. 104 B
(i) Cf. Lue. XII, 48. (3) Prov. XXVIII, 9.
(2) Paul. I Corinth. XIV, 38. (4) Paul. I Corinlh. XI, 51.
238 CHRONICON FARFENSK.
e. 105 A
acceptum Deo sacrificium fore per omnia comprobatur. et qui
in corde prò peccatis devote affligitur, omnipotenti Domino ac-
ceptabile perhibetur offerre sacrificium, Psalmista testante: « Sacri-
(( ficium Deo spiritus contribulatus, cor contritum et humiliatum
« Deus non spernit » ^^\ cum enini in morte per compunctio- 5
nis afflictionem vitia et peccata mactantur, virtute ignis divini,
idest Spiritus Sancti dono, tanquam holocaustum omnia consu-
mantur. at contra qui nec Dei legem audire, nec se in peccatis
afHigendo curat indicare, Apostolo docente, « Cor impenitens
« censetur habere, ideoque thesaurizat sibi iram in die ire, et in io
« Dei iusti iudicii revelatione » ^^\ et non vivus, sed per omnia
mortuus est estimandus. set tamen propter liunc oportet Ec-
clesia Dominum qui mortificat et vivificat attentius supplicare^
ut quemadmodum Lazarum quatriduanum, sic et hunc sua resu-
scitare potentia dignetur. 15
Hcc nos nunc dixisse sufficiant, que rogamus ut nulli sint
onerosa, quoniam non nostre scientie dieta sunt, sed sanctorum
statute auctoritates Patrum certissime noscuntur, et per Sancti Spi-
ritus charismata edite ac prolate creduntur. omnes autem qui
ex Deo sunt, audire eas omnimodis et vereri atque observare 20
nituntur, et qui ex Deo non sunt, spernere eas per omnia com-
probantur.
Sed iani de Hitalica ab Agarenis illata divastatione, et de
huius sanctissimi loci ab eis exhibita dicamus destructione. ad
que II omnia referenda suptilius sive certius, quarumdam relationes 25
ac descriptiones historiarum buie operi brevius inserere curavimus,
quas nobis utillimas ad recolendum fore indubitanter censuimus,
ut de nefanda distractione rerum huius monasterii, que concesse
sunt a piis m.isericorditer, ab impiis distribute crudeliter, aliquod
opusculum dictaremus per quod apte sciri possit qualiter et quo 30
tempore, vel a quibus malis rectoribus monasterium hoc ceperit an-
nuUari, quod per tanta annorum curricula, a tot sanctis patribus qui
leguntur in eius Constructione ditatum et sublimatum noscitur.
quod non tantum facimus prò detractione iniquorum pastorum,
(i) Psaìm. L, 18. (2) Paul. I Roìn. II, s-
CHRONICON FARFENSE. 239
quantum prò laude honorum. et ut qu^ venture sunt potestates
et auditure de prioris constructionis sublimitate, et de posterioris
minoratione destructionis, quantum congaudent de bonis coUatis,
tantum condoleant de bonis ablatis. et sicut sequi debent exem-
5 plum bonorum, sic fugere studeant exemplum malorum. placuit
autem nobis in hoc opere, ad utilitatem legentium sive audientium,
a veridicis historiographis descriptis regum imperatorumque ac
Romanorum pontificum uti temporibus, ut que referenda sunt hic
a nobis, sine scrupulo habeantur dubietatis ('\ inter que etiam
IO quidam acta precedentium retulìmus que utiliter memoranda cen-
suimus II ad edificationem sane et cautelam audientium. e. 105 b
Igitur imperabat tunc Leo Porphirogenitus filius Basilii qui post
Michahelem filiumTheophili imperavit in Constantinopolitana urbe.
Formosus quoque, Portuensis civitatis episcopus, Romane sedis
ij summus pontifex habebatur<^^). huic quidam Sergius Romane Ec-
clesie diaconus erat contrarius, qui per Adelbertum marchionem
papa constitutus, ut impius eundem Formosum iam defunctum e
sepulchro extrahi et in sede Romani pontificatus, sacerdotalibus
vestibus indutum, decollari precepit, et tunc sacratis exutum ve-
20 stimentis, tribusque illius digitis abscisis, in Tyberim iactari fecit,
cunctosque ab eo ordinatos deposuit et reordinavit. sed idem
Formosus post hec a piscatoribus inventus, ad Beati Petri eccle-
siam deportatur. quem etiam sanctorum quedam imagines in
loculo positum venerabiliter salutarunt ^^\ interea rex Gallip
(i) La fonte principale a cui at- « sacerdotalibus vestimentis indutum,
tinge Gregorio di Catino è VAntapo- . «collocare precepit », e non de-
dosis di LiUDPRANDO. Verremo man collari. Ma poco prima al cap 28
mano citando i capitoli da cui Gre- dice che Arnolfo recandosi a Roma
gorio trae le notizie, seguendo 1' edi- per conforto di Formoso contristato
zione che ne pubblicò il Dummler pei dai Romani, « multos Romanorum
Monumenta Germaniae. Intorno al « principes obviam sibi properantes
gruppo a cui doveva appartenere il « decollare precepit ». Forse que-
codice di Liudprando usato dal ero- sto passo indusse in errore Grego-
nista farfense, vedansi le osservazioni rio, il quale, sempre seguendo Liud-
del Dummler nella sua Prefazione al- prando, anche attribuisce a Sergio III
VAntapodosis. V atto sacrilego compiuto da Ste-
(2) Antap. I, 5. fano VI contro Formoso, e sembra
(3) Antap. I, 30-31. Liudprando confondere Carlo il Grosso con Carlo
dice « in sedem Romani pontificatus, il Calvo.
240 CHRONICON FARFENSE.
Carolus cognomento Calviis moritur, et completar imperium
Francoriun regum, qui post expletionem Langobardorum regum,
Italicum regnum strenue potenterque per multa spatia temporum
honorifìcegubernarunt, ecclesias Dei exaitando, pauperes recreando,
iustitiam et legem ubique adimplendo. postquam enim illorum 5
potestas ab Hitalico regno, peccatis facientibus, cepit cessari, prc-
c. 106 A dictumque regnum paulatim annullar!, insto Dei || iudicio, viginti
tantum Sarraceni, lintre parva ex Hispania egressi, nolentes vento
delati sunt in oppidum Fraxinetum, in Hitalic Provincialiumque
confinio situm. qui pirate noctu egressi clamque villam ingressi, io
christicolas, prò dolor!, iugulant, ipsumque sibi locum vendicant,
et in monte Mauro refugium preparant. tunc in Hispaniam
nuntios dirigunt, ut secum reducant Sarracenos alios, tantum cen-
tum ('). itaque rex Gallie Carulo defuncto, ut supra retulimus,
quidam Guido, prepotens ex Hitalia princeps qui illi serviens adhese- 1 5
ratjimperator constituitur,dominiceincarnationis anno .dcccxci/^^.
Arnulfus autem rex, post Carolum prefatum, Baioariis, Suevis,
Francis, Teutonicis, Lotharingis, audacibusque principabatur Saxo-
nibus(^). hic quoque Romam venit dominice incarnationis
anno .dcccxcvi. (+). huius adiutorio Berengarius princeps Hita- 20
licus prevalens Guidonem extinxit, et potenter regnum accepit.
Hitalienses autem, quìa semper geminis uti volunt dominis, ut
alterum alterius terrore coherceant, Guidonis prefliti filium, no-
mine Lambertum, adhuc ephebum nimisque bellicosum, regem
constituunt<^5). post mortem autem Arnulfi regis, filius eius Hlu- 25
e. 106 B dovicus regnavit(^). et non multo post gens || Hungariorum Hi-
taliam petiit, et Ticinum nullis resistentibus venit ^7). cum quibus
Berengarius predictus pugnans vincitur,interfectis fugatisque Chri-
2. qui] Nel testo quod 14. Carulo] Così nel testo.
(i) Antap. I, 3 ; an. circa 888. è ripetuta da Rahewino, Gesta Fri-
(2) Antap. I, 5, 14. aerici, III, 37, ed. Waitz. Lamberto fu
(3) Antap. I, 5. associato dal padre all'impero nel-
(4) Antap. I, 25-28. l'anno 892.
(5) Antap. I, 37. La sentenza di (6) Antap. II, i.
LiUDPRANDO sulle discordie italiane (7) Antap. II, 9 ; an. 890.
CHRONICON FARFENSE. 241
stianis^'). hac tempestate pr^fatus Hludovicus rex moritur et
Chuonradus, genere clarus et Francus, a cunctis populis rex or-
dinatur(2). qui anno septimo ad extrema veniens, principibus
sLiis precepit ut Heinricum ducem Saxonum et Turingionum, qui
5 tunc forte aberat, regern eligerent dominumque constituerent.
quod et factum est (5). his preterea temporibus Hludovicus qui-
dam genere Burgundionum ab Hitaliensibus pene omnibus invi-
tatus venit, et centra Berengarium agens, eum a Verona expulit,
regnumque sibi viriliter subiugavit ^^\ sed non multo post ab eo
IO est captus idem Hludovicus oculisque privatus ^^\ interea Hun-
gariorum rabies per Hitaliam nullis resistentibus dilatatur, sed eo-
rum amicitiis fruitur Berengarius prpnominatus ^^\ eodem quoque
tempore Sarraceni ab Africa ratibus eunt, Calabriam, Apuliam,
Beneventum, Romanorumque civitates occupare ceperunt^^). ipso
15 autem tempore Romane sedis pontìficatum Johannes Ravennas
tenebat ^^\ Theodora quoque Romane civitatis monarcliiam opti-
nebat. huius filia, nomina Marotia, ex papa Sergio genuit filium
nomine lohannem, qui post Stephanum septimum Romanus pon-
tifex efficitur; et ex Alberico marchione habuit Albericum, qui
20 post||eiusdemurbisaccepit principatum (9). Hitalienses autem Ro- e. 107 a
dulfum, genere Burgundionum, ut a regno expelleret Berengarium
accersierunt ^^°\ a quo victus et a regno est Berengarius expulsus,
' regnumque sibi potentissime subiugavit Rodulfus ("). qui cum sibi
quidam Hitalienses existerent rebelles, Burchardum quendam du-
25 cem suumque socerum associavit sibi in auxilium <^"\ hic Me-
diolanum venit, et iuxta muros eius pergens, suos lingua teutonica
convenit dicens : « Si omnes Hitalienses uno uti calcare tantum-
c( modo informesque caballicare equos non fecero, non sum Bur-
«chardus». quod cum diceret, neminem putabat intelligere.
30 sed horum quidam pannosus extitit relator verborum^'^). disce-
(i) Antap. II, 15 ; 24 settembre 899. (7) Antap. II, 44, 45.
(2) Antap. II, 17; an. 911. (8) Antap. 11,47; ann. 914-928.
(5) Antap. II, 20; an. 918. (9) Antap. II, 48.
(4) .^«/a^. II, 32,35, 36, 37; ann. 900- (io) Antap. Il, 60.
905. (11) Antap. II, 67.
(5) Antap. II, 41 ; an. 905. (12) Antap. Ili, 13.
(6) Antap. II, 42. (13) Antap. Ili, 14.
Chron. Farf. I. 16
242 CHRONICON FARFENSE.
dens autem inde Burchardus pergebat Novariam, et civitatem
exiiide tendebat Yporegiam. tunc Hitalicc super eiim irruerunt
phalanges, quem equus cius discurrens in fossam proiecit, quo
muros circLiit civitatis, ubi lanceis confossus vitam finivit^'). quod
ut rex Rodulfus audivit, Hitaliam dereliquit ^^\ interea Lambertus 5
Mediolanensis archiepiscopus, consensu omnium, Hugonem po-
tentissimum et sapientissimum Arelatensium sive Provincialium
comitem mandavit. qui percitus Papiam venit, ibique convenien-
tibus cunctis Hitalicis, regnum suscepit, anno .dcccc°xxvii'^. do-
mini nostri Ihesu Christi humanc incarnationis (3). io
e. 107 B His ita relatis, videtur congruum nobis ut iam ad huius mo-
nasterii narrationem destructionis, si cut promisimus, stilum ver-
tamus, et defectionem eius a nonnullis illatam iniquis pastoribus,
fideliter edisseramus, et bonorum quorundam in recuperando
sanctam sollicitudinem atque sagacitatem ad corum augendam 15
mercedem commodius proferamus. igitur per multa annorum
curricula monasterium hoc a sanctis patribus honestissime ac re-
ligiosissime disponebatur, atque de die in diem augebatur et ac-
cumulabatur in spiritualibus corporalibusque beneficiis, non me-
diocriter sed perfecte, ita ut in toto regno Italico non inveniretur 20
simile buie monasterium in cunctis bonis et utilitatibus, excepto
monasterio quod vocatur Nonantule, sed non ex toto, ut plurimi
fatebantur (4). denique multarum huius monasterii terrarum acqui-
sitiones, et servorum non paucorum ubiubi commorantium sub-
iectiones, vel plurimorum nobis hic aut nostris locis in diversis ^5
debite servientium, et annualiter persolventium statutas reddibi-
tiones, sive etiam a pontificibus Romanis eorumque actionariis re-
stitutas, vel ablatas quoquo tempore nobis possessiones, et huius
monasterii hereditates, sicut in autenticis et antiquissimis scriptas
membranis reperimus, sic operi huic absque zelo iniquitatis inserere 3^
curavimus.
8. Nel testo corniti
(i) Antap. Ili, 15. bcrto, ma solo il papa Giovanni X.
(2) Antap. ni, 16. Ugo divenne re d'Italia nel 926.
(3) Antap. Ili, 17, LiUDPRANDO (4) Vedasi la Destructio a p. 31 di
però non menziona l'arcivescovo Lam- questo volume, rr. 5-8.
CHRONICONFARFENSE. 243
Incipiunt res huic monasterio legaliter collate et e 108 a
iure antiquitus possesse, ante eius destructio-
nem, quas postea perdidit iniquorum hominum
sublatione.
5 De curte Pontiana Hilderici castaidi, case .lxii.
De rebus comitatus Sabinensis sublatis et iniuste possessis.
heredes Rodulfi tenent casalem de Pereto, in colle super Col-
licclum tenent casalem .1. quem dedit Guimarius in hoc mona-
sterio. locum qui nominatur Agellus in integrum. Collis Causule
IO casalis .1. et aliud vocabulum quod dicitur Pratum. in Aniano,
iuxta Tulianum, casales .11. et amplius. in Bosiano, ecclesia San-
cti Victoris cum pertinentiis suis, et casalis qui dicitur Cartica. in
Levarano, terre et vinee casales in integrum. in Mozano, casalis .1.
in curte Lauri, quantum huic monasterio pertinet, et campum
15 Adonis in integrum tenet Rainerius nepos Rodulfi. de curte Lauri
tenent filli Ingizonis, et in Mozano tenent iniuste nec habent lit-
teras. in Barbano, Rainerius filius Rodulfi tenet casalem .1. in
Calano tenet filius Rodulfi casalem .1. qui fijit Stephani de Car-
sano, et concambium Ingerada filia Ansefridi, uxor Bertulfi filli
20 Guimarii. homines de Gabiniano tenent Marcilianum cum gualdo
suo et eius pertinentia, res quas ipsi concesserunt huic monasterio,
et locum qui dicitur Bassanus. Berizo filius Palumbi tenet ca-
sales .11. in Aniano iuxta filios Rodulfi, et casalem in Triviliano, et
quod pertinet huic monasterio in Castellione, et castellum Marci-
25 lianum, || et casales .11. Johannes Domnaricum cum consortibus e. 108 b
suis tenet in loco qui dicitur TuUianus vineam et terram. hp-
redes Ansifiredi tenent curtem de Bambano, ubi est ecclesia San-
cte Helene, et vocabulum Moricentum, et in vocabulo Oreclanum.
heredes Petri Ascherisii tenent locum qui dicitur Bosianus, et
30 Paternus medietatem, et medietatem tenent Adelbertus et Men-
nari. infira ipsa vocabula Bosiani et Paterni tenet filius Tebaldi
244 CHRONICON FARFHNSE.
de Tarano quintam partem. filii lohannis de Corvo tenent lo-
cum qui dicitur Floranus cum ipso castello quod ibidem stare
videtLir, et filius episcopi Benedicti unam portionem. in loco qui
nominatur Basilianus tenet Johannes Vulgarus cum confratribus
suis quantum nostro monasterio pertinet. hcredes Arduini tenent r
castellum Cuphi cum pertinentia sua, excepto ipsam portionem
quam antea tenebant heredes Teuzonis Pagani, filii Roccionis
de Arduino tenent unum podiolum iuxta Cuphi. et in vocabulo
Istriano unam petiam terre, et in vocabulo Gabiniano casalem
qui dicitur Dominici Nerini tenent adulterini de Stephano et Be- jq
rizo qui habitant Rome, filius Leonis prcsbyteri de Antiquo tenet
medietatem de Mozano. item filius Rodulfi tenet per vim in
loco qui nominatur Tascinianus, ubi vocatur Sanctus Maurus, et
tenet per ipsum montem locum qui nominatur Fontanelle, et ubi
e. 109 A modo videtur esse castellum, et qui || dicitur CasaHcle, et insuper jr
contendunt et tenent Vallem Geminam cum gualdo suo. Burrellus
filius Herizonis tenet terram et vineam quas dedit Johannes lan-
nip in isto monasterio. in Fidine tenent alii filii Teuzonis per
vim terre et vine^ unam portionem. de loco qui nominatur Fi-
cline tenent heredes Leonis et Stephani de Cosiniano, et ibidem 20
tenent unam meliorem portionem, et Albericus presbyter unam
portionem, et ibidem tenet Berizo filius Teuzonis de Askerisio
per vim. in loco qui dicitur Corolianus tenet abbas Sancti An-
drej ipsum locum cum pertinentiis suis. iuxta ipsum Corolia-
num terram et vineam quas in isto monasterio dedit Lupo pre- 25
sbyter de Mozano, et modo tenent mater eius et soror et filius
eius. heredes Leonis Barb^plene tenent in fundo Cuphi eius
gualdum cum casaUbus .11., et in Azano tenent quantum huic
monasterio pertinet. in Ortelle ecclesiam Sancti Laurentii, et ec-
clesiam Sancti Benedicti cum terris et vineis modo tenet Johannes 30
presbyter Bibiaquam cum fratribus suis. in Toccie Monumen-
tum Cupum cum unciis .vi. modo tenent Tocciani. heredes
Arduini tenent curtem de Malliano cum castello eius, quod ali-
quando per alia tempora tenuit Atrepaldus per scriptum ab hoc
monasterio diebus vitp sue, et modo tenet filius Arduini. insuper 35
tenet ecclesiam Sancti Laurentii in Catiliano cum pertinentiis.
CHRONICONFARFENSE. 245
Rainerius filius Arduini intravit in curtem de Bambano per vim,
et tulit inde casales .11. et dedit generis suis, et Tebaldus de Ta-
rano fecit simib'ter casales .11. de ipsa ciirte. ecclesia Sancti An-
geli in Mozano || fuit istius monasterii et modo tenet illam episco- e 109 u
5 patus Sabinensis. heredes Corvonis tenent in curte Lauri per
vim unam grandem portionem. heredes Gottifredi de Luca te-
nent campum .1. iuxta Sanctam Anatholiam. in loco qui nomi-
natur Gualdus iuxta ipsum campum tenet minimam portionem
terre Petrus de Imperatore. Roccio filius Arduini tenet in loco
IO qui nominatur Acri medietatem que nobis pertinet, et alia medietas
est monasterii Sancti Salvatoris, et tenet eam filius Mannonis.
castellum Teranianum cum pertinentia sua tenent heredes Fran-
conis et Taimonis et Aimonis, et vocabulum quod nominatur
Agozanum cum ecclesia Sancti Antimi et cum pertinentia quan-
ìj tum ad ipsum vocabulum pertinet. Gualabrunus tenet casalem
Ratinum et vocabulum Columnelle, et iuxta locum qui dicitur
Turanus casalem qui nominatur Spineta, et alium casalem qui di-
citur Asculanus, et de casale Casa Pauli portionem .1., et casalem
qui dicitur Cesaranellus. in Rescaniano tenet clausuram vinee et
20 terre quas dedit Lerinco in isto monasterio, et tenet suptus castel-
lum Terranianum petiam unam. curtem de Pereto tenent omnes
homines de Aspra, terram de Leiano tenet Transmundus. ter-
ram de Scoplis tenet Johannes de Burello. terram de Maionis
et Vaccariciam, que fuit Petri pr^sbyteri, tenet Petrus de Mennari
25 cum fratre suo Leone et nepotibus suis. et Johannes de Rodulfo
cum suis firatribus tenet ipsam partem que fuit Albertonis. item,
curtem Lori tenent heredes Corvonis et Trasonis cum suis con-
fratribus et Rodulfo de Aspra cum castello de Lori, et partem
Landulfi de castello || Tarano et eius pertinentiis; qup omnia Su-
30 sanna filia eius donavit in hoc monasterio Sancte Marie prò
anima sua et parentum suorum, sicut ei ipse pater suus per cartas
concesserat, qu^ etiam tenet Richardus cum suis confratribus.
curtem de Ficlini tenent Petrus Bonus cum nepote suo Rozone
et Vulgamino et heredes Crescentii de Bona, medietatem de
35 fundo Maliano cum ecclesia Sancte Eugenie tenet Rozo de Ar-
duino, castellum Furanum cum omnibus pertinentiis tenent Rai-
C. no A
246 CHRONICON FARFENSE.
nerius de Crescentio et Traso filius lohannis qui vocatur de
Corvo, de castello Campana tenet filius Arduini partem Falconis
filli Arnulfi qui vocatur de Magno, et terram Benedicti Ubaldi
tenent modo filii eiiis Grimaldus et Donodeus, et pensionem non
dederunt. terram de Ortelle per vim tulerunt Rozo et Johannes r
suprascripti Arduini cum conft-atribus. terram de Antisiano, et
de Pacciniano, ubi dicitur Sanctus Hilarius, et portionem de San-
cto Andrea, et Sanctam Anatholiam, quc fuit lohannis de Te-
baldo, tenet Johannes de Arduino per vim, et duo casalina in
castello Toccic, et canapinas in circuitu ipsius castelli. io
De casalibus in Sabinis. casalis qui fuit Crescentii sanda-
larii cum sua pertinentia. petia de Lupo lohannis que est Casa
Celle, casalis Transarici cum sua pertinentia. casalis Sigenolfi
de Rapiniano cum sua pertinentia. casalis de Casurinis, et ca-
salis Sancti Silvestri cum eorum pertinentiis. casalis de Seran- ij
e. iioB cis||cum sua pertinentia. medietatem casalis de Lupo lohannis.
casalis Senioricti cum pertinentiis. casalis de Canno, et casaHs de
Rabaldo cum eorum pertinentiis. casalis de Albunis, casalis Gri-
maldi Bricti cum eorum pertinentiis. casalis de Sancto Petro et
petia de Marto et petia de lohanne Fera, casalis Martini de 20
lohanne, casalis de Luccio cum eorum pertinentiis. casalis lohan-
nis de Carin ciò. casalis de Buccalupo. casalis Adelmari de Casa
Celle, casalis Reatini, casalis de Franco Bulzo. casalis San-
cte Lucie, et casalis de Costis, et petia de Starnariis. de acquisito
Peteroli, et de Ponzonis tertia pars, casalis lohannis Sabbonis 25
sicut modo tenet. de terra Currisii tertia pars, petia de Lupo
lohannis a Carbulano, et petia Homari. petia terre a fine horti
Ingebaldi cum terra de Fontana, quomodo venit in viam casalis
Guillotti et in viam antiquam cum terra Martini sartoris et de-
scendit in hortum Ligebaldi. tertia pars de terra Sanctc Marie. 30
casalis de Matturello usque finem sepis vinee Petri Marchisani,
et usque criptam de Alicco, et usque finem cavp de Mincio,
sicut venit in viam, excepto petiam Venerii. casaHs lohannis
Sannuti. casalis Pinnaroli et de Sabarolis, excepta silva. ca-
salis de Ingonisis. casalis de Romo, et casalis lohannis Calvi, jj
modiorum triginta quatuor, medietatem Sanctc Marie, et me-
CHRONICONFARFENSE. 247
dietatem de Romanis. casalis terra Paluti modìorum .xi. ca-
salis Raineri de Ingezo modiorum .xlv. et stani unius. casalis
Cazuti modiorum .xxxv. elusa de || Ferrariis modiorum .vili, e iua
casalis de Burro modiorum .xxxviiii. et stariorum .vii, ca-
5 salis Fratelli modiorum .xxxvi. et stariorum ,11. casalis Andrej
modiorum .vii, et medii. casalis Lopardi modiorum .xxvii.
et medii.
Ili Tancia casales quatuor, quos tenent monachi de San-
cto Angelo, in Lucu casales duo, quos tenet Rainerus Sigenolfi.
IO Franco de Nicto casalem .1. iste servit cum equo. Petrus faber
unius casalis tertiam partem. Johannes de Nicto casalem .1. ab
adulterina Dononis. Benedictus de Pizo casalem dimidium. de
casale Nictonis Caroci cum suis confratribus denarii .xx. et xenia
tria. Johannes de Amico cum confratribus simiUter. Johannes
15 de Maroza similiter. Berus cum suis confratribus, Arnulfus cum
confratribus similiter. Crescio similiter. Johannes castaldus si-
militer, Petrus et Petrus similiter. Benedictus et Crescentius
similiter. Boni et Rainerus simiHter. Petrus et Johannes et Be-
nedictus et Johannes similiter. Petrus cum suis confratribus de-
20 narios .xv.
Jn Scandrilia fuerunt casales comitum manuales, idest casalis
Terniani cum equo .1. casalis Frankitti cum equo .1, casalis
Sancti Pauli cum equo .1. casalis Boccuni cum equo ,1. ca-
salis Carbonis cum equis .11, casalis Benedicti de Bucco cum
2c equo .1. casalis Tebaldi de Mainerio cum equo .1. casalis Ca-
staniarii cum equo .1. casalis Johannis Ricci in integrum. ca-
salis MazoUni de Johanne Bono cum equo .1. casaHs Johannis
Alberti cum equo .1, casalis Reatini. casalis Pelisi cum equis
duobus. ecclesia Sancti Johannis cum casalibus ,vii., idest
30 casahs Cisterne, casahs montis Sancti Johannis, casalis San-
cti Mari, et pars de casale Carlonis, et pars casalis Palumbisci, || ca- e. m b
salis Novertini, casalis Sancti Sebastiani. de casale Sancti An-
geli partes .111. de casale BurreUi partem tertiam, et medietatem
de ipsa ecclesia, et medietatem de molino, et ecclesia Sancte Marip
j j in Scandriha cum omnibus eius pertinentiis, et medietas Sancti Mar-
tini in Reatinis. ecclesia Sancti Johannis in podio Molano cum
248 CHRONICONFARFENSE
omnibus eius pertinentiis. molendinos .11., idest de Vado .1. et
aliud de Canonicis.
Manualia quc fecit Beraldus abbas in Scandrilia. ccclesiam
Sancti lohannis cum vineis et casalem Frankitti. casalem Rea-
tinum. casalem lohannis Boni. casalem Mazolini. casalem 5
lohannis Alberti, et omnes fidatos de ipsa terra.
De rebus perditis huius monasterii Sancte Marie.
Infra Romam, terram et Campum Agonis cum casis, hortis et cri-
ptis quas tenent Stephanus presbyter et Stephania Leonis Curta
Braca et Picco cum fratribus suis et confratribus, sine uUo scripto, io
in Portum et Hosti tenet Stephanus presbyter terras et vineas et
fila in Saline, et in Colline similiter habent scriptum solummodo
in vita sua. in Formello Masse, ecclesia Sancte Marie cum tribus
casalibus quam filli de Bruzo per vim abstulerunt nobis tempo-
ribus Paschalis pape IL 15
In comitatu Reatino. filli Camponis et nepotes tenent in
Carsule et Gualdo, et ecclesiam Sancti Viti, et castellum de Ci-
siano ad proprietateminiuste per scriptum, ecclesiam Sancti Thome
cum pertinentiis, et in Collina, et in valle Reatina, et in Valle Larga,
filius Teudini comitis tenet medietatem de curte Sancti lacobi et 20
e. 112 A Sancti Helie, cum molendinis || et pertinentiis, et in Plaie. hec
omnia per scriptum. Roccam Senebaldi tenet per iniustum
concambium ab abbate lohanne. filli Joseph tenent turrem de
Acupinco cum casis, vineis, hortis et queque iuxta ipsam sunt.
filius Rainerii tenet separatim ab aliis terram in Tazano, et unum 25
beneficium cum servis ibi in Reate, et Sanctum Thomam in
Frascario cum eius pertinentia quam tulit Adam presbyter qui
erat castaldus Rainerii de loseph. Franco Rainerii tenet curtem
Sancte Agathes et Sancti lohannis in Tazano, et molendinum et
alia loca infira civitatem et extra. filli Sintari et lohannis tenent 3^
curtem Sancti Gregorii foris ipsam civitatem per scriptum, et ex
parte suptrahunt ad proprium. et in Plaie, curtem Sancte Agathe
tenent minores homines. item fiUi Sintari et lohannis tenent
suptus Petesam terram multam hinc et inde iuxta flumen, et cur-
tem Vallantis, et Sancti Salvatoris, et Campum Ancillaruni Dei SS
cum molendinis et diversis tetris. filli Aldonis et Camponis te-
CHRONICONFARFENSE. 249
e. 112 B
nent Interocrum curtem Saiictc Marie de Casarici cum pertinen-
tiis in montibus et planitiis, et in campo Sanai Rustici, et in
montanis curtem Sancte Marie in Turrita cum magnis pertinen-
tiis, et in Falagrine, et Borbone. item, ipsi tenent in Amiterno
5 curtem de Tegoria cum terris et vineis et servis multìs, ex quibus
fuit Nonvolio Bufo cum omnibus suis parentibus, et tenuerunt
in Cerritula et in Casale Malo, que tulerunt eis filii Rattaldi cum
castello de Marana, quod dicunt habere || per concambium, sed
nos nescimus illud ubi sit, et tenent in Noveri, et in Cumulo,
IO et in Velizano, et in Amiterno, et in Corno, ecclesiam San-
cti Alexandri desertam cum terris. hec omnia filii Aldonis et
Camponis. item, filii Sintari et lohannis in Amiterno tenent in di-
versis locis. filii Teudini comitis et Rauduisi tenent in Canali
et Lavareta et campo Fingiani et Poplito terras et vineas et servos
15 et ancillas plurimos, de quibus multos dederunt et venundave-
runt, et in curte habent sicuti proprios. et tenent castellum de
Monte Aureo destructum in Pretorio. filii Opterami, et Olde-
risii, et Camponis, et Maifredi insimul tenent curtem de Saxa
cum terris et vineis et servis, et in Silva Plana curtem Sancti Be-
20 nedicti, et alias terras cum servis et ancillis, et in Poplito et
Pile et in Sancto Xisto, magnani curtem cum servis et substan-
tiis multis in montibus et planitiis, et Sublongum Monaciscum
qui est magnus campus cum servis et terris, et in Forcone te-
nent campum Cesaranum in montanis et villis per diversa loca.
25 Teuzo filius Corvini tenet in Amiterno in villa CoUectara, et in
Cantarello, et per alia loca. et in ipso Cantarello tenent ad pro-
prietatem filii Adenolfi terram cum ipso castello quod ibi est,
iniuste quia nostri monasteri! est. in Ciculi tenent Atto et Ai-
firedus filii Landini curtem de Gualdo grande. et in Broilo filii
30 Guidonis. et Bernerii cum suis confi'atribus tenent in Tore curtem
de Corneto cum pertinentiis. filii Odel||sinde cum suis confi'atribus e 113 a
tenent in Ophiano ecclesiam Sancte Marie cum pertinentiis super
fliuvium Toranum inter ipsum castellum antiquum et castellum
Sancti Pauli. hec omnia in comitatu filiorum Teudini. in co-
35 mitatu Balbensi filii Adenulfi tenent curtem Sancti Angeli inter
Riga cum pertinentiis. filii Dodonis et Landuinus tenent cur-
C/iron. Far/. I. 16*
e. 115 B
250 CHRONICOX FARFENSE.
tem de Sarzano cum ecclesia Sanctc Marie. in territorio To-
rense, in loco qui dicitur Paganicus super ipsas criptas, terre petia .1.
modiorum .xxx. posita secus montem : de uno capite et de alio
iiumen Toranum, et de duobus lateribus terra quam nobis re-
servavimus. ad furcam Lupari modia .x. de precaria tenet II- 5
deprandus: in Valle Sancti Pauli modia .xx. tenent filii Raimbaldi.
Comes tenet monasterium Sancti Peregrini quod nostrum est. Hu-
golinus filius Gazonis tenet in fegum, in Campana, petiolas terre
et pratum magnum. in comitatu Balbensi Oderisius comes
tenet campum Bufanum, et monasterium Sancti Peregrini. in io
comitatu Marsicano filius Rainaldi comitis tenet curtem Transa-
quas per libellum cum suis pertinentiis, et curtem Sancti Leucii cum
suis pertinentiis, infra civitatem et extra, et per villas et alia loca,
et servos cum substantiis multis, idest Palumbo de Vico cum
filiis et filiabus, et in Cretino, et in Paterno. in Carzoli mo- 15
nasterium quod dicitur Celle una ex illis ecclesiis. in comitatu
Teatino Transmundus comes tenet diversas curtes et magnas,
et castellum de Attissa forte et optimum cum duobus milibus mo-
diolis terre adunate, || cum ecclesiis, vineis, pometis diversorum
generum, et reddidit Monticellum, quod erat destructum castellum 20
tunc, cum duobus milibus quingentis modiolis similiter adunatis,
et sine vineis et pomis. istud concambium non sponte fuit, Deus
scit, sed prò recuperatione, quia antea omnino malum erat factum
ad opus monasterii. qui sapiens est accommodet aurem. Tre-
sedius filius Episcopi tenet multa loca, quingentorum modiorum 25
solummodo habet scriptum, cum farà Adami iuxta flumen San-
grum. in comitatu Pinnensi, filii Gualberii iudicis tenent
Sanctam Mariani inde Tazano, cum pertinentiis suis, et terram
in Casa Matrone. similiter prò Panico unam villam super ipsam
civitatem Pinnensem. una curticella est prope flumen quod di- 30
citur Tine, quam Hugo abbas tulit quibusdam pauperibus rogatu
Transmundi comitis et Teuduini, et dedit Tresedio filio lohannis;
postea voluit emendare, sed non sibi licuit, quod qui emenda-
verit procul dubio mercedem recipiet. Tento filius Sigefredi
tenet curtem quc antiquitus Case Raviniane appellabatur, modo S5
15. Nel testo et Norentino 28. inde TazauoJ Cosi nel testo.
CHRONICON FARFENSE. 251
Monte Fedito dicitur, que est iuxta civitatem Atri, filii Tre-
sedii et nepotes teiient curtem Sancte Lucie in integrum, que est
in montanis ipsorum. in comitatu Aprutiensi Petrus episcopus
cum fratribus et nepote filio Ilperini tenet curtem de Sardinaria
5 cum diversis pertinentiis. Merco abbas tenet curtem Sancti Fe-
licis in Pedungano, quam habuerunt filii Gualzonis per precariam,
qui vendiderunt|| Attoni comiti, et ipse comes dedit Petro filio e. 1x4 a
Ardingi, et ipse dedit filiis Tedemari, qui modo dederunt San-
cto Quirico. Giso filius Coni cum suis hominibus tenet sine scripto
IO medietatem curtis de Castello que fi.iit mille modiorum, medie-
tatem concambiavit Transbertus Martelliscus cum suis confiratribus,
nescimus qualiter. et est ipsa curtis inter flumen Trontum et
prata, prope mare et prope castellum Montis Aurei. Tedmarius
filius Tedmarii et Siolfus filius lohannis tenent ecclesiam Sancti Lau-
15 rentii quam dederunt Sancto Quirico. in comitatu Esculano
curtem de Valle Veneria quam tenent singuli homines. filii Ro-
landi tenent curtem de Solestano, cum pertinentiis magnis et
optimis, infira civitatem et fori^, et alii plures homines per di-
versa loca, filius Domnelli tenet unam ecclesiam in Copanino in
20 honore sancte Marie cum finita pertinentia ipsius ecclesie, alie-
nata est per concambium irrationabile. Johannes Bufetta cum
suis confi-atribus tenet curtem Monaciscam in Manilla, prope flu-
men Asum. Fraimesidius filius Ingelrami et Sigenolfus filius
Saxonis tenent inibi terram in Manilla. Guido filius Siolfi tenet
25 in Sumati curtem de Flumine.
In comitatu Firmano curtem de Cupresseto magnani et opti-
mam tenent filii Aimeradi, filii Guidonis, omnes iniuste preter
Mainardus filius Rolandi qui habct scriptum de tercentis modiolis
unde numquam incensum C') dedit. Azo filius Longini tenet de
30 curte Sancti Desiderii quingenta modiola longe ab ecclesia. Tas-
selgardus tenet curtem || in Mozano magnam, quam dicit habere e 114B
per concambium, sed nescimus, et alias duas. terram de Paratinis
tenet filius Maifi-edi, Boso tenet curtem Sancti Gervasii, Ildericus
(i) Per la voce « inccnsus » in si- passo è pubblicato erratamente così :
gnificato di « census » cf. Ducakge. « qui habet scriptum de .xxx. modiis
Nella edizione del Muratori questo « licet unum numquam censum dedit».
e. 115 A
252 CHRONICON FARFENSE.
fìlius Rainardi tenet curtem Saiictl Sigisiiuindi et curtem de Me-
nocla, et filius Hugonis comitis ccclesiam Sancti Silvestri infra ci-
vitatem Firmanani, et duas in ipso Burgo tenet Episcopus cum
pertinentiis suis. curtem Sancti Sabini in Passerano, quam mar-
chiones a multis annis iniuste tulerunt. Grimaldus filius Episcopi 5
tenet curtem de Sunile. Lambertus filius Gisonis tenet terram
multam prope campum Aspranum, et in montanis curtem San-
cti Angeli in Tesenano. Gualkerus filius Ingelrami tenet curtem
Sancti Maroti et Sancti Gregorii de Ortezano cum magnis perti-
nentiis, curtem de Fedine cum pertinentiis, et Runconem, et in io
Albaniano, et in Torrita. filius Sindonis tenet curtem de Me-
morie, et filius Attonis de Follano. filius Adorami de Cerestano
tenet ibi. filius Ramponis tenet Fagetum castellum in pede fluvii
Aso iuxta mare, pretermisimus ecclesiam Sancti lohannis. Mai-
nardus coines tenet curtem de Cisterna et Monacisca iuxta flumen 15
Tenna, et curtem de Mollano magnam et spatiosam cum magnis
pertinentiis, et curtem de Apriano, et in Sancto Angelo in Merzano
terram et castanetum. filius Transberti ter.ct curtem de Monte
Granario, et Gottifiridus, et filius lohannis clerici, et Giso clericus.
filius Guidonis tenet curtem de Rote, et Adelbertus filius Transberti. 20
In comitatu Auximano curtem de Monte Polisco tenet filius
Ermenaldi cum magnis pertinentiis. in comitatu Camerino, cur-
tem de Travenano tenet Adam filius Tresedii. curtem de San-
cto Abundio tenet Orrigo clericus filius Munaldi, et filius Munaldi
fratris sui. in valle Maina, curtem Sancti Viti tenet filius Albe- 25
rici, Gozo et Albizo, per scriptum ab episcopo Hugone. cur-
tem de Salabona tenet filius Albini, et Silvani Planam tenet
filius Attonis filli Sigizonis. in Castello Petroso curtem San-
cte Antie tenent Hugo comes, et filius Raconis, et filli Frogerii. in
Verruclano ccclesiam cum pertinentiis tenet filius Teuzonis cum 3^
suis confratribus. sub montibus in Camerina curte. in comi-
tatu Spoletano tenent filli Alberici comitis de curte Sancti Viti, et
filli Arnolfi curtem Sancti Pauli. in comitatu Asisi: ecclesia
Sancti lohannis cum pertinentiis. curtem de Ursano. in monte
casamento uno, ecclesia Sanctc Marie in Molano, et ecclesia San- 35
35. La parola casamento d'incerta letiura.
CHRONICON FARFENSE. 253
cti Theodori in Lutulo. in Verruclano ecclesiam Sancti Marcelli
cum pertinentiis, quod est campus Sancti Marci modiorum .e. qui
dicitur modo campus Gervisp. et in Oloza ecclesia Sancti Vi-
ctorini cum silva Camisile, et Castellone ^f * * et ecclesia San-
5 cti Gregorii cum suis pertinentiis, et pcclesia Sancti Stephani in
monte luveccle. in Fulinge ecclesia Sancte Marie in Fullonica,
et omnes res Accardi nomine * * et dicunt aliqui quod Lindolfus
concambiasset in Amiterno et Forcone, sed nescimus si verum
est. Il in Spoleto ecclesia Sancti Marci cum suis pertinentiis. e. 115 b
IO ecclesia Sancti Salvatoris cum suis pertinentiis. ecclesia San-
cti Viti cum suis pertinentiis. ecclesia Sancte Petronille cum suis
pertinentiis. montem Sancti Donati. substantias .xiiir. cum
modiis centum quatuor milibus, cum gualdo et pcclesiis et servis
multis. fines: fontem campi Clascine.
15 In comitatu Senogallie curtem de Luciano tenent filii Beraldi,
videlicet Duno cum ceteris hominibus.
In comitatu Efesino curtem de Cavallo Albo tenent Sifredus
Comes et Sangrone cum parentibus suis.
In comitatu Camerino curtem de Casa Fenaria tenent ne-
20 potes Gozonis comitis. in eodem comitatu curtem de Silva Plana
tenent nepotes Attonis filii Sigizonis, idest Paganellus cum consor-
tibus suis. iuxta eandem curtem, alteram curtem de Salabone te-
nent filii Piconis. in suprascripto comitatu Camerino curtem
de Travenano tenent filii Apponis cum ceteris hominibus.
25 In comitatu Auximano curtem Sancti Pancratii iuxta montem
Coranum tenet Amizo comes. in eodem comitatu curtem de
Monte Polisco et curtem de Patenaria tenent Atto iniquitus, et Al-
bericus de Hugo, et Ingo filius Ingonis, et filius Attonis de Alberto.
Istas suprascriptas curtes, tempore domni Heinrici imperato-
30 ris, qui Troiam debellavit et vicit ('\ tenebat Guido Remenaldi
filius. tunc orta est intentio inter ipsum et domnum Hugonem no-
stri monasterii abbatem, in presentia donimi Teubaldi^^^) Aretiensis
4. Lacuna nel testo di circa tre parole. 7. Lacuna nel testo di due parole.
27. ì>!el testo iniquitas
(i) An. 1022. V. la nota i a p. 77 (2) « Theodaldus seu Thedaldus,
di questo volume. « Thedaldi et Guillae filius, frater Bo-
254 CIIRONICON FARFENSR.
e. I i(
episcopi, qui placitum tencbat eiusdem comitatus precepto prc-
i6a dicti II donini imperatoris cimi iudicio iudicuui, in presentia pluri-
monim hominum maxime nobilium, qui refutare eas fecit et rein-
vestivit predictum domnum abbatem, quas tenuerunt monachi
nostri monasterii et fìdeles eiusdem nostri abbatis per dimidium 5
annum cum pace et tranquillitate. tunc prcdicti inimici Dei
et sancti nostri monasterii ini uste et per vim expulerunt omnes
predictos fideles nostri monasterii et demum reinvaserunt malo
ordine, hcc vero que prefata sunt, acta sunt in prcsentia predicti
episcopi T[eubaldi] et Gislerii eiusdem comitatus episcopi (^). Leo io
iudex ibi fuit et alii quamplures quorum nomina non recolimus.
Amizo Comes eiusdem comitatus ibi residens placitum cum pre-
dicto episcopo tenebat. Atto filius Adelberti, et Adelbertus de
Pulverina, er Grimaldus frater eius, et Adelbertus filius lohannis,
et Rodaldus vicecomes, et alii perplures ibi fuerunt ^^\ 15
In comitatu Firmano, iuxta flumen Potentinum, medietatem
ecclesie Domini Salvatoris cum suis dotis et omnibus pertinentiis
tenet abbas Sancti Firmani. infra cìvitatem Firmanam, ecclesiam
Sancti Silvestri et turrem quam nostris oculis vidimus, cum om-
nibus pertinentiis intus et foris. de quo non ambigimus quia 20
apparum quod Transmundus dux et marchio fecit, manifeste de-
clarat hoc. qui eandem ecclesiam per precariam a parte nostri
monasterii tenuit, et censum annualiter exinde nobis persolvit.
ecclesiam Sancti Leucii extra portam civitatis, cum ornamentis et
libris et campanis et terris omnibusque pertinentiis, quam eccle- 25
siam per calliditatem et fraudem destruxerunt, et omnes eius per-
tinentias abstulerunt, ut a memoria laberetur. hec omnia nostro
e. h6b tempore acta sunt. Il et medietatem ecclesia Sancte Paratiatis cum
pertinentiis suis. in Petralonga et in Avultriniano et in ponte
de Bruneto iuxta ptam ex utraque parte usque mare inter adunata 3^
et exunata ultra modia mille. iuxta mare autem unum castrum
« nifacli marchionis Etruriae, comi- (i) Ughelli, Italia Sacra^ I, 498;
« tissae Mathildis patruus»; Ughelli, Gams, Series episcoponun, p. 712.
Italia Sacra, I, 415; Gams, SerUs epi- (2) R. F. V, 268-269, doc. 1280,
scoponun, p. 472. senza data.
CHRONICONFARFENSE. 255
quod Ripa vocatur cum portu et omnibus pertinentiis. in campo
Aspreiani et in Valle ecclesiam Sancii Petri quam episcopus Fir-
manus et Firmo eius advocatus iniuste tenent, et in Valle Ansardi
et in Silva Plana et in Cripta et in Montebello ultra modia .ce.
5 curtem Sancte Marie matris Domini cum eius pertinentiis, et ca-
strum quod Podium vocatur, quod Johannes filius Otberti mona-
sterio nostro concessit, cum cursibus aquarum omnibusque perti-
nentiis. ^cclesiam Sanct^ Marie in Strata cum suis omnibus
pertinentiis. in Passeriano curtem Sancti Sabini cum suis per-
le tinentiis, et castrum Cafanianum cum ecclesiis, et podiis, et cursibus
aquarum, et hominibus, et queque Albertus filius Aderami habuit,
a strata suptus Sanctum Severinum quomodo pergit in riguni de
Fraxito in Tennam, et per medium ipsum flumen in Bibarium,
et per stratam publicam venit ad Sanctum Georgium, et pergit
I j in Petram Fixam, et usque fossam, et inde vadit in rigum de Mi-
liano usque ad predictam stratam Sancti Severini, omnia in om-
nibus prò redemptione parentum suorum et anime sue nostro
monasterio concessit. super hec autem terras quas per presta-
riam a nostro monasterio tenebat, et beneficium cum hominibus
20 plurimis, iniuste et per vim invasit, post diem mortis prodieri
Alberti. in Montone vero, et in Viliano, et in Agello, et in
Beventi, || et in Gallianello, terras et homines similiter nobis presen-
tibus invasit et possidet. monasterium puellarum Sancti Petri
vocabulo in Monteriano cum pertinentiis suis, et in Fraxenaria ter-
25 ram modiorum .lxx. inter adunata et exunata tenet abbas San-
cti Sabini, et monasterium Sancti Archangeii ibi construxit. iuxta
plebem Sancti Laurenlii terram modiorum .xl. adunatam, quondam
Boni filii Hilperirai, sicut ab episcopo Uberto accepit per concam-
bium<^'). in suprascripto comitatu curtem de MoUiano, cum terris
30 modiorum undecim millium, tenet filius OfFonis comitis. in ipsa
curte ecclesia in honore sancte Victoria antiquitus dedicata fuit.
(i) Il Regesto a questo punto ag- « mortuorum ac vivorum oblationibus,
giunge :« Et estera quoque nostro mo- « absque uUa ratione invasa sunt et
«■ nasterio concessa sunt per privilegia « contempla a presenti episcopo et ab
« pontifìcum seu per pr?cepta regum, « antecessore eius Erimanno »; R. F.
« sive in decimis sive in primiliis, et V, 270.
e. 117 A
2^6 , CHRONICON FARFENSE
mine autem causa militic destructa est, ut a memoria hominum
laberetur. insuper incartulatos et colonos atque cultores exinde
expulit. in eodem quoque comitatu castrum quod Annianellum
vocatur, cum ecclesia S. que in ipso castro extitit, cum omnibus
pertinentiis, quod filius Arconis, scilicet Alkerus, cum tribus fra- 5
tribus suis prò animabus suis et parentum suorum nostro mo-
nasterio devote concessit. curtis Sancti Angeli in Morgizano,
que nunc ab incolis loci in Fontano dicitur, et altera ecclesia, que
in honore sancti Angeli iuxta Tennam sita antiquitus fuit, tenet
filius Giberti cum omnibus pertinentiis earum. in Establo, et in io
Paterno, et in Carro Rupto, et in Critulo * * terra et silva ultra
milium modiorum Inter adunata et exunata, quas tenet generatio
Saxonis. hcc autem ideo scripsi ego Giso prepositus ecclesie
e. 117 B Sancte Marie de Georgio, veraci et fideli sermone, || ut cunctis pa-
teat quod nos vere scimus et manifestius probamus. 15
Item, episcopus Firmanus tenet in Traliano terre .xx. modia,
et in Burgo ecclesiam Sancti Germani, et curtem Sancti Sabini, et
in Passerano, et in Solano, et in Fornano, et in Multriniano, et
in plebe Sancti Pauli, et in plebe Sancti Helpidii, et in Murro, et
in Castaniolo. Inter adunata et exunata sex milium modiorum 20
et amplius.
De Corgnito. ad Ripam Caprellam petìum terre sementaricie,
de qua prius habere debemus quartam partem, et quod remanet
cum Sancto Nycolao dividere. in Campilione petium .1. vinec.
et aliud petium vinee ibidem. et aliam vineam ibi prope. in 25
Campilione aliud petium vinee. aliud petium quod Belizo pre-
sbyter Dente muzo iudicavit ad Sanctam Mariam. iste vinee
sunt in Campilione. a Solecocto petium .1. vinee. ibi prope
aliud petium vinee. ad Margaritam Aderamulus de Plaia tenet
petium .1. vinee. ad Terram Albellam petium .1. vinee. ibi prope 5^
aliud petium vinee. aliud petium quod tenet Caracausa. aliud
petium quod tenent Rainerius, Petrus et Massarus filii Bonizonis
per libellum. aliud petium Fusco presbyter Gisulfi tenet per li-
bellum. aliud petium vinee tenent filii Sigizonis. aliud petium
4. S.] Così nel testo. ii. Lacuna di due o tre parole nel testo.
CHRONICON FARFENSE. 257
vinee in Terra Albella. aliud petlum vince tenet Bonhomo. aliud
petium vinee ibidem. ad Ponticellum petium .1. vince tenet
Derno per libellum. aliud petium vince tenet Caracausa. aliud
petium ad Ponticellum tenet Johannes castaldus de Terquini
5 per libellum. in Poppe Martane petium .1. terre quod fuit vi-
nca. ]| aliud petium vince ibi. ad Montorarios petium .1. terre e 118 a
sementaricie sub ipso monte. aliud petium vince ibi. aliud pc-
petium vince sub Monterariis. Silvo Torceculum habet per
libellum petium .1. vince. ad Martam maiorem petium .1. vince
IO tenet Johannes filius presbyteri Pauli per libellum. ibidem
vinca Sancte Marie, ibidem vinca Sanct^ Mari^. ibidem aliud
petium vince quod est iuxta viam que vadit ad Montorarios. in
Rota vadu Venenula petium .1. vince. ibidem alia vinca San-
cte Marie. ibi prope vadum alia vinca, ibidem suptus dat D
13 via vinca .1. in Rota Pincionìs vinca .1. ibidem ahud petium
vince. ibidem aliud petium vince Sanctp Marie tenet Pincio.
aliud petium tenet Nero Bernardi. aliud petium ibi. in alio
loco ibi prope vinca .1. Sancte Marie que fuit Hbellum Petri filli
Ursi Vergani. ad vineas in conspectu Grotilli petium .1. vince
20 quod reiacet iuxta Poppam Pincionis. ibidem aliud petium
vince iacens Inter confines. ibi iuxta, aliud petium vince San-
ct^ Marie quod fuit libellum Petri de Bonio et Picocem. ibi-
dem aliud petium vince quod fuit Ildigarde. ibidem aliud
petium vince. ibidem aliud petium vince quod est libellum pre-
25 sbyteri Sputarelli. ibi iuxta alia vinca. in ipso circuitu alia
vinca. alie due petie de vinca ubi dicitur Rota lohannis filii
Sigizonis. aliud petium vince. in Rota Pincionis petium .1.
vinca quam tenet Stephanus Cornu Molellum. ad Rotam Teu-
frediscam petium .1. ibi aliud petium vince. in ipsa Rota alia
3^ vinca. in Citerno petium .1. terre quod dedit Hugo abbas ad
allcvandum filiis Sigizonis, et terra que ibi iuxta est. novcm
petias vinee et terre tenet per vim Belizo filius Petri iudicis. alia
vinca quam tenet. 1 aliud petium ibi prope, quod fuit Ildizonis e. uSb
lo-ii. ìhidtm - Mane] Questa ripeiiiione si trova nel testo. 14. dat b] Così nel
testo. 32-33. alia - tenet] Così nel testo.
Chron. Farf. 17
25^ CHRONICON FARFENSE.
filii Gosberti. ista est ad Frasilli. in Valle Agatula unum hortum.
in plaia Vallis Agatule petium .i. terre. in Camarata petium .i.
terre quc fuit vinea. ad Pontem petium .i. vince. alie petic
tres vince ad Formam. alia vinea ibidem. aliud petium ad
Formam, quod est libellum Fusconis Barbelongc. ad Formam 5
petium .1. ibi petium .1. vinec. due vinee in Fradilli. in
Camarata petie tres vinec. ibi aliud petium vinep. aliud pe-
tium ibi. aliud petium tenet Belizo filius per iudicatum. in
Cungo petium .1. terre, in ipsa Rota alie petie vinee et terre .v.
aliud petium. aliud petium vinee. in Poppe Lupuli petium .1. io
terre. ibi aliud petium vinee. in Rota Episcopali petium .1.
in Rota Monacisca vinea iuxta terram Pincionis. ibique iuxta
tres ordines vinee, quod est quartum de vinea Capraceca. ibidem
vinea Sanctc Marie que est inter confinia. ibidem alie petie due
vinee quas habuit Pfetrus] de Bonio per libellum. inter ambas 15
ipsas petias iacet vinea Pincionis Modani, aliud petium ibidem,
aliud petium ibidem. aliud petium ibidem. in Rota de Ponte
petium .1. vinee Sancte Marie. ibi iuxta vinea .1. ibidem aliud
petium vinee. in ipso territorio vinea Sancte Marie in Rota de
Ponte. ad Pontem aliud petium vinee. in ipso Ponte pe- 20
tium .1. quod fuit vinea. ibidem petium .1. terrp quod fuit vinea.
aliud petium vinee ad Pontem. ibi iuxta, petium .1. vinee. ibi
iuxta, aliud petium vinee inter confinia. in suprascripta Rota
Monacisca aliud petium vinee .11. aliud petium. aliam vineam
ad Pontem tenet Burnengo filius Lectonis. ad Lame petium .1. 25
e. 119 A vinee. ad Silicem petiam .1. vinec || que tenet Offo. ad fo-
cem Marte petia .1. terrp quc fuit vinea. aliud petium vinee
ibidem. aliud ibi prope. inter omnes sunt petie .cxxv.
De servis huius monasterii etsubstantiis eo-
rum^'l De Amiterno. in Sancto Xisto. substantie quadra- 30
ginta due. in primis, Johannes Maionus cum sua substantia,
24. aliud - .11,] Così nel testo.
(i) Questo elenco è certamente an- dole stessa del documento, la fre-
tico e d'assai anteriore ai tempi di quenza dei nomi germanici, la men-
Gregorio. Lo dimostrano tale l'in- zione del duca Guinigi (anni 7S9-
CHRONICON FARFENSE. 259
Franco, Girardus, Lupo, Azo, Dato presbyter, Albertus, Bernardus,
Soldo, Albericus, filli Franconis, Bollo, Cariocius, Lioto, Trans-
bertus, Dato filius Remengarde, loboni, Carfani. isti omnes
cura substantiis et casis suis et alii .xxii., quorum nomina igno-
5 ramus, cum casis et substantiis. castellum Saxe cum tribus sub-
stantiis in integrum. Fello, Rainerius, Franco Collis Severiani,
cum substantiis .vii. Severus, Dato, Inno, Maio cum filiis Gi-
rardi. Guittemanno.
In Lodano. substantie due, lohannes Pascone, et Inno.
IO In Terria. substantie due, Martius, Gualdramus.
In Orbica. substantie .111., Soldo, Pontio, cum aliis substantiis.
In Cerolongo. substantie .11., Taco, Traso.
In Canali. substantie .11., lordanis, Aldo.
In Marruce. substantie .xl., Alpertus, Franco, Ardinus, filli
15 Camponis, Alamannus, filii Micate cum aliis .xxxiiii. nobis ignotis.
In Ragiolo. in Pantana substantie .11. isti omnes servi
Sancte Marie et substantie .cv.
De Interria. Antepertus substantia .1. Severus substantia .1.
Natalis substantia .1. Sanulus substantia .1. Carincio substan-
20 tia .1. Romanus substantia .1.
De Pretorio. Murelli substantia .1. Adelberti substantie .11.
Palumbi substantia .1. Candidi substantia .1. Sabiniani sub-
stantia .1. Saculi substantia .1. Minuli substantia .1. || Bo- e 119 b
nuli substantia .1. Severi substantia .1. Gualderami substantia .1.
25 Victorini substantia .1. lohannis Gospes substantia .1. Petri
Aponis substantie .v. Ubimpuli de Trigi substantia .1.
In monte Sancti Donati. substanti^ .v. Conca Fossi
substantie .vii. Ottini substantia .1. Candidi substantia .1.
Moiorìni substantia .1. Romani substantia .1. Ticonis sub-
30 stantia .1. Maiorini substantia .1. Grifonis substantia .1. Petri
Gualdari substantie .v. Gospuli substantia .1. Moro de Ri-
822) e la notazione di carte più an- « non habebamus ». Infatti queste
tiche collocata, come si vedrà qui ap- carte non si trovano raccolte nel /es-
presso, subito dopo r elenco, e che gesto con le altre dello stesso tempo,
«in suo ordine idcirco minime pò- ma verso la fine dell'opera tra le più
« tuimus referre, quia tunc in promptu recenti.
e. I20 A
260 CHRONICON FARFENSE.
pule substantia .1. Stalari substaiitia .1. Luponis prcsbyteri
substantia .1.
In Canali. Mainolini substantia .1.
In Ponzippa. substantia .1. Sindepertus substantia .1,
In Tegori. substanti^ .v. 5
In Cumulo. substantic .in.
In Bellizano. substantic .11.
In Caniano. lohannis Cerretani substantia .1.
In monte Caniano. substantic .111.
In Leporaria Casalis Mali. substantie .v. Gualefridi sub- io
stantia .1. Teutonis substantia .1.
In Margine. substantic .11. Fratelli et Transuli in Sen-
zano substantic .xi. filii Godemari de Senzano. Petri Furis et
Aldonis germanorum fratrum de Margine. filii lohannis Tran-
sarici. Pasco cum fratribus suis. omnes isti fuerunt famuli 15
huius monasteri! Sancte Marie.
In Musini. Florus et Leo cum uxore et filiis, casis et sub-
stantiis. Gaido cum uxore, filiis, casis et substantiis. Ra-
dualdus cum uxore, filiis, casis et substantiis.
In Terentiano. Sinderadus, Leo cum uxore, filiis, casis et 20
substantiis. Petrus cum uxore, filiis, casis et substantiis Petrus
cum uxore, filiis, casis et substantiis. Leo cum uxore, filiis,
casis et substantiis.
De Secontiano. Palumbus de Vico cum uxore, filiis, casis
et substantiis. ecclesia Sancti Leucii cum terra iuxta se. 25
In Ratino. ecclesiam Sancti Rufini || cum pertinentiis tenet
filius Spose.
In Betiggo. unam petiam terre grandis tenet Vasari.
In Castule ad Sanctum Magnum., petia terre ubi stat una
morus tenent Agustuli, et ibi prope alia petia ubi stat nux. 30
In campo Satrano. petium .1.
In Ortucle, suptus Sanctam Mariam. petiam .1. tenent Li
Braca Putida.
Ad Fistulam de civitate Marsicana. petiam .1. tenet filius
Adenolfi, et filius Azonis Guerre. ibi prope, super viam, tenet 55
32. tenent] Nel testo tcn 32-55. AV/ testo li braca putida
CHRONICON FARFENSE. 261
Leo filius Stephanoois petiam .1. Donatus iumentarius iuxta
ipsam viam tenet aliam petiam terre. ad Ortum petiam .1. terre
tenet filius Allonis. ad flumen de Sancto Heramo petiam .1. tenel
Gualterius presbyter Leccamolinum. sub Sancto Salvatori de
5 Verongiano petiam .1. tenet Lupo filius Luponis notarli.
In Leoni. tenet gener Liusuli petiam .1. suptus curtem
comitalem ad Sanctum Petrum petiam .1.
Ad Pacianum. petias .11. prope rigum tenet Berardus fi-
lius Ponzonis.
IO In CerFengo. petias .111. tenet Ponzo presbyter, et ibi tenet
Madelandus petiam .1.
In Petelline. tenet Hugo presbyter et fratres eius petiam .1.
hec de Sancto Leucio et de Sancta Maria in Salecto, que te-
nent nepotes Guarakerii.
15 In villa de Ortuno, cum omnibus pertinentiis, servis et an-
cillis, unius nomen est Resquinius, cum filiis et filiabus.
Sanctam Mariam in Paterniano tenet filius Gottifredi.
In Segunzano et in Porciano. ecclesia Sancti Adriani cum
suis pertinentiis tenet filius Guerrami per scriptum.
20 Sanctam Mariam in Apinianico, || et Sanctam Mariam Transa-
quas cum pertinentiis suis.
In comitatu Paduano, loco ubi dicitur Abeno, quidam homo,
nomine Attingo, tradidit in hoc monasterio Sancte Marie de Farfa
monasterium Sancti Laurentii. Valerius iudex scripsit ipsam car-
25 tam que est in nostro monasterio.
Curtem Cupressetam, ubi est ecclesia Sancte Marie cum cellis
et omnibus suis et castello de Montetano. curtis Sancti Desi-
derii. curtis de Venitiano. curtis de Mottiano cum ecclesia
Sancti lohannis. curtis de Columnelle. curtis Sancti Venantii.
30 curtis Sanctis Felicis. curtis de Sardinaria cum ecclesia San-
cti Petri. curtis de Raviliano. curtis de Caprilia. ipsarum pre-
dictarum curtium mensura modiorum decem milium exunata infi-a
comitatum Firmanum, Esculanum, et Aprutiense. curtis de So-
lestano cum ecclesia Sancti Mari.
SS De familiis Sancte Marie et hominibus in Forcone ad riunì.
Otolfus scario cum uxore sua Maura. Barauculus, filius eius,
e. 120 B
262 CHR ONICON FARFENSE.
cum uxore sua Alderuna et filiis suis Mauro, Lupone, Furconino.
Sindifridus, frater Barauculi, cum uxore sua Goda, filius eius
Furconinus et Lupo cum casa et substantiis, boum paria .ni.,
caballos .in., unum asinum. Sindo cum uxore sua Guiniperga
et filiis suis. Autolfus, Sindolfus, Senator, Optapertus, Sinda. 5
Sintarius filius eius cum uxore sua Ursa et casa et substantiis,
.III, vitellis, .III. asinis. Constantinus cum uxore sua Venerunda,
filiis masculis .11., feminis .11. et Assentiolus filiaster. Rimo pre-
sbyter filius eius residet ad Sanctam lustam cum casa et substan-
tiis, boum par .1., asinum. Dominicus cum uxore sua Cimina, io
e. 121 A filius eius Sabbatinus. || Bonipertus cum casa et substantiis, boum
par .1., asinum. Constantiolus cum uxore sua Rotunda et filia-
ster eius cum casa et substantiis, asinum. Gualderamus cum
uxore sua Rodiperga, filius Anseramus. Petrus, Johannes, Gual-
dipertus filius eius cum uxore sua, casa et substantiis, boves .111., 15
vitellos .III., asinum. Honoratu^ cum uxore sua Lindula, filia
femina .1. cum casa et substantiis, boum par .1., asinum. Sinde-
radus cum uxore sua Fareperga, filio masculo .1., filia eius Do-
minica cum casa et substantiis. lustulus cum uxore sua Eufemia,
filio masculo .1., femina .1., cum casis et substantiis. Lupo cum 20
uxore, casis et substantiis. Barosus cum filia sua Dominica,
casis et substantiis. Florus cum uxore sua Boniperga, filio eius
masculo .1. cum casis et substantiis, vitellum .1., asinum. Septi-
minus cum uxore, casis et substantiis, vitellum .1. Baruncellus
cum uxore sua Gundiperga, filiis masculis .111., feminis .11. cum casis 25
et substantiis, boum par .1., asinum. Goderisius cum uxore sua
Serenula, filius eius Dominicus. Ursus cum casis et substantiis.
Audulus cum uxore sua Audeleupa, filii sui Audipertus, Fratellus.
Ittruto filius eius cum uxore sua, filio masculo .1. cum casis et
substantiis, asinum. Germulus cum uxore sua Ursa, filio ma- 30
sculo .1. cum casis et substantiis. Arnaldus cum uxore sua Al-
bana, filius eius Guarnipertus, cum casis et substantiis, asinum.
Petrus cum uxore sua Flora, casis et substantiis. Fuscari cum
uxore sua Albina, casis et substantiis. Gundaldus cum uxore
sua Prola, filio masculo .1., casis et substantiis. Lupo cum uxore 35
sua, filiis masculis il, casis et substantiis. Petrus cum uxore
CHRONICONFARFENSE. 26$
sua Egyptiola, filia femina .i., casis et substantiis. Ansefridus
cum uxore sua, filio masculo .i., feminis .il, casis et substantiis.
Bonulus cum uxore sua, filio masculo .i., feminis .il, casis et
substantiis, asinum. Johannes cum uxore sua, casis et sub-
5 stantiis, vaccam .i., vitellum .i. Causipertus cum uxore sua,|| ca- e. 121 b
sis et substantiis. Agilis cum uxore sua Ursa, et cum una
pullicla, et casis et substantiis. Racipertus cum uxore sua Sin-
dula, filiis masculis .il, casis et substantiis. Anteradus cum
uxore sua, filiis feminis .il, casis et substantiis, bos .1. Bene-
io dictus cum uxore sua Ildiperga, filio masculo .1., casis et sub-
stantiis. Dominicus cum matre sua Serenula, casis et substantiis.
Filipertus cum uxore sua, filiabus feminis .11., casis et substan-
tiis. Probatus cum uxore sua, filia femina .1., casis et substantiis.
substantia Scarnare qui fugiit in Sabinis.
15 Qui resident ad Volubrum. Decoratus cum uxore sua, filio
masculo .1., feminis .111., et cum fratre suo Mauraldo, casis et
substantiis. Formosianus cum uxore sua, filiabus feminis .il,
et frater eius, casis et substantiis. Audulus cum uxore sua, casis
et substantiis. Opteramus cum uxore sua, filiis masculis .11.,
20 casis et substantiis. Fasellus, Ursulus filius eius cum uxore sua
Tenda, filio masculo .1., feminis .il, casis et substantiis.
Qui resident in Forfone. Faripertus scario cum uxore sua
Adeldis, filli eius lustinus, lohannes, Roda, Ildula. Alepertus
filius eius cum uxore sua Magniperga, filia femina .1., casis et
25 substantiis, .111. vitellos, .11. asinos. Petrus cum uxore sua Rosa,
filii eius Fusulus, Ado, Simpula, Adileupa, cum casis et substan-
tiis, asinum. Baruncellus cum uxore sua Gualdileupa, filius eius
Teudimundus, et casis et substantiis, asinum. Teupulus cum
uxore sua, et casis et substantiis, asinum. Scaptulus cum uxore
30 sua laquinta, filii eius Taculus, Stephanus, Petrus, Luciolus,
casis et substantiis, vitellum .1., asinum. Godulus cum uxore
Lunicunda, filius eius Liutprandus, Teudulus, Godeldi, casis et
substantiis, boum par .1., asinum. Lupo cum uxore sua Gun-
diperga, filiabus feminis .il, casis et substantiis, bovem .i., asinum.
$^ Candidus cum uxore sua Marice, filii eius Firminus, Pupula,
Fuscula, et casis et substantiis, vitellum .1., asinum. Maurica
e. 122 A
C. 122 B
264 CHRONICON FARFENSE.
cum iixore sua Uniperga, fìlii eius Gualipertus, Ursus, Lupo, Al-
dula, casis et substantiis. Aidelinda cum filiis suis Leo, Aricisi,
Gisulfus, Rim'ulus, casis et substantiis, vitellum .1., asinum. || Allo
cum uxore sua Ansiperga, fìliis masculis .1111., femina .1., casis
et substantiis. Pertulus cum uxore sua Aideperga, fìliis ma- 5
sculis .11., feminis .11., casis et substantiis, asinum. Isari cum
uxore sua Candida, filiis eius Isulus, Isula, casis et substantiis,
asinum. Gualdefridus cum uxore sua Candula, filio masculo .1.,
feminis .111., casis et substantiis. Teudelapus cum uxore sua
Gaiti, filiis masculis .v., casis et substantiis, asinum. Osenzulus io
filius Clarenzuli quod tenet Aldo.
Qui resident ad Sanctum Demetrium. Isualdus cum uxore
sua Alerada, filiis eius Isolfiis, Lsimundus, Mamula, et casis et
substantiis, vitellum .1., asinum. Fratellus cum uxore sua Ca-
merina, filius eius Bonulus, casis et substantiis, vitellum .1., asi- 15
num. Baruncellus cum uxore sua Alderuda, filiis masculis .11.,
femina .1., casis et substantiis, vitellum .1., asinum. Autari cum
uxore sua Careldi, casis et substantiis, bouni par .1., asinum.
Unaldus cum uxore sua Rodiperga et filiastro suo Mainari, casis
et substantiis, asinum. Ermulus residet ad Bisenie, in substantia 20
Gaidaldi, cum uxore sua Palumba, filius eius Rodifusus, casis et
substantiis, vitellos .11., asinum. Magnicisi residet ad Isule cum
uxore Guarna, filiis eius Magnipertus, Elpericus, casis et substan-
tiis, boves .III., asini .111. Causulus residet ad Sanctam Balbinam
cum uxore sua Guarnula, filius eius Causipertus, casis et substan- 25
tiis. Eunipertus. Cunipertus cum uxore sua Ildeperga, filiis
eius Gudipertus, Godeprandus, Rodelinda, Polla. Godeprandus
frater eius cum uxore sua Adelperga, filiis eius Gaideprandus et
Aliprandus, casis et substantiis, boum par .1.
In Canzoniscis. Gualdefridus cum uxore sua Anseldi, filiis 30
eius Leo, Gualdericus, casis et substantiis. Quaduciolus cum
fratre suo Audeperto, casis et substantiis, bovem .1. Guarne-
causus cum uxore sua Goda, casis et substantiis. Aruisi cum
uxore sua Goderuna, filiis eius Alleisi, Dominicus, Lupula, casa
et substantiis, bovem .1. 35
In Raiano. Lunicisi cum fratre suo Lupardo, et Lampula,
CHRONICON FARFENSE. 2^5
uxor Lunicisi Teudiperga, filli eius Ursus, Lucipertus, Lupa, uxor
Lupardi Formosia, casis et siibstantiis. substantia Veneri vacua est.
In Pontiano. Lupo cum patre suo Dagari et uxore sua
Amperga. Armepertus fìlius eius cum uxore sua Gaideperga.
5 Aldepertus cum uxore sua Radipergn, casis et substantiis, vac-
cam .1., vitellum .i., .i. asinum. Guarnipertus cum uxore sua
Ursa, filii eius Gualdipertus, Lupo, Gualdefridus, Grecta, casis et
substantiis, vaccam .i., vitellum .i., asinum. Ursus cum fratre suo
Anserado, uxor Ursi Causiperga, filli eius Lupicio, Teudellnda,
IO uxor Anseradi Teudeldi, soror Ursi Crispa cum filia sua Lupa,
item soror Ursi cum filia sua Mauriperga, casis et substantiis, vac-
cam .1., boves .IL Anseramus cum uxore sua Allperga, filiis
eius Lupo, Feraldus, Ansperga, casis et substantiis, asinum.
In Casa Raviniana. Pelegrinus cum uxore sua Alda, casis et
15 substantiis, caballos .111., boum paria .il, asinum.
In Casa Matrone. substantia Padaldi.
In Marciliano. substantia Lupuli.
In Betizano. substantla vacua .1,
Casa Pauli. Aldioni cum uxore sua.
20 In Asinarii. Arno cum casis et substantiis, et ceteri.
Qui resident ad Saxam. Adaldus cum uxore sua et man-
cipiis .11. nostrls, Gaitruda, Maria, casis et substantiis, caballos .1111.,
boum paria .11., asinum. Mauricius cum uxore sua, filiis ma-
sculis .v., casis et substantiis, boum paria .11., caballos .ir., asinum,
25 Traso cum uxore sua et substantiis. Lupo cum uxore sua et
substantiis. Pillo cum uxore sua et substantiis. isti tres ex-
traxerunt se a servitio Sancte Mari^.
Qui resident in Colomente. Rimo cum uxore sua Palumba,
filii eius Paulus, Itimundus, Airolfus, Gratiosa, Palumbus filius
3^ eius, culti uxore sua Maura, casis et substantiis, caballum .1., asinum.
Ursulus, Alefiridus filius eius cum uxore sua || Godeperga, filius
eius Gualefridus, Rotunda, Ildula, Aleperga, casis et substantiis,
bovem. i., vitellum .1. Alo cum uxore sua Bonosa, filius eius
Colo, casis et substantiis. Paulus cum uxore sua Maura, filie
35 eius Maria, Scantruda, casis et substantiis, caballum .r., vitellum .1.,
asinum. Aidepertus cum uxore sua Palumba, filii eius Adefridus,
Chron. Farf. I. « 17*
e. 12? A
266 CHRONICON FARFENSE.
Petrus, Formosa, Sinildis, casis et substantiis, bovem .i., asinum.
Teodorus cuni uxore sua Optiperga, filii eius Aidolfus, Teusolus,
Opteramus, Goderadus filius eius cum uxore sua Formosa, fìlia
eius Causula, casis et substantiis. Arpaio cum uxore sua Ste-
phania, casis et substantiis. Bcraldus cum uxore sua Teude- 5
randa, filii eius Firaldus, Albuni, Sinderadus, Victorinus, Teuderi-
cus, Teupa, casis et substantiis, caballum .1., boum par .1., asinum.
Gaido cum uxore sua Digna, filii eius Gaiderisi, Lupo, Gaipula,
lannia, Anderada, casis et substantiis, caballum .1., vitellum .1.,
asinum. Albinus cum uxore sua Tanicunda, Colo filius eius cum io
uxore sua Aleperga, filii eius Petrus, Johannes, Formosia. Lupo
frater Colonis cum uxore sua Ansiperga, casis et substantiis, vi-
tellos .IL, caballum .1., asinum. ^ Desiderius cum matre sua Lu-
puara, et uxore sua Antildi, et fratribus suis Aldemario et Alexan-
dro, casis et substantiis. lohannes cum uxore sua Ildiperga et 15
filiastris suis Gundulo, Teupalda, filia eius lannia, casis et sub-
stantiis. Sindolus, qui residet in Largizano, cum matre sua
Aleperga et uxore sua Aideperga, et fratre suo Alefrido, et so-
rore sua Ursa, Rodelinda, casis et substantiis.
Qui resident ad rivum Merdarium. Oupulus cum uxore sua 20
Truda, filii eius Rodipertus, Attula, Goda, Maria, casis et sub-
stantiis. Dominicus cum uxore sua Teuderada, filii eius Do-
minica, Teudeldi, casis et substantiis. Auderada vidua cum filiis
e. 123 B suis Allulo, Lupualdo, || casis et substantiis. Banilinus cum uxore
sua Aleperga, filii eius Ildulus, Martinus, Ursus, Teuderadus, 25
Rosa, Rodeperga, Teuderada, casis et substantiis.
Qui resident ad Sanctum Mennatem. Ermerfi-idus cum uxore
sua Marturia, filii eius Laudepertus, Ermepertus, Bonipertus, Ale-
truda, casis et substantiis, boum par .1., asinum. Empulus cum
matre sua Gaudiosa, et uxore sua Teuscula, et sorore sua Pro- 30
deldi, Audula, filiabus suis Ansiperga, Ursa, casis et substantiis.
Antulus cum uxore sua Anegildi, filii eius Unaldus, Gaidefridus
et Unnala, casis et substantiis, asinum. Bonifa, qui residet ad
Sanctam Mariani, cum uxore sua Maura, et Moderico presbytero
filio suo, filie eius Aideperga, Goderada, Alderadus filius eius 55
cum uxore sua Tanicunda, filio masculo .1., casis et substanui^^,
CHRONICONFARFENSE. 267
caballos .11., boum paria .11., asinum. Teudipertus residet ad
Sanctum Gregorium cum uxore sua Perga, filia eius Gattruda,
Stradiìlus filius eius cum uxore sua Coleperga. Teudemari
frater Stradulus cum uxore sua Godeldi, casis et substantiis. Ale-
5 pertus cum uxore sua Aideperga et filiis suis non habent substan-
tias. Petrus cum uxore sua et filiis suis non habent substantiam.
Qui resident in Sublongo. Meraldus cum uxore sua Bene-
venta, Johannes filius eius cum uxore sua Maria, casis et sub-
stantiis, vitellum .1., asinum. Leo cum uxore sua Gisa, filii eius
IO Godefiridus, Gausperga, Natalia, casis et substantiis. Teutepertus
cum uxore sua Lupa, filii eius Autulus, Andreas, Rotindi, casis et
substantiis. Formosus cum uxore sua Ansiperga, filii eius Silvulus,
Formosula, Boniperga, casis et substantiis, boum par .1., asinum.
Urbanus cum uxore sua Formosa, filii eius Ursulus, Aleperga, Ma-
15 neperga, casis et substantiis, boves .iir., vitellum .1., asinum. Pa-
lumbus cum uxore sua Tenda, et nepotibus suis Sindula, Rattula,
casis et substantiis, asinum. Auderada vidua cum filiis suis Petro,
Paulo, Il Auderado, Insula, Aupula, casis et substantiis, asinum. e 124 a.
Ad Salicem. Honoratus cum uxore sua, filii eius Palumbus,
20 Audipertus, Teudimundus, casis et substantiis. Mainellus cum
uxore sua et fratre suo, casis et substantiis. istos tenet Otolfus.
Homines manuales infira casam in Forcone. Perto cabal-
larius cum uxore sua, Fileradus faber, Grossolus cocus, Valerius
et Ursus pistores, Teudipertus ortulanus, Moppulus, Maiulinus,
25 Ursus cum uxore sua Proda, et Guistrulus ortulani, Furconinus
filius Guistruli, Augustus, Aucarius.
Item infantes masculi. Godipertus filius Fileradi, Lupulus
filius Boniperge, Isimundus filius Gaideperge, Ursulus filius Teu-
diperge, Aviolus filius Bonule, Filipertus filius Filiperge, Adel-
30 pertus filius Aldule, Petrus filius Formose, Zoto filius Pertonis,
Elenus filius Godiperge, Arimodus filius Ursi.
De mancipiis que bene laborant. Rimiperga, Laudula, Maura
anelila Dei, Gundi anelila Dei, Lupa, Anetula, Perga, Bona, Hono-
rata, Acciana, Eufemia, Auteldi, Decorata, Gualdeperga, Petronia,
$S Oupa, Barda, Rimula, Rodiperga, Gaideperga, Maria, Ermula, Fili-
perga, Aideperga, Candida, Rosula, Bona, Insta, Roda, Mauriperga.
268 CHRONICON FARFENSE.
Que mediocriter hiborant. Giindiporga, Aldula, Gudiperga,
Guiniperga, Rodileupa, Lupa. item Lupa, Formosa. item
Formosii, Autiperga, Laudipcrga, Gundula, Ennula, Ursula, Itze-
perga, Lunicunda, Perterada, Roda, Anastasia, Polla, Tina, Teu-
c. 124 B diperga, Fileperga, || Bardola anelila Dei, Teuscundn, Gisa. iste j
tres sunt veterane.
De infiintibus feminis. Sindiperga filia Ermipergc, Bona
filia Acciane, Ladeperga filia Barde, Fuscula filia Rodiperge, Gi-
sula filia Gaideperge, Astula filia Donate, x\rmilia, Lamperga filic
Lunicundc, Autula filia Bonulc, Causula, Pergula, Proda, Ursula io
filie Ursi ortulani.
Tria mancipia nostra habet Samfo presbyter infi-a casam,
Candida, Gottula, Godelinda.
In Balva, loco qui dicitur Flaccianus, ubi est ecclesia San-
cti Angeli. Gemellus cum uxore et filiis suis, casis et substantiis. 15
Decoratus cum uxore et filiis suis, casis et substantiis. Teu-
dericus cum uxore et filiis suis, casis et substantiis. Pertulus
cum uxore et filiis suis, casis et substantiis. Liupulus cum uxore
et filiis suis, casis et substantiis. Martinus cum uxore sua et
filiis suis, casis et substantiis. Taculus cum uxore sua et filiis 20
sui^, casis et substantiis. istos non tenemus.
In Ciculi, in Pretoriano. Godipertus cum uxore et filiis
suis, casis et substantiis. Magulus, Aliperga, cum filiis suis,
casis et substantiis. Flavius cum uxore sua et filiis suis, casis et
substantiis. Adualdus cum uxore et filiis suis, casis et substàn- 25
tiis. Baruncellus cum uxore et filiis suis, casis et substantiis.
In Clevigiano. Adolfus cum uxore et filiis suis, casis et
substantiis. Pintulus cum uxore et filiis, casis et substantiis.
Probatulus cum uxore et filiis, casis et substantiis. Utulus cum
uxore et filiis, casis et substantiis. 30
In Pretorio. Bonosus scario cum uxore sua Bonina, filius
eius Cunipertus, Desiderius filius eius cum uxore sua Truda,
filli eius Maio, Gudipertus, Formosa, Benedicta, Gariperga, casis
et substantiis, boum par .1., caballos .111., asinum. Lupardus
scario cum uxore sua Vcttula, Gumpulus, afiiliatus eius, cum 35
uxore sua Rodiperga, filli eius Petrus, Audo, Lupo, casis et
CHRONICONFARFENSE. 269
substantiis, caballos .11., boutn par .i., asinum. Gualipertus
cum uxore sua Catula, filli eius Pertulus, Gualiperga, || Aideperga, e. 12$ a
Paulus filius eius cum uxore sua Gausperga, casis et substantiis.
Gualefridus cum uxore sua Formosa, filli eius Godefi'idus, Izo,
5 Ursa, casis et substantiis. Maurica cum uxore sua Aideperga,
filli eius Maurus, Liodo, Rosa, casis et substantiis, bovem .1.,
asinum. Desulus cum uxore sua Luciola, filli eius Maio, Maura,
Taciperga, Marturia, casis et substantiis, asinum. Luceradus
cum uxore sua Aleperga, filli eius Lucefridus, Palumbus, casis et
IO substantiis. Naculus cum uxore sua Anta, filii eius Teudulus,
Maurus, Autulus filius eius cum uxore sua Formosa, casis et
substantiis, boum par .1., vitellum .1,, asinum. Aciprandus, Per-
dolfus filius eius cum uxore sua Ursa, filia eius Aliperga, casis
et substantiis. lustula cum filiis suis lolianne, Pretoriano, It-
15 terada, casis et substantiis. Donatulus cum uxore sua Audulfii,
filii eius Donipertus, Honoratus, Ansiperga, Honorata, casis et
substantiis. Donatula cum filiis suis Astulfus, Arulus, Ursulus,
Ermetrusa, casis et substantiis. Leonianus cum uxore sua Teu-
diperga, filii eius Ansefiridus, Petrunia, Palumba, casis et substan-
20 tiis. Liutulus cum uxore sua Audislnda, et matre sua Boniperga,
et sorore sua Benedlcta, casis et substantiis. Fuscari cum uxore
sua lanniperga, filii eius Leola, Petrunia, casis et substantiis.
Palumbus cum uxore sua Musa, Petrus filius eius cum uxore
Iseperga, filii eius Isemundus, Maria, Ildula, Teudeldi, casis et
25 substantiis. Adaldus cum uxore sua Guiniperga, filii eius Allo,
Raduinus, Malo, mater eius Aliperga, fi-ater eius Gasulus, casis
et substantiis, vitellum .1., asinum. Carellus cum uxore sua
Formosa, filii eius lannipertus, Preturianus, Allo, soror eius Sab-
batina, casis et substantiis, asinum .1. Urseramus cum uxore
30 sua Lupa, Petrus filius eius cum uxore sua Boniperga, filli eius
Rimulus et Pergula, frater eius Naculus, casis et substantiis, asi-
num .1. Auduinus cum uxore sua Tibula, filli eius Rosa, Gal-
prandus filius eius cum uxore sua Teudiperga, casis et substan-
tiis, boum par .1., asinum .1. Benedictus cum || uxore sua Ursa, e. 125 b
35 filli eius Gaipulus, Rimepergn, casis et substantiis. Teudaldus
cum uxore sua Audelinda, filius eius Rumlldi, Isulus filius eius
270 CHRONICONFARFENSE.
cum uxore sua Gualucia, filli eius Teudericus, lustulus et alius .i.,
cum casis et substantiis. Peringa cum uxore sua Teudiperga,
filli eius Barinta, Scanipulus, Ildiperga, casis et substantiis. Mau-
rus, Alo filius eius cum uxore sua Palumba, filli eius Causaci,
Gradolfus, David, Agati, Pipinus frater eius et Maura soror eius, 5
casis et substamlis. Ansulus cum uxore sua Ermlllnda, casis et
substantiis. Teadlperga cum fillls suls Plllperto, Palumbo, Sim-
pula, casis et substantiis. Lupus cum uxore sua Albinula, filli
eius Sabbulus, Amlterninus, casis et substantiis. Benedictus cum
uxore sua Gaiteperga, filli eius Petrus, Formosa, Maria, casis et io
substantiis. Satulus cum uxore sua Albisinda, filius eius Ve-
nator, casis et substantiis. Petrus cum uxore sua Ursa, Aude-
pertus filius eius cum uxore sua Arminia, filio masculo .1., casis
et substantiis, boum par .1., asinum. Fellcisi cum uxore sua, filio
masculo .1., femina .1. Ursus cum uxore sua Auteldi, casis et 15
substantiis. Saxula cum filio suo Ittulo, filli eius Pergula, II-
dula, casis et substantiis. Honestus cum uxore sua Ildula, filli
eius Ursaldus, Sindo, Honesta, Gualdlperga, casis et substantiis,
bovem .1., asinum. substantia Grossull,qul est infra casam coquus.
In Salezano post collem. Teudelapus cum uxore sua Anta, 20
cum matre sua Sindlperga, filiis masculls .11., feminls .111., casis
et substantiis, boum par .1., asinum. Talaricus cum uxore sua
Audula, filio masculo .1., casis et substantiis, boum par .1., asinum.
Adeodatus cum uxore sua Bona, filiis masculis .11., casis et sub-
stantiis, bovem .1. 25
In Opaco. Gauspertus, filius eius Faraldus, et Anspertus
filius eius cum uxore sua et filiis suis, casis et substantiis, boum
parla .11., asinum.
e. 126 A In Prono. Sabbolus cum uxore sua Lupa, || filius eius Lupo
presbiter, Palumbus nepos eius cum uxore et filiis, casis et sub- 3^
stantlls, vltellum .1., asinum. Sabinianus cum uxore sua Maria,
casis et substantiis, vltellum .1., asinum. lohannes cum uxore
sua et filiis, casis et substantiis. Maiulus cum uxore sua et filiis,
casis et substantiis.
In Caballari. Acerisi cum uxore sua Bonella, filius eius Ami- SS
terninus, casis et substantiis, boves .111., asinum. Baruncellus
CHRONICONFARFENSE. 271
cum uxore sua Tiula, filiis masculis .ir., feminis .r., casis et sub-
stantiis, vitellum .1., asinum. Teupulus cum uxore sua Rodula,
filia femina .1., casis et substantiis. Allo cum filiis suis Gri-
mualdo, Pertulo, casis et substantiis, caballum .1., boum par .1.,
5 asinum. Palumbus cum uxore sua et filiis suis, casis et sub-
stantiis, asinum .1. Autari cum uxore sua, casis et substantiis,
boum par .1. Talari cum uxore sua, casis et substantiis.
In Bucizano. Produlus cum uxore sua Arileupa, filii eius
Modoricus, Rodicus, Paulus, Maura, casis et substantiis, bovem .1.,
IO asinum. Maurus cum uxore sua Rodeldi, filius eius Rodipertus,
casis et substantiis. Maurica cum uxore sua Guarnella, filii eius
Rodericus, Cunipertus, casis et substantiis. Mancio cum uxore
sua Ittula, filii eius Lupo, Izo, Ildula, Mamula, Insta, casis et
substantiis. Rattulus cum matre sua Rodiperga, Ursulus, co-
15 gnatus eius, cum uxore sua Aleperga, filii eius Ratildi, Ursera-
mus, casis et substantiis. Todoricus cum uxore sua Otuperga,
filius eius Eldericus, casis et substantiis. Ciprianus cum uxore
sua Torunda, casis et substantiis. istos tenet Lupardus. Al-
binus cum uxore sua Bona, filii eius Ursulus, Gaidemari, Ger-
20 truda, casis et substantiis, bovem, vitellos .vii., caballum .1., asi-
num. Benedictus cum uxore sua Ansiperga, filii eius Geri-
mundus, Auniperga, Anseldi, casis et substantiis, asinum. Sin-
difiridus cum matre sua Modeldi, casis et substantiis. Ado cum
uxore sua Audiperga, Alefiidus filius eius cum uxore Benedicta,
25 casis et substantiis, boum par .1., asinum. || Lupardus cum uxore e. 126 b
sua Gratiosa, filii eius Ursus, Ursa, casis et substantiis, asinum.
Todericus cum uxore sua Anserada, et matre sua Lupa, filius
eius Anseradus, casis et substantiis, boum par .1., asinum. Mau-
rus cum uxore sua Isa, filii eius Gauspertus, Maurus, Aderisi,
30 Gausperga, Maura, casis et substantiis, boum par .1., asinum.
Lupulus cum uxore sua Gutta, filii eius Audipertus, Auderisi,
alius .!., Anta, Lupuara, casis et substantiis. Godeprandus cum
uxore sua Teudiperga, mater eius Alerada, filii eius Petrus, Liut-
prandus, Alecisi frater eius, Godefi'idus firater eius cum uxore
$S sua Palumba, filiolis feminis .11., casis et substantiis, boum par .1.,
asinum. Ildeprandus cum uxore sua Lupa, filii eius Teupulus,
272 CHRONICONFARFENSE.
Ildula, Paliimba, casis et substantiis, .vi. asinos. Lupulus, Isolfus
filius eius ciim uxore sua Audiperga, filia eius Iseperga, casis et
substantiis. Arolus ciim uxore sua Teudeldi, filius eius Are-
fusus, casis et substantiis, boum par .i., asinuiii. Bonosa cum
casis et substantiis. Fano cum uxore sua Sinda, filius eius Mau- 5
rus, casis et substantiis, boum par.i., asinum. Basilio cum uxore
sua Godeperga, filio masculo .1., femina .1., casis et substantiis,
asinum. Albolus, filii eius Honoratus, Petrunia, Isimuldus filius
eius cum uxore sua Cuntula, filii eius Unaldus, Isiperga, casis et
substantiis, bovem .1., asinum. Sindolfus cum filia sua Aipula, io
Sinderadus fi"ater eius cum uxore sua Godula, filie eius Autula,
Gualdula, Domnina, alius .1., Todorus filius eius cum uxore sua
Anta, casis et substantiis, boum par .1., asinum. Desulus cum
uxore sua Liupa, filio masculo .1., filiabus feminis Desideria,
Linudara, Gariperga, casis et substantiis. Predo, Sindolfijs filius 15
eius cum uxore sua Rodeldi, filio masculo .i., casis et substan-
tiis, boum par .1., asinum. Audefiridus cum uxore sua Anserada,
Anteradus affiliatus eius, cum uxore sua Auta, filio masculo .1.,
femina .1., casis et substantiis, asinum, .1. a. Auticisi cum uxore
sua Honesta, filia eius Ursa, Ursulus filius eius cum uxore sua 20
e. 127 A Ursa, filiis masculis .11., casis et substantiis, asinus, .1. a. || Ro-
mualdus cum uxore sua Naudiperga, filii eius Ansifridus, Pe-
trus, alii masculi .11., femina .1., Anseradus filius eius cum
uxore sua Uniperga, filius eius Pillo, femina .1., casis et substan-
tiis, asinum. Trasari cum fratre suo Autari, casis et substan- 25
tiis, asinum. Teudelapus cum uxore sua Gudiperga, filius eius
Lupo, Teudaldus filius eius cum uxore sua Palumba, casis et
substantiis, asinum. Teudipertus cum uxore sua Teupa, casis
et substantiis. Alipertus cum uxore sua Bona, filii eius Palum-
bus, Aliperga, casis et substantiis. Ermeradus cum casis et sub- 30
stantiis. Gaupertus cum casis et substantiis.
In Beliciano. Mainari, Ursulus filius eius cum uxore sua et
filiis suis, casis et substantiis, vaccam .1., vitellum .1. Totulus cum
uxore sua, filiis masculis .11., feminis .1., casis et substantiis, boum
19, 21. a.] Così nel testo; asina?
CHRONICONFARFENSE. 273
par .1., asinum. Lupulus cum uxore sua Taciperga, matre sua
Aidula, et fratre suo, filia femiaa .1., casis et substantiis. Ci-
tulus cum uxore sua Taciperga, filiis masculis .11., feminis .11.,
casis et substantiis, asinum. Belicianus cum uxore sua Lucia
5 et filiis suis, casis et substantiis, .vii. asinos. Gudulus cum uxore
sua, casis et substantiis. istos tenet Petrus scario de Sublongo.
Baruncellus cum uxore sua et filiis suis, Stephanus filius eius,
cum uxore sua, filio masculo .1. item, Rodoricus filius eius
cum uxore sua, casis et substantiis, asinum. Victorinus cum
IO uxore sua, filio masculo .1., casis et substantiis, asinum. Pere-
grinus cum uxore sua Albana, filiis masculis .11., femina .1., casis
et substantiis. Aleradus cum uxore sua et patre suo Crispo, filiis
feminis .11., casis et substantiis, vitellos .11. Cunipertus cum casis
et substantiis. Aricaurus cum uxore Lupula, filio masculo .1.,
1 5 femina .1., casis et substantiis, boum par .1., asinum. Rumualdus
cum uxore sua, filio masculo .1., feminis .in., casis et substantiis.
Teofani cum uxore sua Formosa, casis et substantiis. Ursus cum
substantia sua, boum par .1., asinum. Ermicisi cum casis et sub-
stantiis, bovem .1., asinum. Aldicisi cum casis et substantiis, bo-
20 vem ,1., asinum. isti .xi. se extraxerunt a serviti© Sancte Marie.
Ad Sanctum Xixtum. Fratellus cum uxore sua Aliosa, filius
eius Baruncio, cum nepote sua Anteldi, || casis et substantiis, boum
par .1., asinum. Maiulus cum uxore sua lustina, Maiurianus
filius eius cum uxore sua Rimildi, filiis masculis .1111. item,
25 Gratiosus filius eius cum uxore sua, casis et substantiis, boum
par .1., asinum. Sindolus cum uxore sua Aida, filius eius Go-
daldus, Aidepertus filius eius cum uxore sua Anta, filio ma-
sculo .1., feminis .111. item, Sinderadus filius eius cum uxore
sua Mella, filio masculo .1., femina .1. casis, et substantiis, boum
30 paria .11,, asinum. Attolus cum uxore sua Aleperga, filiabus fe-
minis .III., casis et substantiis, vitellum .1., asinum. Paschalis
cum uxore sua Radileupa, casis et substantiis, vitellos .11., asinum.
Rodo cum uxore sua Auda, filio eius Petronaci, feminis filia-
bus .IL, casis et substantiis. Micio cum uxore sua Aiduara, filii
$^ eius Aipulus, Miciola, casis et substantiis, bovem .1., asinum.
Sindolus cum uxore sua Pupa, filius eius Pillo, casis et substan-
Chron. Farf. I. 18
e, 127 B
274 CHRONICON FARFENSE.
tìis, bovem .i., asìnum. Gisolfus cum uxore sua Formosa,
lìlius eius Isimundus, casis et substantiis. Antoninus, Teudi-
mundus filius eius cum uxore sua Gutta, casis et substantiis.
Guaio cum uxore sua Inigarda, filiis masculis .ir., casis et sub-
stantiis, viteilum .1., asinum. Maurus cum uxore sua Aleperga, 5
casis et substantiis. Lupo cum casis et substantiis. Zonzulus
cum uxore sua Alberuna, filia femina .1., casis et substantiis,
asinum. lustinus cum uxore sua Lupa, casis et substantiis.
Ursus cum uxore sua Guiniperga, casis et substantia.
Ad Sanctum Severum. Aiefridus cum uxore sua, filiabus io
feminis .iiir., casis et substantiis. Maurus cum uxore sua, filio
masculo .1., feminis .111., casis et substantiis. istos tenet Otolfus
scario. isti qui supra in isto coiumnello scripti sunt, debent
solvere pensionem denariorum .111., puUum .1., mattum canape .1.,
carnatum secundum quod habent per .11. ij
In Narnate. Vitulus scario cum uxore sua, filii eius Teu-
prandus, Teuderadus, Stephanus, Teuderada, Bonina, Bereperga,
casis et substantiis. Ursulus de Oleno cum uxore sua, filii eius
Pertulus, Rattulus, Teuda, Lupula, casis et substantiis. Care-
zolus cum uxore sua, filii eius Audemari, Altulus, Ildula, casis et 20
e. 128 A substantiis. Il Barosus cum uxore sua, filii eius Baruncellus,
Rodelìnda, casis et substantiis. Fratellus cum uxore sua, filii
eius Teuprandus, Benedictus, Albinus, Anseldi, casis et substan-
tiis. Ermefridus cum uxore sua, filius eius Palumbus, casis et
substantiis. Nordulus cum uxore sua, filii eius Rodeperga, 25
Maria, Stefania, Aufla, casis et substantiis. Gundipertus cum
uxore sua, filii eius Teudipertus, Albinus, Gratiosus, Teuderadus,
Gualdipertus, Maineperga, casis et substantiis. Petrunaci cum
uxore sua, filii eius Petrus, Adeleupa, Perga, Aliperga, casis et
substantiis. Johannes cum uxore sua, filii eius Bonipertus, Io- 50
hannia, Teupula, casis et substantiis. Vitalianus cum matre sua,
casis et substantiis. Godulus cum uxore sua, filii eius Arefusus,
Anderada, Gaideperga, casis et substantiis. Rimicisi cum filiis
suis. Armecausus cum uxore sua, femine fi He .11. Arme-
fridus cum uxore sua, filius eius Landefridus, casis et substantiis. 55
Formosus cum uxore sua, filiis masculis .iir., casis et substantiis.
CHRONICON FARFENSE. 275
Bonipertus de Fiscilli cum uxore sua, filli eius Manulus, Arnaldus,
lohannes, Adeodatus, Lupa, casis et substantiis. Petrus cum uxore
sua, filli eius Teupulus, Palumbus, Bonella, casis et substantiis.
Formosus cum uxore sua, filli eius Deusdedit, Aruncia, casis et
5 substantiis. Gadeleupa cum filiis suis Rimulo, Galfulo, Aderisi,
Azùla, Ansella, Gaideperga, casis et substantiis. Musius cum
uxore sua, filli eius Teudipertus, Lupulus, Fulculus, Godelapus
cum uxoribus eorum, casis et substantiis. Auderisl cum uxore sua,
filii eius Gaidemari, Romanus, Griso, Candida, casis et substantiis.
IO Alberisi cum uxore sua, filii eius Florulus, Petrus, Aliprandus, Ali-
perga, casis et substantiis. Lupo cum sorore sua, casis et substantiis.
Qui se extra niaverunt a servitio Sa ne te Marie^').
Tribunus cum uxore sua Agnetula, filii eius Godelprandus, Teu-
delapus. Candida, Gradusula, nepotes eius .xvii., cum casis et sub-
ij stantlis. Guntramus cum uxore sua, filiis masculis .11., casis et
substantiis. Guinelapus cum uxore sua, casis et substantiis. Be-
nedictus cum uxore sua, filiis masculis .11., casis et substantiis. ||
Opteramus cum uxore sua, fillo masculo .1., casis et substantiis.
Raculus cum uxore sua, filiis .1111., casis et substantiis. Gai-
20 derisi cum matre sua et quatuor fratrlbus suis, casa et substantla.
Radipertus cum uxore sua, casis et substantiis. Radualdus cum
uxore sua et fratribus suis, casis et substantiis. Petrus cum
uxore sua, .vii. nepotibus suis, casis et substantiis. Teuderisi
cum uxore sua, filiis .1111., casis et substantiis. Sindo cum uxore
25 sua, filiis .iiiL, casis et substantiis. Gumpulus cum uxore sua,
filiis masculis .11., casis et substantiis. Gudlpertus cum uxore sua,
filiis masculis .11., casis et substantiis.
In Interocro ad puteum Latlniani. Samarltulus cum uxore
et filiis suis, casis et substantiis.
30 Ad Sanctum Heramum. Palumbus cum uxore et filiis, casis
et substantiis. Maurica cum uxore et filiis suis, casis et substantiis.
In Colline. Godemundus cum uxore et filiis suis, casis et
substantiis.
(i) I nomi di molti tra costoro « qui 261 con alcune varianti. Qui li ri-
« se extraniaverunt a servitio San et? produciamo come si trovano nel co-
« Mari? » sono annotati alle pp. 260 e dice a questo luogo.
e. 120 B
2^6 CHRONICON FARFENSE.
In casale Tabulicii. lulianus cuin uxorc et filiis, casis et
SLibstantiis. Teudericus cum uxore et filiis suis, casis et substan-
tiis. Lupo cum uxore et filiis suis, casis et substantiis.
In Marsi. Florus et Leo cum uxore et filiis, casis et sub-
stantiis. 5
In Musini. Gaido cum uxore et filiis suis, casis et substantiis.
Radualdus cum uxore et filiis, casis et substantiis.
In Terentiano. Sinderadus et Leo cum uxore et filiis suis,
casis et substantiis. Petrus cum uxore et filiis, casis et sub-
stantiis. Leo cum uxore et filiis suis, casis et substantiis, de io
Secunziano. istos duos tenet Guinigis dux ('). Palumbus de
Vico cum uxore et filiis suis, casis et substantiis. istum habet
Sicifridus. he sunt in summa case .cccvi.
De terris. ecclesia Sancti Leucii cum terris iuxta se.
In Ratino. ecclesiam Sancti Rufini cum suis pertinentiis 15
tenet filius Spose.
In Betiggo. petiam terre .1. grandem tenent Vasarii.
In Castuli ad Sanctum Magnum. petiam terre .1. ubi stat una
morus tenent Augustales, et ibi prope alia petiola ubi stat una nux.
In campo Satrano. una petia. 20
In Ortuccle suptus Sanctam Mariani, unam petiam tenent
Brake Putide.
129 A Ad Fistulam civitatis Marsicanc. petiam .1. tenent filius
Adenolfi et filius Azonis Guerre. ibi prope super viam, tenet
Leo filius Stefanonis petiam .1. Donatus iumentarius iuxta ipsam 25
viam tenet aliam petiam.
Ad Ortum. petiam terre .1. tenet filius Allonis.
Ad flumen de Sancto Heramo. petiam .1. tenet Gualterius
presbyter Leccamolinum. sub Sancto Salvatore de Verongiano
petiam .1. tenet Lupo filius Luponis. ^o
4. A p. 260 r. 17, Florus et Leo sono collocati in Musini 22. A p. 260,
rr. j2, jj Li Braca Putida
(r) Guinigi tenne il ducato di Spo- tiva a Guìnigi segue nel cod. le parole
leto dal 789 air 822. V. la nota ap. 258 « de Secunziano » ma dovrebbe invece
di questo volume. L'annotazione rela- precederle. Cf. p. 260, rr. 20-25.
CHRONICON FARFENSE. 277
In Leoni, tenet gener Liusuli petiam .1. et ibi aliam pe-
tiam tenet unus alter. siiptus ipsam curtem comitalem ad
Sanctum Petrum petiam .1.
Ad Pacianum. petip .n. prope ipsum rigum tenet Berardus
5 fìlius Pinzonis.
In Cerfengo. petias .11. tenet Pontio presbyter et Ilde-
brandus presbyter. et ibi tenet Madelandus petiam .1.
In Petelline. tenent Hugo presbyter et fratres eius petiam .1.
hpc de Sancto Leucio.
IO De Saiicta Maria in Salecto tenent nepotes Guarakerii.
In villa de Oritino cum omnibus suis pertinentiis, cum servis
et ancillis, unum nomine Resquinium, cum fìliis et filiabus. et
Sanctam Mariam in Paterniano tenent filli Gottefredi.
In Segunzano et in Porciano, ecclesiam Sancti Adriani cum
15 suis pertinentiis tenuerunt filli Guerrami per scriptum.
Item, denotatio cartarum autentìcarum quas in suo e. 129B
ordine iccirco minime posuimus quia tunc in
promptu non habebamus.
Pr^ceptum Haistulfi regis. ^
20 Flavius Haistulfus vir excelleniissimus rex. monasterio beatissima An, 756.
semper virginia Del genitricis Mari? sito in territorio civitatis Reatina loco n re Astolfo con-
ubi dicitur Sabinis constituto in Acutiano, et viro venerabili Fulcoaldo ab- abbate^ e a" mona°
bati, vel cuncte congregationi ipsius monasterii. speravit a nobis veneratio stero il monte Aie-
' I o D r r gja ej altn terreni
vestra quatìnus in ipso sancto monasterio vel vobis concedere deberemus situati nel territo-
rio Spoletano e
25 montem unum cum pascuo suo in finibus Spoletanis vel Reatinis qui no- Reatino.
minatur Alegia, cum omnibus vocabulis suis, idest Pupulo cum Pereto et
Valle Sallana usque in serram, et inde in aliud caput quod dicitur Gogi.
coherens inibi: ex uno latere gualdus Spoletanus qui dicitur porcaricius et
cerquaricius et nominatur Longone, et Tassiani, et Strasiani. et de alio la-
30 tere trans serram gualdi public! pecorum Spoletanorum qui dicitur Mollionice.
de uno capite terra Flagrinensis, et sunt soc? per longum centum octo, et
ex transverso soc? .xxvm. soca vero habet pedes .e. item, planities
eiusdem montis que dicitur Torrita cum suis vocabulis, idest Pes de Pista,
et Variano, et Pupulo, et Casalliarì, et aplicto de Cavallari, coherens inibi:
1*^ de uno capite gualdus Reatinus qui dicitur Felecte. de alio capite vel de
lateribus silva hominum Reatinorum. et est mensura ipsius plani per||lon- e. 130 a
II. Oritino] A p. 261, r. ij Ortuno
278 CHRONICONFARFENSE.
gum habens socas .lv., ex transverso habens socas .xxxvii. omiics insimul
tani de monte quani de plano ex omni parte sunt SOC9 .ccxxx., qu? sunt
per mensuram iustam sìmul in unum iug? numero mille ,dc. nostra etenìm
precelsa potestas, ob rcverentiam Dei et ipsius genitricis domini nostri Ihesu
Christi beat? Mari? expectans retributionem, vestram obaudientes petitionem, e
per hoc excellenti? nostr? pr^ceptum cedimus atque donamus in pr?scripto
almo monasterio suprascriptum montem Alegìam simul et planitics eiusdem
montis nomine Turrita cum arboribus pomiferis et infructiferis seu rivis
atque paludibus et omnia in omnibus ibidem pertinentia, qualiter superius
niensura dieta est, cum coh?rentiis sicut supra leguntur, ut diximus iug? w
numero mille .oc, ut omni in tempore qualiter potestati nostr? pertinuit et
ad publicum fuit possessus, in ipso venerando cenobio vel vestr? venera-
tioni dono nostro per pr?sens pr?ceptum concedimus possidendum, qualiter
ex nostra iussione Tribunus fidclis noster vobis tradere visus est, ita ut ab
hac die securius dono nostro sanctum ipsum monasterium valeat possidere. ij
et nullus dux, comes, castaldus vel actionarius noster contra hoc donationis
nostr? pr?ceptum ire quandoque pr?sumat, sed omni in tempore tam in ipso
monasterio quamque vobis vestrisque successoribus stabile debeat permanere,
ex dicto domni regis per Theopertum illius referendarium scripsi ego lohannes
e. 150 B notarius. Il dato Ticini in palatio, .v. die mensis aprilis, anno felicis regni 20
nostri in Dei nomine .vii., per indictionem .vini., feliciter (0.
Quidam Probatus et Ravenne fi Hi Tiangronis tradiderunt in
basilica Sancti Archangeli Michahelis et in basilica Sancti Petri
quasdam res que fuerunt de dote Sancti Petri in fundo Masiniani
et olivas in fundo Cesiniano. omnia in predictis ecclesiis et 25
Teutoni presbytero concesserunt ^^\ quidam Guntarius presbyter
donavit in hoc monasterio cellam in honore sancti Angeli de
loco qui dicitur Candianus et quartam partem de ipso vocabulo
Candiano in Pretorolo, in Pagoniano et in Materanello ^^\ qui-
(i) R. F. doc. 1219. « tarius presbiter rogavi. f Ocli-
(2) An. 739; R. F. doc. 1220. « boniae subiugalis domni Guntarii.
(3) R. F. doc. 1221. Le note ero- «f Theodorus filius eius observator
nologiche di questo documento 1221 « numeri militum Centumcellensium.
non sono sufficienti a determinarne « f Orsanae filiae eius ». Ora nel
la data, ma questa può dedursi ap- doc. 41 (17 agosto 767) Teodoro di
prossimativamente dal doc. 41 del Viterbo, « locatarius numeri Centum-
Regesto ài Farfa (II, 49) che è del- «cellensis», toglie a fitto l'oratorio
l'anno 767 e si riferisce ed ò posteriore di S. Angelo colle sue appartenenze,
al documento 1221. Quest' ultimo donate già al monastero da suo pa-
reca soltanto la indicazione: «Actum dre Guntario e da sua madre « Oc-
« idibus ianuarii, indictione .xii. » e le « cliavia presbitera », mentre erano
seguenti sottoscrizioni : « Ego Gun- in vita. È perciò chiaro che la
CHRONICONFARFENSE. 279
dam Gundualdus actionarius concambiavit domno Fulcualdo abbati
casalem nomine Bassianum qui est de gualdo Gallorum suptus
rivum Casalibrici et desuper confinium cum Gabiniano. de uno
latere finis limitis fracte Fusuli porcarii, de alio latere confiniale
5 cum Domitiano casale Erfonis. et recepit in cambium terram
in Vico Novo que pertinet ad curtem Germanicianam ('). qui-
dam Pando donavit in hoc monasterio casalem Nempini cum
pertinentia sua et familiis et quatuor focularibus. et campum
Aureliani qui est in massa Salaria, et cerritum unum in Narnate <^^).
IO Desiderius autem rex excellentissimus Langobardorum per pr^-
ceptum regalem confirmavit et concessit Ans^ regine felicissima
coniugi sup quod Adelchis excellentissimus rex filius predicti De-
siderii regis per suum pr^ceptum donaverat ei, idest curtem unam
et massam in Sextuno. et alteram curtem || in Vallanti ubi e. 131 a
15 monasterium, Christo protegente, fundare disponebat. et tertiam
curtem cum massa in Narnate finibus Reatinis. seu et omnes
ras illas atque familias que in suprascriptis finibus R.eatinis impu-
blicate vel retulre sunt a singulis hominibus, aut nunc presenti
tempore a qualicumque homine contra legem possidentur, aut ad
20 laborandum date sunt in prcdictis finibus Reatinis que ad supra-
scriptas tres curtes pertinuerunt vel pertinent in integrum. hec
omnia cum ipso monasterio in suprascriptis curtibus fundato, et
ipsas tres curtes et massas cum omnibus rebus ad eas pertinen-
tibus, vel superius comprehensis, in hoc monasterio Sanct^ Mari^,
25 ubi Probatus abbas preerat, donavit et concessit cum omni ter-
ratico. ita sane ut in suprascripto cenobio fundato in predictis
finibus Reatinis, sub sancte regule norma congregentur servorum
aut ancillarum Dei usque ad numerum viginti, vel si amplius
potuerint. de omnibus autem animaliis que in suprascriptis fini-
30 bus Reatinis habentur aut in antea nutrientur, ita definivit, ut
per pascua publica omni tempore ambulent et nutriantur sine
omni datico aut herbatico vel escatico, et nullam molestiam ncque
in ponte neque in via neque in qualicumque loco patiantur, sed
19. Nel testo possidetur
donazione deve avere avuto luogo (i) An. 756; R. F. doc. 1222
prima del 767. (2) An. 757; R. F, doc. 1224.
e. 131 B
280 CIIRONICON FARFENSE.
semper illibata ambulent ubi et publica animalia consueta sunt
ambulare. et concessit ibidem omne teloneum et portaticum
seu ripaticum atque terraticum, que per singula loca civitatum
et portuum homines de ipso monasterio vel hoc monasterium
de qualicumque causa dare debuerint, ut a nullo homine, castaldio, 5
vel quolibet || actionario aliquam dationem vel coloniam in ipso
monasterio exigantur, vel ab eiusdem monasteri! hominibus, neque
pertinentibus eidem monasterio vel curtibus et rebus, neque a
libertinis qui a principibus et iudicibus exinde liberati sunt. sed
et de omnibus causis aut excubiis publicis ab ipso monasterio io
semper defendantur, et sine omni molestia, datione vel teloneo
omni tempore securi permaneant ^^\ quidam Plildericus clericus
misit in hoc monasterio ecclesiam Sancte Agathes cum omnibus
que ad ipsam ecclesiam pertinent prò anima fratris sui Valerini,
et suscepit a fìliis suis in portionem suam casas .vili, et vineam 15
in Antoniano, et paratum super ipsam vineam, et dedit fìliis suis
medietatem rerum suarum et aliam medietatem Gaite coniugi
sue que donec vixerit predictus Hildericus exinde dare debeat ei
grani tritici modia .xxx., vini decimatas .l., casei formas .xxx.,
porcos in lardo .xx., lanas .e. ^^\ quidam Hildericus castaldus 20
filius Teuderici una cum genitrice sua Taciperga donavit et con-
(i) An, 770-774; R. F. doc. 1225. K sario essere tanto indeterminati
Intorno alla data di questo documento « quanto si mostra il signor Chroust
riferisco la nota pubblicata nel Re- v. {UnUrsuclmngen ùber die ìangohardi-
gesto di Far/a, V, 213: «Il monaco a sclwi Konigs- und Heriogs-Urkundcn,
« Todino (continuatore di Gregorio « p. 192) il quale pone il documento
« di Catino) probabilmente perchè non « tra gli anni 759-774 comprendenti
« riusciva a leggere nel documento « la durata del regno unito di De-
ce originale le note cronologiche indi- « siderio e di Adelchi. La men-
« canti il mese, la indizione e l'anno « zione dell'abbate Probato, il quale
« del regno di Desiderio, le lasciò « ci sembra che cominciasse a reg-
« in bianco nella sua trascrizione. Il « gerc il monastero Farfense nel-
« Fatteschi {yieìiioric del ducato di « l'anno 770, restringe di molto i li-
K Spoleto, p. 273) nel pubblicare quo- «miti alla incertezza della data di
« sto documento non vi lasciò alcuna « questo documento, che va posto tra
« data. Il Trova (Codice diplomatico, « il 770 e il 774. L'Holder Egger
« doc. 971) lo assegnò al 772 ma ag- « (Neites Archiv, 111, 316) lo pone tra
«giungendo alla data un segno di «il 769 e il 774».
«dubbio. Precisar l'anno in cui fu (2) An. 786 ; K.K ilocc. 1226 e 14^.
« dato il documento è impossibile, ma Cf. anche la nota al doc. 1226 relativa
«d'altro lato non è neanche neces- al nome d'Ildebrando duca di Spoleto.
CHRONICON FARFENSE. 281
cessit in hoc monasterio et domno Maurualdo abbati monasterii
Sancti lacobi prope civitatem Reatinam seu curtem in Interocro
cum omnibus pertinentiis, et curtem in Marsi, et casalem qui di-
citur Collis Veneri, et casam infra civitatem ubi residebant, et
5 casam infra civitatem Spoleti, et clausuram in Gualdo Novo ubi
positus est pontilis usque Decempera, et molinum .1. ante portam
Interocrinam quod est super molinum de Sancto lacobo, et casam
in Pitiliano, et gualdum in Eciculi, et terram in Clividiano ubi || di- e. 132 a
citur * nuale, et piscariam nostram in Septepontio ubi residet
IO Adeodatulus ('\
Karolus gratia Dei rex Francorum et Langobardorum ac patricius Ro- An. 796.
manorum. omnibus ducibus, gastaldiis, actionariis, seu reliquia fidelibus Cariomagno,^ pel
nostris ubiubi consistentibus. notum vobis sit quia ad depr?cationem viri '^^^\^ aii°u1fidaU
venerabilis Mauroaldi abbatis eiusque congregationis precipìmus Hilderico del regno di secon-
^ DO r j r ^^^g quando oc-
1 ) fideli nostro ut causas monasterii Sanct^ Mari^ vel ipsius abbatis diligenter corra lldenco in-
-^ caricato di scste-
requirere et exaltare debeat in cuiuscumque loco vel ministerio seu potestate, ner le cause del
1 1- r • MI • -11 monastero.
[propterea has litteras fieri lUi pr?cepimus per quas omnmo iubemus] et ubi-
cumque in vestra ministeria vel potestate advenerit, et de iustitiis pr^dicti
monasterii vel ipsius abbatis suisque monachis vobis contradixerit vel inter-
20 pellaverit, diligenter atque puriter ad partem supradicti monasterii iustitiam
reddere studeatis absque ulla marritione vel dilatione, et nullam inquietu-
dinem aut calumniam memorato Hilderico de quibuslibet causis contra ra-
tionis ordinem facere pr^sumatis, propler hoc quod ordinatam nostram iustitiam
de pr^fata casa Dei inquirere videtur, nisi magis in nostra helimosina cum
2 e iustitia apud ipsum astare faciatis, si gratiam Dei et nostram habere vultis.
et ut melius cognoscatis, de sigillo nostro supter signari fecimus. datum
.V. kalendas septembris, anno .xxiiii, regni nostri, actum in Ragenisburg
civitate (2).
Quidam lusarius filius Formosi dedit atque donavit Camponi
30 abbati et in hoc monasterio terras vineales || in loco qui nominatur
Ciceranus territorii Sablnensis inter hos fines: a capite finis ripe
Sancti Heleutherii, a pede finis Abbatini, a tertio latere Riana, a
9. Nel testo e lasciato in Manco lo spazio di una sillaba tanto qui nel Chronicon
come nel Regesto. 17. Le parole tra parentesi quadrate non si leggono nel testo
e le supplisco togliendole dal Regesto. 17. et] Nel Regesto ut
(i)An.79i; R. F. docc. 142 e 1227. (2) R. F. doc. 1228.
Chron. Farf. L 18*
e. 132 B
282 CHRONICON FARFENSE.
quarto latere ripa de Curano ('). quidam Gualdo, qui prcnomine
Amico vocatur, dedit in hoc monasterio terras et vineas et por-
tionem de ecclesia Sancti Adriani, quc est in territorio Sabinensi
in casale et loco qui nominatur Tribulicic ^-\ quidam Leo pre-
sbyter, filius Constantie, tradidit in hoc monasterio et in ecclesia 5
Sancti Angeli in portione huius monasterii terram et vineam in
comitatu Sabinensi, vocabulo Antiquo: ab uno latere rivum Ca-
lentinum, ab alio latere rivum Sprinconem, a tertio latere viam
antiquam que vadit ad Sanctum Angelum, a quarto latere riga-
ginem ubi dicitur Ponticellus. exceptavit sextaria .1111. unde io
consueverat tributum reddere ^3). quidam Berardus filius Ade-
rami concessit in hoc monasterio res suas de territorio Sabinensi
ubi nominatur Antiquus, inter hos fines : a pede rivus Calentinus,
a secundo latere fossatus, a tertio latere tenet filius Anserici, a
quarto latere tenent heredes lohannis de Sabino, cum confra- 15
tribus, que sunt modium .1. adunatum ^'^\ quidam Johannes
presbyter et Azo, qui et Cari vocatur, filii Leonis, tradiderunt
in hoc monasterio res suas de territorio Sabinensi loco ubi di-
citur Rescanianus: a pede via et terra Sancte Marie, a .11. et .111. la-
tere terram Sancte Marie, et tenente lohanne iudice cum con- 20
fratribus suis, a capite tenet Johannes index, ab alio latere terra
Sancte Marie et tenet Adenulfus fiUus Marie, hec sunt modia .xiii.
et alibi ubi dicitur Aguzanus : a pede rivus, a secundo latere
tenet Johannes index et Bona filia Rainerii et Rusticus cum con-
fratribus et Albericus de Gualaberto. hec sunt modia .xxiii. 25
e. 133 A pretio accepto solidorum .e. ^^\\\ quedam Aza et Maria ger-
mane filie Leonis dederunt in hoc monasterio et in ecclesia
Sancti Michahelis Archangeli et domno Almerico abbati terram
et vineam territorii Sabinensis ubi dicitur Rescanianus niodio-
rum .11. inter hos fines : a capite via, a pede hniite, a tertio la- 30
tere tenet Petrus presbyter, a quarto latere tenet Franco de Uberto
cum confiratribus, absque cuiuslibet iudicio ^^\ quidam Malbertus
filius Petri, et Petrus filius Crescentii, et Lupo filius Guidonis,
(i) An. 941 ; /^. F. docc. 376 e 1229. (4) An. 1034;/^. F. doc. 1232.
(2) An. 951 ; /?. F. docc. 385 e 1230. (5) An. 1046; K. F. doc. 11 33.
(3) An. 1060; R. F. doc. 123 1. (6) An. 1046; R. F. doc. 1234.
CHRONICON FARFENSE. 283
et Baldo et Gonto germani filli Gisolfi, habitntores terris et ca-
stelli de Corgnito, dederunt in hoc monasterio omnem portionem
suam de ecclesia Sancti Martini in loco qui dicitur prope Ca-
stellum Vecclum cum omnibus pertinentiis et subiacentiis eius ^^K
5 quidam Rainerius presbyter, filius Dominici, dedit in hoc mo-
nasterio et domno Almerico abbati omnem suam portionem de
ecclesia Sancti Martini in loco qui dicitur prope Castellum Vec-
clum cum omnibus pertinentiis et subiacentiis eius ^^\ quidam
Pico, et Atto, et Johannes, et Raino germani filli Benedicti, et
IO Landolfus filius Spincarii, et Boniza uxor suprascripti Piconis,
et Todora uxor Attonis, et Adelberga uxor lohannis, et Tede-
rada uxor Rainonis dederunt in hoc monasterio et vendiderunt
terram territorii Sabinensis intra podium quod dicitur Sixtilianus,
ab omnibus lateribus carbonarie, ad portum faciendum per ipsum
15 castellum, in integrum medietatem cum omnibus edificiis, pretio
accepto solidorum .e. (5).
Gregorius episcopus servus servorum Dei, abbati Almerico omnìbusque An.1045? 1046?
fratribus sibi subiectis monasterii Farfensis, || salutem et apostolicam bene- 11 pontefice Gre-
dictionem. notum sit omnibus episcopis, ducibus, marchionibus, comitibus, dai7°abbate Vime°
20 maioribus ac minoribus in orbe Romano degjentibus, quod abbas Farfensis "'^° conferma il
D ' T monastero nel pos-
cenobii scilicet Almericus deprecatus est nostram celsitudinem ac caritatem sesso dei suoi an-
tichi privilegi.
una cum grege sibi commisso, quatinus quod ordinaverunt atque constitue- ^ ^
runt sancti et antiqui reges in Farfense cenobio Beat? Mari? semper virginis,
confirmem et corroborem. videlicet a qualicumque episcopo placuerit ab-
25 bati vel monachis eiusdem monasterii sacrari suas ecclesias, ac monachos
ordinari suos, mea licentia pr?ceptoque fiat. et ut verius credatur, meo
sigillo in perpetuum corroboro, si quis autem buie nostro pr?cepto con-
trarius exstiterit, vel violaverit, decem libras purissimi auri in apostolica
aul? thesauris, decemque in Beat? Mari? semper virginis persolvat. et hoc
30 constituimus non tantum in comitatu Sabinensi, sed etiarn in Marchia et In
omnibus cellis suprascripto c?nobio subiectis, vel ubicumque aliquam possidet
possessionem ecclesiasticam. clerici quoque degentes in ecclesiis eiusdem
c?nobii, ac libertate utentes, sacros ordines similiter recipiant a qualicumque
episcopo abbati placuerit Farfensi. verumtamen hoc iubemus quatenus h?
^^ ordinationes fiant a bonis et a cathollcis episcopis (s). bene valete (6).
I. tetris] Cosi nel testo.
(i) An. 1046; R. F. doc. 1236. (4) Anni del pontif. di Gregorio VI.
(2) An. 1045; ^' P' '^oc. 1237. (5) Effigie del pontefice Gregorio VI.
(3) An. 1035; R. F. doc. 1258. (6) R. F. doc. 1239.
284 CHRONICON FARFENSE.
Quidam Fusio et Rainerius germani filii lleinfredi, et Ama
e. 154 A iugalis Fusionis, Il et Itta iugalis prcdicti Rainerii qui Suppo vo-
catur, et Bonizo filius Landonis, et Aza filia Salomonis, et Rai-
nerius et Carlucio germani filii Remfredi, qui Amico vocatur,
filius suprascriptc Aze, donaverunt in hoc monasterio unum petium 5
terre de rebus suis infra comitatum Perosinum in loco ubi dicitur
Aquaclausa cum ecclesia Sancte Christine ibidem edificata: a
primo latere in longum penice .lxxiiii., exinde terra monasterii
Sancti Petri, a secundo latere perticc .Lxxx., exinde terra Bene-
dicti patricii et terra iam diete Sancte Christine, a tertio latere io
pertice .vii., exinde terra Remfiridi qui Amico vocatur, a quarto
latere pertice .xxii., exinde Locum Antiquum. et suprascriptus
Bonizo prò anima loce uxoris sue dedit in hoc monasterio unam
petiam terre vineate in fundo Capelle : a primo latere terra et
vinea Sancte Christine, a secundo latere terra lohannis presbyteri, 15
a tertio latere terra monasterii Sancti Petri, ab imo terra de Celzo
de Becto ('). quidam Johannes presbyter filius Ade dedit in
hoc monasterio res suas de territorio Sabinensi in Luco et Buc-
ciniano : ab uno latere rigus de monte Lupolo, ab alio latere
rigus de Cannitulo, ab aUo latere terra de Bucciniano que nomi- 20
natur Cerquetus Rotundus. et in alio loco vocato Gualdo, et
in Calviniano, et Valle Garmundella et Marella, et in Sala omnes
res suas de suprascriptis locis dedit in hoc monasterio et domno
Berardo abbati ^^\ quidam Berardus filius Rainerii dedit in hoc
monasterio et domno Berardo abbati terram et aquam et piscariam 25
comitatus Reatini ubi dicitur ad Pedem fluminis, quod venit a
Reate: a primo latere flumen, a secundo latere tenet Berardus per
ipsos fines quos misit Berardus filius Rainerii, et Johannes Villanus,
et Tedemirus filius Gezonis, et per medium lacum, a tertio latere
Caprilia, || a quarto Repastum (5). quidam Mainardus filius Al- 30
berti donavit in hoc monasterio et in Sancto Salvatori de Plano
res suas territorii Esculani ubi dicitur Collis Macri terre, vinec et
silve modiorum .e: ab uno latere Pallore, ab alio latere Caput
(i) An. 1097? Intorno alla data tori vedasi in A'. F. le note al dee. 1240.
incerta di questa donazione e anche (2) An. 1059? 1060 ? /^. F. doc. r2.|i.
alle incertezze circa i nomi dei dona- (3) An. 1081; R. F. doc. 1242.
e. 134 B
CHRONICON FARFENSE. 285
Vacca, a tertio latere Tesinum, a quarto latere via qup venit a
Sancto Salvatori ad areain Maiiiardi, et pergit in Tesinum (').
quidam Garbo filius Bonini dedit in hoc monasterio res suas in
suprascripto Colle Macro terre, vinep et silve modiorum .lxxx. :
5 a capite via que venit a Sancta Maria de Colle Macro a Castel-
lione ad montem Alfredi, a pede et uno latere rigus qui vocatur
Pallore qui venit inter Furce et Collem Macrum, ab alio latere
Pallore qui venit a Sancta Cruce inter Cardeta et Belonianum ^^^,
quidam lohannes Villanus filius Dononis renuntiavit omnia bona
IO que sunt Alberti Gualafosse, et confessus est legaliter convictus
omnia bona stipulata buie monasterio devenisse. et quia ipsa
bona recipere volebat, reni que sine obligatione remanserat buie
monasterio dedit, iccirco abbas Berardus, misericordia motus, con-
cessit sibi predictas res per contractum emphiteosis. fecit autem
15 ipse lohannes Villanus cartam et sponte tradidit omnes res suas in
hoc monasterio et domno Berardo abbati, quas ipse habebat et pos-
sidebat, vel alius tenebat nomine suo iure proprietatis eius, inter
hos fines: a primo latere rivus Atrianus per ipsum vadit in
rivum Sancti Angeli, a secundo latere Calentinus, a tertio flumen
20 Tyberis, a quarto latere fluvius Currensis. infra istos fines
dedit portionem suam de rocca Baronisca et omnium rerum ^^\
De curte Cerreti Mali tres idonei et veraces homines sacra- e 135 a
mento affìrmaverunt quod nullam fraudem in eadem curte factam
celarent, sed quicquid verum scirent, sine aliquo metu dicerent:
25 videlicet Berardus Aderami, Petrus Berardi, Franco de Lardezano.
sunt quippe in ipsa curte casales .xv. tantum, quos Symeon Cor-
vini cum suis nepotibus, et Dodo Marconiscus, et ambo filli Se-
nioricti tenent. preterea castrum ipsum Manco dedit Todino
comiti omnino in integrum, excepto solummodo casam unam
30 sitam iuxta posterulam, quam Manco reservavit sibi. tali modo
hi tres nostri fideles sacramento affìrmaverunt totum ipsum ca-
strum penitus esse iuris huius monasterii Beate Marie ^^^.
Omnes autem Panarisi et Scoplani, videlicet Tebaldus et
(i) An. 1080; R. F. doc. 1243. (3) An. 1093-96;/?. F.docc. 1245-49.
(2) An. 1083? 1084? i^.F. doc. 1244. (4) Senza data; R. F. doc. 1250.
286 CHRONICON FARFENSE.
Guido filii Alberti, et filii Alberici, et filii Grimaldi, nepotes Bcl-
lani, et alii nepotes Alberici, et Peccio, et Tiniosus, et Rainerius
iudex, et Guinisius, et Albertus, et Maifredus, insimul et unani-
miter, prò se et prò aliis suis agnatis, fecerunt breve refutationis
et renuiniationis et obligationis dorano Berardo abbati huius mo- 5
nasterii, eiusque successoribus, de omnibus rebus, terris et vineis,
montibus et planis, a flumine Narico usque civitatem Spoletum,
quodcumque hactenus tenuerunt aut alii per eos, nomine loca-
c. i3$B tionis, aut venditionis, vel permutationis, vel aliquo || alio con-
tractu, unumcumque eius antecessores centra eorum parentes li- io
tigaverunt, vel litigare valuerunt, vel ipse contra eos, aut eius
nuntii, quod ab ipsa bora in antea nullam actionem aut liteni
vel molestiam non molientur, aut facient, de predictis rebus pre-
nominato abbati eiusque successoribus, aut nuntiis, per se aut per
suos heredes et successores, aut per aliquam personam interpo- ij
sitam vel interponendam, aut per aliquod ingenium quod hu-
manus sensus cogitare potest, in placito aut extra placitum, vel
in aliquo loco. sed securus et quietus cum suis successoribus
atque nuntiis, et ecclesie servientibus, absque lite aliqua vel mo-
lestia, omni maneat tempore. quam refutationem et obligatio- 20
nem atque sponsionem quinque ex Panarisiis firmaverunt iuris-
iurandi vinculo. iterumque promiserunt predictam refutationem
illesam et intactam omnimodo haberi ratam. quod si omnia
suprascripta et ab eis firmata non observaverint nec adimpleve-
rint, promiserunt et obligaverunt se suosque heredes vel succes- 25
sores daturos et composituros predicto abbati Berardo eiusque
successoribus auri optimi romanatos mille. et hoc pactum refu-
tationis et renuntiationis procul dubio maneat ratum (').
Brevis de terris Sancti Marci evangeliste. filii Arcori tenent
terram iuxta muros civitatis Spoleti. filii Gesfredi, filii lohan- 50
nis, et servi Sancte Marie Spoletane, Episcopus in Alavello. ca-
c. 156 A stellum de Agello, et Sanctam Petronillam cum tota j sua perti-
nentia tenent Albertus Episcopus, et Ermenfridus frater eius, et
Arduinus filius Tebaldi. Guinizo qui vocatur Morunto, et Amizo
(i) An. 1094; R. F. doc. 125 1.
CHRONICONFARFENSE. 287
frater eius tenent terram in pede mentis Acuti, et ad Marrubiam,
et in eleo, et in Moiano, et vineam. filii Odonis tenent ad
Sanctam Mustiolam et Sanctam Mariani super Azanum cum tota
sua pertinentia. filii Arnulfi tenent terram in Baiano, in Istiiano, ^
5 ad Pilum terra et vinea. et in Marrubia, et in Cordiliano, et
in Fuiano, et in Iciano terra et vinea. et in Rupino, et in Ve-
stignano, et molinum Sancti Viti, et in cesa domnica terra et
vinea. et in Messenano, et in Tornano, et in Casule terra et
vinea. et terra quam tenet Seniorictus in Tornano, et in Mo-
ie senano, et in Rapuzano. terra quam tenent Tendo et Johan-
nes Malliavaccam in Fuiano, et in Bazano. et terra quam te-
net filius Raconis iudicis in Bazano. terra quam tenet Alberico
cum fratribus suis in Fuiano, et Azo et Peccio filii Liupe in
Fuiano. terra quam tenet Campo in Cordiliano. terra quam
ir tenet filius Grisonis et in Sancto Salvatore, et in Coronito, et
in Marrubia. terra quam tenet Guinizo filius Agati de curte
Sancti Salvatoris. terra quam tenet Ingo presbyter in Celle,
et terra quam tenet filius Adelardi in Marrubia. et terra quam
tenet filius Adelelmi in Celle, et in Marrubia. terra quam tenet
20 filius Imponis in Murro. et terra quam tenent Petrus de Maoco
et Sintari in colle Sancti Marci. terra quam tenet Stephanus
carrarius filius lohannis in Scanzano. terra quam tenet Udo
filius Aderami in Casale. terra quam tenet Maifredus filius || Al- e 1363
berti Sclavonis ad Sanctum Sabinum modiorum .111. terra
25 quam tenent filius Odonis comitis, et filii Sifredi, et filii Berardi
Martelli ad Sanctum Paulum in Serule, cum tota sua pertinentia,
et in Montirone. terra quam tenet filius Dominici de Pruzano
in Praccle. terra et vinea quas tenet filius Ursi Caput Torzuli.
terra et silva Faraldisca quas tenet Arduinus filius Tebaldi cum
30 confratribus suis. terra quam tenet filius Alberti nepotis Emmo-
nis in Eze. terra quam tenet Franca filia Andree uxor Arnolfi in
Bavillano. terra quam tenet Ursus Todini ad Bavillanum. terra
et vinea quas tenet filius Duranti presbyteri in colle de Lisano.
terra quam tenet Teuzo filius Letonis Montanarii in colle Lisano.
^^ terra quam tenent filii Adelgerii et nepotes eius in colle Lisano.
terra et vinea quas tenet Ubertus presbyter in Sancto Paulo.
288 CHRONICON FARFENSE.
terra quam tenet filius Archiprpsbyteri ad Ulmos. terra quam
tenet Ingo presbyter in Plano suptus celhis quc sunt lohannis
Nigri. Sancta Maria de Azano ciini tota sua pertinentia quam
tenent filius Eldezonis, et filius Odonis, et filius Alberti. terra
et vinca quas tenent in Montorono Martinus et Franco prcsbyteri 5
filii Benedicti. terra quam tenerit Martinus et Benedictus et
Aiderico filii Andree. terra quam tenent Petrus filius Leonis,
et Azo filius Albertini in Fuiano. terra quam tenet lohannes
de Guido de Aliano. terra quam tenet Itta ancilla Arcori co-
mitis in Trinnano. in Puzule terra et vinea quas tenet Erle- io
gozo ad Sanctum Ciprianum. granaria Sancti Marci evange-
lista que tenet Ingo presbyter. et terra et vinca et casalini, finis
terra filiorum Arnulfi quam tenent filii Benedicti prcsbyteri qui
e. 157 A vocatur Adam, et filius Dominici scanzolarii infra || ipsam civita-
tem Spoletanani et iuxta muros eius. et terra et vinea et casa 15
et horta que tenent filii Spoletini de Leo, Zappo, Azo et * * qui
vocatur Mazone. et Sanctum Paulum in Quinquaginta cum suis
pertinentiis. et curtem de Seriniano cum pertinentia. et San-
ctum Gregorium de Lapideo cum pertinentia. et in Fulinie ec-
clesia Sancti Gregorii quam tenent filius Munaldi et filius Lu- 20
ponis. terra et vinea et oliveta et tota pertinentia suprascripte
ecclesie. et Sanctum Heracleum, terra et vinea et terra quas
tenet filius Odonis de Trevi ad Sanctam Palazatam. in Asisi
ecclesia Sancti lohannis in Molinule quam tenent filius Gislerii,
et filius Alberti, et Odo filius Mainardi cum tota pertinentia. et 25
in Orsiano terra et vinea quas tenet Ursus presbyter. et terra
et vinea quas tenet lohannes de Grimaldo. in Orsiano terra et
vinea et olive quas tenet filius Lanzoni ad Caput Aque. terra
et vinea et olive quas tenet Andreas ferrarius in Orsiano. et
terra et vinea et olive quas tenet Guinizo filius Ildebrandi ad 30
Caput Aque a. a. a. terra quam tenet Gosbertus ad Caput
Aque. terra et vinea ad Novule quas tenet filius Lanzoni in
Gualdo, item, in Asisi, ad Molinule, filii Geslerii, filii Adelberti,
16. Lacuna di una parola nel testo. 28, 52. Lanzoni nel testo, ma altrove
Lanzonis 31. a. a. a.] Così nel testo del Chronìcon ina non del Regesto.
CHRONICON FARFENSE. 289
Oudo filius Mainardi, Ageno filius Adenolfi, filius Bernonis, Guido
presbyter, Gisepertus et Berardus frater eìus, Corvo et Adelber-
tus, Johannes de Ursa, Peccio faber, Maio Tiniosus abbas Sancti Sil-
vestri, in Capite Aque filius Gislerii, filius et Lanzonis, Bardo
e adulterinus Teuzonis, Lupo Peponis. ad Ursianum, Ageno fi-
lius Adelberti, lohannes Muza filius Rainerii, filius Petri Inge-
zellus, Ruccio pecorarius, Affredus Franco nepos Ste||fani presby- e. 137 b
teri, Ursus de Aza, Petrus de Remengarda, Honestus, Guinizo,
Adelbertus, lohannes Bonus. Poplum tenet filius Gislerii ^^\
IO Quidam lanuarius presbyter ad mortem veniens, donavit et
concessit in hoc monasterio et domno Supponi abbati petium .1.
vine^ territorii Viterbensis in Valle Musilei*^^). et dedit medie-
tatem Sancti Symeonis cum eius circuitu (^). quidam Grimaldus
index cum Sigiza uxore sua dedit in hoc monasterio duas casas
15 in prato CavaUicali et vineam .1. in campo Forastico'^''). qui-
dam Stephanus presbyter cartulam fecit in monasterio Sancti An-
drej quod ponitur in Bisano et Benedicto presbytero et monacho
de medietate ecclesie Sancti Petri * ^ cum orto, cellis, libris, pa-
ramentis et mobilibus vel immobilibus rebus * * <^5).
20 Fuerunt preterea in hoc monasterio abbates tres. unus in
capite monasterii, Adam nomine, in Sabinis omnia distribuebat.
18. Lacuna nel testo. 19. Lacuna nel testo. Nel Regesto et ofFertio vivorum
et mortuorum
(i) Senza data; R. F. doc. 1252, « ctute ccnvertens, possim adipisci misericor-
(2) Ann. 103 9- 1047, anni del gO- « di^m Christi ... illis vero affirmantibus quod
,,,,,, _ . misericordia Cnristi non esset denegata pe-
verno dell abbate Suppone menzio- t,„^it,us ^^^ ^^-^^^ ^i,,^ A^en, ^it^^ gaudens
nato nel documento che non ha altre cirectus dixit: «Propter peccata qu^ usque
note cronologiche; R. F. doc. 1281. « nunc perpetravi, dono, trado atque concedo
r\ ^ ì j^ j.^ • „ u ^ « ^^d prelibatum monasterium unam petiam de
Questo breve documento mi sembra . - , • ,r n ^^ 1 •
^' . « vinca, quf reiacet in Valle Musilei, ex cums
così caratteristico che stimo opportuno „ ^r^^^^ ^uobas lateribus filii Leonis, et ex
ripubblicarlo qui per intero. «aliis duobus lateribus terra cultoria supra-
. a scripti filii Leonis». unde rogavit testes,
Breve recordationis qualiler lanuarius prg- Brittulum, lohannem de Constantino, Berno-
sbiter ad mortem veniens, vocavit abbatem „g^ ^Y^^^^ lohannis, et lohannem filium Mar-
Supponem cunctamque congregationem mo- ^jj^j
nasterii Sanctp Marie, in castro Viterbo siti.
quibus astantibus ipse presbiter iunctis ma- (5) An. IO39-IO47 (vedi nota pre-
nibus clamare cepit ad eos: « Miseremini mei cedenteV R F doc 1282
«fratreset conseniores mei, et congregate me / n ^ ' * 3 71 r- 3 o
«vestr? congregationi quoniam deposita sar- C^) Senza data; R. F. doc. 1284.
« Cina liuius caduci evi, saltim vel in sene- (5) Senza data; R. F. doc. 129O.
Chron. Farf. I. 19
290 CHRONICON FARFENSE.
Ildebrandus vero in Marchia huius monasterii res inique disper-
gebat. dedit autem coniugi sue Inge curtem Sancti Yppoliti et
campum Maximini. filiis quoque suis dedit curtem Sancti Be-
nedicti, et Mollianum, et Fraxenariam, et multas res in comitatu
Firmano. Campo autem in comitatu Reatino. isti tres simul 5
invasores fuerunt uno tempore, rapientes et deprcdantes atque
omnia dissipantes. sicque annullatum et ad nichilum redactum
e. i?8a est hoc monasterium. postea vero sanctissimi || imperatores Otto
primus et secundus cuncta ferme que ab illis dissipata sunt, huic
monasterio restituerunt ('). io
Breve de rebus predictis quod fecit domnus Hugo ab-
bas . ecclesiam Sancti Alexandri cum omnibus pertinentiis tenent
Petrus Baroccio, et Johannes presbyter, et Sabbo. Meianam
cum casalibus tribus tenent Benedictus, Petrus Baroccio, Johan-
nes Alboni. Criptule casales .v. tenent Johannes Pozoni, Rosa, 15
Petrus Insari, et Boniza. Mutellam cum ecclesia Sancti Angeli
et casaHbus .vini, tenent Sabinus, Raimbaldus, Franco Esculanus,
et Johannes presbyter. Villarolum cum casalibus .11. tenent Cre-
scentius presbyter, et Domìnicus filius lohannis Calvi, et filius
Ursi presbyteri. Fontem Puzam cum casa .1., Adelbertus cum 20
parentibus 5uis. Grippine tenent Johannes Crispo, et Johannes
Fusconis. iuxta Sanctum Laurentium casam .1. tenent famuli
duo. in Cicirano casam .1. tenet Martinus Agitii. criptam .1.
fìlii Amiconis. Sancta Eugenia casa .1., familie .1111. iuxta Pa-
trinionem casa .1., familia .1. Grippi casas .11. tenet Gisolfus 25
cum parentibus suis. Cisterne tenent Benedictus et filli Saxo-
nis. iuxta Sanctum Pancratium petiam longam Franco Ceso
cum parentibus suis. Sancti Laurentii casa .1. Poiolum, ubi
stat turris, medietatem de castello quod refutavit Leo Galiardus
Camponi abbati. Benedictus filius Aimonis casam .1. filli 30
Petri Petronacis casalem .1. Johannes Crassus sedium .1. Ur-
sus Godonis sedium .1. Johannes Capella sedium .1. Johan-
nes Merconis sedium .1. J^etrtis fihus Gumberti sedium .1.
(i) Cf. la stessa notizia circa questi Ebbero in mano l'abbazia all' incirca
tre abbati dissipatori in K. F, V, 284. tra l'anno 956 e il 963.
CHRONICON FARFENSE. 291
Maurus filius Petri Zoppi cum vinea et terra sedium .1. Be-
nedictus cum parentibus suis casalem .1. Benedictus de Colle
casam .1. Buttaci casam .1. || Andrea cum ecclesia Sancti Va- e. 138 b
lentini casam .1. quidam Beniardus cum coniuge sua dedit in
5 hoc monasterio portionem suam in integrum de castello ^^ -j^ et
de casale Franconis abbatis, quantum illi evenit in Sectiniano et
in Salisano, a primo latere scrimen Maialine venientis in rivum
Atrianum, a secundo latere monte de Vilo, a tertio latere monte
Salisani. Teuduinus comes refutavit curtem Sancti Petri in
IO Pesile cum omnibus pertinentiis in hoc monasterio. et ad dom- ^
num lohannem prepositum altera vice refutavit omnem terram
huius monasterii, unde scriptum non habebat, sive in Amiterno
sive in Reate.
Quodam vero tempore erat contentio inter monachos huius
15 monasterii et nepotes Hilderici et fìlios eius, unde pactum fece-
runt cum domno Hugone abbate. illi tenebant curtes huius
monasterii, idest curtem de Marruce cum servis et ancillis. cur-
tem de Poplito cum servis et ancillis. et in civitate terras et
prata. in campo Fingani, et in Termine, et per alia loca in
20 Interocro tenent curtes .11., idest Sestuni et Vallantis, cum per-
tinentiis earum. unum est castellum lanule quod tenent per
iniustum concambium. in montibus ibi prope constitutis, et in
Campo Ancillarum Dei. in Paterno et Moza et in Ponte atque
Arturano. in Cesoni Cerretum Monaciscum, et gualdum de
25 Treforco, et casalem Ottuli, et casalem Maximum. in Reatina
civitate intus et foris, et curtem Sancti Gregorii. in plurimis
quoque locìs vendiderunt parentes eorum et ipsi de suprascriptis
rebus, etiam de servis et ancillis. incensum vero || a tempore e. 139 a
domni Hugonis abbatis numquam dederunt. prò his denìque
30 culpis reclamaverunt predicti monasterii prepositus Adam et mo-
nachi super eos ad nuntium imperatoris Heinrici, Arnostum no-
mine, qui placitabat comitatum Reatinum; tunc reinvesti vit eos
de ipsis rebus, quas tenuerunt per plures dies (^\ post hoc iam
3. Aadrea] Cosi nel testo. 5. Lacuna nel testo.
(i) An. I02I? 1023? R. F. doc. 535.
292 CHRONICONFARFENSE.
dictum abbatem a Troia, ubi fuerat cum eodem imperatore, ce-
perunt predicti fortiter rogare per se suosque amicos et paren-
tes ut cum ipsis finem faceret. tandem venit ipse abbas cum
illis in convenientiam, nolentibus etiam suis monachis, hoc
ordine: refutaverunt illi ecclesiam Sancti Nazarii cum Vallanti 5
sicut modo tenet, et medietatem de Paterno, et medietatem de
Monte Divino, et ecclesiam Sancti Salvatoris, cum molendinis
duobus, et cum toto tenimento Andrec presbyteri, ubicumque
tenebat in montibus et in planitiebus. hoc totum tenuit preno-
minatus domnus abbas per unum annum. postea, ipsis iterum io
rogantibus, reddidit Paternum medium, et ipsam medietatem de
Monte et unum molinum. ahas res cum predictis ecclesiis ad
suam manum reservavit per istos fines: de una parte finis Umitis
Grossi, et terra Domini Salvatoris, et terra filiorum Passiniani,
et finis trivium de Campo Ancillarum Dei, quomodo vadit per 15
viam publicam ad pontem Sancti Sebastiani, et descendit in flu-
men, et ubicumque Ursus presbyter tenebat in montibus et in
planitiebus. sic namque finitum est (').
e. 139 B Item, de Sabinis. domnus Hugo abbas recepit casales .11.,
idest Salisanum et Grassianum, quos refutaverunt Adam filius 20
Azonis et Bucco filius eius: ab uno latere rigus de Grassiano,
a secundo latere fossatus venìens in viam publicam, a tertio ri-
gus et fossatus montis Cese veniens in Petram Casaliam, a quarto
tenentibus Miccione et lohanne et Petro venientes in rigum de
Portella, et exinde in pedem montis Salìsani, et in pedem montis 2)
X Signantis, cum fine Campi Longi, et venientes in rigum qui pergit
a Massa ^^\ item, ibidem acquisivit res de Franca et filiorum
eius que fuit uxor Roccionis: a primo latere rigagines Cancelli,
a secundo mons Ote, a tertio rigagines venientes in Brusclitum
et in rigum de Ponticello, a quarto terra huius monasterii. alias 3^
4. nolentibus nel testo così del Chronìcon come del Regesto, volentibus? 30. alias]
Nel testo alia
(1) An. circa 1024; R. F. doc. 601. mora dell'abbate Ugo a Troia e del
Il testo del documento non è datato, placito di Arnostro o Arnosto ricor-
di attribuisco la data approssimativa dato qui sopra e in R. F. doc. $35.
del 1024 per la menzione della di- (2) An. 999; R. F. docc. 435,440.
CHRONICON FARFENSE. 293
res in Galoniano et in Facciano ad Aquam Latronis ('\ item,
res quas refutavit Lupo fìlius Berte (^\ et alias res Crescenti!
et Dodonis fìliorum Roccionis (3). et alias res Guidonis et Azo-
nis filiorum Franca (4). et alias res ad Cupressitum (5). et alias
5 res lohannis filli Azonis iuxta Muros Antiquos ^^\ item, recepit
res refutatas cum rocca, et in Campo Longo, et Frivatim, et
Carbonianum, a Bucco et Gualafossa germanis (^\
Guido abbas acquisivit res Azonis et Farolfi filiorum Adel-
berti in Sectiniano ubi est ecclesia Sancti Stephani, et in Teole
IO Maialina, et in Cerqueto Flano, et in Bacciano et Salisano et
rocca cum ecclesia Sancti Thome apostoli cum pertinentia de
Campo Longo: a primo latere scrimen montis de Maialino, a se-
cundo rigus Atriani ^^\
Incipiunt relationes ex autenticis assumpte de preiu- e. 140A
15 dicio quod fecerunt nobis actores sanct^ Romane
Ecclesie in Sabinis.
In primis, in actionaria Cyrini primicerii. de casale Brezano
res Teudemundi. de casale Bacciano tertiam partem que fuit
Teutoni Calvi. de casale Facciano tertiam partem que fuit
20 lohannis presbyteri, ubi resident coloni .v., idest Bonaldus, Li-
spulus, Gaidemundus, Godefridus, Curtulus. de casale Coriliano
tres partes nobis tulerunt que fuerunt Bonaldi presbyteri; residet
ibi colonus nomine Baruncio. Traso conductor tulit nobis ter-
ram de Fedine unde nos investivit Gregorius missus domni apo-
25 stolici. de casale Fretoriolo tulit nobis Cuntifi*idus conductor
terram mediorum .x. unde investiti sumus, et paravit se in via
ad nostros homines, et cecidit et expoliavit eos, et tulit eis unum
equum bonum. Tento conductor tulit de casale Orclanie or-
[tumj cum arboribus et pecora .x. Gualdefridus conductor tulit
(i) An. 1022; R. F. doc. 445. (5) An. 1004; R- F- doc. 456.
(2) An. 1004; R. F. doc. 455. (6) An, 1006; R. F. doc. 468.
(3) An. 1004; R. F. doc. 454. (7) An. 1007; R. F. doc. 474.
(4) An. 1004; R. F. doc. 455. (8) An. 1012; R. F. doc. 661.
294 CHRONICON FARFENSE.
nobis de casale Cosiniano pecora .xxx., boum paria tria. Ane-
scausus decanus tulit olivarum talias .vii. de casale Perbusano
tLilit Ansipertus conductor terre et vince uncias duas, pecora .viii.
et de Paterno unciam .i. que nobis retradita fuit. de casale Per-
tuUiano tulit Alefridus decanus terre et vinec uncias .11., olivarum 5
talias .XX. item de casale Paterno quem Fulcualdus misit in
e 140 B hoc monasterio II tres uncias non habemus. casnles .xir. qui fue-
runt Regine Cisternule. Sinicio, Calectianus, Macunule, Unce, isti
f^iciunt angarias in Banano. item Felectus, Catillianus, Pura,
Simillianus, Septemillanus, casalem Cornicle in quo est ecclesia io
Sancti Iacinti et Sancti Valentini. de casale Saliano vinec ta-
bulas .11. et terre modia .xv. Audipertus conductor tulit no-
bis in Atiano terram modiorum .xx. de casale Malliano vinee
petiam .1. Agipertus clericus occisit hominem nostrum nomine
Luponem, et uxorem eius Rateldim. Gaspo conductor tulit ij
nobis de casale Bassiano colonum .1. nomine Fusconem, casalem
Marcillanum in integrum, Gabinianum in integrum, et vinee mo-
dium .1. Goderisius de Massa et Domninus conductor predati
sunt ecclesiam Sancti * Tholomei sub integritate, et tulerunt inde
unum colonum. de casale Miniano Hildericus et Teuprandus 20
tulerunt Petro colono nostro boum paria tria.
Item, de massa quam tenet Palumbus super ista. in primis
de actionaria Gaidonis. Opteramus conductor tulit nobis colo-
num unum nomine Guinicisum. de casale Acutiano in Tervi-
liano tulit nobis silvam modiorum .xl. de casale Cullano tu- 25
lit terram modiorum .xvi. cum pomis et arbori bus suis.
Item, de actionaria Stephani, in Scandilia. de casale Cister-
nule Alexander conductor tulit unciam .1. de casale Rofiano
uncias .11. Tacipertus conductor tulit de casale Rosario un-
c. X41 A cias .11. de casale Petiiano uncias .11. || de Argasiano uncias .11. 30
de Marciano uncias .11. de casale Prata uncias .11. de casale
Arcari uncias .11. de casale Luca uncias .111. item, de casale
Argasiano uncias duas. Sindipertus conductor tulit nobis de
casale Catoniano uncias .111. de casale Arsure uncias .111. de
19, Nel testo innaniì a Tholomei è un piccolo spazio in bianco.
CHRONICON FARFENSE. 295
casale Altana uiicias .111. de casale Agellari uncias .11. de
casale Titinano uncias .11. de casale Latiniano uncias .111.
De actionaria Sarraceni. de gualdo Molano fuimus investiti
per missum domni imperatoris et domni apostolici, et devestivit
j nos de ipso casale Guilipertus conductor. de casale Lusiano
tulerunt nobis unciam .1. de Corbiano uncias .vi. ex fundo
Paterno portionem nostrani. fundum Culianum in integrum.
fundum Curianum in integrum. in fundo Biliano modia .v.
Opteramus conductor tulit nobis fundum Folianum in integrum.
IO ad Sanctum Gregoriura uncias .vili. de fundo Bariano homi-
nes .III. cum omnibus pertinentiis. de monte Lauri colonos .111.
tulerunt nobis. de massa Flora fundum Ternanum. Godiper-
tum cum portiuncula sua.
Item, curtem Corbinianam, curtem Sancte Marie in Vico Novo,
15 curtem Sancti Viti in Palmis. de his curtibus prpceptum De-
siderii habemus et confirmationem domni Caroli imperatoris. de
curte Germaniciana terras et homines tulerunt nobis actores san-
cte Romane Ecclesie. de curte Sancti Abundii similiter. fun-
dum Bassianum in integrum.
20 Item, fLimilie curtis de Pontiano ubi fuerunt case .lxii. Hil- e. 141 b
derici castaidi. casa Ambrosii, casa Calispuli, casa Lucidi, casa
Palumbi maioris, casa Teudori, casa Marualdi, casa Bonioli, casa
Asprandi, casa Bonualdi, casa Albini, casa luliani, casa Decorosi,
casa Pauli, casa Armatuli, casa lohannuli, casa Palumbi, casa
25 Teuderisii, casa Gaiduli, casa Daculi, casa Servandi, casa Teu-
deradi, casa Teuponis, casa Alimundi, casa Barbati, casa Aliradi,
casa Fermusuli, casa Luterii, casa Teudeperti, casa Martiniani,
casa Baroncionis.
De colle Pertusso casa una, casa Teudeperti, casa Romani,
30 casa Petri, casa Bonuli, casa Pauli, casa Minioli, casa Bibuli, casa
Lindule, casa Salarioli.
De Padano. casa Amualdi, casa Bonuli, casa Tìntuli, casa
Candolfi, casa Dominatuli, casa Grisanti.
De Ceseriano. casa Martinuli, casa AUuli, casa Romualdi,
^^ casa Mainuli, casa Audualdi, casa Aricisi, casa Goderisii, casa
TuUioli, casa Bonosule, casa Boniperti, casa Bonuli, casa Am-
29^ CHRONICON FARFENSE.
brosii, casa Decorosi, casa Martini, casa Luculi, casa Tcuderi-
culi, casa Leupari.
Item, de pcclesiis a nobis ablatis. in fundo Atriani ecclesia
Sancti Valentini. in fundo Cassiani pars de ecclesia Sancti Cas-
siani et Sancte lustc. in fundo Occiani pars ecclesie Sancti Bri- 5
cii. in fundo Rufiano pars ecclesie Sancti Stephani, in fundo
e. 142 A Marciani ecclesia Sancti Victorini. || in fundo Catoniano pars
ecclesie Sancti Sabini, in fundo Petiniani pars ecclesie Sancti An-
geli, in fundo Poptiani pars ecclesie Sancti Silvestri. in fundo
Domitiano ecclesia Sancti Stephani. in fundo Cesiniano pars io
ecclesia Sancti Silvestri. in fundo Cipriani pars ecclesie San-
cti Calistrati. in fundo Pretoriolo pars ecclesia Sancti Laurentii.
in fundo Serviliani pars ecclesie Sancti Antimi. in fundo La-
variano pars ecclesie Sancti Gethulii. in fundo Salliani pars ec-
clesie Sancti Martini. monasterium etiam Domini Salvatoris 15
tenet partem nostram de casale Scpiciano, in quo est ecclesia
Sancti Marcellini. de casale Mediana uncias .11.
De Pretoriolo. Maiorinus conductor cum uxore sua et duo-
bus fìliis duabusque fìliabus. Vulgarus cum uxore et tribus fi-
liis ac filiabus. Luculus cum uxore et filiis vel fìliabus tribus. 20
Cauco cum uxore et duobus filiis. Andreas cum matre, et duo
fratres cum uxoribus et tribus filiis. Barbazanulus cum uxore
et quinque filiis. Curvolus cum filio ac filia et nurus eius cum
duobus filiis. Palumbulus cum filio vel nuru cum duobus filiis
et filia vacante ^^\ Johannes cum uxore et tres filii cum filia 25
et cum tribus nuris et quinque aviaticis suis. Merulus cum filio
suo et due filie cum uno affiliato. Albolus cum uxore et tribus
finis. duo foculares absentes ^^^ et unus focularis cum una mu-
liere vidua et uno filio. Siricus cum uxore et tribus filiis va-
cantibus^^^ et unus uxoratus cum filio suo. hi sunt promiscui 30
sexus homines .lxxx.
(i) « Vacans mulier= vidua »; cf. (2) Cf. Ducange alle voci absens
DucANGE. Ma qui, e meglio ancora e absus. Qui par che si debba in-
alcune righe più sotto, potrebbe aver tendere focolari disabitati,
significato di nubile o celibe. (3) V. qui sopra la nota i.
CHRONICONFARFENSE. 297
De Turano. Gaiderisius cum filiis suis quatuor. Gai- e. 142 b
depertus cum filiis suis .v. Nergo cum filio et nepotibus
duobus. Alerisius cum foculare suo. Liuprandus cum focu-
lare suo. Stephanus cum filio suo. Gaipulus cum foculare
5 suo. Ermulus cum foculare suo. filli Goderisii quatuor. Ca-
pitane!. Atrianulus cum fratre suo lohanne. Soldulus cum
filiis tribus. Erfo cum tribus filiis. Ropertus cum filio suo.
Atrio cum filiis .vi. et alii plures quorum nomina pr^ vetu-
state discernere non poteramus. verumtamen erant .lxxvi.
IO absque feminis et parvulis.
De casis et familiis in Pretoriolo. Barosulus cum uxore et
filiis .V. Taculus cum nominibus .v. Albulus se quatuor.
luvenalis se .vii. Tyberiulus se quatuor. Piculus sibi .1111.
Scilarus se .mi. Calvus j. Andreas .l. cum se .vii. Ur-
15 sulus cum filio suo. Theodolinda cum filia. Sirico sibi .vii.
Getulus sibi .vii. Barbatianus sibi .vi. qui sunt in summa
homines .lxviii. hos omnes Maiorinus conductor noster prius
innotuit. sed postea plus inventi sunt .xv. et octo foculares.
Item, fundum Volusianum in integrum cum casis coloni-
20 ciis .xvi. et familiis et curte .1. habente buttes de vino .xi., boum
paria .x. fundum Nigitianum in integrum cum colonis quatuor
et familiis et mola .1. et de vino butte .1. in fundo Logiano
colonicia .1. in fundo Ficlinule colonicia .1. fundum Argu-
nianum in integrum cum coloniciis .11. et familiis. fundum Ca-
25 nalis in integrum cum coloniciis .viii. et familiis. || fundum e 143 a
Cripte in integrum cum colonis .11. in Lusiano coloni quatuor
cum familiis et gualdo et silva ad Pontem Fractum et de vino
butte .1. in Anticione coloni .111. cum familiis. in Palentiano
coloni .XI. cum familiis. in Fitrano coloni .1111. cum familiis.
30 fundum Rufinianum in integrum cum colonis .11. et familiis. in
Pretorio colonus .1. cum familia sua. in alia Canali colonus .1.
cum familia sua et gualdo sementaricio.
Item, res quas nobis tulerunt homines Sabinenses: massam
Corvinianam cum omni pertinentia sua, ubi resident coloni .xv.
35 in casale Trari coloni .x. in casale ad mensam Sancti Antimi
coloni .v. in Calcinano casales .111., coloni .xii. in Seliponti
Chron. Farf. I. 19*
29S CHRONICON FARFENSE.
casales .11., coloni .vi. in Statiano casalis .1., coloni .xx. in
Pompeiano casalis .1., coloni .xx. in casale * * casalis .1., co-
loni .XV. in Spriiano casalis .1., coloni .111. in Perpiniano
casalis .1., coloni .v. Cotecociano casalis .1., coloni .mi.
Quidam vero liberi homines donaverunt nobis substantias 5
suas et in hoc monasterio, quas actores sancte Romane Ecclesie
abstulerunt. scilicet substantiam Teutonis episcopi, Alefridi
episcopi, Euferi presbyteri et monachi, Gregorii primicerii, An-
sefridi monachi, Gausperti monachi, Alenniani monachi, Teude-
mundi monachi, Goderisi monachi, Leonis monachi, Hilderici io
monachi, Scaptulfi, Troticisi monachi, Luponis monachi, Bene-
dicti monachi. item, Gausperti monachi, Ursi monachi, Leonis
monachi, item, Luponis monachi, Hilderici gastaldii, Taciperge,
Heline anelile Dei. item, Luponis monachi, Gisulfi monachi,
Nictonis monachi, Petronis monachi, Basselli monachi, Gum- 15
e. 143 B perti monachi, || Aricisi monachi, Teudemari monachi, Benedicti
monachi, Baruncionis monachi, Ansahelis monachi, Danihelis mo-
nachi, Hebremundi Kbertini, Gariperti monachi, Peregrini mo-
nachi, Gualdeperti monachi, Auderisii monachi, Pauli monachi,
sunt autem ipse substantie .xlii. 20
Item, res liberorum hominum que temporibus Langobardorum
per cartas huic monasterio Sancte Marie collatp sunt, et nunc ab
actoribus sancte Romane Ecclerie detinentur. idest res Altonis,
Teudemundi, Heline anelile Dei, Taciperge, Gelsi, Petri monachi,
Taurelli, Petri filii eius, Auderisi monachi, Gratiani monachi, 25
Gualdeperti monachi, lohannis monachi, Hilderici sculdais, Ba-
seUi monachi, Teuperti monachi, Aricisi monachi, Gisulfi mo-
nachi. Aderisi, lohannis presbyteri, Danihelis presbyteri, Bettonis,
Hilderici gastaldi in Pontiano, Teuferii monachi, Pauli monachi,
Benedicti monachi, Teudemari monachi, Zangronis, Gausperti mo- 30
nachi, Guinelapi monachi, Ursi, Leonis, Luponis, Abremundi,
Baruncionis monachi, Danihelis monachi, AnsaheHs monachi, Pan-
donis, Gregorii. item. Aderisi.
2. Lacuna nel testo. 14, 24. \^el testo Heleiie
CHRONICONFARFENSE. 299
Duo monasteria, unum in honore sancti Stephani, aliud in
honore sancte Agnetis, que sunt Rome.
Curtem ubi est ecclesia Sanctp Anatholie, curtem Sancti Viti
in Palmis cum omni pertinentia, curtem Sancte Marie in Vico
5 Novo, casalem Motiani, ubi est ecclesia Sancti Angeli, casalem
luliani, et substantiam Scattuli positam in casale Perpiniano.
Item, relationes de his que domnus apostolicus nos
investivit et actores eius nobis retulerunt.
De actionaria Fiori. montem Mutella sicut primo tempo-
io ribus domni Adriani tenuimus, et contradixerunt nobis post hec e. 144 a
Guinelapus conductor, et Petrus et lohannes conductores. in
Cesiniano recepimus partem nostram de ecclesia Sancti Silvestri,
et contradixit nobis presbyter Candidus. in Crispiniano recepimus
unciam unam terre et vince cum hominibus, et contradixerunt
15 Gaiderisius conductor, xMartinianus, et Constantinus. in Domi-
tiano uncias .11. cum hominibus, et partem nostram de ecclesia
Sacti Stephani, et contradixerunt nobis suprascripti. in Poptiano
recepimus uncias .1111. et partem de ecclesia Sancti Silvestri, et
contradixit nobis Lupo conductor qui fuit noster homo. in
20 Catuniano uncias .vi., et contradixit nobis Sinderisius conductor.
in Agellari unciam .1., et contradixit nobis suprascriptus Sinde-
risius. in Fuliniano contradixit nobis Calberisius campum unum
quem habet aratum. in Arsure uncias .11., et contradixit nobis
suprascriptus Sinderisius. in Latiniano uncias .11., et contradixit
25 nobis suprascriptus Sinderisius. in Marciano unciam .1. et se-
mis, et contradixit nobis Racipertus conductor, et Tanulus pater
eius. in Argusiano uncias .111., et contradixit nobis predictus
Racipertus. in Altariola unciam .1., et contradixit nobis predi-
ctus Sinderisius. in Bussule uncias .1111. et est in conductoria
30 Raciperti, et contradixerunt nobis Cunteramus et Erfemarius. in
Optiano uncias .111. in conductoria Raciperti, et contradixe-
runt nobis supradicti. in Cisternule uncias .11. in conductoria
Sansonis, et contradixerunt nobis Palerisi et Bassellus. in
Criptule II unciam .1. in conductoria Luponis, et contradixit e 144 b
^^ nobis Raco.
300 CHRONICONFARFENSE.
De actionaria Sarniceni. fundum Moianum in integrum.
fundum Villiani. fundum Mozanum. in fundo Paterno focu-
laris .1. in fundo Folliano foculares .in. in fundo Lusiano
uncias .1., focularis unus. in fundo Corbiniano uncia .i. in
fundo Viario uncie .ii. in fundo Buccuniani uncia .i. et semis. 5
in fundo Acutiano uncie .111., foculares .111. hcc omnia prescripta
contendit nobis Sarracenus et conductores ipsius Opteramus et
Asfreda.
De actionaria Polocronii. in fundo Turiano uncie .111., fo-
cularis .1. in fundo Morianula foculares .iir., casas vacuas .11. ro
in fundo Adriani uncias .11. in fundo Busciani focularis .1. in
fundo Paterni foculares .111. in fundo Tulliani uncia .1. in
fundo Malliani uncia .1. in fundo lovis uncie .111. in fundo
Pretorioli uncie .111. in fundo Paterni uncie .111. in fundo
Salliani uncia .1. in fundo PuUiani unci^ .vi. et homines .111. 15
in fundo Pretoriolo focularis .1. fundum Arrianum in integrum.
omnia hec contradixit nobis Polocronius et conductores eius.
Item, massam Corbinianam in integrum. curtem ubi est
ecclesia Sancte Anatholie. casalem Montiani, ubi est ecclesia
Sancti Angeli. casalem luliani et substantiam Scattuli positam 20
in casale Perpiniano. curtem Sancti Cesarii. curtem Bari-
liani. curtem in Pontiano, cum omnibus finibus et adiacentiis
earum.
e. 145 A Hec omnia iccirco hic annotare curavimus ut huius sacri ce-
nobii antiquissimas terrarum vel ecclesiarum si ve servorum colo- 25
norumque possessiones panderemus, et cunctis intimaremus, nos
a sancte Romane Ecclesie actoribus multotiens sustinuisse incom-
moditates, et non benivolentiam sed potius invidiam, non beni-
gnitatem sed contradictionem, non augmentationem sed mino-
rationem, non iustitias sed preiudicia, non diligentiam sed 30
calumniam, non augmentum sed amplius detrimentum in suis
bonis, et hoc perpessum fuisse monasterium. verumtamen,
tamdiu in optimo permansisse statu dignoscitur, donec culpis
Christianorum cooperantibus, Paganorum multitudo, idest Agare-
norum gens, Hitaliam intravit, utsupra retulimus. sub hac vero S5
tempestate, Petrus venerabilis abbas, quem supra memoravimus,
CHRONICON FARFENSE. 3OI
religiosius gubernabat hoc monasterium (^). qui cum annis .vii., An. 89o?-9i9?
una cum suis monachis militibusque plurimis, Agarenorum susti-
nuisset oppressionem, et vidisset christianum populum, sua fa-
ciente malitia, a Deo derelictum, et oblivioni omnino donatum,
5 ac Paganorum potestati subiugatum, in tres partes huius mona-
sterii divisit thesaurum. unam mandavit Rome, alteram vero in
Reatinam civitatem. cum tenia autem ipse ad comitatum Fir-
manum perrexit, et dimisso ex toto monasterio, ibi confugium
fecit. quo egresso, Agareni intrantes invaserunt||locum. ve- e. 145 b
IO niens autem predictus domnus Petrus abbas in monasterium
Sancti Yppoìiti Sanctique lohannis quod dicitur in Silva cum
fratribus secum de Sabinis ductis, aliisque ibidem inventis, illic
c^pit habitare lugens ac dolens monasterii sui desolationem. et
cum infra terminos Firmani comitatus Sarracenos ad depredandum
jr intrare sentiret, coadunatis suis monachis ac militibus, fecit ca-
stellum in Matenano monte, ubi postea sancte Victorie corpus
locatum est, ibique permanserunt usque dum illa persecutio sedata
est. que, sicut antiqua refert opinio, in Hitalia permansit .xl.
et octo annos. in hac denique miseria regno constituto Hitalico,
20 predictus abbas laudabilis vit^ terminum consumavit in supradicto
oppido, sepultusque est in eiusdem castelli Sancte Marie, quod
ipse construxerat, oratorio.
Prefati autem domni Petri in huius regimine monasterii suc-
cessorem, iuxta antiquissimum catalogum abbatum nominum, ave-
25 nerabili patre Thoma domnum lohannem secundum vicesimum An. 919?
tertium extltisse reperimus. cuius aliquam factionem minime
omnino invenimus ^^\
Vicesimus vero quartus deinceps in regimine sancto successit An. 920? 930?
huic venerabilis Rimo pastor (i\ qui quamvis in canonico esset
50 ordine (4) quando suscepit hoc, per unum tamen|| quod supervixit e. 146 a
annum, bonum ostendit exemplum. acquisivit autem in hoc
(i) Cf. la nota a p. 29 di questo dasi la nota 2 a p. 33 di questo vo-
volume, . lume.
(2) R. F. Ili, 44. Vedasi la nota 2 (4) Come ho già detto, mi pare
a p. 32 di questo volume. che si dovrebbe leggere « non esset»;
(3) Effìgie dell'abbate Rimone. Ve- cf. la nota i a p. 33 di questo volume.
302 e HRON ICON F ARFENSE.
monasterlo a comite Gottifredo filio losepli civitatis Reatine terram
quandam in territorio Novertino in villa que vocatur Abigianus
quc fuit cLiiusdam Baruncionis. et alias res ubi dicitur Capiti-
nianus, et in Paganeco, et in Caniano quc fuerunt Grimerii ca-
staidi, et concessit pref^ito corniti Gottifredo prpdictus abbas 5
doninus Rimo in tertiam eius generationem res iuris huius mo-
nasterii, hoc est turrem cum palatio et ccclesiis omnique illius
edificio suptus muros civitatis Reatine in loco qui nominatur Acu-
pencus. et terram ibidem caput tenentem in ponte cum via que
pergit ad flumen, latitudinis terre pedum .cxv., a pede pedum .xl., io
ab. uno latere longitudo pedum ducentorum .lxx., ab alio latere
pedum ducentorum quinquaginta, et in medio eius in latitudine
pedum centumquinquaginta. ad annualiter persolvendam pen-
sionem solidorum decem ^^\
Item, anno quinto domni Berengarii imperatoris, seu domni 15
lohannis summi pontificis anno septimo, in mense aprili, indi-
ctione octava, predi ctus domnus abbas Rimo concessit quibusdam
viris annos .xxviiii. casalem Faganum super vicum Foffianum
territorii Biterbensis, ad reddendam pensionem denariorum .xxx.
in cella nostra Sancte Marie de Biterbo^^^. item, alio viro con- 20
cessit res huius monasteri! in suprascripto vico Foffiano sub pen-
c. 1463 sione denariorum .xx. in suprascripta cella nostra reddenda. || item,
alteri viro Centucellensi concessit res huius monasteri! in gualdo
Sancte Marie de Minione ad pensionem denariorum .xviii. in
cella nostra de Minione (^\ 25
Eo tempore respexit Deus super afflictionem popuU sui et
undique Paganos effugare fecit. denique Johannes Ravennas
tunc presidebat Romane Ecclesie, qui, consultu Landulfi, Bene-
ventanorum et Capuanorum principis clarissimi, legatos direxit
ad imperatorem Constantinopolim, a quo acceptis non modicis 3^
copiis simulque accersitis Camerinis atque Spoletanis virisque Hi-
talicis plurimis, contra Penos satis pugnam preparare studuit. in
quo bello visi sunt a religiosis fidelibus sanctìssimi Petrus et Paulus
(i) An. 920; K. F. doc. 342. gite dall'abbate Rimone sono regi-
(2) An. 920. strale nel Lan^itorìo dalla e. xxiii b
(3) Le concessioni enfiteutiche lar- alla e. xxiiii a.
CHRONICON FARFENSE. 3^3
apostoli, quorum precibus Christiani victoriam optinuerunt, et
Penos viriliter effugarunt, ex quibus in Gareliani montis summi-
tatem ascensis nec unus superfuit qui non aut gladio trucidaretur
aut vivus continuo non caperetur ^'\
j Suscepto autem suprascriptus Hugo Hitalico regno, Mantuam
perrexit, quo papa Johannes Ravennas occurrens, fedus cum eo
percussit ^^\ veniens vero pr^fatus rex Hugo ad Firmanam mar-
chiani, parentes predicti Rimonis abbatis eiecit de propria pro-
vincia, et illum cum eis. qui Romam venit, et completo anno,
IO quidam flebothomarius malivolus, veneno imposito flebothomo,
•illum interfecit ^5).
Vicesimus nempe quintus huius venerabilis monasterii, expulso An.950? 936?
Rimone a rege Hugone, ab eo ordinatus est abbas Ratfredus (4)^
qui erat nepos eius ^^\ qui cepit viriliter agere in omnibus huius
15 monasterii utilitatibus. accersitis itaque centum familiis libero-
rum hominum ac servorum, de comitatu Firmano Sabinis secum
duxit, cum quibus cepit reedifìcare hic caput huius monasterii,
quod, ut fertur, per .xl. et .viii. annos absque habitatore fuerat,
et in quantum valuit que prope et que longe erant cuncta loca
20 hic pertinentia restauravit. curtem videlicet que Mons Falconis
dicitur in Firmano comitatu positam, in integrum, dato pretio no-
viter comparavit. corpus etiam sancte Victorie de hoc Sabinensi
territorio ipse transtulit et ad illum ubi nunc incolitur locum du-
cens, beneficia ibi plura contulit ^^\
25 Hic denique venerabilis pater, dominici incarnationis anno
.Dccccxxx., et regni Hugonis quinto, indictione .111., acquisivit
in hoc monasterio per commutationem terr^ petiam unam in Ami-
terno ubi dicitur Erinianus modiorum .vi. (?). et in castaldatu
Reatino ubi dicitur Pezanus modiorum duorum ^^\ et in territo-
(i) An. 916. LiUDPRANDi Anta- rentela tra l'abbate Ratfredo e il re
podosis, II, 52, 53, 54. Ugo vedasi la nota i a p. 34 di que-
(2) An. 926. LiUDPRANDi Anta- sto volume.
podosiSy III, 17. (6) Intorno a Montefalcone e a
(3) An. circa 930? Cf. la nota 2 a S. Vittoria vedansi le note i e 2 a
p. 33 di questo volume. p. 36 di questo volume.
(4) Effigie dell'abbate Ratfredo. (7) An. 930; R. F. doc. 344.
(5) Intorno a questa supposta pa- (8) An. 932; R. F. doc. 345.
304 CHRONICONFARFENSE.
rio Furconino ubi dicitur Perella modiorum quadraginta ('\ et in
fundo Apriano modiorum .vini. ^^\ et dato prctio solidorum .e.
emit in pago Amiternino Montem Aureum, ubi ipsum castellum
est cdificntum, modiorum .xii. (3).
Item, predicti Hugonis anno decimo, et Hlotharii fìlii eius 5
e. 147 13 quinto, Il et Thedaldi ducis .vii., acquisivit in hoc monasterio in
territorio Pinnensi in casale Pesiano modiorum .x.^^).
Et concessit quasdam res iuris huius monasterii in territorio
Reatino. idest clausuram vinee in Cimbriano. et terram de
curte Sancti Angeli, idest vallem ad Sanctum loliannem in Ta- io
zano. et substantiam unam in Clivo. ad censum denario-
rum .XII. in ecclesia Sancti Georgii. item, in pretio argenti li-
brarum quinque concessit in territorio Balbensi medietatem celle
nostre in Sartiano, et in cella * «, et in Sinano, et in campo de
Peltino. et medietatem ^cclesip Domni Salvatoris in villa Asi- 1 5
niano ad pensionem denariorum .xii. in cella nostra de Lauriano.
item in fundo Blatenano modiorum .cccLXVi., et in fundo Ga-
sano modiorum .xiii., ad pretium solidorum .CL. et censum in
castello nostro de fundo Matenano. item, in Baiano, et ad Pon-
ticellum, et Garrari, et in campo Reatino, et in Oliano, de om- 20
nibus medietatem, ad censum denariorum .vi. et operas ,viii., ad
boves quatuor et ad manus quatuor. item, terram sementari-
ciam modiorum .lx. et curtem cum ecclesia Sancti Salvatoris,
et aliam curtem que dicitur Fornicata, et casalem qui dicitur Villa
Rustica in territorio Sabinensi iuxta flumen Tyberis, et curtem de 25
Tezano, et res in fundo Quarazano in territorio Collinensi. item,
res secus castellum Tullianum. item, in territorio Reatino prope
ecclesiam Sancti Angeli super flumen Mellinum, per longum pe-
c. 148 A des .cccxxv., per latum xvi., || ad vineam plantandum et poma et
usque in annos .vi. nichil requirendum, deinde per medium mu- 3^
stum et poma dividendum cum ministeriale Sancti Angeli. item,
sub muros civitatis Reatine prope ecclesiam Sancti Georgii iuxta
14. Lacuna di una parola nel testo, così del Chronicon che del Largilorio.
(i) Ali. 933; R. F. doc. 346. (5) An. 954; R. F. doc. 348.
(2) An. 953; R. F. doc. 347. (4) An. 936; R. F. doc. 349.
CHRONICON FARFENSH. 305
flumen Mellinum ad vineam plantandum, latitudo eius pe-
dum .Lxxxviii., in pede .cl., in latere .cr.., in alio latere .cxx.
item, prope ecclesiam Sanai Angeli super flumen Mellinum, lon-
gitudo eius pedum .cclx., latitudo .xxxii., post annos .vi. ad
j reddendam frugum medietatem. item, ibidem, longitudo pe-
dum .cccxxv., latitudo .xl., ad suprascriptum usum. item, alias
res in Petroiulo. item, in territorio Furconino, ubi dicitur Vicus,
modiorum .vii. et in Ocre petias tres : prima modiorum .v.,
secunda modiorum .vii., tertia modii .1. item, in Amiterno, in
IO colle ubi dicitur Cantarellus, modiorum .11. et ibidem modio-
rum .III. item, in Furcone, in Corvo, cuius fines sunt: Fonta-
nella, et furca de lacu de Ocre, et Cornetum, et ecclesia Sancti Chri-
stofori, et pedes de Praccla, et via que pergit ad Sanctum Eusanium
et ad Sanctum Petrum, et pedes montis Calvi, et sunt modiorum .lx.,
15 et in Vicu modiorum .vi. item, casalicium in Reate ad plateas
iuxta terram regis. item, in territorio Asculano, ubi dicitur
Isclinianus, modiorum .111. item, in territorio Sabinensi, ubi di-
citur Casarinus et Sanguinanus. item, in territorio Reatino, iuxta
flumen Mellinum, suptus muros civitatis, et casalicium, et ad Bal-
20 neum Vetus, et ad || aream de Bage. et ubi dicitur Plage eccle- e. 148 b
siam Sancte x\gathes quepertinet ad cellam Sancti Georgii. item,
in territorio Furconino in Silva Plana, ubi dicitur Vallis Pauli, mo-
diorum .XX. accepit ad proprietatem huius monasterii insuper
argenti libras .x. et concessit in suprascripto territorio Furco-
25 nino, in Acilie et in campo suptus Acilie; fines eius: via ad Bal-
neum que pergit a muro ad viam episcopii Sancti Maximi et
pergit ad Columnellas et ad Monumentum, et via que pergit a
vado Cilluli et ab ecclesia Sancti Cipriani, et pergit in Rogie et
ad montem qui vocatur Serra. exceptate sunt res de Opitanis
30 que in hoc monasterio reservate sunt. item, ad pretium solidorum
centum prpfatus abbas Ratfredus concessit in territorio Furconino,
ubi dicitur ad Insulam, suptus ^cclesiam Sancte Balbine in flumine,
et ubi dicitur Stuphia. item, in territorio Asculano, ubi dicitur
Furianus, et ad Civitellam modiorum .111. terre et sextarios .vini.
jr item, in territorio Sabinensi, ubi dicitur Muscini, iuxta rivum Nu-
carium, et alias res ibidem modiorum .xxx. item, in territorio
Chron. Farf. I. 20
S06 CHRONICON FARFENSE
Sabinensi casalem Tervilianum cimi ipsa rosia. item, in terri-
torio AscLilano, in una petia ubi dicitur ad Subvenam, mo-
diorum .xii. in alia sextarios .vui. et pugillos .111. in alia pu-
gillos .VI. in alia sextarios .vi. et pugillos .vi. omnes insimul
modia .xv., ad pretium ibidem terre modiorum .vi. et solidorum 5
argenti .xl, item, in fundo Resiano, et in Cese, et in Septem
Tribie, et portionem ecclesie Sancti Salvatoris, quc sunt modiorum
quinquaginta, ad pretium solidorum .e. item, suptus muros civi-
tatis Reatine modia .11. et sextarios .1111. et pugillos sex (').
e. 149 A Sub huius memorati Riitfredi abbatis regimine erant duo sce- io
lerati in hoc monasterio falsi habitus monachi pessimcque ne-
quitie. unus vocabatur Campo, qui ab infiintia nutricius ipsius
extitit, et cui multa bona contulit, quemque medicine studio artis
imbuere fecit. alter vero dicebatur Hildeprandus, de alio lon-
ginquo monasterio ab ipso iam dicto abbate susceptus, cui cellam 15
quc adhuc Rome videtur huius monasterii concessit, eumque
quasi proprium filium dilexit. isti ambo de eius morte conati
sunt tractare, et qualem unus alteri post necem illius de hoc
monasterio sortem tribueret difEnire. itaque cum viderent eum
iam senio deficere, et, ut plurimi asserunt, triginta et octo annos 20
vivere in hoc regimine ^^\ ob ambitum honoris mortifero eum
veneno studuerunt interimere. qui in extremo positus, sentiens
illos ante se mortem suam expectare, illieo suspirans, voce qua
poterat allocutus est Camponem, dixitque : « Campigenans Campo
«male quam me campigenasti ! », statimque expiravit. tunc 25
perrexit Hildeprandus Papiam ad iam dictum regem Hugonem,
et pecunia magna acquisivit ad opus Camponis pessimi hanc
abbatiam.
An 936? -962? Vicesimus autem sextus in huius cenobii regimine prefuit
Campo (5)j omnium ipse radix malorum huius monasterii vasta- 30
torum, post Paganos. hic per Marchiani, revertenti a rege
e. 149 B Hugone, Hildeprando || occurrit, et adimplens promissam sortem,
(i) Le concessioni largite dall' ab- (2) Cf. la nota i a p. 57 di questo
bate Ratfredo si trovano nel Largìtorio volume,
dalla e. xxnii A alla e. xxxn a. (3) Effigie dell'abbate Campone.
CHRONICON FARFENSE. 307
duas ei cellas in Marchia dedit, Sancte Marie iiixta flumen Clentis,
et Sancte Marie in Solestano secus civitatem Asculanam. et
in comitati! Reatino alias duas, Sancti Angeli iuxta ipsam civi-
tatem, et Sancte Marie in Laudano. hoc expleto, reversi sunt
5 Sabinis, non ut monachi sed ut impii. sed ista pax uno tantum
anno permansit inter eos. tunc data Hildeprandus pecunia
Marchisianis, totam huius monasterii hereditatem ibidem predicto
Canaponi tuHt, sibique vendicavit. Campo autem e contra, am-
pliori pecunia his ipsis collata, illuc ivit, et unam suam sororem
IO marito nomine Transberto dedit, et de bonis monasterii valde
eam dotavit. ipsi vero suo cognato curtem Sancti Marotis con-
cessit per concambium, que continetur terris modiorum numero
sedecim milium. prò qua curte in Propezano concambium re-
cepii loco inculto. quibus etiam duas curtes alias adiunxit
15 per prestariam. unam autem filiam suam viro alteri multis
dedit cum donariis. adiunctis quoque sibi amicis et auxiliato-
ribus suis, predictum Hildeprandum de castello Sancte Victorie
et a cunctis illis finibus eiecit, omniaque loca illa in suum do-
minium redegit, et reversus est cum triumpho Sabinis. septem
20 filios et tres fìlias habuit, quos omnes de rebus monasterii ditavit.
nani in Sabinis || castellum de Bucciniano, et Roccam, et Salisia- e. i$oa
num, et fundum Casa Perote parentibus suis contulit, et in Rea-
tino comitatu, et Amiternino, et Furconino, ac Balbensi, nec
non et Marsicano cuncta illis pene distribuir. in hoc malo per-
25 duravit usque ad tempus Romanorum principis Alberici. sed
iam plurimas ab eo commutationes factas de huius monasterii
bonis proferamus, quas non legaliter nec utillime sed fraudulenter,
uti sacrilegus adhorsus est perficere. fingebat enim se a com-
mutatoribus aliquantulum pretii cum quantalibet terr^ possessione
30 accipere, et tribuebat de huius monasterii bonis amplissimam
largitionem. quod vero refert in scriptis sive prpstariis pretium
assumptum ab eis in opus et dispendium utilitatis huius mona-
sterii se misisse, per omnia fallitur, quoniam ad suorum magis
parentum augmentationem sueque pessime voluptatis expletio-
}^ nem pluriora dignoscitur expendisse. denique non acquisitor
vel auctor vocitandus est rerum huius monasterii, honorum sed
3o8
CHRONICON FARFENSE.
e. i^ou
e. I 5 I A
potius concambiator et pessimus dispersor, ac iniquiis negotiator
vociferandus est omnium eiiis ubique hereditatum.
Dedit igitur per commutationem in castaldato Reatino, ubi di-
citur Ponticellus, terram modiorum quinque vel plus, et aliam pe-
tiam ibidem cuius quantitas non rcfertur. et recepit in concam- e
bium in campo Reatino petias terre duas, modiorum .vii., || prima
petia est ad Sanctum Andream ad Stafilum, alia vero sub colle
Remundato a Pauperi ('). item, commutavit infra civitatem Rea-
tinam casalicium cum terra iuxta muros eius, et suscepìt ibi-
dem alterum casalicium et ad Trivium petiam terre modiorum io
triginta (^). item, in Tuscana, ubi dicitur Ripa Alba seu Montem
et Saxum Vulpium, dedit per commutationem. et recepit in
comitatu Centucellensi duos casales, unum qui dicitur Cervianus,
et alium qui vocatur Cannetum Leonis, et portionem casalis qui
nominatur Passivi presbyteri, et de casa Securi, et de casale ij
Seccano ^^\ item, commutavit in territorio Furconino, ubi di-
citur Margine, terre modiorum trium. et recepit in territorio
Interocrino, ubi dicitur Micilianus, modiorum .v. (A item, dedit
per libellum cuidain Rodoaldo vicecomiti quandam insulam iuxta
fluvium Trontise cum ipsius ecclesia Sancte Marie, et cum ca- 20
steHo infra ipsam Aquam Vivam, et ecclesiam Sancti Martini
in plano Clentis, ubi dicitur Aquatine, et in Furceliano, et in
Rote, et in fundo Speneto, et in Cambule, et in Petrorio, et in
Fratello, et in Esciare, et in Bimbiano, et in ministerio Tevaldi, et
in plebe Sancti Laurentii, et in plebe Sancti Insti, et in plebe 25
Sancti Stephani de Monte Sancto, et terras et vineas ac silvas
modiorum duorum milium, inter fluvium Trontise et fluvium
Clentis, ad pretium auri vel argenti aliorumque mobilium soli-
dorum trecentorum, et annualem censum solidorum .v. in ca-
stello nostro Matenano ^^\ item, commutavit in territorio 30
Aprutiensi, ubi dicitur || Peduganus, ubi est ecclesia Sancti Fe-
licis, terre petias .v. cum ipsa ecclesia. et recepit in territorio
(i) An. 936? R. F. doc. 550.
(2) An. 938; R. F. doc. 351.
(3) An. 939; R. F. doc. 352.
(4) An. 943; R. F. doc. 353.
(5) An. 947; R. F. doc. 354.
CHRONICON FARFENSE.
309
Amiternino, ubi dicitur Campus Armorum, terre petias .111. et
unam in territorio Furconino ad Cerrìtulam cum ecclesia ibidem
Sancti Salvatoris<^^\ item, commutavit in territorio Amiternino,
ubi dicitur Vallis Cupa. et recepit in ipso territorio ubi dicitur
5 Pretorius (^>. item, commutavit in territorio Furconino ubi di-
citur * peta. et recepit in territorio Amiternino suptus Fistulam
ad Frounum, et in Collectario ^3). item, commutavit in terri-
torio Reatino super ecclesia Sancti Heleutherii ad rivum. et
recepit in eodem territorio ubi dicitur Larianus, et Padules, et
IO Lingla (+). item, commutavit in territorio Amiternino in Col-
lectario ad Butizanum. et recepit in eodem territorio ubi di-
citur Casalis <^5). item, commutavit cum Sintaro et Gaiderisio
et Octeramo germanis fratribus et filiis Liuze, deditque eis in
territorio Reatino, ubi dicitur ad Fossam, modiorum .xvii. et
15 recepit ab eis in territorio Sabinensi, ubi dicitur ad Frassum, et
ad Caccabellos, modiorum .xx. (^\ et commutavit in territorio
Asculano, ubi dicitur Furianus, et in Valle Veneria, et in Valle
Sancti Angeli, terre petias .xxi. modiorum quinquaginta. et
recepit in ipso territorio ubi dicitur Mestrianus, et in Feltriano,
20 terre petias .1111. modiorum .lxx. (?). item, commutavit in ter-
ritorio Firmano, ubi dicitur Fedine, terram modiorum tercen-
torum, etin Emmiano modiorum .e, et in Casario modiorum .xxx.,
et ibidem alias res modiorum .xii., et ad Collicellum modio-
rum .XXX. et recepit in ipso territorio Asculano, ubi dicitur
25 Force, et Veranus, || inter terras et vineas ac silvas modiorum
quingentorum. a capite usque aquam de Furce et viam pu-
blicam, a pede flumen Asum, de uno latere rivum Cenantem, de
alio terram Ingelrami. insuper quedam mobilia solidorum du-
centorum ^^\ item, in eodem territorio Asculano cambiavit de
30 dotaliciis Sancti Felicis ubi dicitur Trebilianus modiorum ducen-
torum usque rivum Corvinum, et serram Macenili, et fluvium
e. 151 B
6. Lacuna nel testo di due o tre lettere.
(i) An. 948; R. F. doc. 355.
(2) An. 949; R. F. doc. 356.
(3) An. 95 1 ; 2^. F. doc. 357.
(4) An. 952; R. F. doc. 358.
(5) An. 953; R. F. doc. 359.
(6) An. 955; R. F. doc. 360.
(7) An. 956; R. F. doc. 361.
(8) An. 957; R. F. doc. 362.
IO
CHRONICON FARFENSE.
e. 152 A
Castellanum, et ubi dicitur Porraria modiorum .lx. usque viam
et rivum ('\ item, cambiavit in territorio Reatino ubi dicitur
Nelianus. et recepit in Frundario modiorum trium(^). item, cam-
biavit in territorio Reatino ubi dicitur Trebule. et recepit in
castaldato Narnatino ubi dicitur Pasclum (3). item, cambiavit in 5
Amiterno ubi dicitur Pretorium super Cantarum. et recepit in Col-
iectario ubi dicitur Formule (4). item, cambiavit in territorio Ascu-
lano ubi dicitur Solestanus, et in Mosica, et in Establo. et recepit
in Materno et in Valle Mai nula terre et silvc modiorum .xxx. (5).
item, cambiavit in territorio Asculano in villa Maina ubi dicitur io
Cornu Bovesinum, et casalem Popcoranium ubi ecclesie sunt Do-
mini Salvatoris et Sancti Silvestri. et recepit in territorio Spole-
tano ubi dicitur Ponte et Vespia, et in Cartinium maiorem, et in
Cortinium minorem, et Popli, et ad Pirum Rotundum cum ecclesia
Sancte Cristine ^^\ item, cambiavit in Amiterno in campo Ophi- 15
niani. et || recepit in Amiterno et Furcone terre petias quatuor.
prima petia in Pretorio modiorum .vii. alia ibidem modiorum .v.
tertia ad collem Ratilianum modiorum duorum. quarta in
Campo Mozano modiorum trium (7). item, cambiavit in civi-
tate Reatina prope portam Interocrinam casalicium unum. et 20
recepit in Frundario et in rivo Mizouculi W.
An. 920.
In nomine domini Dei eterni. Berengarius divina favente clementia
L'imperatore Be- imperator augustus. cum petitionibus servorum Dei iustis ac rationabilibus
rengario, richiesto
dai monaci Gio- divini cultus amore favemus et his opportuna beneficia largimur, premium
vanni e Campone, , . •.!--> i- iTr i- • i n -
conferma il mona- nobis ?tern? remunerationis a Deo rependi non dimdimus. ideo notum neri 25
artutti^i suofben^ volumus omnibus fidelibus sanct? Dei Ecclesia, quia quidam venerabiles mo-
e privilegi. nnchi Johannes videlicet atque Campo ex monasterio sanct? Dei genitricis
semperque virginis Mari?, quod in Hitalia situm est in loco qui dicitur Acu-
tianus, ad nostrani venientes pr^sentiam, ostenderunt nobis pr^ceptum proavi
nostri Karoli serenissimi imperatoris, nec non et Hludovici piissimi augusti 30
genitoris illius, et Hlotharii fratris ipsius, itemque Hludovici eiusdem Karoli
' nepotis et senioris nostri olim imperatorum, in quibus continebatur quomodo
ipsi et antecessores eorum, Liutprandus scilicet, Ratgisius, Haistulfus ac Desìde-
rius reges Langobardorum, pr^dictum monasterium propter divinum amorem
(i) An. 957; R. F. doc. 363.
(2) An. 937; R. F. doc. 364.
(3) An. 958; R. F. doc. 365.
(4) An. 959; R. F. doc. 366.
(5) An. 960; R. F. doc. 367.
(6) An. 961; R. F. doc. ^68.
(7) An. 962; R. F. doc. 369.
(8) An. 962; R. F. doc. 370.
CHRONICON FARFENSE. 3^^
et reverentiam sanct? Del genitricis Mari? semper sub sua tuitione ac defen-
sione tenuissent. ob firmitatem tamen || rei postulaverunt prodieri religiosi e. 1523
monachi per Ardingi reverendi episcopi ac dilectissimi fìdelis nostri humilem
interventum et supplicem petitionem, ut eorumdem imperatorum pr^cepta nostra
5 auctoritate confirmaremus, et immunitatis pr?ceptum pr^scripto monasterio
dare iuberemus. quorum petitionibus inflexi [ob iam dicti Ardingi venera-
bilis pr^sulis suplicem obsecrationem, et propter amorem Dei] libenter acquie-
vimus, et sicuti postulaverunt in omnibus concedendum [ita] atque confir-
mandum decrevimus. [quapropter pr?cipientes iubemus ut nuUus fidelium
IO nostrorum, vel missi discurrentes, aut quilibet ex iudiciaria potestate in ?c-
clesias, vel cellulas, aut loca, villas, curtes, vel agros, campos, seu reliquas
possessiones memorati venerabilis monasterii, quas olim vel moderno tem-
pore tam in Langobardia quam in Romania, sive in Tuscia, et in ducatu Spo-
letano, seu in quibuslibet aliis locis possedit, vel nunc in presenti possìdet,
I J vel quas deinceps ex quorumlibet datione fidelium acquisierit ac possederli,
ad causas audiendas, vel freda seu tributa undecumque exigenda, aut man-
siones vel paratas faciendas, vel fideiussores tollendos, aut homines eiusdem
monasterii tam ingenuos quam servos, libellarios, aldiones vel aldianas, seu
clericos vel cartulatos aut ofFertos, super terram ipsius monasterii comma-
20 nentes, distringendos vel ad publicas excubias compellendos, aut ullas red-
dibitiones aut quaslibet occasiones requirendas, nostris vel futuris temporibus
ingredi audeat, vel ea qu? supra memorata sunt penitus facere pr^sumat.]
confirmamus etiam eidem monasterio omnes res quas Lupo et lohannes
nepos eius, atque turrem, positas in loco qui dicitur ad Cupencum sub muro
25 civitatis Reatina iuxta MelHnum fluvium, ad pr?libatum monasterium contu-
lerunt, atque res illas cum curte nuncupante Ophida sitas in comitatu Ascu-
lano, quas lohannes clericus Galitrud? filius prò remedio anim? su? pr^taxato
monasterio obtulit, seu quidquid Geroardus et Deodatus atque Albericus
marchio in idem monasterium aliqua inscriptione condonarunt in comitatu
30 Firmano, omniaque privilegia pontificum simul cum omnibus rebus sibi col-
latis a diversis hominibus, et commutationes, donationes, offersiones, seu et
omnia qu? per instrumenta cartarum ad idem pervenerunt monasterium cum
omnibus ad se pertinentibus. [qui vero de his qu? fieri prohibuimus temere
aliquid pr^sumpserit, infidelitatis noxa eum omni modo subdi censemus.
S^ unde monemus fidelitatem vestram, ut cum abbas vel monachi, aut advocatus
eiusdem monasterii in vestra ministeria iustitias requirendas venerint, dux
aut Comes qui prò tempore fuerint, in quorum ducatu vel comitatu pr§fatum
c?nobium aliquid possidere dinoscitur, defensores atque adiutores existant in
omnibus, ut nullius potestatis personam vim aut invasionem aliquam inferre
6. Le parole fra parentesi qxiadrate mancano nel testo del Chronicon e si suppli-
scono togliendole dal Regesto. 26. nuncupante] Così nel testo.
312 CHRONICON FARFENSE.
permittant in lils qu? ad memoratam ?cclesiam pertincnt. si vero de qua-
libet causa a parte ipsius monasteriì orta fuerit intentio, tunc per mediocres
personas, vel per nobiliores et veraciores liomines, siculi ad partem nostrani,
rei veritas inquiratur. nullamque denique mallaturam ab advocato ipsius
monasterii penitus requiratur, ncc etiam bannum nostrum prò qualibet causa J
a parte memorati monasterii aliquo modo exigatur. sed liceat abbatibus
eiusdem monasterii, qui prò tempore fucrint, res et possessiones ipsius mo-
nasterii sub immunitatis nostr? defensione quieto ordine possidere]. si quis
vero ausu temerario contra hanc nostr? auctoritatis iussionem venire pr?-
sumpserit, et eorum quippiam quf fieri prohibuimus contra pr^dictum mo- IO
nasterium facere temptaverit, sciat se secundum constitutionem pr^decessorum
e. i$5A nostrorum ac nostrani sexcentorum solidorum|[summam ad partem monasterii
esse multandum. [de familiis eiusdem loci et de omnibus locis atque rebus
eidem monasterio pertinentibus pr^cipimus ita. de teloneis vero mercato-
rum et pontum et deci mas ad portam monasterii dare iubemus, pr?starias ic
quoque et commutationes iniuste factas, volumus irritas esse absque p^na
ligat? solutionis. offertos autem eiusdem monasterii nolumus in seculo
vagari, sed ubicumque inventi fuerint licentiam habeat abbas qui prò tempore
fuerit aut monachi eos ad monasteria revocare. si vero opus fuerit, dux,
aut Comes qui prò tempore fuerit, eos ad monasterium reverti faciant. 20
quicquid vero de pr^dicti monasterii possessione fiscus noster acquirere
potuerit, totum nos prò ?terna remuneratione memorato monasterio con-
cedimus ut in alimonia pauperum et monachorum ibidem Deo famu-
lantium nostris futurisque temporibus proficiat in augmentis, quatenus
memoratos servos Dei liberius prò nobis et prò stabiiitate iraperii nostri 25
Domini clementiam exorare delectet. et cum abbas ex hoc seculo mi-
graverit, eligant inter se de ipso monasterio quemcumque utiliorem inve-
nerint]. et ut b?c auctoritas firmior habeatur ac per futura tempora
melius conservetur, manu propria supter eam firmavimus, atque anuli no-
stri impressione assignari iussimus. signum domni Berengarii piissimi 30
imperatoris (0. Johannes ^piscopus et cancellarius ad vicem Ardingi
episcopi et archicancellarii recognovi. datum .11. kalendas iulii, anno do-
minici incarnationis .dccccxx., domni vero Berengarii regni .xxviii., im-
perii autem [sui] .v"., indictione .viii. actum in curte Olonna. [in Christi
nomine feliciter, amen] (2). ^^
Quidam autem Ingebaldus ex gente Francorum filius In-
gelberti, et Theodoraiida coniux eius filia Gratiani de urbe
Roma vivens lege salicha(5\ dederunt et tradiderunt in hoc
(i) Effigie dell'imperatore Beren- (]) « Constat nos Ingebaldum, ex
gario. «gente Francorum filius cuiusdam In-
(2) R. F. doc. 371. « gclberti,et Theodorandam coniugcm
CHRONICON FARFENSE. 3^3
monasterio et domno Camponi abbati castellum Buccinianum
cura casale de Bucciniauo et quantum ei evenit a Leone cubi-
culario in territorio Sabinensi, duas partes cum castello et casa-
libus (').
5 Dum vero resideret Roccio locopositus marchio et rector
comitatus Sabinensis, una cum Ruberto, et Francone viceco-
mite, et Ascerisio, et Sergio indice, et Amicone episcopo Fir-
mano, et Roccione filio Mennai, et lohanne filio Rodulfi de
Reate, Ansefredo et alio lohanne, Bernardo, Benedicto et aliis
IO plurimis residentibus in placito in territorio Sabinensi infra
castellum de Tophila iuxta ^cclesiam Sancti Laurentii secus ca-
salem Curianum, venit Campo abbas huius monasterii una cum
Rodaldo filio Gaidonis de territorio Firmano advocato suo || et e. 153B
querelatus est super Leone filio x^ciprandi prò rebus huius mo-
ij nasterii in Tophila, et Curiano, et Meianula, et Criptule. tunc
suprascriptus Leo a iudicibus interrogatus respondit: « Certe, do-
« mini, veritatem vobis dico, quia de ipsis duobus casalibus, idest
« Meianula et Criptule, nichil mihi pertinet nec exinde quicquam
« contendo vobis. de Tophila vero et Curiano cum medietate
20 « ipsius casteUi similiter non contendo, quia mihi non pertinent
(c nec pertinere debent, eo quod legibus istius sancti monasterii
« esse debent in integrum. excepto solam istam ^cclesiam
« Sancti Laurentii unde lohannes presbyter filius meus scriptum
«habet». hec vero audientes suprascripti iudices iudicaverunt,
25 ut, sicut supra dictum est, prefatus Leo de ipsis rebus requiesceret,
et Campo abbas ad partem huius monasterii in securitatem in
eternum retineret eas C^).
Quidam vero Sintarus filius Liuze dedit et tradidit atque con-
cessit in hoc monasterio res suas in territorio Sabinensi, ubi
30 dicitur Thophila, quotquot ei per cartulam comparationis evenit
« meam, filiam Gratiani de urbe Roma, (i) An. 939; R. F. doc, 372. Per
« quae modo professa est vivere in un errore di stampa questo docu-
« lege salìcha..,»; R. F. doc. 372. mento nel Regesto porta la data del-
Vedasi la nota a p. 65 di questo vo- l'anno 920.
lume. (2) An. 940; R. F. doc 373.
Chron. Farf. I. 20*
314 CHRONICON FARFENSE.
a Leone et Sabino in xMonticello super ecclesiam Sancii Lau-
rentii in Tophila, quo sunt pedis publìci ducentorum quinqua-
ginta pedum: a capite iisque ipsum limitem qui est super
ecclesiam Sancti Laurentii contra ipsum castellum pedum centum
per latitudinem, et in longitudinem ab ipsa via publica contra 5
Regianam pedum centum quinquaginta ^^\
Quidam autem Lupo donavit in hoc monasterio et domno
Camponi abbati res suas in territorio Sabinensi et fundo Cri-
c. 154 A ptule:||a capite usque vallem et rigulaginem, a pede Regiana,
ab uno latere rigus, a quarto latere simili ter rigus currens W. io
Quidam etiam lusarius dedit in hoc monasterio et domno Cam-
poni abbati res suas in territorio Sabinensi ubi dicitur Ciceranus:
a capite usque ripam Sancti Heleutherii, a pede Abbatini, a tertio
latere Regiana, a quarto latere ripa de Curano <^5). et quidam
Petrus optuht in hoc monasterio et domno Camponi abbati res 15
suas in territorio Sabinensi ubi dicitur Salissianus*^^). item, Campo
et Gaiderisius concesserunt domno Camponi abbati et in hoc mo-
nasterio res suas de prato iuxta ecclesiam Sancti Valentini me-
dietatem in integrum : a capite usque Silicem, a pede terra lohannis
de Calabria, a tertio latere terra Demetrii grammatici, a quarto 20
latere pratum Altonis (5).
Hactenus commutationes plurimas de huius monasteri! rebus
et exiguas acquisitiones eiusdem Camponis abbatis descripsimus;
dehinc vero pluriores monasteri! huius res ab eo largiter et volu-
ptuose concessas assignare curavimus ^^\ 25
Dènique ad pretium ducentorum soHdorum terreque decem
modiorum in Amiterno dedit in territorio Reatino, ubi Basche
dicitur, curtem nostram que vocatur Sancti Listini in integrum :
usque viam Salariam que venit a monasterio Domini Salvatoris
et pergit ad Romam, de alio latere via Salaria que venit a civi- 30
(i) An. 956; R. F. doc. 374. (6) Le concessioni elargite dall'ab-
(2) An. 956? R. F. doc. 375. bate Campone sono registrate nel Zar-
(3) An, 941 ; R. F. docc. 376 e 1229, ^itorio dalla e. xxxii a alla e. Lxn b:
dove il donatore è detto « Sintarius ». un' altra concessione dello stesso ab-
(4) An, 943; R. F. doc. 377, bate si trova dopo quelle dell'abbate
(5) An. 943 ; R. F. doc. 378. Ildebrando alla e. Lxvi a.
CHRONICON FARFENSE. 315
tate Reatina ad Romam, de alio rivus Arrianus, de alio vero ri-
gus||Spatianus et Cella Nova que pertinet monasterio Salvatoris e. 154 b
usque roccam losignie, et usque casalem de Apaiano, et casalem
Senaldi, et fossatum cripte Adelardi, et fossatum qui pergit in
5 Toranum. item, prò solidis octoginta dedit in territorio Furco-
nino terre petias .v. : prima modiorum .xxviii., secunda modio-
rum .ini., tertia modiorum .x. , quarta modiorum .1111., quinta mo-
diorum .iiii. item, prò solidis .lx. dedit in territorio Amiternino,
ubi dicitur Marruce, terr^ et vinee modia .xxii. item, prò soli-
lo dis .x.jin territorio Reatino, res ad quartum. item, prò solidis .x.
dedit casalicium intro civitatem Reatinam prope Sanctum Cas-
sianum. item, prò solidis triginta dedit in territorio Reatino,
ubi dicitur Furianus, medietatem de ipso prato. item, prò soli-
dis .XX. dedit in territorio Sabinensi, ubi dicitur Mosinum, res mo-
15 diorum .xv. item, prò argenti unciis .1111. dedit foris portam
Beati Petri Apostoli, intra civitatem novam qu^ vocatur Leoniana,
iuxta muros ipsius : ab uno latere hortus Sancti Stephani Maioris,
ab alio Sanctorum lohannis et Pauli, a tertio latere hortus dia-
conie Sanctorum Silvestri et Martini, a quarto murus predicte ci-
20 vitatis; et terram sementariciam modii unius foris muros, in ter-
rione et intro aquam et usque in murum antiquum (^\ item, prò
solidis quinquaginta dedit Hilderico filio Camponis, et Liuze filie
Fulchizonis, et Sintaro et lohanni et Gaiderisio et Opteramo ger-
manis et fìliis suprascripte Liuze, in territorio Reatino, omnes res
25 pertinentes II ad Sanctam Agathen ex toto Spentariano, et res per- e. 155 a
tinentes ad Sanctum Leopardum, et suptus muros civitatis Rea-
tine vineam pertinentem ad Sanctum Georgium, et foris Pontem
Fractum petiam unam, et unam substantiam in Cliu. item, prò
solidis .X. dedit in territorio Reatino, ubi dicitur Ponticellus, clau-
14. Dopo la parola Mosinum è ripetuta nel testo la parola dedit
(i) Questa concessione nel Largì- « nis VII » e il documento è del-
torio porta la seguente nota cronolo- l'anno 939, ma Gregorio trovò diffi-
gica: « Faustinus tabellio subscripsi, colta nella lettura dell'originale per-
« anno .1111. domni Leonis VI pap? che osserva: « Huius locationis testes,
« mense martìo »; Largit. e. xxxiv a. « pr? nimia tomi vetustate, nequivì-
Evidentemente doveva leggersi «Leo- « mus hic scedare».
$16 CHRONICONFARFENSE.
siiram lohannis decani. item, prò solidis .ce. dedit in territorio
Furconino res Maioriani in Margine et in Leoni. item, prò so-
lidis .e. dedit in territorio Amiternino substantiam Luponis pre-
sbyteri servi huius monasterii ad rivuin Celestini et in Oppligiano
et in campo suptus Cavallari. item, prò argenti librabus .xii. 5
dedit in territorio Furconino curtem de Ocre in integrum ad pen-
sionem solidorum .v. item, prò solidis .xii. dedit in territorio
Sabinensi ad Curianiim res modiorum .viii. item, prò solidis .xx.
dedit in Paterno. item, prò solidis .xx. dedit in Meiana. item,
prò solidis .XX. dedit ad Sanctum Gordiiinum modia .xx. item, io
prò solidis .XX. dedit in Quinza modia .x. item, prò solidis .xx.
dedit in colle super Canali. item, prò solidis .xx. dedit in Muscino
iuxta rigum Nucarium. item, fundum Muranula in integrum et in
territorio Firmano ad Montem Falconis prò solidis .lx. item, in
Cartice prò solidis .x. item, in territorio Asculano ad Solestanum r 5
prò solidis .XX. item, infra comitatum vel territorium Orclanum
et intra ipsam civitatem Orde casalinos desertos. item, in comi-
tatù vel territorio Biterbensi, et Polimartio, et Ferentensi. item,
155 B in territorio Reatino, ad Pompinianum, ubi||fuit ecclesia Sancti Petri,
et alibi ubi fuit ecclesia Sancti Thome apostoli, et in Carsule ubi 20
fuit ecclesia Sancti Petri, et in Quintiano, et de casale Atriano me-
dietatem. hec omnia dedit prò solidis .e. item, prò solidis .xx.
dedit in territorio Reatino, ad quartum, usque montem Arpania-
num, et fossatum qui pergit ad Porcanum, et viam de Forcano ad Ra-
dicane aquam, et res Camponis et Azonis germani eius, et usque ad 25
Monumentum et Limitem maiorem qui pergit ad Formam. item,
prò solidis .XL. dedit ad Vibianum, prope muros civitatis Reatine,
modia .111., et medietatem de gualdo seu silva Cerreti Plani qui
dicitur lulgianus usque Vallem de Sexto, et fluvium, et montem
de Aticiano, et silvam Sancti lacobi pertinentem ad cellam San- 3^
cti Angeli, item, in territorio Sabinensi ad Sanctum V'alentinum,
qui pertinet de Grutarii, et ex ipsa terra de annona ad quartam
reddendum, et de vinca et pomis medietatem, et modium unum in
ipso casale ad casam faciendum et hortum. item, prò petia
terre modiorum duorum in territorio Asculano, ubi dicitur Mo- 35
sieum, et solidis .lx. dedit in Solestano unam substantiam servi
CHRONICON FARFENSE. 3^7
nostri, et in Stablo in vallibus modia .xxv. item, prò petia terre
modiorum quatuor in Noveri ad Paganicum et solidis .xxx, dedit
in Paterno, et in Subiniano, et duas petias de prato Gualduli, et
aliam de prato Rosuli. item, in Amiterno prò solidis .LX. dedit
j in Pretorio, ubi dicitur Pareti, modia .xxx., et suptus Sanctam || lu- e 156 a
stam in campo Ofiniani ad Cafagium modia .xvii., et in Valle
Cupa modia .11. item, prò solidis .xx. dedit intra civitatem
Reatinam casalicium ad Forum et suptus muros eius petiam terre
et vinee cum casa et criptas ibi pertinentes. item, prò soli-
lo dis .XL. dedit in Amiterno terre et vinee petias .v. modiorum .xxir.
item, prò solidis .e. dedit in territorio Reatino curtem Sancti la-
cobi, et molinum suptus muros civitatis et sub portam Intero-
crinam quod pertinet ad Sanctum Georgium, item, prò quadam
substantia in territorio Ciculano ad campum Fecedini et solidis .lx.
15 dedit suprascriptus Campo abbas in Amiterno Prptorium mon-
tem cum castello tres partes usque Vallem Bonam, et Cornetum,
et cerquetum Landonis, et usque terram episcopi Reatini; quar-
tam vero partem de castello et de omnibus in hoc monasterio
reservavit. de Monte Aureo similiter. item, prò solidis .xxx.
20 dedit in territorio Reatino ubi dicitur Ragie, item, prò solidis .xx.
dedit in Amiterno ad Sanctum Xistum in campo. item, prò
solidis .LX. dedit suprascriptus Campo abbas vicendam in Furcone,
idest vadum Urse, et in villa Sancti Xisti, et in Amiterno ad Val-
lem Domnicam, et in Furcone ad Ranute, et in campo Armonis,
25 et gualdum de Felecto usque cesam de Leoli, et fossam Petri Ro-
seli, et lacum de Calabrecto, et lacum Malum, et usque terram
de Popli super Arisele. item, prò terre et vine^ petiis tribus,
que sunt modiorum .cxxx., in territorio Sabinensi ubi dicitur Ma-
rinianus commutatum in territorio Furconino ad CoUem Monaci-
30 scum II terre petiam .1. modiorum .cxx. item, prò terre et vine^ e 156 b
petiis duabus in territorio Reatino ad Ponticellum insuper et so-
lidis .X. dedit ibidem in Ponticello res huius monasterii. item, prò
petia una modiorum trium in campo Reatino insuper et soli-
dis triginta dedit res ubi dicitur Planeze. item, prò terr^ petia .1.
35 modiorum .xxx. in Turano insuper et solidis octoginta dedit res
ibidem ad Cornetum cum ecclesia Sancte Marine, et in Ofigiano,
3l8 CHRONICON FARFENSE.
et Puzalia, et Paganeco, et Baccareto. item, prò solidis .xxx.
dedit in Amiterno in Terria, ubi dicitur Casa Raimperti. item,
prò terre petia .i. modiorum .mi. in territorio Reatino ubi dicitur
Butu Ursuli insuper et solidis .xxx. dedit ibidem et ad Gualdum
Novum. item, prò terre petia .i. modiorum .xii. in Furcone 5
dedit ibidem ad Vallem Cupam cum lacu de Senizo secus ter-
ram Immonis, et Regis, et viam publicam pergentem ad Bari-
sianum, et secus Pacum Lupoliscum, et Aquatine, et secus ca-
stellum de Senizo modia .xl., et ad Cerretum modia .lxxx., et
in colle Mancionis modia .xl., et in colle Vaterini modia .111. io
item, prò solidis sexaginta dedit in Amiterno ad Collectarium, et
in Lavareta ipsam curtem in integrum, et in casale et in colle
usque Oblatianum, et Eplum, et usque ecclesiam Sancti Baroti,
et Ponticellum, et in Eletine, et servum huius monasterii nomine
Rodulfum, et ancillam Lantrudam. item, prò rebus ad Octa- 15
vium, et in colle de Meso modiorum .vi. insuper et solidis .e.
dedit in territorio Reatino ad Sanctum Georgium modia .111., et in
e. 157 A Banio Veteri II et ad aream de Valle, et in Plagie medietatem ec-
clesie Sancte Agathes et Sancti Georgii, et casalem Trofarelli,
et casalem Domatianum. item, prò solidis .lxxx. dedit in Su- 20
mati ad flumen, et in villa Maina, et in Flaminiano, et in Mo-
nasteriolo, et in Grisiano, et ubi dicitur Sanctus Quiricus, et in
Mozano, et in Campulo, et substantiam quam tenet Sabulus servus
noster, et Giso. item, prò rebus in Furcone ad Aquelentro modio-
rum .XX. insuper solidis quatuorcentis dedit curtem vel cellam San- 25
cti Benedicti cum cella Domini Salvatoris in territorio Furconino,
et res Grimaldi, et res Scamare, et in Sublongo, et in Capite de
Aqua, vel in Mecilariano, et ubi dicitur Colomente, et in Ami-
terno in Cornu, et in Rutiliano, et pratum Tubelli, et suptus tur-
rem Izonis modia .xxiiii., ad Petram Latam et murum in An- 50
gonis, et ad puteum Valentini, et in Margine. item, prò rebus
in territorio Furconino ubi dicitur Silva Plana et Canili modia .x.
insuper solidis .e. dedit prefatus Campo abbas ibidem suptus Sil-
vam Planam. item, prò rebus in Turano ubi dicitur Paganicum
modia .xxx. insuper solidis .lx. dedit in tertiam partem de curte ;^y
Sancti Benedicti in Colomente, exceptis bis servisi filiis Natalis
CHRONICON FARFENSE. 3^9
et filiis Arni cum eorum substantiis. item, prò petia terre mo-
diorum .x. in territorio Interocrino et solidis x. dedit res in Oliano
et Baiano territorii Reatini, et in Treia, et in Petiano. item,
prò rebus in territorio Reatino ad Viscanum modiorum .xii. et
5 librabus .xxx. dedit Berardo corniti ||filio Mainerii in territorio Rea- e. 1573
tino curtem vel cellam Sancti lacobi. item, prò rebus ad Disca-
num modiorum .xx. insuper et librabus .xxx. dedit eidem Berardo
corniti in territorio Reatino curtem Sancti Helie in Beruniano in
integrum. et in territorio Marsicano curtem Sancti Leucii in
IO integrum. item, prò rebus in territorio Reatino modiorum .11.
insuper solidis .xx. dedit ibidem in Forano, et in campo Reatino,
et in prato Feringiano. item, prò solidis .e. dedit in territorio
Narnatino cum silva Nerina usque aquam de Cornu et usque
montem Burburi et silvani Totonis. item, prò solidis .l. dedit
15 in territorio Reatino in Valle Petrosa et Valle Reatina modia .xxx.
item, prò rebus in territorio Reatino, ubi dicitur Centum, modio-
rum .III. insuper solidis .xx. dedit res ad quartum usque montem
Arpanianum, et fossatum qui pergit ad Porcianum, et usque rivum
a Porciano ad aquam de Radicarla, et usque congruum Cam-
20 ponis, et Monumentum et Limitem maiorem qui pergit ad For-
mam, item, dedit in territorio Asculano ad Flaccianum et Bre-
lianum modia .xl. item, prò rebus territorii Reatini ad Scadum
insuper solidis .xx. dedit prope Sanctum Cassianum casalicium
unum cum casa, item, prò solidis .xx. dedit in territorio Sabi-
25 nensi prope ecclesiam Sancti Pancratii ipsum casalem in integrum.
item, prò rebus territorii Reatini ubi dicitur Padule insuper so-
lidis .Lx. dedit ad Cantarum, iuxta molinum laiiatecum, terre pe-
tium unum, item, prò rebus territorii Reatini ubi dicitur || Fron- e 158 a
darius et in Torrente modiorum .vini, insuper librabus .x. dedit
30 prefatus Campo abbas medietatem curtis nostre de Lauriano.
item, prò rebus territorii Sabinensis ad Frassum et ad Caccabel-
los modiorum .x. insuper solidis .ce. dedit predictus Campo abbas
in territorio Reatino ad Tizanum quibusdam viris, idest Sintaro,
Gaiderisio et Octeramo, filiis Liuze, terre petias .111. ubi est ec-
^^ desia Sancti lohannis, et curtem Sanct^ Agathes, et ecclesiam
Sancti Leopardi, et substantiam in Cliu, et ad Octavum usque
^20 CHRONICON FARFENSE.
in viam Romanam et ipsas fontes et fossatum pergentem Inter
Octavum et Peterolum et in Vallem Tybam et usque rigulagi-
nem et venit in viam Romanam. et ubi dicitur Casa Perote
usque fossatum pergentem inter Casam Perote et Caput Pharphp,
et usque fossatum inter Montem Nigrum et Casam Perote, et r
usque Pharpham, et usque casalem de Peterolo. insuper, aquam
de Lacu Maiori cum padulibus et piscariis suptus pratum Feri-
nianum usque Carpinetum et Pratum Longum. item, prò so-
lidis .e. dedit in territorio Sabinensi curtem Sancti Severini cum
ipsa ecclesia, habentem fines: viam Romanam, montem Petrosum, io
montem Mutellam, et Currisem. item, prò rebus territorii Pur-
conini ad Basilicas modiorum .vi. dedit res in ipso territorio usque
pontem Nerini et flumen et villas Sancti Demetrii usque Cornum
et Cippum Nigrum. item, prò solidis .xx. dedit suptus muros
Reatine civitatis ad Undam terram cum casa. item, prò soli- 15
dis .Lx. dedit in Furcone et Amiterno petias terre .xii. modio-
c. i$8 B rum .cxv. || item, prò solidis .l. dedit in territorio Sabinensi res in
Ciciniano cum ipsa ecclesia Sancte Marie, item, prò terra modio-
rum .x. in territorio Interocrino et solidis .e. dedit prefiUus Campo
abbas in territorio Reatino res lohannis decani, et in Oliano, et 20
Baiano, et casalicium de Cupenco, et pergulam ibidem, et casa-
lem de Tregio in integrum, et in campo Reatino terre petias tres.
item, dedit in Amiterno unum servum nomine Lupulum Clau-
dum et alios servos vel ancillas, quotquot habebat hoc monaste-
rium in villa Sancti Xisti cum omnibus substantiis, et medietatem 25
de vicenda ad Scopplum. item, prò solidis .e. dedit in Ami-
terno in campo suptus Pauperi modia quadraginta. item, prò
solidis .XL. dedit in Lavareta terre petias duas. item, prò rebus
modiorum .vi. in territorio Ciculano et solidis .lx. dedit ibidem
ad Clivianum omnia nobis pertinentia. item, prò rebus in ter- 30
ritorio Interocrino modiorum .xx. et solidis .lxxx. dedit in terri-
torio Reatino res in Luniano, et Baiano, et Frundario, et in Co-
ciano medietatem usque Sanctum Clementem, et vallem de
Osciano, et flumen, et quartum sicut pergit in montem et usque
Borbori et usque Sanctum Vitum. et in Amiterno ad Sentia- 35
num, et in Margine, et famulos nostros Aldulum, et substantiam
CHRONICON FARFENSE. 321
Godemarii genitoris eius, et lohannem fìlium Trosonis, et ubi
dicitar Molinus Mizi modiorum .11. item, prò rebus in Ami-
terno modiorum .11. et solidìs .Lxxx. dedit ibidem terre petias .xii.
item, prò rebus in territorio Reatino modiorum .11. et solidis .e.
5 dedit II suptus muros ad Undam terre et vinee petiam .1. cum casis, e. 159 a
et foris pontem ad Larianum. item, prò solidis .d. dedit in ter-
ritorio Asculano, ubi dicitur Furce et Veranum, modia .d.: a
capite via et aqua de Furce, a pede flumen Asu, de uno latere
res Ingelrami, de alio rivus Cenantes. item, prò rebus in ter-
zo ritorio Furconino, ubi dicitur Vicus, modiorum .vii. et solidis .lx.
dedit ibidem quasdam res antea commutatas. item, prò rebus
in Amiterno modiorum .111. et solidis .lx. dedit ibidem substan-
tiam rectam per Bonulum servum nostrum in Masiniano et terre
petias .v. item, prò solidis .e. dedit in territorio Reatino in
15 Valle Sancti lacobi modia .111., et in Pectorina modia .111. et
in Sabinis ^cclesiam Sancti Laurentii in Turri: de uno latere
Pharpha, de alio Currise, a capite via publica veniens a Pharpha
in Vallem Castaniolam et in Currisem, a pede fossatus inter AH-
nianum et caput Silve Maioris et exiens de ipso fossato venit
20 per vallem in Pharpham. item, prò rebus in territorio Reatino
ad Centum et solidis .xx. dedit res ad quartum. item, prò
solidis .XX. dedit suptus muros Reati ad Undam petiam unam
cum casa. item, dedit in Amiterno petias .11. item, prò so-
lidis .e. dedit in territorio Reatino suptus ^cclesiam Sancti Fia-
2^ biani modia .11. et in Bage medietatem ipsius casalis. item,
prò argenti libra .1. dedit in territorio Aprutiensi ubi fuit eccle-
sia Sancti Felicis. item, prò rebus in Furcone modiorum .vi.
et solidis .ce. dedit Amizoni et Erfaldo germanis filiis Gualterii
ibidem usque pontem Nerini et Formam et usque villam San-
30 cti Demetri II et Campanam et Cippum Nerini. item, prò so- e. 159 b
lidis .XX. dedit in Amiterno suptus ecclesiam Sancti Xisti pe-
tias .III. item, prò rebus in Sabinis modiorum .vi. in Bucciniano
et solidis .LX. dedit ibidem: a capite via montis Sancti Cosm^,
a pede Limitem et via antiqua tenens unum caput in rivum de
^^ Volsiano et aliud in rivum de Pantanula, a tertio latere rigula-
gine pergente a luco ad rivum de Volsiano, a quarto latere terra
Chron. Farf. l. 21
322 CHRONICON FARFENSE.
Domini Salvatoris, et Rattonìs, et Maionis, et Domnari, cum ec-
clesia Sancti Martini. item, prò solidis .xx. dedit curtem San-
cte Eugenie ad Bubeta. item, dedit in Amiterno, ubi dicitur
Casalis, et in Stibiliano, et in ilio Paco, et in campo Armori mo-
dia .X. item, prò rebus in Amiterno modiorum .x. et solidis .LX. 5
dedit ibidem in Collectario, in Lavareta, ubi iam antea curtis huius
monasterii fuit, et in casale, et in colle usque Oblatianum, et
Tempia usque ecclesiam Sancti Maroti, et Ponticellum, et Mele-
tine. item, dedit curtem nostram, ecclesiam Sancti Angeli foris
Pontem Fractum, et medietatem de Gualdo Novo, et medietatem io
moliture de molino lanatico. item, prò rebus in Sabinis in massa
Toccip prope ipsum castellum modiorum .11. insuper solidis .e. de-
dit infra civitatem Reatinam ad Sanctum Cassianum casalicios .111.
cum casis et pergula, et ad Basche, et ad pratum Ferinianum.
item, prò rebus territorii Reatini in Amenzano et solidis .lxx. 15
dedit in Spenturano et in Gualdo Novo Miccino modiorum .vini. ||
e. 160 A item, prò solidis .e. dedit in territorio Reatino medietatem rerum
qùe fuerunt lohannis decani, et in Beruniano. item, prò soli-
dis .L. dedit in Casallie modia .CL., quorum fines sunt rivus de
Pesiano, et rivus Cerri, et Cruce, et Trecalio de casa Ermensi. 20
item, prò rebus Reatinis ad Radicarla et locum stallatorum*^^^ modio-
rum .11. et solidis .xxx. dedit ibidem et in campo de Quarto duas
partes, per fines: aqua de Radicarla, et flumen, et serra de Ar-
paniano, et fossatus Sancti Valentini, et Monumentum, et terra
montis de Quarania. tertiam vero partem alteri dederat. item, 25
prò solidis .e. dedit casalem de Fonte Puza in Sabinis, cuius fines :
rivus de Mutella, et a tribus lateribus terra aliorum. et in ter-
ritorio Reatino ad Trebule: de uno latere Pharpha, et rivus de
Bubeta pergens ad Pharpham, et usque serram montis Cerri, et
fossatus de casa Ursi qui dicitur Fleccus sicut mergitur de ipso 50
monte. item, prò uno libro qui appellatur Comèsi*), valente
8. Tempia] Nel Largii, e. XLIII B Eplum^ e così a p. ^i8, r. jj.
(i) Cf.DucANGE alla V. stallati. « tular. reg. Frane. Et hlnc habes,
(2)11 Muratori annota: «Hoc « quam caro olimemerentur libri marni
«est Lectionarium, quem librum «exarati». Nel manoscritto del C/7ro-
«edidit Baluzius V. C. tom. II, Capi- nicoii si legge «Comes». Nel Lar-
CHRONICON FARFENSE
t>^^
solidis .XXX. insuper solidis .xx., dedit in Gualdo Novo mo-
dia .XXX. item, prò rebus in Casa Perete et solidis .xl. dedit
medietatem unius molini in Cantaro. item, prò rebus in Saxa ad
Vaccaretum modiorum .11. et solidis .xx. dedit ibidem modia .vm.
5 vel plus super vallem Suani. item, dedit in Sabinis ^cclesiam
Sanctp Marie in Pisile post montem, et res prope casalem Cri-
ptule, et in fundo Sancte Instine. item, dedit in Sabinis ca-
salem Bitilianum prope Fornicatam, et in Fabruciano. || item, e. 160 b
dedit casalem FoUianum cum ecclesia Sancti Sabini. item, dedit
IO in fundo Viario uncias tres. item, prò pr^tio librarum .v. dedit
in territorio Sabinensi fundum Salisianum cum ipso castello, et
res in Cabiano, et fundum Grippie in integrum, et de castello
Bucciniano duas partes, et de casalibus quos Ingebaldus comes
in hoc monasterio confirmavit, et in Albuciano modiorum .v. cum
15 ipsis aquimolis, et de monte Cisterne que nobis pertinent. item,
prò solidis .XXX. dedit in Sabinis res ad Criptulas. item, prò
rebus modiorum .viii. dedit in fundo casalis Scintille, item, prò
solidis .XXV. dedit in Sabinis ad Molatianum. item, prò so-
lidis .e. dedit castellum Buccinianum Ingebaldo comiti et Theo-
20 derande eius coniugi, qui illud prò anima sua in hoc monasterio
per chartas donaverant <^'\ item, prò solidis .x. dedit in fundo
Vereto ministerio Trointensi modia .xiii. et in fundo Albetreta,
et in fundo Bibiano. item, prò solidis .e. dedit prpdictus Campo
abbas de curte nostra Moliano terre et silv^ modiorum ducentorum.
25 Item, relatio brevis de rebus huius monasterii quas prefatus
Campo abbas coniugi sue Liuze et filiis ac fìliabus concessit. in
comitatu Sabinensi, castellum de Casa Perote, et castellum de
Plana cum omnibus pertinentiis. in comitatu Reatino, curtem
de Octavo, curtem Sancte Agathes, curtem Sancti lohannis in
30 Tazano. et aliis parentibus suis, curtem Sancti Thom^, curtem
gitorio, e. Lix B, « librum Comitem (i) V, le note a pp. 65 e 312 di que-
K unum appr^tiatumsolidos. XXX.». Il sto volume. Tanto la donazione d'In-
Muratori stampa « Comes » e così il gebaldo e Teoderanda al monastero,
DucANGE, che cita anche questo quanto questa concessione fatta a loro
passo, tra altri, nel Glossario^ e dà di dall' abbate, sono del settembre 939
questo Comes 0 Lih^r Comitis o Liber e scritte dallo stesso notaio; R, F.
Comicus indicazioni più complete. doc. 371, e Largitorio, e. lxii a.
324 CHRONICON FARFENSE.
e. 161 A de Paterno, curtem de Vallanti, || curtem Sancti Salvatoris, cur-
tem Casarici, et alias terras. in comitatu Amiternino et Furco-
nino, curtem de Saxa cum servis et ancillis, curtem Sancti Be-
nedicti in Silva Plana ubi fuit antiquitus congregatio ancillarum
quc opere plumario ornamenta ecclesie laborabant, curtem San- 5
cti Xisti similiter cum servis et ancillis, curtem Sublongum simi-
liter cum servis et ancillis, quos etiam vendunt et dant fìliis et
filiabus sicut proprios servos.
Erat tunc autem temporis Albericus Romanorum princeps glo-
riosus, qui comperta huius monasterii crudeli distractione quam io
pessimus prenominatus abbas Campo satagebat exercere, valde
condoluit, et sicut alia monasteria sub suo constituta dominio ad
regularem normam quam amiserant in Paganorum divastatione
predicta, ita et hoc cenobium reducere studebat. denique cum
huc monachos regulares mandasset, noluit eos recipere Campo 15
maleficus cum suis monachis, sed potius conati sunt eos noctu
interficere cum cultris in lectis. qua de causa Romam ad pre-
dictum principem territi redierunt. unde in iram commotus de
hoc monasterio eiecit illum. qui ad Reatinam fugit civitatem,
ibique adiutorio sufFultus parentum cepit habitare. fuit enim 20
nobihs quidem genere sed plurimarum huius rerum monasterii
distractor et earum iniquus concambiator, paucorum honorum piger
acquisitor, multorum quoque consanguineis largitor.
^^) ^ ^ Interea in huius regimine monasterii apud Marchiam flagitiosus
e. 161 B et tirannus atque dissipator honorum cenobii huius, alter preerat 25
abbas, Hildeprandus, aprescripto malivolo Campone divisus, qui
in nullo fertur res huius monasterii augmentasse, nec aliquid com-
modi in eo acquisisse. magis autem legitur in multis quibus
(i) Anni del governo di Campone. abbate all'anno 959, e il giudicato
Segno questi anni, perchè Ildeprando dell' imperatore Ottone pubblicato per
può' in certo modo considerarsi come intero in nota a p. 46 di questo vo-
accoppiatoa Campone nel malgoverno lume e in gran parte ripetuto più oltre
ch'essi fecero delia badia spartita fra qui nel Chronicoti, ci mostra eh' egli
loro. Ma non si possono bene pre- trascinava ancora le sue pretese nel-
cisar date intorno a Ildeprando. Nel 1' anno 971, quando l'abbate Giovanni
catalogo premesso al i^d^tiò/o, Gregorio era già da parecchi anni in possesso
di Catino lo nomina con titolo di della badia.
CHRONICON FARFENSE. 325
supervixit annis per omnia minnisse et a bonis antea congregata
rectoribus bona huius monasterii distraxisse. nam ipse dedit
curtem de Blotenano, curtem de Morra, curtem Sancti Angeli
Inter duas Tennas, curtem Montis Falconis, monasterium SancteMa-
^ rip iuxta fluvium Clentis, curtem Sancti Martini de Aquatine,
curtem Sancti Desiderii, curtem Sancte Marie de Cuperseto, curtem
Sanct^ Marie in Columnelle, curtem Sancti Salvatoris in Ophida,
curtem Sancti Angeli in Valle Veneria, curtem Sancti Angeli in
Villa Magna, curtem Sancti Sigismundi, curtem Sancte Marie
IO matris Domini, curtem Sancti Maroti, curtem Sancte Marina in
Ortatiano, curtem Sancti Salvatoris in Nemorie. item, curtem
Sancti Martini dedit Alberto filio suo in dotalicia et suis nuris,
curtem autem de Mollano et curtem de Fassenaria curtemque
Sancti Benedicti dedit fìliis suis; curtem vero Sancti Yppoliti et
15 campum Maximi Ing^ coniugi sue tribuit.
Item, relatio de thesauris huius monasterii quos pr^fatus Hil-
deprandus de castello Matenano comitatus Firmani j abstulit et e. 162 a
defraudavit. in primis, vestes duas altaris de auro brusto cum
gemmis : unam nativitatis Domini et resurrectionis atque ascen-
do sionis, aliam diei iudicii cum mirabilibus gemmis. aliam vestem
albam circumornatam auro brusto et in medio crucem auri brusti
cum gemmis et margaritis. calicem de argento maiorem, et
unum deauratum tenentem sextarium unum cum patena sua. ca-
lices minores .xii. cum patenis. coronam de auro unam et
25 unam de argento cum dalfinis .vni. crucem unam purissimi
auri longam plus unius brachi! ex utraque parfe circumdatam mi-
rabilibus gemmis. alias cruces duas de auro cum ligno Domini,
aliam de argento. libros coopertos argento et deauratos .1111.
capsam de auro purissimo cum gemmis mirabilibus quam Ca-
30 rolus rex prò anima sua dedit in hoc monasterio. alias capsas .11.
de argento. sigilla duo de auro que miserunt Carolus et Pi-
pinus filius eius in uno precepto. alia .11. sigilla de auro que
Guido et Lambertus imperatores miserunt in alio precepto quod
fecerunt. dalmaticas .11. optimas. turibula .11. de argento, pa-
35 ramentum abbatile unum ad missam canendam. tunicas .111. de
sirico. pluviale unum, super Gè nesim libros .11. Scin-
S26 CHRONICON FARFENSE.
tillarem.i. super Lucani. super Johann e ni. Hi-
storiam La ngobardorum. Cene Cipri ani librum .i.
De CivitateDei. Histori arum librum j. Antiphona-
riumi. Dieta Patrum('\
e. 162 D Item, prefluus Hildeprandus prò predo terre et silve modio- 5
rum .XX. in fundo de vico Sancti Angeli insuper solidorum du-
centorum dedit curtem de fundo Paterno cum ecclesia San-
cti Abundiì infra territorium Camertulum modiorum milium cum
servis et ancillis vocatis Olderico et Occo ^^\ item, prò so-
lidis .XX. dedit in fundo Moliano, ubi dicitur Fossatelle, modia .xxii. io
item, de curte nostra de Moliano in fundo Montis Agelli modia .vii.
item, prò solidis .lx. de cella Sancti Marci suptus muros civitatis
Spoletane a porta Sancti Petri super montem Sancti Helie ter-
ram modiorum .xl. : a capite niurus civitatis Spoletine, a pede et
uno latere terra Sancte Marie episcopii Spoletini, ab alio latere 15
Staffiles et terra sanctissimi episcopii. et ubi dicitur Aginalis
super Sanctum Paulum modia .xv. item, in fundo Montis Agelli
vocabulo Turrita dedit modia .xii. item, in eodem fundo vo-
cabulo Vallis de Saxa modia .xvi. item, in eodem fundo dedit
modia .vini. item, prò rebus in fundo Collis Saxuli et in Ta- 20
lieto modiorum .xl. insuper solidis octingentis dedit in fundo De-
cemiano ecclesiam Sancti xMaroti cum tribus modiis terre in giro
ipsius ecclesie, et in fundo Baniolo, et in Casaleto, et in Ripule,
et in Gattaria, et in Valle, et in Gasarlo, et in Collicello, et in
Masseniano, et in Caselle, et in plano de Ilice, et in Petroliano, 25
et in Casa Sorabaria, et in Morretiano, et in Valle Scrira, et in
e. 163 A Corneciano, et in Fratio, et in Valle || Veneria, et in Circeniano,
et in Pretitulo, et in Papaniano, et in Mantua, et in Marciano,
et ad Sanctum Proculum, et in Ponticello, modia duomilia exu •
nata. item, dedit per concambium in fundo Tuliano vocabulo 30
Collina modia .xvi. et recepit in fundo Virgiliano modia .xx.
adunata. item, dedit de curte Moliano modia .xv. et sextaria .vi.,
et in ipso casale modia .1111. et sextaria .vi. adunata, prò pretio
(i) An. 936-962. Vedasi la nota « Paterno cum ecclesia Sancti Abun-
a p. 324. i^. F. doc. 379. « dii destructa a gente pagana » ; Lur-
(2) An. 955: « Curtem de fundo ^^itorio, e. lxiii a.
CHRONICON FARFENSE. 327
— — — — — — — ■ -fc ■
solidorum .xl. item, in fundo Mollano vocabulo Lappiano dedit
modiorum ducentorum terras et silvas prò predo in fundo Falti
modiorum .l. insuper solidis .e. item, in fundo Tariano ad Col-
licellos terrp et spissie modia .xx. adunata prò pretio solidorum .lx.
5 item, in fundo Vallis de Saxa et Monte Agelli modia .viii. prò
solidis .XX. item, in territorio Sabinensi ad Bambanum cellam
vel curtem Sancte Helene, et alias res ubi est ecclesia Sancti An-
geli in casale Muricentum, et alias res in Orclanio cum servis et
ancilHs et omnibus pertinentiis prò centum solidis tribuit ^^\
IO Vicesimus quoque septimus a venerabili patre Thoma preter An. 947? 953?
Hildeprandum tyrannum extitit in hoc monasterio pastor Dagi- (^)
pertus ^^\ qui, expulso malivolo Campone, ab Alberico Romanorum
principe est constitutus. quo comperto Hildeprandus in Mar-
chia positus, iterum invasit castellum Sanctp Victorie, fidentiusque
15 cuncta illic cepit distrahere et fìliis ac filiabus suis tribuere.
Domno autem Dagiberto predicto venerabili abbati Albericus e. 163 b
princeps cunctas restituit curtes huius monasterii perditas in Sa-
binis, diligebatque eum et honorabat satis. ipse vero in ceteris
irreprehensibilem se ostendebat, circa fratres quoque et cunctos
20 ita benivolum se prebebat ut ab omnibus incredibili diligeretur
affectu. sed completo quinquennio, pessimi monachi veneno
eum occiderunt. is autem qui manibus ei suis venenum dedit,
canonicus clericus et servitor illius fuit, qui ductus penitentia ad
montem Garganum abiit et per unum annum in pede illius con-
25 sistens, ad oratorium beati Michahelis nulla ratione ascendere po-
tuit; postea vero nusquam comparuit.
Hic autem almificus abbas domnus Dagibertus acquisivit in
hoc monasterio quasdam res in fundo Quinza ^"^^ et locum ubi
dicitur Cisternula (^\ et in fundo Criptule ^^\ et commutavit
30 casalem Malianum prò quo recepit in fundo Angano et in fundo
Silice terras et vineas <^7). et acquisivit in territorio Sabinensi
(i) Le concessioni enfìteutiche lar- la nota 2 a p. 40 di questo volume.
gite dall' abbate Ildeprando si trovano (3) Effigie dell' abbate Dagiberto.
nel Largitorio dalla e. lxiiia alla (4) An. 947; R. F. doc. 381.
e. Lxvi A. (5) An. 947; R. F. doc. 382.
(2) Intorno all'accessione di Da- (6) An. 948; R. F. doc. 383.
giberto al governo di Farfa, vedasi (7) An. 952; 7^. F. doc. 384.
328 CHRONICON FARFENSE.
portionem de ecclesia Sancii Adriani in casale Tribulicip('). item,
commutavit in casale CLirano et accepit in fundo Rescaniano ^^\
item, acquisivit in fundo Verruculc iincias quatuor. in fundo
Penti uncias quatuor. in fundo Cava Alta uncias quatuor. in
fundo Castellione uncias quatuor. in fundo Cutri uncias qua- 5
tuor. in fundo Pontiano uncias quatuor. in fundo Serrano
uncias quatuor ^^\ et revicit in placito casalem Bassianum in
integrum in territorio Sabinensi ^^\
e. 164 A Predictus quoque domnus Dagibertus abbas ad prctlum soli-
dorum .XXX. concessit res huius monasterii quibusdam viris Gai- io
poni, Sintoni, lohanni, Ramponi, atque Genzoni in territorio Sabi-
nensi ubi dicitur in fundo Tancie: a capite serra Petrosa veniente
in Vallem Geminam, a pede ripe de Merangone, ab uno latere
Caneria, ab alio rigus qui descendit de monte Maialino et venit
in rigum Calentinum, et ad censum denariorum .xxiiii. item, 15
prò solidis .XX. concessit tertiam partem casalis Nazani. item,
prò solidis .L. concessit in Albuciano res cum aquimolis tribus.
item, prò solidis .lx. concessit casalem Terbilianum cum eius rosia,
et terram ad rivum Calentinum. et tertiam partem casalis Ca-
stellionis. et tertiam partem ecclesie Sancti Laurentii. et ter- 20
tiam partem molini sive aquimoli molentis ibidem. et unum
aquimolum ad Montanianum in fluvio Pharpha. et terram et
vineam in fundo Quarazano. item, prò solidis .xii. concessit in
Bassiano uncias .x. ad censum grani modia duo, musti decimatas .v.
item, prò solidis .xx. concessit ecclesiam Sancte Marie in fundo 2^
Turano, et terram ad domum edifìcandam pedum .xx., ad pensio-
nem denariorum .xxx. item, prò solidis .l. concessit in fundo
Gabiniano ad Capitinianum et Scintillam, ad censum grani modia
quatuor, ordei modia quatuor. item, prò solidis .xx. concessit
in Sorbiliano modia .vili, ad censum grani modia. 11. ordeique duo. 3^
(1) An. 951 ; R. F. docc. 385, 1230. al 941, quando Dagiberto non era ab-
(2) An. 952; R. F. doc. 386. bate. Infatti il documento non men-
(3)An. 941; i^, F. doc. 387. Q_ue- ziona né Dagiberto né alcun altro
sto acquisto è attribuito erroneamente abbate, e la donazione è fatta al mo-
ai tempi di Dagiberto. Le note ero- nastero e « vobis monachis aut sue-
nologiche da cui Gregorio di Catino « cessoribus vestris ».
desunse questa notizia corrispondono (4) An. 948 ; R. F. doc. 389.
CHRONICON FARFENSE. 329
item, prò solidis .xx. concessit ecclesiam Sancti Alexandrì: a ca-
pite montem, ||a duobus lateribus Forma, ab alio latere rigaginem e. 164 b
pergentem ad Petram et usque in Volubra et inde in Formam,
ad censum grani modia duo et milii duo. item, prò solidis .xx.
5 concessit in fundo Cisiniano. item, prò rebus aliquantis in fundo
Aniano concessit casalem et fundum Paternum, qui et Bussianus,
uncias .VI. (').
Vicesimus octavus namque in huius sacri cenobii regimine An. 953-963
pr^fuit abbas Adam (3). defuncto enim prefato domno Dagiberto, ^^^
IO nec non et Alberico principe migrato, fìlius eius Johannes, qui,
patte vivente, papa ordinatus est, malivolum Camponem cepit
exosum habere sicuti et suus pater; iccirco non permisit illum ad
hoc regimen redire, sed statim constituit alterum abbatem, quem
prediximus, nomine Adam, qui Lucania civitate ortus fuerat <^'*\
15 preordinatus vero pauco tempore perstetit in religione, et non ho-
norum sed mala Camponis et Hildeprandi cepit sequi. prò pu-
blico autem stupri scelere, in quo detentus est a militibus predicti
pape et marchionis Theobaldi, qui tunc Sabinensibus preerat,
dedit curtem Sancti. Benedicti de Campo, et Sancti Gethulii, et
20 fundum Carbonianum, et Privatim.
Huius vero temporibus datus et traditus est in hoc monasterio
casahs qui dicitur Cripte in integrum, exceptis modiis .vi. (^\ et
terram in territorio Sabinensi ubi dicitur CampH. et in fundo
Salisano ^^\
25 Commutavit quoque prefatus Adam abbas res in territorio
Biterbensi || de casale Sunsa. et recepit unam petiam vinee et e. 165 a
tres petias terre : vineam in casale Petinano perticarum sexaginta,
et terram in casale Palentiana perticarum .clxxv., aliam in casale
Materne perticarum ducentarum octo, quartàm in vico Quinzano
16. sed mala] Cosi nel testOj forse mala exempla
(i) Tutte queste concessioni del- (3) Effigie dell'abbate Adamo,
r abbate Dagiberto sono registrate (4) V. le note 3 a p. 41 e i a
nel Largitorio dalla e. lxvi a alla p. 42 di questo volume,
e. LXViiiA. (5) An. 953; i^. F. doc. 390. Nel
(2) Intorno a questo abbate vedansi Regesto però si legge: « exceptis mo-
le note I a p. 42 e 3 a p. 47 di questo « diis .vii. ».
volume. (6) An. 953 ; R. F. doc. 391.
Chron. Farf. I. 21*
330 CHRONICON FARFENSE.
perticarum .lxv. ('). item, recepir in territorio Camerino in fundo
Pratalia, et in Baneta, et in monte Fani, et in Aqualine;et omnia
sunt media ducenta .xx. prò qiiibus commutavit in fundo An-
tiquo ras modiorum ducentorum (^\
Item, concessiones predicti Ade abbatis (3). prò auri obrizi 5
libra .1. concessit casalem qui nominatur Salisanus, ubi est ecclesia
Sancti Petri : a capite limite et terra Baronis, ab uno latere rigus
de Formello qui pergit inter Massam et Salisanum, ab alio rigus
de Bacciano qui pergit in Farfam. et alias res in Sabinis, idest
casalem qui dicitur Floranus, ubi est ecclesia Sancti Bartholomei: io
a capite rigus qui pergit inter Floranum et Amenzanum, a pede
summum Collis de Liciniano, ab uno latere terra Domini Salva-
toris et singulorum, ab alio limite qui decurrit in viam publicam.
et alibi ubi dicitur Grippe. et ubi dicitur Campii, et in Sali-
sano, item, prò solidis .xx. concessit casalem Scapplianum. 15
item, prò solidis .l. casalem Bezanum, ubi est ecclesia San-
cti Abundii. item, prò solidis .xx. in fundo Gabiniano. item, prò
solidis .vili, in Carboniano ad censum reddendum vini mundi de-
cimatas .v. in nativitate sancte Marrie, item, prò solidis .xx. in
e. 165 B Petroriolo, ubi est ecclesia Sancti Sebastiani, || tria modia terre et 20
sextarios .villi, item, prò solidis .xx. ubi dicitur Leianillus. item,
prò solidis .XL. ubi dicitur Centum. item, prò solidis .L. ca-
sales .IL, idest Terentianum et Vicum, et alium casalem qui di-
citur Collis Frigianus. item, prò solidis .xx. concessit res ubi
dicitur Meiana. item, prò solidis .xl. concessit terre petias .11. 25
ad censum reddendum musti mundi decimatas .xii. item, prò
solidis .XX. concessit res in Mediana. item, prò solidis .xxx.
concessit ad Nucellam super fluvio Pharpha. item, prò soli-
dis .XL. concessit Postmontem ubi dicitur Loritulus. item, prò
solidis .xx. concessit res in Facciano. item, prò solidis .xx. con- 30
(i) An. 963 ; R. F. doc. 392. Ascoli e di cui si è discorso in questo
(2) An. 985; R. F. doc. 393. Quc- volume nelle note i a p. 42 e 3 a
sto cambio, che Gregorio di Catino p. 47.
attribuisce qui per errore a questo (3) Le concessioni dell' abbate
abbate Adamo, deve invece attribuirsi Adamo si trovano nel Largitone dalia
all'altro Adamo che fu vescovo di e. lxviii b alla e. lxxix a.
CHRONICON FARFENSE. 331
cessit res in Mutella, ubi est ecclesia Sancti Archangeli, ad Gre-
gorium diaconum filium luliani: a capite serra montis, a pede
rigus Mutelle, a tertio latere terra lohannis et limite, ab alio la-
tere terra Sancti Petri et limite. item, in Terentiano quasdam
5 res et medietatem ecclesie ibidem Sanctp Marie. item, prò so-
lidis .XL. concessi: ubi dicitur Capriolus, in quo est ecclesia San-
cti Salvatoris. et casalem minorem ville Rustice. item, prò
solidis .XX. concessit iuxta Farfam suptus casalem Criptul^. item,
prò solidis .XX. concessit in casale Nazano. item, prò solidis .xx.
IO concessit in Pptroriolo. item, prò solidis .lx. concessit casalem
Pantanulam, et Langrinianum, et Casarinas, et super Albucia-
num terram cum aquimolis suis, et montem qui dicitur Onta :
a capite rigus Scalatus qui pergit Inter rigum Sancti Angeli et
terram quam detinet Gaipo et Sinto, a pede rigagine pergente
15 inter montem de ipso Faldo et rigum Cancelli, || ab alio latere via e. 166 a
ad Sanctum Angelum, a quarto lacum et venientes in Maialine
et terra ipsius et terra quam detinet Campo, et insuper ipsa mo-
lendina, ad pensionem denariorum .xx., de molendinis grani mo-
dia .VI, item, prò solidis .xx. concessit res in Gonfienti, et ec-
20 clesiam Sancte Marie, cum aqua Pharphe, et ipsis molendinis,
et terre modia .vi. item, prò solidis .xii. concessit in casale
Meianula. item, prò solidis .xl. concessit fundum Moranula in
integrum cum aliis vocabulis Vulpiniano et Fossa Martora, item,
prò solidis .e. concessit casalem Terbilianum cum gualdo suo qui
25 vocatur Rosia in integrum. et alium casale qui vocatur Calen-
dinum, et Marcilianum: cuius fines sunt silva Sancti Petri per-
tinens ad Gabinianum, deinde rigus Calentinus, a pede fluvius
Tiberis, a quarto latere alius rivus. et alium locum qui vo-
catur villa Rustica, et aquimolum in Montaniano, et tertiam
30 partem Castellionis, et ecclesie Sancti Laurentii, et aquimoli
ibidem. et in territorio CoUinensi in fundo Quarazano, et in
Tezano. item, prò solidis .e. concessit casalem Bezanum in
integrum: a capite limite distante inter Sorbilianum et Bezanum,
a pede Pharpha, ab uno latere rigagine veniente a Monte
S^ Opero in Pharpham, ab alio rigagine veniente de Sorbiliano
inter Venerias et Bezanum in Pharpham ubi distat gurgus Va-
332 CHRONICON FARFENSE.
lentini, cum castello si tacere ibi voluissent, et ecclesia San-
c- i66 B cti Abundii. Il item, concessit Rome in regione nona in Scorti-
clari criptam sinino opere constructam, habentem post se arcus
quatuor cum cubitellis suis ('). item, concessit curtem Sancti Be-
nedicti in Currise (*\ item, prò solidis .ce. concessit in fundo 5
Paterno, et in fundo Usano. item, prò solidis .xx. concessit
in Paternione ad aquimolum faciendum et terre modia tria ad
pensionem grani modia .n., ordei modium .1. item, prò soli-
dis .XXX. concessit in colle de Fuke. item, prò solidis .xl. con-
cessit casalem Canalis. item, prò solidis .xxx. concessit res in io
Turri modiorum .v. ad pensionem denariorum .vi. et vini mundi
medietatem, et quartam. item, prò solidis .xxx. concessit res
in Cassiano, et alias res iuxta Pantanum ad pensionem denario-
rum quatuor, et quartam et medietatem vini. item, prò soli-
dis .XXX. concessit res in Caniano. item, prò solidis .xx. in 15
Turiano modiorum .v. item, prò solidis .e. concessit res in Ali-
niano, et iuxta Currisem. item, prò solidis .LX. concessit res in
Criptule. item, prò tribus librabus concessit in Aliniano, et
iuxta Currisem. item, prò solidis .xii. concessit res in Coroliano.
item, prò solidis .xxx. concessit res ubi dicitur Lacus. item, prò 20
solidis .XX. concessit res in Turiano ad quartam et vini mundi
medietatem. item, prò solidis .cl. concessit in Aliniano iuxta
Currisem. item, prò solidis .xii. concessit res in Turiano.
item, prò solidis .LX. concessit res ubi dicitur Pinianus. item,
prò solidis .e. concessit in Rescaniano modia .l. et alias res in 25:
Acutiano. item, prò solidis .e. concessit casalem Lanianum cum
e. 167 A ecclesia Sancti Stephani, et ecclesiam || Sancti Heleutherii iuxta ri-
(i) La concessione è del dicem- « Maccano,asecundo laterepostipsam
bre 958, largita dall' abbate Adamo a « criptam campus qui vocatur de Ago-
terza generazione ai coniugi Leone e « nis, a .111. latere cripta et domus
Boniza. La scrisse « Stephanus scrinia- « Gregorii et Marozae iugalis, a .1111.
K rius et tabellio urbis Rom? »:«... res « latere via publica » ; Lar^itorio,
« huius monasterii Rom? in regione e. Lxxiii b.
« nona in Scortecclari, griptam si- (2) La corte di S. Benedetto fu
« gnino opere constratam, habentem largita dall' abbate Adamo « Leoni
« post arcus quatuor cum cubitellis « duci atque camerlingo, seu Cristi-
« suis. a primo latere gripta de Be- « dui? iugali » il 20 febbraio 960;
« nedicto presbitero qui vocatur de Largitorio, e. lxxiii b.
\
CHRONICON FARFENSE. 333
gum Mutelle. item, prò solidis .xx. concessit in Musileo me-
dia .II. item, prò solidis .lxxx. concessit locum qui nominatur
Pompeie ad Gaiderisium etOcteramum filios Liuze: a capite Mo-
numentum antiquum qui decurrit in Pharpham et rigum qui de-
5 scendit inter Salisanum et Massam, a pede Pharpha sicut coniun-
gitur cum rivo a Salisano, ab uno latere Pharpha, ab aHo rigus
descendens in Pharpham. item, prò sohdis .lx. concessit res in
Cassiano. item, prò solidis .xxx. concessit res in Asiniano. item,
prò solidis .XX. concessit ecclesiam Sancti Gordiani cum petia
IO terre iuxta eam. item, prò solidis .e. concessit res in Teren-
tiano, et ahas ibidem iuxta Currisem, ad pensionem denario-
rum .VI. et quintam de omnibus. item, prò solidis .xx. concessit
res in Meianula. item prò solidis .xl. concessit res in Centum.
item, prò solidis .xl. concessit res in Prata. item, in curte San-
15 cti G jhulii concessit casalem unum iuxta ripas Sacerdotis. item,
prò solidis .XL. concessit res in Loriniano. item, prò solidis .ce.
concessit res in Paterno iuxta terram Sancte Victori^.
Per idem tempus bellum magnum commissum est prò con-
tentione marchie Firmane inter Ascherium et Sarilonem. in qua
20 prevalens Sarilo interfecit Ascherium, et optinuit Marchiam ^^\
contra quem Hugo rex exarsit magno furore persequens illuni
prò eodem Ascherio germano suo. et cum esset idem Sarilo in
quodam reclusus Tuscano oppidulo, videns se nulla ratione illuni
effugere posse, noctu indutus monachilem vestem, et summo || dilu- ^' ^^7^
25 culo, ligato in gutture fune, eius se potestati tradidit. et mo-
tus rex misericordia super eum, perdonavit ei ipsam culpam, ac
preposuit eum supra cuncta monasteria regalia infra fines Tuscie
et Firmane marchi^. cui omnes humiliati sunt eorundem mo-
nasteriorum abbates, excepto Hildeprando invasore, sed prevalens
30 Sarilo ad tempus, de prenominato castello Sanct^ Victoria eiecit
illum. iterum supervenit Hildeprandus, et turpiter inde expulit
illuni, secunda autem vice Sarilo recuperavit indeque eum eiecit;
sed pauco tempore advixit. mortuus est quoque ac sepultus ibi^^).
(i) An. 940. Vedasi la nota 2 a nota i a p. 43 di questo volume e
p. 42 di questo volume. il documento del Largiiorìo pubbli-
(2) Riguardo a Sarilone vedasi la catenella nota seguente. Liudprando
334 CHRONICON FARFENSE.
An. 943?-94$? Hic deniquc prcdictus Sarilo vigesimus noniis extitit in hu-
ius sacri ccnobii regimine. cuins ullam in iioc monasterìo non
reperì auctam acquisitionem prcter hanc quam hic denotavimus
largìtionem. nanque prò solidis sex nummorum concessit me-
dietatem Farfe quc vocatur Garrula in villa Rustica ^^\ 5
e. 168 A Per idem autem tempus lohannes papa prcfatus prò sua ne-
quitia expulsus, fugiit ad partes Campanie, ibique in silvis et
montibus latitabat more bestie. tunc Otto imperator Romani
venit. quem omnes Romani, consensu cleri, rogaverunt ut Leo-
nem protoscriniarium eligeret, papamque constitueret ^^\ quod io
et factum est. qui sedit anno .1. et mensibus tribus. quo vi-
vente, inique consiliati sunt Romani ut sceleratum lohannem
reducerent et domnum Leonem abicerent. facta est autem fa-
mes magna in tota Urbe. exiens vero inde domnus Leo in
partibus Spoletanis ad imperatorem venit. qui statim militibus 15
armatis, coatra Romanos maximas insidias paravit. Romanorum
autem nuntii ad eum in Reatina civitate venerunt, mortemque
lohannis intimantes, Benedictum ei diaconum petierunt, sed mi-
nime optinere valuerunt. revertentes autem legati, eundem ele-
gerunt Benedictum sine consensu imperatoris. unde imperator 20
magis in iram exarsit, et civitatem undique giravit, et in tantam
penuriam adduxit, ut modius furfuris venderetur triginta denariis.
narra diversamente questi fatti, e dice (2) Così reca il testo, ma nel Liber
che Sarilone combattè Anscario per Pontifìcaìis si legge : « Tunc omnes
mandato del re Ugo; ^«/a/)0(io5/j,V, 5-8. «Romani, uno consensu et una vo-
(i) An. 945. «Quidam Domnella « luntate, clerici et laici, rogaverunt
« diacona religiosa Dei, et lohannes « imperatorem ». Tutti i fatti narrati
« filiusBenedicti, susceperunta domno in questo passo sono tolti, con dici-
« Sarilo abbate annis .xxxnii res iuris tura abbreviata, ma spesso con le stesse
« huius monasteri! in territorio Sabi- parole, dalla Vita di Giovanni XII;
« nensi, medietatem Pharph? qu? vo- Liber Poniìfìcalis, ediz. Duchesne, II,
« catur Garrula, in loco ubi dicitur 246. E cf, anche Liudprandi Histo-
« villa Rustica, pr^tio solidos .VI., pen- ria Ottonis, capp. 8-21; Mon. Gemi.
« sione denarios .vi., pena solidos .XX. hist. Script. III, 342; Bhnedictus S. An-
« fArdemannusnotariusscripsi, mense dreae, ibid. p. 718; Contini. Regi-
« martio, indictione .111., temporibus nonis, ibid. I, 625. Sulle fonti far-
ce Marini iunioris pap?, anno .111. fensl delle vite pontifìcie cf. I. Giorgi,
« f Domnella diacona. -{-lohannes ro- Appunti su alcuni manoscritti del a Li-
(V gator. f Andreas, f Petrus, f Arnal- ber Pontifìcaìis» in Archivio della R. So-
« dus testes » ; Lrtr^//or/o, e. Lxxviiii a. cietà romana di storia patria, XX, 248.
CHRONICON FARFENSE. 335
coangustati vero Romani innocentem Benedictum imperatori tra-
diderunt, et domnum Leonem papam coacti receperunt, spon-
dentes ei et domno imperatori super corpus beati apostoli Petri.
dimisìt autem eis quanta et qualia mala perpessus est ab illis.
5 Tricesimus autem buie congregationi prefuit abbas lohannes ^n. 966-997
tertius ^^\ hic acquisivit preceptum imperiale a domno Ottone
imperatore de omnium huius monasterii bonorum optima libertate.
In nomine sanct? et individua Trìnìtatìs. Otto superna miserante eie- An. 967.
mentia imperator augustus. si loca divino cultui^mancipata studiose no- tone"i?onferm?ii
IO stra auctoritate confirmamus, id nobis ad presentis vite spatium et ad eterne monastero nel pos-
'■ ' * '^ ^ ^ sesso dei suoi beni
glorie bravium sustentamen esse minime diffidimus. proinde omnium fide- ^ dei suoi privile-
. g'C3)-
lium sanct? Dei Ecclesia nostrorumque pr^sentium scilicet et futurorum
noverit sollertia, qualiter lohannes venerabilis abbas monasterii sanct§ et
intact? semperque virginis Mari? in territorio Sabinensi siti, in loco qui di-
15 citur Acutianus, una cum religiosorum monachorum collegio, nostram adiit
celsitudinem, obnixe deprecans, ut prò Dei amore nostrique statu imperii
nostra imperiali auctoritate eidem monasterio per hoc nostrum preceptum
dignaremur confirmare pr^cepta a pr^decessorum nostrorum regum et impe-
ratorum constituta. nos autem eum cum monachis suis iuste petentem
20 cernentes, sub nostri mundiburdii tuitione recepimus, et nostrum illi impe-
riale preceptum fieri iussimus, per quod universas monasterii sui res mobiles
et immobiles, tam qu? per nostram nostrorumque pr^decessorum liberalita-
tem, quamque et per aliorum quorumlibet fidelium Christi magnificentiam || col- e. 169 a
lat? et acquisii? sunt, tam etiam qu? per pr^cepta regum Langobardorum,
25 Liutprandi scilicet, Ratgisi, Haistulfi ac Desideri], seu et imperatorum Fran-
corum, Caroli videlicet, Hludovici et Hlotharii, nec non et alterius Hludo-
vici atque Caroli, etiam et Berengarii, sive et per privilegia pontificum,
Adriani certe et Stephani atque Paschalis constituta sunt, seu etiam confir-
mata, propter divinum amorem et reverenliam sanct? Dei genitricis Mari?
30 perpetuo corroboramus. qu? omnia nominatim ac singillatim decreto inse-
rendo sancimus atque confirmamus, propter futuras pravorum hominum
infestationes atque inquietudines. idest fundum Acutianum, ubi idem vene-
rabile monasterium constructum est, cum finibus et appendiciis suis in inte-
grum. fundum Calistrianum, in quo est ecclesia Sancti Laurentii. fundum
3^ Pompeianum. fundum Pinianum. fundum Cervinariam. fundum Aria-
num, in quo est ecclesia Sancti Paterniani. fundum Artrianum. fundum
20. et nostrum] Nel Regesto nostrumque
(i) Vedasi la nota a p. 45 di questo (2) Effigie dell'abbate Giovanni III.
volume. (3) R- F. doc. 404.
S3^ CHRONICON FARFENSE.
Ordeolum. fundum Mutell?, in quo est ecclesia Sancti Angeli. undum
Uibanam, qui et vicus Sagi vocatur, in quo est ecclesia Sancti Viti, cum
pratis, silvis et aquimolis vel omnibus ad eum in integrum pertinentibus.
ex fundo Adriano, uncias tres, in quo est ecclesia Sancti Valentini. fundum
Medianam. fundum Casalamantis. ex fundo Arcuniano unciam unam, 5
ex fundo Aterniano uncias sex. ex fundo Silvaniano uncias sex. ex fundo
C.169B Antiano uncias novem, ubi est ecclesia Sancti Felicis. fundum || Agellum,
fundum Cicilianum, in quo est ecclesia Sancti Donati, fundum Patrinionem.
fundum Gignianum. ex fundo Scandivano uncias quatuor. fundum Cri-
ptulas. fundum Marcellianellum prò unciis quatuor. fundum Apicianum, IO
qui et Longitia, in quo est ecclesia Sancti Gordiani. fundum Scaplianum.
fundum Testam. fundum Paternum. fundum Paternionem. fundum Cen-
tum. fundum AHnianum. fundum Terris, in quo est ecclesia Sancti Lau-
rentii. ex fundo Pendigiano uncias duas. fundum C?sarianum. fun-
dum Pulgìanum. fundum Ventilianum. fundum Fornicatam cum traiecto i j
suo seu gualdum in integrum, in quo est ecclesia Sancti Gethulii et Sancti Be-
nedicti, cum omnibus eis generaliter in integrum pertinentibus. fundum
Germanicianum in integrum, ubi est ecclesia Sancti Petri. fundum Musileum.
fundum Cassianum. ex fundo Staberiano uncias sex. fundum Casulam.
fundum Lacanianum. fundum Medianam. fundum Marcilianum. fundum 20
Monacianum. fundum Fisianum, fundum Canianum. fundum Lari-
nianum. fundum Balburianum. ex fundo Classiceli? uncias tres, ubi est
ecclesia Sancti Petri. ex .fundo Fuliniano uncias sex. ex fundo Rigiano
uncias sex. ex fundo Pontianello uncias sex. fundum Perticatul?. ex
fundo Aurificis uncias sex. fundum Pacilianum. ex fundo Cassiano un- 25
cias sex, in quo est ecclesia Sanct? lusl?. fundum Mallianum, in quo est
ecclesia Sanct? Eugeni?. ex fundo Figniano uncias sex. ex fundo Cister-
nul? uncias octo. ex fundo Occiano uncias septem et semis. ex fundo
e. 170 A Arunciano uncias sex. || fundum Olivulam. fundum Pontianellum. ex
fundo Bussuli uncias novem et scripulos tres. item exinde unciam unam. jo
ex fundo Macerul? uncias sex. ex fundo Rofìano uncias tres, in quo est
ecclesia Sancti Stephani. ex fundo Macerul? uncias quatuor. ex fundo
Cassiano unciam unam. ex fundo Sepiciano unciam unam et dimidiam.
ex fundo Mediana uncias duas. ex fundo Marciani uncias duas et dimidiam,
ubi est ecclesia Sancti Victorini. ex fundo Prata uncias tres. ex fundo jj;
Argasiano uncias quatuor. ex fundo Catoniano uncias duas, in quo est
ecclesia Sanct? Sabin?. ex fundo Arsura uncias quatuor. ex fundo Agel-
lari uncias duas. ex fundo Latiniano uncias duas. ex fundo x\ltariolo un-
cias duas. ex fundo Argasiano tres partes de uncia. ex fundo Petiniano
uncias duas. ex fundo Puptiano uncias quatuor. ex fundo Domitiano ^o
IO. Sci lesto prò uncias 50. exinde] Nel Regesto ex fundo Bussuli
CHRONICON FARFENSE. 337
uncias quatuor, in quo est ecclesia Sancti Stephani. ex fundo Crispiniano iin-
cias tres. ex fundo Cisiniano uncias novem, in quo sunt peciosi? Sanct? Ma-
ri? et Sancti Silvestri. ex fundo Lucaniano unciam unam, in quo est qc-
clesia Sancti Petri. ex fundo Begiano uncias duas. fundum Ortisianum.
5 ex fundo Cipiriano unciam unam, in quo est ecclesia Sancti Calistrati. ex fundo
Reggiano unciam unam et semis. fundum Catilianum. fundum Criptu-
las, ubi est ecclesia Sancti lohannis. fundum Serranum. fundum Pontia-
num, ubi est ecclesia Sancti Valentini. fundum Verrucul?. fundum Mon-
tanianum. fundum Bebcianum, in quo est ecclesia Sancti Abundii. ex
IO fundo Lamniano uncias sex, ubi est ecclesia Sancti Stephani. fundum
Turianum, in quo est ecclesia Sanct? Mari?, fundum Morianulam. fundum
Follianum, in quo est ecclesia Sancti Sabini. ex fundo 1| Monumento Cupi c« ^7°^
uncias sex. fundum Terbilianum. ex fundo Pr^torioli uncias sex. ex
fundo Serviliano uncias sex, ubi est ecclesia Saccti Antimi. ex fundo
15 Gabiniano uncias sex. ex fundo Labariano uncias quatuor, in quo est ec-
clesia Sancti Gethulii. ex fundo Beagianelli uncias quatuor. fundum Ar-
rianum, in quo est ecclesia Sancti Laurentii. ex fundo Tulliano uncias sex,
in quo est ecclesia Sancti Valentini. fundum Anianum. ex fundo Muc-
ciano uncias tres. fundum Paternum, in quo est ecclesia Sancti Valentini.
20 fundum Casa Victoris. ex fundo Bassiano uncias sex, in quo est ecclesia
Sancti Victorini. ex fundo Cassiano uncias sex, ubi est ecclesia Sancti Ce-
sigli, ex fundo Auriclano uncias sex, ubi est ecclesia Sancti Petri. ex
fundo Siliglani uncias tres, ubi est ecclesia Sancti Angeli. ex fundo Gra-
niano unciam unam. fundum Mignianum, in quo est ecclesia Sanct? Helen?.
25 fundum Mallianum, in quo est ecclesia Sancti luvenalis. ex fundo Antiano
uncias sex, ubi est ecclesia Sancti Petri. ex fundo love uncias sex. ex
fundo Pr^toriolo uncias sex, in quo est ecclesia Sancti Sebastiani, ex fundo
Husiiano, qui et Hilianus [vocatur], uncias sex, in quo est ecclesia Sanct? Ana-
tholi?. ex fundo Thechinul? uncias sex, ubi est ecclesia Sanct? Victori?. ex
3 0 fundo Paterno uncias sex, ubi est ecclesia Sancti Victorini. ex fundo Sal-
liano uncias tres, ubi est ecclesia Sancti Martini. ex fundo Coriliano un-
cias tres. fundum Forianum, in quo est ecclesia Sancti Tholomei. ex
fundo Lusiano uncias tres. ex fundo Cullano uncias quatuor, seu et medie-
tatem de gualdo qui dicitur Laurus, et medietatem de portione Probati ca-
30" staldii. Il ex fundo Paterno unciam unam et semis. ex fundo Valeriano uncias e. 171 a
quatuor, in quo est ecclesia Sancti Martini. ex fundo Corviano uncias sex,
in quo est ecclesia Sancti Pancratii. ex fundo Bagiano terram modiorum
septem. ex fundo Ophiani unciam unam et semis. ex fundo Lucigiano un-
ciam unam et semis. ex fundo Viarii uncias tres. ex fundo Acutiano uncias
IO. sex] Nel Regesto tres 12. Cupi] Così nel testo. 15. sex] Nel Regesto duas
16. Nel Regesto Bagianelli 28. Le parole fra parentesi quadrate mancano nel testo
del Chronicon e si suppliscono togliendole dal Regesto.
Chron. Farf. I. 22
jjS e IIRONICON FARFHNSE.
odo, in quo est ecclesia Sancii Gregorii. funduni Motlanuni, in quo est
f^cclesia Sancii Angeli. funduni Furianum. funJum Paternum posituni in
Variano et Inciliano, in quo est ecclesia Sanct? Cecili?, fundutn luscianum
in integrum. ex fundo Agello uncias novem. funduni Sentianum, in quo
est ecclesia Sancii Antimi. fundum Privaliiii. fundum Albucianum cum e
nppendiciis suis. gualdum Tancies in integrum per loca designata siculi
primitus ab ipso monasterio possessum [et concessum] est. fundi FindiFiani
uncias duas. ex fundo Passiano uncias sex. ex fundo Antariano uncias sex.
ex fundo Gas? Surd? uncias duas. ex fundo Terbiliano uncias sex. ex
fundo Gesa Gandida uncias sex. ex fundo PoUiano uncias sex. ex fundo io
Leonis terram modioruni decem. ex fundo Leogniano uncias sex. ex
fundo Vaiano uncias sex. ex fundo Vetusiano uncias sex. ex fundo Servi-
liano uncias .mi. ex fundo Musino uncias septem. ex fundo Seriole uncias
sex. ex fundo Mariano uncias sex. item, ex fundo Serviliano portiunculam
unam. ex fundo Pr^torii portiunculam unam. ex fundo Galignani portiun- ic
culam unam. ex fundo Sisiniani uncias octo. ex fundo Gatiniano unciam
unam. ex fundo Gai unciam mediam. ex fundo Turiano uncias undecim.
ex fundo Bariano uncias undecim. ex fundo Salisiano uncias decem. ex
e. 171 B fundo Basiano uncias decem, ubi est ecclesia Sanct§ Mari?. || fundum Garbo-
nianum, ubi est ecclesia Sancii Marcelli, fundum Lucianum, ubi est domus- 20
eulta in integrum. ex fundo Ariano uncias duas. ex fundo Sepliniano uncias
septem et semis. [ex fundo Septiniano unciam unam et semis. item, ex
fundo Septiniano uncias sex.] fundum Pipilianum cum appendiciis suis in
' integrum. fundum Scandilianum. fundum Antiquum. ex casale Anliano
uncias tres. et olivelum in Purpuraria. [nec non] et res quas pi? memori? 25
Hloiharius imperator per sua pr?cepta eidem contulit monasterio et confir-
mavii. idest gualdum [qui dicitur] Tancies. et curtem [qu? vocatur] Vallantls
cum omni integritate [et appendiciis suis], quas Hildeprandus dux per sua
confirmavit pr?cepla. et res Teudemundi [quas tradidil Teudemundo et ipse
Teudemundus per instrumenta cartarum pr?f-\to delegavit monasterio. eliani] jO
et curtem Tatianum qu? fuit Luponis [quam domnus apostolicus Adrianus
Luponi per suum pr?ceptum confirmavit, et ipse Lupo per cariulam simul
cum ipso pr?cepto eidem delegavit monasterio cum omni integritate. etiam]
et monasteria virorum et puellarum, [qu? nuncupantur his nominibus:] idest
monasterium Sancii Marci evangelista, [quod] situm [est] iuxta murum Spo- ^J
letan? civitatis, quod domnus Garolus augustus ad idem monasterium per
suum confirmavit pr?ceptum. et cellam Sanct? Mari? infra caslrum Veler-
bense, et ?cclesiam Sancii Valeniini in Burgo cum eorum omnibus pertinen-
2. fundum Furianum manca nel Regesto, io. Nel Regesto Gasp Candid^ 22. Nel
Regesto la indica-{ionc delle sette onde e mei^a e divisa in due notazioni come si Ifg^f f'**
parentesi. 29. et res Teud. nel Chronicon, ma nel Regesto come si leg^e fra pareti-
tesi. 31. quf fuit Luponis nel Chronicon, ina nel Regesto come si legge fra parentesi.
CHRONICON FARFENSE. 339
tiis, item, cellam Sanct? Mari? iuxta fluvium Minionem cum gualdo suo et
omnibus ad eam pertinentibus. et [item], aliud monasterium [quod dicitur]
Sancti Salvatoris non procul a pr^dicta civitate Spoletana. monasterium
puellarum [quod nuncupaturj Sancti Georgi! [et quod est constructum] sub
5 muro civitatis Reatin?. et ^cclesiam Sancti Angeli [Michaelis archangeli,
positam] super fluvium Mellinum iuxta civitatem Reatinam cum omni inte-
gritate [sua]. item, ^cclesiara Sancti Petri in Pisia. et alibi ^cclesiam
Sancii Thom? cum suis pertinentiis. Sanctum lohannem in Tazano. et
Sanctam Agathen in Paludibus. et Sanctum Leopardum cum omnibus eo-
10 rum rebus et pertinentiis. curtem Sancti Heli?. || et curtem Sancti lacobi. e. 172 a
et curtem Sanct? Agath? cum omnibus ad eas in integrum pertinentibus.
Sanctum quoque lohannem in Asera. et Sanctum lustinum cum omnibus
suis pertinentiis. in Tore curtem unam Sanct? Mari? in Corneto. et in
Narnate curtem unam. Interamnes curtem unam Sanct? Mari? in Mediana
I r cum omnibus ad ipsas pertinentibus. monasterium quod vocatur Sancti Sil-
vestri et Sanct? Marin? cum omni integritate. et curtem Sancti Salvatoris
suptus murum civitatis Firman?. et curtem Sancti Gervasii in integrum.
curtem Sancti Sigismundi cum omnibus rebus suis. et terram de Paratinis.
curtem Sancti Angeli de Villamagna. curtem Sancti Desiderii. et curtem
20 de Cupresseto. et curtem Sancti Angeli in Niviano. et curtem Sancti Ve-
nantii. et curtem de Columnellis. [et] curtem Sanct? Felicitatis [cum
universis earum in integrum pertinentiis. terras [in locis] de Raviliano et
[de] Solario, curtem Sanct? Mari? in Motiano, et curtem de Caminatis
in loco qui vocatur Murrus. curtem de Brexiano [in loco qui vocatur * * *
25 et] cellam filii Guazonis. curtem Sanct? Mari? matris Domìni. curtem
Sancti Maroti. et curtem [qu? vocatur] de Valle. curtem Sanct? Marin?
de Ortatiano. et curtem Sancti Salvatoris in Memoriis, curtem de Blo-
tenano. curtem Sancti Antimi. et curtem Mentis Falconìs. [et curtem
Sanct? Mari? Interamnes. item, contra fluvium Clentis]. curtem Sancti
30 Silvestri infra civitatem Firmanam, et alibi curtem Sancti Sabini, et curtem
[qu? vocatur] in Pr?torio [cum omnibus rebus et pertinentiis earum ex integro],
monasterium Sanct? Mari? in Insula cum curte Sancti Martini in Aquatinis.
et aliam curtem Sancti Martini [qu? est] in monte super Asulam. curtem
[de] Rotei!?, et terram || de Maceriatinis [cum universis appendiciis earum]. et e. 172 b
3 r curtem de Mollano, in qua est ?cclesia Sanct? Victori?. et curtem Sancti Be-
nedicti, et Sanctam Mariani positam in Muris. curtem Sancti Angeli inter
duas Tinnas. et aliam curtem Sancti Angeli in loco qui vocatur Murgia-
num. h?c sunt in comitatu Firmano et Camerino. Sanctum Angelum in
Lanciano, et curtem de Salanbone, atque curtem Sancti Gregorii in Trave-
5. Sancti Angeli nel Chronicon, ma nel Regesto come si legge fra parentesi.
II. Nel Regesto eam 26. Marine] Nel Regesto Marig 28. Nel Regesto de
Sancto Antimo - de Monte Falconis
340 CHRONICON FARFENSE.
nanum, cuin omnibus locis et rebus pertinentibus ad supradictas curtes, ?c-
clesias seu terras in integrum. in comitatu vero Hausimano curtem de
Monte Polisco [cum omnibus ad eam pertinentibus. et] in comitatu Ascu-
lano curtem Sanct? Mari? in Salustano. et curtem Sancti Angeli in Valle
Veneria. [et curtem] *♦*•♦♦♦ in comitatu Aprutiensi. curtem e
de Motiano. et in comitatu Teatino monasterium Sancti Stephani in Lu-
cania, quod Hludovicus imperator per suam pr?ceptionem eidem sancto mona-
sterio cum omnibus rebus ad se pertinentibus condonavit. item, in Pin-
nensi comitatu curtem qu§ dicitur ad Montem Peditum cum castello quod
ibidem fdificatum est. et curtem aliam prope se cum omnibus in integrum io
qu? eis pertinent. in territorio quoque Balbensi duas curtes, idest San-
ct? Mari? in Graiano et Sancti Angeli, cum aliis curtibus et locis ex integro
pertinentibus ad eas. in Furconensi territorio curtes tres. in Furcone « ♦
************** [et] in Eciculis gualdum unum. in Ami-
c. 175 A ternino territorio || monasterium unum vocabulo Sanct? Mari? in Lauriano [ex IJ
integro, item], curtem de Columento cum ?cclesiis duabus, idest Sanct? Mari?
et Sancti Benedicti. Interocrino curtem Sanct? Mari? in Caprariciis. [et
aliam curtem, sive] monasterium quod dicitur Vallantis. et monasterium
puellarum quod nominatur Sanct? Mari? in Sextuno cum universis qu? ad
eum pertinent in integrum, similiter apud Sabiniam fundum Aquinianum. 20
fundum Canale, fundum Casa Pauli et Montem Operis in integrum, atque
in Moiano gualdum unum in integrum. et res quas pi? recordationis HIo-
tharius per pr?ceptum firmitatis et confirmationis su? in eodem contulit [et
confirmavit] monasterio, idest res Maioriani, et uxoris ac filiorum eius, [quas
ille possedit, vel ei dat? fuerunt ex concessione regum et reginarum, du- 25
cumque, vel qu? per affiliationem^ vel comparationem, sive alium quem-
libet contractum, ad eum pervenerunt], seu et portum in Aso. et res
quas Hildeprandus dux ei per sua pr?cepta condonavit, ac domnus Ca-
rolus imperator eidem Maioriano confirmavit, [vel qu? ab ipso donino im-
peratore possessa sunt et ex sua donatione et confirmatione ad idem ipsum 30
monasterium pervenerunt. slmili modo et res Benedicti pr?sbiteri, et Ma-
gnonis, et Hildeprandi, et Benedicti nepotis eius. et res Gaidoaldi. et res
Tanicisi, sive Pipini pr?sbiteri filii eius.] et res Helin? anelli? Dei. [et res
Gualtarii filii Rimonis. et res Scammar?. et res Scamperti filii eius. et
res Pergonis, et Liutprandi pr?sbiteri. et Sonduli cl?rici. et Guillonis. ^^
et Guilliprandi filii eius. et Baselli. et Palumbi. et Theudelasii. et Hau-
tonis. et Audonis filii eius. et Rodilind? uxoris eius. c?nobium quoque
Beati Stephani, quod situm est in finibus Beneventanis, cum curtibus, cel-
5. Lacuna dì sci 0 sette parole nel Chronicon e nel Regesto. i?-i4« Lacuna di
due linee e mena. 17. Le parole et Sancti Benedicti. Interocrino curtem Sanctp Mario
mancano nel Regesto. 21. et] Nel Regesto atque 22. recordationis] Sei Re-
gesto memorie 27. et res] Nel Regesto vel alias res 55. Nel testo Helcnp
CHRONICONFARFENSE. 341
lulis, gualdis, vel omnia et in omnibus ad eum pertinentibus. res vero
Gualdonis et Arduini patris eius et res Halaisi et Gisulfi ********
ìtem Hermenfredi et uxoris eius, et Picconis res, et Theoderici, seu Hilderici
filii eius, nec non et Tacìperg? genitricis eius, et Hilsperg? coniugls eius.
5 sive etiam] et gualdum [quod est] in fìnibus Reatinis, quod nuncupatur
Rivus Curvus, [per loca designata vel denominata] sicuti in pr^cepto domni
Caroli continetur. et piscatores [manentes] in territorio Reatino, [in loco qui]
ubi dicitur Septempontium, cum uxoribus et filiis et piscationem eorum.
[nec non et piscationem quam ipsi facere consueverunt, cum omnibus rebus
IO suis.] [insuper et res quas advocatus Ingoaldi abbatis in pr^sentia Aladrammi,
et Adelardi, seu Leonis missorum quondam domni Karoli, super Guinigisum
quondam ducem legibus conquisivit, et iudicia evindicata exinde accepit. idest
res quas Paulus et coniux sua, sive Gemmulus et Maurica ad idem delegaverunt
monasterium, etiam et res quas Salomon Francus ìbidem contulit. insuper
15 et res de quibus Perto abbas instrumenta cartarum pi? memori? Pippini osten-
dit, per qu? nobiles viri et femin? eidem monasterio solemni donatione con-
tulerunt, idest res Sturaci et Petri filli eius. et res Gelsi et uxoris. et res
Zabennonis et uxoris eius. res Petri clerici de Camerino. res Arialdi
presbiteri et sororis eius. res Azilonis presbiteri, et Aliprandi filii Sicipori.
20 et res Asterami et lohannis et Teudini fratrum. res Grisonis Spoletani, et
Scarna filii Scamperti. res Ursi et uxoris eius, et Luponis et Atterisi
fratrum, et res Teudimundi nepotis eorum. res Scatolfi et Formos?
uxoris eius, et lohannis filii eius, quas ille per cartulas oblationis seu dona-
tionis ad idem contulit monasterium. res Bufimi? anelli? Dei relict? quon-
25 dam Lamperti, et res Mari pr?sbiteri Firman? civitatis.] res Theophanii
comitis et Patrici? coniugis eius, [nec non et Ravennonis, et Theophanii et
Raziperg? uxoris eius. res Hilderici patris Audulfii, et Zangronis et Probati,
Picconis et Grimaldi fratrum. res quoque Petri de Furcon? filii Rodepaldi,
res cuiusdam Guinigisi ducis, vel Maisind?, quas ipsa dedit in finibus Bal-
30 bensibus et Furconinis]. res itaque omnes superius conscriptas cum omnibus
ad se pertinentibus vel aspicientibus, mobilibus sive immobilibus, sicuti eas
pr?fati homines possederunt olim, et instrumenta donationis eorum memo-
ratum venerabile monasterium tenuit vel possedit, et, [sicuti superius dictum
est,] qu? ex munificentia regum reginarumque, pontificum, ducum, castal-
35 diorum, vel ex collatis populi, sive c?terorum fidelium largitale, || vel etiam e 175
monachorum qui in idem monasterium suas animas salvare cupientes intrave-
runt, ibidem delegata sunt, atque ex pr?terito et moderno tempore s?pe dictum
monasterium possidere videtur, cum monasteriis, cellulis, xenodochiis, ?c-
clesiis, curtibus, villis, fundis, vel casalibus, piscariis cum piscatoribus suis,
2. Lacuna di due parole. 5. Nel Regesto Reating civitatis 7-8. in loco qui invece
di uhìnel Regesto. 8. Le parole et piscationem mancano nel Regesto che reca invece le
altre corrispondenti inserite fra parentesi quadrate arr. ^-10. 50. itaque] AT^/ Regesto vero
342 CHRONICON FARFHNSE.
scrvis, ancillis, libellariis, cartulalis, offertis, opilionibus, gualdis, moleiidinis,
sub omni integritate ad ipsum venerabile monasterium, nostris futurisque tem-
poribus, omnimodo confirmamus. pr?cipientes ergo iubemus, atque per hanc
nostr? auctorltatis confirmationem sancimus, sicuti in aliorum augustorum
et regum continetur pr^ceptis, ut nullus pontifex, fpiscopus, aut abbas, dux, j
castaidlus, actionarius, seu quilibet reipublic? procurator, memorato lohanni
venerabili abbati, vel successoribus eius, sive agentibus ipsius monasteri!, de
omnibus rebus superius nominatis, vel de his qu? ad eos pertinent, et qu?
deinceps, divina largiente gratia, ibidem fuerint condonata, ullam calumniam
aut iniustam infestationem facere uUo unquam tempore pr^sumat. sed liceat io
eidem pr^dicto abbati successoribusque suis easdem res quieto ordine tenere et
possidere. pr?cipimus etiam, ut si quis, temerario ausu, servos et ancillas iam
e. 174 A (.lieti monasteri iniuste occidere pr^sumpserit, ^munitatis nostr^, || sicuti de
c?teris rebus, cogatur exsolvere summam. similiter iubemus atque pr^cipi-
mus, ut nullus eos de quibuscumque rebus sine publici malli compellatione l j
dispoliare, vel de rebus monasteri! invasionem facere pr^sumat. nec non
et de omnibus animaliis monasteri! in fìnibus ducatus Spoletani ita defmimus
atque iubemus, ut in pascuis publicis omni tempore debeant pabulari vel nu-
triri, sive illa, sive hominum illius monasterii, sine omni datione, castaldatico,
^scatico, herbatico, vel glandatico. et nuUam molestìam ncque in ponte, 20
neque in via, ncque in qualicumque loco patiantur. sed semper illibata ambu-
lent ubi publica animalia consueta sunt pabulari. concedimus quoque si-
militer omnia communia pascua, hoc est figuaidas, ut sicuti illi homines qui
res suas pr^fato monasterio dederunt, et eas per diversa loca, ita, nullo con-
tradicente, eas pars monasterii teneat et possideat, laboret et exerceat, ubi- 25
cumque partem suam cognoverìt iuxta quod eis utile fuerit. et liceat illis
propriam terram monasterii omni tempore defendere atque integrare, tam in
Reate in loco qui dicitur Lingla et Quintilianum, et in Amiterno in loco qui
vocatur Laurianus, quamque et in comitatu Firmano, seu in quibuslibet reli-
quis locis, vel animalia eorum ad pabulandum mìttere absque cuiuslibet 30
e. 174 B person? vel potestatis contrarietate. insuper et omnia j| qu? reges Lango-
bardorum, idest Liutprandus et Haistulfus, Ratgisus ac Desiderius, nec non
et duces, sive qu? pi? memori? imperatores augusti per sua pr?cepta ipsi ve-
nerabili monasterio propter amorem Dei et domini nostri Ihesu Ghristi et
sanct? atque intemerata Genitricis eius, in cuius nomine dedicatum esse co- jj
gnoscitur, concesserunt et confirmaverunt, per hoc quoque nostr? auctoritatis
pr?ceptum confirmamus atque concedimus. et quandoquidem divina voca-
tione pr?dictus abbas vel successores eius de hac luce migraverint, quamdiii
ipsi monachi Inter se tales invenire potuerint, qui eos secundum regulam
sancti Benedicti regere valeant, licentiam habeant eligendi abbatem, qualem 40
7. venerabili manca nel Regesto.
CHRONICONFARFENSE.. 343
meliorem et digniorem Inter se invenerint. quatìnus ipsam sanctam con-
gregatlonem prò nobis et totius imperii nostri stabilitate attentius Domini mi-
sericordiam exorare delectet. porro ut h^c auctoritas confirmationis nostr?
firmior habeatur, et per futura tempora a fidelibus sanct? Dei Ecclesi? sive
5 et nostris verius credatur et diligentius conservetur, more nostro eam sup-
terscribere, et de bulla nostra lussi mus sigillare (0. [signum domni Ottonis
piissimi c^saris,] Ambrosius cancellarius ad vicem Hubert! episcopi et ar-
chicancellarii recognovi et subscripsi. datum .ni, idus ianuarii, anno domi-
nici incarnationis .dcgcclxvii., imperii vero domni Ottonis piissimi c^saris .v,,
IO indictione .x. actum Rom?, in Dei nomine [feliciter, amen].
Anno autem dominice incarnationis .dcccclxxl, dum in Dei e. 175 a
nomine Otto divina providente clementia imperator augustiis re-
sidcret in regia aula non longe a mcnibus Ravenna urbis sita,
quiim ipse imperator clarissimus in honorem sui claris edifìciis
ij fundari preceperat iuxta rivum penés muros ipsius civitatis de-
currens, quo dicitur Murus Novus, ante eius venerunt presen-
tiam Johannes abbas monasterii Sanctc Marie quod situni est in
comitatu Sabinensi in loco qui dicitur Acutianus, et Hildeprandus
ipsius monasterii monachus, et altercari ceperunt altis contentio-
20 nibus quis illorum abbas ipsius monasterii deberet esse legaliter.
Hildeprandus vero qui antiquioris erat etatis et annosior, quia
parti ipsius subiecte monasterii que coniacet in comitatu Firmensi
preerat, hac occasione totius monasterii honorem sibi vendicare
volebat, et se abbatem fore debere asserebat. Johannes vero
25 abbas ipsius monasterii dicebat se ipsius honoris infulas esse ade-
ptum electione et consensu omnium monachorum et totius con-
gregatione coUegii, et, quod erat firraius, summi benedictione
pontificis, insuper ex ipso imperatore clarissimo possidebat de
ipso monasterio pragmaticon. tunc ipse imperator disertissimus
30 lohannis abbatis rectitudinem sciens, et mendacia atque iniusti-
tias prefati Hildeprandi, providens precepit Pandulfo principi et
marchioni ||et Petro Gomiti atque Petro suo cancellario, ut eos e 17$ b
ambos in sui presentiam ducerent et liane litem inter eos diffi-
nirent firmiter, quo nulla altercatio inde fuissct amplius, eo vi-
^^ delicet ordine, ut Johannes abbas, ipsius monasterii omnino fuisset
(i) Effigie dell' imperatore Ottone I.
344 CHRONICON FARFENSE.
CLinctis diebus vite sue abbas et doiiinus, tamen prò Dei amore
et remedio sue anime, et quia Hildeprandus erat vetulus et plu-
rimorum canium atque etatis decrepite, concederent ei vel duo loca,
unde victum et vestimentum cum ccteris sibi subiectis habere
potuisset, videlicet curtem de Muliano, et curtem de Sancto Be- 5
nedicto cum omnibus earum pertinentiis, nichil amplius quereret
nec aliquam querelam faceret. si vero futuris temporibus ultra
hec aliquam prctaxato lohanni querelam temptaret agere, proprii •
honoris subiret periculum. ex prcdictis vero curtibus nullam
haberet potestatem vendendi, commutandi, alienandi vel aliquid io
faciendi, nisi fructum in proprium usum accipiendi. quod sic
definitum est inter eos ^^\
. ,. ' ^ fin nomine sancte et individue Trinitatis.l Otto divina favente clementia
L imperatore Ot- L t r j x
tone u conferma Romanorum imperator augustus. si loca divino cultui mancipata studiose no-
di nuovo il mona- r o
stero nel possesso stra auctoritatc confirmamus, id nobis ad pr^sentis vit? spatium et ^tern? gin- i e
dei suoi beni e dei . . ì-rr ^^ • j • /~ i t
suoi privilegi (2). ri? bravium sustentamen esse minime dimdimus. proinde omnium fidelium
e. 176 A sanct? Dei II Ecclesi? nostrorumque, pr^sentium scilicet ac futurorum noverit
sollertia, qualiter Johannes venerabilis abbas monasterii sanct? et intact? sem-
perque virginis Mari? de territorio Sabinensi, in loco qui dicitur Acutianus,
una cum religiosorum monachorum collegio, nostram adiit celsitudinem ob- 20
nixe deprecans, ut prò Dei amore nostrique statu imperii nostra imperiali
2-3. plurimorum] Così nel testo j mail Regesto ha plurimum 13. Le parole tra
parentesi quadrate mancano nel testo del Chronicon e sono supplite togliendole dall'ori-
ginale e dal Regesto. 13-14- Nell'originale Otto superna miserante clementia im-
perator 14. Nell'originale municipata 18. intacte] Nel Regesto intemerata li
Chronicon concorda con l'originale.
(i) An. 971; R. F. doc. 395. Nel « Farfa e che furono pubblicati da
Regesto la memoria di questo giudizio, « uno degli editori del presente vo-
cile in tutto il resto è conforme, « lume neW Archivio della Società Ro-
termina diversamente, come è ripor- « mana di storia patria. (I. Giorgi,
tato nella nota a p. 46 di questo vo- « Il Regesto di Farfa e le altre opere dì
lume. Vedasi anche la nota a p. 324, i( Gregorio di Catino^ li, 409). No-
(2) R. F doc. 407. Riproduco la « tiamo a piò di pagina le poche e
nota posta a questo documento dagli « lievi varianti fra P originale e la co-
editori del Regesto. « A margine leg- « pia nel Regesto, come bella testimo-
« gesi l'annotazione seguente scritta « nianza della diligente fedeltà colla
« per quanto pare nel secolo decimo- « quale Gregorio Catinense compilava
« settimo: " Est in archivio authenti- « l'opera sua ». Anche qui si notano
« cum." Infatti 1' originale di questo a piò di pagina le varianti con 1' o-
« documento ò uno dei quattro che riginale che si conserva adesso nel
« soH avanzano di tutto V archivio di R. Archivio di Stato in Roma,
CHRONICON FARFENSE. 345
auctoritate eidem monasterio per hoc nostrum pr?ceptum dignaremur con-
firmare pr^cepta a pr?decessorum nostrorum regiim et imperatorum consti-
tuta, et a bon? memori? nostro genitore confirmata. nos autem eum cum
monachis suis iuste petentem cernentes et nostrorum pr^decessorum pr^cepta
5 observantes, eidem sacro monasterio confìrmantes corroboramus cuncia pr?-
cepta ab eis in eodem monasterio constituta et confirmata, cunctasque res
et possessiones eidem monasterio ìuste et legaliter pertinentes, scilicet qu§-
cumque habere videtur in eodem territorio Sabinensi. idest ?cclesiam Sancti
Benedicti [cum omnibus pertinentiis suis. et] curtem Sancti Gethulii [cum tota
IO sua integritate]. et ^cclesiam Sancti Angeli in Tancie [monte de Tantia posi-
tam] cum omnibus [suis] earum pertinentiis. [et] in comitatu Veterbensi. et
in Castriensi. et in Tuscano. et in Fiorentino, ^cclesiam Sanct? Mari? de
Mignone cum suis omnibus pertinentiis. in comitatu Rearino, et in Marsicano.
Sanctam Mariam in Apinianicis suis cum omnibus pertinentiis. et in comitatu
15 Amiternino. Sanctam Mariam in Lurano cum omnibus suis pertinentiis.
in comitatu Furconino. et in Balbensi. Sanctam Mariam in Graiano [cum
omnibus suis pertinentiis]. in comitatu || Atissa quadraginta et septem curtes e. 176 l
cum omnibus earum pertinentiis. in comitatu Pinnensi. et in Aprutiensi.
et in Asculano Sanctam Mariam de Solestano [cum omnibus suis pertinentiis].
20 in comitatu Firmano Sanctam Victoriam [cum omnibus sibi pertinentiis]. in
comitatu Camerino. in castaldato de Castello Petroso. et in ducatu Spo-
letano. ?cclesiam Sancti Marci. h?c omnia in integrum qu? iam dictum
monasterium in supradictis comitatibus modo habere videtur aut acquisierit
aut ab his qui modo de rebus eiusdem ?cclesi? iniuste tenent aut ab aliis
25 hominibus Deum timentibus, et in civitate Romana atque in alia aliqua parte
nostri regni Hitalici habere videtur aut acquisierit, per hoc nostrum pr?ce-
ptum eidem sacro loco confirmamus, una cum terris, vineis, monasteriis et
subiectis ?cclesiis, castellis, curtibus, domibus, villls, capellis, aquis aquarum-
que decursibus, piscationibus, molendinis, ripis, mercatis, cultis, incultis, ha-
30 bitabihbus, inhabitabilibus, silvis, arboribus fructiferis, infructiferis, pratis, pa-
scuis, montibus, vallibus, planitiebus, colonis, aldiis, aldiabus, manentibus
omnibusque residentibus super terras ipsius monasterii, servis, ancillis, omni-
que familia utriusque sexus, cunctisque atiimalibus. atque prò Dei amore
nostr?que anim? salute eidem monasterio ministrantibus per hoc nostrum
^^ perdonamus pr^ceptum, ut nuUus eorum aut suorum hominum deinceps aut
tributa donet, vel mansiones faciat invite, j| aut fidei iussor sine suo velie exi- e. 177 a
stat, aut in aliquo loco donet portonaticum, aut ripaticum, vel herbaticum,
et glandaticum, aut pontonaticum, tam de monachis, quam de clericis, quam-
2. predecessorum - imperatorum] Cosi anche nelV originale, 8. Nell'originale
ecclesia, e così appresso si trovano al caso nominativo tutte le altre indicazioni di chiese
e possessi notale all' accusativo da Gregorio di Catino. io. Nell'originale Tantia e
nel Regesto Tancies 14. Nell'originale Apignanici e nel Regesto Apignanicis 27. et]
NelV originale ei
Chron. Farf. I. 22*
34^ CHRONICON FARFENSE.
que de hominibiis super terras eorum residentibus, tam ingenuis quarti libcl-
hiriis qua ni et servis, hanc perdonationem facimus ac cos sub nostr? tuitionis
defensione recepimus, cum omnibus militibus, liberis, libellariis, servis, ancil-
lis, omnibusque residentibus super terras eorum, cunctisque mobilibus et im-
mobilibus rebus suis, illis iuste et legaliter pertinentibus. pr^cipientes ergo j
omnino iubemus, ut nullus dux, marchio, fpiscopus, comes, vicecomes, vel
aliquis noster missus discurrens, sculdascius, castaldius, nullaque nostri im-
perii magna aut parva persona pr^dicti monasterii abbatem vel monachos aut
eorum aliquem fidelem inquietare, molestare, aut de bis qu? iuste et legaliter
iam dictum monasterium tenere videtur, vel in antea acquisierit Deo propitio, io
sine legali auctoritate disvestire pr^sumat, aut aliquam minorationem facere
temptet, aut homines eorum ingenuos aut servos vel libellarios aut aliquos
super terras suas residentes ad mansiones faciendas invite ducat, aut fìdei
iussores eos esse compellat. et quicquid de pr^dicti monasterii possessioni-
bus fìscus noster sperare potuerit, totum nos, prò ?tern? remunerationis pr?- i^
mio, pr^memorato monasterio concedimus, ut in alimonia pauperum et sti-
c. 177 B pendio monachorum || ibidem Deo famulantium nostris futurisque temporibus
semper profìciat in augmentis. insuper concedimus ut nullus homo audeat
respondere mallaturam advocato eius. et si aliquo tempore aliqua intentio
contra idem monasterium exorta fuerit, non per viliores homines sed per no- 20
biliores et veraciores diffiniatur ex utraque parte. si quis igitur huius no-
stra confirmationis sive concessionis quandoque violator extiterit, procul dubio
sciat se compositurum auri purissimi libras mille, medietatem camer? nostr^
et medietatem pr^dicto monasterio eumque regentibus. et ut h?c nostra
imperialis auctoritas iìrmior habeatur et inconvulse per futura tempora ab 25
f omnibus observetur, manu propria roborantes pr^sentem paginam figura no-
stra imaginis inferius iussimus affigi et confirmari (0. [signum domni Ottonis
secundi serenissimi imperatoris et invictissimi augusti.] Johannes cancellarius
ad vicem Petri episcopi et archicancellarii recognovi et subscripsi, datum
.III. nonas maii, anno dominic? incarnationis .dcccclxxxi., indictione .vini., 30
regni vero domni Ottonis secundi .xxi., imperii autem eius .xiiii. actum
Rom?. in Dei nomine, amen.
Huic autem simillìmum per omnia prcceplum dedit et con-
firmavit in hoc monasterio et prefato donino lohanni abbati
Otto tertius imperator .vm. kalendas iunii, anno dominice in- 35
carnationis .dccccxcvi. et eiiisdem imperatoris .xiii., imperii quo-
que primo. actum Sabinis in curte Sancti Gethulii ^^\
(i) Effigie di Ottone II. Regesto indica anche la indizione nona
(2) An. 996; 2^. F. doc. 413, Nelle e gli anni del regno con le parole
note cronologiche il documento nel « Ottonis regnantis .xiii. ».
CHRONICON FARFENSE.
347
Prefato autem domno lohannì abbati et in hoc monasterio e. 178 a
Longinus filius Longini donavit et retradidit quasdam res quas
habebat per prestariam in fundo Moliano et vocabulo Vaccaricus
Inter terras et vineas modiorum centum ('\ item, domnus lohan-
5 nes abbas per concambium acquisivit res in territorio Amiternino
ubi dicitur Sentianus (^\ et revicit in placito curtem Sancti la-
cobi et Sancti Heli^, et molinum pertinentem ad Sanctum Geor-
gium, qu^ omnia refntaverunt Teudinus comes et Rainaldus Co-
mes una cum Raudisio advocato suo <^3). item, revicit in placito,
IO residentibus legatis domni Ottonis imperatoris in loco Montis
Granarii ad Sanctum Petrum, res de ipsa curte Sancti Petri quas
refutavit Gottifredus filius Sieradi^^). item, revicit in alio pla-
cito medietatem de molino lanatico, et ecclesiam Sancti lohan-
nis in Taziano cum sua pertinentia, et Sanctam Agathen cum
15 eius pertinentia si ve dotaliciis. hec omnia refntaverunt Gaide-
risius et Rainerius filli Opteramì, et Adelbertus filius Sintari ^^K
item, revicit in alio placito piscarias et aquas de Lacu Longo cum
Lacu Malori, et medietatem de Sepeepontio, ubi iudicatum est
ut non habeat potestatem iiUus piscator piscari in suprascriptis
20 piscariis nisi reddiderit per omnem ebdomadam pisces publicos .111.
aut sex minores valentes ipsos tres publicos pisces (^). ||item, e 178 b
accepit refutationem de terra et vinea in territorio Sabinensi
ubi dicitur Cicilianus, in quo est ecclesia Sancte Mari^ et San-
cti Silvestri, a parentlbus Girardi pr^sbyteri atque prepositi ^7).
25 item, acquisivit per commutationem a Guimario filio Baronis
res aliquas in gualdo de Scrufula modiorum .xx.: a duobus la-
teribus flumen Tyberis, a duobus vero tenens Benedictus episco-
pus cum consortibus ^^\ item, Albericus diaconus atque prepo-
situs huius monasterii una cum Ruberto indice reclamavit in
30 placito super quodam Benedicto diacono qui tenebat terram et
vineam huius monasterii iniquo ordine inter Pharpham et Cur-
5. Nel Regesto Baccaris
(i) An. 968; R. F. doc. 394.
(2) An. 976 ? R. F. doc. 396.
(3) An. 981; R. F. doc. 397.
(4) An. 981; R. F. doc. 398.
(5) An, 982; R. F. doc. 399.
(6) An. 982; R. F. doc. 400.
(7) An. 990 ; R. F. doc. 409.
(8) An. 991; R. F. doc. 410.
548
CHRONICON FARFENSE.
179 A
risÌLim, et aliquando per fortiam venerat super casalem huius mo-
nasterii et ibi plagam et feritam fecerat in hominem domni ab-
batis. erat autem ipse casalis valens libras .xl. et iudicavit
Franco index quod lex romana iubet ut suprascriptus diaconus
in quadruplum restitueret ipsum casalem cum suis frugibus in 5
hoc monasterio. qui professus est hanc se compositionem mi-
nime habere. unde una cum fìhis suis refutavit in hoc mona-
sterio prcfiitam terram et vineam inter Pharpham et Currisium ^'\
item, prcfatus abbas domnus Johannes acquisivit in hoc mona-
sterio a Teduino comite fìHo Berardi comitis quasdam res sue io
proprietatis quas emerat a Sendebaldo in territorio Amiternino
ubi dicitur Casaliclus, et per aHa loca, quc sunt petiarum .xvi.:
prima petia est modiorum .xxi.; secunda modiorum .vii.; ||tertia
modiorum .xii.; quarta modiorum trium; quinta modiorum .xviiii.;
sexta modiorum trium et semodialis; septima modiorum duorum 15
et sextarii; octava modiorum vigiliti duorum; nona modiorum .11.
et semodialis; decima modiorum .11. et semodialis; undecima mo-
diorum .11.; duodecima modiorum .111.; tertiadecima semodiahs
unius; quartadecima semodialis .1.; quintadecima quartarii unius
et medii alterius; sextadecima medietatis quartarii. prò quibus 20
omnibus recepit ab hoc monasterio prefatus Teduinus comes in
territorio Reatino ubi dicitur ad Vascas terre petiam unam, ubi
stare videtur ipsa rocca, modiorum centum : a tribus lateribus flu-
vius Toranus, a quarto latere cisterna et terra huic monasterio
reservata (-). item, in territorio Sabinensi ubi dicitur Grippi terra 25
modiorum .vii. huic monasterio acquisivit ^^\ item, in Pusti-
niano modiolum unum ^'^\ item, in Prepi vocabulo Aguzano,
et in fundo Pinitu modiorum .vi. (5).
25. Nel Regesto Cippi
(i) An. 994; R. F doc. 411.
(2) An. 986; R. F. doc. 403.
(3) An. 967 ? R. F. doc. 408.
(4) An. 994; R. F. doc. 412.
(5) An. 998; R. F. doc, 414.
CHRONICON FARFENSE. 349
Incipit r e 1 a t i o d o m n i a b b a t i s I o h a n n i s
de eventibus huius monasteri! '^^\
Regnante domino nostro Ihesu Christo in divina maiestate
atque cum Patre Sanctoque Spirita in evum permanente, anno
5 eius incarnationis .dcccclxxxviil, et regnante domno Ottone
filio Ottonis magni imperatoris. ego Johannes nutu Dei sollers
animo atque Domini protegente dextera humilis abbas monasteri!
Beate Marie semper celibis et matris domini nostri Ihesu Christi,
quadam die, sicut mos est monachis, infra claustra monasteri!
IO conversari cum || meis fratribus consistens, ad me ipsum intrin- e. 179 b
secus redi! et meam intentionem suptiliter inspicere cepi. et
quia eram mestus multum prò nostris facinoribus, set tamen qua-
liter Deo summopere piacere potuissemus mente pertractare cu-
ravimus. hoc itaque michi meisque fratribus premium maximum
15 nobis a Deo previdimus si ccclesiam Beati Petri apostoli que in
diverticulum posita est iuxta castellum Catinense, et a nostris
antecessoribus aliquando data fuerat ad Benedictum diebus vite
eius per libellum, et èasalem qui nominatur Petrorum, qui etiam
datus fuit ad Gaiponem et Clarissimum diebus vite illorum, nos
20 potuissemus eripere de manibus eorum. ipse quoque predictus
Clarissimus considerans Dei omnipotentis misericordiam et re-
demptionem anime sue vel parentum suorum, omnes res suas
in integrum per cartam in nostro monasterio tradidit ad possi-
dendum, et prò hac causa ipsum casalem detinebat. temporibus
25 vero domni Petri pontificis summi ^^^\ casu irruente inter fideles
comitis Benedict! et fili! Attonis et eorum parentes magnum
certamen initum est in Sorbihano, in qua palestra mortuus est
Rainerius filius Attonis, et Clarissimus trucidatus cecidit. post
hec in ipsa acerbitate omnes res Clarissimi in nostri monasterii
(i) An. 98S; R. F. doc. 401. Il vescovo di Pavia, e poi papa col nome
testo di questo documento nel Regesto di Giovanni XIV negli anni 983-984.
sebbene quasi identico ha qualche va- Vedasi quello che dice di lui 1' ab-
riante dal presente. bate Ugo a pp. 47-48 di questo vo-
(2) Pietro cancelliere d'Ottone II, lume.
550 CHRONICON FARFENSE.
inseruimus potestate sicut per cirographum antea tradita fuerant.
tunc parentes ipsius, Lichefredus et Azo et lohannes fratres, in-
c. 180A sinuil II ceperunt litigare de ipsa terra contra nostrum monaste-
rium. post aliquaiìtos autem dies venerunt omnes in nostrum
monasterium, et annitentibus nobis, in prcsentia iudicum refutave- 5
runt eandem ccclesiam Beati Petri apostoli et ipsum casalem
Petrorum in integrum et Casam Pauli, et fecerunt cartam de Luco
et de Calviniano, et simul nobiscum et cum omni congregatione
huius monasterii commendaverunt eam ad Leonem Bezonis, in
tali tenore, ut ab illa die suprascripti fratres vel illorum hcredes io
omni tempore defensores atque protectores contra omnes ho-
mines omnibus suis viribus existerent huius monasterii et eius
cellarum, ipsi et heredes eorum. et si hoc non fecerint et prc-
fatam refutationem molestaverint aut forsitan damnum nostro
monasterio vel cellis nostris operati fuerint, tunc ipsam cartam 15
Leoni Bezonis commendatam in nostrum monasterium revertatur
ad possidendum. et insuper hoc nostro monasterio concesse-
runt predicti viri, ut per illorum montana sive silvas aut rura,
herbas vel ligna aut glandes nostri homines in ipsis locis habi-
tantes, modo vel deinceps, aliquam molestiam non habeant ac- 20
cipientes. et si ipsi vel heredes eorum aliquando hoc facere
presumpserint, aut nostri homines non fruantur omnibus qualiter
illis necesse fuerit, tunc componant ipsi vel hf^redes eorum huic
nostro monasterio auri obrizi hbras quatuor. post hec ego
e. 180 B lohannes abbas una cum nostris monachis refutavimus || ad pre- 25
dictos fratres omnes res Clarissimi, excepta prefata ecclesia
Sancti Petri apostoli cum casale Petroro et Casa PauU cum
omnibus illorum appendiciis. tunc in aula Beati Apostoli cellam
construximus et monachorum habitationes ibi constituimus, et
lohannem presbyterum monachumque nostrum in ipsa cella 30
priorem ordinavimus, qui ernt boni animi, humilis, mansuetus,
sobrius, castus, et sancte regule preceptis imbutus. muri vero
eiusdem ecclesie qui nimia vetustate corruerant, ab eo reparati
sunt, quasi gurgustium enim conclusa videbatur hactenus. cum
quo duo ahi monachi ydiotc, et unus presbyter et monachus SS
Johannes, magna industria a fundamento simul eandem ccclesiam
CHRONICON FARFENSE. 351
reedificarunt, et ad finem complentes, edam intus et foris de-
pingere fecerunt.
Post aliquantum autem temporis quidam ccperunt dicere quod
Johannes abbas in absconso scriptionem fecisset ad Hubertum
5 iudicem et ad filios Alberici diaconi de Casa Paulì et de aliis
locis huius monasterii. omnes vero seniores fratres huius mo-
nasterii super hoc nimis afflicti dicebant domno abbati: « Domine
« abbas, quare sic bene cellam ipsam ordinatam modo dissi-
« pasti?» ille autem hec audiens, putabat se mortis periculo
IO proximum. et dicebat om.ni congregationi: « Audite me,
« omnes seniores fratres atque minores. per Trinitatem indivisam
(( et per Regulam patris nostri Benedicti vobis iurans, dico quia ma-
(( htiam quam audistis nec feci || nec consensi. et si ahquando
« per verum potueritis inteUigere, super me reclamationem facite
15 «ante domnum apostolicum aut eius patricium, vel ante domi-
« nam impcratricem, aut ad suos missos, et tunc, iubente domno
«apostolico, in exilium me iturum promitto ». superveniente
autem die festo apostolorum Petri et Pauli, ecclesie in hoc mo-
nastero edificate multi circummanentes venerunt ad eandem
20 sollemnitatem. tunc venit Johannes abbas paratus cum clericis,
presbyteris, diaconibus et subdiaconis ad missas canendum una
cum suis monachis, et ante altarium adsistens dixit ad omnem
populum: « Audite me, omnes Christiani qui ad hanc solemni-
« tatem convenistis, et sciatis omnes, parvi et magni, quoniam ego
25 « Johannes abbas de terra nostri monasterii vel de Casa Pauli
« nullam in absconso scriptionem feci nec consensi » . et posita
manu super hbrum et altare, audientibus universis iuravit super
evangelia et sanctorum reliquias ibi reconditas, dicens: « Quod de
« nulla terra nostri monasterii aHquam scriptionem in occulto feci
30 « nec faciam aliquando, neque consensi neque consentiam, sic me
« Deus adiuvet et ista quatuor evangelia et sanctorum corpora hic
« recondita ». universi hec audientes obriguerunt atque dixerunt:
« O domne abbas, cur hoc fecisti? » at ille: « Timeo enim crea-
« torem meum, timeo beatam virginem Mariani cuius vicarius
21. diaconibus et subdiaconis] Cosi nel testo.
e. I»I A
352 CHRONICON FARFENSE.
« ego siim, erubesco et patrem nostrum Benedictum cuius ha-
c. iSi n « bitum induti sumus, ideo istud sacramentum feci ut || credatis
« quia istud nefas non feci. taraen qui post meum excessum
« de ipsis predictis locis se dixerit aut ostenderit scriptioneni ali-
ce quam habere, habeat super se vel fìlios suos iram Dei Patris et 5
« Filii et Spiritus Sancti ».
Interea predictus lohannes abbas ad pretium solidorum .Lx.
concessit res huius monasterii in territorio Sabinensi ubi dicitur
Alinianus. item, in Casa Pauli prctio librarum .v. item, in
Canali pretio solidorum .xx. item, in Montoreo pretio solido- io
rum .LX. item, in Bucciniano pretio solidorum quingentorum.
item, in massa Toccie ubi dicitur Paccianus pretio solidorum .xxx.
item, in Bacciano et in Galiniano modiorum .111. pretio solido-
rum .xx. ad pensionem musti lagunas .vini., grani modia .11.
item, sub muro civitatis Reatine ad Sanctum Georgium terram 15
et vineam et medietatem molini maioris qui vocatur lanaticus ad
Cantarum, et in territorio Sabinensi ubi dicitur Pompeie, a Monu-
mento Antiquo qui designat in Pharpham et in rigum Salisiani
usque in Pharpham, pretio in octavo terrarum modiorum .111. in-
super solidorum centum. item, concessit prefatus abbas lohannes 20
Sintaro et lohanni filiis Hilderici in territorio Amiternìno ad
Sanctum Petrum in Cornio substantias .vi. que recte fuerunt ab
Antulo clerico et a Desulo et a Gisulo et a Lupone et fiUis eorum,
Luponis et Areldi, Liutone, Bono filio Boni, et Bernone filio
e. 182 A lohannis Baldonis, || qui fuit servus celle de Solestano. insuper 25
quantum in Pile et Pupleto et ad Sanctum Georgium de rebus
• celle de Lauriano pertinet. et in Margine substantias que recte
fuerunt per Stvilarium, Ahpertum et Luceradium germanos fìlios
Stalarii servi nostrp ecclesie, fines earum: rivus Derentanus quo-
modo pergit ad villam de Ragiolo et via de Opligiano et Collis 50
de Ballano et Monumenta de Clesurulc et monte super Marruce.
et in territorio Interocrino ad Sestunum curtem Domini Salvatoris
cum gualdo de Plano, et terras de Longe Puro, et terras de
Nebino, et gualdum de Trefurco, et terras de Tuiano et de Moza,
et in Paterno, et in Azo, et in Torme, et in Villano, et res per- ^s
tinentes in Sancto Angelo Reatino in castaldato Interocrino. et
CHRONICON FARFENSE. 353
in Vallanti curtem.cum ecclesia Sancti Nazarii. et in Moza
res Petri presbyteri et Grifonis. et in territorio Reatino ad Piti-
lianum ecclesiam Sancti Gregorii. et in Ponzano casalem Maximi:
de uno latere Petra Corvaria, de alio flumen Saltum quomodo
5 intrat in flumen Mellinum usque in ipsum et usque silvam de
Balbiano. et in Amiterno ad Belitianum res quas Campo de Ca-
niano per libellum tenuit. preti um harum rerum fuit terra in
Ciculi ad campum Ficidini modiorum .kx. et in Agello modio-
rum .XXX. insuper solidi .ce. item, concessit curtem in Co-
io perseto in territorio vel comitatu Firmano cum ecclesia San-
cte Marie, et cum castello de monte || Tano, et curtem Sancti Desi- e. 182 b
derii, et curtem de Arvitiano, et curtem de Mozano, in qua est
ecclesia Sancti lohannis, et curtem de Columnellis, et curtem
Sancti Venantii, et curtem Sancti Felicis, et curtem de Sardinaria,
15 in qua est ecclesia Sancti Petri, et curtem de Raviliano, et cur-
tem de Ca prilla, qup sunt modiorum decem milium, infra co-
mitatum Firmanum, Asculanum et Aprutiensem. et curtem de
Solestano, in qua est ecclesia Sancti Mari. fines harum rerum :
a capite pedes alpium comitatus Firmani et Asculani et Apru-
20 tiensis, a pede litora maris cum ipsis litoribus. quarum omnium
rerum solidi ducenti fuerunt sub pensione olei librarum duarum
et totidem candelarum, idest duarum, in castello nostro Mate-
nano. item, in territorio Falagrinensi, ubi dicitur Cambianus,
terras modiorum ducentorum: a pede flumen, et ex omni parte
25 terra dantis. liec omnia dedit Aldo filius Takeprandi in hoc
monasterio insuper solidi .dc. et concessit ei prefatus abbas
Johannes medietatem curtis de Turrita cum mcdietate ecclesie
Sancte Marie ibidem. et in territorio Interocrino, ubi dicitur
Gasarici, curtem Fabriani cum medietate ecclesie Beate Marie
30 ibidem, et medietatem curtis Gottifredi, et medietatem rerum
Altecari et Algefredi et de Mezanello, et medietatem portionis
ecclesie Sancti Laurentii. et in territorio Amiternino, ubi
dicitur Tegoria, famiflam Totuli || et medietatem familie Lupuli. e 185 a
et in Cumulo medietatem familie Stephanelli heremite, et fami-
jj liam Secene. et in territorio Reatino ad rivum de Bezano me-
dietatem ipsius petie terre. et in Amiterno super rivum De-
Chron. Farf. I. 23
354 CHRONICON FARFENSE.
rentanum et Celestini substantiam Luponis prcsbyteri servi huius
monasterii. et in Opligiano terre petias .11. et in Cavallari
terre petias .11. item, concessit in Novuliano, vocabulo Ficlini,
terras modiorum ducentorumtriginta cum spisseis et vineis : a ca-
pite via, a pede medium flumen Asuni cum cursu aquc, ab uno 5
latere terra Sancti Angeli, ab alio rigularis currens in Asum.
et ibidem res Gaiderisii prctio rerum in loco qui dicitur Miliarius,
et in Pila in vocabulo Bulsiano terre et silvc modiorum .xl.
insuper solidis .d. item, accepit petiam in territorio Turano
ubi dicitur Paganicus super criptam terre modiorum .xxx. secus io
montem, insuper solidis .lx. et concessit tertiam partem curtis
Sancti Benedicti in Furcone ubi dicitur Colomente, et tertiam
partem rerum Grimaldi, et tertiam partem ipsius molini et rerum
Scamore, et in CoUectario ubi dicitur Casalis terre modia .vii.
item, in fundo Trevenano curtem ipsam, et in Feccliano, et Ga- ij
luniano, et Vocariano, et in Salto cum ecclesia Sancti Gregorii
et terras modiorum duum milium: a capite summum Montis
183 B Maioris, a pede et uno latere flumen Clentis, a quarto latere || via
veniens a Sancto Laurentio in Clenti, prctio in fundo Visse terre
et silve modiorum .e. insuper solidis .ce. item, prefatus ab- 20
bas lohanes suscepit pretium solidorum .e. et concessit in ter-
ritorio Furconino curtem de Saxa ubi dicitur Gentianus, fines
eius: Pile, et Clepeti, et Mozanum, et Amiternum. et res
Petri et Ermefredi, excepta ecclesia Sancti Mindii cum cella et
orto ante eam, que reservata est in hoc monasterio. et in 25
eadem Saxa terre modia .xxx. in Cerreto, et vineam modiorum .v.
ubi vocatur Cernitula super ecclesiam Sancti Valentini, et substan-
tiam Sikeprandi de Rogia, et substantiam Insti de Colleplano.
item, concessit medietatem curtis nostre de Trevenano in terri-
torio Camerino, et in Borgiano, et in Maciano, et in Toreliano, 30
et in Rosiano, et in Campo Vicioso, et in Salto, et in monte
Berennie, et in Seneizano, et medietatem ecclesie Sancti Gregorii,
omnia modiorum .ecce. et in fundo Saltu modia triginta pretio
solidorum .e. item, in territorio Sabinensi ubi dicitur Ruzule
pretio solidorum .xx. item, in Tancie, de medietate ipsius ca- ^^
stelli duas partes concessit, et tertiam in hoc monasterio reser-
CHRONICON FARFENSE. 355
vavit: a capite Aqua Frigida sicut currit in Caneriam, a pede
rigus Sancti Angeli, ab alio latere Vallis Gemina sicut venit in
serrani montis et in Aquam Frigidam, ab alio latere rigus Scalatus
veniens in Furcellam sicut currit in || ipsum rigum et rigus in e. 184 a
5 Caneriam; de ipso castello et omnibus bis pertinentiis duas partes
de medietate pretio solidorum ducentorum. item, in territorio
Sabinensi in Canali res cum ecclesia Sancti Heleutherii ad pen- ^
sionem musti decimatas .xv., pretio solidorum .e. item, in Al-
buciano pretio solidorum .xxx. item, in Monte Aureo pretio
IO solidorum .e. item, in Padano vocabulo Montis: ab uno latere
limite et fine de Brezano et petre fixe et tenentibus Benedicto
et Urso, et veniente in viam pergentem in montem de Facciano
et tenentibus Silvestro et lohanne presbytero et Sabino cum con-
sortibus et petre fixe, ab alio latere rigus de Silice, et tenente
ij Berizo iudice et petre fixe, a tertlo latere rigagines et fines Ba-
riliani et petre fixe, a quarto latere tenent Rainerius et Dominicus
et Ansefridus et petre fixe, pretio librarum quatuor. item, in
Antiquo pretio librarum quatuor. [i]tem in Sorbiliano cum ec-
clesia Sancti Antimi pretio solidorum quinquaginta. [i]tem post
20 montem in Loretulo pretio solidorum .lx. item, in Mianula et
in Baniolo pretio solidorum .lx. item, in fundo Petroriolo ad
Magisem, excepto castello de Cuphi, pretio librarum .v. item,
in Viaro, et in Calviniano, et in Follano, ubi est ecclesia San-
cti Sabini, pretio solidorum .e.
25 Item, prefatus Johannes abbas concessit ecclesiam Sanctc Ma-
rie in Pisile post montem et prope Criptule, et alibi Mirtetum,
et alibi Fornellum, et alibi Centum. || et de casale Fisiniano e. 184 b
tres partes. et ubi dicitur Vocia medietatem in integrum, et
de castello Tribuco medietatem in integrum, pretio solidorum
30 tercentorum. item in Turano et in Leganello medietatem in
integrum; et de Nazano tertie partis medietatem in integrum,
pretio solidorum .lx. item, in monte de Ota: a capite rigus
Scalatus pergens in rigum Sancti Angeli, a pede rigagine ve-
niente a Cisterna sicut descendit in rigum Cancelli, ab uno la-
35 tere via a Cisterna et veniente in rigum Sancti Angeli, a quarto
latere lacu veniente in Calvisia de Maialine, et suptus Maialine
^^6 CHRONICON FARFENSE.
veniente in Forcellam et inde rigiun Scalatum. de omnibus
bis concessit prcdictus Johannes abbas Samsoni filio Gninizonis
quartam pattern in integrum prctio solidorum .xl. item, con-
cessit Teiiduino corniti filio Berardi comitis tertiani partem ca-
stelli qui vocatur Mons Aureus sive Pretorium, duas vero partes 5
reservavit in hoc monasterio. item, suscepit in pretium res in
territorio Ciculano ad Clivianum modiorum .vi., et concessit ibi-
dem modiorum .e. item, suscepit in territorio Amiternino res
modiorum .xii. insuper argenti libras .xx., et concessit in ter-
ritorio Balbensi ad Peltinum curtem Sancti Angeli in integrum. io
item, in territorio Aprutiensi ad Aurelianum concessit res mo-
c. 185 A diorum .xx. cum ecclesia Sancti Petri in Sardinaria, et || in Sum-
maciano, et in Castrociano, et in Sala, et in Betecto, et in
Aleniano, singulas petias modiorum .lxxx. item, suscepit pre-
tium solidorum .lxxx. et concessit in territorio Balbensi medie- 15
tatem curtis Sancte Marie in Graiano, excepta ipsa exclesia et
iuxtaeam in longitudine perticis .LXii., de alio latere perticis .lxxv.,
de tertio perticis .lxxiih., de quarto latere perticis quinquaginta.
et in campo de Opi terram cum muris ecclesie Sancti Viti, et
medietatem omnium proprietatum huius monasterii infra terri- 20
torio Balbense in Graiano, Opi, Mamenaco, Campana, Preturio,
et Bufano. item, pretio solidorum .xv. concessit suptus muros
civitatis Reatine ad Cupencum modium .1. item, pretio soli-
dorum .XL. concessit in territorio Furconino ad Limitem modia.vn.,
et alibi modia .in. item, pretio casalis de Nazano medietatis, 25
et in territorio Reatino, et in Lariano petiarum .vini. insuper
solidis .XX. concessit ad Undam terras et vineas cum casis, et in
Luriano tertiam partem. item, prctio medietatis casalis de Na-
zano, et in Luriano terre petiarum quatuor insuper solidis .xl.
concessit ad Undam terras et vineas cum casis, et in Luriano 3^
duas partes.
Item, pretio solidorum ducentorum concessit preflitus Johannes
abbas cellam Sancte Marie de Sarzano in territorio Balbensi,
cuius fines sunt: Gorgianus, summitas montis de Robore et Co-
26. Lariano] Cosi nel testo e piti sotto fi r. 2S, 29, )0j Luriano
CHRONICON FARFENSE. . 357
dici, Gragianum, et quomodo currit vallis Gragiani in flumen
Calidum, et usque castellum et summitatem de Ferzo, et || Caram- e. i8s b
pellem, et Pretoriura. item, coiicessit monasterium Sancti Marci
iuxta muros Spoletinos, quod erat funditus destructum, ad restau-
5 randum, et ecclesiam Sancti Salvatoris iuxta fundum Salianum,
et ecclesiam Sancti Viti iuxta flumen Marrubie, et ecclesiam
Sanct^ Marie in Meiana in castaldato Interamnensi, et ecclesiam
Sancti Theodori infra ipsum castaldatum iuxta rivum qui de-
currit in lacum ubi dicitur Lutulum, et ecclesiam Sancte Pe-
lo tronille in Agello malori, et ecclesiam Sancti Pauli ubi dicitur
Quinquaginta, et ecclesiam Sancti lohannis in comitatu Asisi-
nato cum omnibus illarum pertinentiis in integrum. omnia con-
cessit ad pensionem annualem facularum cere duarum et vasis
vini unius.
15 Item, pretio solidorum .e. concessit in campo et in villa de
Opi res de curte in Graiano quarum fines sunt: Petie late et
Usanianum, et serra de Pincto, et limites suptus ecclesiam
Sancti Pii. insuper medietatem curtis Sancte Marie in Graiano,
excepta ipsa ecclesia Sancte Marie cum circuitu eius et cellis :
20 ab uno latere via et pedes .lvi., ab alio latere terra huius mona-
sterii et pedes .l., a tertio latere similiter, a quarto latere terra
lohannis et huius monasterii et pedes .XL. et in Mamenaco,
et in Pretorio, et in Azano, et in Bufano, et in Cella, et in campo
Pettino, et in Campana, et Cese de Suscle, et de substantia
25 Ildonis presbyteri in Graiano, || et in Opi, omnem medietatem, e. 186 a
excepta ecclesia Sancte Marie in Sartiano et Sancti Angeli in
Pettino, cum pertinentiis earum. item, in territorio Amiternino,
in campo Armoris ad Colomellam, terram modiorum .xii. et
in Collectario substantiam Severi, et in Casale, et in Clopaco,
30 et in Stibiliano. item, pretio solidorum .e. concessit in Furcone
ad Sanctum Gregorium suptus viam terram modiorum .xl. item,
pretio terre modiorum .x. in territorio Furconino ad Sublongum
insuper solidis .lxxx. concessit in territorio Amiternino terre
petias .XVI.: primam in casale* * modiorum .xxi., aliam in Sepo
34. Lacuna di una parola nel testo-
3S^ CHRONICON FARFENSE.
vallis de Salice modiorum .vii., tertiam in Rutiliano ad Armatos
modiorum .xii., quartam ad Cafagium modiorum .in., quintam
in capite Ofiniani ad Vulmacectum modiorum .xviiii., sextam ad
aram Teuduli modiorum .in. et scmodialis, septimam ad Criptam
Pauperis modiorum .11. et quartarii, octavam in Macereto modio- 5
rum viginti duorum, nonam in campo Scamoreni modiorum .11.
et semodialis, decimam ibi prope modiorum .11. et semodialis,
undecimam in Caliniano ad Vallem modiorum .11., duodecimam
ad Cretarium modiorum .111., tertiamdecimam in Macereto semo-
dialis .1., quartamdecimam super via suptus Sancta Cecilia senio- io
dialis .1., quintamdecimam in vineis de Pectino quartarii .i. et
medietatis de alio, sextamdecimam ibi prope medietatis unius
quartarii.
e. 186 B Item, prctio solidorum .e. dedit prcdictus abbas Johannes et
concessit res huìus monasterii in territorio Furconino usque Me- 15
tuie et quomodo pergit ad crncem de Furfone et pontem Ne-
rini et usque flumen et Corvum et usque rivum de Paganica.
item, concessit de curte de Moliano ad Cornialetum de Sole * * vel
Cauda Cavallina res modiorum .lxxx. pretio solidorum .e. item,
pretio rerum in territorio Turano ad Paganicum sub cripta mo- 20
diorum .xxx. insuper solidorum .lx. concessit tertiam partem
curtis Sancti Benedicti in territorio Furconino ubi dicitur Colo-
mente, et in Amiterno, et in Collectario, et in Pretorio, et rerum
Grimaldi tertiam partem, et de sedio molini ipsius tertiam partem,
et de rebus Scamore, et in Collectario modia .vii., et in Pretorio 25
modi a .xvii. item, pretio rerum in territorio Amiternino suptus
coUem Antonini ad Pratum Domnicum modiorum trium insuper
solidorum ducentorum concessit in territorio Amiternino suptus
Pauperi res modiorum .cviii. item, pretio terre in territorio
Ciculano modiorum .xxx. ad Agellum insuper solidorum tercen- 30
torum concessit medietatem curtis Vallanti, et de Sestuno in
territorio Interocrino cum medietate ecclesie Domini Salvatoris,
et Sancti Nazarii, quarum fines sunt: arcus Sancti Insti, et Pingui,
et Termenariunij et Catrablum, et Saltum, venientes in flumen
$. Macereto] Nel testo macto e così al r. <), iS. Lacuna di una parola nel testo.
CHRONICON FARFENSE. 359
Mellinum, et usque vallem, cum medietate Casalis Maximì, et
iisque II Casam Veterem quomodo pergit in rivum Gaiprandi, et e. 187 a
medìetatem substantiarum in Moza. et in territorio Amiternino
ad Sanctum Petrum in Corvie medietatem substantiarum .vi. et
5 servorum huius monasterii Banduli clerici, Adesuli, Gisuli, Lu-
ponis, et filiorum Araldi, Liutonis, Boni, et Bernonis filii lohannis
Baldonis, et Ildonis, et Petri, et lohannis, et Romani, et Petri,
et quotquot in Pile et in Puplito ad Sanctum Georgium inventa
sunt. et in Marruce medietatem substantie recte, per Statium
IO et Alepertum et Luceradum germanos et filios Stalarii servi
huius monasterii, et Gezonem et Franconem germanos et filios
Ape. harum rerum fines sunt : collis de Baliano, et Monumenta
Clesurule, et mons super Marruce, et rivus Derentanus quomodo
pergit in villam de Ragiolo usque viam Salariam. et in Cornu
15 tcrram modiorum triginta. et in Belitiano substantiam quam
Campo de Caniano per libellum huius monasterii tenuit. et in
territorio Reatino in Luniano, et Baiano, et Catiano medietatem,
et in Frondario. aliam vero medietatem Benedictus tenet ab
hoc monasterio. et ad Veticem prope gualdum de Tazano.
20 et in territorio Narnatino ad Bricum curtem huius monasterii,
et in Barnano, et in Certione, et in Massa. item, pr^tio soli-
dorum milium concessit in territorio Furconino et Balbensi curtem
Sancte Mari^ || ubi dicitur Furfone usque Senizum et Varisanum e. 187 b
de suptus, et usque Formam, et usque flumen, et Mozam, omnia
25 que pertinent ad ipsam curtem, excepta ipsa ecclesia cum sexaginta
modiohs terrarum circa eam que sibi reservavit. item, pretio
solidorum .xl. concessit in territorio Reatino Collem cum ecclesia
Sancti lacobi et terr^ petias duas modiorum .viii. item, pretio
solidorum .xxx. concessit in territorio Amiternino ad Collectarium
30 et Sanguinetum terre modiorum vigintì. item, in territorio Apru-
tiensi concessit medietatem curtis Sardinarie, et in Lempedio, et
in Mafiano, et in Ceseriano, et in Aurehano, et in Castriciano, et
in Collide, et in Posporiano, et in Tabernula, et in Sommaciano,
et in Aleniano insimul modiola .cccl., quarum fines: usque flumen
S5 Gomanum et flumen Trutinum, et rigum de Fabale, et usque San-
ctum Severum. item, pretio terre modioli unius in territorio
}6o
CHRONICON FARFENSE.
Reatino ad campum % ^f concessit infra ipsam civitatem ad Fo-
rum casaliciuni unum et terre et vince petias .iir., prima ad San-
ctum Stephanum modiorum trium, aliam ad Cupencum ad ipsam
turrem semodialem .i., tertiam ad Gualdum Novum modiorum .v.
Quodam vero tempore cum resideret in placito in Ragiolo 5
prope turrem iuxta ecclesiam Sancti Hilarii Petrus Papiensis api-
scopus missus domni imperatoris (') una cum comitibus sive iudi-
c. iSSa cibus plurimisque hominibus, venit prcfatus abbas Johannes || cum
Deodato advocato suo, et querelatus est super fìliis Adelolfi et
Godeladi qui tenebant silvas et terras huius monasteri! in Can- io
tarello, et in casale Palùmbuli, usque viam publicam et Rivuni
Siccum et ipsum terminum, quem idem abbas cum eis fìxerat, et
quomodo ipsa vallis pergit in montem Landicule usque in pedem
ipsius montis. et concessi sunt suprascripti viri quod nichil eis
pertinerent omnes suprascriptc res infra ipsos terminos. et tunc 15
recepit predictus abbas Johannes ipsas res ad opus huius mona-
sterii (^).
I. Lacuna di una parola nel testo.
(i) Intorno a Pietro vescovo di
Pavia vedasi a pp. 47 e 349 di questo
volume.
(2) An. 982. Il documento relativo
a questo giudicato manca nel Regesto,
ma si trova invece nel LargUorio,
e, xcv A. Trattandosi di un giudicato
a cui prese parte un personaggio cosi
importante come Pietro vescovo di
Pavia mi par bene riferirlo qui in nota.
In Dei nomine. Notitia iudicatus memo-
ranlis (*) prò futuris temporibus qualiter in ter-
ritorio Amiternino in loco qui nominatur Ra-
giolum,propre turrem ubi pcclesia Sancti Ylarii
est edificata, in placito residebat Petrus Pa-
piensis episcopus missus domni imperatoris,
seu et lulianus diaconus et Teduinus comes
prò singulorum hominum iustitia facienda vel
deliberanda intentione. ibique cum eo reside-
bat Polo (**) qui Erizo vocatur et Aldo et
Liuzo. hi sunt iudices sacri palatii. et Johan-
nes index Spoletinus, et Giselbertus iudex de
(•) Nel testo memorantes
(**) Polo] Nella soltoscriiione PiiJo
Camerino, et Berengerius iudex Furconinus,
et Anselmo scabinus de Amiterno, Sintarì fi-
;ius Elderici cum Guarino filio suo, et cum
Berengerio filio suo, et Bernerius filius Berneri.
isti sunt cives Reatini, et Guido filius Gual-
terii Furconinus, Salomon et Beruardus filii
Ractaldi, saligi. et Richardus filius Richardi,
et Ingelramus filius Azonis de Noveri, et In-
gelbertus filius lohannis, et Lambertus filius
Ingclberti, et Johannes filius Lamberti, et Leo
filius lohannis. isti sunt de Amiterno. in
istorum et aliorum plurimorum circumseden-
tium atque astantium presentia venit Johan-
nes abbas huius monasterii Sanctc Marie cum
Deodato advocato suo quorelam reddens super
Aimeradum filium Adelolfì, et Adelbertum et
Ingobertum germanos filios Adelolfi, et super
.Madelgerium qui Gezo vocatur, et super Lu-
ponem et Endricuni germanos filios Godeladi.
et dixit: « Donine Petre episcope et Theduine
« Comes et iudices et bonihomines, volumus
« sapere de ipso Aimerado, et de suprascri-
« ptis germanis, si silvas et terras nostri mo-
« nasterii Sanctp Marie quas tcnemus in Can*
« larello et in casale Palùmbuli, usque viam
« publicam et Rivum Siccum et ipsum termi-
« nuni quem ego lohannes abbas vobiscum
« insimul tìximus, et quomodo ipsa vallis per-
« git in montem Landicule usque in pcdeu)
CIIRONICON FARFENSE. 361
Item, pretio solidorum .xl. concessit idem abbas lohanncs
in territorio Amiternino ad Sesanum petias terre .vi. : primam in
Sesano modiorum .111., aliam ibidem modiorum quataor, tertiam
in Felecta modiorum .111., quartam ad Petram Fictam modiorum
5 duorum, quintam in campo de Lavareta modiorum .111., sextam
in Ragiolo ad fontem Todorici modiorum .11. itera, pretio so-
lidorum .xc. concessit in territorio Furconino ad Marginem et
murum Mangonis, et limitem usque Aquam Paganicam et Aquam
Beram et viam que pergit a Vado Lato et vadit ad murum Man-
ie gonis, et usque Castelliones. insuper in Ceserano medietatem de
terris et silvis. item, pretio solidorum .xl. concessit in terri-
torio Reatino ad Radicara ipsum montem de Quarto, et in Ar-
paniano, et Octavo usque aquam de Radicarla et flumen et
serram montis Quarti duas partes in integrum, tertiam vero
15 Anselmo tenebat ab hoc monasterio. || item, pretio solidorum .ce. e. 188 b
concessit in territorio Amiternino Clusurule ubi est substantia
lohannis Palumbi et eius consortum usque Orbecam, et Pozellam,
et Marruce, et usque strictum vallis de Cula, ipsosque insuper
servos, idest lohannem, Luponem, et lohannem Crispum cum
20 filiis et filiabus ac fratribus eorum. item, in territorio Furco-
nino ad Vallem Cupani concessit terram modiorum .xxx.
Item, pretio solidorum .lx. concessit prefatus abbas Johannes
in territorio Sabinensi casalem Pompeie: a capite Furca et terra
de Massisis usque in Pharpham, de alio latere rivus veniens a
25 rocca Azonis usque in Pharpham, de aho latere Pharpha. item,
pretio sohdorum .xl. concessit in territorio Reatino in Acupenco
12-13. Radicara e Radicarla] Così nel testo.
« ipsius montis, et de omnibus rebus infra prascriptus episcopus et Comes et iudicesatque
« istos lerminos aliquid contra nostrum mo- bonihomines iudicaverunt ut lohannes abbas
<( nasterium contendere volunt». tunc su- ad partem monasterii omnes res infra ipsos
prascriptus Petrus et Tiieduinus comes in- fines haberet et possideret securius, et supra-
terrogaverunt suprascriptum Aimeradum et scriptus Aimeradus et ipsi germani in omni-
rcliquos socios eius quid de iiac causa dice- bustacerent etquiescerent cum suisheredibus.
ront. qui responderunt : « Non faciat Deus et finitum est. quod loiiannes notarius seri-
« nec addat quia de ipsis silvis et terris que psit ab incarnatione domini nostri Ihesu Ciiristi
« infra ipsos fines sunt nobis nicliil pertinet anno .dcccclxxxii. et Ottonis imperatoris .xv.
« nec pertinere debet, neque per hereditatem mense decembris, indictione .xi. -}- Petrus
« neque per cartam neque per brevem neque episcopus et imperatoris missus ibi fui. -j- Te-
« per ullam scriptionemaut inventam rationem duinus comes. -j- Pudo. -j- Liozo index,
«neque modo neque in antea ». deinde su- -p Aldo index, ibi fuerunt.
Cìiron. Far/ L 23
3^2 CIIRONICON 1 ARFENSE.
torre et vinec petiam .i. cum casis ibi edificatis. item, pretio
solidorum .vi. concessit in Terria territorii Amiternini ad Dulia
terr^ petias .11. item, pretio rerum in territorio Furconino ad
Silvam Planam in valle suptus viam que pergit a Furca Luparia
modiorum .x. insuper librarum .v. concessit in territorio Furco- J
nino in Acilie, et in capite suptus Acilie ubi dicitur Pantanus, et
in Malloni, et ad Monumentum, et in Banio usque in viam de
Banio venientem a muris ad viam quc venit ab episcopio San-
cti Maximi, et usque in viam de Colomella a Monumento, et usque
in viam que pergit a vado Cilluli et venit ab ecclesia Sancti Ci- io
e. 189 A priani et vadit ad Rogie, et usque || montem qui vocatur Serra,
de bis omnibus medietatem, quc est modiorum .Lxxx. vel plus,
exceptis rebus de Opetanis. item, concessit in territorio No-
vertino in Paterno terre petias .11. et alias res ibidem usque rivum
qui pergit a Paganeco, et usque Martore, et Mozanum, et serrani 15
de Oquali, et serrani de Oriali. quc omnia sunt in Orbeniano,
et in Cardeto, et in Valloni, in Cesa Meniola, et ad Molina,
item, pretio solidorum .e. concessit in territorio Furconino infra
fines suprascriptos ad Acilie, et in campo qui dicitur Pantanus,
usque in montem qui vocatur Serra, inter terras et vineas mo- 20
diorum .clx., exceptis rebus huius monasterii que dicuntur de
Opetanis, et res quas Tedmarius in hoc monasterium dedit per
concambium, quas in hoc monasterio abbas reservavit. item,
pretio sohdorum .xl. concessit in territorio Sumatino res quc
fuerunt Siculini, et de SaKcta, et in Flaminiano, et in Trebule, 25
et in via de Crete, et in Carano, vel per alia vocabula, et sunt
modiorum .xx., et ubi dicitur Ministeriolum modii .1. item,
concessit ecclesiam Sancti Georgii destructam in loco qui dicitur
Cerquitus ad flumen Asum et vocabulis Ferrano : a capite terra
Rainardi comitis et rivus Maccle, a pede aqua de Maiavilla et 50
rivus de Folle quomodo pergit in flumen Asum, et rivus qui
pergit in Rivum Curvum Firmanum, ab uno latere flumen Asum
cum molinis et cursu aquarum, ab alio latere Rivus Curvus et
e. 189 B ^^'^ ^^ Tenna usque caput Lantiniani maioris et || minoris, et
usque Furcam de Ferrarlo, exceptis quc antea concesserat per 35
scriptum ad Benedictum filium Luponis. alia vero omnia con-
CHRONICON FARFENSE. 3^3
cessit pretio solidorum .lx. item, in territorio Sabinensi ad
Bascianum prptio solidorum .xx. concessit quasdam res. item,
in Ardano pretio librarum trium concessit alias res. item, in
Tornaria iuxta fluvium Currisem ad aquimolum faciendum et
5 iuxta ipsum sextaria .vi. ad quartam reddendum, et in Area
Veccia ad quintam reddendum, pretio solidorum .xx. concessit.
item, pretio solidorum .lx. in territorio Sabinensi ubi dicitur Lu-
nianus aliarum rerum concessit sextam partem in integrum.
item, in Antiano minori pretio solidorum .xx. alias res concessit.
IO item, ubi dicitur Tancies: ab uno latere rigus Scalatus et ve-
nientes in rigum Sancti Angeli, a secundo latere usque in gual-
dum, ubi est ecclesia Sancte Crucis, et venientes in Filicetum,
a tertio latere Vallis Gemina venientes in arcum Sancti Angeli;
de omnibus bis et de castello Tancie qui vocatur Fatucli omnem
15 medietatem, excepto quod antea concesserat ad Rodulfum iudicem
per scriptum tertii generis. item, in territorio Sabinensi con-
cessit uncias .VI. principales de massa Foliana in fundo Azano,
et de fundo Petriolo similiter uncias .vi., excepta terra quam
tenuit Teuzo Paganus, et excepto castello de Cuphi tantummodo
20 cum introitu et exitu suo, et non aiiter. sunt autem casales
de Azano sex, de fratre pr^sbyteri Hieronimi medius casalis, de
Folge vero || terre et silvp casales .vi. ad portam Folge cripta e 190 a
una et casarine tres cum hortis usque in rivum. ad Sanctum Sa-
binum casales Ji. ad Buccam Campane casales .11. in Hor-
25 telle terra et vinea Martini et Crescii de Duranto^ ad Sanctum Se-
bastianum casalis .1. de pertinentia Cuphi terre et vinee et silve
casales .xii. et eo amplius.
Item, prcfatus abbas Johannes pretio solidorum .xl. compa-
ravit in hoc monasterio terram in territorio Sabinensi ad Campum
30 Longum modiorum .vi. item, concessit quasdam res in Fecli-
nule cuidam Leoni filio Petri, et alias cuidam Stephano, et alias
Petro et lohanni filiis Leonis. item, pretio solidorum .lx.
concessit ibidem et in Cervariola. item, in suprascripto loco
in quo est ecclesia Sancti Stephani iuxta Cervariolam pretio so-
35 lidorum .lx. concessit. item, in eodem vocabulo concessit
aliarum rerum medietatem cuidam Dominico et Venerio. item,
3^4 CHRONICON FARFENSE.
Libi dicìtur Testa concessit alias res ad qiiartam reddendum de
frugibus et de vino mundo medietatem. item, ubi dicitur Cer-
vinaria vel Cavallaria prctio solidorum .xx. concessit aliarum
rerum et de ecclesia Sancti Clementis quartam partem, et de
aliarum duarum petiarum quinta portione quartam partem in ipso 5
vocabulo. item, pretio solidorum .e. concessit in Gonfienti,
sive Pompeic .ce. alias res: a capite Massacium designans in
e. 190 li rigum qui pergit sub Rocca, a pede rigus et Pharpha || coniuncta,
ab uno latere rigus qui pergit sub Rocca, a secundo latere Pharpha
cum castello et omni edificio quod ibi possit fieri. item, prctio io
solidorum .xl. concessit in Bobaria alias res et unum aquimoUim
in Ariana, et alias res concessit ibidem ad quartam reddendum
de frugibus et de vino mundo medietatem. item, in Rome re-
gione nona in Scorticlari etThermis Alexandrinis concessit criptam
unam sinini operis et terram cum criptis et parietinis et arcus, 15
item, in territorio Sabinensi in Paternione prctio solidorum .L.
concessit quarundam rerum medietatem cum clausura iuxta viam
ad quartam reddendum et de vino mundo medietatem et duo
V exenia. item, in Columnelle, et in Campo, et in fundo Cer-
queto pretio solidorum .xx. alias res concessit. item, in Mo- 20
ranula et Vulpiniano cum castello ibidem concessit alias res inter
hos fines : ab uno latere tenent filli Benedicti Gaiponis, et per-
gentes in limitem super Formam in alluni limitem qui est
inter Vulpinianum et casalem suprascriptorum filiorum Benedicti,
et pergentes in rivum de Nazano sicut pergit in Rofinianum, a 25
secundo latere limitem qui est inter casalem Pulianum et casalem
lohannis de Golle et ipso limite pergente in petras fixas, et in
viam, et inde recte in limitem ambulantem in aUum limitem
qui est inter ipsam terram et heredum Rodonis et ipso limite
e. 191 A ^^ viam antiquam ducentem recte in casalem Salarol^, || a tertio 30
latere via quc ducit a Salarola recte in Formellum et in Gasalem,
a quarto latere Rofinianum minorem et viam antiquam quc ducit
in Casalem et venit in petras fixas et pergit in rigaginem qui
est suptus suprascriptum castellum sicuti decurrit in rigum de
Nazano. et concessit aliud vocabi\lum Argisianuni, cuius fines ^^
sunt: ab uno latere casalis Alberici, a secundo Lucie rigagine
CHRONICON FARFENSE. 36^
pergente in rigum Muse, a tertio latere via descendente a colle
Dimidii et venientes in petras fixas, a quarto latere pergente ab
ipsis petris in rivum Muse iuris huius monasterii. item, ubi
dicitur Turanus concessit alias res ad quartana frugum et vini
5 mundi medietatem reddendum et exenia duo. item, in civitate
Hortana pr^fatus abbas Johannes concessit cuidam Gregorio tri-
buno qui vocatur Gocho et Ann^ iugali duas casas cum curte
ante eas, et portionem eorum de fondo Fuiano, et de fundo
Plataniano, et Subripula * *, et ad Ciani, et Bacerrata, et unius
IO petie terre ad caput castelli, cum portu ad naves decurrendas;
omnia hec ipsi suprascripti per cartas donationis in Sancto Theo-
doro, qui est intra ipsam civitatem, confirmaverant. item, in
Fisiniano et in Terentiano concessit alias res ad quintam red-
dendum omnium frugum et vini mundi medietatem, sicut red-
15 dent nostri laboratores in Campo SanctI Benedicti, infsuper e. 191B
exenia duo, unum in Pascha, aliud in Natale. item, ad San-
ctum Gordianum concessit alias res in territorio Sabinensi: a capite
usque ad summum montis, a pede via antiqua, ab uno latere
limite et petr^ fìxe venientes in viam, et inde in Petram Maiorem
20 usque in summum montis, ab alio latere petre fixe et limite
veniente .in vallem et descendentes in viam et terram Sancti Mar-
tini, et in Casule alias res. et in Lafriniano alias res. in-
super intra castellum Postmontem terram cum casa facta. item,
in Aliniano alias res concessit pretio solidorum centum. item,
25 in fundo Cisiniano concessit ^cclesiam Sancte Marie cum omnibus
eius pertinentiis et substantiam Bonualdi. et in fundo Lucanano
terram manualem. item, in Monte Aureo concessit terre et
vinec modiola quatuor pretio solidorum .xxx. item, in Turano
concessit alias res in Leganillo et in Nazano, omnium illarum
30 medietatem, pretio solidorum sexaginta (').
Tricesimus primus autem huius congregationis extitit abbas ^n- 997-998.
Albericus ^^\ hic temporibus domni Gregorii quinti pape in ^' ^^
9. Lacuna di utia 0 due parole nel testo.
(1) Le concessioni largite dall' ab- or//ono dalla e. lxxix a alla e. cv b.
bate Giovanni ITI sono notate nel Lai- (2) Effigie dell' abbate Alberico.
}66 CHRONICON FARFENSE.
iudicio ante Rupertum missum domni Ottonis imperatoris et iu-
dicLim palatii lohannem prcsbyteruin et monachum huius mona-
sterii et per Hubertum iudicem atque advocatum eius, revicit et
recepit terram huius monasterii in territorio Sabinensi positam
in loco qui nominatur Campus et dicitur Cerquitus, refutante 5
cam Leone Domnicie in ipso placito apud Rescanianum ^^\ item,
quidam Herizo levita et Mingerada tilia Abbonis refutaverunt ad
eundem abbatem Albericum terram et vineam de territorio Sa-
binensi, idest casalem de Petroro ubi est ecclesia Sancti Petri
duas partes sicut conquisi verant per scriptum a Compone abbate ^^\ io
Hic etiam prefatus abbas Albericus pretio quarundam rerum
territorii Sabinensis iuxta fossatum castelli Toccie modiorum
duorum insuper solidorum x. concessit infra civitatem Reatinam
prope Sanctum Cassianuni casalicium unum iuxta muros ipsius
ecclesie, et alia duo ibidem, et alias res in Basche et Forano, in 15
prato Feriniano modiola .vii. in Ciciliano quoque, ubi est ec-
clesia Sancti Donati, et in Pipiliano cum ipsa ecclesia, et aliis
rebus ac molendinis concessit quibusdam viris, videHcet Bucconi
et Gualafosse filiìs quondam Ise, pretio librarum .xx. ^^\
(i) An, 998, marzo; R. F- doc. 416. la nota 3 a p. 47 di questo volume.
Questo giudicato è attribuito da Grego- (2) An. 997; R. F. doc. 417.
rio erroneamente al governo abbaziale (3) Le concessioni largite dall' ab-
di Alberico. Nel marzo 998, la badia bate Alberico sono notate nel Largi-
era già retta dall'abbate Ugo. Vedasi torio alla e. evi a.
Cx^
S.
^
ì
COI'^.VM
Il ifìir^ . CXI pie rrur
'^i
fyj^ pì^uì^fCTiiiiybificAjnz^* Serri
faif1\yn^ritrirìCiiuiiirnìsX ìmiirA.nòo» CéXim.
on^l cjfici iin.7'. tì/fvLcti' inoib;^|>(t>A7ir^. Obb
pft*nn zpA JcfcpiJLf* lufroy . iJTTnr^ ou unii
tn - cairtiop c/iniilicj fì-licrrAn: .6/^itfcj' of^^
orif in eiii7 uo . vKi i JiLiiLir^ tn qr^ tnoie* ii ojfert
Z>rc\ qa. ui-Cir ui&ez'V)ii 1 rrrAJ-n^t • v>ci cx^micJ'- di
cf^fu-er - cjrn inlu.ce-bu i nixin^i au^>:r>c C ajt> '
tulaJXef" . \uiU ollOrf" CjU^fill Tplt; (T COfUlX'
net! ml^ cL t iiZ>ici ll c^Jfuaxi^ u*tler\ ì^icez?i:rii
fiti li lòeii^ Alrrep mjlia ^fpArr ./eòacT^^p uf
illierrx'-cii Vyciiefdru cLerclAY-^htr'^fiae'uinZyi
cat^r•.lvl^>tcllJL or p^dilmi ompifani nme2kiTh .
6c/cay>T:'nxznorp^in'^ irirxiJlo TnfTy^-ieòi-aLrrtax^.
"'««-j w.'
CONTENUTO DEL VOLUxME
Prefazione Pag. vii
I. CONSTRUCTIO MONASTERII FaRFENSIS I
IL DeSTRUCTIO MONASTERII FaRFENSIS EDITA A DOMNO HUGONE
ABBATE 25
III. Relatio constitutionis domni Hugonis abbatis .... 53
ini. EXCEPTIO RELATIONUM DOMNI HuGONIS ABBATIS DE MONASTERII
FaRFENSIS DIMINUTIONE 59
V. QUERIMONIUM D^OMNI HUGONIS ABBATIS AD IMPERATOREM DE
CASTRO TrIBUCO ET BUCCINIANO 7I
VI. Catalogi a Gregorio Catinensi Chronico Farfensì praefixi,
addito alio abbatum Farfensium ex ipsius Gregorii Lar-
^itorio 79
VII. Sermo de sancto Laurentio loi
Vili. Chronicon Farfense Gregorio Catinensi auctore . . . 107
Tavola: Facsimile della e. 20 a del cod. Farf. i 367
Finito di stampare oggi 25 di maggio 1903
nella tipografìa Forzani e C.°
Edizione di cinquecento esemplari.
ISTI!
' j ■'■■■' y vrr"ffi'j>'.y*?*XK~.-^3SSii
7 A l 1 M N C) i
**407
-1
_j
PONTIFICAI INSTITUTE OF MEDIAEVAL STI" '
59 QUEEN'S PARK CRESCtNT
. TOR(H^TO— 5, CANA^: A
* 13805