J U L I I
PONTEDER^
ANTIQUITATUM LATINARUM
GRiEC ARUM QUE
ExMARRATIOxVES ATQUE EMENDATIONES
PrcEcipue ad veteris anni Rationem attinences
EPISTOLIS LXVIIL COMPRENS JE
Et Tabulis plurimis ornat^.
4>1- ^!
''k^^
m^Q
PATAVII. Typis Seminarii. CIDIDCCXL.
Apud Joannem Manfre.
SUPERIORUM PERMISSU, ^ PRIVILEGIO.
Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
Research Library, The Getty Research Institute
http://www.archive.org/details/juliipontederaeaOOpont
ILLUSTRISSIMIS atque E XC E LLE NT ISS IMIS
V I R I S
PATAVINI GYMNASII
MODERATORIBUS
JO^PETROPASCHALICO,
JOANNI EMO
JEdis D. Marci Procuratori,
LAURENTIO THEUPOLO
Equiti ^difque D. Marci Procuratori,
TOTIQ.UE LITERARIORUM TRIUMVIRUM
ORDINI AMPLISSIMO
JuIIus Pontedera S. P. D.
^^ Ogita?7ti mihi ac fdpius anima
re^volventi , Senatores ^rajlan-'
ttjjimi j qai jiat _, ut humanum
genus Jlatim ac per ^tatem refipit ^ (3" qmd prd-'
fiet ^ certa ratione ac confdto ponderat , OT dtfudi-^
a X cat ,
cat j ad njetera fempcr fe con^uertat j fua tempo-
ra p mores , atque mjlituta defpiciat 3 fuccHrrebat
antiquiora magis probari , quam nova 3 quoniam
illa inter tot fortun<x> 'uiciffitudines ^uariofque ca-
fus "verfata reprenfionem offenfionemque omnem
poji fe reliquerunt : hac i!ero negltgi contemptiO'
ni haberi atque improbart j quippe qualem exi,-
tum cultoribus allatura fint ^ non plane manfe-
jlum , Quapropter cum duo optima fint hominum
injlituta ^ quibus nihil fruciuofius ^iihtlque prAJian",
tius mortalium inta agit , alterum publtcA ^vel pri-
njatA rei admimjlranda Jiudium , alterum animi
excolendi 3 qui publicarum rationum curam con-
Jultiffimi fufcipiunt , ad vctujia jura , lcges , ac
difcipltnas ita rejpiciunt , ut his potius quam re-
centibus , cunBa regant (^ modercntur , Oua in
re Vos j Ampltfsimi Viri ^ Vejtraque Augujia Ref
publica ( ut fpero atque opto ) immortalts , injiar
omnium clarifsimum fpecimen atque exemplum fic
excellitis , ut nulla ci^uitas , nulla gens , nullum
regnmn aut i?nperium cum Vejiro conferri dtu-^
iurnitate pofsit 3 propterea quod non modo a Jlla-
joru?n Vejirorum fapientia ^ confiho unquam non
defctvtjiis , 'vcrum etiam iifdem legtbus atquc in-
fiitutis y quibus Urhs Vcjlra nobilifsima primum coti-*
Jiitr^
jlituta fuit y ptMic^o utilitati femper confulmfiis ^
libertatemque (f gloriam diHtifsme tmati eftis , C^
tutamini , Illi autem qni inter pri-vatos parietcs
rem dome^icam jtrenne agere mjittuunt ^ ea folici-
tudine a parentilms traditam reoidam ac dfcipli^
nam intuentur ^ ut eorum dtBa <f facia memori
mente quotidie retracient ^ ifdemque tafiquam lcfi-^.
hus fe addicant ^ objlringant , jam 'vero qui y
hac cura pojlhabita , ammnm opttmis artibus pra^
clarfque docirinis tmbuunt atque informant ^ non^
ne ab ultima antiquitate pr^ceptores formatoref-
que arcejfunt ^ quorum fapientiam imitentur ^ fa-
cundtam excolant , mores induant , ^ totis viri-
bus ad tllorum fimditudAnem fe fnaant &' com~
ponant ? A qna confuetudine quamvis abhorrere
'Videantur , qui in naturjn, contemplatione afsidue
'verfari folent ^ tamen^fecus ac vulgaris optnio
fert^ exijiimandt funt , cum ad nova inve^iffan-
da non prtus defcendant ^ quam a vetertbus quid-
qutd proditum memori^ fuerit , exploratum /<?-
ncant pcrceptumque . Torro quA proferuntur nor-
va propterea talta (3" habentur ^ dicuntur
..... '
quontam tota de ns anttquttas filet . Jt quota
pars ex veterum fcriptis fupereji ? Ex horum ;-
gitur interitu ignota quadam atque obfcura in
lu-
lucem revocamHs ^ auBoreJque dicimHr 3 ^uod pri-
mi fortaffe repertores tnter immenfas antiquitatis
teriehras demerfi jacent , penitufque extincii , Quo~
rum monumenta fi extarent , pro certo ajferere
auderem ^ pleraque qua nojlra tempora Jufpiciunt ,
^ fummis laudthus profequuntur , inventa ab
antiquis fuijfe atque exculta . Equidem nihil w-
fl fummum (^ perfecfifsimum de antiquitate ejfe
jiatuendum ^vetujlfsims TahuU Euguhina , in
cjuihus tanta inexplicahtlis fapientix, figna reni^
dent j declarant , idemque di-uina Homeri &" He^
fiodi opera confirmant ^ Quare nos utrumque am^^
plexi , ^ veterem difciplinain cognofcendam imi-
tandamque jamdudum fiufcepimus ^ i^ qt>.z a 've-
terthus defiderari poterant , tn Jiirpium Irfioria il~
lujlranda atque ampltficanda pro nojlra 'virili mo-
iiti fumus ^ i^ molimur m Ouorum alterum aperte
indtcant ea njolumina quA in puhlica commoda
prMeritis annis edtdimus , Vohifque facravimus :
clariufique Hortus Vejler Tatavinus ^ cui pcr an-^
nos XX f, j Vohis juhentihus , pr^fiutmus , dcmon--
Jlrat eo Jitrpium numero refertus , ut inter c^te^
ros hortos , quos vetujlate , amplitudine , decore fia-
cile prxjiahat j hoc etiam ornamento excellat , Al-
terum naque rejlat , quod ad hoc tempus Vohis
tri-
trihuendum dijluli ; /iquidem hoc o^us qmd nunc
Vohis ^ Nohtltf/imi Senatores ^ nuncupo fkcrumque
dico , jampridem Im?nortalis memoriA Vtri Geor^
ffii Cornelii Cardinalis ac Fata^uini Pontijicis pr^-
jiantijfimi hortatu fnfceptum , cum tmmenfi ferme
effet lahoris , ^ plurimi otii , hihernis tantum
menfihus quibus a puhlico munere &' diuturnis
peregrinationihus *vacaham ,, excolui (^ peregi .
hoc igttur fludiis Veftris fecundis ^ fauftis , Ve-
ftraque Humanttate fingulari ita fufcipite (S' tuea^
mini , ut quA commoda uttlitatefque GrACA ^
Latin& hftortA ac lingUA ftudiofi htnc percepturi
funt , ad Vos omnes deferant , ut ego ultro dc-
fero ') quandoquidem a tantis difficultatihus , er-
rorihus ^ atque amhagihus nunquam emerfijfem ,
nifi Aufptcia Veftra Jemper optima femperque au»
gtifta mtht prAfufifient , Valete ,
Dabam Patavlo IIX. cal. Maii. CI3 IDCC XL.
JU-
JULII PONTEDER^
IN EPISTOLAS
T R ^ F ^ T I O.
jfi^pcnumero nonnullos qui fapientia: ti-
tulo decorantur , de fua forte conquc-
rentes adverti , quod infimo hoc a:ta-
tis gradu natis nihil jam fibi fuperfit,
in quovires exercere, ingenium & flu-
dium oflendere , ac tempus cum lau-
de & exiftimatione tranfigere pofTint , cum omnia
ab antiquis profpccla fint & prarrepta. Qiiorum quc-
rimoniis,ne dicam focordia atque inertia, cum nu-
per audirem quofdam fpedlatx indolis juvencs non
modo ab invefligando deterreri, fcd etiam a vctcri
fapicntia percipienda avocari , tam defperantes no-
va invenire , quam vetera meliora efhcere , ante-
quam latius difpergatur makun , luccurrendum fta-
tui, ut illi ignaviam potius fuam, quam fortunam
& noflra tempora culpanda cfTe cognofcerent ^ hi
vero ercLti &: conflrmati , ad certam fpem revoca-
rcntur. Et quoniam gemina hinc proccdit quxftio,
quarum altcra ad naturalium rerum contemplato-
rem cultorcmque pertinet, ad vetera imitantem aut
reparantcm altcra , de illa primum pauca , de hac
deindc plura proponam . Et fane objiu"gationc po-
tius , quam longo fermone illi digni videntur, qui
iiaturam, qua: omnium commimis parcns di£la at-
que habita efl , omnia longe & late diffufa majefla-
te fua comple£lens , & celans , vel tam iniquo ani-
mo, vel tam ftcrili & inani ubere efTe credunc, uc
olim macer cunda morcalibus largica fic, nunc no-
verca ab effocco acque exhaufto fmu nacos rejiciac
& repellac . Ecquando enim cuiquam ica indulfic ,
auc indulgere pocuic , uc cocam le morcali oculo
fubjicerec , penicufqiie revelarec ? Ecquando qu^ in
aere inenarrabili modo , & fubcilicace mira concin-
gunc , qua racione fierenc , auc qua cognofci priE-
fcirique poffinc , edocuic ? Ecquando qux mari ab-
didic , ab imis recefTibus cundta effudic •, qux cerr^
fmu fovec , deprompfic ^ qua: foncibus , qu;^ lacu-
biis , qux fluminibus abfcondic , proculic in apri-
cum , & minucacim decexic ? Sed quid de abdicis
loquor ? Quoca pars eorimi quce in folo fummo gi-
gnuntur , qux oculis cernimus , qux manu percra-
damus , nobis nota funt , & perfpe6la ? Pleraque in
abftrufo jacent , & femper ab inquirente fe fubdu-
cunt , profundiufque recondunt , ne ab inveftigan-
do & cognolcendo hominum fedulicas imqiiam cef-
fec . Ec quifquam conquerecur omnia prxoccupaca
effe a veceribus & prxvifa? Qiix camen cum dico,
non perinde accipi volo , quali eorum fencencix ad-
hxream , qui omnia fumma anciquis neganc . Ea
qux hominis eft fcire anciquicaci jure ac merico con-
cedo . Accamen , innumeris morcalium libris con-
fumptis , qua: per illos deteda erant , & cogni-
ta , in eadem quibus natura celavit , adyta iterum
recefferunt . Hxc itaque retegcre & proferre quid
vetat ? At eorum opera , qui poftquam licerx in-
ftaurari recrearique ceptas furt , floruerunt , omnia
patefadla funt , commentariis expolita , memorix-
que mandata ? Multa quidem inventa & reftituta
fatemur : non omnia tamen . Propterea nemo de-
b tcrrerj
tcrreri debet , animumque defpondere ; tum quia
qux homines conquirunt & curant , nunquam talia
inveniuntur , ut meliora reddi non pofTuit •, timi
etiam quia multa prxtermittuntur, qu^e perfeveran-
ter conledando, colligendo, atque ornando non mi-
norcm laudem ex rara fegete parvum manipulum ,
quam illi ex denfa magnimi , afferentes confeque-
miu^. Quod dimi de iis fpondeo q\ix in natur.x ar-
canis latent, ex quibus nuUo unquam tcmpore phi-
lofophandi materiam mortalibus defuturam plane
contenderim , ea non pofthabeo qnx a veteribus po-
fteritati tradita ad nos pervenerunt. Hxc enim quas
humano generi utiliffima, fcituque maximopere ne-
ccfTaria inveniuntur, rimantem, confequentem , ex-
polientemque , & qua interpretum qua librariorum
vitiis eximentem quis fatis unquam commendare
potcrit , cum ejus nominis famam , & merita nul-
la a:tas deletura videatur ? Non fum tamen nefcius
qui de phyficis jam prxreptis acerbe conqueruntur ,
in veterum do£trina a:tatem noftram accrbius cul-
pare ; quod prxterita ingenia totius pofteritatis ftu-
dium reftinxerint . Quam opinionem jam publice
conceptam , & pku'imorum exemplo confirmatam
ut ab hominum animis omnino evellerem , librum
hunc in ordinem digefTi , edendumque curavi , quo,
me tacente , noftra juventus inteUigcret non lolum
fpicilegium , verum etiam uberrimam mefTem cui-
que ex antiqua fegete fuperefle . In hac quidcm fo-
lertiirimus quifque non modo ingenium exercere ,
animum excolcre , atque optimis artibus imbuere
poterit , fed «Sc prxclara iUuftrando tam prxfentem
quam futuram ictatem bencficio fummo fibi obftriii-
get, meriticque gloria: ac prxdicationis frudus quam
maximos decerpet . Nam ( ut de iibro jam dicere
^ infti-
inflituam ) quoties & a quibus de Latin::e lingUc^
origine cjufque etymis commentaria edita non lunt ?
Qiiis igitur eorum audloritate non deterritus ean-
dem qu^ftionem iterum pertraclandam luiciperet ?
Nemo quidem , nifi fiquis aliena recoquere mallet.
Tamen nos , quantulicunque fimus , non audacia auc
fuperbia elati , fed veritatis ftudio du6li allos fon-
tes reteximus ; quippe nobis iirmum & ftabile in-
federat nihil efte tam perfedlum , quod alienam in-
duftriam repudiaret . Itaque vetuftam fcribcndi ra-
tionem fecuti , quanto longius ab aliorum inftitu-
tis receflimus , tanto propius ad lingUiE primordia
penetravimus , eaque in hominum luccm qux jam
non folum obfoleverant , fed etiam evanuerant , re-
vocare nixi , non mediocre ad Latinx lingua: in-
telligentiam contuliffe commodum viftfumus. Quid
vero de Latincu gentis exordio dicam? An quifquam
qui Latinum fermonem a Gn^co emanare inteili-
get , Latinos quoque a Griccis ortos non fatebitur ?
Et quoniam qui ianguinis & lingu;^ focietate con-
junguntur , religione quoque .& legibus non diftide-
re inter fe rationi confentaneum eft , pleraque Ro-
mana facra , leges , inftituta unde petenda nift a
Grxcm ? Jam vero ciim Romanos Grxct loquentes
a Troja in Italiam venifle hiftoria doceat, Trojanos
item Gti-Ecorum quondam fuiiTe coloniam non con-
jicimus ? Quod eciam Grxca nomina a Trojanis u-
llirpata , connubia inter utranque gentem commu-
nia , atqiie hoipitalia jura demonftrant . Hxc itaque
commoda atcjue aiia quns priEtereo , ex veteri Lati-
nx lingux icriptura percipimus . Qiiam nihilomi-
nus adeo parvi feccre editores , ut in Catone & Var-
rone tanquam vetuftatis deliramenta non immuta-
rinc folum , fed etiam ferme totam extinxerint ,
b 2 Atta-.
Atcamen ciim hujus utilims in confeflb fic , quis an-
te nos editoribus id vitio vertit ? Quis reprenfioni
dedit ? Quis reftituendi au^^or extitit ? Nemo pro-
fedlo , quamvis poft Turnebum , Jofephum Scalige-
rum, Urfmum, Popmam, Vidlorium, aliofque ma-
gni nominis viros de Catone & Varrone commen-
taria ediderim . Quibus quid amplius prxftiterim ,
malo ex aliorum judicio cognofccre, quam mea (cn-
tcntia ftatucre . Porro ( ut ad alia tranfeamus ,
c\\xx propofita quxftio utique flagitat ) de veteri
aftronomia, annorumque ratione ac difcrimine quan-
ta & qualia a Petavio , Scaligero , aliifque egregia
opera non habemus ? Quis tantq audloritati non cef-
fiiret, ut inhonorus potius in otio & quiete langue-
fceret , quam materiam illam perfedle claboratam
pertraclarec ? Nos id aufos elTe fatemur , veritate
cohorcante , & duce . Cujus aufpicia fequentes tam
longe ab eorum fcripcis dcclinavimus , ut miriun
protedo fit ex adeo diftlmili principio auc iUos ve-
ra confedacos fuifte , auc nos . Verumcamen quan-
timi ab illis receftimus , cancum veceribus adiiiEfi-
mus, cum nihil fme veceri audloricace acque exem-
plo ftacuendum eftc judicaremus.
Principio igicur Chaldaicum annum, cujus fama
jam apud nos evanuerac, ex Herodoco & Plucarcho
conccxuimus , eundemque in Romanam civicacem
recepimus primi. Qiio confticuco, Boeocii anni, qui
celeberrimus quondam viguic cam Scriptorum ceii
Hefiodi , Thalecis , Anaximandri, Hippocracis, De-
mocrici , Eudoxi , Diodori Siculi , Pkicarchi nomi-
ne , quam gencium nempe Boeocic , Sparcanq , Co-
rinchie , Syracufanc nobilicace, hoc aucem xvo ex-
tinctus jaccbat , necnon Attici atque Olympici am-
bicus civiiia principia in anno llomano patuere .
' ^ Qua-
Quoruni utilitarem quis vel contemnere jure pote-
rit, vel improbare? Hinc enim Grveca hiftoria ita
elucefcit , ut , collatis Gr<^corum annis , menfibus ,
& diebus cuni Latinis , quidquid in Grjecia conti-
git cum Olympiadibus , ut mos ferebat , conjun-
dum , quo menle, & quo die Latino evenerit, uno
obtutu cognofcatur . Ab ultima deinde antiquitate
repetitis annorum differentiis , de Dieteride, de Te-
traeteride ( qua Olympiades primum definiebantur j
mox enim Odteateride uia e(l Gr^cia ) de 0£leate-
ride, de anno magno Metonico & Callippico qu^
comperimus , in tabulas digeflimus , quibus prqci-
puarum gentium inftituta , Eoeotic videlicet , Spar-
tanq, Corinthiq, Syraculane ( de quibus {lipra retu-
li ) Thebanq , Attice , Olympicq , Macedonicq in
duas fedas diftributq , & Bithynq fubjiciuntur , &
declarantur . Neque de civili tantum anno , qui res
geftas , qui magiftratuum aufpicia , qui facra & pro-
iana omnia moderabatur, h^c animadvertimusj fed
& folarem ex Gra^ca aftronomia, qux foede lacera
medicam manum expofcebat , in hominum memo-
riam revocavimus . Cujus quatuor prqcipuis gene-
ribus in ordinem redadis , Boeotii fcilicet , Attici ,
Macedonici , & Callippici, Callippicum ufu & pr^-
ftantia inter omnia ita excellit , ut in hac tanta a-
ftronomiq luce casteris facile pricftet , Gregorianum-
que vocetur.
Ad Latinos deinde converfus, a Lavinii primor-
diis dudo initio, ad annum U.C. IDCCVIII. quar-
tumque Julii Ciefaris confulatum tempora certa ra-
tione connexa ita deduxi, ut quantum Lavinio an-
no, quantum Albano, quantum Romuleo, quantum
Pompilio five Romano attribuendum fit , diligenti
admodum cura computarem. Neque his contentus^
do Augiifti de anno tabiik , quam ab codem in pu-
blicum prolatam , cum JuIiLm annum Italico Coe-
lo minus aptum , utpote itgyptium , emendaret ,
Macrobius memoriq mandavit, mihi innotuitj quo
adminiculo ufus tres illos au£lores tam a vitiis quam
a reprenfione vindicavi.
Sed quid de fmgulis fcribcre pergo ? Liber in ve-
flibulo adeft : ad ipllim legentes remitto . In quo fi
ea qu^E leviter perftringo quarque conliilto prxter-
mitto, fux expcclationi relpondere forte offenderint,
fpero fore ut intelligant , neque fibi , neque cuiquam
qui xtatem & ingenium otio , languore , & defidia
terere recufet , ad bonas artes & priEclara inventa
viani elfe ab antiquis interceptam & pra:clufam .
Etenim fi milii, in quo omnia quam fmt exigua ,
& fentio, & fateor, in ea fcientia & dodrina quam
mihi non vindico, talia & tanta detegere atque il-
luflrare contigerit, quid illis fperawdum efl , qui vi-
res integras , ingenium maximiun , fummam eru-
ditionem & eloquentiam ad vetera monimienta re-
paranda contulerint ? Defmant igitur aut fortem cul-
pare , aut animum abjicere ; manet quemque fua
laus , & gloria j femperque manebit . Nec morta'
lium quifquam ignobilis atque inhonorus vivet , ni-
fi fua culpa.
EPI-
EPISTOLARUM
Ad Clariffimum g^ ^obilijJimHm Virum
ANDREAM MARANUM
ARGUMENTA.
jr. Epiftola : De "veteri fcribendi ratione. pag. r,
II. De veteris orthographix utilitate . i J
III. Emeiidatur M. Cato itt caput VIII. rujl. rer. 24
IV. Emendatur M. Cato a capite VIII. in capttt XXXIX. 36
V. Emendatur M. Cato a capite XXXIX. ni caput LXXIV. 51
VI. Emendatur M. Cato a capite LXXIV. in caput CLVIL 65
VII. Emendatur M. Cato a capite CLVII. ad extrema . 82
VIII. Emendatur Varronis liber I. de Agricultura in caput XIV. 90
IX. Emendatur Varro a capite XIV. in caput XXIV. ^ 105
X. Emendatur Varro a capite XXIV. in caput XXX. i 2 1
XI. Emendatur Varro a capite XXX. in caput XXXVIII. 134
XII. Emendatur Varro a capite XXXVIII. in caput XLIV. 14.J
XII L Emendattir Varro a captte XLIV. ad extremum. 160
XIV. Ut Varro de temporum rattone agens emendetur , quid prajlandum
f't. 172
XV. De Chaldatca dieteride , ejufque principio in anno noflro , qiia GrtC'
ci &" Romani uft funt . 174
XVI. De Chaldaica aflrortm ratione . 182
XVII. De Chaldtconm annis folartbus & canicularibus . 188
XVIII. De Manilii ajlronomia , ejufque anno cselejli . 193
XIX. De B-eotiorttm ajironomia , & anno Jolari . 200
XX. De Dieteride ac Tetraeteride Bxotia , deque Eudoxi O&eateride .
2 10.
XXI. De Attica AJlronomia , atque anno Attico folari • 213
XXII. De menjium Atticorum ordine . 220
XXIII. De Atticorum annorum dijcriminibus . 230
XXIV. De antiquijjsmo anno Jolari , quo Craci Latinique tifi Junt , & ad-
huc utimur . 244
XXV. De anno CaUippico Jolari . 2 5 5
XXVI.
XXVI. De anno Olj/mpico ^ de Olpnpiadibus , Pythiis , IJlhmiis , ac Ne*
meis . 259
XXVII. De amo Lacedamonio , & c/e Panathenais , Caniiis facris , at-
que Hfacinthiis . 2 <5 5
XXVIII. De anni Maceeionici (lifcriminibus , & dc Bithj/nico anno . 271
XXIX. Qi'.a ratione Grtecorum anni , menfcs , ac dies cum Latiuis Ccmpo-
nantur . ijj
XXX. .Annos X. menftbus definitos , quibus diu ufi Latini , non ejfe fabii-
Jofos , neque civilibtis commodis inutiJes , 27^
XXXI. De mirabili trieteridis La-uinia; natura , & qua ratione per ca-
lendas , nonas , idus in annos lunares fepararettir . 287
XXXII. De Albana Hexaeteride . 295
XXXIII. De Romulea Hexeateride , quo anno Olympico inceperit , &
quo anni tempore , unde Roraie principium ducitur . 304
XXXIV. AnnUm folarem Romanum , quo ttfi pofl Romulum reges , ac
Refpubl. fuijfe Chaldaicum dies CCCL. antiquitus complexum , &
Terminalibus abfoluttm . 310
XXXV. Varronis locus de L. L. iHuflratur ; confirmaturque anni Romani
terminus / demum de intercalatione agitur . 317
XXXVI. Quot fuerint pofl Numam Romte anni initia , & quoties confu'
lattts aufpicia immtttata . 323
XXXVII. De anno Romano intercalario , & de Olympiis fi-ve myfieriis ,
& quibus amiis de intercalatione antiqu£ memoria loquantar . 328
XXXVIII. De Dieteride Romana civili & folari . 335
XXXIX. De Dietertde Romana Eudoxi Fafiis exornata . 338
XL. De Dieteride Romana folari dtebus LHI. a cal, Janttar. remota .
340-
XLI. Macrobius Saturnalia uno die fiaita fcribens fitfitatis coarguitur :
deinde de anuo ab U. C, DCCVII. qui Confufionis vocatur , agitur ,
348.
XLII. De anno folari Julio , ffve de Tabula Cefaris Di&atoris . 352
XLIII. De anfio Mgyptiaco , a quo J. C.efar fuf.m exfcripfit . 562
XLIV. De fiellarum ortu & occafu , ipfarumque fignificatione , qu,v Julius
Ciefar Crace in publicum ttftim emifit . 372
XLV. De Plinii anno folari , five de Tabula Augujli. 380
XLVI. Calendarium Rtifiicum Farnefianum ; Calcndarium quo Ovidii fa-
fios tUufirant ; Calendarittm Magni Covfiantirti tempore exprcfihm
habitum y libros qui infcribmtur de re medica Largi Defignatiani ,
Plinii , Prifciani , Sorani Epkefii ejfe montimenta tam nullius pre»
tii
»
tii , quam for^icLe & buvbaYce ongifiis i 595
XLVII, De Ovidii Fajlis ex Atigujii tabti/a , Ettdoxo , aliifque . 400
XLVIII. De Ptolemici libro falfo hoc nomine prodito , qui infcribitur
ifidaeis d-TTKdvav iirianiiuaiay , 412
XLIX. Explicatttr , emendaturque Varronis lib. II. de re pecuaria in ca-
put V. 416
X. Emendatur, explicattirque Varronis lib. II. de R. P. a capite V. ad
extrema . 428
LI. Explicattir , emendaturqtie Varronis liber III. de villaticis paflionibus
a primo captte in caput XII. 446
Lll. Explicatur , emendaturqut; Varror.is lib. III. de villaticis paflionibus
a capite XII. ad extrema . 454
X//7. De Lipfienfi Ruflicortm auBorum editione , & de fragmento falfo
Gargilii Martialis titulo mper prodito . 462
LIV, Cohmellie liber I. emendatur , illuflraturque » 471:
LV. Emendatur , illuflraturque Columellte liber II. in caput XIII. 484
LVI. Emendatiir , illufiraturque Columellie liber II. a capite XIII. ad
extrema . 495
LVII. Emendatur , illuflraturque Columellie liber III. 501
LVIII. Illuflrattir , emendaturque Columellte liber IV. 512
LIX. Emendattir , illuflraturque Columellie liber V. 522
LX. Emendatur , ilhtflraturque Cohimellie liber VI. 558
LXI. Illujlratttr , emendaturque Columellie liber VH, 551
LXII. Emendatur , illuflraturque Columellie liber VIII, jdo
LXIII. Emendatur , illujlraturque Coltimellie liber IX. 5<?4
LXIV. Emendatur , ilhijlraturque Columellie liber X. 575
LXV. Emendatur , illujlraturque Columellie Uber XI, 579
LXVI. Emendatur , iUuJlraturque Columellce liber XII. ^iS
LXVII. Emendatur ilhtjlraturque ColumelLe liber qui de Arboribus infcri-
bitur . 599
LXVIII. De pomo-^ deinde noHnulla in Plinio & Theophrafio emendantur ^
illujlranturqtte . 610
NOI
NOI RIFORMATORI
Dello Studio di Padova.
AVcnJo veduro per la Fedc di Revlfione, e Ap-
pro; azione dcl P. F. Paolo Tomafo MamelU Jn-
auijitore nel L-ibro iniitolato; Julii Pontcderx Anti^i^ttatum
Lattnarum urvcariimtjiie Enarrationes , attjtie Emendatwnes ^c. ,
noii v' clTer ccs' alcuna contro Ja Santa Fede Catto-
lica , e parimcntc per Atteftato del Segretario No-
flro, nientc contro Prcncipi , e buoni collumi , con-
cediamo L.iCwnz,a a Gio: Manfre Stampatore , chc poffi
efTcrc itampato , oflervando gli ordini in materia di
Stampe , e prefentando le folite Copie alle Pubbli-
chc Librarlc di Venezia , e di Padova .
Dat. 4. Marzo 173^.
( Gio: Francefco Morofini Cav. Rif.
( Gio: Pietro Pafqualigo Rif.
( Daniel Bragadin Cav. Proo Rif^
Agoflino Gadaldini Segr.
1739. 16. Marzo. Regiftrato nel Magiftrato Eccel-
leniifnmo contro la Beitemmia.
Vettor Gradtnigo Segr,
JULII PONTEDER^
ANTIQUITATUM LATINARUM
GR^CARUMQUE
ENARRATIONES ATQUE EMENDATIONES.
EPISTOLA L
De ijeten fcribendi ratione ,
r*. r
JULIUS PONTEDERA ANDRE^. MARANO Ci
A M I C O S U O S. D. -■"•
Iteras tuas quas egregio viro Felici Jofepho Cor-
nokio familiari meo tradidifti Saturnalibus fe-
cundis datas , ut refignavi atque infpexi , non
mediocriter admiratus fum, mihi novo arQumen-
to , quod a priftina tua confuetudine recedcret ,
epiftolam veniiTe . Nihil enim quod ad ftirpiuai
difciplinam pertineret , ut confueveras , fcribis;
nihil fuper Horti Patavini hiftoria in qua me
totum jam dudum effe haud ignoras , fcifcitaris;
nihil demum ex tuis mufis ( qus tecum nunquam filent ) quo a mo-
lefto labore paulifper requiefcam & rccreer , largiris . Verum , omni-
bus .pofthabitis , in eo tota tua epiftola verfatur, ut , quicquid ad La-
tmos Rei Ruft. Scriptores illuftrandos olim commentatus fueram , Li-
pfiamque rogatus miferam , ut fuis fedibus infereretur , quod Thomas
A F rits-.
z EPISTOLA
Fritschius iftiid opus jam pridem excudendum fufccperat , ad re , qua
poflem celeritate , perfcriberem . Multum jam tempus interfluxifle ar-
guis , ex quo id tibi me prsftiturum receperam : tamen nunquam
praeftitifle ; modo Fritschii interitum , modo eorum quibus poft de-
mandata cura fuerat , occupationes ; modo alia atque alia caufando :
& hac ratione defuicrium tuum debito ufufru£lu defraudaflie . Nunc ex
longo intervallo tanquam ex malo nomine non folum ufuram , fed et-
iam fbrtem repetere . Hoc amplius non nefcire addis me de ifta re
Venetias fjcpe fcriptitare ; ideoque hoc exemplum repofcere haud no-
vum vel illaboratum . Quid dicam ? Non equidem inficier Chriftino
Martinellio praeftantiflimo viro Patricio Veneto meique amantiflfimo ru»
fticos commentariolos mlttere , fed de iis quorum argumentum ille mi-
hi injungit ; ideo qua quid de Catone expetit , qua de Columella ,
obfequor , atque ejus voluntate tenus relcribo : nonnunquam Varro-
nis locum , Ikpe Plinii , quo mirifice deleflatur , ut fibi explanem ,
mandat : item alia atque alia & pofcit , & reddo . At tu de omnibus
flagitas ; non igitur eadem eft fcribendi ratio . Quid dicam illaboratam ?
Etenim quicunque de veterum fcriptorum monumentis agere inftituit ,
is fane nefcio quid immenfi negotii fulcipit , lummjEque difficultatis ,
in quo induftria plurima adhibenda , in quo graviflims operse laborif-
que maximi onus fuftinendum , in quo aflidue cogitandum , vigilandum ,
fudandum . Siquidem ex penitiffima rerum abditarum obfcuritate quae
ab inquirente iemper fe fubducunt , altiufque recedunt , erucnda func
omnia, atque in lucem proferenda . Jam vero homines qui ab his tem-
poribus quam remotiflimi vixerunt , moribus , inftitutis , legibus , totoque
fcribendi ordine , & lingua ipfa diflTimiles , quid fenferint , quid optave-
rint , quid effecerint , qui vult aflequi , neque fententiam folum , ve-
rum etiam rimari verba , nonne human«e fortis quodammodo oblivifci
videtur? Deo certe , ut ita dicam , fimillimus cenfendus eft qui per tan-
tas rcrum ambages , per detruncata verba , perque varia operarum at-
que interpretum difcrimina , veritatem fe aflccuturum promittit . In
quo fiquis ita fe jaftaret , oftentaretque , dum noftrjE conditionis fines
tranfcendere crederet , non divinus exiftimaretur , fed hominum ignavif-
fimus . Conie6lare quidem homini licet , & conje£luras proferre , eaf-
demque rejicere fubinde , fi meliora naclus fit , ac repudiare : vera
polliceri non licet . Quapropter nos qui non modo honiines efl!e nos intel-
ligimus , verum etiam inter homines ab ingenio , doflrina , viribus
infirmo»; , noli credere , mi Andrea , tanquam de tripode oracula ti-
bi fcripturos j fcd , ut horaunculi folent , fortalTe nugas meras , Labori
pro-
F R I M ^. 5
pi-ofe£lo & diligentis non pepercifle , ut vera invenirem , aut quam
maxime veri fmiilia , fatebor . Id fuerimne confecutus , an contra , quan»
doquidem tibi obtemperandum ftatuo , videbis . Sane ut talia non mit-
tam ; fatis fuperque mihi erit , idque tua; referam humanitati , fi pro-
babiJia judicaveris . Nam quod in extrema tuas epiflols parte pofitum
video , fperare fcilicet qua; fcripfiflem , tibi ex voto fuccefllira ; quo«
niam in rei rufticae ftudio quod illi qui veteres eas memorias ante nos ex-
poliendo explicandoquc vacarunt , contempferunt , ufum maximum at-
que exercitationem habeam , fcito , ut Varronis verbis utar , o;nnes-
qui habent citharam non ejfe citharnedos . Equldem a puero agricultur^
deditus fui : in qua re domefticum exemplum habebam ; nam Lauren-
tius Pontedera patruus meus quocum ab ineunte xtate vixi , vel in
primis egreglus agricola habitus eft , ac propterea fundum omni furcu-
lorum genere refertiflimum fummeque fru61:uofum mihi teftamento reliquit.
Neque ipfe folum tali deIe(?latione tenebatur, fed etiam uxoreni agricolan-
di ftudiofam fortitus fuerat , quae cum liberis careret , tanquam ex fe or-
tuni me laclentem adhuc fufceperat , atque eduxit pro fuo . Hsc ita-
que non ludis , non choreis , non theatris , ut fummo genere orts
mulieres foknt , atque uberrime dotatsE , fed pra:diis fuburbanis colen-
dis unice inferviebat . Propterea non contenta qua; matremfamilis de-
cet , fcire , partlm ruftica prscepta legendo , partim a viro & a
peritis percontando , quo tempore vertenda effet terra ; quis cultus
huic vel illi agro conveniret ; quod feminis genus aptum collinis ,
quod campeftribus tra£libus ; qus Vitis in pingui , quae in graci-
li , qux in mediocri folo melius refponderet , ita callebat , ut quam
maxime . NuIIum item vitaj fus tempus vacuum fuit in quo hortum
urbanum non colerct pluribus ftirpibus refertum . Neque inaravefcens
atas , & infirma valetudo ab hoc ftudio ipfam abducere unquam va-
luit , aut remorari : verum in eodem confenuit , in eodem extremuni
fpintum depofuit . Ideoque ejus diligentise ac peritis plurimas ftirpes
qua: in hoc publico Horto coluntur , adultas & fervatas refero , cum ,
me m longinquls Alpibus degente , meas vices gereret , meoque mu-
nere egregie fungeretur . Atque utinam tanto bono non invidiflent Par-
ca:, & meis votis fatum immutari retardarive potuiflet , ut te , Opti-
ma parens , mihi atque Horto adhuc fervarem , & in futurum lon-
gius producerem . Etenim , cum anno elapfo jam extremo fenio confe-
6lam extuliflem , quantum detrimentum , hac amiflJa , hortus accepe-:
lit , ex Alpibus reverfus ftatim cognovi . Cum itaque domi tales rei
xufticae praeceptores , informatoref^iue haberem , huic difciplins ftatim
A 2 nie
4 EPISTOLJ
mc addixi , 5c fublnde , adolefcente aetacc , ea fedulitate ipfam colui ,"
uc quod tenipus ab optimis literls pi"2clarilque arcibus fubducere pote-
ram, colendis ftirpibus adjicerem , atque in eas omne meum ftudium ,
operam , deleftationemque conferrem . Surculis enim inferendis manum
admovere , Vitium capita per tabulata digerere , tum propaginem in
mergum deponere , malleolofque pangere , aut viviradicem purgare ,
nunquam ingenuis viris turpe vel alienum, ut molles fed faftu clati ifti
juvenes ducunt , exiftimavi . Quapropter agricultura; prsccptis a qui-
bus nullum unquam atatis mex fpaciuni alienum fuit , fatis informa-
tum me imbutumque opinor . Et \yxc quidem ad ea qux a Catonc ac
Varrone commemorata in agris fimilicudincm fcrvant , intelligenda ac-
que illuftranda plurimum conducunt . At ccnfefne nihil a Catonis
Varronifque aevo ad ifta noftra tcmpora in ruris difciplina immutatum?
Sane plurima funt quse alio modo nunc fiunc , alio tunc fiebanc . Ne-
que in univerfa Italia hoc concingit , fed in pluribus ipfius parcibus ;
alius enim eft vicium culcus in agro Pifano , alius in Florencino , vel
Romano , ncque hic qui in Bononienfi , neque qui illic apud Patavi-
nos idem . Similiccr in alia icrra alius atque alius . Porro vcrcendi Ib*
li rationem qus ab annl temporibus fiderumque motibus pendcc , quis
noftram ad vecerem normam redegerit , quando annus tot difcrimina
fubiveric , & fidera ipfa a priftina ftatione recefferinc ? QLiid de ftirpi-
bus dicam ? Mulca In agris colimus majonbus noftris ignoraca . May-
xium , Phagopyrum , Oryzam , Sorgum apud illos culca non invenies :
neque apud nos Cycifus, Sefimum, femen adoreum ufpiam in arvis oct
currunt . Quid de animalibus ? Quis hoc cempore mellacionem facit ,'
uc veceres faciebanc ? Quis gallis gallinaceis candence ferro , uc capi
fianc , calcaria inuric ? Quis glires noftra JEcace doliis condit & fagi-
nat ? Contra bombycum qui nunc magnum afFerunt agricolis proven-
tiun utilitatemque , antiquis ignota natura , & propterea Mori colcn-
ds nc0le£ta ars , quae incer prxcipuas agrlculcura: parces nunc rcccnfen-
tiu- . Indicos quoque Pavones , Indicafque Anaccs ex quibus cum no-
ftracibus pullos opimos procreare folcs , & mihi , cum ad te \enio ,
adiiciali ccena apponere , quis a vcteribus alcre didicit , cum illa a»tas
carerct ? Et nc plura compIe6lar ; alio modo vina condimus ; alio pri-
fci folebanc ; neque quo vafe torculo hi oleura exprimebanc , eodem
nos conficimus . Cumque illis mcl in deliciis efTcc , nobis faccharum
quod inferiore cempore India mific , prxftac . Quare mulca quae ruri
nunc moliuncur coloni , nihil ad vecerem difciplinam incclligcndam con-
feriuit • quippe \d nova , vel diveifa . In plurinvis tamen fimilicudo
qusi
P R l M A. 5
qua utemur \ retinetur . Verum enim vero alia apud veteres agricolas
reperiuntur non ab agri cultu du6ta , led aliunde petita , qualia in
primis qus de anni partibus ftellarumque progreflionibus tradunt . Qu2
fane plurimum difficultatis habere mihi videntur ; quod tum vitiis fca-
tent , tum detortis opinionibus implicantur . Neque minorem curam
diligentiamque poftulat antiqua fcribendi ratio, quam in Catone & Var-
rone interpretes , ac librarii non immutarunt folum , verum ferme totam
fuftulerunt . A quo itaque repetam , niii a vetuftis monumentis , & ab
au6\oribus qui de eadem commentaria reliquerunt ? QLiapropter ante-
quam de iis dicam quae in fcientia funt , multa prius de prilca ortho-
graphia inveftiganda funt ; quoniam nemo quae a Catone & Varrone
habemus , refta intelligentia aflequi poterit , nifi fi ea vefte qua or-
nabantur , iterum cooperiantur . Id igitur primum agam . Si principia
refpexeris , rehqua proximis diebus alacrius perfequemur.
Veteres igitur, cum litera V quam ^olicum digamma dicunt, alte-
rl V anne6^ebatur , hanc in 0 mutabant , ut davos , feriws , equos ,
ignavos , aquos , cervos , corvos pro davus , fervits , equus , ignavus ,
tequiis , cervus , corvus .• item rehquom , ovoni , tniquom , dtvom , V!"
vont , cor-vom , ■vacivom , avora ^ & in verbis .• vivont , dijlinguont ,
coiifluoiit , rejliiigiiout , exfociont . Quare apud Catonem fcribere opor«
tet ; quoiii , fervom fenem , fervom r/iorbofwn , fervos , clavos , novos
alvos . Sic ^tortivom , obltquom , acervom , alvom , ervom , ovom
qax in vulgum emittuntur vitiata. Nec non eadem Varroni reftituenda,
ceu fubficivom , antiquos , <eJlivos , avos , proavos , calvos . Cujus cieneris
apud utrimque fcriptorem in probato Politiani & Vi£lorii Codice fervan-
lur ifta : alvos , alvom , ovom , deorfom , ervom , nativom . Sed plura in
Varronianis editionibus quse de lingua Latina infcribuntur , retinentur.
Neque id in extremis tantum fyllabis ufum invenit , verum etiam
m mediis , & primis ; in mediis : ut parvolus , fervolus , Scavola ,
clavola , convolvolus : in primisj volnus , volt , voltus , volfus , volva
( a quo in Varrone reftat volvis intumis ) volfella , volpes , volturnus ,
volgus , volcanalia , Volcanus.
Nonnunquam cum illam E litera fcqueretur : ceu vojier pro ve-
Jler , quam in verto atque in iis quje ab eodem deducuntur , di-
ligenter retentum eft : vorto , volfito , vorfus ( quod in editis Varro-
nis etiam occurrit ) furfumvorfum , qmquovorfum , advovfus , tranfvor-
fus , divorto ( unde divortium ) divorforium in Pandectis , Mavors quod
mala vertat , ut ait Cicero , vortex fufceptum etiam a politioribus ur-
banis , ut feparetur a vertife -^ quippe utrunque ab eodem fonte. Qua-
pro"
6 EPISTOLA
propter quis ignorat qua in Catone vitiofe lcribuntur : controverfiis ,
fefe "vertct , tranfverfos , advertito , adverfum , converfnm , verfato ( quod
Cap. XL. rc£le vorfato ) . In Varrone a quo plura fuperfunr , plura
quoquc vitii ac mendi coarguuntur , iit vertere , verfus , tranfverft ,
verfantur , & fimilia . Ex quibus quantum inferior aetas Catoni , Var-
roni , Saluftio , aliifque fcriptoribus qui vetuftiflimos imitati funt , fub-
duxerint , intelligere poflumus , fi Qiiintilianum audiamus . Hic cnim
refert a patrio ritu Scipionem Africanum primum receflifle , o li-
tera in vorfum , & vortices in e verfa . Quod tanien inferiori tera-
poris gradu rcceptum cfl ; quandoquidem ipfe etiam Quintilianus fate-
tur , cum eflet apud prxceptores , nunquam fervum aut cervum ulur-
pari audivifle , fed fervom , & cervom , qus mox fuse Ktatis mores ge-
mino u fcribere inftituerunt ,
Licet etiam animadvertere cura /' porre£^am fyllabam efficiebat , vc-
tufta confuetudine e fibi afcifcere , ut preivata , fcriptei , preimus , fru.ei ,
oiiieiferunt , ufei , fritclei fuiit , meilites , mimei , eidus , quei , inveifi ,
eieis , agreis , loceis , capiundeis , & fexcenta hujufmodi , quibus vctera
monumenta referta funt . Cujus antiquitatis nuUum excufum in rufticis
iioftris veftigium fupercft ; ifta enim Epeirus , Epeirotie , eiunciclum ,
fcopei ab optimo codice repetenda . At in Varronianis de L. L. iibris
quamvis ex frequenti librariorum exfcriptione multum priftini dccoris
detra6lum fuerit , & quotidie detrahatur , plurima tamen fervantur ;
iibreis , fueis , hcic , hei , nummei , dandei , equei , eidus , unei , licei ,
commutateis , vernaculeis , heis , modeis . Qv\x in Catone tanta cura con-
fe£lati funt editores , ut orania fuftulerint , & minorem natu indu«
xerint , quam Varronem & Saluftium , quibus tot annis pra^ceffic '.•
Cur ) Inquies , propria & nativa ornamenta demunt ; aliena apponunt,
ac prxftigiis fucant ? Quia ut muliercs folent quotquot annis ad farci-
narorem & phrygioncm veftes fingere & refingere , ne quid fit quod
a communi infania differat , ita veteres librl ad fccull mores accom-
modantur . In qua quidem re neque Popmam , ncque alios qui poftre-
mi Varronianos L. L. libros formis excudcrunt , ac commentariis Illu-
ftrarunt , ab reprenfione vlndlcare poflum , quod has affllflz vctufta-
tis rellquias omnino extinxerunt .
In hac tamen quam narravi , regula nomina excepta video per / in
Utroque numero definentia ; nam in finqularl diffcrentisc caufa i fo-
lo nmta funt , m plurall e atque /' , ut dlxi ; ideo hujus domini , h
dwiinei , hujus equi , hi eqtiei .
Porro quo difcrimine nomlna In i definentla fingularia ab ils qua;
numeri
F R I M A. 7
«umeri multitudinis eflent i quoque finita feparabant , eodem cafus no-
minandi plurales in es exeuntes ab cbliquis eodem fine fimilibus diftin-
guebant , ut hi fapientes , /jos fapietnets . Sed multa grammatici hinc
recipiunt . Quse tam nominativum , inquit Prilcianus , quam geniti-
vum fimilem gerunt , eorum accufativum multitudinis raro in es , fre-
qucntcr in is lerminari : item femper pluralia : in er quoque defmen-
tia quae i ablativum terminant , faepe per is , raro per es accufativum
facere : eorum fimiliter in is accuiativum exire , qu2 per ns vel rs
finiuntur . Sed ab exceptis Hkc fibi propria vindicar Varro ( ut apud
Sofipatrum meminit Plinius ) has falces , has merces , hos axes , /<Vi-
tres , ventres , has nrbes , veEles , corbes , Jlirpes , neptes . De reliquis
itaque qua in is accufativum produnt , eis apud veteres efie debere noii
cfl: cur dubitemus. —
Mos quoque apud antiquos obtinuit , in verborum in is fecunda in-
flexione definentium participiis , e in u tranfire , ut exigundum , faciitn'
dttm , experiimdum , quae a Plauto , Terentio , Lucretio , Saluftio cre-
bro ufurpantur . Cujus quid in Catone antiquitatis retinetur in his :
ieguiida , faciunda , conferundo , faciundi , factundum . In Varrone ca^
piundum , faciundo , accipiundos , cli-vidundos , capiundi , ferttnda , fa-
ciundttm . Ex quo numero quantum innovarint librarii atque editores ,
manifeftum .
Quid vero de fuperlativis fcribam , in quibus penultima litera w ve-
tuftioribus erat ? In Catone & Varrone omnia fecus inveniuntur : ant'
pliffme , fortiffmi , firenutjfimi , maximi , fiabiltffmus , minime , optimo ,
optimum , opportunijfmum , plurima , potiffmum , reBiffimum , longiffimos ,
tntnimum , altiffmum , aquojiffmus , frigidifjmtis , caltdtffmus , dip.tifft-
rne , proximis , infimam , candidiffmam , altiffma , apertiffmum , flercO'
rofiffmum , fimtlltmttm , fxpiffme , altiffime , tenutffmas , acerbifjmras ,
caltdiffmum , tenerrimis . In quibus Varronianos Lac. Ling. libros eden-
tes modum fervarunt . Fertur autem C. Julius Csfar in quadam infcri-
ptione veterem formam primus repudiafle . Cui atque illis qui partum
a Caefare imperium mox adepti funt , gratificantes do6^i pariter indo-
flique morem acceperunt.
Neque tantum fuperlativa nomina per » intonfi Romani fcribere ma-
luerunt , verum & alia : ut carnufex , leflumo , lubentia , lubenter , /«-
btdo , vicefumus , decumus , facrufico , frv.ndes . Propterea in optiniis
Varronis Catonifque exemplaribus fcriptum eft : tutas ( quod etiam in
Eugubina tabula legi a CI. Gorio certior faftus fum ) pro totas , rutundas
pi-Q rotuHuas , fabuli & fabulia pro fabali & fabalia . Item fonnidtdo-.
t EPISTOLA
f(t , Jifphtdautur J detttndent , acmfolios , teditumus ab a»de &: tueor ■*
tyigefumam , furnacem a furno , ipfus , adulefcentia . Quare exiflimo
libemius , libebit , libido , fyotidem , decimo , centefima nonne praeter Ca-
tonis inftitutum , atque ilJius aevi normam fcribuntur ? Simiiiter in Var«
rone multa invenies fecus ac ille folebat , enunciata. r
Contra oi five oe pro u prifca aetas frequentius extulit , ut ex anti.
quis legibus & monumentis exempla afliimes ; coiravit , oitele , oitantur ,
momicipio , Poinicio , moinio five moenio , ex quo mxnia , Hinc Plau-
tus proclidit :
Pergamum divina moenitum manUt
Ex eodem etiam laudatur :
Hoc ego oppidum adtnoenire ut hodte capiatur j volo .
Quod & Poenulus comcedia pro Punulus confirmiit . Sic movrus nmrHj
Virgiliano etiam carmine nobilitatum;
Aggeribus moerorum .
QLiod in Lucrctio minus miramur:
teJJus ab undis
JEquoris , exofor moerorum litora circum .
a quo & poenire & poenibat pro punire, punibat ; hinc enim poena , &
vetus impoenis , quod nunc impunis . Moenera quoque antiquis fuerat
quod pofteritas in munera mutavit , & de moenus amoenum conjicit Ser-
vius Grammaticus . Coenum fimiliter a coenire defcendit quod recentio-
res cunire dicunt , & ab illo cunus quod tunc unico n , nunc cum ge-
mino cunnus . Ab eadem origine fortafle cuna in qua pueruli cuniunt ,
& incunio , ex quo Varronianum incunatum quod inquinatum peperit .
Patria & recepta regula fcripfifle Catonem hxc indicant Poenicum & Poe.
nicam ; neque ab eadem abhorruiflt Varronem de L. L. libri oftendunt ,
ubi iftas rcliquiarum reliqulas videmus : Moerum , Poetilium , Poenicum,
Poenicoium , Moeris . In rufticis exemplaribus hoc fupereft depromptum
a Vitlorio Poetam hoc eft Poetum quod apud alios Poetum.
Multa etiam qu2 per u fcribimus , vetufti per o fcribebant , ut ta^
boleis , poblice , Jingolos , detolerit , forticoLe , bojufce , nonciata , flovio .
Quod frequentius in extremis ufurpatur : fuom , Luciom , confentiont ,
quom , mortuos ( mortuus ) perpetuorn , compafcuos ( compafcuus ) com»
pafcuom , co-nfluont , tuom , exfociont , & alia in antiquis monumentis .
In Catonis autem coclicibus : Jogales , ifloc , torcolarium , paulolum , co»
Itcoli : in Varronis vero : pojfont , tribolum , patdola , tabernola .
Au in 0 contraflum quis ignorat ? Si audes fodcs , fcrautum fcrotum ,
faudex codex ^ fuirex forcx , Saura&e Sora^e , Awata orata , Cattrus to-
rus j
F R l M J . 9
rHf Claitdius CloJius , aulla olla , cauchx coda , platijlrum ploflrunt ,
plaudo plodo ex quo explodo , Plautus Plotus , Paululum & Paulum ,
UC vult Scaurus , polulum & polum , aurichakum orichalcum , claujlrum
chjlrum . Quorum nonnulJa rufticis noftris editores reJiquerunt , ceu ho-
Jlus pro haujlus , oHa , cofl'<? , plojirum .
Kt ou quod pro « Grsco adjungebant , ut JMarius Vifliorinus refert ,
ocquod reraanet veftigium ? Oninia a Jibrariis TubduiSla lunt , penituf-
que extintla . In antiquis tamen monumentis multa Iiujufmodi legun-
tur: jous , injourias , joudicaverunt , joudicem, jourato , jourent , joujerunt ,
Loucerios , Fourios , Loutnen . NuJIas etiam ai loco te quo Lucretius at-
que alii vel antiqui vel antiquitatis ftudiofi fcripferunt , reliquias in Ca-
tone & Vai-rone inveni - Quod tamen Poetis proprium non fuifle anti-
qui lapidcs declarant . Neque id tantum in extremis fyllabis , ut F/-
iloriai , Romai , viai , Semproniai , Gallai , Sextiliai , patriai , Bonai ,
T)eai • verum etiani in pnmis, ceu : Quaijlores , aides , aidiles , aire ,
Caifare . Eandem fcripturam fed ex diflimiJi ratione deflexam protulic
ex Varroniano exempkri Vifilorius : Aittici , nempe Attici , quale illud
apud Gruterura : paivimentum .
Si veteres quoque memorias infpiciamus , ad antlquam fpeciem noai
refpondent vocabula qua: apud ucrunque au£lorem in duo ii fejungunt :
preti pretii , Pompeis Pompeiis , deictuntur dejiciuntur , deicito dejicito ,
coicito cojicito , conici conjici , Manli Manlti , eicito ejicito , Lavini
Lavinii , mgatori nugatorti , Pontis Pontiis , Torcolari torcularii , ali
alii .
In ea itidem male vertunt , qua: vetuflas In ia enunciabat : iit caviis
caveis , hederacia hederacea , cotonia cotonea , olearite oleayce , vinactis
viiiaceis , vinid ( a quo vinitum Varromanum ) vinea , ordeacia ordeacea ,
fiaufite naufeie , tiniiC tinete . Qu£ tamen , nifi ex Politiani aut ab aliis
fincerae vetuftatis libris repetas , in editis Catonis & Varronis invefti-
gav£ris fruftra .
Jam vero Grscum y quod per Latium cum vagabatur , in patrium
tt mutabant Romani fcribentes Babtdonica , bombucina , murra , crujlal-
linus , Purrus , & Burrus , fidvanus , lacruma , clutus , inclutus , cur
Catoni Varronique non reponunt ? Numquid antiquum inftitutum ifta
non retment quse optima exempJaria fei-vant : amulum , murteain , »J«r-
ta , i^murmeum , ^murna , ferpullum , Subaris , Turannius a tyranno?
Non prcEtereundum demum eft in iifdem Vi£lorii & PoJitiani libris
guos in hac ruftica inftitutione ut maxime probo , ita tibi fspe lau-
dabo , diSiiouum Jimpli'aum, vocales m gompofitis non rautari . Quod
B ad
lo -EPISTOLA
ad vocabuloiLitTt orlginem & naturam inquircndam quantum vel com-
pendii vcl adjumenti affcrat , probe intelligis . Ut primum confpargant ^
afpargaut , afpargo , quod Virgilius hoc carmine compIe£litur :
Salfa fpitmant afpargine caittes y
iiitelegitur , difqtttero , decarpo , inlutos , Tubicinara , rejtcari , fe>tiftces ^
fubficuerint , fubficent a fico ( unde fica , & ftcarius ) priefaftos Je?imus ,
non fmiul agnofcimus , unde coalefcant ? Tamen quota pars eorum a
Jibrariis recipitur ? Nonne in Tercntio & PJauto quafi vitia quotidie
confe£\ari folent , eaque eximunt , & conterunt ? Hactenus de vocali-
bus flri£lim & curfim fcripfiffe fufficiat : ad confonantes tranfco . Prin-
<;ipio quae femivocales dicuntur , non geminabantur ; anortim , anus ( an»
nus ) colega , inocenti , comodus , conubium , macelum , bela , eaflelum ,
fuma , meiltarius , meilia , trulie , numei , olorum ( illorum ) pelens , /e-
rdr , re/er/ , atque alia in antiquis memoriis . A qua confuetudine ne-
que Cato , neque Varro recedunt , (i ex antiquioribus libris cxempla
feJigamus ; ibi enim ola , alium , ani , amclce pro olla , allium , <rM«/ ,
anniculte • numis , trulas , •vilicum , vilicara , nwlitam , politori & ^o/;"-
ttones , poltilas , armtla , porinara , fartto , pohiceto , ovilum , intelegi*
tur , trultts y ■matelio , culeus , fcabilia ^ falere , canahitia , rnulior non two/-
//or , & ab illo mulier • quippe fi iv)' a -i;/ , cur non a moUitte muliet' ?
Semivocalium regulam / item fequitur j ideo non dupllcatur iterat;ur-
que . Scribitur propterea : yoKT?? , jouferit , clafeis , pofedit , & apud Var-
ronem ye/iow . Cui potius a: adjungebant , ut antiquae tabidaj teftantur :
vldellcet : Cappadoxs , coniunxs , feltxs , proxfumts , maxfumis , vixftt ,
auxfilium , eledouxfit , deixftflis , pexfiis , exfedra , CAy7^f , exfemplum ,
exftbeas , /^A.y7^ , «at/»-/ . Quas omnia noflris aucloribus fublata Junt ,
hac fi exciplas Varroniana qua de Politiani libro exfcrlpferunt : eAr/f-
^»»^ , exftmi .
n Grscum in prajpofitlonibus , ubi nunc ^ ponimus , prlma aetas fer-
vabat , quoniam prius .r/jo ab «to , deinde ^Z» .- ceu apfenti , apfltnere ^
apfolutus , apfomim , apfiulit , ut in ifto lapide illud Virgilianum :
jipf}ulit atra dies ,
opfgnetur , aptinebit , opteritur , opfepit , opfonatoris , opfletrix , ut in a»
lio lapide :
Antonite . Aug. L
Thalttfa
Opfletrix .
Necnon ab i^Tro, afplratlonc in / converfa J ut In multls , fupftgnare ;
fupfignet , fupfcivom i Nihil illorum in Varroniams , Catonianifque 11-
bris
r R I M A. II
bris qui in Tulgum emittuntur , refidit , In manu exaratis Politiani
ope : ftt^tile , apftntbi , opttii\:rie,- , epfevijjfe , opfequito obiivioni eri-
piuntur-
A^i fimiliter quod a cum ^ finali conftat , priftinam ibrmam apud an-i
tiquos in compofitis tuetur , ut adtamen , adpofita , adprime , adglnti-^
tiat , adponat , adfpicio , adftielus , adloctitus , adpeilat , adferere , ^^■»-
fignificat , adtingat , adtribnta , & alia in Plauto , Terentio , Lucretio ,
VaiTone de L. L. Pande£lis Piorentinis , ac lapidariis literis . Horum
pauca optimus codex noftris villicis fepoiuit : admttriant , adpotijfimttm ,
(tdcog;iofcant , In eodem tamen cernere licet alias literas in propofitioni-
bus componendo non immutari , nempe : comptdari , coidibrato , deliuto ,
^eminuat , dejlantes , deretlos , dejungunt , derigo , devertitur , defcretce ,
/iereEltim , deffindere , dele&us , inlicium , inlicio . Quanquam /;? contra-
£lum fit ab /«(/« , ut indulgeo ex m^K atque a>.yiu , ut ait Nonius ,
^uod eft «'o/eo , coalefcit ; ideo indidgeo non doleo • ab /;;«'» & o/e/co
indolejco , atque indoles : cum yj(^ , fuboles quod recentioribus foboles . Vc-
rum iilud antiquius & Varronianum , quod etiani vetus fepulchrum hoc
verfu demonftrat :
JEf faciet fuboles rauJtos mernorata per annos .
Scire tamen refert a^/ , de quo dixi , ante F 8c ti digamma d in r
Terti • ideo Mrvolare , arfari , ai-venas , arventores , arvocatos , arfines ,
^rferia ( aqua apud Feftum qus inferis Jibabatur , a ferendo difta )
^rveBunj , & Catonianum arvehant , Sic a vetuftiflimo arflare verna-
culum noftrum derivatur arflare . -Qui mos his finibus non concludi-
tur & coarclatur ; quoniam arceo ex ad ac cio advoco , 8c congrega-
tos contineo , ideo alvo arceri & contineri quod recipit , fcribit M.
TuIIius , & ccelefti orbe extimo reliquos arceri & comprendi . Idem
flumina arceri dixit , qua: ripis cohibentur . Ad prohibendum vero cum
traducitur, arcere eft ab fe in diverfum advocare . Sic arx arcet hoftes
& cives , nimirum hos advocat ac compIe£litur; illos avocat & tradu-
cit . Similicer arctis qui circa fe pofita continet , & fuftentat . Arcejfo
ex xid & cejfo quod obfolevit , & evanuit . Apparet tamen in cedo cef-
fis ; quare arceffo advoco , Quod mirari definas ; fiquidem Latina lin-
gua , ut ferme omnes , non ab uno fonte omnia haufit , fed a rivis
plurima . Qus itaque vocabula ad fervant , ea defumpta videntur ab
ns populis qui d vocalibus fubjicere folebant : qusc vero ^ in r ver-
tunt , ab aliis quibus patrius mos r adne£1:ere non denegabat , Ita de
aiiis qus dilfimili modo dicuntur , 8c efferuntur , conjicere pofTumus .
Keque enim a qua gente fero , & fum venit , ab eadem tuli ac fui ac«
B 2 ceflit;
II E P I S T 0 L J
ceflit • fed aliunde . Quia qiix nata atque educta domi , ita aluiltui' ,
Mt cjufE fibi neceflaria funt , extrinfecus non arceflflint .
Sed videamus alia . Verba qus trans fibi apponunt , vetcri confue"
tudine tra ftruuntur , veluti a ■jr^/:;* Trpo^ deinde tra , ceu trariuco , tra-
niio , trado , traluceo , traverto a quo Varronianuin traverjts nro tra-
iiorfeis , traho , traSfo , tradttx .
Eft etiam , ut rctulit in literas Prifcianus , quartdo N principalis
fyllaba ante lc aflumit G , ut natus gnatus , unde agnatits , cojfiatus ,
prognatus j natio gnatio quod manet in pnegnatio , pr<egnans , priCgno •
iiottis , gnotits , ignotus , cognitus / >;o/ro , gnofco , agnofco , cog-aofco , di-
gnofco , ignofco • nobilis , gnobilis , ignobilis , ignobi/itas y naviis , ^;»'7-
•ywj , ignavus , ignavia ,« itaviter , gnaviter , ignaviter / nonien , ^«o«
>Ke« , fo^;;o»jew , agnomen , ignominia • MiTw iinico >• , gnarus , ignarus ,
ignorantia ; neus , gneus . Qua fcriptura Plautus , Terentius, Virgilius
cum ufi fmt , quis eandem Catoni Varronive negaverit ? Sane dum
ita fcribunt , propius ad Grxciam acccdunt , quam eo modo quo uti-
xnur • nam gnomen yva^iiii , gnofco ■yiyfc/ffxa , pugnus m-vA.vis , Tik-^<j.m. , re«
jeflo ? , agmen .
Neque tamen G litcrx in aliis ita indulfit antiquitas , ut , ea poft-
Jiabita , c non receperit , ut in his : Cartacinenfes , macijlratos , /ec/o-
*;ej , & in Catone ac Varrone , ut cx Politiano difcimus , Sacontinofy
tenendi , j4crius , cLevis , inecerint , vifculta , fricora , Cortyitia , acnua
quod in Columella /r^§j;<T.
Saspenumcro eandem litcram pro jQ_ fubjiciunt , neque defunt in Poli*
tiano exempJa : ablacuari , decocunt , coc<r? , percocat , incunatum , fo?/-
^;e , er»/; , ecuhtm , anticurit pro anttquttm , obHctim , fecuntur , filtca ^
filicula , flercilinuyn . Qu3E editores tanquam deliramenta , & aniles fa«
bellas defpiciunt , cura ex antiquis lapidibus vefus ifta regula abunde
confirmetur .
At in his qua: exfcribam , praeter vulgarem ufum cu irt ^m vertunt :
quoi cui , quojus cujtis , ^j^ow; c;<w , pequdes pecudes , peqttnia pecunia ,
4irquiis arcus , oqutdus oculus , <7K«r cf<r . Qua: tanto ftudio confe6lati
iunt librarii , ut ha»c fola quoius & quom , ut mea eft mcmoria , in
Catone fupcrfint .
Eofdem tamcn in H liberaliores invenles , quain illa artas , &
Varronis inftitutum ferebat . Crebrum inferunt eos imltati , qui , raptis
bonis , mala rependunt . Verum plus fidei apud mc plufque au£lorita-
tis invenit probatus Vic^orii & Politiani codex , quam iftorum omnium
»j[uotquot funt , aut fuerunt , negligentia ac lcvitas . Ibi itaque fcri-
bitur :
S E C U N D J. 13
bitur : cor^a & cordi pro chorda & chordi , aentm , Tafco , orcitem ,
comprendit , *«>"« pro thuris , «wor , ume6lus , umidu.m ab iv.ii.a^(ii , 7y?c-
M^y , catenas , acratoforo , fulpur , filfium . Qua: in Varrone au£loritate
confirmantur , referente ex Agnjeo Cornuto Cafliodoro Varronianam fcri-<
bendi regulam iine afflatu poicere Rodum , Reiium , Riuton , redarius .
Equidem & M. Tullius in luo Oratore docet majorum inftitutum fuif-
fe , ut nulquam , nifi in vocali , afpiratione uterentur , fcribendo : pul'
cros , Cetegos , triumpos , Cartagiitera . Sunt alia prxterea in Politiano
quaj antiquitatem tuentur , ut tibe , & ui>e ex quo noftrum ove , y?;-
fum , unde nos y/^yo , deofuni pro deorfum , menfum non menjium , tempe-
ri non tempori quod tempus omnia moderatur , & temperat , melios
non raelior , «r^/.r , 'voineris , "yerm re£lo cafu , & alia , de quibus ,
fiquid ufu venerit , diligentius fcribam . Modo enim indicafle fufficiat ,
alia fcriptura ufos Catonem ac Varronem , alia editores atque interpre-
tes . Quorum inertia , defidia , audacia , temeritate quantum dedeco-
ris & detrimenti acceperint au£lores , & quantum ex lingua Latina
imminutum fuerit , ac difperfum , dabo operam ut proximis literis cla-
rius intelligas . Nunc cura ut valeas.
D. Patavio XII. Cal. Jan. CID IDCC XXXI.
EPISTOLA II.
De a;eterii orthographu utilitate .
jULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
AMICO SUO S. D.
GRatiflimas meas literas tibi fuiflJe fignificas , quibus de eo genere
primum fcripfiflem , quod tu vel maxime probares : odifle enim
femper tale inftitutum , odifle interpretes , odifl!e editores , quorum ope-
ra veteres libri , dempto naturali ornamento , & antiqua venuftate , no-
vis pigmentis finguntur , ac dedecorantur . Et profeclo non odlo & exe-
cratione , fed cruce digni exiftimandi funt , quod eo nomine faciunt ,
ut emptorem facilius inveniant , & fallant . Norunt enim humanum ge-
jius novitate capi ; propterea ftudent , ut vetera nova fiant , quo me-
iius decipiatur . Quod dum in homines peccant , cum grave eft, & de-
teftabile , tum majori fcelere fe aftringunt , quod ea violant & teme«
rani , qu2 lumma fide & religione cokre & venerari debemus . Sed gra«
vifli-
14 E P I S T 0 L A
viflimum & maxlmura facinus habendum , quia , antiqua fublata {cnptu«
ra , viam intercludunt , qua verborum origines , & lingux primordla ,
gentiumque propagincs inquirerc & patcfacere poffimus . Qiia de re ,
quoniam recenter lcripfi quanta & qualia Catoni & Varroni fubduxe-
rint , nunc id agam , ut tibi commoda utilitatefque brevitcr & fumma-
rim percenfcam , qux de vetufta fcribendi ratione percipimus , dum ,
hac duce , ad prima Latinx lingua: incunabula pcnetramus .
Antiquiflimo more Latini diftiones contrahunt , ut oracla , "vinchim ,
periclum quod manet in pcriclitor , circlus , i>aUe , Hcrcle , popltts , ex
quo poblicola Valerius appellatus , arclv.m pro aridum ex Nonio , unde
jn veteri monumento cccmenta arda habemus , nomenclator nomencalator ,
clam celam . Hujufmodi inftituto & noflri auttorcs inferviunt , ut cx
Politiano docemur , qui prodidit : trcbla: trebula: , foUu.m , calHf.m ,
larclifm ( quod in vulguni apud nos fcrtur fohlo , caldo , lardo ) oper-
tnenta openmenta , lamnis laminis , 'velnnna vellimina , afpertatem aipe-
ritatem , fartorcs faritores , forda a <poz'.^t>- , rtide&a rudeata , anticLe
anniculs , divito dividito , & ab illo Horatius diviffe deduxit . Quo-
rum fons in Eup,ubinis Tabulis tam Thufcis qunni Pelnfais : ibi enim
popler populus , angla angela , Jliploa ( quod in Varroniano codice Jiipla )
flipula , fwiiiiie nomine , ctinacle cunacula . Has quoque inflexiones ab
iildem populls didicit Latium : leBtts a Icco , lenttis , junco juncitus jun-
£lus , hinc & Jtinats herba , docitus do8us , fcripittts fcriptiis a fcripo
lanquam cripo quod a ;c«'f(y ^ nam pro y c , pro ip p ufurpatum a La-
tinis indicavimus , iterumque indicemus . Jfjltts Jujitus ab Jujio , unde
Cato jufitur extulit . Qiiod enim lege jubctur jujlum five jufitum . Jus
item non juris , fed Jiijis olim ; Similiter libertus & librrta pro //-
ieratus & liberata . Eocjem excmplo Pclalgis erat cveltu ab evello , po»
fti pro pofiti , quod etiam Latini amplexi lunt , ut Lucrctius :
In terraque retro requiefcere pojla
& alibi ; Janua ne his potius rcgionibus ejfe
Credatur pojla .
ut Luciliiife: Quam lepidtv Jexes compofl.r ut tcfferulie omnes
"ibi .^rte pavimento atque emblemmate vermiculato .
In antiqtiis etiam Lcgibus apud Fulvium Urfinum poflum lcgitur , Sc
in Catonis codice expojium , pojlurtis . Hinc nos accepimus pojlo , efpO'
fto & cognata, cum plebs Romana veiera potius ufurparct , qunm no-
vitia politioribus refervata . Sed ad tabulas Eugubinas redeamus , ubi
menfus fuft , thrter cum er finali tbert er quafi territi , vapcrfus & va^
^erjuto valde perfus five potius dilperfus . Illinc vu particula Romam
trans-
S E C U N D A . r^
cranslata , ubl radices egit : 'vacillo, vacerra ^ vafer , vafellus . Slmiliter
•uapulo ex va & pello peptili , dempto augmento. Pello autem a nrdAi) ,
& pepuli eo fignificatu quo Sophocles ulurpat : nra.iikav <t,->l^(fi , hoc eft
TccAoiii"®' ' Hinc etiam pallor quod 'jraAiy.iv®- induit. Neque -vaporo lon-
eius repeto , quam ab iia ac ■^«>« , atque iftinc porus . Haud fecus
de vajlo opinarer , & ab 'Wii(it quod efl: deterius ilatuo vel reddo , re-
vocarem . Neque vaco ab alio fonte deducerem , quam ab 'va cum
%{<o vcl V.HCO defideo . Vactius etiam quod prius vacivus erat , hanc originem
refpuere non videtur , cio enim cis , civi • hlnc & cives qul defides
ac vacui in urbe otlantur . Nifi mavis a civi movere quod fignlficat ;
quonlam dlfperfi , fuerlnt congregati . Porro eadem va partlcula a in e
faepe mutat , unde vecors vecordia , vegrandis , vexilum a ?v\3J' , quip-
pe in oblonga hafta aquila ferebatur . Vexo fimillter ve h%u ab «>« , ve-
vedarins ve redarius , veredus ve reda , veflibulum ( quod ex Varrone
Politlanus vefttibultim exfcrlpfit quafi veflabidum ) Gelllus appofite ab vs
& flabtdum derivat . ImbecilUs , imbecillitas & hujufmodi alia dum ita
fcribuntur , origlnem occultant : at veterl more imvecillis , imvecilhtas
( in antiquiflimo enlm Varronls llbro imvecilLe non imbecilLe fcriptum
eft ) ab im & vacillo oriri continuo in animum induclmus .
Multa contra expanduntur apud veteres , quse fecuta Ktas corapingic
& coar£lat : cavitum cautum , vacivus vacutis . Varro acuitura poluic
pro acutim, inrigiva pro irrigua , tricilinio pro triclinio , nttculeos pro ««••
cleos ( quo etlam Cato ufus ) pttrigare pro purgare a 'n-veJ.l^a TJg/Ka ,
prlmum purico , deinde ptirigo , demum purgo . Sic purifico rf irve/- fa-
cio ; quod igne omnla emundantur .
In vetuftiflima C. Dullii infcrlptione cernere llcet fingulas vocales di-
ftionem finlentes in d definere , ut marid , Diilatored , navaled , al-
tcd , pradad . In alio etiam monumento : moltaticod , moniraenttd .• apud
Plautum : ted , med . Cum Itaque illa setas ufitatum haberet voclbus
per vocalem finltls d adjlcere , fcripfifle autumo a Kiya , Xiyea , >.(yet
lecod lecis lecid : delnde ut lecid fejungerent a lecid quod erat dandi
cafus a lex , hoc Integro rclI6lo , Illud , d m t verfo , lecit faflum .
Sequlorls fublnde feculi ufus cum hujufmodi fcribendi formam in uni-
verfum improbafl!et , In nonnullls tamen vocibus dlfcrlmlnls caufa Infti-
.tutum retlnuit , ceu in quid & quod , ut illud a qui quod communis
cenerls ferebatur , &a quit fepararetur; hoc vero tum a quo , tum a
quot ; In qttit enim & quot d m t tranfivlt . Hac ratlone fejunclum
item ab idern atque id ab it . Ex hac confuetudlne , quam etlam QLiin-
tillanus Sofipaterque Charifius cx)nfirniant , in veteri Catonis Jibro quod
amiis
i6 lEPISTOLA
annis pro quot annis remanfit . Prsterea in multis vocabulis veftigia fu-
perfunt , ut in profum a pro & fum, prodes ( ex quo Italicum prode)
prodeft , quippe primum disjun£lim fcribebatur prod es , prod efl , prod
ejlis . Contra in prceftim non immifcetur d • quoniam non a prte fit ,
ut volunt , fed a prxs prxdis . Quare pras es , pras ejl , pras cjfe
( quod ab antiquis extat , non prteeffe ) ac prces ens pr.tfens . Etenim qui
cfl praes , is utique prxfens . Quid enim aliud indicat Terentius in Phorm.
Non tti htmc habeas prtefentem Deura ?
Quid aliud Virgilius :
Agreflum pr,efentia numina Fauni ,
Quid aliud M. Tullius in iv. Tufc. dum fcribit, Herculem tantum &
tam prxfcntem Deum efle ? Nam fi prtefttm eflet a prte , diceretur /»•.«'-
defl , precdcs , ut pradopto dicitur , prodigo , ac prodefl . Nec mirari debc-
mus non pnejfitm ac prteffit fcribi , fed pnefum , prafit vetuftiflimis / lite-
ram minime geminantibus. Suadted apud Feftum Jegitur , & id eflfe ac y7c
te declaratur . Certe de ft',a & te cum d addititio coalefcit . Pofterio-
res , primo d in p mutato , alteroque exempto , fecere fuapte . Ita mea-
pte , tuapte , no/irapte oJim meadted , tuadted , noflradted . Met etiam
quod cum ego , tu , ipfe , »7/e, &: aliis copulatur, med fuiflfe crediderim .
Ke fimiliter fibi arccfferat d, ut retinctur in verbis rcdamo , redar-
guo , redemo , rcdemptor , redeo , redhoflio , redigo , redintegro , vedtni'
do . Qu^ feparata notabant ; red amo , red arguo , red emo , red em-
ptor , red eo , red hoflio , red ago , red integro , red ttndo , redimiculum
red amiculum , redimio red amio , tanquam iterum circum eo .
Quidam cx qiti cum d atque <rm ( eam ) compofitum videtur, ut qui'
dam fit ncfcjo quid inter marem & fceminam medium, ac promifcuum .
Sic quidem ex qui & «<»; • nam etn quondam cum . Is , ea , i, appofi-
toquc d , id , ut a verbo /' fejungatur . De /' five id atque em idem ;
memoricE enim reliquit Feftus , non eundem fuifl!e vetuftionbus , fed
emem . Hic & ha;c alis , & hoc ali five alid , ex quo aliquis , & cum
tthi aliubei , ut in Plebifcito poft C. Sempronium Gracchum edito legi-
lur , nunc elifo u , altbi . Pvidem ad ■^rph refertur , vclut prid er,i ,
qnod ante eitm interpretamur . "Verum trplv quarti cafus adverbii modo
ufurpatum , & per alios etiam cafus inflexum exiftimo , ceu pris , pris ,
pri , prin . Quapropter cum pris fit pofitivum , prior & prius compara-
tivum erlt , primus fummum , ac fuperlativum . A pris prifcus , ab eo-
dem cum Tiyis prijlinus , necnon a prin & ceps princeps.
Non pretereundum qucque eft pri eflt idem ac pr,e • quoniam vete-
res non pr,c , fcd pri fcribebant , ut mcmorat Fcftus ; quare pritctdo-
re
S t: C U ND yl. t^
re prlcedere ante cedere , pranomen prtmmen ante nomen , prxficto pri.
jacio ante facio , pr,efagire prifagire ante faglre id eft fapere pr^fla
prtjlo ante ftare , ut homines ait Saluftius csteris animantibus' ftudere
fefe prsftare . Et pr^ejines five prijihes nonne idem ex Fefto quod in,
ferior aetas a-atijlites vocabat ? ' ^ "
Quid eft vitcrim ? Videamus quid interatim quod pro illo antiqui po-
nunt . Non cernimus effe ab intera , & hoc ab entera cum im ? Ente.
radim itaque primum , interatim deinde , denique , fubduais a 8c t
interim . Qiiod interpretor inter id , ut mterea inter ea . Nos vernacu*
la confuetudine ; fra quejlo , in quejlo , Latinis item feparantibus ' uc
apud PJautum CtJIeli. ' ^
_ Inter rem ijlam agendam hera huic refpondi quod rogabat .
Et m Stich.
Inter illud negotimn meis amicis curavi , ut ccena ejfet coUa
Pojl longo circuitu a Grscis repetit Voflius: ego a poJ}o cogito • ideo.
que pojltdea a pojl^ cum d finali atque ea , de quo Plautus Sttch.
Quem aquius eji nos potiorem habere te , pojlidea viros
nojlros .
Idem in Cijlel/.
Id erit faEium , ornamenta ponent , pojlldea loci
qui deliquerit , vapulabit .
De eodem Terentius Hec.
Quod faciundum fortajfe fit pojlidea
Quare ;.q/?.^e. prmiigenia forma , mox pojlea . Pofti igitur ea , cum po-
fm fmt ea vel ea pofua. Ica Saluft.us Cat. Ub, pertctdum adv^^n^]^:
dja atque fuperbta poji fuere , nempe pofita fuere. Idem . Pojiea Pifo in
cnertorem H.fpamam mrjfus ejl , fcilicet ea re pofita. Virgilius^^. Jvx.
venerabile donum
Fatalis virg^ longo poji tempore vtfum .
Pohto longo tempore five interpofito . Et hoc fepulchrale carmen •
CunBorum hcec fuboU fedem pofl morte reUmnt .
Ncc fiii ptjlilla mambAat talia verba
onafclr";?""" ' ^f *■""'" '»''' F-.Vr;- humo, five huln,-
Pojlquam res Afuv , Priamique evertere gentem
'^ C hnmet
i8 EPISTOLA
immeyitam vJfum fuperis .
Pofita ca rc five tranfatla quam retuli , videlicet vifum fiiperis Afiatl-
cas res , ac Priami regnum evertere . Invenitur etiam pofl mmmos , &
alia , ut in Horatio :
O cives cives , quierenda pecunia primum cfl ,
Vtrtits pofl nummos ,
Cum pofiti erunt nummi , five pofitis nummis in loculos , conditis uno
nomine . Sic Livius : pojitis omnium aliarum rerum curis dum dicit , poft
curas aliarum omnium rerum fignificat , ut fi-equentius ufurpatur .
Hucufque evagatus fum , ut d literae diflionem claudentis veftigia tl-
bl oftenderem .• videamus alia qus ex antiqua fpecie facilius cognofci-
mus , & dedaramus . Die craflini ^ proximi , »oni , ut veteres fcribunt ,
fi diligentius perpendamus , patrici cafus abfolute pofiti inveniuntu^^
Gr£Ecorum qui fexto cafu carebant , exemplo . Etenim quo propius La-
tina lingua originem fuam contingebat , eo fimilior Grxcz apparet .
Quare dte pro diei , ut acie , Jide , requie , fpecie pro aciei , ^dei , re-
quiei , fpeciei pofita Gellius ac Prifcianus confirmant . Pari modo quoti'
die , poflridie , pridie ^ nimirum quoti diei ^ pofleri diei ,pris diei . Neque
aliter habenda diu , interdiu , jam diu , cum fcianius ex Nonio Mar-
cello ante diu quam die in Latio vagatum . Diu autem nonne geniti-
vus a i^iof , ex quo dies ? Diu igitur «Vd i^ii , & i^iS Tiy&' diutinus ab-
folute in patrio cafu reliftum . hnits quoque quod antiquis entus ab
ivT& ^ pari calu ordinatur . Equidem alias atque alteras cum apud ve-
teres legeris , genitivos habebis adverbialiter conftitutos , cujulmodi mul-
ta apud Grscos fuifle pulchre calles ; genitivos tamen , quales materfa'
miliasy paterfamilias , & in Livio Prifco , prodeunte Prifciano , efcas ^
monetas , fortunas , teras , vias , Latonas ioco efca , moneta , fortunte ,
terrie , viie , Laton^e .
Cum fulpur Catonis regula fcriptum infpicimus , & apud Ulpianuni
fulpurata , citius fcrutamur originem , quam recentiorum conluctudine
fulphur , & fulphurata j a "^rCp enim componi difcimus , atque ab okoh
propter afpirationem folo» , ut e? fex , ittu feptem , tpTv ferpo , e/j-
wvAov ferpullum , virip fuper , CS^tup fudor , vTrv& Ciri yis , primum fupms ,
deinde, ut in optimo Vi£lorii libro extat , /«w«oj- , demum y«»;j»«j- . Ab eo-
dem oMv & prees , pr^ful , five vetufto modo pr^efol , uc confol j quod
prteful prss fingularis & primus,
Qui arufpex unde defcendat , indagat , atque aru offenditur , hac fcri-
ptura eiitafiaru urnaflaru , quam ex Tabulis Eugubinis Clar. Gorius mi-
hi deprompfit , confequi poterit , dummodo fic diftinguat ; entas taru ,
urnas
S E C U N D J. 19
tmias iam , quod eft uriias m ara pojitas . Am itaque ab Hetrufcis
emanafle difcet , & inflexionem item pro arce , cujufmodi in antiquis
nummis Menandni , Apollodom , & in Varroniano R. R. volumine III.
Aiitephihi . Ut arufpex , ita carnufex , locttples , quadruplex , facrujico ,
acrufolium apud Catonem . Qua a Grscis ad Tufcos , & inde Romam
migrarunt .
Biceps , triceps & fnnilia ex quo componantur , vetus fcrlbendi nor-
ma demonftrat , qus eft bicepfos , tricepfos , quadricepfos , ut Varro ex
Argeorum facris oftendit . Cepfos autem ( ex quo noftrum ceffo ) a xs.
(pxKii , pro p litera qua Latini carent , p fubjunfla , & pro afpiratione
/, reliquis in os converfis .
. Interdum veteribus interduatim erat , ideo , remoto inter , duatim re«
manet ( quod feparatum duat im verto In det id ) ex quo dum coaluit.
Itaque dum vel duatim , fi tempus , ratio , modus id concedat , ut dum
fcribo , nonne tempus dat five fmit fcribere ? Similiter veniam ad te ,
dummodo valeam , quod iridicat , me venturum , fi Deus dederit tunc
me valere . Idclrco interdum antiqua forma : entera duat im , hoc eft :
id interponit . Ceu , ut exemplo pateat : legit ille , interdum fcribit 2
intervenit tempus quo fcribit , five interjicitur fcriptura .
Tum quondam tuatim , quod fortafle a tuo , is pro tueor , unde nort
tuitus , fed tutus dicitur : & tuat im , videat id , ut TuIIianum illud
ad Atticum : dijfero tn utranque partem turii Gr.ece , tum Latine nimi-
rum : dij/ero in utranque partem , fiquis id intueatur Grtece , ftquis id
Latine , five ecce Grtsce , ecce Latine . Itali raelius : guarda in Greco , guar-
da in Latino .
Enim en im : in id , ut nos : in cio , in queflo . Ipfe noviclum eft , ve-
tus ipfus , quod in Plauto & Catone retinetur : in antiquis memoriis
ipfos . Num ex is ac fos fuiis , iffos primum , quale noftrum vernaculum
effo, deinde, quoniam prifca stas / non iterabat , altero f in p iiiu-
lato ipfos ? Quod ex is & fos in vulgum nos eleganter reddimus 1
quel proprio .
, Non olim nenu quod ex gemlnato ne ne & i videtur . Id imitamur,
<lum loquimur , & fcribimus : nh nb : id Taflus metro complexus eft :
No , 110 , piii non potrei , vinto mi chiamo ,
ne corteccia fpogliar , ne fveller ramo .
Mium ( quod manet in vocandi cafu 0 mi ) veterum , . meum pofte-
riorum confuetudini infervit . Ex illo nos mio fumpfimus . Illinc nimium
jepeterem , tanquam ni mium , five ne meum j quod enim nemo fibi
yindicat , abundat .
C z TotieSy
20 EPISTOLA
Toties , qtiottes , ttUquoties detegere non faciJe : at nullius negotii , fi,
ut antiquitas inftituit , Jegamus : totieiis , qtiotiens , ^liqtwtieus • nam ob-
Ibletum participium ens quo &; triens & priefens componitur , reciperc
ollendit . Totiens igitur tot iens , hoc eft cum tat vices fint , qttotiens
cum quot . Noftra lingua : tante •volte , quante volte . Neque tibi dubi-
landum eft quin hoc exemplo fcripferint antiqui , quod tum Marius Vi-
£lorinus , Prifcianus , Caper confirmant , tum libri manu exarati vel
formis imprefli , ut in Catone : qttotiens ibis , totiens magis placebit .
Item : Aliquotiens facito fcoj^as . Ex eodcm id refert Feftus , A. Gel-
lius j fed Feftus hoc amplius : complttriens . Neque Varro difTnnilis :
Qtiotieufcunqtie haras ftibtilctis purgat , totiens arenam injicere oportet . Et
de L. L. L. ^litts mfler literis ornatiffimtts memoria noflra erravit ali»
quotieus . Plautus item Aniph.
Qi'.otiens vis diclum ?
Virgilius etiam rccepit Ceorg. i.
Quotiens Cyclopum efferoere in agrtm
Vidimtis undantem ruptis fornacibtis Mtnam?
ac M. Tullius Arat. Phcen.
Sed mediocre jaccns quotiens e corpore lumcn .
Prseterea apud Uipianum , Calllftratum ,. Juiianum , Labeonem , Pom*
ponium totiens qtiotiens in optimis libris inveniuntur . Vetufta: denique
lapidarijE memoriaB ad veritatis confcflionem etiam invitos traducunt :
Qtiotiens . qitis . eorttm . fuis . coronas . poiient
Quotiens . qttonque . fei , qttis . faxfit . Quotiens
In Ancyrana infcript.
Quo Itiflro . Civium . Romantim . cetifita
Sunt . capita . qttadragiens . centum milha
Et . fexaginta. tria .
Quis giititir unde exifteret , fic tibi unquam enucleavit , ut proba*
res ? Nec mirum : adeo vetuftum eft , atque adeo occultas radices e«
git, ut non facile cffoderc valeas , atquc in apricum proferre . Gorio ita»
flue gratias habeo , & debito cultu cum profequor , qui primus ex Tabu-
lis Eugubinis hnnc fcripturam ad nos mifit : uthturu , utthttr , ac gut*
ttir reddidit ex quo conftat . Iftud itaquc ex duabus vocibus componi-
tur ttt & tttru : hoc a Graeco ^vpot , & janua efle tenes . Qiiod in La-
tio etiam vigebat , ut obtttro oftendit , turunda & alia . Illud autem
de 003» five orra amputatum credimus , o in « converfo , ut in mul-
tis . Igitur gttttur vocis jantia . Sic yhuo^it Cve yKaTTtt quae voccm cx«
cavat , & efformat • nam ex >Aof><y puto atque ow« , eademque oTTa ,
Nec
S E C U N D J. 2t
Necnon audlo ab aCS'» cum ho ^ five iia j quippe qul audit ," voces &
imagines induit ,
o
Piactdinn ac piaculo qua de caufa nomlnentur , eadem Eugubina mo«
numenta tibi probabunt, in quibus exfcuJptum eft : Pihacluo . Etymon
habere videtur a 97/®- & «x\uo> , nempe : quod etiam fele£lis hofliis nu-
mina avertit , five quem rite facrificantem numina non audiunt . Et
kac figura piaculum fcelus habetur . Sm autem hoc modo fcribatur :
Piahcluo , facrificium indicat quo numina hoftias accipiunt , & facrifi-
cantem exaudiunt . Hinc apud Latinos piaculum facrificium , & piaculo
facrifico , fubdu£la vero afpiratione & difcrimine dempto , unico voca«
bulb tam deli£lum , quam facrificium declarat . Propter quod fxpe opi-«
natus fum , multa utriufque lingus nomina , quae ad alia atque alia ii*
gnificanda tradufta funt , exfcrta afperi fpiritus nota , in unani figuram ,
unamque faciem confufa . C^terum a vi®- pius efi: , qui opimis vi£ti-
mis deos precatur- impius contra. Ex hac antiquiflima orthographia re-
renta nonnulla in Latio , atque in noftram memoriam propagata : ut
'veho , "vehiculum ex ve & eo / veha via quod Varronis £EV0 ruri du-
rafle fertur , fimili ratione •vehemeas , vehementia , lcilicet ve ameiis , ve
ameiitia , ut vernacula noftra : gran pax^ , gran pa^a . Cohortes in
optimis rufticis exemplaribus notatur , non cortes, quod indicat ex duo-
bus faflum co ortes . Id puto pofl^e a X'^P'* & oprocKh , quia cohors Gal-
linarum fedes , efle probari .
A prxcl. viro Abbatio Olivierio cum Eugubinas tabulas commenta-
retur , accepi a-viehclir & aviehclu quod arator aratorefque interpretatur .
Cul tamen haud afl!entior , cum ex duabus diftiombus componi exifti-
mem : avia & chr cum >• addititio ( cujus antiquitatem atque ufum ex
C. Duilii memoria dcduximus ) ac fine r cli & clu . Utraque profe6lo
Grsca «^i®- & /cxuai five /.Ki ^ Ideo primum avia qui ^xoi j fecundum
qul xx5 , demptis extremis , pro xxbo-/ . At quam fcite : infruEiuofa qui
colit , ac colunt . Nam kku frango , & hinc , Interpofita litera , colo,^
qul enim terram colit , five aratro , five farculo , five bipalio colat ,
terram frangit , fcindit , ac csdit • quod ad majus radicum ftirpiumque
incrementum ,
omne quotamis
Terve quaterve folum fcindendum, gltehaquc verjis
^ternum frangenda bidentibus .
Ab eodem y.\u apud Graecos r.Kuv viget , apud L.ziinos virgultum , quod
antiqua Varronlana forma vircuhum -^ qulppe manu , colitur , dum cxdi-
tur , & putatur , Vetuftiffimi igltur Pelafgl fuas calamitates in Eugubi»
na
23 E P I S T 0 L Jl
na precatlone mifere deplorant , dum colonos qui proprie arvahclu ,
vocandi erant , aviehclu appeliant / quandoquidLMTi ob coeli indemen-
iiam , terraeque ficcitatem nihil ex laboriofo cultu percipicbant . Arva
auiem ab Hetrufcis ex eodem egregio Gorio primum appellata adverto
^ruvia , hoc eft Tiif dpipsts (Ha ^ five bona quae arando confequimur , nl-
fi potius : bona five arva aratro relicla , ut ruftici noftri loquuntur ,
terre arative . Id poftea in arva contra6lum , undc Hetrulcum arvaraen ,
cujufmodi multa Latini receperunt : velarnen , purgamen , nutamen , no-
vamen , moderamen , meditamen , Credere etiam licet arvamen apud He-
trufcos ita ufurpatum , ut nos in vulgum efferimus : Bejliame , Carna-
me , ojfarae , pelame, pollame , nccellame . Ex illo /?<'«< derivatur quoque
fuperbia vnrip (iin j qui enim fupra facultates & bona five animi , five
corporis , vel fupra hominis fortunas attollitur , is merito fuperbus .
Quare ut a terendo tera antiqultus , inferiori ztatis gradu terra voca-
ta , fic a frangendo arvo clo , mox colo , Nccnon a xsa five xh&> Id eft
fcindo ( unde Catoni tracio fuperefle oftcndam ) verva&um exiftlt , fi-
ve prlfcum vervacium , fi va particula qua; nominis vim & fignifica-
tionem intendit , pra;ponatur . Vacio igitur valde findo idcft prolclndo ;
Ideoque lerra quse vere profclnditur , vcrvaflum .
Semen ac femino quls a prlma origlne deduxit ? Latet ea tanta an-
norum mole obriita & penitus demerfa ^ neque de eadem quicquam ha-
berem quod tibi notum facerem , nifi Eugubinis litcrls fcriptum eflet
fehmenier , quod idcm Abbatius feraini rcddit . Binis di£lionibus glutina-
ri vldes , Interpofito afperl fpiritus Indice , fe & menier . Verum er ad-
<lltltium puto , quod Latlnl etiam ornandi caufa replendive receperunt ,
praefertim vetuftlores , ut Plautus argutarier , memorarier , ludificarier ,
irafcier , & plura hujufmodi qui dlxerlt ; ut Terentius : deludier , im-
mutarier , adipifcier ; ut Lucretius : convertitr , celarier , vertier , m/-
rarier ; &. nofter Cato : obtiirarier . Apud M. Tullium hoc Item Inve-
nlmus ad Trcbatium mifllim : ut lutcr bonos bene agier oportet . Et in
Pllnio ex veteri hiftorico Hemina relatum arbitrarier . Reftat igitur ,
sr remoto , meni a /MeVa , ac fe propter arpirationem , quod l Graecis
erat . Quapropter I iiiva femen , quod fe manet , feque expeSlat , & re»
novat .' quoniam in id redit a quo prodit . Qiio quid brevius , quld
elegantlus , quld ad feminis naturam declarandam accommodatius exco-
gltarl poteft, aut fingi? Et mirabitur quifquam folertiflimum fulfl!e Ho-
merum , quando tot feculls ante In diftlone una do£trina tanta & fa-
pientia elucefcit?
. Ab eodem Abbatio Florentia mlflum Eugublnum veflifter expofitum-
que
■S E C U N D A. ij
que viflibus , qiiod arbitror vefiift er live ■veflifi ; nam pro r , f quoni
dam ufurpatum ex Saliari carmine oftendit Varro , ut dolofl , efo , >»«-
fes rufe , plufima , cafnena , ^ye/;^? pro dolort , tro , wMrej , rure ,
plurima , carmina , <rre«»? .
A Pelafgis non folum er , de quo fupra indicatum eft , fumpfit La-
tium , verum etiam r fuTiplex multis vocabulis fubnexum , ut in ver-
bis quae paflionem fignificant , atque in adverbiis multis declaratur , O-
rJso ex hac infcriptione clarius apparet :
Lerpirior. Santtrpior
Duir . For ■•
Foufer . Dertier . Dierir . Votir
Farer. Vef. Naratu . i'ef . Poni
Sirtir
Qu2 , quoniam far , nardum , &. coronam meminit , Lari domeftico
facrata videbitur, primum verfum hoc ordine feparantibus : Ler . pirior .
fantir . pior : videlicet Lari . focacio . fan&o . pio. Porro fi For idem ac
For, Foufer five Foufe Dui filium efle quis crederet . Equidem & Ro-
manse memoriae exhibent : Qttinti "vel Sexti filiiis : Quinti vel Sexti Ne-
pos . Sic a numero Dui fiiius , ut Duilius quod in gentis titukuTi tranfit ,
nec non Quintius a quinto , Sextius a fexto , Septimius a feptimo , ab
o6lavo OHavius . Por autem manfit in his: Caipor , Lucipor , Marcipor y
Quintipor . Sed & Porfena Tufci regis nomen quafi Por fena five hena ,
hoc eft Semf vel Hen,t filius . Qux diflio quod ex duabus coit , cre-
dere licet , primum , interpofito h , defignatum Porhena , deinde h in f
tranfiifle . Propterea Porfena unico ;;, antiquis, ut dixi , femivocales non
iterantibus , tanquam Ennii Filtus . Idem indicare opinatus fum Sifen-
na velut li henna , idem Perpenna Ylaii t» pennx aut fenn.t . Eadem
ratione Saturnus Urani fatus five filius vocatur . At Lar nomen tam
Diis quam hominibus commune ; nam Lar Porfena , Larunda vel Lar
Unda Tiberina Nympha , & hinc Lares.
Revertamur Romam , Cur vocabula nonnulla in / & r definant , ut
fciamus , primum ab antiquis petendum , alterum a recentioribus ; la-
bos enim labofts , arbos arbofts , lepos lepofs illi efferebant : hi labor
laboris , arbor arboris , lepor leporis . Illi item plufia a teKvciQr , & ab
hoc plus , plufima : hi plura & plurima . Sed veteres etiam plera pro
plura fcribebant , unde pleraque ac plerunque habemus . Quare mi-
rari non debemus in multis analogiam nos fequi , ceu : mus muris , rus
rurts , foedus foederis ; re£lum enim cafum antiquis dabis • pofterioribus
leliquos , Neque Fttjios , Vetufios , Papiftos cum legeris , alios eflfe ,
ac
24 E P I S T 0 L J
ac Furios ] Veturtos , Papirios exiftimabis ; neque verba mulra in dl»
verfum exire inconftantiz tribues, fed tempori . Etenim cum c pro ^ plu-
rimum uteretur prifca gens , ut proxima epiftoJa indicavi , multa aliis
literis incipere , in alias defmere notabis : lego , legis , leBum • ago ,
egi , aBum / rego , rexi , re^um ; miitgo , minxi , miElum / figo , fixi ,
fixum j ftigo , /«.r» , fuBum . Cum c haec atque alia bene multa inci-
piebant : leco ,• aco , ex quo acus , acumen ^acutus ^ reco / tninco ,• fico ;
fuco unde yr«7/.'X«delcendit . Nec otium olini , nunc negotium ,• pucno pu-
gno a •a-L.xa^iu & ab hoc wkpch ^ quippe conferti ac ftipati in acie ftant •
cuberno guberno a x.v0ipyixu .
Accidit cum plura ad te mittcre vellem , uc egregius juvenis Fabri-
cius Morgagnus ad me veniret , fignificans fe cras fummo mane Vicen-
tiam profeflurum , atque ut de fe literas ad te darem , rogaret . Sci-
fcitanti mihi cur id a parente fuo non peteret tecum fumma neceflitu-
dine conjunflo , fcnatoris cujufdam curatione Venetias accitum jam bi-
duo abefle fubjecic . Ejus itaque defiderio indulfi , quod , non inconful-
to patre , difceflln-um lciebam , epiftolamque iftam tradidi non commen-
daticiam , verum qua amici utrique noftrum cariflimi filium cum lite-
ris excultum , tum optimis moribus exornatum ad te futurum denun-
ciarem . Fac valeas.
D. Patavio III. CaJ. Jan. CID IDCC XXXI.
EPISTOLA III.
Emendatur M. Cato in caput VI II. %H(lkarum rerum .
JULIUS PONTEDERA ANDRE^E MARANO
A M I C O S U O S. D.
OU^ ad vctuftam fcribendi racionem Catoni ac Varroni rcfticuen-
dam attincre vifa funt , qiiseque exeadcm commoda percipimus |
prsccipua ac maxime neceflaria , proximis literis brevitate qua potui, ad
te mifi . Nunc Catonem diligentius percurram ordine quem hoc tem-
pore liber praebec . Ante omnia tamen de editionibus te monitum
volo , ne titulo decipiaris ; quod qu» optimx in aliis Latinse linguai
fcriptoribus & habentur , & dicuntur , in rufticis peflTimas & deterri-
mas deprendes . Harum tria difcrimina video : primum ac przcipuum
quod Petrus Viitorius ex vetuftiflimo libro curavit edendum , quodquc
ab
T E R T I A. 2^
ab illo fccuti funt ferme omnes : fecundum genere , fed tempore pri-
mum ab Jentbnio Gallo Venetiis proditum : tertium excudit Aldus Ma-
nutius , qui , quoniam de face hauferat , interpolatum fucatumque emi-
fit . Ab Aldo accepit Joannes Parvus , & Gymnicus . Aldum quoque
fe£lantur Junts ; quippe in paucis diflimiles . Meurfii item codex illius
quo ufus fuerac Aldus , exemplum habetur. Viftoriana itaque praeftant ,
verum non in omnibus : quaj de probatiffimo exemolari vel exfcriofit ,
vel emendavit , optima cenfenda : qua; retinuit ex Aldo ( hujus enim
libris itemque Juntinis utebatur ) ultims nota funt , & abjicienda. In
his igitur ad Jenlbnium refpicere oportet , atque exemptis Aldinis, ve-
teri lcripiura lacunam explere . Hsc de editionibus : fequuntur libri ma-
nu exarati . Optimus omnium , ut fspius tibi inculco , quem ex bi-
bliotheca D. Marci Florentina laudat Viclorius ; ideoque de eodem quae
hic refert , neque expurgat , pro virili diligentiffmie perpendam . Et
quando liber ifte jam evanuit , dedi operam , ut nonnulla quas Ange-.
lus Politianus ante Viflorium de eodem tranfcripferat , item ex alio
qui ad S. Reparatae alTervatur , mihi Florentia per Hieronymum Lago-
marfmium literarum omnium humanitate imbutum tranfmitterentur .
Cumque Csfens in bibliotheca Fratrum , ut vocant , Minorion Conven-
ttialium cuftodiri codicem , qui de Viftoriano illo exfcriptus ferebatur, ac-
«piffem , per amicos curavi , ut eorum qu^ dubia atque obfcura ha-
bebam , exemplum remitterent . Accelferunt quoque nonnulla ex biblio-
thecis Vaticana deprompta , ac Medicaa , qux in fuura quaeaue locum
digefta reddam . Multa etiani per me Venetiis cum antiquo D. Marci
exemplari contuli , ac collata referam , atque , ubi dubitabimus , in
confilium revocabo . Neque Petrum Crefcentium qui de agricultura im-
pohto ftilo , ut ea tempora ferebant , commentarios reliquit, legifle pce-
nitebit; quoniam multa de Catone , Varrone, Palladio ( nam Columel-
la carebat ) exfcripta intexit . Praeterea fiquid aliud quod au£loritate nl-
titur , proferam , ex quo hauferim , intelliges; vetera enim vetcrum li-
bris magis elucefcunt , libentiufque recipiuntur , quam interpretum (6-
lertia , & dottrina . His itaque prsfidiis ad id quod mandafti , aggre-
diar , & totam commiflimi fegetem percurram ; ex qua tamen non mef-
lem colligam , verum fpicilegium faciam ; quandoquidem alienos mani-
pulos religare , ut meam impleam corbem , neque noftri eft inftituti ,
neque tuae voluntatis.
Primum in veftibulo paululum immorari oportet dum Libri titulum
expendamus : M. Cato de re rujiica , quem M. TuIIius tueri videtur ,
cum in libro de SeneB, Caconc;n ita loquentem faciat : Quid de unli->
D tate
a<f EPISTOLA
tate Jlercoyanilt loquar ? Dixi i» eo libvo quem de vebm Yuflicis fcripji .
At Van-o de Agricuhura edicum a Catone volumen memorat , & im-
probat fcripfifle ea qus ad agricukuram , hoc eft ad libri argumentum
minime pertinebant , ceu qtia ratione placentam facere oporteret , quo
pa&o libum , quo pernas falire j libum enim & placentam facere neque
ad agri cukum , ncque ad rem rufticam pertinet , fed ad piftorem , ac
cocum ; contra pernas falire etfi ad agricukuram non fpeftat , ad ru-
fticam tamen rationem fpeSlat . Plutarchus non abfimilia in Catonis vi-
ta refert . Servius item ad Virgilianum illud : laudato ingentia rura ;
exiguum colito , ait , id Catonianum efle de agricultura ad fiJium fcri-
ptum . Attamen Gcllius in diverfa abit ; Lib. III. citat librum Cato»
nis de agricuhura y quem Libr.X. de re rujiica vocat . Quid ergo , in-
quies , potius ? De Agriculturn , 8c de re rujlica opinor , ne vete«
rum au6loritati atque iis qu» traduntur, repugnet , fed ad filium ad-
derem .
In pra:fatione deinde hoc mecum perpendas : majores enim mjlri Jic
babuerunt , & ita in legibus pojiverunt . Ante extremum verbum /joc
inferitur in Codicibus Caefenate , & Veneto , quod etiam Jenfonius re-
cepit . Id neque a Catone abhorret , ex quo haec invenio .• vicini quo
paSlo niteant , id animo advortito : id tnane jejunus cyathum Jumito :
pojlea id utito vini cyathum mane jejunus ,* neque a Latina confuetu»
dine , quo M. Tullius ufus : credarms hoc Scxt. N<evium ejus auribus
pepcrcijfe : item : Quis hoc non iutelligit , ijlum ex manibus P. R. eripi
non pojfe ? Qlio Ovidius :
Ipfe fed hoc vidit qui pr.tvidet omnia defar,
Stultitiam dici crimina pojfe mea .
Quo Plinius .• Hoc amplius , in Euphrate tradunt & fcapum ipfum &
jlorem vefpere mergi ujque in medias noBes .
Eft etiam quod in cadem praefatione extrema duplici modo fcriptum
prodit : principcs excufi libri quos fecuti funt multi, fic ponunt : nunc ^
ut ad rem redeam , quod promiji injiitutwn , primum hoc erit : alii qui
Vi6lcrium fe6tantur , primum in principium mutant ^ quafi primum a
principio longe diverfum , fiquidem quod primum eft , id fanc initium
praebet . Pra»cerea primum pro prinripio uturpat Livius Lib. viii. quod
bellum , fi prima fatis profpera fuijfent , haud dubie pervenijfct ad Ro»
manos . Ufurpat & Tacitus Lib. xviii. prima conciliorum frujlra ceci*
derunt .
Antequam ad alia tranfeamus , vclim exiftimes : foenum , foetterato-
rnn , foenerari , foetus fine o primam fyllabam efle fcribendam ; Varro
enim.
T E R T I J. 17
enlm , atque ex Varrone Nonius Marcellus hanc efle Catonlanam fcn-
pturam tradunt , exemplilque confirmant.
Caput I. antiqui editores fic ordiuntur : Pr<ediim cum comparare
cogitabis , quae tam in Veneto codice legi , quam in Crefcentio : re-
centiores vero : quim parr<re cogitabis . Quid fequendum fit , fi me ro-
gabis , dicam , ex argumentis quae de primo verfu plerunque fumebant,
antiqua diftingui : Qj,'o modo agrum emi pararique oporteat . QLiapropter
parare a Catone politum crediderim . Sed fine te nihil certi conftituam.
Attamen hxc leviora : qux in eodem loco leguntur , potius perpen-
denda • editum enim a priicis : foliim bomm fua virtute valeat / ab Al»
do , idcirco magis fufpeftum : folo bono fua virtute valeat , quod dein-
ceps am.plexi funt cun£li . His ex Plinio addamus quae de Catone ex-
fi:ripfifle fatetur : Cato , ait , inter prima fpe&ari jubet , non folum fua
virtute valeat . Quas ex antiquis editoribus huc tranftuli ; quippe vul-
gatiora exemplaria hoc modo : ut folum fua virtute valeat . Vetera ita-
que fic malumus : num folum fua virtute valeat . Animadvertito , in-
quit Cato , utrum folum fua virtute valeat , an cultorum induftria ^ fi
fua virtute colono relpondet , bonum erit ; fin contra ob diligentiam
& labores , defpiciendum . Propterea inftrumenta quibus ager colitur ,
confideranda inculcat ; nam fi multa , ager fumptuofus eft , neque fua
virtute valet . Quid ergo de bonum} Abjicias, per me licet ; cur enim
approbem , quod conftat aliena opera infertum , quodque Catonis pra:-
ceptum evertit ? Docet Cato qua via de foli conditione conje£luram ca«
pere poffimus ; ideo nondum conftat efle bonum.
Verum , quoniam vetera illuftranda qui fufcipit , non modo deprava-
ta emendare , & vetuftate deperdita reparare ac reponere , fed etiam in-
ferta atque aliena demere debet , videto alia qua» non longe ab eo Io«
co de quo modo fcribebam , leguntur , num Catonis eflfe videantur :
inflrumenti ne magni ftet , loco bono ftet . Mihi certe fufpefta , quin et-
iam tanquam indices in margine quondam adnotata contemno . Qiiid
enim inlulfius : inflrumenti ne magni fiet , quando ftatim adjicitur : •y/-
deto quam minimi inflrumenti , fumptuofus ager ne Jiet ? Non cernis il-
la hujus moniti argumentum effe ? PrKterea loco bono fiet . Quid ? PraE-
diumne ? At id jam exprefljt Cato cum dixit : uti bonum cxlum ha-
beat : ne calamitofum fiet : ft poteris fub radice montis ftet ; in mert»
diem fpe&et , loco falubri . His bono in loco debere efl^e prsdium fatis
non dedaratur ? Cur igitur eadem extra federa iterum ? Sed , credo ,
non de prsdio aut de villa ifta funt accipienda , verum de inftrumen-
torum fede ; quoniam inftrumentis proxima collocantur . Quafi emptor ,
D 2 fi
28 HPISTOLA
fi inftrumenta vlderir non apto in loco pofita , ab emendo deterreatur.
Non ita ineptus Cato , ut talia prxceperit . Inftrumcnta , ut ajebam ,
eiriptori funt attendenda , quippe ubi multa , multas operas exigunc
(■ quod patrifamiJiae alienum ) & hoc pai^uo magnis impcnfis agrum co-
]i certa conjeclura emptor animadvertit . Peripicuum itaque jam efl:
commentatoris cujufdam qui in codicis labro qus de pra^dii qualitate
jam adnotaverat , efle verba , non Caconis , huc ab imperitis addita
atque affitla . Cujus ccrtiflimum indicium prarbct cxemplar Casfenas ,
in quo inferiori loco collocantur hoc modo : fcito idem agrum qtiod hc-
minem quamvis qutejluofus fiet , loco bono fiet , fi fumptuofus fiet , rcliii'
qui mn multum.
Er quoniam quafi cafu in hunc locum incidimus , confideres velim ,
utrum prxftet hoc Aldinum relinqui , ut in omnibus pofterioribus li-
bris habemus , an relinquerc quod in antiquis . Sane mihi expeditior vi-
detur fcntentia : fcito idcm agrum quod horiiinem quamvis qu^efuofus fet,
fi funiptuofus erit , relinquere non multuni , quam eo modo . Quibus nos ,
VLt modo dicebam , admonet Cato , cum macjnus fit in emenda villa
inftrumentorum apnaratus , magnis impenfis culturam fuftineri , dilci &
certo figno cognofci ^ propterea noii multum utilitatis agrum colono re»
linquere; quia omnia fcrc qu£E reddit, colendo abfumuntur. Idque excm-
plo nepotis hominis declarat , qui dum voluptuofe vivit , quamvis mul-
ta comparat , parum tamcn poft fc rclinquit . Qiiod egregie Terentius
in Hecyra numeris fignavit :
Laches : cedo quid reliquit Phania
Confobrinus aoferP Pamph. fane homo volUptafi obfequens
Fuit , dum vixit , & qui fc funt , haud muhttm hccredem adjuvant ,'
Porro Catoniana fic expreflit Plinius : agroquc ut homini qu.nnvis qu.c-
Jluoftis ft , f tamen & fttmptuofts , non mtiltum ftiperejfe . Ex quibus
vulgata in Catone concinnare poflbmus fcribendo : fcito idera agro quod
homini , quamvis quafluofus fet , f fumptttofus erit , rclinqtti non rauU
tum . Sed antiqua malo .
Antequam hoc caput rclinquamus , oftendam in quo editorum dilix
gentiam defiderare poteris ; nam in cun6\is excufis Jibris , principibus
cxceptis , fic fcribitur : Praditim quod primum fet , f me rogabis , fc
dicam , de omnibus agris optimoque loco f cmeris jugera agri ceiitum ,
vinea ejl prima , f vino raulto fiet. Qiis melius in antiquis diftinguun-
tur : Prtedium quod primum fet , f me rogabis , fc dicam de cmnibus
agris . Optimo loco eir.ito jugera agri centttm . Vinea efl prima , f vino
multo eji . Attamen ncque in his , neque in illis extrema integra autu«
T E R T I A. 29
lti6, cuni apud M. Varronem de agric. lib. i. plura ex Catone comme-"
morata videam ; Cato quiclem , inquit , gradatim pvopoijeiis , alitm alio
agrum meliorem dixit ejjfe r,i twuera ciifcriminibus , quod ftt primus , ui>i
"uineie poffuH ejfe bom 'vino & innlto . Vinuni enim quamvis multuni ,
nifi bonum, improbatur. Quam vinese qualitatem iterum ab eodem Var-
rone confirmatam intelliges , dum majoruna luorum indiligentiani arguir ,
qui ex arvo (eque magno , fed male confito , & minus multum , & mi'
iuis bonum faciebant vinum . Integer itaque Catonis locus videtur , fl
vino bono & multo fiet . Sed ecce alia macula ex Quintiliano fcatet :
Catonem ait Cenlorium , dicam & faciam , dicem & faciem fcribere
Iblere , eundemque in csteris qute fnniliter cadunt , modum renuifle ,
idque ex veteribus ejus libris cognofci. Quare : 77r dicem de omnibus agris .
Venio ad fecundum caput , cui pr^ponendus antiquus titulus : Pa-
trisfamilias ojpcia , qni etiam i i i. & iv. caput moderatur • ut v. hic :
H,ec erunt vilici ojfcia / LXI. Cuflodis & capulatoris o^cia j CXLII.
VHici offieia qu£ funt ; CXLIII. Vilic£ qute funt ojfcia .
Deinde ifta cognofcere debes perperam diftraSla ac divulfa : Ubi ea
coguovit , rationem inire oportet operarum dierum . Si et opus non appa-
ret , dicit vilicus . Si patrifamiliEe opus , quod , fe abfente , fa6lum 0«
flendit villicus , tale pro temporis modo ac familix non apparet , ope-
rarum dierumque rationem inire oportet . Qiiare diftinguendum hoc pa-
6I0 : Ubi ea cognov:t , rationem inire oportet , operarum dierum , fi ei opus
non apparet . Dicit vilicus . Sic interpun6la exfcripfit a Catone etiam
Crefcentius . Jenfonius infaper immutat operarum dierum in operarium
dierum , nempe opcrariorum dierum , ut nos vulgo giorni di lavoro , feriali
utimur .
Hinc qu£E domino villicus in excufationem afFerre foleat , cum ne«
gligentis coarguitur , recenfet Cato . Dictt vilicus fedulo fe feciffe .
Fulvius Urfmus ex veteri codice fubftituit fedolo . Quod fi fedulo efTen
retinendum , non alio modo mallem . Tamen aliud niihi fert animus ,
cuni apud Jenfonium legam : dicit vilicus fe dolofa feciffe ( quod item
ex codice S. Reparatae apud me fervo ) apud Crefcentium vero ex Ca-
tonis lcripto : fe dolo caruiffe . Quid autem ? Dicam : fe dolo caveiffe ,
videlicet : dihgentiaj & induftrise caviffe ; dolus enim cum in malam
partem accipitur , veteres malus adjungunt , ut idem Cato cap. CXLIV.
& CXLV. oftendit . Expofita a villico prima ignavije excufatione , fe-
cunds accedit cura : fervos non valuiffe • & tertiaj : tempeflates malas
f"ff^ ; de quibus nihil fubeft quod tibi fcribam . At de quarta : fer-
vos aufugiffe , eft cur dubitera . Etenim in iis qus fequuntur , dum ad
fmgui
50 EPISTOLA
fingulas villici excufationes refpondet paterfamiJijc , nihil de fer\'orum fu-«
ga exprobrat , quae dumevenit, villici plerunque caufa contingit- ideo-
que fe a culpa non liberat villicus , fervos aufugifle aflerendo . Quo-
niam autem nil temere pronunciandum eft , perpendamus diligentcr , fi
vera rimari poflimus . Dicit villicus tempejlates malas fuijje ; dominus
contra quae , pluvio ccelo , in villa ficri poflunt , commemorat : i/olia
lavari , picari , vilam purgari , frumeutttni tramfem , & alia qua; ordi-
ne delcribit Cato . Ille fubjicit : fervos )io>t valuijje : Paterfamiliae ad
hoc refert , fi lervi non valuerunt , cur tantos fumptus fecifti ? Cur
cibaria lanta sgrotantibus dedifti ? At ad illud villici fer-vos aufugijfe ,
quid rcponit dominus ? Per ferias , ait , foflz veteres tergcntur , via
publica munitur , vepres reciduntur , hortus foditur , purgatur pratum ,
virgae vinciuntur. Cur tam multa per ferias pofle fieri retra£lat pater-
familiae viJlico , quem de feriis fermonem feciflb non vidcmus , nifi il-
lud Jervos aufugijfe efle debere ferias fe fecijjje conjiciamus ? Hac enim
ratione par pari refpondet, & ad fingula allata a villico ordine paterfa-
miliae redit . Etenim ferias a villico efie fcrvandas inter villici oflicia
caplte v. includit Cato .
Hafc tamcn ad conje£luras frequentius fpe£lant j ideo ad alia qus
proxima funt , tranfeamus . Cum tegrotarint , cibaria tanta dari non o-
portuijfe : in quo fervi reciperem , vidclicct : cum fervi trgrotarint . Id
exfcripfit Petrus Creicentius , id in cun6^is codicibus de quibus acce-
pi , aflervatur . Cxterum haec ad Aldi libros , & ad eos qui Aldum
fequuntur , non pertinent . Cur , inquies ? Quia pro Catone labora-
mus , non pro nugatoribus . Quid cnim ineptius: fervis excoEla cibaria
»on tanta dari , quauta cum fine tenipejlate operantur tn agrts ? Cato
de afgrotis loquitur ; ifti de otiofis fervis , ac feriatis . Quid exco&a
cibaria ? Qiiafi crudus cibus fit affatim prsbendus , co£lus minime . Et
quoniam qux ab hujufmodi quifquiliis veniunt , intcr praedara antiqui-
tatis ornamcnta retinenda non funt , tertium in his : Per Ferias potuif-
fe fojjas veteres tergeri , de quibus fupra loquebar, temere habitum Ca«
tonianum teftabor ; quod eo prima edita carent , eodemque fublato , re«
liqua fatis aperta atque aequabilia concurrunt : per ferias foffas veteres
tergeri , Crelcentii liber quo utor , non integer , qui haec tantum: fof
fas veteres tergeri , Tamen Francifcus Sanfovinus finceram editionem na«
flus , ut ex Catone retuli , Crefcentium interpretatur : e ne" tempi del-
le ferie rader foffe vecchie . In quibus de potuijfe nihil ; quare Aldi
jpfiufque exemplaris munus remittamus.
Supereft ex hoc capite appendix , cujus titulum ; att^ionem itti fa»
T E R T I A. 31
clas • quod qula in Ca-fenate & Veneto codicibus video , ut Catonla-
num nunc recipio & ampleflor . In hac itaque appendice libet animad-
vertere ( quod facile prKtermkterem , fi quicquam In vetuftifllmo fcri-
ptore prstermlttendum exiflimarem ) ex antlquls edltoribus le"i : wm-
dat oleum , Ji pretium non habeat , Quod levi immutatlone corrlpltur :
y? pretium tunc habeat . Expedit enim patrlfamllls aptum ad venden-
dum tempus expeftare , quod Cato eLlam inter pr£Bcipua domlni
ofRcia- carltatem efle attendendam monet . Aldus & ab Aldo rellqui ni-
hil illi «0» fubftituentes , ediderunt : "uendat oleum , fi pretium habeat .
Quod nunquam improbafl!em , nlfi vetera admonerent , & Aldl exem-
plar defpicerem ,
Sequltur tertium caput , cujus initlum : prima adolefcentia patremfami-
lia agrum conferere Jludere oportet . Ex hls difllmlle in antlquis edltls
Jludere quod eft Jludiofe , nempe accurate , dlllgenterque . Verum &
patremfamilias hic & alibi fcribendum efle compertum habes.
Caput IV. fme caplte jacet : Bubilia bona , bonas prafepis , falifcas
caltratas . Reponenda quae In argumentum amputata fuerant : Bubilia
bona , bonas pr.efepis , falifcas caltratas uti bene adificata habeas .
Verum , hoc capite pofthablto , quod divellltur a tertlo , ut hoc a
fecundo , in qulnto ubi de vllJIci oflScils agitur , paulifper morari ju-
vat . Et prlmum hoc tlbi ut optimum laudabo .• litibus familite fuper-
fedeat , quod apud Jenfonium , & Crefcentium cuftoditur , ac Crefcen-
tii vernaculum interpretem .• apprejjo dee procurare che la fua famiglia
non fia litigante . Csterl qul Aldura refpiciunt , edunt alio modo .• //-
tibus familia fuperfedeat , quaft de famillEE officiis loqueretur Cato . VII-
licus itaque inter familliE jurgla difcernere debet , imperioque compone-
re , & rixam fcdare .
Vetufta quoque in proximo collocata .• familia- male ne ftt , pro^ui.
deat , potiora cenfeo , quam pofterlora qus provideat fubducunt . Cre-'
fcentius in luto jacet .• familia ne fit mala , quod librarlis culpa da-
bis ; refte enim in vernacula editum .• apprejfo dee procurare che la
detta famiglta non Jlia male . Refert nunc Plinii fubjicere verba .• Inter
prtma idem ( Cato ) cavet , ne familiie maU fmt , qus Pintianus ad
Catonis modum redeolt.
Contra Ifta qux ab omnlbus recipiuntur .• fami/iam exerceat , ut in-
fititia eximerem reiceremque ; quippe eorum qus prscedunt .• opere be-
«e exerceat^ fcilicet familiam , adnotatio videtur, fed allena in fede, ut
videbis , inferta .• ad coenam ne quo eat , familiam exerceat , conftderet
qute domtmis imperaverit , fiant . Mediis itaque remotis , nonne Cato»
niaoa
32 EPISTOLA
nlana claiiora .' aJ coenam ne quo eat , confideret qtuc domiuus imperji
'uerit , fiant?
Diio in his malo qiiam tria .• operarium , mcrcenarium , politorera
diutius eundem ne habeat die . Aliter ac vulgo fit , dilcreta manis de-
cere viia funt ; operariwriy mercenarium politorem j operarius enim, quo-
niam ad opus mercede conducitur , fcmper mercenarius ; politor non
femper , fiquidem plerunque non pecuniam , (ed fructus partem ex ter-
rx cultu accipit , eoque labor rependitur & compcniatur .
Paulo poft cum optimc per Vitlorium legeretur .• fcribit in mente
familite quid fiet , & illi animo /equiore facient , extitit Meurfius qui
vetera icd depravata reddere conatus eit, recoquens pro fcribit fcibit .
Scilicet ariolus villicus qui hominum cogitationes perlpiciat ? Sane fcri-
bit in mcnte farailiaB hoc a l"e fa£lum , cui munus & officium impe-
randi , non faciendi eft injunclum ; ideo squiore animo familia in o-
pus incumbet . Hac de caufa praemittitur a Catone : dum ne lajfus
Jiat ; id enim in exemplum arripcrent fervi .
Haec a villici officiis feparanda funt qua: ad filium converfus prasci-
pit Cato .• Boves maxima diligentia curatos habeto . Bubulcis obfequitor
partim quo libentius boves curent . Inter prima monetur magis elTe bu-
bulcis quam reliquis operis , & fervis indulgendum , quo proniori flu-
dio nutriendis bubus inferviant & vacent . Itaque partim idem ac pnc'
cipue , vel maxime , five , ut nos vernaculo more , particolarmcnte .
Ex capite vi. duo tibi confideranda proponam : primum quod ad
Afparagum circa arundineta ferendum l"pc£tat .• tbi Corudam ferito , «>i-
dc afparagi fiant . In plerifque editis ibi folum habemus ; in antiquis
ibique , quod fic explico .• ibi quoque . Id pcr fe clarum & apertum ,
clarius atque apertius habcbis , fi Varronem adeas lib. i. ex Catone ex-
fcribentcm .• ibi quoque Corudam ( feri ) unde afparagi fiant . De hoc
item loco fic Plinius .• Cato feri eam ( Arundinem ) Jubet tn humidis
agris , bipalio fubaHo prius folo , oculis dtfpofitis intervallo ternoyum pe-
dum : fimul & Corudam , unde afparagi fiant ; concordare enim amici-
tiam . Qi^iibus rcliqua in Catone .• nam convcnit arundinctum cum Co-
ruda , Urfino fuipeSla confirmantur.
Alterum .• qui locus cr.tffius erit , aut nebulofior , ibi amineuni majtis,
Scribcrem .• qui locus craffior erit , aut nebulofior , quc>d Plmms com-
probat Catoniana refcrens .
Nunc ad caput vii. tranfeamus , cujus principium ab Aldo propo-
fitum.' Fundiim fuburbanum aybujhim maxime convenit habcre , pofthaben-
dum j quippe in vctuftis editionibus potius .• Fundo fuburbano , hoc
cft.-
T E R T I A. 35
eft * in fmdo fuburbano . Id proxima indicant : iti eodem fundo fuum
qiMdqutd conferi oportet , id etiam vetus titulus .• Quo in loco arbufla
& virgie ferantiir , oflendit .
Proximis fi judicium adhibeas , prava ex Aldi licentia refultarc fa-
teberis .• arbuftoque Vitem copulari . Amineum minufculum , & majtifcu-
lum , ^' Apicium . Non excudit Jenfonius majr.fctdum , verum malum ,
quod verto in majus ,• amineL-.m enim majus capite infequenti , ut vi-
debimus , appellat . Neque aliter Plinius exfcripfit . Praeterea fic diftin-
guito .* arbufioque Vitem copulari , amineum nitnufculum , & r^ajus , &
Apicium . Hcsc in ollis : ollce in vinaciis condmttur . Eadem in fapa ,
1)1 mufto , in lora recie conduntut .
Qu3E fortafife leviora judicabis ; gravlora reftant : Qsms fufpendas du-
racinas , amineas majores , & fcanti.Tnas opportunifjtmas ejfe , vel ad fa-
brtim ferrarium pro pajfts ex reSe fervantur . Hsc communi editorum
confenru recipiuntur , & approbantur , quamvis non Catoniana , ex Var-
rone , ut perite cenfebat Viclorius , exprompta , atque exornata. An-
tiqua profefilo difterunt : qu£ fufpendas duratura , amtnea majora utilia:
ad fubrum ferrarium pro pajfis ea reBe fervantur . Hsc Catonis pro-
pria funt cenfenda j quandoquidem neutro genere uvas femper enunciat ,
ut nmineuin ■minufculum , gemtnum eugeneum , helveoJttra minufculum , a-
tnineum majus , Murgentinum , Apicium , Lucanum . Neque tamen eo
mihi fententia inclinat , ut duratura in duracina mutem j Varro enim ,
& Plinius ut non ami-nea exfcripferunt , ut Cato inflexerat , fed ami-
iieas ieculo infervientes; ita duracinas, non dnratura ; quod ea jEtas for-
tafle non ferebat . Nolito igitur mirari fi Varro a Catone diflferat , fi
diffentiat Plinius , qui in hunc modum Catoniana fuis commentariis il-
luftrat : quas fufpendas duracinas , amineas rnajores vel ad fabrum fer-
rarium pro pajfis ea reBe fervantur . Sed heus tu , inquies , ubi in Pll-
nio quod vel utilia Catonis fignificet , vel opportunijjir/ias Varrcni.s ?
Latet in illo vel ob literarum in fcribendo elifionem , cum titi/es Pli«
nius pofuiflet . Csterum haud fincera & intemerara , quai ex Varrone
fupra commemoravi : Quas fufpendas opportunijfrmas ejfc duracinas &
amineas , & fcantianas ; aminea enim major ac fcantiana una eft uva,
tradente Plinio, amineam a Varrone fcanttanam vocari. Quod apud Jen-
fonium facilius difcernitur : duracinas & amineas fcant/.vas . Qua.''e non
dubiis fignis cognofcimus quae Catoni attribuuntur , accefliffe ex Varro-
ne , quando eadem vitia lecum ducunt .
His itaque quK ad conditivas uvas pertinent , ita vel acceptis vel
compofitis , majorem diligentia; curam requirunt , quje de Maiis arme-
E ftit
54 EPISTOLA
£lit Cato : Poma mala : Jlruthea , cotonea , fcantiana , Quiriniana , //e»|J
«/w conditiva mala mtijlea & pmica , eo lotutm fuillum aut ftercus ad
radicem addere oportet , ntt Jlabilia mala Jiant . Ex qiiibus cxtrema :
Jlabilia mala communiter recepta veterum librorum au6\oritate tanquam
fiilia improbantur , ac rejiciuntur • proditum enim eft de optimo excm»
plari a Vi6lorio pro iis fibulim malorum , qua; in Veneto quoque repcri ,
quxque in Ca:fenate extare nunciatum eft . Ifta alia ratione Scaliger, alia
Popma redintegrare moliuntur , ideo ille in fabalium alarum diftinguit :
hic in : favuli malorum . De quibus quid pro mea ingenii mediocrica-
te cenfeam , antequam tibi aperiam, videndum eft , idipfum pertineat-
ne ad omnia mala , an ad Punica fola ; nam fi ad omnia , corruit fa-
cile Popma: labor ; fi ad Punica contrahitur , Scaligeri . Id autem quo
celerius exequar , & ne multa comple£tar , illa : eo lotium fuiltum aut
Jlercus ad mala Punica tancum percinere judico j ad omnia , quae infra
leguntur : ferito vel inferito . Etenim de Malis , de Piris , de Oleis
dum in univerfum quam plurima effe ferenda atque inferenda meminic
Cato , quid unicuique proprium habetur , interponit : ut de Pomis lo-
quens , Punicje aptum cultum inferit : de Piris , volema , Aniciana ,
fementiva optime in fapa condiri : de Oleis , orchites & paufias recle
effe vel virides in muria , vel in lentifco contufas , infuper orchites
nigras fale confricari , vel fine fale in defrutum condiri . Quaj dum li-
brariorum negligentia male diftrahuntur , obfcurantur . Ordinemus ita-
que primum diftinguendo : Poma : mala flruthea , cotonia , fcantiana ,
Quiriniana , item alia : conditiva , mala muflea , &" Punica ( eo lo-
ttum fuillum aut Jlercus ad radicem addere oportet ^ uti fabulim malorum
jiant ) pira voler/ia , Aniciana , fementiva ( h.-ec conditiva in fipa bona
erunt ) Tarentina , mujlea , item alia genera quamplurtma ferito atque
inferito : oleas orcites , pofias ,♦ e<e optimie conduntur . His jam in lua
membra digeftis, Scaligeri emendationem nullius effe momenti videmus;
conftat enim fuillo lotio vel ftercore , ut a Columella , Palladio , & aliis
traditur , quod etiam pcrvulgatus agricolarum mos docet , malum Pu-
nicam plurimum laetari . Supereft altcra Popmae : uti favuli malorum
Jt.int , quae extant in codice ad S. Reparats hoc exemplo : uti fabuli
malorum Jiant . Qii£E ita accipienda funt , ut acini in malis grandefcant,
fiantque vinofi • quippc Punica mala favorum inftar finuofa proveniunt.
His erat Popmae favuli caftigationem fulcire . At quae commentus eft:
Fiant , inquit , ad radicem parva exfculpta foramina quie lotio aut fler^
core fuillo repleta veluti favuli malis fomenta fuppeditent . Veruntamen
ifta homini Frifio qui malum Punicam nifi forte in pariete pi6lam ,
nuf-
T E R T l A. 5j
nurquam viderat , largiamur . Ut ad propofitum redeam ,, quamvls mul-
tum laudato codici tribuam , in Catonem tamen id non reciperem , quod
ea ztas & Catonis inftitutum repudiat , rejicitque . Quare ad prima
Viflpriana revolvar fibidtm nialomm , i in u converfo , quod erit : pa*
btilitm malorum commemoratum item ex alio codice a Victorio ; cum
re vera lotiuni vel ftercus fuillum optimum , ut indicabam , punicae
pabulum cenfeatur . Fabulum autem ex antiqua fcriptura j videturque
geminis vocibus glutinari : <poi-,a t/xi) , & primum fahule , deinde fabu->
le , & fabulum , demum pabulum quo utimur , perfe£tum , & pro«
batum .
Reftat levis macula in iis quae extremo loco de Catone exfcribebam :
C(f optimie conduntur ^ fiquidem optime repofco tum a Varrone qui Ca-
toniana fic repetit : oleas efui optime condi fcribit Cato orcites & paw
feas aridas vel virides in muria , vel in lentifco contufas : tum a Pli-
nio qui eadem in hoc exemplum redegit : Nec alio ullo modo laudat
(ondi olivas , opttme orchites & paujias qttam vel virides in murta , vel-
fjraBas in lentifco . In Viftorii item caftigationibus optime legitur , ex
quo conje^luram capio in vetuftifliimo libro repertum , ied editorum le-
vitate non receptum . Optime vero non ad Olearum genus & qualita-
tem , fed ad condituram refertur.
. Ut epiftola finem cum capite vii, imponam , haec indicare atque
animadvertere oportet : forba in fapa cum vis condere vel ficcare , ari'
da facias . Quis arida a reprenfione vindicaverit , quod in primis ex-
cufis & manu quoque fcriptis libris viridia eft ? Viridia autem primi-
genio fenfu accipies , quo a fiid five vi cum r addititio atque lu ( induo )
derivatur , ceu viridis Juventus , viridifque fene&us apud Virgilium .
Ab hoc ad ftirpes transfertur , quz , dum virent , robur oftendunt, &
vim haberej ideo ex qualitate quam induunt , virides . Sic na£lus co«
lor viridis . Itaque forba viridia qux perfe6lam maturitatem affecuta
funt ; quae enim id non habent , vel acerba dicuntur , vel mitia , quo-
rum alterum nondum ad perfe£tionem venit , alterum jam receflit. Sci-
re etiam refert in antiquis Catonis & Varronis exemplaribus forva , &
forvo fcribi , non forba & forbo , ut editores fingunt . Ex hoc facile
detegitur etymon : primum enim » h vel S aos-, & cum r finali ilp ,
ep , poftea afpiratione in / verfa , fer ve , for vo , demum forva , for*
vo . Vale.
D. Patavlo Prld. Id. Jan. CID IDCCXXXII.
E 2 E P I.
EPISTOLAIV.
Emtndatur M. Cato a capite VUL in caput XXXUX,
JULIUS PONTEDERA ANDRE.E MARANO
A M I C O S U O S. D.
DEderam nudius tertius ad te de Catone literas, quibus in caput
VIII. qua; vifa func , mifi . Non dubito quin tibi reddits fint ^
nam tabellario ut opportune & commendata: traderentur , curavi . Ho-
die non minores excudam, nifi interpellabor. Dc capitibus viii. & ix.
nihiJ memori» fuccurrit , quod noftra cura potius defideres . Quare ad
X. veniam , quod a cervice incipit ; caput enim dempfit vetuftas , &
feorium in argumentum projecit ; VtUctun , •vilicam , cperarios V. Anne»
ftamus itaque primum quaj recifa jacent : Qiwmodo oletum agri jttg.
CCXL. inftruere oportet : vilicum , vilicam , operarios V. Quod Varro
lib. I. confirmat : De familia .- Cat» dirigit ad duas metas , ad certum
modum agri , & geitus fationis , fcribens de olivetis & vineis ttt duas
formtdas: unam in qua pracipit , quoraodo olivetum agri jugerum CCXL,
itifiruere oporteat . Dicit in co modo hiec : mancipia Xlll. habenda , ijtn
licum , vilicam . Ex quibus habere repctere poteris , fi videbitur .
Boves trinos , Eadem apud Varronem , fed in utroque vitiofa . Scrl-
ptum crat , ut in reliquis fervatur , per notas ; boves VL ex qua primum
m , deinde triuos . Certe minor numerus non probatur . Prxterea non
enumerat plojlra majora IIL , jnga cum loris ornata IIL ? Igitur tria
boum j'-'ga . Aratra quoque duplicantur; namVI. ponuntur; quoniam,
uno efFraclo , alterum paratum fingula juga habeant , ne opus ceflTet .
Ita in altero modo vinea jug. C. boves 11. , aratra II. , fed bubulcum I, ,
qui in hac formula ///. , nempe ad fingula juga finguli : addit ornameH*
ta btibus VI. , fex isitur boves . Verum quid argutor ? Pergamus ad
Varronem ; Saferna , inquit , ad jugera CC arvt , boum Juga duo fa*
tis cffe fcribit : Cato in olivetis CCXL. jtigenim boves triiios . Ita fit
ut Saffrna dicat veritm ad centum jugerum , jtigum opus ejjfe , fi Cat9
ad oiiogena . Jam liquet fi ad jugera LXXX. unum jugum neceflarium
habetur , ad CCXL. tria necelfaria effe oportere. Demum capite LXII.
non fcribit Cato , quot juga boum , afinorum , mulorum efle , toti»
dem plauftra eflfe paranda ? Itaque ubi plofira III. , juga itcm boum III. ^
fivc
/.
Fu,V
O
Eju-^M A«&-.w.v{. y.-'*^.
'Ta^.
XXX VTI
Fi.r. I
•fLp/\-u,';_ Ucu/i-
'EPISTOLA Q^U A R T A. 37
five boves VI., quod ucique in Varrone reficies, atque inftaurabis. Ca*
ve tamen , in hoc modo Afmos ad plauftra revoces j clitellarii enim di.<
cuntur qui ftercus veSlant , non qui vehunt .
Dolia olearia C. Quamvis ex optimo libro nota fumatur , non caret
fufpicione , cum in antiquis excufis legamus : dolia olearia X. Etenim
fi amurcaria dolia X. numerat Cato , cum amurcas femper plus fluat ,
quam olei , potius pauciora quam plura olearia efle debere inficiabitur
nemo .
Opercula doliis , feriis , prlva pliira . Quid plura ? Non fatls fingu-
lis fingula ? Opinor cum priva quid eflet , ignoraretur , plura id figni-.
ficare in marglne indofte adnotatum. Qciid? Capite proximo num plu-
ra quam fingula , vafis attribuuntur ? Verum quid blatero ? Uterque co<
dex Florentinus plura omittit .
Et quando de inftrumentorum cap. x. apparatu ruftico haec pauca re-
cenfui , plura ex proximo colligam & mitcara . Primum erit quod ti-
tuli locum obtinet : Qiwmodo viniam jugerum C injlruere oportet : vili-
cura , vilicara . Id in antiquam fedem colloces , cenleo .
Dolia V. ubi vindernite ejfe pojfmt . Qlus numerum V. vel Jenfonia»
num IV. in vinea C. jugerum receperit ? Si capite x. ubi vineae mi«
nor modus , oliveti major ftatuitur , dolia vinaria X. recenfentur , cur
in majori vinea V. ? Confidenter locum corrigerem in XX. verfo nu-
mero , hac conje£lura edoftus . Cum videam cap. x. dolia vinaria efle X. ,
totidemque ea qus vinaceos afliervant , eadem uterer hoc loco propor-
tione . Propterea ubi dolia quibus vinaceis conduntur , XX. , dolia item
vinaria XX. fuifle opinarer. Non me latet fecus vifum Turnebo, qui
notam etiam V. de Catone demebat , illos editores fecutus qui omit-
tunt . Veruntamen quem hujus fafti approbatorem inveniet? Omnia in-
ftrumenta per certos numeros diligentiflime Cato defignat , & dolia in
primis . At Varro qui id a Catone accipiebat , numerum non fervat ?
Scilicet qui primi de Catone fuftulerunt , vel deperditum invcnerimt ,'
magis de Varrone quam de Catone folicitos fuiffe exiftimemus ? Non omit-
lendum eft utrofque Florentinos codices videri depravatos librarii vitio ,
qui notam V. inter ubt & vindemite inferuerit , quafi totidem dolia fint
paranda quibus V. annorum vindemiae condantur , Quod cui patrifami^
lis expediverit ? Quid dicam Catoni femper vendaci qui ne fervum qui-
dem morbofum , aut fenem domi retinebat , fed xre permutabat.' Cer-
te Varro cum tantum culleorum numerum a Catone definitum mirare-
tur , id interpretabatur , ne quotannis dominus vinum in fumma vili-
tate venderet . Sextum annum elTe attendendum neque fufpicatus eft ,
neque
58 EPlSrOLA
neque poterac ex tanto viro , ac fummo in unaquaque re Catone fufpl»
cari .
Omametita bubtis . Quot ? Ubi boves VI., totidem ornamenta ; igitur
ubi boves II., oritamenta II. Sic afinis qui III., ornameitta iiijlrata III.
comparata videmus.
De fakibus nunc quaerendum : falces •vineatic.e VI. Totidcm in Var-
rone qui Catoniana in exemplum refert . In quo tamen Vittorius notam
VI. in XL. convertit ex veteri fcriptura exi . QLiem numcrum nemo
probaverit . Puto ex ifto exi aptius deduci XI. ; nam e repetitum vi-
detur , cum praecederet ejje . Hic numerus ad opcrariorum fummam
convenit ; quippe operarii funt X. , &: fali8;arius unus , qui etiam vi-
neatica falcc in putandis faliclis , legendilque viminibus utitur . Altc-
rum faiciuni gcnus fequitur , fcirpiculiv ^ tertium filvaticte / quartum
(irborariie qu<E III. ponuntur. Sed notam fufpe6lam habeo' quoniam ca-
pite X. , in quo operarii V. , totidem falces atborarias accipiunt • igi-
tur XI. operae cum faliftario falces XI. exlgunt . Qiiintum genus facii'
1(6 , de quibus traditum cfl: : faculas 'vineaticas XL. efle oportere . Nota
L. , bafi nimis produ£ta , tantam facularum peperit multitudinem . Quot
fAlces vineaticae , & quot arboraria: , totidem faculje videntur neceffa-
riae , nimirum fmgulis putatoribus fingulae . Reftant rufcarite , quod edi»
torum vitium efl:, cum Vi6\orius rujlari<e pofuifTet . Hoc effc pervetu-
flum quod etiam Varro inter Catoniana recepit , ex Politiano cognovi .
Vomeres ferreos X. Quid ferreos ? Num quis ligneo vomere arat ?
Vidctur legendum vomeres II. , ferreas X. j nam cum aratra duo fint ,
totidem debent inftrui vomeribus , ut cap. X. aratra cum vomeribus fex
ponuntur . Prxterea hic ferreas X qua: capite X. , ubi pauciores qui u-
tantur , VIII. Verum quid fuerit ferrca , aflequi nequeo : inft:rumcntuni
apparet ex capite CLV. ad moliendam terram paratum .
Alia tibi commemorare pofl!ijm , qua: cum X. capite collata propor-
tione non conveniunt : ut cinieos III. in illa hominum fumma , qui in
hac dupla IV. pro VI. Similiter fecures VI. ad X. homines , non V. ;
fi ad V. , III. . Eadem ratione fi operariis V. pals IV. attribuuntur ,
rutra V. ; operis X. palas VIII. non VI. , rutra X. non IV. neceflfa-
ria exiftimamus. Illa etiam quas hominibus peculiaria dantur , pro ma«
jori vel minori numero addere vel demcre dcbcmus . Itaque fi XIII.
hominibus Ie£\i VIII. fatis vifi funt , culcitra; VIII. , inftrangula VIII. ,
pulvini XVI., operimenta X.: hominibus XVI. quo pafto fufticient le-
£11 IV. , culcitrz IV. , inflrangula IV. , pulvinl VI. , operimenta VI.
Quis porro verus numerus ? Si modicae efllent nota; XIII. & XVI. , vel
ego
Q. U A R T A. 39
cgo poUlcerer. Sed cum ratione ccrta inter fe non referantur, inter cs-
tera ob antiquitatem obfcura atque incomperta hoc quoque in incerto
relinquam-
Nonnulli etiam capitis Infequentis XII. vitiantur numeri , ut trochleas
V. quod in vetuftis editionibus ; trocbleas decem , atque in Csefenate e-
xemplari : trocUas X. nempe antiquo more ; troclias X. . Et refite qui-
dem ; nam capite III. traditum eft fingulis medipontis binas efle neceffa-
rias trochleas ; igltur cum in hoc loco V. fint mediponti , neceffe eft X.
trochleas aflumere . Item : fibulas XL. ; quod fcribendum : fibulas LX. ex
eodem capite quo fingulis medipontis fibulas duodenas aflignat Cato .
Tertium : 'ueBes XL. pro -veBes XXX. ,• ut enim finsuli mediponti ad
fenos ve6les refpondenr , ita V. mediponti fe habent ad ve6les XXX. .
Et hsc quidem , quoniam auxilia extrinfecus arceffimus , facile tol-
luntur : Verum haec capitis XIII. certa fimilitudine non procedunt : /e-
Buyn firatum ubi duo cuflodes liberi cubent , & tertius fervus una cum
faBoribus ubi cubct . Quot homines in uno Ie£to dormiunt coacervati ?
Fortafle fcribendum : &■ III. fervos una cum fa&oribus ubi cubet . Ita ca-
pite X. leiSlos gradatim proponens numerat : leBum in cubiculo ubi vili-
cus & vslica cubet : letlos loris fubtentos IV. : & leBos III. communis .
Qliol' extremum editum ab Tenfonio cur reiiciant pofteriores , nondum
jne efle aflecutum fatebor . Exemplum abolefcere vellem .
Sec{mt\xr : fifcinas novas vetcres, epidromum, pulvinum , coriura unum.
Quid fifcina inter ea quse ad hominum ufum pertinent ? Dabifne fuifle
culcitras, & novas privas hoc eft fingulis Ie£lis fingulas; veteres auteni
adjeclum , ne nov23 coinquinarentur ? At epidromum ? Infolens certc in
Catone Grscum vocabulum . Sed magis mirum in torculario hominum
opermienta non eflfe , quse hibernis temporibus , quibus conficitur oleum,
perneceflaria habenda . Attamen dicet quis , nonne & fifcinae ad oleum
«ogendum neceflfarise? Etiam; eas nihilominus in magno illo inftrumen-
torum apparatu quo olivetum jugerum CCXL. exornat Cato , non re-
cenfet. Eafdem commemorat cap. LXVII, ubi de cuftodis officiis aglt ,
dicens : fifcinas fpongia effngat . In hoc item loco de quo fcribo , infra
dixx fpongls qux proximas fifcinas pofcunt , non numerantur ? Id tamen
in fua fede evanuit , in aliena retentum . Erunt fortafl^e qui putent in
his : claves cum doftris III. , cellas duas latere fifcinas ; quoniam in
.cella dusE alis cells non quadrant , Quibus certior vocabidi fimilitudo
.ex Jenfoniana editione paratur : claves cum cloftris in cellas duas , tan-
quam: claves cum cloflreis , fifcellas duas , quo numero cap. CLII. fifci-
nas olearias au6tor circumfcribit .
Atque
40 -E P I S T 0 L A
Atque hjBC & fimilia intcr leves conjefturas relinquamus . Proximum
eft , ut de capite xiv. rcribam,& prima ifta diligentius feparanda cen-
feo: Hie rei materiam , O" qtne opus fuiit , (lomt»m pr<el>ebit , & ad o*
pus Hflbit / fuccidet , dohbit . Serram I. , liueam I. Materiam dimta-
xat Jecabit , facietque , Condu&or l.ipidem , calcem , ryenam , aquam , »<?-
leas , terram mde lutum fiat . Did.inguamus itaque hoc modo : Hit rei
■ liiieam I. ( materiem dumtaxat Jicabit facietque cottdvBor ) lapidera ,
Cun£la enim praebenda a domino, etiam inftrumenta, ut lerra , linea .
Vtlla lapide calce . Num: Vila ex lapidc , calce ^ ut infra: ctetera lex
Mt vtla ex calce , cementis , & cap. xv. : macerias ex calce , cementis , fi'
lice . Perpende qua:fo & ifta : orbem abena duo ^ neque enim quifquara
•ut credam , facile me induxerit , a fabro , cui parietes , & qua: ligno fiunt ,
facienda locantur, ex jere vafa conficicnda conduci . Quid ergo ahena ?
Cathenas fuifle reor , quod ex cap. xv i i i . explicabo : orbem , fcribit Ca-
to , olearium latum pedibus IV. punicanis coagmentis facito . Ih eiim or-
bem tris catbenas indito . Eas cathenas cum orbibus clavis ferreis corri-
gito . Quare : orbem , cathenas II. .
His breviter animadverfis, ad caput xvi i. tranfgrefllis primum indi-
ccm in antiquam fcdem reponam , ut reliqua membra in unum corpus
coalefcant . Mntenes quid anni tcmpejli-va fiet . Robus , materies item pro
ridica , ubi foljiitiuni fv.erit ad brumam .^femper tempefliva efl , Antiqua ef-
fe quid anni oftendit , & Catoniana , quibus fimillimum aliud in eo-
dem capire : Qitidvis anni . Pollea admirari fubit ea xtate ab hominibus
naturalium rerum contemplationi minime addiftis tam accurate illa a-
nimadverfa quse noftrum ieculum inter pra^cipua fibi arrogat & aflumit ,
Cuprelfi enim Pinique fruftus non tantum qus eflent dilcrimina , fedu-
lo adnotarunt , verum & maturitatis fignum , tempus , atque ordinera
contemplati funt , qusque diftin6le & appofite definiendo . Ex qulbus
certa conje£\ura intelligere pofllimus , in pluribus quod de paucis prodi-
derunt., ufum habuifle exercitationemque . Fieri cnim non poteft, ut quis
pauca plene ac perfefte intelligat , nifi pluribus ad ea intclligenda fit u-
fus. Verum rem ipfam videamus. Ibi , inquit , du7>t funt nuccs btmts ,
inde femen excidet , & anniculic eie ubi primum incipiunt hiafcere , tum
legi oportet , per fementim primum incipiunt matune effe . Haec a plerlfque
probantur: ego tamen non aeque his deleflor; video enim in primis e-
ditis diverfa : ibidem funt nv.ces : hinc inde femen excidet : & anniculo! f-
runt . Et ubi primum incipiunt hiafcere . Porro utrifque diflTmnilia , fcd il-
lis magis de exemplaribus Vi£\orii five Politiani , Caefenate , & Veneto
profcramus : Ibidem funt nuces bin<e : inde femen excidet , & annicuU b<r a
ubi *
Q_ U A R T A. 41
ttbi prlmtm inctpiunt hiafiere , tum legi oportet . Qiilbus vetera reparare
connixi fumus hac fententia : ibidem funt nuces bin£ : unde femen exci-
det , ete aniculte ftve amiclte . Hte tibi primtm iiicipiunt hiafcere , ttim legi
oportet. Declarat Cato quibus fignis cum Pinus & Cuprefllis maturaE funt
ad caedendum , nofcere poffis , Binas , ait , nuces his arborlbus adhaerere ,
quarum alteram appeJlat anniculam , quia anno fuperiori prodlit , alteram
qus hoc anno, hornotinam : illam cum primum incipit hiafcere , femen-
que emittit , oftendere arborem tempeflivam efle ad excidendum , hac vi-.
ridi & acerba permanente .
Minutloris nota; funt quae in cap. xviii. recenfebimus : Jiipites
crajft p. II. , aht cum cardinibiis p. X. fticnla prater cardines . Scriben-
.dum : crajjfos , altos , fttctdam quae verbum compontto moderatur. Quod
eo fidentius dico , quoniam prima edlta , & Caefenas exemplar fuculam
oftendlt- & qus fequuntur, Qom^^rohznt : liugulam, trapetibus loctm dex-
tra finiftra , tnter binos flipites locum .
Pojlea cementis minutis , & calce arenato femipedem untimquodque CO'
vitim Jlruito . Iterum : de glarea , & calce arenato primum corium facito .
Sejungenda autumo : calce , arenato ^ quod aliud calx , aliud arenatura .
Cujus exempla ex Plinlo , Vltruvio , & allls afterre fuperfedebo ; quippe
omnibus nota . Prasterea dum Cato calcem nomlnat, jam ex arena fub-
a£lam intelLglt , ut cum fcrlblt : macerias ex calce , cementis , filice fa-
ciendas , villam lapide , calce sdificandam : parietes calce , & cerr.entis ftru-
€ndos . Quje hoc antiquo monumento , quo de sdificio agltur , ut hic a-
glt nofter au£tor, confirmabo :
eofque . parietes
Marginefque . omnes . Qtite . lita : not: . erunt . calce
Harenato. lita . politaque . &. c4ce. f<da. dealbata . reBe
Facito. Quod . optis . flruBile . f '. tn . terra . calcis
ReflinBte . partem . quartam . indito . Nii>e . majorem
Nequls enini calcem marls genere a Catone pnfitum putet , hic acJ-
licitur: calce tida , calcis reflin^ia , cum calx, & haienatum pra;ponatur.
Cato etlam calcem cribro fuccretam dicit , & cap. xvi. Calcem partiario
coquendam qui dant .
Ubi flrtiflum erit , pavito , fricatoque , uti pavimcyittm bontim fiet . In
primis excufis Ilbris hoc amplius .- pavito , fricatoque oleo , titi . Quod
mihi percommode cadlt. Ita Pllnius , quod malthatur oleo ejfe perfri-
candum monet .
Orbem ex Ulmo , attt ex Cory/o facito . Corylus inutilis materia nun-
quam in eam craffitiem adolelcit , ut de eodem orbis crajfus digitos VI. ,
F latus
4* EPISTOLA
latus ped. IV. conficiatur . Adde hanc arborem a Catone nucem Avellanam
& Praeneftinam vocari , non Corylum . Melius itaque ex carphio unde
prcelum , aut ex Coriio, fed opulo ponllimum .
Inferit dehinc Cato quje ad vafa vinaria attinentia parantur , de qui-
bus quoniam nihil memoratu dignum fubit , caput xix. quo continen-
tur praftcrmittam . Ad vigefunum igitur properabo , in quo primum le-
viora attint?am : eo plumbiim effti;idere caveat ^ malo enim caveas , aut
cum Jenfonio , caveto . Id alis fimiles formulje indicant : eximito, fact-
to , circumplumbato . Quare & extrema : labeam bifariam faciat , & ha-
beat quas figat , fcribito : facias , habeas , figas . Capite etiam X. bina
errata praetermififle memini j primum : doHa quo vinacios condaf^ alte-
rum : qui mcleos feceniat . Corrigito : coiidas , feceriias-^ nam ad fiiium ,
cui przccpta dabat Cato, fpeftant. '»•«
In viani regrcffus majora audebo . Editum eft in antiquis : ft autem
movebitur , exiyaito , & plumbum fuadito , &" deiiuo eodem modo facito ,
dcnec uoii fc moveat . Ex his Victorius codicum fidem fccutus , illa : &
plumbum fundito , excmit , & addidit diligenter prxceptum a Catone , ne
quis plumbo ad fulciendam columellam uteretur . Attamen , etfi Vifto»
rii au£loritas plurimum jnc movet , aliorum placitis connivere non eft
fidei meae. Conftituit quidem Cato plumbum in firmanda columelia non
effe utendum , nifi eadem labaret ; ergo fi labat , plumbo uti oportet .
Neque dumtaxat in columella plumbum adhibitum invenies , verum &
in aliis , ut cap. xviii., & xxi. Sed in hoc duplici modo; Jenfonia-
no : cum plumbum in cupam emittas ; Vi£lonano : cum plv.mbum cupam
emito . Nihil mihi arrogabo : quid fequi oporteat , lub le judice relin-
quam.
Antequam ab hoc capite difcedamus , libet alia referre qus medicam
manum expe£lant : fi autem labent , in cupam eos indito , tuuicas fohdas
& latas digitum pollicem facito , labeam bifariam faciat , & habeat quas
figat clavis dttplicibus , ne cadant . Refcriberem paulo concinnius ; fi au^
tem labent , in cupam eo indito tuiiicas folidas & latas digttum polli-
cem , facito labeam bifariam , & ( five uti ) habeas qttas figas clavis
duplicibus, ne cadant . Tradit Cato , cum labent modioli , qua firman-
tur , eo tunicas foiidas ut de corio ( quod fjppiflime ulu venit ) efle
immittendas, labiis duobus quje clavis figuntur, hinc inde eminentibus.
Labia autem five labea fcquioris generis vctuftatem ulam teftatur Plau-
tus in Stich.
Age , tibicen, quando bibijli , refer ad labias tibias
Teftatur Navius :
Ego
Q_ U A R T A. 43
Ego deciita opera te , Pater , folum foras
Seduxi-^ ut ne quis ejfet tejlis tertius
Pr.fter tios , tibi cum tnnderem labias lubens .
Teftatur P. Nigidius apud A. Gellium :
P.t labias fenfim primores admovemus .
Caput XXI. forte tranrcenderem , nifi. Vofllus moram iniiceret . Mo-
net dextra finifira foramma utrinque fecus laminas conjun£lim effe opor-
tere : utrinquefecus , ut Lucretius & Solinas componunt • ne id vitio
demus Catoni quod Cliarifms improbat , cum fecus illud , quod eft _/&-
cundum illud , ufurpatur . Quare pertufum utrunque fecus fcribamus per-
tufum utrinquefecus . Refert quoque tibi perpendenda fubiicere ; fub cupa
tabulam ferream lata cupa media erit , pertufam figito qua in columellam
conveniat dextra Jinifira . Quis enim tabulam lata probet ? Si igitur ta-
bula in columellam convenire debet, columella autem tam craffa paratur
quam cupa , apparet f.r^«/<?/« tam latam efle dehsre ,q!',am cnpa -media erit .
A cupa ad trapetum deinde tranfit Cato , & cap. xx i i . qua ratione
accommodari oporteat , & quanti ematur, & ubi melius , pro fua dill-
gentia defignat . Quibus perpendendis non immorabor , fed protinus ad
caput XXI I I. me convertam , ubi de vindemia, & de vino cogendo doce-
tur . Ql''^, inquit, opus funt , picentnr . Cum pluit , qualia parentur , far-
eiantur , far molatur . Et dolia lavari & picari cum pIuviEe tempeftates
fiicrint, jubet cap. ii.,ideo non funt disjungenda: qu,e opus funt picen^
tur , cum pluit , qualia .
, Delnde : Bennce emantur , ole,v caducx faliantur . Ad vindemiam ita-
que , vel ad operariorum & familix cibum necefl^arix benna : fi ad vin-
demiam , cur in ruftica fupelle£lile eas non collocat ? Si ad hominum
cibaria , revocanda eft antiqua fcriptura mente quae primum formis ex-
cufa eft , quamque ex antiquo libro Politianus & Vi£torius exfcripfe-
runt, & bennte Aldo relinquendum qui primus id ediderat, & illis qui
probant . Mena autem pifciculus marinus magna manu Augufto menle
capitur , & vili diftrahitur , quique Venetiis priftinum nomen retinet ,
& menola vocatur. Pergamus ad alia.
. Uvas mifcellas ad 'vinum praliganeum qtiod operarii bibant , ubi te-mpus
erit , legito, ftccum puriter omnium dierum pariter in dolia dividito . Di-
ftinguenda exiftimo ex utroque codice Florentino , qui ad ante vinum
caret : Uvas mifcellas , 'vinum prteliganeum ; nifi mavis u-vas mifcellas
abiicere tanquam vini prsellganei interpretationem ; mifcellam enim u-
vam eflfe prxcocem & primam legendam ex Varrone conftat . Sublato
nvas tnifcellas , convenit quod fequitur ; ficcum puriter omnium dierum
•*'; F 2 pari-
44 EPISTOLA
pariter in dolia dividendum; antiquitus enim vinum uva vocabatur, ic
pendens de vite nondum Je£la , unde Cato capite cxlv i i i . qua lege ■ui-
num fendetis "vemre oporteat , perlcnbit , ik Plautus in Trinummo , viinnn
pritifquara coaBum 'Jl , pendere putidum dicit . Hinc Vindemia manfit .
Idem Cato Apicium , Aminntetim majus & minufctihira , Lttcantira , EtigC'
iteum , Helveolum , Mtivgentintim appellat , id eft vinum , quae fequioris
generis pofleriores fecere ad uvas referentes . Proxima fic ordinanda vi-
dentur : Si opus erit , defrutum indito in mufium , de mujlo lixivo coSium
partem qtiadragefimam addito defruti vel falis fexquilibram in culeum .
Marmor ft indes , in culeum libram indito . Qiiae Plinius lib. xiv. repe«
tit : ejus verba tibi fubiiciam : Cato jubet vina concinnari ( hoc enim u-
titur verbo ) eincris lixivi ctim defruto coBi parte quadragefima , ptileii
vel filis fefquilibra , interim & tufo marmore . Facit &" fulphuris mentio-
iietn . Duo addit qusE in Catone defiderantur , PK/e/'«)w , & Stdphur .Yvu
mum tamen vitium efl: pro culleuni , ut vetera exemplaria , referente Pin-
tiano , tuentur : nempe parte quadragefima in culleum vcl falis . Quid
vero de fulphure dicemus? Nufquam in Catone apparet , & cum repe»
tat eadem nofter au6lor, tria tantum repetit , defrutum , marmor , refi-
nam. Ex quo igitur Plinius? Nifi ex cap. xxxix. accepcrit , verumta»
mcn ofcitanter, quid potius rcfpondcam , iion video.
His alix vini confecluriE conjunguntur, quas Cato cap. x'xiv. , xxv.
comp!e£litur. In hoc vctus ulcus fbvetur, ut continuo oflendam, medi-
camque opem expoftulat : vinacios qt:otidie rccciites fuccernito , leHo reti'
bus fubtento criirum tllius rei parato , eds coiiculcato :n dolia picata , vel
in lacum vinariv.m picatum . Primum recentes quod cunfti editores ac<
<jue interpretes germanum fincerumque ducunt , vitiofum ex Politiani fcri«
ptura regentes oftenditur; quoniiim vinaceos regentes tanquam regerentes ^
hoc eft in fummum regeflos fcdulus tinitor quotidie de vino feccrnitj
& vimincis vafis, quas cefli hoc tcmpore vocamus , iniicit , ut vinum
deflillet . Quod his .• leBo retibus fubtento cribrtim illius rei parato : fieri
jubet Cato.Quis autem cx tam vitiatis pra:ceptum tale collegerit ? Pi-ae«
ftat itaque in antiquam formam rcdigere .• leflos ccjlibus ( vcl ctcflibus )
fubtento . Jam leclos editum efi: ab Jenlbnio , quod Politianus lcBor ex-
fcripfit : Citflibus vero ab teftibus Jenfbnii , vel Csfenatis libri , aut cejli'
bus a Politiani »-e/?;^«j facile derivatur . Tzvtwim fubtento \Aem a.c fubtene»
to , quod in Caefenate monumento fcriptum efl: fubtenBo , c pro e pofito
Porro quid ruflicis antiquis fuerit cejlus , docet Varro lib. i. oftendens
uvam poft vindemiam pendere in palmam aut funiculo aiit vinclu , qiiod
antiqui cejlum appellabant . Non ab re igitur alicnum efl crcdere cejltm
idcm
Q_ U A R T A. 45
idem fuifle veteribus quod vemaculum cejlo , dum idem nomen , ufumque
fervat; multa enim ab illis , ut licpius tibi teftificor, quia notiora erant,
ac magis in vulgum patebant , ad nos demiffa . Reliqua quidem plana
aique integra videntur, vel ante cribyum appofito , quod in Jenfoniano
& C^fenate libris rctinetur.
Hxc dcinde .• indtdem , fi voles , la-vito . Paitlatim erit lorea faraili^e ,
quod bibat . Si feparabis , Catonem aflequeris .• indidem , fi voles , lavito
faulatim: erit lorea familite ^ quod bibat . Nam lora, ut ait Varro, quajl
lota acina a Kita ac /W^ .
Peracta vindemia , fi ^inum depuratum habebis , doliis opercula impo.
nenda , & oblinendum Cato capite xxvi. jubet . Ubi , inquit , erit le-
Hum dies triginta , f bene deactnata erunt dolia , obltntto . Qui primus
deacinata in Catonem tranflulit , iners & ignavus fuifle mihi vifus ,
qui in doliis uvam adhuc fcipionibus hxrentem condi opinaretur, neque
animadverterit quid Cato capite cx 1 1 . docuerit : acina , ait , de uvis
mifcellis decarpito de fcopioiie , in idem dolium ufque dum impleveris ,
iiianu comprimito . Quamquam hlc alio modo , ac ibi : hlc acina integra
jn dolium addit , & pofl: triduum exempta prxlo fubiicit , ut muftum
exprimat : ibi lecla uva e veftiglo calcatur , & fubinde muftum in do-
lium conditur. Reftituamus itaque antiquum verbum a Politiano deprom-
ptum deamata five dehamata , led illud magis Catonianum . Quo eleoan-
ter explanat au61or , quo pa6to depuretur vlnum , dum quotidie quid-
quid fsEcis innatat, aut ad latera recedit, expifcari atque eximere opor-
tet . Quod per fcopas fit , quibus tanquam hamis fjex haret , ut capite
cl 1 1 . planius demonftrat .
A vindemla & cella vinaria Cato ad fementlm deponendafque arbo-
res, quibus duo capita xxvi i., & xxvi 1 1. attributa, pergit. Hjbc, quia
ingredientibus nihil memorabile occurrit, pofthabebo, & quid ex capite
XXIX. , de quo dubitari poteft, depromam, & mittam . Alteram ( fci-
licet ftercoris ) quartam partem in pratum refervato. Idque tum maxime
opus ertt , ubi favonius flabit . Evehito luna filenti . Etenim illa ( ut ce-
lerlter quod fum pollicitus , exequar ) idque tum maxirne opus erit fic
puto legenda ; idque ficco maxime , videlicet prato ; omnibus quippe pra-
tisjfed maxime ficcaneis , ftercus pernecefiarium habetur. Quod expreflius
inculcat Cato capite L. Prata , inquit , primo vere Jlercorato luna ftlen'
tt . Qua irrigua non erunt , ubi favonius flare caeperit . Quem imitatus
Columella lib. i i . eadem fervanda monet prscipiens , ut fecundum favo'
ntt exortum rnenfe februario circa idus , immixtis feminibus fceni , macrio-
ra loca , & utique celflora Jlercorentur .
Ut
46 EPISTOLA
Ut de ftercorandis pratis pabuli caufa loquitur Cato cap. xxix. , ita
de frondibus parandis prjcbendifque bubus atque ovibus agit capite pro-.
ximo . Et de ovibus fingillatim hsc memorat : ubi fcmentim f.iclurtis e-
rit, ibi o-ves deleBato^ & fronclcm ufqtte ad pabtda matura , quibus ia
antiq^uis editionibus apponitur dato haud iupervacaneum , ut credo .
Qiiod adnotafie contentus ad caput xxxi. atque ad csdcndam materiam
parandamquc venio. Vimina matttra , falix per tempus legattir . lila : fa-
lix per temptis legattir, quis interpretationem efle non agnoverit ? Qui-
cunque vimina matura parat , nonne is ialicem per tempus legit , &
Contra ?
Fibulie uiide Jtant , aridte iligncx , ulmete , micete , ficulne^e face titi i>t
flerctis , aut in aqv.ara coniicianttir . Dceflfe videtur talee , unde fibulae
contexuntur. Fibula; autem ampli annuli iunt quibus jugum cuni temo»
ne committitur, & quibus per ve£les vafa torcula circumducuntur .
Efl etiam ( ut de re noflra fcribam ) quod a me fortc icifcitaberis,
quxnam fit arbor , quam Cato atram Carpintm vocat , aptamque laudat
ad prxlum . Hanc efTe fcito quam Cafp, Bauhinus Ojlryam Ulmo firai-
lem nominat . Gignitur in afperis montanilque locis fiequens , materia
firma , & ad opera torno elaboranda perutilis , fructu in racemurn Lu-
puli modo dilpofito , calyce feu veficx turgido femina obducit . Quo dif-
crimine a Carpino proprie di£la , quam coloni Carpino bianco vocant ,
fcparatur . Ha»c enim calyce multifido ampleclitur iemen j pra:terea in»
fra minorem altitudinem fubfiftit , cuin utraque ante fruftum julos pro-
mittat . Inter ncceiTaria adiiciam a Plinio qui Catoniana laudat , Sappintim
atram Carpinum reddi , quod editum item in Catone a Plinio , ut pu-
to, exfcriptum. Matcriarii quoque Vcncti qui in publico armamentario
verfantur , Sappino Ofiryam vocant .
Levis niacula adhuc in hoc capite rcflat , quam non tollam , vcrum
indicabo tantuni , ut tuum confilium prudentiamque fequar . Cavetoque
per rorem trahas , attt doles . Qiiae Jenfonius cum negandi particula eX'»
cudit : cavetoque «e per rorem . Plinius vero exlcribit fine que , non fi«
ne ncgativa diclione : caveto tie per rorem . Quod Catoni ut attribuam,
alia fimillima faciunt , ut paulo poft : vento atijlro caveto nequam mate»
riam, neve vinum tra&es nifi necejfario: ut cap. xwii. caveto ue vitem
pra-cipites • ut cap. xxxxix. caveto ue radices faucies / ut cap. xxxvii.
omnino caveto ue quam raateriam doles , neu ciedas . Qtiid plura •'' Cap.
XXXV i II., & xl. eandem formulam adhibet . Quibus fi fatis Catonis
inftitutum comprobatum vidcbis , tuum erit & ifta cap. xxxiv. terram
cave cariofam tra^es ad tot exempla componere.
De
Q_ U A R T A. 47
De putandis propagandifque Vitibus cap. XXXII. , XXXIII. prsecepta
tradit Cato • Ex quibus : Vites propages fulcos fufunt vorfum quo ad e-
ius facere poteris , Vttis facito uti ducas male conjunguntur . Reclius
ordinabis hoc modo : Vites propages ,• in fulcos fufum vorfum quod ejus
facere poteris , Vitis facito itti ducas . Hac ratione propagantur Vites
hinc & hinc per fulcos dedu6lis farmentis quoufque pertinent . Porro
in ante ftdcos ex primis editis mutuati fum.us , & quod ejus pro quo ad
ejus ex utroque codice Florentino .
Hsc contra prave diftorta , corrumpuntur : Vites bene nodentur per
omiies ramos . Diligenter caveto ne Vitem prcecipites , & ne nimium per-
flriiigas . Scribendum , ut ab antiquis editoribus proditum : Vites bene
nodentur per oranes ramos diligenter . Caveto . Siquidem Vitis ut per o-
mnes ramos truncofque pampinariis palmitibus ac furunculis enoderur, dili-
genter curandum eft , ne quis internatus oculus , In quem humores a capi-
te evocentur , relinquatur. Verum in eo quod fecundo loco praceptum
eft , caveto nc Viteni prtecipites , prudentia potius quani diligentia uti o-
portet ; nam fi plura quam Vitis conditio patltur , flagella demittan-
tur , proximi anni frutlus amittitur ; fm pauciora , Vitis luxuria fe
ipfam confumit . Neque tamen in ea fum fententia, ut incorrupta exi-
ftimem . Qiiid aliud ac fi diceres : caveto ne flagella in fruclum de-
mittas , caveto ne vindemix profpicias ? Qui enim Vitem non praeci-.
pitat ( cum prsecipitare Vitem fit materiam in fru6lum fubmittere )
vindemis abnuit ubertatem . Quapropter , vel nirnium vetuftate deper-
ditum cenfeo , vel Vttem de nimium deformatum .
Habes de capite xxxii. : de xxxiii., ut fcribam , fequitur , in
quo ifta tam in Catone quam in Plinio nullo difcrimine fcribuntur :
in vinea vetere ferito ocinu-in . Si macra erit quod granum capiat , ne fe-
rito . Quibus repugnantia inter fe mifcentur . Si ocinum in vinea ve-
tere eft ferendum , fed fi macra in eadem quod granum capiat , jacere
non expedit , fequitur ocinum five jejuna fit vinea vetus , five laeta ac
fcecunda , efle in eadem ferendum ; quoniam id quod granum non ca-
pit ( propterea quod in herba fecatur ) ab oclno non differt . Diftin-
guamus igiiur cum prifcis excufis libris : It vinia vetere ferito ocinum^
Ji macra erit : quod granum capiat , ne ferito , _^
Majorem tamen diligentiam hsc pofcunt : & qu.e jam in perticam
ibit , ejus pampinos teneros alligato leniter , corrigitoque , uti re&e fpe-
Bent . Ex his Plinius diffimili modo hsc retulit : porrigitoque qu£ ubi
reEte Jleterint . Qusnam Catonlana fpondemus ? Corrigito in cunflis co-
dicibus legit Viftorius, in oranium optimo etiam Jleterint pro fpeflent,
De
4« lEPJSTOLA
De hoc Itaque non eft dubitandum : de illo videndum . Jubet Cato ,
ut , alligatis teneris pampinis , Vitem purgemus , luxuriamque cohibea-
mus . Qiiod facere ante non expedit ; quippe dum Jigantur , faepe rum-
puntur , aut explantantur . Ideo prius Viti profpicere debemus . Qua«
re : corrigito , ubi reBe Jleterint , hoc eft , ubi pampini alligati & firmi ,
ere£lique erunt , inutiles dejicito , & amoveto.
Ultima colendarum Vitium cura fruflibus confulit , quorum gratia
cultura inventa, & probata . Ul>i , ait Cato. uv.i vxria fieri ceperit ^
Vites fubligato , pampinato , uvafque expellito . Attende , quaelo , anti-
quiufne fit ac potius : uvafque expedito ad folem , quo facilius percoquan»
tur . Id tum ufu tum aucloritate fatis confirmatur .
Redeamus capite xxxiv. &: xxxv. cum Catone ad fcmentim . Ex
hoc colligo qua: cum Plinio contuJifle juvabit : Lentim in rude&o , <&
rubricofo loco qui herbofus mn ftet , ferito . Quorum exemplum tale a*
pud Plinium exprimitur : Lentem in fruteBofo , (^ rubricofo qui non Jit
herbidus . Non igitur frute&ofo ctm rudcBo convenit . Scire tamen te
volo in antiquis Plinii editionibus fruteto legi , quod ad Catonianum
rudeflo aut rudeto propius accedit . Paulo poft ubi Cato : trimeflrem quo
tn loco fementim maturam facere mn potueris , & qui locus reflibilis craf-
Jitudine fieri poterit , feri oportet : Plinius , trimcflre ( nempe triticum
aut far Halicaftrum , quod a Columella Jemen trimeftre proprie vocatur )
ubi fementim maturam facere mn poffit , reddit . Trimejlre igitur Cato-
ni reponendum , & Plinio poffts .
Abloluta fcmenti , quibus frugibus Ixtetur folum , Sc quibus macre-
fcat , addit Cato capit. xxxv i . & xxxv i i . Sed primo de ftercorc &
amurca agit , quorum alterum terram fcecundat , oleas alterum opimat.
Quae leviter attigifle fufficiat ; itaque ad alterum veniamus bifariam di-
vifum ,• altera enim parte , terrje vitia , & mala traftat : altera utilia
& fru6lifica fpondet . Si cariofam , inquit , terram tr.T&es , Cicer quod
vellitur , & quod falfum efl , eo malum efl . Non intclligo , inquies ,
Non miror j quis enim intelliget , remoto in argumentum principio ?
Age hoc modo : Qua riiala in fegete fient . Si cariofam terram traBes .
Cicer quod vellitur . Quid eft quod obfcurltatis vitio nos a curfu re-
trahat , & moretur .'' Verumtamen a Viflorii codicc tracies , cxpun6lo
traSies , recipiam . Id ex tra five -Trtpa conftat , & cio r,wveo , vel xm
aut y.HO) findo , ut de verva&o tibi fcripferam .
His hoc modo compofitis, dicendum de iis quibus feges pinguis red-
ditur , & glifcit . Ita autem exordiuntur .• Lupinum , Faba , Ficia .
Horum utique fatu optimum evadit folum ac latum . Vcrumtamen quis
id
<Z U J R T J. 49
Id nos docet P Cato ' QLiibus ? Nihil video . Repete ex indice , & co-
gnofces, fi re£le, an perperam te moneani : Qti,v fegetem Jlercorant fru'
nes . Lttpimm , Faba , Vicia . Qlis ut Catoniana & laudat , & exfcri-
bit Plinius : neoion & fatis quibufdam ipfis pafci terram eiicit : fegetem
Jlercorant friiges : Lupinum , Faba , Vicia . Haud abfimilia proxima funt :
flercus unde facias : flramenta , Lupinum , paleas , fabalia , acus , froH'
dem tligneam , quernam . Qi^tK fimiliter Plinius memorat . Nec fuperva-
caneum cenfendum bis poni Lupinum ; nam fatum arvum fcetum re-
linquit , ac ftramenta , fi ad granum pervenire fmatur , prsebet , qui-
bus ftercus paratur .
Qua de re inftitutus ordo , ut alia explanemus , poftulat : Stercus
mde facias : flramenta , Lnpinum , pale.is , fabalia , acus , frondem ili-
gneam , quernam . Ex fegete vellito Ebuhim , Cicutam , & circum fali-
iia herbam altam , Uluamque , eam fubflernito ovibus , bubufque frondem
piitidam . De quibus antequam , quid fufpicer , proferam , libet ex Pli-
nio , ut in antiquis Iibris lego , eadem recognofcere . Stercus unde fiat •
flramenta , Lupinum , paleas , fabalia , ac frondes iligneas quernafque e
fegete ■uellito . Ebulum , Cicutara , & circum faliSia herbam auUayn Ul'
uamque ea fubflernito ovibus , frondemque putridam . Ebulum itaque a
fuperioribus fejungitur . Scd quid ■vellito ? Non dabis fuiffe evebtto vei
•vehito nempe in villam ? Ea quoque prsftat quod mulca comple£litur ,
quam tam . Nec frondemque negligerem , quo ab Ebulo , Cicuta , at-
que herba inter falices nata planius eandem fepararem . Nec maBam
depromptum ab optimo libro pro altam inhonorum prjetermitterem; in-
fleSlitur enira a maBo id eft augeo , quo ofFenfi librarii modo in aU
tam , modo in auBam mutarunt , fignificationem fervantes , non ver-
bum.
• Et quonlam de obfoletis fcribimus , ponderemus , cur ftuSla non fali-
(la , & falucem vel faucem non falicem , uc a Politiano & Victorio a-
nimadverfum eft , in probatiffimo libro fcnbantur . Equidem falix ab
ea vocata videtur , quam Arcades , ut refert Theophraftus , iKtKx vo-
cant , 6 in « ( qua litera Dores & Peloponnefii qui Italiam & Sicl-
liam incoluerunc , auSlore Thucydide , frequentius utebantur ) conver-
fo . Quod a Latinis , / pro afpiratione pofica , di6lum eft faltx . Alia
etiam vocabuli origo derivatur ab «Aoiku ( a quo aKc®- ducunc , &
forcafle faltus ) atque vxi, • falix enim ciciirime crefcic ; ideo veteri mo-
re falux , falucem & faucem ( unde Hifpani fauce-^y & Galli faule ) ac
faltiBa , vel , dempco / , fauBa .
Ad ftercoris genus refert etiam Cato , quse , expreflb oleo , fepo».
G nun-.
50 EPISTOLA
nuntur . Partem , inqult , de nucleis fitccernito , & in lacum conjicito ,
eo aquam addito , permifceto rutro bene , mde lutum circa oleas ablaqttea-
tas addito . Non poenitet me conjeciflfe : fracem de mtcleis fuccernito •
fraces enim ac nuclei , confe6lo oleo , relinquuntur . Ideo , fecretis nu-
cleis , quos per fcgetem fpargi vetat Cato , & comburi vult , quid re-
manet prxter fraces.' Praeterea fi lutum quod ea ratione qua jubet Ca-
to , fubigitur , Ixtas Oleas facit , cur pars iecernenda .' Expedit totos
adhibere , atque eluere , fracemque omnem in lutum cogere , & ad O-
leas ferrc .
Rei ftcrcorariae immifcentur , ( Catonifne manu , an interpretum in-
judicatum relinquam ) haec : Per hiemem lucubratione hxc factto: rtdicas
& palos quos pridie in te£io pofiveras , ficcos dolato , faculas facito .
Qiioties peccatum in ifto fico , unde Ji&os quod in Jiccos depravant i
Id quo nielius cognofcas , teque omni dubitatione exfolvam , qux de
eadcm lucubratione commentatur Columella , huc tibi exfcribam.* palos
ttna opera aedere , & expunBatos acuere centum numero poteft . R-dicas
autem quernas ffue oleagineas findere ^ & dedolatas utraque parte exacue-
re numero fexaginta .
Regrediamur ad ftercorationem .• flercus egerito nifi intermeflri luna»
que dimidiata , tum ne tangas . Materiam quam ejfodies . Si ftercus ne-
que intermeftrua luna , neque dimidiata tangendum eft , plenilunium
fupereft , quo tempore inter rei rufticsE peritos convenit non eflfe ege«
rendum . Idemque Cato pratis fimo laetandis cap. XXIX. & L. inter-
lunium definit .• Columella autem & Palladius pratis crefcentem lunam ,
fegi-cibus vero ftercorandis decrelcentem utiliorem ftatuunt , quibus Pli-
nius aflentitur dicens .• flercus nifi decrefcente luna ne tangito : maxime
intermeflrua dimtdiataque flercorato . Idcm tamen alibi dum Catoniana
commcndat , confufa &; interpolata reponit .• nift intermeflrua luna at'
que dimidiata ne tangas materiem . Tunc ne ejfodias attt prcecidas abs ter-
ra . Diebus quatuor proximis quibus luna plena fuerit , optime eximctur .
Qux tamen fuam habenc utilitatem . Itaque Catoniana digerenda efle
paulo dihsjentius concedes . Stercus egerito uifi intermeflrt lunaqne dimi-
diata . Tum ne tangas materiem quam ejfodies , aut privcides abs terra .
Diebus I V. proximis quibus luna plena fuerit , optime eximetur . Et quan-
quam intervallum a plenilunio diflimile fu , illud melius quo brevius ;
poft enim a plcnilunio dies vi i. luna iterum dimidiata crit , quod
tempus prohibct Cato. Ideoque , dum cap. xxxi. efFodiendam materiam
jubet decrefcente luna , id poft iv. a pleno orbe dies faciendum acci-
pito.
Sejun-
Q_ U I N T J. %i
Sejunaltur ab hoc capite de quo loqulmur , appendicula , qus abfo-
lut£E putatloni commodius Infereretur .• De vinea & avbonbus putatis fa;--
raenta degere , & fifcinam facere nempe oportet . Politianus , ut FIo-
rentia certior fio , ex probato libro fafcinam , non fifcinam , ut nos ver-
nacula lingua fafcina eandem rem fignificantes retineraus , deprompfit .
Etenim, ut tibi paulo ante infufurrabam , plura a vetuftiflimis Latlnis
incLiItis in vulgum propagata funt , quam a politioribus . Fafcina au-
tem a fafce videtur . Hxc fcribenti cum fomnus mihi obreperet , ne
prolixiori epiftola te quoque fomniculofum ingratis reddam , finem fta-
tuam . Pancratice atque athletice ut valeas , diligenter cura.
D. Patavio VIII. Id. Jan. CI3 IDCC XXXII.
EPISTOLA V.
Emendatur M. Cato a capite XXXIIX, in caput LXXIV.
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
AMICO SUO S. D.
EX tuis Ilteris idibus datis & diligentiam tuam In legendo nofira ,
& prudentiam in refcribendo fimul cognovi . De Plinio refte
mones . Equidem uti clrcum.fpefto judicio debent , qui ex Plinlo Ca-
tonem , Varronem , alioique auSlores emendandos fufciplunt : ne , fi
plura , aut pauclora in his quam in illo invenerint , continuo alterum
ex altero refarciant & confundant. Quod non anlmadvertentes lapfi funt
multi , & quotldie imprudenter labuntur. De Ilbris , ut mandas, cras
yidebo j hodie enim pluvia negat • idcirco totus ( a nemine , ut fpe-
ro , interpellatus ) Catoni vacabo,
Verum unde exordiar ? A fornace puto , quam Cato caplte xxx 1 1 x.
defcriblt . In hoc itaque , ut ab antiquis exemplaribus accepl , fcriptum
eft : facito fortax totam fornacem infimam compleBatiir . Si , quld fortax
eflet , docerent Catonlani interpretes , a te non fcifcitarer . Certe (fop.
«»? apud Gra.'cos bajulum fignificat a ipopr&- , unde , abjefila afpiratio-
ne , Latini fumunt porto , porticus , porta , quod onus fuftineant . Pro.
pterea ratus fum fortax effe idem ac fornix , quod puto ab eodem (joVtoc ac
fixctia j quippe pondus fuperat , nec cedit unquam . Sic fortax in ima
fornace fornix qui totus lapidlbus conftipatur . Fornax etiam fortafl!e a
^Spr©- ac ncesu t»la ( premo ) interpolatum . Tu quid cenfeas , fac
G 2 dili-
5 2 EPISTOLA
diligentlflime refcribas ; te enim in Gracia pro centum millibus habeo .
• De hoc capite nihil aliud haberem , quod fcriberem , nifi cxtrema
ad Plinium , a quo Catoniana adducuntur , me revocarent . Etenim Ca-
to , nequid comparandz rei aptum pra:tcrmitteret , commemorata for-
iiace calcaria , in quam ligna qux ului fuperfunt , comburuntur , quid'
de hac materia , deficientibus faxis , & fornacem facere prohibentibus ,
fieri oporterer , fubjecit dicens : virgas & frnneyna quie tibi ufioni fu'
pere.uiit , iu fe^ete comburito . Ubi eai combf.Jjeris , ibi papaver ferito ,
Quae Plinius ut retulit, addidit : ibi papaver ferito filveflre ^ quod i;i miro
itfu ejl melle decoBum ad faucium remedia , vifque fommfera etiarn fati^
vo . Qua; cui tribuemus.-' Catoni , an Plinio ? Neutri credoy quod Ca-
to dc fativo fcribit , cujus fcmen inter condimenta erat . Neque etiam
tam excors fuiflet , ut filveftre fereret , quod per totam Italiam , nul-
lo cogente , in arvis fubit . Igitur Plinio id dabimus ? Scilicet qui lib.
XIX. ( nam illa lib. xviii. extant ) de papavere filveflri five erratico
loquitur , & de papaveris medicina fe deinceps fignificat locuturum .
Qiiod lib. XX. prsftitit , ubi dum multa colligit , ifla remedia prxter-
mittit . Qiiid ergo fupercft , cedo , nifi ignava interprctum turba , cui
addita remittamus-'' Verum enimvero ne fruftra in Catone te fim mora-
tus , accipe quod inter germana inficitur macula papaver ^ lcribendum
enim papaverem , ut antiquitas efferebat , quod in Plinii codice apud
Joannem Baptifiam Rcccanatum patricium Venctum , literifque ornatifli-
mum vidi. In Plinii fimiliter lib. xx. inter papaveris remcdia hanc fcri-<
pturam non probo : e tiigro papavere fapor gignitur , fcapo incifo / po.
tius enim liquor quam fapor , ut lib. xxix. altertim genus efl papave*
ris ttigrum , cujus fcapo incifo laBeus fuccus excipitur . Manat autem
quod Opium vocant.
Hoc in tranfitu tibi commemorato , in viam redeo . Caput xxxix.
ea recenfet oiis pluviis diebus in villa fieri oporteat , ceu : dolia plum*
bo vincito , vel rnateria quernea viri ficca alligato . Quid iftud viri fic-
ca ? Viti ficca fcilicet , quod etiam editum eft . Sed quis Viti ficca
dolia unquam alligaverit ? Vitio facile occurritur fcribendo ; vel rtdica^
ridicis enim dolia revinci nemo non ignorat .
Tranfit deinde Cato ad ea qus vcrno tempore opportune fiunt , ea-
que per capita xl. , &. xli. difpergunt . Aufpicatur hoc excmplo : Per
ver h,ec fieri oportet : fulcos & fcrobes fieri feminariis , vitiariis locum
verti , vites propagari : in ' locis craffis & humeBis Ulmos , Ficos , po-
ma , Oleas feri oportet . Quibus Plinius non paria rependit : Cato , ait,
verna opera fic dfintt : fcrobcs fieri , feminarta propagart tn locis crajjis
Q. U I N T A. 53
& humidts Ulmos , Ficos , pon-.a , Oleas . Qlis dum diligentius atten-
do , minus deipicio , quam csteri ; quippe in compendium reda£la vi-
deo . Qui fcrobes dicit , & fulcos comprendit ; quia fulci oblongaz fcro-
bes : item qui Vites propagat , & vitiaria facit. Qiiare Vttes tantum,
ac feri deeffe crediderim , fi hoc modo ordinentur ; fcrobes fieri , Vites
propagari , in locts craffs &' htimidis Utmos , Ficos , poma , 0!eas feri .
Ex eodem Plinio contra poffumus quxdam quas ad infitum muniendum
pertinent , in Catone reponere ,• afFert enim ab eodem auftore .• mirum
qttod iioit coiitaitiis infttam mtinijfe , ut diBitm ej} , & cxfptte ab imbre
frigoribufqite protexijfe , ac moUtbus bifidortim viminunt fafcibus , lingtia
bubula ( herbcv id genus ) infuper obtegi jubet . In Catone de csfpite
quo nonnulli in muniendis infitionibus hac etiam state utuntur , ni-
hil , ut vides : Salicem Gr.vcam amplius circum/igato , luto dempfto fiir-
pem oblmito digitos crajfos III. Inftiper lingua bubula obtegtto . Fallor :
cur nihil dico ■•' Reliquias vldere vifus fum , dum illa digitos craffos
III. confidero . Ad quid enim referendum crajfos } Num ad digitos ?
Quot gerimus crajfos prseter pollicem , quem fuo nomine Cato indi-
cat ? Reliqui qui longiores , nonne primores ab eodera dicuntur ? Id
itaque craffos ad cafpitcm pertinebit , fi in crajfum , ut prodiit apud
Jenfonium , & Juntas ( quod in utroque Florentino codice reperitur )
reftituamus . Verum cur illud Plinii pra;termiito : herbx id genus? Cui
ineptillimi librarii adnotatio non videtur ? Quantulum enim primo ve-
re quo infitiones fiunt, Buglofli folium , praiterea quam tenerum & fuc-
cofum , qus infitum refpuit .'' Ideo opinor linguam vel ex veteri corio
vel de morticins pecudis pelle ad bovis linguje fimilitudinem vocari .
Haec in extrerao capite iterura occurrit : eam linguam infuper libruni
alligato . Cum extrema fuperimponatur lingua , hbro ad infitum firman-
da eft , ut capite proximo : medullam cum medulla libro colligato ; qua-
re Itbro non librum .
Quoniam vero infiituti noftri eft , dum Catoni pro noftra virili con-
fuhrnus , Plinium inter fordes non deferere , afteram ex cap. xli. Ca-
toniana ifta : Firorum ac rnalorum infitio per 'ver , & per folfiitium die-
bus qutnquagitita , & per vindemiam : quibus in Plinio geminam macu-
lam detergebo , a quo haec : Inferi autem pr^ciptt Pira ac mala per
ver , & pofl folfttttum dtebtts qtiinquaginta poft vindemiam . In qu2
quod vitium repferit , ftatim apparet ,- utrumque enim pofl in per
mutandum , ac pofteriori particulam & pra:ponendam y quod, non con-
fefta , aut pera£la vindeniia, infitiones tantum fiunt , fed & ante ■ id-
circo Varro circiter folflitittm multa inferi docet .
Non
34 E P I S T 0 L ji
Non vitio, fed obfcuritate laborant , qua; de tcrtio infitionis genere
commentatus eft ; propterea alia funt cx prifcis editionibus , alia ex re-
centibus . Ex illis : medias Vitis vinclis in teryiim defigito , qus in Me-
dicaeo quoque codice,& in Caefcnate , extrema litcra tantum de meclias
omiffa , fervantur . Ab Aldo vero & Aldinis ; Vitiqtie vinclts alligato ,
raedias in terram clefigtto . Quibus ex Crelcentio lubne61ani hxc : mediam
Vitem "vinculis in terram defigito. Ex his qu«c tenenda, exploratum ha-
bebimus , fi diias effe Vites quae ad infitionem conveniunt , confide-
remu<: : alteram qu<E inferitur, alteram qus palmites inrerend<E miniftrat.
Idcoque dum alterius farmentum ad alterius foramina perducitur, inque
ea aptatur, ut capita ad infitum conftcnt, ac maneant immobilia , utra--
que Vitis media vinculis firmanda eft , ag^^^ftaque terra ponderc ftabi-
lienda. Qiiare optlma prima; inania ac fiila AlJina. Non tamcn diffi-
mulare debemus , nonnunquam arboratores , cum Vites eo intervallo di-
ftant , ur extrema flagella ad inferenda foramina non pertineant , reci-
fis furculis inferere folitos , quod etlara Columella fecundo loco tradit .
Oplnabitur itaque quls hanc potlus infercnil rationem a Catone propofi-
tam , qualem exfcrlpfit Crcfccntlus , quam illam ; eandemque efle Vitem
qu2 inferltur, ac medla vlnculis humoque firmatur. Qiiod difcernere mo-
dlcl judicii eft; fiquidem Cato furculos infeSlos , quos interpretari alio mo-
do non poflumus , quam a matre non rccilbs , in terebratlone adhibet ,
eofdemque binos pedes longos , qui multo breviores In altero modo , in
quo etlam fupra tcrebrationcm ftirps rcfecatur, ut totus truncus infitura
alat atque educat . Qiiod pro fua diligentia addidiflct Cato , fi hoc quam
illud inrerendi genus, aut expertus eHet, aut probaflet ,
Ab iis infitionibus qua: per furculos fiunt , pergit Cato capite
XLII. ad illas quE per gemmas , emplaftrationemque appellant . Ficos ^
ait , & Ole.is altero modo ( nempe tnferito quod a primis editis repcten-
dum ) quod genus aut Ficum aut Oleam ejfe voles , indc librum fcalpra
eximito , alterum librtim cum gemma de eo Ftco , quod genus ejfe voles ,
eximito. Ex quibus illa prima : ejfe voles , nlfi allqua particula negativa
cnuncientur, nullus optimus fenfiis inde ellcitur; quin prseclara lentcntia
corrumpitur, evertiturque . Q.iod enim infcrltur , improbamus, & tale
efle nolumus , arborcm filveftrem nolumus elTe f Iveftrem , atque infce-
cundam, Caprificum Caprlficum, Oleaftrum Oleaftrum .• ideo ex hls li-
ber exlmltur, ut fcllclorls generis emplaftra aptemus. Itaque totum hunc
locum ( nam & male interpungitur ) noftris conjc£luris explanatum fic
habeto : Ftcos & Oleas altero modo inferito . Qiiod genus aut Ficum ,
eut Oleam ejfe noles , inde librum fcalpro eximito , alterum lib^um
cum
Q, U I N T A . 55
am gemma de eo fico qtiod gentts ejfe "voles , eximito .
Qux de infitionibus dicenda erant , ciim capite xli i, abfolviffet Ca-
to IliIcos & lcrobes quae generatim cap. xl. finiverat , cap. xl i i i . dili-
oentius per partes executus efl: , primum lulcis quos derivandje aqus
oratia in lcrobes aperiunt , demenfis , deinde ipfis lcrobibus . Stdcos ,
inquit , fi locus acjtwfus erit , alveatos ejfe oportet , latos ftimmos pecles
III. , a!tos pedes IV. Infimu/n latttm pedem umm , & palmum. Eos la-^
pide conjiernito j fi lapis noa erit , perticis faligneis 'viridibiis controverfts
collatis con/iermto' fi pertica non erit ^ farmentts colligatis . Qus duni in
Catone legas, nihil qusres ampiius : eadem fi ad Plinium referas , lia-
bebis quod in utroque defideres . De menfuris itaque , ut in antiquis
Plinii editionibus invenio ( pofteriores enim fuco obliniuntur ) primum
videamus : dto fi lovus aquofus fit , inquit , latas pedes ternos tn fauci-
bus , imifque palmum & pedem , altitudine quatuor pedtim . Quod infi'
mum latum dicit Cato , Plinius imas ( nam ita legendum , fcrobes niiTu-
rum ) reddit . Subiicit deinde .• eas lapide confierni : aut fi non fit , per-
ticis filignis viridibus . Si neque e.-e fint , farmentis , ita ut in altttudi-
nem femipedem trahantur . ]am cernis extrema cuni Catonis extremis non
convenire . Quid igitur illud controverfis collatis , quorum primum in
optinio Iibro lcribitur controversriS P Si conjefturis indulgere fmis , cum
extrema litera / in controverfis vacet , eademque in illo codice major
C£Bteris fiat , fejunc1:a femis indicabit , & prima in collatis ^ cujus vim &
fignificationem illud controverfts retinet , p. nempe ; controvorfeis f. p. cla-
tis conflernito . QLiibus compofitis , uterque auttor fibi conftat , & cum
altero idem clarior evadit .
Paratis fcrobibus, protinus ad ferendum, propagandumque Cato tran-
fitum feciflet , nlfi putandi oliveti , ut tales prius csderentur , praever-
tiflet cura . QLiapropter de Oleae putatione nonnulla cap. xliv. prae-
mlttit. Et primum determinat intervallum dieruni Ix. , quo circumfcri-
bitur putatio , xv. ante jequinoftium vernum , xlv. ab eo ad Vergilia-
rum matutinum exortum . Qtiod refl:itues Plinio , cui dies v. dempfic
vetuflas . Deinde putandi prxcepta pro loci conditione tradit . Qiia lo->
cus , inquit , reSe ferax erit , qu£ arida erunt , & fiquid ventus interfre-
geritj eo omnia eximtto : qua locus ferax non erit , id plus concidito , ara-
toque, bene enodato, fiirpefqtie leves facito . Idcirco in folo feraci & lae-
to arida tantum ac fracla demenda , ne largius casdendo detrahatur fru-
ftus: in minus feraci putationi indulgendum, demendumque plus; quod
ad multos ramos exilitas foli alimentum ferre non poflit , Quid igitur
opus inter putandum aratione ? Potius artatoque quam aratoque , aut Jen-
fonia-
56 EPISTOLA
fonianum aratroqtte : quod eft , falce cohibeto , ne rami latlus expandan-
tur , quo melius in paucioribus ramis fru£tus alantur , ac grandefcere
valeant. Id fi dabis, & Plinium qui codem vitio laborat , ad Catonis
fententiam depurgato .
Pofl; oliveti putationem, talearum fatum capite xlv. aggreflus Cato ,
taleas , ait , oleagineas , qtias in fcrobc fatttrtis eris , tripedaneas decidito ,
dtligenterqtie traBato ue liber laboret . Cti»i dolabis , atit fecabis , qtus in
feminario faturus eris , pedalis facito . Qua; alio modo effe feparanda tum
res ipfa oftendit, tum Plinius confirmat . Taleas • laboret , ctim
dolabis , aut ficabts . Qi^ias in fcminario .
Amputatis talcis , atque ad ferendum curatis , fubit terrs in qua de-
ponendjE crunt , animadverfio , & molitio . Loctis bipalio fubaBus fiet ,
beneque terra tenera fiet , beneqiie ghitus fiet . Ut primum certior fa£lus
fum , in Politiani libro effe glitttis & gUHus pro glutus , ftatim intel-
lexi, cur de Plinio dempta illa fuerint .• Z-ewef^Hc terra tenera fet^-quod
idem , quod gluttts , fignificant . Sed malo glitus a gltfco : ut enim a crefco
crctus , a nofco uottis , ab afcifco afcitus , a defcifco defcitus , ita a gHfco
glittis, nempe pinguis a yiiaxf^s . Oportet igitur, ut terra ubi fcmina
oleaginea deponimus , bcne fubacla fit, tenera, ac pinguis . Id capite
proximo planius docetur.- feminarium ad hunc vwdum facito: locum quam
optimtir,} , & apertiffimiim , & Jiercorofffmiim poteris . Porro cum glitus
obfoletum eflet , & obicurum , in glutus immutarunt , quod erat forma
fimillimum , non animadvertcndo idcm cfTe glutv.m ac benc fuba£lum ,
& tenerum j quam terrae conditionem jam indicaverat Cato . Hinc fa-
clum , ut qui Plinio falccm admoverunt , cum bis cadem pofita vide-
rent , alterum fubfiulerint , relitlo akero quod magis Catonianum vide-
batur .
Palo pritts locum ne feceris qtio taleam demittas . Vifum eft mihi fu-
perioribus annis illud ne vel abundare , vel de f dcpravatum ; quoniam
principes Catonis cditioncs , & recentiores Plinii carcbant . Verum quas
jubeat Cato , ad examen poftea folertius revocatis , in aliam fententiam
iraduftus fum , prxfertim cum in antiquis Plinii iibris ne inleratur .
Si cnim palo locus talea: parandus effet; neque malleoli neque mateolae
mentionem feciflct Cato ; praeterea capite inlcquente , ubi eadem rcpe-
lit , de pali item fovca quid commemoraflet . His igitur pofthabitis, a-
lia potiora confideremus .
Quae conncf^untur , duplici fcriptura fignata advcrto ; prifca.- f ita
fevcris , utilis fiet talea , mcliufqtie vivet ; rccenti .• f ita feveris , uti
Jiet talea , melius vivet . Hsc autcm a Viflorio, cuni in manu fcriptis
libris
Q_ V I N T A . § 7
llbris leglflTet utis Jiet talea . Litera / vacans in uti quid deperditurn iii-
dicat, fortafle prius , quod melius coniicitur ex Politiano exfcribente «-
tus . Id erit : uti prius Jlet talea , mslius vivet . Non abfimili modo prsE-
cipit Cato de ferenda Vite cap. xl i x. : eodemque modo vineam Jlatuito ,
alligato , flexatoque titi fuerit . Etenim ab omnibus agricultur^ fcriptori-
bus przceptum habemus , oleaginea femina fic efle ponenda , ut iifdem
coeli partibus , quibus in arbore fteterant , obverfentur . Id Columella
inculcat lib. V. , id Paliadius lib. III. , quibus nofter vates prsecinerat :
Qiiiti etiam caeli regionem in cortice JJgnant ,
Ut quo quteque tnodo Jieterit , qua parte calores
Aujlrinos tulerit , qu,e terga obverterit axi ,
Rejlituant .
Cceterum in Plinio qui ifta exfcripferat , legitur tantum : ita melius
vivet . Quod confultone ipfe fecerit , an vetuftatis incuria evcnerit ,
f rorfus me latet .
Verumtamen hsec conremnenda exiftimaveris , cum ad ea qux iir
extremo capite ponuntur, oculos mentemque convertes : funt enim , uc
mea fert opinio , vitiofiflima : eajque divaricato Jupra terram , ne plus
J.V. digitos tranjverjos emimant , vel oculos Jerito . Quid dicam de il-
lis qui edunt , & probant ; gemma vel oculo Jervato ? QLiorum au£lori-
tas nos quoque in errorem rapuit : nunc refipientes aperte reiicimus ,
atque ut falfa improbamus . Ab antiquis itaque libris recedendum non
eft , ex quibus & mente percipio , & ratione comprendo ( quod ufu fi-
millter condldici ) taleas vel fupra terram paululum eminere , vel pror-
4iis occultatas , terra fuperveniente , totas immergi. Cujus indicium cap.
proximo facit au£lor, ubi ita taleas deprimit, uc vix de terra cernan-
tur . Qua de caufa fignum propter taleam relinquendum monet . Totas
quoque dum ferit , immergit Columella , & quatuor digitos alre ut ter-
•ra fuperveniat , jubet , binis indicibus , ne a fofTore laedantur talese , hinc
inde depa£lis . Quibus probe cognitis , oculos in occultas verfo , omnia
in priftinum fenfum regeruntur : fi in Jcrobibus atit Julcis Jeres , ternas
taleas ponito , eajque divaricato . Supra terram ne plus IV. digitos tranf-
vorjos emineant , vel occultas Jerito . Eadem Plinio conveniunt . Nam iri
taleis nullx gemmje vel oculi apparent , quippe cortice latent , Nulla
propterea gemmarum cura , verum corticis , quem diligenter cuftodiri
vult Cato.
De capite xlvi. nihil eflet , quod tibi mitterem , fi editores officio
re£le fungerentur . Crebroque Jarito . Si voles cito Jemina crejcant , ad
eundem modim alia Jemina Jerito . Ut femina cito adolefcant , & confir^
H men-
58 EPISTOLA
mentur , eodem modo alia femina ferenda funt ? Qiiid inconfultius garri-
ri potefl: ? Interpungamus itaque alia ratione : crebroque farito , Jl voles
cito femina crefcant . Ad ettndern modttm alia femina ferito .
Abfoluto Oleae feminario, fubneftitur capite xlvii. vitiarium ,' quod
eodem modo fieri & coli debet , quo oleagineum . Hunc ordincm a Ca-
tone fcrvatum credo . Nunc tamen quxdam de Arundine interponunt ,
quibus cognata & connexa quondam diflbciantur , ac divelluntur : Arttn-
dinem fic ferito , ternos pedes octilos difponito . Teneo , inquies • nam ca-
pite VI. id abunde praeccptum eft. Accipe reliqua : Vitiarittm eodem mo-
do factto . Eodemne quo arundinetum ? In locis ergo hume£lis , & cir-
cum ripas vitiarium ftatuemus . Quid fequatur , vides . Cum itaque in
alia terra malJeoli , in alia Arundinum oculi pangantur , vitiarium in
codem folo, atque eadem ratione qua oleagineum feminarium parandum
mandaverat Cato , conftituere oportet ; idcoque inter vitiarium Okasque
feminarium quicquam olim non interponebatur , fed nulla intercapedine,
Oleae ac Vitis feminaria proxim.a erant , atque inter fe conjun£ta . Qiiod
igitur de Arundine infertum eft, alia opera faftum eft , non Catonis .
Confunduntur deinde ifta , dum ita fcnbunt , & interpungunt : Ubi
trima ertt , eximito , fi pectts pafcetttr . Ubi Vitem ferere vo!es , ter pritis
refecato , quam ad arborem ponas . Ubi Vitem faturus es , fi pecus in
ea loca inigitur, altius, inquit, educandz funt Vites, quo minus a pe-
core carpantur. Itaque : ubi trima erit , exirnito . Si pectts pafcetttr , ubi
Vitem ferere voles y ter prius refecato, quam ad arborem ponas .
Jam ad illa pergamus qux in caput xliix. recipiunt . Primum per-
pendere expedit : porcas pedes quinos latas facito . Qaz cum iis qua» ca-
pite cli. cadem de re fimilique cultu narrantur, fi conferamus , de por-
CSE modo dubitabimus; ibi enim areae ad pedes IV. contrahuntur . Quod
potius cenfendumy nam porca IV. pedes lata herbas evellenti ab utro-
que laterc facilius paret . Hinc etiam intelligerc pofllimus per notas fcri-
pfiflc Catonem ; quia expeditius crratur ex IV. in V. , quam cx qv.atttor
in quinos .
Alterum de quo ambigi potcft , ftatim fubfcribam : Furcas circtm of'
fgtto , eo perticas intendito , co farmenta aut cratcs ficarias imponito quie
frigtts defendant & folem. Uti fubtus homo ambulare pojft, facito . Piu-
ra pono , non quo plura improbem , verum quo facilius totam rem co«
gnolcere poflis . Unum requiro quod Plinius qui de iftis lib. XVII.
commcntatus eft, apertiflime oftendit. Cato, ait, & furcis crates impO'
ut jubet , altitudine hominis ad folem recipiendtim : atque iiitegi culmo ad
frigora arceuda. Quare in Catone invcnerat : qita frigus defendant , &
folem
!Z U I N T A . 59
folem yecipiant . Quod perlpicuum erit cogitanti , cum tegmlna ita at-
tollantur, ut fttbtus homo cvnbtdare pojftt , rokm, qui per ver quo Cu-'
prefli leruntur, obliquus fertur, facile admitti.
In capite xlix. vlx quod nos moraretur, occurrebat . Hoc tamen a
te perpendi volui : ita uti fiierit , ponito in fcrobe , ant fttlco , quod ex
PJinio deramprum videtur, ubi id vitium refidit- nam numero multitu-
dinis ediderunt primi editores : tta titi ftterint : Quod ad radices fpe-
£lat j quandoquidem de Vite fubiiciuntur illa : eoclem modo vineam Jla-
tuito y alligato , flexatoque uti ftterit . Summam item Catonis ^iligentiam
prudentiamque fimul in his qus praccdunt , fufpice : ex radtcibus bene
effodito , tifqtte radices perfequitor ; non enim recidenda; bipalio , fcd cir-
cumdique confeclandas ad extrema . Non diffimilia prascipit cap. Ix i . cte-
tera cidtura efi ■inultttm ferere , & dtligenter eximerc femtna , ^' per tem-
pus , radices quam plurimas cum terra ferre . Quamquam ex illis ufque
radices perfequitor vel Plinius pofthabuit , omnia in compendium redi-
aens, vel Plinio svum fubduxit , atque extinxit.
Capiti L. ubi raulta mifcentur verno pei-agenda , fubne£litur hsc
claufula : hoc facito antequam vineam fodcre mcipias , quam etiam Plinius
in librum XVIII. recepit , diflimili tamen fententia : hitc antequam vinea
florere incipiat . Utra melior fit , paucis confiderandum . Finit , comme-
moratis operibus vernis, Cato tempus, antequam vinea fodiaturj foditur
autem a putatione, ut capite xxxi i i. praefcribit. Id jubet etiam Colu-
mella rationem infuper afferens di£tis; nam , fi palmis incipientibus , proger-
minantibufque fojjforem immiferis , magnam partem vindemite decujferis . Ver«
titur itaque vinea nondum germinans . Cur igltur foflilonem in floren-
tem ferme Vitem , nimirum in matutinum Vergiliarum exorcum diftu-
lit Plinius ? Sed quid Plinium culpamus ? Culpandi qui tot aliis vitiis
Plinium deturpant vel prster modum audaces interpretes , vel imperiti .
librarii .
Seponitur ab hoc capite appendlx , quam hoc tempore praetervolabo :
ea utar cum ad caput cli. ventum erit . De radicatis feminibus quje
capite Ii. , & Iii. commemorantur , volo nunc quasdam a te perfplci ,
& primum de mergis : Jtb arbore abs terra pulli qui nafcentur , eos in-
terram deprimito , extoHitoqtte priorem partem uti radicem capiat . Hoc ex-
tremum retinendum ne fit , an in capiant mutandum , videto; pulli enim
iidemque ftolones qui in mergum curvantur, humoque cooperiuntur, ra.
dicem capere debent , non pars eorum fuperior quas furfum extra ter-
ram in germinationem attollitur . Haud alla capite cxxx i 1 1 , , ubi de
cadem cidtura prscipitur, repetuntur.
H 2 Qiiae
60 E P I S T 0 L J
QujE igitur circa arborem fine radice profiliunt , ita curari oportct ,"
& radices elicere. Quoniam autcm multa radi^ata gignuntur, neque ta-
li opera indigent , quin protinus fcrcnda funt , atque in ordinem dige-
renda , pleraque eorum Cato numcrat , ceu Ftcitm , Oleam , malum Pu'
tiinm , Cotoneum , aliaque omma mala , Laurum , Mnrtum , titices Prieiie'
Jiinas, Platanum. Qua» iterantur capite cxxxi i i. , a quo Plinius . His
etiam in utroque auftore adiicitur Pruytus , quae hic filetur. Conftat ta-
men ex eodem Plinio Pruna omnia pofl Catonem ccpiflfe .• quin etiam
ipfe Plinius mirabatur , nullam Pruni filveftris qua; ubique nafceretur ,
mentionem habitam a Catone . Prunus igitur ad Catonem non perti-
net . Quid vero de Platano fcribam ? Inter ftirpes frutlu nobiles mifce-
ri Platanum perito agricolae non confentit . Adde inter eas quoque quae
denfa filva ab radice pulIuJant j Platanus enim fimplici caudice lurgit ,
neque ftolones ab radice , neque furculos ad caput emittit . Adde Pli«
nium , qui de Platano quo tempore primum Italix innotuerit , diligen-
tiflime inquifivit , nihil de Catone addidifle , quod non praetermififlet
propter arboris dignitatem . Inferiorc itaque tempore celebrari cepit ac
nobiJis evafit , quo veluti peregrina inventuque rara , & cuhu non pro-
bata, vino, ut mehus adolefceret, irrigabatur, Jam vero Horatius noa
cecinit ?
Jam pauca aratro jugera reqiie
Moles relinquunt , undique laxius
Extenta vifentur Lucriito
Stagna lacu , Platanusque cxlebs <
Evincet Ulmos tum -violaria &
Mjrtus , & omnis copia narium
Spargent olivetis odorem
Fertilibus domino priori ,
Tum fp'Jf^ ramis laurea fervulos
Excludet iBus. Non ita Romult
Prafcriptum , & intonjt Catonis
Aufpiciis , veterumque norma .
At Cato & violaria , & Myrtum , & Laiiriun ferenda jubet ? Sane
propter utilitatem , & Cuprefliim fimul , ut planta: vel pro ridicis fe-
rantur, vel cum aere permutentur. Platanus autem quid pra-ftat prajter
umbram ? Non enim ut veneat , fed ut leratur in fundo , eximitur , &
propagatur .
Praftervehar hinc ad caput Ivi. quod inclpit .• Familiie cibaria . Qi<i
opHS facient per hiemem . In quibus argumentum a reliquis feparamus ,
Verum
Q_ U I N T A . 6i
Verutn quid fibi volunc Grxca nomina in Catoniana familia : Vilico ,
■vilice, epifl^ita , opihotn ? Villici five villica expofitionem efie epijlat^
puto quondam in libri ova adnotatam ; quod pr^eter viiiicum & villi-
cam in familiaE cenfu prafeclos alios non attulit Cato . Adjungitur o-
pilio cui item panis detrahitur; quia ut villlcus & vlllica , opus in a-
gro non facit . Etenim pro uniufcujufque labore augetur , vel diminui-.
lur modus .
De caoitum Ivii.Sc Iviii. indicibus eadem habeatur ratio , ac de
capite Iv i . Vimim famili,c , Ubi ijindemia faila erit . Pulmentaritim fami-
liit . OkiS caducce qtiam pltirimtim condito . Necnon cap. 1 1 x. Veflimenta
farailiie . Tunicam p. III. S. nempe dato . Item cap. Ix. Bubus cibaria
annua . In juga fingula lupini modios CXX. . In quo hoc amplius : Oci-
tii , fabie modios XX. , vicue modios XXX. Praterea granatut -otdeto uti
fatis viciie feras . Tria pabuli genera defcribit Cato , qu2 ficca & re-
condita dantur , Lupini , glandis , foeni : duo qus viridia , five qus in
viride pabulum fecantur , ut Fabaj ac Vicia; . In ocinum itaque Fabse
modios XX. , Vicix modios XXX. necefiarios eflc fuadet ; prsterea cu-
randum ut fatis Vicis pabularis feratur . Quoniam quidcm ocinum ex
Faba & Vicia mifta conftat , ex hac miftura orta eft barbara declara-
tio granatui , qua quid eflfet ocinum , noftris vocibus interpretabantur •
non enim ignoras granata vulgo farraginem atque ocinum dici ab im-
miftis & confufis granis . Nam quod Turnebus opinabatur : pneterea gra-
uatui videto uti fatis vicite feras , indicari Viciam qus femini progene-
rando jacitur , cur id de Lupino , cujus modii CXX. bubus in cibum
dantur , non potius coniiciebat ? Verumtamen , ut dixi , de granatui
nunquam fomniavit Cato . Scire etiam refert Politianum , cum Jenfonia-
nam editionem ad veterem codicem conferret , nihil adnotafle ; quippe
Jenfonius non granatui ediderat, fed gnati quod habitimi eft generatira,
atque ita quondam excufum .
Quo perfpefto , confentaneum eft commemorare , de arandi difcipli-
na quae prjecepta inter domefticarum rerum rationes interponantur . Quid
efl ( inquit Cato cap. Ixi. ) agrum bene colere ? bene arare . Qutd fe-
cundtim ? Arare . Tertio flercorare . His diverfa funt qus in Plinii lib.
XVI II. reperiuntur : In arando magnopere fervandum efi Catonis oracu-
lum . Quid efi primum ? Agrttm bene colere . Qtiid fecundum ? Bene
arare . Qiiid tertium ? Stercorare . Qua» non perinde audio , ac vulgo
fii ,* quod vitiofa facile oftendam . Qtiid efl primum ? Quanam in re ?
Num in optimis, an in fordidis artibus ? Num in ruftica re, an in a-
iia atque alia ? Profe6\o in ruftica : ergo bene colere agrura primrnn
eft
6z EPISTOLA
cfl: in runicatione : fecundum , bcne arare ; tcrtiuin , ficrcorare . Sci
quid cft benc arare , nifi agrum bcnc colere ? Item Rercoratio ubi fit,
nifi in apro ? Non vides a"rum bcnc colcre non prinium efTc in a<?ri-
cultura , non fecunduni , non tertium , vcrum omnia? Idem arationem
compIe6litur , idcm flercoratlonem , idem arbufti vinesque cultum ,
idem prata purcare , filvas nutrire , feminare , putare j ablaqucari ,
idem denique , ut paucis abfolvam , quldquid in fundo re£le & tem-
peftlve fit , agrum bene colere habetur . Scribendum itaque , ut in
Catone : Qnid ejl jjrimum agrum beue colere ? Bene ar.ire . Qi<id fecun-
dum ? ar.ire . Qidd tertium ? Stercor.ire . Etcnim a Catone de arandi
diligentia hsc prodita funt , non de agro bene rolendo , cujus arandi
ratio eft pars , ut illa prima pr^pofita a Plinio declarant : /;; ,irj»clo.
Jam non puto , te inficiaturum , illud primum five i. non ede refti-
tuendum Catoni ; quod prscipuus agri cultus eft , fi bene aretur .
QLun ctiam per notas reliqua duo adnotarem • quoniam qtiid eft fe-
cuiidum , & quid tertio non confentiunt inter fe .
Aftertur deinde bonae & malse arationis exemplum , quod adeo di-
verfum & deformatum excudit Aldus , ut fecutos editores qui tale re-
tinuerunt , fine reprenfionis nota pra;terirc non poflim : Qui oletam fcC'
pijftme & altijfme mifcebit , is tenuijfim.is radices exarabit .- fi inale a^
rabit , radices furfum adtbuitt , craffcres ficnt , & in radices "vrres olete
abibunt . Quare neque id fequendum cxiftimavit Vi6lorius , ncque nos
( quantulufcunque eft noftri judicii fenfus ) fcqucmur , five quia de il-
lis codicibus depromptum , qui multa fucata & ficla congerunt ; five
quia inane atque jejunum ; five demum quia antiquis & probatis libris
diflimile . Inducamus itaque vetera : Qui oletum fepiffme y <& altifftmas
radices exarabit . Bene igitur ille arat qui olivetum IJcpiflime arat , &
lummas radiccs exarat atque exftirpat . At Plinius etiam eo modo ?
Qiild ? Qni Catonem tot maculis infecerunt , a Plinio manum abfti-
nuifle dlcemus ? Quare credere licet ex depravato Catone dcpravatum
Plinium , & contra . Quod etiam hac a:tate in tanta literarum luce
fieri videmus , dum quilque ad fua placita veteres libros detorquet &
mifcet .
Prscepta oliveti arandi difciplina, de agro frumentarlo apponit , ut ,
nm . arcs bene , & tempeftivo ares . Quibus reftitui ex Politiano tem-^
pejli-jo pro tempeflive , quale illud ; -uerao arare incipito .
Poftquam ea qux ad lationem pertinere vifa funt , commcntatus eft
Cato , fubne£luntur duo de plauftris & funibus capitula a fua fede fe-
parata , & divulfa . Quibtis perpendcndis non immorabor . Inde ad co«
gcn-
Q. U I N T A. 63
gendam oleam, oleumque faciendum diverticur Cato , quibus fex capita ,
hoc eft Ixiv. , Jxv. , Ixvi. , Ixvii., Ixviii., Ixix. atcributa funt .
Ex his Ixv. ita incipit : fervet (iiligenter cellam , & torcuLmtm . Quis
fervet ■' Ab indice , ex quo principium amputatum efl: , repetito :
Cujlodts , & capvJatoris ojflcia . Se/vet (Hligemer cellam . Qux quo fa-
cilius recipias ac libencius , primum edita hoc modo per Jenfonium fci-
to . Reliquis fatis ab editoribus provifum eft , ideo ad caput Ixx. me
conferam , ubi divinum , ut vocant , Salmafii ingenium mortalium mi-
ferrimos Catonem & Columellam redigii , nifi nimis ifti divinitaci nos
homunculi occurramus .
De bovum medicina agere ibi infticuit Caco , quK per quatuor par*
tes diftrahitur , Si cum Catone incipicndum eft , ab indice eft inci-
plendum : Bnbus inedicamentum . Si morbum metues ^ fi cum editori-
bus & interpretibus , ab illis : fi morburn metues , fanis dato . Ideo
cui medicinam facies , ignorabis , dum fanifne fervis , an Ovibus vel
Afmis dari oporteat , nefcis . Sed attende de ipfa medicina : Sanis da~
to falis micas i i i . , folia laurea i i i . , Porri fibras i i i . , Ulpici fpi-
cas iii., Alii fpicas iii. Qiise re£le conftituta , atque eruditorum
confenfu bene firmata , extiterunt nonnulli , qui , ut doftrinaj fpecie
improvida hominum ingenia raperent , infirmarent . Horum antefigna-
nus celebratur Salmafius , qui fpicas in flicas mutat , & tunicas habet ,
affirmatque nihil pofTe ifta emendatione verius excogicari . Quem fecu-
tus Joannes Georgius Grsvius Jiicam fimilicer tunicam reddit , eandem-
que "vocem { ucar ipfius verbis ) Catoni a divino Salmajio reflitutam af-
firmac, ubi nofter aufitor de medicamento , quod bubus paratur, agit ,
Ad hos tertius accefiit Voffius, & quos pro fua do6trina refellere pot-
erat , au6loritate ac di£lis confirmavit . Neque tale vicium inuffifTe
Catoni concenci , ipfum Columellam in tonftrinam rapiunt , & derafis
fpicis , flicam circumdique infigunt . Apud iftos icaque leges :
] am teneris frondens laBucuIa fibris ,
AUiaque infra&is flicis , & olentia late
Ulpica .
Et Iib. x i . Habet enim ■veJut AJlium plures cohicrentes Jlicas , eaque cum
fint divife^ liratim feri debent . Hsc , propter qu^ Salmafius divini no-
men naftus eft, qua'fo, pro tua fapiencia mecum rccognofcas . Ecenim,
ut miccamus carmina qua; aliquatenus poflumus ad tunicas accommoda-
re , illa : eaque cum fint divifie , liratim ferendte , quis de JJicis nucleo-
rumque involucris fanus accipiet ? Tunicafne fcremus -^ Quid ilJud Co-
lumells quoque : fpidf UJpici vel Allii ( nam id quoque fimiliter confe"
vitur )
<?4 E P I S T 0 L A
ritur ) difponendte funt .' vel hoc : deinde cum ternas fibras emiferunt
fpicte , fin-iantur ? Membranas , credo , in porcarum pulvinis difpone-
mus , farriemufque germinantes . Quid de Palladio ? Si capitatum ( Al«
lium ) fncere volueris , ubi ceperit caulis prodire , proculca , fuccus re-uer'
tetur ad fpicas , videlicet ad tunicas , & capitatum fiet , craflioribus
membranis . Quo quid potefl: dicl ineptius, aut excogitari impruden-
tius ? Verum quando infanire juvat , ne infanise veteres auflores da-
mnentur, proferamus alia . De Gallina: pituita haec pra^cipit Columella;
St tamen pejlis pervaferit , funt qui fpicas Allii tepido madefaBas o-
lco faucibus ingerant . Quod remedium excerpens Palladius pro fpicis Al-
lium reponit . Non tunicas , non membranas fufficit . AlJium teren-
dum jubet , & ulcus eodem mundandum . Quid ? Apicius dum con-
dimenta parat , & unam fpicam jillii ptirgatam teret , tunicas purgafle
& trivifle , fuccumque inde exprefl!ifle putemus ? Sed quo abeo .' Ipfe
Cato capite proximo , dum eadem repetit , pojlridie , ait , caput
Ulpici conterito cum hemina -vini . Ubi flica ? Ubi tunica ? Caput , in-
quit, conterito, ipfas nimirum fpicas , quibus caput coacervatur. Id dum
memorat Columella , fpicas pro capite reddit dicens ^ pojlero die fpicas
Ulpici vel Allii cum vino conteras . Et dubitabimus adhuc quin ipicaz
nuclei in Allio Ulpicoque vocentur , quod nomen ad id fignifican-
dum nofler quoque vernaculus mos ufurpat ? Spicarum nomine in Al-
lio ab interitu vindicato , fibrarum etiam vocem ut explicem , inter
neceflaria efle vidco , quas tenuifllimas Porri radiculas , aut quid item
credidifle Salmafius videtur . Scire ergo convenit Porri fibras apud Ca-
tonem eflt folia • quoniam angufta & oblonga in gracilitatem produ-
cuntur . Qiiod nomen latius apud Latinos patuit j nam & Tritico &
Adoreo cum primitus oriuncur , fibras non folia aflignat Columella ,
necnon La£lucis hoc carmine :
J am teneris frondens La&ucula fibris
Prajterca ( nequis fibras cum radiculis confundat , & mifceat ) idem
Scriptor utrumque lib. xi. diftinguit , dum Porri radiculas omncs eflc
amputandas jubet , & fibrarum lummas partes intondendas . Pluribus
fortaflt quam perfpe61a judicii tui fumma ratio pofcebat , circa hanc par-
tem te fum moratus , reliqua in hoc capite brevitate compenfabo .
Ibidem ubi ea commemoravi bovis rcmedia , lequitur : Vttis alba
caules III. fabulos albos iii. De quibus Coiumella lib. vi. Multi ,
jnquit, caulibus vitis albte , & valvulis erui bubus medentur . Quod igi-
tur Cato fabulos vocat , hic valvulas , nempe filiquarum putamina di-
cit : alterum albos fuiflfe erui , idquc Catoni reftituendum videtur . De
rcli-
S T X T A. 6-i
reliqua Boum medicina quam omnibus apertam & perfpicuam video ,
nihil qusram amplius.
Accedunt piftoria opera , non tamen qualia mihi apud te hofpitantl
apponere foles . Ea in aliud tempus difteram , ut tibi jejuno quo ju«
cundius fapiant , exhibeam j ex hac enim epiftola fatietatis quantum
fotes , habebis . Vale .
D. Patavio VI. Cal. Febr. ClD I3CC XXXII.
EPISTOLA VI.
Bmendatur M. Cato a capite LXX/F, in caput CLVIh
JULIUS PONTEDERA ANDRE£ MARANQ
A M I C O S U O S. D.
OUldquid de gratiarum aclione habuit M. Tullius vel ad fenatum
ab exilio redux , vel apud Julium Cafarem pro Marcelli refti-
tucione , ea omnia collegifti , & tibi comparafti , ut de Iibns , quos
tibi curavi , gratum animum oftenderes . Videlicet tanti erat conveni-
re librarios , & tua pecunia rem conficere ? Mitte , qu^fb , has nu-
"as , quafi fiunc non norimus nos inter nos , & fi quid tibi uiuvemt ,
fme hujufmodi blandimeniis manda . Sedulo pro meo modulo curabitur.
Ex proximis meis literis , quas tibi redditas efle fignificas, quid me 3
Catone avocaverit , intellexifti . Vx homini inofiiciofo ! adhuc ejus
ineptias ru6lo , nec percoquere valeo . Itaque in Catonis cellam nie
conferam , ut vel pulte Punica , vel favillo recreer , naufeamque depo-
nam . Eo quoque te focium arceffo ; quoniam incomitata languefcic
voluptas . Sed fatis jocati funius .
Ad caput Ixxiv. Catonem vi. Cal. Febr. reliquimus, a quo in caput
xci. ea docet , quae coquus & piftor curant . Hasc fine dubio ad agri-
culturam non percinent , ad patrisfamili^ rationes tamen maxime con-
ducunt , quandoquidcm magls expedit ex domeftico Lare apponere ,
quam a foro cupedinario mittere in villam . A pane depfticio exordi-
tur , de quo nihil expeto . Adjungitur libum . In hoc .• cafei p. ii,
bene diflerat in mortario .• ttbi bene diflriverit , farinx Jiligine<e libram ,
aut Ji voles tenerius ejfe , felibram Jimilagin is folum eodem indtto . Ex
quibus malo difleras , & diflriveris , ut reliqua refpondeant : fl -voles ,
I irtdito,
66 EFISTOLA
iiidito , permifceto , acldito , facito , fubdito , coqulto , qujc ad filium Ca-
tonis , uc tenes , referuntur .
Placentam quomodo facias , caput Ixxvi. te docebit : ego quo vafe
coquas , indicabo . Ubi depfueris , panno oleo un&o tangito, & circum'
tergeto , ungvitoque ubi traEia erunt . Focum ubi coquas calefacito bene
& textum . QiiaE fic di{\inc>uito : unguitoque ubi traBa erunt , focum ubi
coquas _,• calfr.cito ( ita in utroque codice Florentino ) bene & tcxtum .
Prius enim textum calefacere oportet , focum nequaquam , fed ungui-
ne tangitur , ut bene combibat . Quare focus quod ad ignis iedem tan-
tum circumfcribunt , apud veteres inftrumentum etiam crat coquinarium ,
qu jrum utrunque in vernaculum ufum nos aflumpfimus , qui focolare &
locum ignis vocamus , & vas in quo cibi afTantur . Nam quid aliud
indicant , quae a Catone inieruntur? tunc placentam imponito , texto caU
do opertto , pruna infuper , &" circum operito . Item : aperito dum in-
fpicti.s bts , aut ter .' ubi cofla erit , extmito . Et capite Ixxv. : In fo-
co caldo fub textu coquito leviter ? Qiud aliud in Apicio haec de offet-
la aprugna : Ex oleo Itquamtna coquuntur , & mittitur in condimentum .
Cum co&a fuerit , fuper adjicitur his cum in foco funt , conditura ?
Jam vero Seneca in epiftoJis dum fcribit circa coenationem coquorum tu-
multum ejfe , ipfos cum obfoniis focos transferentium , quid aliud nifi
vas , demonftrat ? L. fimiliter Attius in Atrei tragcedia , ut refert No-
nius , hoc carmine : concoquit partem vapore , flammam tribuit veru-
bus , lacerta in focos , non aperte fignificat alia membra in aheno co-
xiflfe , alia in verubus , alia concidifl!e in focos , ut afl^arentur ? Qui-
bus tamen non flammam , verum femen convenire magis crediderim .
Non ignoro eadem in diverlum difirahi a Voflio , modo haec reponentc :
coucoquit partem vapor
Ftammte , lacerta tribuit verubus in focos ,"
modo illa : Concoquit partem vapore flammeo ,
Tribuit verubus lacerta .
Qui ita flufluat animo , quod foci fenfum non bene calleret . Ve-
rumtamen non illi praecinerat haud abfimili carmine in Thyefie Seneca.*
Fl(£C verubus hierent vifcera , ^' lentis data
Stiltant caminis : tlta flammatus tatex ,
Querente^ a/jeno , jaEiat , impofttas dapes
Tranfttutt ignis , inque crepitantes focos
Bis ter regejlus .
Hinc ex foco , quod vas amplum , deducuntur focuti , quos etiam Ca«
co in ruftico inftrumento numerat , & Pkutus in Capt.
< ■ Jubes
S E X T A. r67
Jubes an mit jttbes ajlititi aulas , patinas elui ^
Laridum atque epulas foveri foculis ferventibus ,
Idera in Perfa ;
At edes jam j nam intus ventris fumant focula.
Calefieri jufi rehquias
A foci & foculoriim ulu orta verba focillo & refocillo . Porro a fo-
culi forma vafa five srea five fi6lilia vocantur focidi , in quibus ad
arcendum frigus hiberno tempore prunas affervantur , Ideo Mutius Scx-
vola dextram accenfo ad facrificium foculo injecit , & Sibylla in focu-
lo etiani , infpe£lante Tarquinio , libros combuflit . Quoniam itaque
quid eflet focus & foculus , tenemus , opportunum efl: ad Catonem re-
dire , atque ad placentam , cujus partem librariorum negligentia inu-
ftam indicabo .
Confefta placenta , ad focum ut coquat , regreditur Cato , & in-
quit ; ornatoque focum detnde premito temperatoque . Ita accepit Jenfb-
nius atque edidit . Aldus deteriora haufit , nifi fi peperit : ornatoque fo-
ctim de junipero ,. temper.ttoque . Qusnam fequar ? Neutra j fiquidem
optimus & vetuRiflimus liber difllmilis , exlcribente Politiano .■ ornatO'
que focum de veprimo tcmperatoque ; referente autem Viftorio : deve
primo , quocum S. Reparatx codex confentit . At , inquies , numquid
ifl:a integra ? Non ita inlanio : tamen ut Catonianas reiiquias aonofco
& recipio . Certa tamen emendandi ratio non patet . Scribam tamen
quid fentiam , quando tecum jocari licet . Id quidquid eft , ftoma-
chari noli . Conjicio autem de fuiflfe adepe partem , e litera propter
analogiam retenta , alteruni veprimo five veprino ( quod ex Politiano
etiam habeo ) verino ; nemo enim non novit focum , antequam offas pla-
centafve imponant , adipe fuillo parari . Age experiamur num conjeclu-
ra procedat : ornatoque focum adepe verino , temperatoque . Tttm placen'
tam impomto , texto caldo operito , pruna infuper , & circitm operito . O-
mnia concurrunt , fi re6la intelligentia animadvertamus . Hoc amplius
ex Vicloriano deve primo conflari poteft : adepe primo , tanquam prse-
cipuo , velut qui primus liquefcit : vel primo de butyro accipiendum •
quod inter adlpes butyrum prsflat.
Ab hoc fcopulo & vadis vix emerfi , in aliud malum incidimus in
fpiram nempe qu2 placents anneaitur. De hac fcriptum eft : inde tati.
quam reflim traSes , facito . Ita componito in folo ftmplicibtis completo be-
tie arBe. Quis Scyllam [?iAm fmplicibus ,[ive. , ut excufum ab Jenfonio, de
ftmplicibus fuperare poterit? Equidem fi quibus partibus conglutinatum fue-
rat , conftaret , aliquid conjedando fortafTe eruere polfem . Sed quoniam
I 2 ita
68 EPISTOLA
ita efformatum eft , recifis qua: eminebant , membrls , ccquld pro au£lo«
ris dignitate non reparari, fed inveniri excogitariquc poteft? Quod mi-
nus obfcurum videtur, compofitum aflerere aufim . Cedo , inquies , ex
quibus ? Scribamne quod mihi primum in mentem venit ? Scribam pro-
fe£lo , quando optima effe audivi qux prima obtulerit fortuna . Cogi-
lanti itaque mihi ac diligentius perpendenti hoc unum occurrebat //w-
plicibtts cum de Jenfoniano fuifle rejlim plcxibus , nempe : rejlim plexibtis
completo bene ^rffe. h. e. comprimiro nc plicaturae appareant , ut de fphae-
xita quam ad fpirs modum faciendam prscepit , loquitur : fpbteras pu-
gnttm altas facito , eas in folo compomto , denfas eodem modo componito ,
atque fpiram . Verum dices quid fphteras} Arbitror fuifle fpteras , afpira-
lione, ut mos ferebat, dempta, unde mox fpira . Certe potius fptcra , a
cujus fimilitudine fpterita , quam fpira .
Ad alia progrediamur , Scriblita , globis, Encyto pofthabitis . Erneo
autem ipfiufque capiti Ixxx. reftituam facito , quod in argumentum fub-
duftum eft : Emetim tanqtiam placentam facito . Eadcm .
Quatuor deinde capita tranfgrefl^us , vcrba cap. Ixxxvi. indat, lavet ,
iieterat , eltiat , coqnat , addat , neque principio : Graneam trtticeam Jic
facito , neque Catoniano modulo accommodata verterem in tndas , laves ,
deteras, eluas , coqtias , addas . Nec minus in capite proximo duo di-
fcrepantia indat atque addat adimerem , refcribendo indas , addas , five
indito , addito , ut facito , purgato , exficcato , & alia in eodcm loco . De
capite fimiliter Ixxx i x. , & de his conclttdat , faciat , tnttngtiat , indat ,,
addat, confideret , farciat quis ambigere poterit , dum etiam circumpo»
fita videt farcito , dato , alito ? Quot enim lunt , quibus ifta facienda edi-
cuntur? Nonne unus, id eft filius, quocum loquitur, & ad quem refpi»
cit Cato ? Idco ut prima & ukima tali perfonaj conveniant , Ita media
ordinanda lunt . Illud vero fuboblcurum In fine : ne plus aqua fita fret
boram un.im Cc accipies, ut horae tantum fpatio avibus bibendi potcfta-
lem facias.
De Palumbls caput infequens quxdam fubiiclt fcrlbenda . Et prlmum
nemo tibi perfuadeat hoc initlum tanquam Catonianum : Palumbtim rf-
ccntcm tit prenftis erit . Ut multa a Catone exempta ad argumentum
traduxerunt , ita hulc caplti detraftum fulfl!e verbum index oftendlt.Re-
ponamus Igitur , diis bene juvantibus : Palumbum recentem ftc farcito .
Utt prenftis erit , quod Jenfonll exemplarl confirmatur . Eodem modo de
Galllnls Anferibufque farciendls fupra habcmus : Callinas & Anferes fit
farcito .
Dcinde: Pofiea Fabam frefarn puram , O" Far purum faeito , & Fen
S E X T J . 6c,
bce tertta pars uti tnfey^efcat . Tum Far in/tpiat ^ puriter facito , & co--
qiitto bene. Qux , fi tantum dabis , alio modo digererem , pauculis im«
mutatis : Pofiea Fabam frefam puram , & Far purum facito . Et Fabte
tertia pars ubi infervefcat , tum Far infipias . Puriter facito , & coqui'
to bene . Ubi Faba inferveicit , tum Far iniicito .
Annecluntur hsc : id uhi excoxeris , depfito bene • quse ab Aldo : alia
funt prima edita .• id ubi excujferis ; alia antiquiflima ex Policiano : id
tibt exluferis , L pro C pofito . Nifi malimus , exlueris ab e/uo apud
prifcos fortaffe exluo fimplicium vocum literis componendo fervatis . U-
trumque praeftat quam Aldinum , quod frigidum , quaie a deterrimo
fonte .
Hzc fidentius fcribebam. De his dubitanti fimilis agam : Pofiea ma'
gis depfes , oleo tangito , depfitoque dum poteris facere turundas . Optarem
depfito ufque dtim poteris , ceu aha Catoniana : ufque dum impleveris :
ufque dum odorem malum dempferis . Nihil tamen , mfi te au6tore , con-
ftituam .
, De amurcae utilitate & medicina a capite xc i . in caput c r v. prsce-
pta ac laudes congerit Cato , quorum nonnulla feligam , atque illuftra-
bo . Itaque in cxtremo capite xcv. in cunftis excufis libris fine ulla dif-
ferentia habetur : Convolvolus non nafcetur . In optimo Viflorii non na-
fcebit , quod in margine vertitur in non nocebit . Per ea fane qu2 af-
fert Cato , ne Vitibus Convolvulus noceat , prohiberi quidem potefl: •
ne nafcatur, nullo modo. Idcirco «o» nocebit antiquius mihi erit- prse-
fertim cum videam Catonem de Curculione eadem fcribentem : curcidio
tton nocebit : de tineis ; fi tta feceris , tinete non nocebunt: de ricinis : fi
hiec fic feceris , ricini non erunt melefii • de area amurca fpargenda .• ne-
qtte formica nocebit . At enim , inquiet quis, nonne Plinius vulgata tue-
tur , dum lib. xv i i , ex Catone prodidit : ita non fore convolvulum ?
Quid opus ex Plinio argumenta arceflere ? Idem Cato non prspofuit .•
Coavolvolus in vinia ne fict ? Expleto Plinium : ita in vinea non fo'
re coHvolvulum . Sed in qua vinea ? Ubi nempe medicamentum addide-
ris- non ubi medicinam non feceris . In agro igitur convolvulus nafce-
tur , ad medicatam tamen vineam non advolabit , eique non nocebit ,
neque in ea erit .
Et quoniam quafi cafu in hunc Plinii locum incidimus , vitium ca-
pitis xciv. apud Catonem indicabo. Ut enim groflbs Fici teneant , c«»»
ver appetet, terram adaggerato bene . A quibus priica edita dlfcrepant :
cum ver app.iret , terram adaggerato terram . Quid eft ifta terrx gemi-
natio ? Cur alterum in bene ab Aldo converfum ? Numquid rei magis
con-
70 EPISTOLA
confentarieum non erat ex Plinio emendare: terram ittfiigqerato veteyem^
qiiod vctcri & reqiiieca terra Ficus plurimum Istatur, non quacunque?
Vetuna fimiliter edita in capite C. mihi magis probantur: Oleum fic
in metretam novam inditurus eris . Amtirca ita itti ejl crnda , quam po-
ftcriora : Oleum fi in metretam novam inHitttrus eris ^ nam iila coniueta
Cutoni initii formula . Memoria quoque repeto mc apud Crelcentium
lib. V. ubi multa a Catone exfcribuntur , inter colluito & agitato inve-
niflc mcdium oppillato , videlicet : prius colhiito , oppillata , agitatoque
diu , ttti bene conbibat . Qtiod non omnino contcmpfi ,
Haftcnus de amurca . De vino qua ratione ad potum , & qua ad
medicinam condiatur a capite civ, in caput cxvi. muka aggeruntur, &
mifcentur. Inter qux capite cvi. aquz marinae concinnatio perfcribitur ,
cujus ufus in vini confettione late veteribus patebat . Tale autcm capi-
tis principium conftituunt : Aqute marinte quadrantal I. Qiiibus male de-
tra£la funt , quae in indice legimus : Aqu.e marinte concimiatio . In eo-
dem capite inveniuntur: Biennium in fole finito pofitv.m effe. Qiiod bien^
nium nulla ratione defendi poteft ,• ideo fcribendum biduum . Itaque de
vini Coi confectionc : ne plus quatridutm in fole fiveris , ubi in vetuftis
libris iterum erratur, quadriennium , ut Viclorius adnotat , icribentibus.
Infequens quoque caput foedius mutilatum jacct : fapit congios VI.
Abfunt in indicem diftrafta piura : Quo labra doliorum circu»ilinas , uti
bene odorata fieut , & nequid vitii in vinum accedat . In hoc ipfo ex-
tremo capite differunt inter fe primi formis excufi libri , & manu exa-
rati • illi : fiquidem plus voles aqute martnx concinnare , pro portione ea
omnia facito j hi : finv.is pltts voles . Fortaffe : fiqtiid plus voles .
HsEC breviter attigifle fatis habui : ad caput cx, tradu6lus ipfum qua
ex indice,qua ex Catoniana rcgula redintegrabo : Odorem deteriorem dc
tnere vino fi voles . Tefiara de tcgvJa craffam puram calfacito in igni bene .
Capiti vero cxii. a primis editionibus pv.ta pro pura , ut antiquiores
malucre , repeterem , fi vera quamvis inculta lunt eligenda .
Duo hinc capita expendam cxiv. nempe , & cxv, , quae ex Elie-
boro nigro qua ratione ad movendam alvum paratur vinum , docent ,
& eadem docent ■ idco quis utrunque ab eodem au£lore cflc contende-
rit ? Illi tamen dcefle opinor atri , lcilicet Ellebori , quod tam in appen-
'dice fervatum eft, quam in capite cxv. Praeterea etiam Diofcorides a-
'trum Elleborum circa Vitis radiccm humari folitum , ut vinum ven-
■trem deiiciat, memoris mandavit, Fetulit ctiam in fuos commcncarios
Plinius , vinum Ellcboritem quo maxime modo ex Vcratro nigro fieret ,
docuifle Catonem.
Poftea
S E X T ^ . 71
Poftea in capite cxvii. mutet , expnmat , coiiiiciat , addat , concht ^
verterem in nrutes , expnnurs , coiiiicias , addas, coud as ,' c^uid enim aliud
expolcunt tum retenta femper lemel inftituta fcribendi norma , tum qus
fequuntur: voles , utitor , calcato , fumito}
Cum multa fmt quje perturbatum hoc opus mihi perfuadeant , tum
illud in primis quod capite cxxiv. comprenditur , maximum probationls
xnomentum afferre mihi videtur. Quid enim inter vini condimenta Ca-
num commemoratio ? An quia hs compoiitiones magis metuunt furem ,
quam reliqua quas in villa reponuntur? Non de Bubus Ovibuique fcri-
pfit Cato , quibus cuftodes Canes melius apponerentur ; non de ruftica
iiapelle6lile , & conditis fru£libus fufms egit , qus majorem cuftodiam
requirebant , quam medicinx ? Nunquam etiam placentam vel libum pa«
rante Catone , in colinam Canes introierunr , ut eorum mentio fieret ?
Nihil iftorum profe£lo aptum viilim quibus Canes adiicerentur. Solx vini
compofitiones inventae , qus contra coxendicum dolores parabantur . Per-
fpicuum itaque efl: , ifta neque a Catone , neque ab alio qui modo fe ef-
fe hominem cognofceret , hoc pa£lo ordinata, verum quo cafus tulerit,
aggefta ac coacervata. Quis etiam Catoniana eflTe probaverit ? In tanta
enini rerum perturbatione aliquid exftrinfecus aicitum credendum; fiqui-
dem fi a Catone eflent , non fmt & claufos fcriberetur , fed ftent 8c clu-
fos. Quid? Varro non abfimilia de Canibus prodit ? Illa tamen ex Var-
ronianjs eife continuo non urgeo . Hoc tantum ( quod facile concefle-
ris ) five Catoniana fint , five non , aliena in lede , ut multa alia , col-
locata efle affirmabo .
OmHfis capitibus cxxv. , cxxv i , , in capite cxxv i i . expedirc mihi
ne recufa quid fequamur, vetuftofne libros, in quibus excufum eft .• ad
dffpepfiam & flranguriam malum Pumcum ubi florebit , colligito-^ an fe-
quioris atatis volumina quje illa ita augent : ad djfpepftam & flrangu-
rtam mederi mal.um Pttnicum ubi florebit , colligito . Nam utraque exqui-
fitius diftinfta fententiam pro Catonis inftituto non malam aflequuntur :
illa autem fic ordinarem : Ad dyfpepftam & ftranguriam . Maltim : hxc
vero : Jd dvfpepfiam & ftranguriam mederi . Malum ; qus fimillimo
cap. cxxii. exemplo coufirmantur : vinum concinnare , ft lotium dijfcilius
tranfbit .
Perge hinc mecum ad capitis extrema : dato jejuno & puero pro a-
tate triobolum , & vini heminam . De potionis modo dubitandi caufam
invenio; nam puero vini heminam prsbere , quae pro potu in diem ope-
rario datur, non iani medici videtur. Opinabar itaque vini fuiffe viro;
quippe verminibus ac tineis tam viri quam pueri tentantur , iicet hi
fre.
72 E P I S T O L A
frequentius . Ttaque puero dato ad trioboli pondus : viro heminam , uc
capite cxxvi, adverlus tormina, & fi alvus non confiftit , item contra
lumbricos jejuno homini heminam bibendam dcfinit. Przterea quid opus
apponere vinum , quando potio ex vino conftat ? »1
Capur cxxix. , & cxxx. alia de amurcae uiu repetit , etiam a Pli-
nio relata; ideo caput xci.de area paranda ad Catonem non pertinet,
fi iftud cxxix. quod eadem praecipit , Catonianum efle ex Plinio com-
probatur .
Nunc cognofce cur capitis L. appendicem in caput cxxxr. diftulerimj
illa enim hujus exemplum eft , nequc lac lacli tam fimile . Quid igitur
eadem modo huc, modo illuc nullo dele£tu afperguntur ? Videlicet hoc
ipfum librariorum vitio? Id neque affirmare audeo, de quo dubitandum
eft , neque ctiam cum in aliis factum appareat, omnino inficiari . Ma-
ximi tamen momenti conjefturam duco , quam ex Plinio defumam .
Defcribit hic lib. xv 1 1 i . quae in Catonis capite L. continentur ; quibus
cxpofitis, ad caput cxxxi. tranfitum facit, ipfumque excerpit. Cur, a«
mabo te, tanco intervallo diflita confcftatur, qus proxima erant , capiti
L. fubjecla , & quafi connexa ? Cenfefne , fi eo modo quo noftra Jetate
ordinantur , quondam conftituta efltnt • ex reraota potius fede fufceptu-
rum fuifl*e eadem Plinium, quam ex vicina? Accedit Cato, qui prajpo-
fitis quae , dape pro bubus fa6ta , maturanda erant ab agricolis , continuo
capite proximo cxxxi. quo ritu dapem fieri oporteat, defcribit . Haec
quidem capiti L. non adduntur. Quibus nonne appendix ifta dubia at-;
que incerta declaratur ? Nec fecus cenfendum de capitibus li. Iii.,
cxxxiii., quod illa hujus exemplar eflfe liquet ; ideoque Plinius hoc
fecutus eft , non illa . Adde de Platano quae tibi proxime mifi ; ex il-
lis venit in caput cxxxi i i. infititium , quod mox in Plinium etiain
translatum . Hoc tamen caput inhonoratum non dimittam y ex Politia-
no enim reicribam pro AvelLruas Abellanas ab Abella , ac biemum pro
bimum ; nam a biemiis primum biemus , deinde bimus . Nifi fortc bienittm
legendum , quod in Jenlbnio biennium.
De porca pra:cidanea capite cxxxiv. facra peragit Cato ; immolarc
cnim porcam, antequam mefliem inciperet , ruftica illa fimplicitas iolebat :
quae ita appellabatur , quia ante novas fruges praecideretur . Itaque :
Prtufquam mefftm facias , porcam prtecidaneam hoc modo fieri oportet . Ce-
reri porca pnecidanea , porco faemina , priufquam hafce fruges condantur ,
Far , Triticum , Ordetim , Fabam , femen rapicium , tbure , ■vino Jano , /0-
"ji , Jiinoni prafato . Ex quibus hafce cum h>ece , ac Fabam cum Faba
commutarem , ut cum vcrbo condantur refle copulentur j vetuftiflimi e»
nim ,
■S E X T A , 7?
nim , ut fcfibit Prifcianus , ce pronomini articulari vel demonftrativo
adiunoere folebant , quod fecuti mores , in illis cafibus quae in / defi-
nunt , retinuerunt . Deinde ad majora aggreflfus iacrificium fic ordinarem :
Priufqi('^ni nJeJJim faciiis , porcam pracidaneam hoc modo fieri oportct . Por-
co fcemina ( priufqttam hcece frtiges condantur , Far , Triticum , Ordeum ,
Faba , femen rapicittm ) thtire , -uino , Jano , Jovi , Jttnoni prtefato . Cur
autem.* Cereri porca pnecidanea damnem , atque eximam , fi me roga-
bis , facile refpondebo , plus juflo congeftum mihi videri atque ex mar-
glne petitum . Qiiid enim porca praecidanea nifi porcus fcemina ante
fruges caefa , & diis iacrata ? Cereri vero qua de caufa refpuam , fic di-
cam.- tribus diis facra fieri Jano, Jovi, Junoni , quibus fingulis fertum
movetur , exta porriguntur & vinum : Junonem cui prsfatur , eandem
effe ac Cererem , quam extremo facrificio Cato nominat j ideoque 11
Cererem initio retineamus , numina non tria fed quatuor futura , Iiba-
tiones tamen tres • propter quod jejunis faucibus deum unum abiturura
inccenatum.
In capite cxxxv. novs diligentiae caufa mihi oritur , cui multa fub-
trahuntur in argumentum , multa etiam vitiantur . Exordiuntur ita :
Rom£ tunicas , togas , faga , centones , fadponeas . Quid faciam , non in-
telligo . Induamne RomsE ifta , an feram , an vendam , an contempler
ignoro . Dicent : ex argumento fcies . Cur ergo demitis , quje neceffa-
ria ? quod enim ablatum non minult , fed extinguit fententiam , Cato-
nianum effe fatendum . Reponamus igitur : Q^ier^admocJum tiinicas cxte-
rafque res , & ubi emas . Rom<e tunicas . Quo emas reguntur emenda
ufque ad treblte , inde ceflat , & reflos cafus tre/?U , tegul.e , i<ome-
ris moderatur opttma erunt vel erit ■ ideo : fifcinas Romanicas deprava-
tum habeo ex fifcinte Romanicte ^ five prifco more : fijcinai Rom.niicai .
Porro trapetos latos raaximos , trapetum lattm ad fuber & faciet re-
fero.
Perpendamus alia : aratra in terram •validam Romanica bona erunt , in
terram pullam Campanica : Juga Romanica optima erunt . Vomis inautilis
optirnus erit : Trapeti Pompeis : Nol<e ad Rufri maceriam cla-ves : clojlra
Romte. Inter qux indutilis alii in alia vertere & fingere conati funt : mihi
feparandum videtur: inde utilis a Campania fcilicet; nam Calibus &. Min-
turnis optima elfe ferramenta declarat Cato . At de illo : optimus erit ?
Librarii vel interpretis erratum credere poffumus , vel quid fit inde u-
ttlis , dedarantis ; vel poft depravationem , fententiam eo modo ex-
plentis . Si tibi id judicium non eft , ad infequentia revoca , & cum
Trapeti compone hoc exemplo omnibus digeftis : Aratra in terram ■vali-
74 H P I S T 0 L J
dam Romanica bona erunt , in terram puUam Campanica : juga Romanica
optima eitint , •vomerts inde utilis . Optimus eyit Trjpetus Pompeis , Nola
ad Rujri maceriam . CLives , clojlra Romce . Etenim Pompejis & Nola:
optimos effe trapetos , & optimc emi capite xxii. docemur . Vomeris
autem & Pompeis ex antiquo codice refcripfi • quamvis etiam voraeris
ab Jenfonio excufum fit.
A^o/.r fijcin.e Campanicte . Hx hamx v.tiles funt . Quidam hte hamar im-
pro^ant^ quidam id cum fequentibus eximunt . Quibus aflentiri non pof-
fum , nifi alia fcriptura lacunam expleant . Equidem htc ham/e perliben-
tcr repudio • quoniam ab Aldo , & a pefliimo exemplari infertum cfl .
Prima edita cani^e , & Politiani refcriptum Eam,e ( quod in Veneto &
CjElcnate codicibus extat ) cui liber S. Rcparatse adiicit a teama , reiice-
re non valeo ; & puto fuiflfe olarite , hoc eft : NoLe fifcinx C.rrapanicte
vlariic utiles Junt , ut caput cl i i i . afllervat : Fifcinas olearias Campanicas
duas illte rei habeio .
Ex capite Ixi i i. huc, ubi male fcriptum eft : fubjuga in lujlrum lora
p. XIX. , affcram fubjuga in ploflrum lora p. XIIX. , numerorum no-
tam eandem conftituens / fiquidem de XIX. medium fignum facile de-
mi poteft .
Qu£B de capitis cxxxv. initio fcribebam , volo eadeni in capite cxxxvr.
perfpicias : /n agro Cafinate & Venafro in loco bono parte oElava corbi
dividat. Quid dividam? Non vides quid titulus fignet : Politionem quo
paBo dari oporte.it? Apponas igitur qui fciam . Re6\e mones.Id & ca-
piti infequenti curabo : Viniam curandam partiario uti des . Bene curet
fundum, Reliqua tibi cognita credo , qui tuum funduni fuburbanum pro-
be per partiarium curatum vidi .
Itaque ad ferias venio , ex quibus capite cxxxviii. Cato recipic :
arvehant li^na , fabalia , frumentum quod non daturus erit . Scnbit Colu-
mella licuiflfe condu£lori vineam conduflam feriis colere , ac cogere fru-
ftus. Hinc opinor partiario , de quo proxime locutus erat Cato , non
licuiflfe quod cum domino divihirus erat , vehere , propterea efle adie-
£lum : quod non daturus erit . Etenim conduftoris gravior eft conditio
quam partiarii : ille non moclo fumptus facit, fed etiam pecuniam pro
fundo condufto folvit : hic fumptus tantum; idco condu6lori mr.jus de-
trimentum imminct , fi fruiSlus propter malas tempeftates vel cun^latio-
"nem amiferit , quam partiario qui dimidium folum deperdit . Hsec ex
communi fcriptura. Attamen talia commentanti obiicitur antiqua dc co-
flicc S. Rcparataj exprefl^a .• quod non daturus crait qua in diverfum ra-
pior, & conjc£lura ad iufpicandum impellor fuifle : quod »on datur ufu.
S E X T A. 75
r.ii , fcilicet fccnerari per fe inhoneflum & vetitutn feriis exerceri noa
Jicuifle: Quod religioni confentit.
Feriis alia ad veterem religionem attinentia anneSlunt capita cxxxix. ,
cxxxx. , cxxxxi. . Primum de facris lucis csedendis ac conlucandis a-
oit , quod piaculo , ideft facrificio procurat Cato , ne fe familiamque
piacularem faciat. Alterum, fi recifis ftirpibus, fodere & ferere ibi ve-
Jis , facra & ritus efle repetenda monet : Si fodeye 'uelis altero piaculo eo-
iiem modo facito , /joc amplius dictto .• operis faciundi catifa : cum opus
.qaotidie per partes facito . Si intermiferis . Quorum fenfus obfcuratur ,
dum ica fcribuntur. Expedit itaque hoc modo : Si fodere velis , alterQ
fiaculo eodem modo facito .* hoc ampltus dicito : opens facinndi caufa ,
dum opus quotidte per partes factto . Si iiitermtferis . A Politiano 8c Cs-
fenate exemplari diira pro cum fubftitui , id efi; dummodo .
. . Tertium de agrorum luftrationibus traftat , in quo vecuftiffimura fa«
crificium duplici fcriptura notatur : in anciquis editionibus folitaurilia ,
in fequioris astatis , atque etiam in manu exaratis exemplaribus proba-
tiffimis : fuo-vetaurilia . Ucrunque defenforem inveniet ; illud Feftl au-
ftoritace niticur : hoc Quintiliani & Livii , quod ex cribus diverfi pe-
neris hoftils Tauro , Sue , Ove denominacur , quibus hoc loco cum af-
fentiacur Caco, anciquam vocem recinebo, nec qusram num folitaurilia
ad tres hoftias percineant, an ad Taurum tantuni, ceu illa Virgilii:
Cum faciam vitula pro frugibus .
.aut ha;c .• C.tfis prtmum de more jwvencis ,
j .^ Exorat pacevii divunt .
Interea dum circumaguntur fuovetaurilia , vifne pompam fpeflemus,
& antiquum ritum ? Nam religione quadam tacli librarii multam ve-
tuftatis effigiem hic reliquerunt , non omnem tamen , ut : beneque eve-
jiire finas , quorum extremum firis in Vi6toriano codice fcribicur . Eo
ulum Livium video .• ne ifluc fupiter Opt, Max. firit : eo Plautum :
Fer deos atque honiines dico , ne tu illum agrum
tuum firis unquam fieri .
:Nec non : Mars pater , quod tibi illuc porco neque fatisfaBum efl , te
hoc porco piaculo • autumo enim iHoce porco & hoce porco efTe oporte-
re . Sunt alia qus ad librarios item refero , non tamen ad prifcam
fcribendi rationem , ut : mando tibi Mani ; nam Mani loco illius quo
ufurus erat in facrificio, fupponitur . Quare Manli potius, quod capite
cxliv. , &, cxlv. ufurpat Cato . Similiter : nominare vetat Martem ;;e-
que agnum , vitulumque . Si antiquas editiones , ubi vetat raatrem ex-
euditur , infpiciamus , Martem ab Aldi officina emanafTe, dicemus . Hoc
K 2 matrem
7d E P I S T 0 L A
matrem tandem quale eft ? Porcam autumo , hoc eft naturam qua fce-
mina: funr j ideo in facrificiis cum porca immolaretur , porcum foemi-
ram nominabant , vocabuli obfcenitatem cvitantes . Qua dc re , ubi
'in Varronis lib. ii. R. R. editum cft naturam in virginibus appellari
■porcum , efle debere porcam , ut nonnuUa exemplaria retinent , arbi-
trabar . Cur vero neque agnus , ncque vitulus in facris nomen ha-
beant , alii alia afferunt , qux nos mmime morantur • Hoc conftat in
Catone non nominari , & fuovetaurilibus comprcndi . Porcus nomina-
tur . Perfpicuum ctiam eft nos verifnnilia fecutos capiti cxxxiv. por-
ca pr,tci(lanea refte exemiffe , fi cum diis pra^fabantur , porcam nomi-
nare non liccbat . Itaque nomiitare vetas ( illi cui facrificium peragen-
dum mandas ) matrem . Reponamus amplius a Politiano edocli dul/ita-
•vit pro (htbitaverit , quod ad facrificii procuratorem refpicit . His no-
bile carmen ex Horatio tibi exfcribam , quo propofita illuftrabo , te-
que a molefta cura reficiam.-
j4gricol£ prifci , fortes parvoqne beati ,
Condita pofl frumenta , levanics tempore feflo
Corpus , & ipfum anitnum fpe Jinis dura fcrentem ,
Cum fociis operum , & pueris , (Hf conjuge jida ,
Tellurem porco , Silvanum lafie piabant,
Floribus & vino Genium memorem brevis tevi ,
Cum plurimum interfit rufticarum reruni pericum , ac nloribus com»
pofitum , habere villa: prsfeftum , parum vifum Caconi de villici of-
ficiis capite v. prajcepiflTc; iterum de eadem rc cap. cxlii., & cxliii.
agere inftituit . Primum eft : Quie doniinus pr.ecepit . Probafne hoc
lincerum ? Qiiidni ? At Catonianum ? Nullo modo , fi antiquuin Vi-
€lorii exemplar legeris , ubi hsc : Qihe domino pneceps . Quibus ex-
tremis fi particula it apponatur , ea fic fententia qu£B mihi pulcherri-
ma atque optima vifa eft . Frxcepfit autera pro prcvceperit , ut vetu-
ftiffimi uiurpabant . Fortafle tamen infanire tibi videbor , quod boni
quid atque elegantis fenfus hinc poliiceor . Et infaniam pcr Jovem , fi
prxcipio , ut vulgo fit , hoc in loco interpretem.ur . Id primigcnium
■(peRo , ut antec.rpio , prtcoccupo , pr.tvideo . Quapropter qux domi»
no villicus prxceperit , idem fic intclliges , ac <\ux viliicus pra:viderit
in rem domini fore . Hac fignificatione perraro ufiirpatur , tamen eam
numeris concludit vates :
Omnia prtecept , atque animim mectim ante peregi .
Itcm hoc alio carmine :
Exultatque animis , & fpe jara pnecipit hjlem .
Quan»
S E X T A. 77
Quanquam quid perraro ? Nihil hoc frequentius • quod enlm alicui
prascipitur , id quod bonum atque illi utile fuiurum pr^vifum eft , prae-
dicatur . Er quoniam nemo in bonum & fruftuolum natura non duci-
tur , tanquam mandatum quifque fequitur , quod fibi profuturum co-
gnofcit . Propterea quicunque aliqua in re optima demonftrat , a prs-
cipiendo , hoc eft pra:videndo praceptor , & pra:vifa prtvcepta & ha-
bentur , & dicuntur.
De villici officiis hoc folum tibi confiderandum trado , ut qui
mihi femper utilia prsecepifti , priftinum munus nc deferas . Sunt
alia illis finitima qus de legendis vendendifque fruftibus per feptem
capita digeruntur ; quippe fi dominus , ut his moribus evenit , do-
tneftic£E rationi intereflTe dedignetur utique villico cedunt . Hsc nos
non prstervolamus . Capite igitur cxlv. de legenda olea fancit qusedam
perutilia Cato , quas tam ad dominum fundi , quam ad condu6lorem
pertinent asquo jure . Ad condu£loreni hzc : legulos quot opus eru-.it ,
pnebeto & Jlriciores . Si non prtebuerit , qaanti conducfur/i erit , aut lo-
catura , deducetur . Cum ad vetercm fcripturam proditam a Vi6lorio
JiBores me converto , repofiti Jiri&ores pcenitet : cum Vi£lorium , qui
praeftantillimus in hoc genere floruit , fpefto , acquiefco , & confirmo.
Tamen ne nimia; verecundia; a te damner , perpende mecum pro tua
virtute & acumine , quid fequendum nobis fit ample£lendumque . Alios
efle legulos , alios ftri£lores aflerit Vi£lorius , hoc eft , alios qui de
■arbore pendentem oleam legunt , alios qui e terra caducam : illos Jlri-
Rores , hos leguhs vocari . Quod probe animadverfum eft . Nihilomi-
iius leguli nomine utrunque concludit Cato , quandoquidem five de ar-
bore , five de terra quis oleam legerit , femper legit : leguli , ait
'volunt uti olea caduca quam plurima fiet , quo plus legatur : Fa&ores
vti in tabttlato diu fiet , uti fracida Jiet , quo facilitts efficiaiit . Ubi
ftriftores qui caducam oleam quam plurimam malle debent , quam le-
^uli , quo citius legant ? Legulos itaque eos efl"e videmus qui penden-
tem oleam , quique caducam de terra legunt , dum cupiunt potius ab
humb legere , quam de ramis y quoniam eo modo opus celerius ab-
folvunt , & ad id etiam pueros ac mulieres delegant . Sed attende a-
lia quae ex capite cxlvi., quo olea pendens venit , tibi commemorabo :
Si enlptor legttlis & faSioribus qui tUtc opus fecerint , noii folverit , cui
dari oportebit , f dominus ■volet , fol-vet . Ubi firiiiores qui neque ad
legendam oleam praefto funt , neque , perpetrato opere , ad mercedem
accipiendam ? Latent fortafle in legults ? Latent profe£to , ut ex his
clarius cognofces : ajpdues homines quinquaginta prxbeto , duas partes
• ■ ' Jlri.
yZ EPISTOLA
flriBo)^m prabeto . Legulos ad opus afliduos L. prc^Ebeat condu£lor , ex
quibus duas partes nriclorum. parec ^ fiquidem diflitilius lcgitur olea cx.
^rbore , quam e terra acervatur . Redcamus ad prima : lcgr.los qttot
opus eytiiit prcvbeto . His &. ftriclores & kguJi comprenduntur ; addic
■tamen & ftSores , quos accipio qui ligna csdunt , atque ad cogenaum
•oleura in torcuiarium fcrunt . Pergit lex .• Ji iion prabneris ( nam fic
potius quam pritbtterit ) quantt conditclum erit atit locatum , deducetur ,
Tanto minus debebitur . De fiindo ligna & oleam ue deportato . En quid
ftatim prohibetur : ne ficlores ligna , ne leguli oJeam furentur . Ad
ii£lorcs iliud ctiam cap. Ixvii, Ipeclat : Jigna in torculario ne ccedant ,
C^ii igitur recentioribus fe&ores , antiquis fiBores erant a ftco .
Poilquam de olea Icgenda Sc facienda qua: flipulari dcbeat conduflor
inter fe ac dominus , commemoraflet Cato , pr^vidcns fore , ut multi
pendentem potius fruftum , quani coa£lum e cella mercatori tmderent,
his quoque confulendum ratus , certas leges & conditiones conftituit ,
quas In rem domini efle videbat . Ad paclam itaque pecuniam acce-
dat , inquit , olei oIiva:que tam caduca; , quam ftri£liv£ ccrtus mo-
dus , & reliqua quiE ipfius vcrbis reddara : Modio oleario menfum da^
to ungttinis pondo X. Ponderibus modtifque domini dato iri primx cotulas
duas . QujE partim obfcura , partim aperte vitiata , Obfcura fiunt, ma»
le interpuncla ,- clareicunc fi fcribamus : modio olearto menfum data ^
Unguinis pondo X. ponderibus modiif-pie domini dato . Illa ad mcnJuram
oUvarum quas dominus fibi recipit , Jpe£lant : hac ad vaJa torcuJa ,
ne atterantur . Dcpravata Igitur reliqua . Popma tri expandit in rem
illam , quod non contemnerem , fed valdc admirarer, fi proxima pri*
Tiiie cotulas duas convenirent . Equidem quod tradat Cato , aflequi vi»
lus Jlim , vcrba tamcn reponere mihi non affumam . Pro vafis castero-
que inftrumento , quibus ad oleum faciendum redemptor utitur , quid.
domino cfTe Jblvendum video , ne gratis prxbeantur , Catonc prsJer»
lim legislaiore . Propter quod conjiciebam , quid vetuftace elilum . A
Politiano plura exJcripta habco irs prs prfr/ne cotulas duas ; eademque
in exemplari ad S. Rcparats leguntur hoc exemplo r iri pri prinue co*
tidas duas . Qii3f explerem .• /. /•. /. pre^urte privts primte cotulas duas^
nempe pro trapetis caeteriJque inftrumcntis dato olei cotulas duas iii
Cngulas prefluras primas , quantum dominus dum Juo fumptu oJeum
cxpnmlt , fa£loribus dat , ut capitc Ixvii. indicatur , quod huc cdu-
cam j ad ifta emm intelligenda maxime confert : FaBoribus dct i>t fn*-^
gulos faElus olei fextarios , hoc eft cotulas duas . Erunc camen qui pu»
tent , primx odari, quod eft longe .fecus ; nara. ter uiinimum fa£lus
prelo
T —T
•prelo fubjicltiir , ideo liaud a;quum effer ex fingulis pretfurls binas co-
tulas exigere , dum de extremis minus lluit . Propterea interponitur
p;-m.e , ut niodus fervetur , & qualitas exiRat ; quod primz preffuras
oleum melius & purius . Id ex Coiumella de oleo conficiendo lib. xii.
Cap. L. loquente confirmatur: 5"/«f, inquit , in cella olearia tres labro-
riim ordiiies , ut unus prini.f^ nottC id efl primx prcjjjuris oleum
recipiat , alter fecundie , tertius tertix / nara plurimmn rcfert non mi~
fccre iterationem , multo mimts tertiationem cum prima prejfura , quo-
hiam longe melioris faporis efl , quod mir.ore vi preli quaji lixivum de-
fluxerit . Ha;c de codice S. Reparatje . Politiani autem fcripturam fo-
lertiorlbas perpendendam relinqud • notsE enim S quid aliud Indicare
videntur. Quod quid fit , non me affequi fatcbor,
Abeamus e torcularlo In vineam , ubi livai vendends praEconium ti-
bi canam : locus vinis a. d. k. OJobr. primas dabitur , fi non ante ea
exportaveris , dominus vini quid volet , faciet . detera lex quie oleie pen-
denti . Qiise extremo capiti cxlvi i i. Iterum fubneftuntur librarlorum
opera , per quos tanta in turba & perturbatione verfatur Cato . Cs*
terum hic locus in quo prave fcriptum eft exportaverit , admonet ut
alia vitia In iftis legibus indlcom , ut de olea legenda : fl fumpferit :
pro Ji fumpferis : ut de olca vendenda : ne quid eorum de ftindo depor-
tato . Siquid deportaverit , melius deportaveris ^ item : Ji non reddet ,
aquum folifito , reddes quidem : ut de vino vendendo : vinum accipito
ante K. Jan. primas : fi non ante acceperit , nempe acceperis / ut de-
tnum de vendendo pabulo .• prato ficco decedat , quod credo decedas ,
ut aiiteriora occipito , & poR:eriora dededtto concurrant .
Sed in IIIo de \'Ini venditione hoc ampllus : quod admenfum erit ,
pro eo dominus refolvtto ,• legendum enim domino vel dominum , ut In
Plautl Bacch. Ego ad formn ibo M fvlvam militem . Illud tamen mal-
lem , cum in optimo exeniplarl Invenerit Politiahus rem folvito non
refolvito . In hoc vero de Pabulo vendito . Q^ia vendas , finis dicito .
"■Pabtdum frui occipito ex K. Septcmbribus . Prato ficco decedat , ubi pi-
rus florere ceperit _,' prato irriguo , ubi fuper inferque vicinus permittet ,
tum decedito . Prima fcriberem: Qua vendasfini, dicito , ut cap. cliv. :
qua fini culeum capiet . Deinde .• Pabulum frui occipito • unde frui in
contextum venerit , me latet . Antiqus editiones fi.ni oftendunt , Po-
litiani autem liber fieri , quod interpretor .• pratum poffe fierl pabu-
lum : hoc eft , ex Cal. Septembr. liabebis pratum cum herba aptun:
ad pabulandum , ut fraus tollatur - nam , pabulo vendito , ferius fe-
cant quidam , quo plus foeni tollant , & detrahant pabulo . In rellx
quis
8(5 ^PIStOlA
quis conjeceram ollm permittet fuifle permutet , nempe cum vlcinus pe«
cudes alio egerit • neque improbaveram permittct , dummodo ad id fi-
gnificandura acciperent , quod carmine extulit Lucretius :
Ejl alio ut pojftt permitti longtus alter .
Nunc epiftolis Florentia miflis , ccrtior fio apud Politianum promit-
tet legi . Icaque fenfum collimavi , non vcrbum.
Reftat ex fru£luariis Jegibus quod Ovium fru£lum refpicit , caput
cl. , in quo vox ferarios explananda fuccurrit de vetuftis exemplaribus
per Vi£lorium dcprompta . Quod quo melius excquar , primum Cato-
nis vcrba exfcribam , deinde quid de iis fentiam , fubne£lam . Inter
Ovium fru£lus recipitur domino , quod me»fe X ab coa&ore releget por-
cos ferarios . In Oves denas Jingulos pafcr.t . Quaeritur quid fit porcus
ferarius . Vetufti libri excufi Porcos feSarios amplexi funt ; & qui pri-
mus in Caconem id inegit , dcceptus videtur a Pompejo Fefto , ut hic
non incorrupto PJauti loco fuccubuit , Feftus quidcm feclarium Verve-
cem opinatur , qui agnorum gregem prxcedens ducit . Atqui Plautus
in Capt. vitiato quamvis carmine , aliud oftendit :
Tura lantt autem qui concinnant liberis orbas oves ,
Qui locant cteciundos agnos , & duplam agninam danunt j
Qui petroni nomen indunt -verveci fe&ario ,
Eum ego fi in via petronem publica confpexero ,
Et pctronem & domintim reddam mortales miferrumos .
Conqueritur itaque parafitus vervecem petronem , nempe durum &
annoium nomine fe£larii vendi : Se£larius icaque petroni opponicur -
propterea ie£tarius tenerae atque optimx carnis ^ ideoque juvenis : pe-
tro autem dura; , ficcas , atque annofae . Verum qui le£larius eft , cz-
terifque fe ducem prxbet , aetate etiam , & amplitudine csteris prs-
ftare debet : minime igitur recentis aetatis tenera»que carnis . Quo er-
go nominc petronem antecedet ? Jam patet mendofum efl!e carmen , & fc'
rarium reponendum . Porro fcrarius a lero, a quo etiam 'porcus Jerarius ,
cujus gregem cum Ovibus etiam cum Vaccis paftores abigunt in montes,
Jeroque & Iierba pafcunt , quoufquc defcendant , & a;re permuccnc .
Reliquum eft ut paucis liibjiciam Cal. OHob. primas , & C.il. Jan.
primas ex juris prudentia , qua Cato utique excelluit , derivari ; ideo
apud Scaevolam Cal. Apr. primas , apud Ulpianum Cal. Mart. primas
leges ; & primas accipiunt qus proximx futurae funt , quod eclam po-
nunt , uc Paulus : Cal. Novembr. qme proxim.e futar.e funt , ut Mode-
ftinus de ufuris & fru£libus : quos ei reddam Cal. Juliis proximis cum
fuis ufuris placitis inter nos.
Avo-
S E X T J, 8t
Avocatur poftea Cato , & in diverfa rapitur , interpofito Cuprefli
cultu , qui quaedam perpetua iifque de quibus fcripfmius , finitima con-
tinuaverat . Quapropter & ncs non Catonis , fed librariorum ordinem
cooimur fequi . De CuprefTo itaque Tarentina cap. cli. ex Pcrcennio
Nolano nonnulla interponit , qus capite xliix in univerfum de toto
genere docuerat . Cave igitur, fufpiceris utra fint Catoniana ; Plinius
enim de Cupreffo f^pius & verbofms egifle Catonem , quam de caete-
ris , aiiirmat . Itaque fi fspius , non uno loco . Nunc perquiramus ,
fiquid non deceat . Semen Ciiprejjl Tarenttn^ per "ver legi oportet : mate-
riem ttbi Or^etir/i flavefcit : id ubi legeris , in fole ponito . Quid ma'
teria cum femine , quando titulus de femine legendo , ferendo , & pro-
pagando agere pollicetur ? Nonne capite xvii. icriptum eft : Cuprefii
materiera qtiidvis a;r,ii maturara ejfe & tempejiivam ? Nullus itaque hic
materise locus . Matttrum edcbatur olim , a quo quid editores fecutos
averterit , video : fi Cuprefli femen per ver legi oportet , cur matu-
rum ubi Ordeum flavefcit ^ maturum enim legendum ? Haec folvendo
impares ad aliud declinarunt . Neque ignavise arguo . Scire autem li-
cet Ordeum inter frumenta praecocius tam cito ad maturitatem percur-
rere , ut fspe extremo vere meflbrem invitet . Quare optime Cato
dum Cupreifinum iemen per ver legendum piodidit , maturitatis fignum
a flavelcente Ordeo dedit , quod & vere fit , & a verna temperatura
pendet ,
Ut CupreiTi Tarentinae cultum a Percennio Nolano acoepiPe fatetur
au£\or , ita a Manliis de extergendis doliis quaedam qua; titidus nunc
obtinet : De fcopis virgeis . Quibus in caput clii. revocstis , ad ca-
put cliv. tranfeundum eft , ubi vinum jam capite cxliix. vendiium ,
mercatori admetiamur . Id qua via fiat , ac fme m.oleflia , eg'-eoie
docet Cato . Cum enim vinum vendimus , duo inrommoda fequi non
ignoras , alterum de menfura , alterum de vino irr.n . Primum ciuod
vafa quibus admetimur , plerunque majora fiunt , quam modMS poflu-
lat ^ ideo fignis squa menfura finitur . Hinc frspe contrcverf a: inter
emptorem & venditorem oriuntur , dum alter ad fgnum convenire vi-
num affirmat , alter negat . Hoc ut dirimat Cato , ;ubtt , rt!.: jim
ciilettra capiet , ut labrum perforetur ; effluet enim vinum , cum erit
culleum , & altercatio tolletur . Alterum incommodum declinat , imo
labro peiforato , qua vinum de dolio aicendere in J?Kium vult , Siciui-
dem dum educitur de dolio vinum , quod in imo eff { ubi fa;x ple-
runque ) ut facile exhauriatur , ab una parte dolium attollunr . Quo
fit ut agitata fzx cum vino confundatur / quod propterea reipuit em-.
L ptor .
82 EPISTOIA
ptor . Immoto igitur dolio per fiphonem evocat Cato de dolio in la-
brum vinum , rclitla fece . Hoc non fatis perfpicuum in Catone nunc
habcmus : id ( labrum ) in fuggejlu inter dolia pofitum habeto , uti in
culeum de quo vinum falire pojfit . Non vides de quo five Politiani ac
S. Reparatae codicum de eo , & Jenfoniano de ea efle oportere de dolio?
Quoniam grandem mihi crevifTe epiftolam video , reliqua in proxi-
mas Idus rcfervabo . Vale.
D. Pacavio IV. Non. Febr. CID IDCC XXXII.
EPISTOLA VI I.
Emendatur M. Cato a capite CLVJ/. ad extrema .
JULIUS PONTEDERA ANDREjE MARANO
A M I C O S U O S. D.
o
Uod natum Pbaebus docuit ,• quod Chiron Achillem'^
Qiiod dtdicere olim Podalirius atqtie Machaon
A gemtore fuo , qui quondam verfus in anguem
Teynpla Palatinie fubiit fublimia Rom,e •
Q:iod Cous docuitque fenex , quodque Abdera fuajit ,
In Catoniana Braflica nunc contemplabimur , qua ufus eft P. R, ut
refert Plinius , annis DC. , & cui Chryfippus medicus volumen dica-
vit per lingula humana membra digeftum , itemque Dieuches , quam-
que Pythagoras miris laudibus complexus eft , & Cato nofter ut unum
inftar omnium remediorum adverllis cun£ta mala in ccclum ufque tu-
lit . Quare in omnium medicamentorum officinam venire ne grave-
re _,• ibi enim tuis pedibus callo captis , impohta Braflica, medcbimur.
Sed antequam ingrediamur , quod lupero limini infcribitur , perluftran-
dum eft : Brajfica quot medicamenta in fe habeat . Quae in pofteriori-
bus libris & melioribus , ab optimo fonce deductis , in argumencum
feponuntur . Quare intus afferrem , caque capitis clvii. principium fa-
cerem ; quod enim politiores apponunt .• de Brajfica quod concoquit ,
quis caudex , ftipes , Aiiiius , plumbeus ineptiflimum non judicaverit ?
Id unde fit , fi inquiramus , ex ea Braflicas facultate qux in his : mi-
rijice concoquit , occurrit prima , poftquam quod erat initium , in ticu-
lum evocarunt , contextum inveniemus.
Inter medicinas nunc vagari licet , fi fortc quid fucatum atque adul-
teri-
S E P T I M A, 8^
terinum vidaamus . Nas ego in iftis vitium latere credo : Et item ubi
cieijniveris , commejlo aliqua v. folia , reddent te quafi nihil ederis , bi'
berifque, bibefqite quantum voles , dum exfcripta per Politianum infpicio;
nam ederes non ederis poluit , biberifqne omiffo . Procul dubio qui vi-
no afFatim indulgent , pera£ta fepius coena , id faciunt ; ideo medi-
camento occurrit Cato ,• poftea ob hauftam Brafiicam bibes quantum
•voles .
Neque iftud fmcerum duces : Pojiea tibi deorfum "verfus ibis : Prifca
enim Politiani lettio : Pofiea ttbi deontum hoc eft dehauritum , fed ve-
teri confuetudine deorkum , alpiratione etiam pofthabita , ut aentim ,
umor , fulpur , fp.rra . Ab his proxima veniunt prima edita decoritum ,
levi tamen macula infefta .
Ad tormina hoc facit : coquito ufque donec ea commadebit bene . Nar-
ratur apud Politianum ea non inveniri . Opinatus igitur ium donec ea fuif-
fe dofiicum , quod hbrarii plerunque vel detruncant , vel corrumpunt .
Primo Brafficee quafi veftibulo perluftrato , penetrale quoddam ofFer-
tur , a quo ut profani fe abftineant , grandibus literis fignatur : De
Brajfica Pjthagorea qttid tn ea boni fit falubrifque . Q\xx nos neque
Pythagorae , neque cuiquam philofophorum fe£lffi addicti demoliri non
dubitabimus . Sed ecce ingredientibus tanquam labirynthus quidam ob-
jicitur , & verborum monftrum feptembona adlatrat . Qiiare dilioen-
■tius pernofcere ante oportct omnia , ne cxcis ambagibus irretiamur
Exfcribamus itaque quoufque facilis pateat via, ac fedulo confideremus :
-J^rincipium te cognofcere oportet qtue genera Brafjicte fint , & cujufmodi
naturam habeant omttia . Ad falutem temperat , commutatque fc fe fem-
per ctim calore , arido , fimul htmiido , & dulci , & amaro , & acri .
■Sed quis vocatttr feptembona m commixturam , natura omnia hac habet
Brafjica . Quorfum ifta recidant , & ad quem auftorem cuncta fpe-
ftent , perlibenter ex te fcire defidero . Mihi quideni Pythagorici cu-
jufdam e plebe , aut Galenici pleraque deliramenta videntur . Etenim
Cato de Braffica generibus primum fe di61:urum proponit , deinde de
facultate ac natura : in iftis fit fecus ; de vi primum ac virtute quje-
<lam prsmittunt , atque enuntiant . At quam infulfe , dii boni .' Age
itaque tentemus , ut germana diftinguamus : Principium te cc^nofcere o-
portet quie genera Braffae fient , & cujufmodi naturam habeant omnia .
Hanc formulam a Catone prxpofitam, ut folet , exiftimo .• reliqua uf.
<iue ad illud .• nunc uti cognofcas , tanquam inferta atque aliena fi fun-
ditus repudiaveris , exploratum habeo , neminem id non probaturum .
Ei primum poft cujufmodi interpofuerunt ; ideo fbrmulam extremam na-
L 2 turam
84 EPISTOLA
turam hr,bea,it omnia iterum poft in cotnmixturam repetunt 5c inculcant .*
natura omnia h<ec habet Brajjfwa . Infcriori tempore ex alio exemplari
rcdintegrata formula , pars abfcifla rclicta quidem , led difcriminis er-
go paululum immutata . Propterea iilud in commtxturam quod apud Jen-
lonium incommixta eft , infititia a Catonianis fejungit . Qiiid autcm in-
commixta ? Si ad fuperiora calidum humidum refero , male rcferoj quia
inter fe illa mifceri & confundi tradunt . Fortafle interpretis monitum,
hic incommixta , videlicet cum aliis non confufa , fed germana incipe-
re. Illud etiam prjetereundum non efl: in duobus antiquis codicibus non
feptembona ab Urfino inventum , verum feptembrina j quod vernaculum
iTiorem redolet , & barbari auSloris inditium facit . Csterum ( quod
non ncgabis ) feclufa a nobis vana , frigida , otiofa , non modo non
digna Catone , verum etiam non Catoniano vcrna fme rcpreniione afl!e«
rere pofllun .
De alienis fatis . De Catonianis jam videndum . Altera cfl crifpa l
apiacon vocatur . Apud Politianum legitur: Apia convocatur , lcu ab o«
mnibus vocatur , vel pro fimplici voc.itu/ . Jenfonius icem .Apia ex«
cudit . Piinii codices modo apianam ponunt , quod etiam Georgius A«
Jexandrinus in Catone nominat , modo apiacam j ideo , fi apia convO''
catttr repudiabis , cx apiacoii apiana habeto ,
De tertio BraiTicae genere quod Lene dicitur , adjicit Cato : & pri-
tntim fcito de omnibtis Brafftcis nulla efl ilUtis moHi medicamentofior . Quo«
rum extremum in Vi£torii codicibus atquc Jenfonianis & BAiyschianis
libris meJicamento eft . Quod longe melius reputabitur interpretaniibus
nullam Eraflicam vi medica cum crilpa efle conferendam.
Si bis die apponitur , dolorcs atiferet , & ftquid conttifum efl , ertim-
pet . Erunt qui vetuftarum editionum fcripturam mallent ; quippe ma-
gis Catoni nropria : Bis die id apponito , & reliqua .• fiquid contuftim
eji in fiquid condufiim vertere , quod paulo ante docuerat Cato : ad
omnia vvlnera , tumores eam contritam imponito . H.cc omnia ulcera pw
gabit , fanaque facict fine dolore . Eadem tumida concoquit , eadem e*
rumpit . Neque diflimilia cx Catone laudat Plinius : ftc etiani fiflulas
eluxrtas , (i^ timores evocari , quteque difcuti opus fit . Quamvis eltixa'
tas emendem cdamque & lux.7ta tum ex Catone in quo rc6le : & luxatum
Ji quod ejl , tum ex Pfeudoplinio ( ita enim libri qui cum Latinis me-
dicis rccenfetur , fallocjue Plmii nomine proditur , au£lorcm voco ) de
Plinio tranfcribente : Fifttdas atqtie luxata difctitere , non tamen infi-
cior id antc nos ab Harduino animadverfum .
Et fi voles eam confe&am , latitam , ficcam , fale aceto fparfam ef-
fi,
/
S E P T I M A. 85
ft , fahihrius nihil ertt . In quibus do6liflimos interpretes fugit confe*
Siam icribcre pro confeSlam , & fiBam pro fucam ^ neque enim ficcam
arefa£tamque aflumendam in cibum jubet Cato , verum crudam, ut in
his declaratur . Quo libentius edas , aceto mulfo fpargito , Mentam ftc-
cam & Riitam Corinndrum feSam . Sed hic quoque fitlam non fe&am
malo , Vcrumtamen id de Mentha fuipiceris cavebis , Apicio ficcam
Mentham ad condimenta revocante . Quod pofui , clarius oftendunt
quas iequuntur : Verum morbum articularium ntd/a res tantum purgat ,
quantum Brafftca cruda , fi eam e^les cttm Ruta & Coriandro concifam.
Non prajtermittenda etiam funt qus de hoc loco exlcripfit Plinius , quo
melius alter au£\or ex akero illuftretur : prodcffe etiam tradit ( Cato )
capitis doloribus , oculorum caligini ^ fciniillationibufque -vel fiomacho prte'
cordiis crudam ex aceto & melle , Coriandro , Rtita , Mentha Laferis
radicula fumptara acetabuUs ditobus matutino . Ex quibus fcintillatioiiibus
ad quid Catonianum referrem , non inveniebam y nam Cato hoc nio-
do : de capite & oculis omnia deducet . Deducuntur autem quK eo de-
ftillant/ igitur melius dejlillationibufque . Qiiod etfi magis probem quam
vulgatum , de utroque tamen ambigi poteft , cum Pieudoplinio , qui re-
liqua iumpfit , id videam deefle . Hoc valde me movet , quia liber
ifte ( quod femper facio maximi ) nulla interpretum cura interpola-
tur . Idem fcripcor pro Plinii matutino reicribit mane jejunis ^ unde in
Plinio fuipicio oritur , depravatum ne fit ex mane Jejuno , an Jejuno
omiifum j id enim fervandum etiam Cato mandat . Tu qaid confti-
tues , fac fciam .
Non alienum quoque duco ex primis editionibus repetere : Jt lienes'
turgent , & fi cor dolet , & fi Jecera , aut pulmones , aut pr,ecordia • fi-
quidem editores cateri ab Aldo ad Meurfmm qui poftremus Catonem
excudit formis , Jecur fubftituerunt . In Csfenate codice mendoie icribi-
tur fuecura , u ex duobus it fa£lo : igitur fi Jeciira , ut litera u in re6lo
jectir , fervetur in obliquis.
Veteres fimilicer editiones in fequentibus magis Jaudo & tibi probo ;
M Ji uteris , omnes articularios poteris expellere , quam Aidinum : articti'
lares morbos , aut in fequioris statis libris qui Viciorii gratia vigent ;
nrticulos. Nam articularius qui morbo articulari tentatur , ut fpeneticus ,
hepaticus, ftomachicus qui ex fplene , jecore , ftomacho agitantur . Plau-
tum quoque fic locutum memini :
Nec podagricits , nec artictdarius efl quem rus ducunt pedes .
Repofito ex antiquis articularios , 3 pofterioribus iufcipiam pro expel»
lere experiri quod eft liberare , expedire , quale illud Plautinum in Mercat.
C. Fffn
8(J EPISTOLA
C. Vifn me experiri ? L. Volo . C. Mercedem mihi iJato .
His jiinguntur alia quae de eodem verbo experior dubitationem mo»
Vent : Nulliis fumptus efl , & fi furnptus effet , tamen v.iletucliiiis caufa ex-
perirer . Viftorianus enim liber vetuftus ultimum in experirus vertit for-
tafie de experiturus contra£\um . At qui cxperimentum facit , nonne ali-
quid in id pro quo connititur , impendit? Quid igitur experiri impen-
dere cfl:, ut potiora confequamur. Neque aliam efTe Catonis fententiam
jntelliges , fi vcrba paulo diligentius diftribuantur . Nu.lhts fumptus efi ,
(^ fi fumptus ejfct , effern tamen v.rletndinis caufa experirus vel expC'
riturui . Quod fi negas ; oge quam minima licentia utamur , litera una
in e :perirus mutata : Nullus fuinpttts efl ^ & Ji jumptus , effet tamen valc'
tudinis catifa experitus , id cft ob valetudincm fumptus eflet . Jam tenes
apud prifcos ncn expertus , ut politiora ingenia mox contraxerunt , in
ufu fuiflb , fed experitus , quod FcftLis meminit j, & alia ab antiquo
perio derivata ufuque trita confirmant , ut peritus, imperitufque .
Hunc alius contingit iocus , quem eodem Viftorii & Politiani libro
jlluftrabimus : omnis qui infomniofus efl , hac eaclem curatione famim fa-
cies . Qua; fucata & pi£ta vetus leflio declarat : omnis vel fi quis efl fc-
viofus . Senes minimum dormire novimus; ideo feniofus qui , ur fenes ,
afliiduis vigiliis maceratur. Confirmat & Plinius Catonis fcripto, dum in-
fomnia vigiliafque tolli deco6ta Braflica refert . Hxc ad vctcrem fcriptu-
ram explicandam ita ad te dabam , non ignorans plura alia efl"e incom»
moda quibus afficiuntur fenes .
Aliquo intervallo disjunfta ifta qux ab omnibus recepta funt, in ho-
minum manus primus fic cmifit Aldus : clato edat fi poterit ftne pane *
fi >wn , panis parum ibidcm madefaciat . Plura ediderant Jenfonius &
Bruyfchius: rt^/z/o edat , fi poterit fine pane : fi non dato panem parum^
ibidem madefaciat . Sed diligentia omnibus anteftat Politiani liber , &
Cxlenas : dato edit: fi poterit fine pane / fi non dato pane , purtim ibi-
dem madefaci.it . Nempe , nullis pigmentis intinflum ibidem madcfaciat ,
ut ipfe quoque panis medicatus fiat . Recepi una perlibenter edtt pro
edat , quod ijcpius ufurpat Cato hoc capite _,• talis enim fcribendi mos
vetcribus fuit, ut Nonius indicat , exemploque confirmat. Ed im Sik pvo
ed.-ra . Cascil. Afor . Nihilne tibi ejfe quod edim? Nov. Bttcula : quod
editis , nibil ejl . Plautus Po^n. Eji domi quod edimus , ne ms tarrt
contemptim conteras . QLiare mendofa item in Cziont: Qtio libentius edasl
faulo h.bentius eles : fi eam edes cum Rt-.ta .
Verum enimvero majori vitio involuta fiint quae continuo exfcrl-
bain : jETr fi ttsfJieir eo lotio locos favebit , nunqu,m ii virofi Jient . At ,
inquies ,
J
S E P T I M A. 87
inquies, ubi vltium.' Numquid hsec non optima atque integra habetur
fententia ? Habetur quidem non tradita a Catone , led a correStoribus
efficla. Ex Vitlorii libro fallacia patet ; ibi enim fcriptum eft : nmiqita-
mum feri fient . Et haec quidem depravata nemo non videt. Tamen hoc
quam eo modo, malo. IJm quod in Csfenate exemplari cum [cyI con-
jungltur , fitque tin[eri , oplnor immutatum ex ti five priica fcribendi
arte eiel . Itaque : & fi mulier eo lotio locos fovebtt ^ nimquam eiei feri
fient . Qtiod eft , nunquam ieri erunt ad ea qus a partu iequi iblent ,
emittenda. Quas quo plenlus cognolcas, proxima perpendemus : & fove'
re fic oportet : ubi in fcutra fervefeceris , fub fellam fnpponito pertufam ,
eo mtilier ajfulet, operito ^ circttm vefiimenta eam clato . QLubus prmii e-
ditores addunt ante fub ^ f'^*<^ ■, & demunt operito . Illud minus neceffa-
rlum exiftlmo nunc, ollm fecusy quoniam fceta mulier mox aflidet , nifi
quis ad iellam transferat , & faetie iellam eam acclplat, qua; enltentl mu-
lieri llipponi folet; alterum otioiuni nemo non fatebitur ; quld enim 0-
perire , nifi circum mullerem veftimenta apponere ? .
Tranfit deinde Cato ad Braflica erraticae medlcamenta, ex quibus ea
commemorabo qux dura allls remedla oftendunt ipla medicam opem ex-
pofcere videntur .• tibi ejfie volet , carnem affam dato . Si ejje non volet ,
dato Brafftcam tritam & panem . Ecquis contraria contrarils confundi
non videt? Efie dum quls vuit, cur aflam carnem reipult , trita potiu5
Braflica contentus & pane ? Cur •'' Qiila non caro aflli datur , led afmi-
na. Antlqui llbri , ut fcriblt Vi£lorius, non carnem ajfiam habent , ve-
rum carnem afinam . Qiia de cauia neque Viclorius id receperit , neque
poft Vlclorium qui Catonem illuftrarunt , rae prorfus latet . Afminana
profefito inter ea quje alvura lenire iblent , & facile defcendunt , vetu-
ftiflimus au6\or Hlppocrates de vlctus ratione commendat . Id voluifle
Catonem locus ipfe declarat ; nam qui purgandus erat , ibrbitione liqui-
da per dies VII. curat, & afminam refpuentem, ad coflam Brafficam ,
qua item venter folvitur, remlttlt.
QuaE probatifllmorum codlcum praefidio nlxus iidentlus fcribebam. U-
bi eo deftituor, nihil audeo fine verecundia, & dubitatlone. Itaque dum
lego paulo infra : & fit quis ulcus tetrum vel recens habebit , de tetrum
ambigo, quod iequltur vel recens-^ ad vetus enlm hoc mellus converti-
tur ; ut mox eadem repetens Cato in ordinem difponit : ad omnia ve-
tera ulcera & nova contritam cum melle opponito . Neque diflimiiia Pli-
nius commentatur : fi foveantur vulnera <& recentia & vetera , etiam
caranomata . Sed ulcera habebis , non vuhiera .
Nobilis fuperefl in extremo Brafficas tra61atu locus, de quo multa
multi
88 •EPISTOIA
muhi refcrlprcrunt '. 'Dcinde petigiyti parce Brajfwam opponito . Nos , t-
liorum placitis pofthabitis , ex optimis & fidelibus hbris quod ex^cripfit
Viclorius quodque in Csienate exemplari cuftoditur, Catoni reponemus ,
ac lententiam redintegrabimus . Dc petiginis porc<e By.iJJicam opponito . In
quibus ipatium quod inter primam & iecundam vocem vacat , occupaf-
fe i credo , & r/ei pr.Tpofitum petigmis fuifle Heipetiginis , ut vetuftifli-
mi fcribcbant . Quod minus attendcntes librarii & hunc locum depra-
vant, & Lu^ilii quoque , quem citat Nonlus, verfum dlflblvunt : iV/m-v/w
fcabies oriilos huic cleniqtte petigo , cum efl!e oporteat deiqtte pet.go . Sed
quid de porcie? Exime deipetiginis extremam literam , & habebls : dei-
petigini fporc.t , nempe fptircts . Neque quls id mirabitur qui in vetuftis
monumentls legerit : toltt , taboleis , confol , fingolos ; in Catone joga'
les , ifioc , patiloltnn • in Vai-rone patdola , tabernola .
Poftquam tot remedla ex BraflTica tibi commemoravl , addam etiam
ex mapicls artibus , ut cantando te exhilarem ; naufeabundum enim ex
nimia Braflica puto . Sed prlus quae paranda funt , dlicito , ut fi quan-
do tuus Muxarthus aut Flavlus de tegulls proruens luxetur , medlcinam
faclas . Arnndinem prende tibi viridem p. IIII. atn V. longam . Mediam
dijfinde , O' dito homiiies teneant ad coxendices . Incipe cantare in alio .
QLiId in aUo ? Ut iuipicor , invicem . Mox : dijfunapiter ttfqiic dum cd-
eant . Qiiid iftud ? Accipe a primis editoribus clariora : dic tina paritvr
tifque du;a coeant . In his tamen Vlftorii codex corrigit pariter In petes
verlum , nempe pedes five Arundinis icxKz extremltates . Propterca : di-
ce t(na ( cantato invicem ) ttfqtte dum petes coeant : ubt coterint , & al-
iera alterara tetigerit , id manu prende , & dextra finifira pnecide . Sed ,
inquics , cur petes ex pedes converfum retines , & probas •'' Quidni ?
Numquld pcttolus a pes petis non defcendit'' Malulfle enlm opinor ve-
tuftlorcs vel pes petis & pes pedis utroque modo Infleftere , cum a pe-
tis petiolus , ut a pedis pedictdus j vel uno tantum pes petis , quo pla-
nius petes quod aniinalis pars , a pedes & pediculus , quas beftlolas in-
dlcant, fepararetur,
Quae luxata hoc loco vlfa funt, fic in fuam fedem reftituenda cxiftima-
vi . Tonftrlna egreflRs occurrit Aiparagi cultus , quem noviflimum tra£\ave-
rat Cato, fi PJmio crcdimus ; ideo hlc item a iba iede receflit . Qiio
non contenti librarli prlnciplum ctiam demerunt : Afparagiis qtiomodo
feratur . Propter quod hoc primum videto , ut capiti caput anne£las ;
tum id ipium in iua membra digeras : Deinde fttpra areas fierctts fpar-
gito benc . Scrito fecttndum (equinothum •vernttm . Ubi erit natum , berbas
crebro purgato . Confunduntur enim vulgo : deinde ftipra areas fiercus
fpar-
S E P T I M A. 89
Tpiirgito , bene ferito . Secunditm teqninoBiv.m verntm . Nam betie ad Jlcr-
cus lpe£lat , quod larga manii fpargendum fit , five , uc expreflit Pli-
nius, humum ftercore fatiari oporteat. Reliqua etiam ex Plinio confir-
mantur ; Praterea ad lifieam ( juhet ) grana bina aut terna paxillo de*
mitti .' videlicet femine tmw tantum ferebatur . Id Jieri fecundum esquino-
ilium verniim . Et hxc quidem in Plinio integra invenimus : verum i-
fta : velli donec in femen eat . Id autem maturefcere ad ver , incendique
ac rurfus , a priftino ftatu immutata • quoniam Cato femen maturum
iieri ad autumnum fcribit , idque quotidiana intelhgentia probatur. Cui
dabimus ergo vitio ? Plinione , ut plerique folent quidquid humanarum
rerum viciffitudine in Plinio contigit , aufilori vertentes reprenfioni ? Qui.
poffumus ? Primum ifte aliena refcrt , in qua re nemo poteft decipi , de-
inde plana & omnibus nota . Vides igitur an nobis ita fcribentibus re-
clamandum ht ; velli donec tn femen eat , id autumno maturefcere , ad
•ver incendi / ex autumno enim vel pcr contra£lionem notato , ut eve-
nit , vel extremis vetuftate detritis , faclum eft autem , & alterum ad
•uer fuperioribus annexum, cum ad' fequentia referatur; quippe fupra e-
tiam pofitum : tertio incendi verno .
Dum Plinio raedcri cupimus, & longlus devertimur, in Catone ma-
culam prztermifimus : quo anno feveris , fubjlramentis per hiemera operi'
to . Hanc deteximus , & toIJemus Politiani ope , qui fubjlramentis fcri-
pfit : fum Jlramentis , hoc cft cum Jlramentis .
De pernis faliendis noviflimam Catonis curani faciuntj fed vetus in-
dex quid aliud pollicebatur : Salfura pernarum , offellie Puteolance . Per-
nas quidem in fallura video , & de carnario fufpenfas, offellas non vi-
deo , quod fortafle vetuftas inrerceperit ; nifi librariorum falfamentum
fuifle dicamus , quid eflet perna dum declarant . Profeclo argumentum
extremum ex lis quse feorfum edenda curaverat Vi6lorius, ab optimo,uc
puto, codice deprompta , conje6luram dat, cum omiflfa perna, infcribat : de
faljura offellte PuteolaniV . Varro nihilominus ex Catone pernas memo-
rat, neque adiicit oftellas . Sed forfiran requiris quid de cKteris indici-
bus, quos capitulis fingulis pra^pofuit Vi6\orius, cenfeam . Si eos exci-
piam , qui ad Catoniana redintegranda neceflfarii inveniuntur ; quofque
ut Catonianos reponendos fcripfi , de reliqua turba , ut vetus proverbium
ufurpem , Accio idem quod Titio jus ejio apud me .
Hxc erant pracipua quje ad Catonem illuftrandum pertinere exiftima-
bam; ideoque de Catone tecum loqui definam, fed efl^e tecum non defi-
nam , proximis diebus qus ad Varronem , executurus . Interea cura ut valeas .
D. Patavio Idib. Febr. CID IDCC XXXII.
M EPI-
fo E P I S T 0 L J
EPISTOLA VIII.
Emcndatur Varronis liber /. dc Agrlculcura in caput XIV,
JULIUS PONTEDERA ANDREvE MARANO
A M I C O S U O S. D.
Blnac a te cpiflolae in eandem fermc fententiam rcddita» mihi funt , alte-
ra VI. cal. Mart. altera prid. cai. ealdcm , quibus ex Varroniana meC>
-fe promiflum Ipicilegium ut tibi in viliam referrem , poftulabas . Jam
retuliflem, nifi permolcftx occupationes me invitum alio avocaflent. Sed
ecce adlum .• aream expcdito & tribulum , ut tibi grana exteram , & tu
quod levilfimum erit , evannes . Itaque cum tribus voluminibus qus in
villa & circum villam , in agris vel faltibus a colonis aut paftoribus a-
genda funt , Varro fit complexus , quorum primum eft de agricultura ,
aJtcrum de re pecuaria , tertium de villaticis paftionibus , icribam nunc
de eo quod ordine ac natura primum eft , deinceps reJiqua eodem mo-
do conabor . Utar autem horum librorum diftraftione ab omnibus fer-
me recepta , & utar tanquam argumentis quibuidam, non ignorans con-
nexa quondam omnia , & perpetua junflura inter le aJIigata, quse per
interpretes & librarios intercepta fuerunt , & divulfa . Incipiam itaque
a primo in quo Fundaniam uxorcm alloquitur, & hoc mittam primum :
indicabo a quibus fcriptoribus reperias. Quod ultimum in antiquis exem-
plaribus reperttas invenerat Vi£torius , neque tamen probabat , cum an-
tiquius haberet repetas , quod inter excufa ab Joanne Parvo vagaturl.
Id certe non contemnendum .• verumtamen aut vetuftum reperitas potius
exiftimarem , aut una inverfa Iiterula , repetitas ; quid enim iiJa , quse
proxima conneftuntur : ^«</ Grtece fcripfertint flifperfim aliiis de alta re,
fuiit plus quinquaginta : hi funt quos tu habere in conftlio poteris , ctim
quid confulere voles , aliud indicant , quam ab iifdera fcriptoribus rufti-
carum rerum praecepta efl^c fjepius rcpctcnda ?
Recenfet fubinde Varro auclorum qui Gra;ce & Latine fcripferant ,
ftomina, in quibus quanta immutanda funt, cum alpiratione minimc u-
teretur Varro ? Cujus quidem fcripturs reliquias quafdam ex antiquo
codice protulit Politianus : ut Tafius pro Thajtus , jircitas pro Archi-
tas , Plentipancs non Plenthiphanes , Teoptlus non Theophihis .
Demifl!a uxore, agere continuo de agri cultu ingreditur, & prius fecer-
O C T A V j:. 9t
nit , ut propofuerat, quae ad rufticam difciplinam , prolatamque inflitu-
tionem minime pertinere ceniebat , ne fibi vitio verteretur , quod aliis
reprenfioni dabat . Hasc capite i i. nunc comprenduntur , quze pro no-
ftra diligentia perpendemus . Ex quibus primum : tamen leflivo clie Ji
iioii dijjindereyn meo injititio fomno meridie •, -vivere mn pojjem . Accipe
quod prima cogitationis intentio mihi obtulit : tamen tejhvo diem ; eo-
dem enim modo lib. UI. loquentem au£lorem videmus : tfdi ajlate diem
meridie dividere Joleam . Neque nos ab hac fufpicione retrahlt cejlivo ,
cum id tempori aptem , ut verno , Jnberno , & fimilia . Reflituendum
quoque cenfeo pro fomno ftimnii , ut in optimo codice adnotat Vi6loriusj
quod hac forma antiqua origo facilius recluditur , de qua literas ad te
dediflfe memoria teneo.
Commemorat exinde Varro communis parentis noftrje nonnulla orna-
mema, qu2 librarii ad Grscos transferre conantur, dum ita fcribunt .•
Aut Argos quod idern poeta iroKvTvpov , in qua terra jugerum unum de-
aos , & quinos denos culeos fert vtni , qtiot qujedam m Italia regiones .
Diftinouamus igitur , ne feliciffimam vitium noftrarum ubertaiem ad a-
lias sentes traducant : Aut Argos quod idem poeta woK-Jirvpv } In qua ter-
ra ' regiones ?
De eadem Vitiuni fcecunditate repetit ex Originibus Catonis : Ager
Gallicus Romanus vocatur , qui viritim cis Ariminum datus ejl , Conje-
ceram ex prifca fcriptura : vinttm C.efarem inundattts ejl ; viritim Ceja-
teis inundattts ejl , Ga\\\. enim Ciejat<e five G<efatx qui fedem inter Rhe-
num & Alpes incoluerunt , acciti a Boiis & Infubribus in Italiam ad-
verfus Romanos venerunt , & ea loca ubi ante habitabant Galli Seno-
nes , occuparunt , ut Polybius , Plutarchus, Orofius in literas retulerunt.
Et virittm interpretabar eodem impetu quo agrum inundarunt , inter fe
domicilia diflribuifle . Nunc, quoniam eandem fcripturam quam redinte-
graverat Victorius , ex Politiano accepi cis Areminum , quamque in
antiquis exemplaribus etlam Fulvius Urfinus invenifle teftatur, in vete-
ri auSloritate acquiefco.
Locum alium in hoc capite indicabo , de quo alia alii cenfuerunt :
hujufce , inquam , pomaria fumma facra via , ubi poma venetmt contra au-
ream imaginem, Ubi pomaria oporothecas accipieSj,* quippe in lacra via
non nafcebantur , vcrum aflervata venibant poma . Quod tamen le6lo.
rem non retardat . Detinet , atque ancipiti cogitatione diflrahit illud ,
contra auream imagineyn , dum ad antiqua exempla contra attrum imago
fe convertit. Quis igitur contra attream imaginem producit ? Aldinus co-
dex, aut Aldinum ingenium ad fucanda vetera paratiflimura • primi e-
M 2 nim
92 'e f I S T 0 L J
him excufi librl contra aurca imago propius ad veterem rpccicm acce*
dunt . Quid tandem contra aurunt iraago ? Ignorare fatebor , nifi fortc
fiveris legere coiitra aurum in j4rgo . Quo indicafle vidctur Varro ta-
bellam pi£lam vel fignum , Argum cum decantato illo aurco vellere
referentia , quae , ut fit , difcriminis gratia antc tabernas appendeban»
tur.
Rcfert etiam ponderare hsc ab aliis neg!e£la : fed crror hinc quod
pecns in agro ejje potejl , &" fruBus non in agro ferre . Quorfum iftud ?
Ubicunque eft pecus , ibi fruftus . Quare vel non eximcndum cum Po-
litiano , vel in fecundum : fcilicet , non adjuvant pecudes culturam , etfi
fruftum ferant ; non enini ( ut infra Varro ) fi quis propter agrum ,
iiut etiam in agro profecius clomino agricultur^c acceptum referre debet ,
fed id modo quod ex fatione terrii natum ad fruendum .
Hoc quod apponam, non tibi fcriptum putabis, fed librariis: & ta-
',nen verum dicit , inquit , hic , ut hoc fcripferit in agricultura j fubiicien«
da enim interroqationis nota .
Venio ad caput i i i . , quod incipit : Igitur , inquit Agrajlus , qua
dijungenda ejfent a cultura , cujufmodi ftnt , quoniam difcrettim , de iis
rebus dicendum quic fcientia fit , & quid in colendo nos docct , ars an
fit ^ an quid aJiud , & a quibus carceribus decurrat ad met.rs . Mallem
hoc modo : Igitur dcfcretum .• dc iis rebus dicendum qu^e in
fcientia ftnt . Ecquis in colendo nos docet ars an ftt , an quid aliud , dy
a quibus carceribus decurrat ad nietam ? Qiioniam , qux ad agriculturam
ron pertinebant , fejunSla funt , nunc diccndum de iis quibus fcientia
<onftat; ideo quis veftrum hoc nos docct ? Cum hoEC dixiflct Agrafius,
Stolo ad Scrofam converfus , Tu , inquit , & atate , & onore , & fcien-
tia quod pnfjlas , dicere debes . Scito autem illa quie in fcientia fint a
primis edicoribus huc translata , rcjcflis Aldinis, quie faeatia ftt .
In capitc iv. nihil rimatus fum quod Varronianam fcgctem inquina»
yet : in v. Lolii granum inveni ex mala Aldi femente : neque eo dico
auod )ion habeant & utilia & communia . Urfino magis quo placebat ,
quam quod : mihi excufa prima : quin habeant , quam quod , vcl quo
non habeant, potiora funt.
Poftquiini Varro prima principia propofuit , conftituit hinc qux par-
tes ad agricUi^urai" fpeftent ; & quatuor affignat : primam , prajnotio-
nem fundi & foli •' alteram, quaj in eo fundo efle debcant cuhurx cau-
fa : tertiam , qu:6 fieri oportcat : quartam , quo tempore . Qiis fingula
in binn fejunglt ; quod prima terram ampleflitur & viliam : altera in-
ftrumenta & homines : tertia quje paranda fint , & ubi qusque facien-
da:
0 C T 14 r j4 . 9 3
da: quarta & foHs circuitum annuum refplcit, & lunas menftruum. De
his ordine agit,
Itaque aci primam hzc refert capite v i . comprenfa : coittya afliva mori'
tanis locis commodiora . Qu£e Aldi codici vitio vertes ; przeftant enim an-
tiqua : contra tefliva moiitana his locis commodiora , Siquidem aftate mon«
lana loca campeftribus meiiora.- hieme campeftria montanis . Tamen o-
ptima a Politiano habeo : coyitra afliva montana iis locis commodiora ^
nam praecedunt: quod tunc prata ibi herbofa , putatio arborum tolerabilior ,
Itaque iis locis , ubi prata & vinejE.
Velim poft hjEC peripicias quas ad extremum ferme caput vii. ap«
ponuntur , quod alii dant priniatum bonis pratis , ut ego quoque , a quo
antiqui prata parata appellarunt . Nefcio enim quid in his latere vitii
fufpicatus fumj quoniam etfi bonis pratis primae attribuantur , non pro-
pterea fequitur necefTario parata efTe appellanda prata : nec contra , quod
pratum lemper fit paratum , ideo pratis primacum dari . Acceflit cum
anceps effem, Crefcentius qui Varroniana ifta in exempkun tranfcripfit j
hic enim hoc amplius fubnexuit : quia modicas aut nullas requirunt expen^
fas , a quo antiqui prata parata appellarunt . Ad eundem fere modum de
pratis idem Varro fcribit lib. de L. L. Prata diBa ab eo quod fme opere
parata . Id docet Ulpianus de Verb. fignif. Pratttm efl , inquit , iii quo
ad fruSum percipiendum falce dumtaxat opus efl , f.v eo diSum quod pa^
ratum jit ad fruflum capiendtim . Hoc idem & fentit & praecipit Colu-
mella : tertia ratio loci rigui , quia fine impenfa fvuSum reddere potefl .
{Hanc primani Cato ejfe dscebat , qui raaxime redditum pratorum cateris
anteponebat . Ibi tamen Cato vitiofe legitur qui quintum locum dabat
pratis- igitur Varro qui primum. Non male tamen, his pofthabitis, ex
Cxfenate codice excufa defendi pofTunt , fi , ut in illo , legamus : tit e-
go .• antiqui quoque prata parata appellarunt . Depravatum Politiani li-
brum opinor , ubi habemus : ego a quoque antiqui . Ab his difTentit Jen-
fonius ; ut ego , a quo antiqui . Quapropter qu£e per omnia exemplaria
nunc vagantur a nobis prspohta, ab Aldo funt- ideo nulla au6loritate
commendanda .
His ita expofitis , tranfeo ad ea qua: in caput viii. diftrahuntur :
aliie ( Vites ) fiiblmes , ut qu£ appellantur jugatte , ut pleraque in Ita^
lia , quartim nomina duo , pedamenta , &" juga : quibtis flat reBa vinea ,
dicuntur pedamenta : qtdbus tranfverfa jungunttir , juga . In his Fulvius
Urfinus quartim nomina in ridicarum nomina , & qute tranfverfa in queis
tranfverfa mutanda cenfebat . Cui aflentiri nullo modo pofllim j neque
enim ridica in pedamentum dividitur, & in jugum ■ q^uin contra alte-
rum
94 E P I S T 0 L ^
rum ex hls pedamentum in ridicam, palum , Arundinem , Sc arbuftum
quod efl; nativum pedamentum , feparaiur . Id apparet ex Varronianis
proximis ; Pedamentum item fere qtuttior generum , uiium robujlum quod
folet ajjerri in vinejm e Quercti ac fum^cro , & vocatur rtdtca , aherum
palus e fcrtica : & quae lequuntur . Illud fimiliter queis tranfverfa juu'
guntur a quo probabitur.'' Per ridicafne tranfverfa firmantur, an per vit
mina? .Edepol , per vimina, Qtieis igitur cui aptabimus? Certe , fi quic*
quam hoc in loco innovandum eft, habcrem antiquius : quarttm nomtne
hoc cft quarum caufa/ quod propter jugatas Vites duo dicuntur, peda-
menta & juga , cum in ftratis aut fme ridicis re£lis vineis neque pe-
damenta neque juga quibus non indigent, nomincntur,
Dc quarto jugorum genere hxc utique expedit tecum ftudiofius me-i
ditari : quartum arbujla , ubi traduces poffnit fieri Vittum , ut Medio-
lanenfes faciunt in arboribus quas vocant Opulos .• Canufint in /^arundu-
latione tnFicis, Hoc enim harundulatione ^ five Politiani & Jen*bnii ^<»»*-
^ulatione non valde deleflor : vellem : in harttm Ju:ratioite . Cum di-
refto jugo in vineis utantur Canufmi , traduces per Ficorum tabulata
in Jugum fufpendunt . Porro non fcribit lib. xvii. Plinius faluberri»
mam in jugo Arundinem connexam fafciculis, & quinis annis durare -•*
Alterum gcnus vineti , ubi ea removetur e terra Vttis , qiite oflendit
fe afferre uvam . Sub eam , ubi nafcitur , fubjiciuntur ctrctter pedales e
furcidis furcilU . Quibus alterum Vitis genus defcribit Varro , quod fi«
ne jugo miniftrat uvam . De quo etiam Columella lib. v. fic loquitur:
fed ex iis quas ipfe cognovt , maxime probantur veluti arbuf^/^ , brevi
crtire , fine adminiculo per fe Jlantes . Qi.iare in Varrone : ubi arbufcu-
Ite modo removetur e terra Vitis . Qu,e ofiendit fe afferre uvam , fub
eam , ubi (uva) nafcitur , fubjiciuntur circitcr pedales e furcults furcillie.
Quibus modo ex Politiano Jenlbninque inierui , ea de arbufcuLe diminu-
tum , ac depravatum ratus . Rcliqua per fe clara noftra: dijigcntia: non
repugnant . Caeterum hujufmodi vineae difcnmen in gracili & faxofb'
loco tantum probatur .
Afferam qucque alia ex eodem capite , de quibus multa dici poC>
funt , quamvis non multa apud auRores inveniam : & vindemia fa&a
denique difcat ( uva ) pendere in palmam aut funiculo attt vtnBu quod
antiqui vocabant ceflum . Hoc autem /cerof , qui , quod in cingu-
lum acu contexebatur , a y.ts-fJ»' nomcn invenit . Hinc apud Homerum
Iliad. ?. Venus traditur xitoi/ iy.dv^m Junoni dedifle , quo circa finura
pofito , viruni obnoxium fibi redderet Juno . Ceftus itaque cingulus fi-
ve fafcia , a quo dfliUus dcducitur , circulus nimirum vel oblonga fa.
fcia
0 C T A V A. 9 5
fcia contextus , vel Ulva , vel Junco , vel quo item , quem qui onus
capite fert , fibi capiti fuperimponit . Ceftum quoque vetuftiffimi Lati-
ni vimine aut fcirpo ad funiculi vel circuli modum intextum , in quo
uva per palmam hinc & hinc racemorum tenus amputatam fufpendeba-
tur , vocarunt , quem inferior aetas a vinciendo in -viu^um nomine
mutavit . Et quoniam ex ceftis five oblongis fafciolis de- vimine aut
libro formatur corbis , hsc quoque ceftus dicitur , ut in Catone tibi
enarravi .
Hiic confuetudine in Italia utuntur Reatini . Hoc proximum Politiani
manu exicriptum eft Uriatini ^ idque ab Uria Apulia oppido.
Ad caput IX. divertamur , in quo eft de quo te monitum in uni-
verfum volo , cum in iftud inquam incideris , ne decipiaris , 'ut
multi non animadvertentes id a perfona qujE loquitur , interfe-
ri , in errorem trahuntur . Etenim haud ignoras dum loquimur , ubi
quid ex narratis repetimus , hoc inquam adhiberi . Solet igitur idem
Varro interponere ; ut capite 1 1 . cum Scrofa de Safernarum nugis quid
commemoraflet , & alia tum a Varrone , tum a Stolone interjecla ef-
fent , retexens fermonem fic incipit.* multa , inquam , item alia miracU'
la apud Safernas invenies . Similiter capite vi i. cum dixiflet : Refert
enim qute res in eo feri nafcique , capite viii. quafi in viam rediret ,
ita ordinem connexuit : Refert , inquam, quod genus "jineie fit . Non fe»-
cus caput IX. inchoatur : Terram , inquam , cuiufinodi fit refert , re-
petens ea quK extremo capite i ix. locutus erat ; Quod terra cujufmo'
di fit , refert .
Multi hac fcriptura in hoc loco ofFenduntur : Itaque in iis , ut in
Pupinia , neque arbores prolixas , neque Vttes feraces , neque flramsnta
'videre crafja pofjis ^ ideo apud Jenfonium in iis fit in mx ; apud Al-
dum in Veiis , in utroque Florcntino libro in »us , unde in eieis pri-
fca Ipecie facile revocatur , quod ad terrae difcrimina refero , qus tria
meminerat Varro , & primum macrse tervz . Itaque in iis difcriminl-
bus , ut in Pupinia ceu in macra • nam infelicis ac jejuni foli Pupi-
nia . Illud etiam itt nus fi in hac , nempe macra terra , immutave-
ris , eandem fententiam recludes , & perficies .
Cum cx quadripartita divifione qus ad fundum pertinebat , quie fit
forma , quo in genere teme , quantus , quam per fe tutus , duo prima
«xplicaflet Varro , ad tertium quantus defcendit cap. x. Et primum de
metienda terra docet , atque ex prim.is modis jugum facit . Jugum ,
inquit , vocant , quod jun&i boves uno die exarare pojfint . Qux Plinius
in lib. xviii, tranfcribit , ut nunc vulgo editum eft , in hoc exem-
plura ;
96 -EPISTOLA
plum : Jugerum vociibatur quod uno jugo boum in die cxay,rri potuijfet l
Qiiaefitum video utrum utri excellat , cum aliud jugtm fit , aliud yw-
ge-ium , ncque tamen aliud Varro , aliud Plinius notet , fed uterquc
idem . Res efl: cognitu facilis , & fic apcrta , ut mirer Voffium , cum
ad cmendandum PJinium eifet commotus , pro jugerum jugus fubftituif-
fe . Numquid jugus aliud , ac jugerum ? Quid enim prodeft de Tibul-
lo jugere a reclo jugus afterre ? Sciunt omnes jugus jugeris dici , uc
Jugerum jugeri , & Juvenalem ceciniffe :
Jugeribus paucis lumbos douare clientis .
Longe mclius providit Fulvius Urfmus diligentiflimus antiquitatis in*
veftigator , qui Plinio rcpofuit jugum , quod in antiquis excufis libris
ajflad Plinium ego item adnotavi . Equidem jugum in utroque au6lore
retincndum videtur , quod etiam Nonius Marcellus , qui , ut Plinius ,
a Varrone exfcripta commemorabat , oflcndit . Erat autem menfura qua
Hifpania ulterior utebatur , ut verfibus Campania , Jugeris Romani &
Latini . Reftat in Plinio in die , de quo ambigi poteft , cum id in
Varronc , & Nonio uno die fcribatur.
Defignata deindc jugeri menfura quod aSlus duos quadratos habeat ,
quadrati a£^us modus explicatur : a^us quadratus qui & latus efl pe-
des XX. , & /oiigus totidem , Is modus acnua Lnine appellatur . Peream ,
fi acnuam a Latinis vocari aflum quadratum fcripferit Varro , quam
vocem Boeticam efle teftatur Columella lib. v. , cui fuccinit Ifidorus .
PrjEterea cum Varro Latino fcribat , & fua lingua , quid opus admo-
nere hoc vel illud Latinc dici .'* In alienis quidem fervat : hoc Grs-
ce dicitur , hoc a Sabinis vocatur , illud a Campanis . De Latinis vo-
cabulis cum quid expreflSus adnotat, noftri apponit, ut I. ii. c. i.: nec
multo fecus tioflri . cap. v, Quod Grteci vocant wjpeiy , fidem noflri , &
hoc lib. c, XV I I. quos obteratos noflri vocitarunt . Dubitatur item de
itcnua ^ quod Columellse cft agna . Sed Varro prifcam fcribendi formam fc-
quebatur, Columella fui tcmporis confuetudinem , Vidctur etiam acnua
ad Latinam i-ationcm acna five agna accedere , verumtamen neque pcr-
fc£le neque plane ; ita enim diccbatur a barbaris , ncmpe a Bceticis
Latinam linguam imitantibus, Columclla Latinc fcripfit, ut aliud terrs
fpatium jam in Latio tritum porca quod Bccticis fortaflc fuerat porcua ,
tam ab eodem , quam ab aliis nuncupatur . Utraque fcilicet menfura
ab ovillo & fuillo pecore defumpta , credo , quod pecuarii ad aratrum
verfi , nihil prius qunm pecudum nomina tenercnt ; ccu qui primi pa-
ftoralem agentes statem , de fummis jugis ftcllas contcmplafle dicuntur.
Ipfarum enim figwas pofitionelque pingui Minerva notantcs , nomini-
bus
0 C T ^ V \A. 97
1)115 ab armentis & greglbus caeterifque animalibus inter qua verfaban-
tur , aftra fignarunt , & hac ratione pecudibus ac beftiis refertum cos-
!um 'habemus .
Et jhtipnlum quoque minimus metiendorum agrorum modus non mi-
jiimum mihi injicit fcrupulum , quem mihi ut ex animo evellas mul-
ta ad te fcribere inftituo . Tradit Varro minimam jugeri partem voca-
Ti fcrupulum , centum nempe quadratorum peduni fpatium , cum ju-
gerum fcrupula occupet cclxxxviii. qua; pedes xx viiT. dccc. quadra-
tos efticiunt . Cum itaque exigua etiam in ponderibus ratio appelletur
fcriipiiltm , communis & loquendi & fcribendi conluetudo obtinuit , ut
a fcrupo , five calculo tam agri portiunculam , quam pufillum pondus ,
tertiam drachmse , vigefmiamque quartam uncise partem pendens , ac la-f
"pillum fcrupulum diceremus . Atque in hoc nihil animadverti potell: ;
recle enim a fcrupo fcrupulus .• in altero etiam quod ad pondus' perti-
net , poffumus aliquatenus connivere, quafi lapilli ad pendendum impo-
nantur , ut Siliquje , Lentis , Spelts , & Lupini grana . Verum de
primo quid dicemus ? QLionam focietatis vinculo area quadratorum pe-
dum ccntum , & parvus lapis continentur .'' Numquid ad definiendum
jugeri fcrupulf.m lapillus adhibetur , ut . ad Siliqus pondus Siliquae
granum ? Quid fi oftendam in ponderibus fcrupiilum non dici , fed fcri-
ptulum ? Sofipater Cha.ifius quid lib. i. tnfl. Gramm. memorise relique-
rit , audiamus : firrptulura , ait , quod nunc vulgo fim t dicunt
Varro in Flautotino dtxit . Idem iii. amial. ntimmum argenteum confla-
ium primum a Sewio Tullio dicitnt , is quatuor fcripttdis major fuit quani
ftunc efl . Flavius fimiliter Caper vetuftus de Orthographia auftor fcri-
pttda efle fcribendum , non fcripula confirmat . Itaque fcrupulum in pon-
deribus nunquam appellatum efl: ; dumtaxat cum vitiofe fcribebatur ,
fcriptdttm , cum re£le , fcripttdum hac aucloritate expertum eft , proba-
tum , probeqiie' perfpeftum . Hinc in antiquis manu exaratls volii-
minibus , ut etiam Volfius adnotavit , fcriptdtim & fcripttdtim occurrit,
atque etiam (:onirzQi\xm fcripthim ac fcriphim. Apud Martialem in cpti-
ms nots libris ita hi lib. i v, verficuli fcribumur .
Ergo nec argenti fex fcriptuJa Sextiniani
Mijfa , nec a querido mappa cliente fuit .
In Qi etiam Rhemni Pakmonis antiquioribus libris de Pond. &
Menf. editum invenies fcriplum , ut puto , pro fcripthtm ; nam fcrti-
■ptdum quod editores nunc maxime probanr , nifi in tribus multi-
tudinis numeri cafibus ab eo carminis qenere non admittitur . Scri-
ptidum igitur non folura pondere quod GrjEci vocant ypcey.iJice ( ut
]Si etiam
98 EPISTOLA
ctiam vefter Palaemon hoc verfu declarat .•
Cramma vocant , fcriptlum nojlrt eiixere priores )
refert , fed etiam fignificat • idcirco in vetuftis Glojps , cum ypetfifiie
apud Grascos etiam epiftolam comprendat , fcnpula ac fcribula (fcriptula
reftius ) epiftola vocatur . Ha£lenus praeftitiflc videor fcrupulum in pon-
deribus non fuiflc , fed fcriptulum vel fcripulum , atque a Latinis id
indicari , quod a Gra:cis ■ypxiJt.i/.K , quibus adjiciendum , ut egregie Pa-
Ia:mon numeris ne£lit ;
Grammata diSla , quod hcec viginti quatuor in fe
Uncia habet , tot enim formis vox Gr,eca notatur .
Supereft jam altera cura , ut de minima jugeri parte , cujus gratia
ha;c tam longe contexuimus , videamus . Qiiod non incommode effi-
ciam ; quid enim facilius ad definic.ndum agrum non admittere fcrupu-
lum id cft lapillum , quem de exiguis ponderibus in quibus minima
quxque non improbantur , dejecimus ? Utar primum conje£lura facili ,
quam lubindc confirmabo . Conje^tura veteri leclioni innititur , quam ,
ut iupra atcigi , Sofipater , & Flavius Capcr in vulgum fui temporis
receptam prodiderunt , quamque ex Varronianis libris Vi£\orius deprom-
pfit fcripulum , & fcripula . Apud veteres igitur tam in pondtribus
quam in agrorum modis fcripulum , non fcrupulum fuifle vides . Id ad
antiquam normam , qua etiam Varronem ufum teftatus Sofipatcr , re-
da£lum fcriptulum dabit . Nunc quod conjc£lando alfecuti fumus , alia
via aftruere & confirmare conabor . Quod , ut pauca compleclar , ad-
vertcre licet fcriptulum in ponderibus ita fe habere ad libram , u: idem
in terrcT dimenfione ad jugerum , quorum pars duodecima in utroque
uncia habctur . Nam & in geometricis nominatur uncia , de qua Var-
ro infra agit hilce verbis : Ab hoc principio menfores nonnunquam di-
cunt , in Jubficivum ejfe unciam agri , aut fextantem , aut quid aliud ^
cum ad jugerum pervenerunt . Ut igitur uncia commune nomen , ita &
fcriptulum . Q.uis enim in dubium id revocare potcrit , quod prifca
monumenta declarant , quod au£torcs docent , quod analogia confirmat ,
quod communis ac promifcuus apud veteres five quid pendentes five me-
tientcs ufus demonftrat ? Haec tamen noftra vel ratio vel opinio valde pre-
mitur , & coar£latur , quod fcrupttlum fubit ante omnium oculos pofi-
tum , & in ufu quotidiano , atque in hominum congreflione colloca-
tum , cum fcriptulum , quod jam a Latini & fermonis noftri confue-
tudine penitus receflerit , ab alta oblivione ac filentio fit repetendum ,
Quapropter tuum erit , mi Andrea , qua: familiari ofticio ad te fcri-
l)o , tua prudentia acriquc ingenii acie perpendere , ne aliquando , fi
quid
0 C T A V A. 99
quid ex his in hominum manus effluxerit , nimise novitatis damnemur,
Id fi pro tua humanitate feceris , literifque ad me datis , me nimis
fortafle fcrupulofum monueris , fpero fore , ut intelligas , inter uvse
quoque genera verfari fcriptulum , quod nunc apud Plinium in faipU'
la iatet , in fcirpula apud Columellam.
Atque hsec de agrorum dimenfionibus qux capite x. finiuntur , fa-
tis . Ad XI., & x^Ti. ( male enim in duo feparatur, peflime in tria )
ubi de villa pr^ecipit Varro , veniamus . In ilio inter prscipua habe-
Dius : Villam isdificandam potiffmum , ut intra fepta villte habeat a*
quant . In quibus conjicerem cffe legendum : Vtltam ^dtficandtvm ,* ut
multa perfimilia in Varrone admonent : Serendmn Vtciam : objiciendum
farinam : colligendum eas : pr,tfecios alacriores faciundum pr,emiis , &
capite XII. in primis editis danduni operam .
De villjE pofitione faluberrimum fequitur prxceptum : fin cogare fc'
amdum flimen (edificare , curandum ne adverfitm eum ponas ,• hteme enim
fiet •vehe-menter frigida , & aflate non falubris . Hxc a plerifque hoc mo«
do probantur ; contra enim veteres editores , qui eurtm pro ettm excu-»
dendum curaverant , ab omnibus conclamatum eft . Quos merito repren*
fos cenfebis , cogitans Eurum a folis exortu fpirare ; ideoque efle falu-
brem . Qi-iare fequioris temporis editores illud , quam hoc ex vetuftis ,
ut credo , libris amplexi funt . In qua re aliqua laude fraudandi non
funt; faciliora fiquidem ad emendandum pofteris tradiderunt. Quod cum
fecerent , in anirao habuifle exiftimo , ut eum vel ad fiuvnim , vel ad
fiumen referrent , Ego tamen ( ut fimpliciora proferam ) mecum per-
pendi , num pro eu-m eam Varro fcripferit , id eft villam ; ftatim enim-
de villa qusdam continuavit , cum de eadem multa prsmifilfet . Propterea
Plinius ex Varrone ha;c expreflit : convenit ( villam ) nec juxta palti'
dem pofiendam ejfe^ nec adverfo amne , Neque difl!imilia meminit Colu-
mella .
Verum hsc levioris curs habenda : gravioris quse fubiiciam ; quid e-
nim editorum diicrepantia magis varium? Varium autem.-' Divulfum &
quafi difcerptum . Non enim folum veteres editores a vetuftifllmis dil-
fentiunt , & a recentioribus ( ut in Varrone ac Catone frequentius e-
venit ) fed & hi a primis difcrepant , & inter fe difl^bciantur . Itaque
per quinque veluti feSlas mifere dilaniatur Varro , ut ordine recenfe-
bo , ab Jenfonio initio du£lo : advertendum etiam fiqua erttnt loca pa^
lufiria , & propter eafdem caufas , & quod arefcunt crefcuntque animalia
quiedam minuta . Altera Aldi : advertendum caufas ^ & qv.od are-
fcunt , & quod in iis crefcunt animalia . Ex Crefcentio qui Varroniana
N 2 ifta
tcc EPISTOLA
ifta rccenfet, affcram tertiam.- Animadiertendum cjl fi Jt:xt.7 eyunt loca
pti/nJJr/a , & projter eafdcm caufas , & qtiia curn arefctiut , crefcunt ani'
malia quiedam minuta . Qiiarto loco Viftoriani in ccnium veniunt : ad-
•vertemlim catifas , &" quod arefcuut , crefctmt animalia . Ab his de-
icivit Popma non codicum au£loritate, fed Fulvii Urfini conjc£lura du-
ftus , quo opinante ex alcfcunt faftum arefcuiit , & deinde appofuum
crefctiiit , hoc ipium tanquam Varronianum ut approbavit, ita excudit r
advertendiim — caufas , & quod i;t iis alefcunt auimaUa . Itaque cum
hujus loci quinquc fmt fcripturaj , & una lantum vera efle dcbeat ,
qnamnam ex his recipiemus ? Jenloniana percommode cadit , qua; etiam
antiquitatis jure reliquis anteferenda . Ab hac paululum diftat Vi£ioria-
na , que particula fubduc^a . Aldi vero & cxtcrorum qui cum Aldo con-
fentiunt , infucata apparet , & veluti muliebriter interpretum ftylo com-
pta; ideo deterioris notse . Qiiid de Crefcentiana excmplorum antiquif-
fima dicemus ? Equidem haud incongruam fententiam aperit , neque a Var-
rone alienam. In qua tamen fiquis jtixta improbaret, haberet arbitriura,
quamvis iterum in Varrone fcribatur : qiicd & befliola fi qiue propc );;r-
fcuntur , & inferuntur . Cave nihilominus, credas in Crefcentio primicus
non extitifle illud ftqua , cum in vernaculis interpretationibus aniiquis
habeamus .• fe -v avefji alcuni luogbi pahidojt . Quod feciiti intcrpretes
cum in Latinis fequioris setatis excmpiaribus non inveniflcnt , referre
fuperfederunt . Ultir.:s conditionis & dcterrima: ccnlenda funt quae pro-
tulit Popma . HcTc palam improbarc non verebor ; quod paludofa loca
vel maxime arefcendo nocent . Tunc de ccenofa colluvie pravior & ma«
gis viruientus emittitur fpiritus , & animalia qua; circa paludes , dum
aqua abundnnt , morantur , humore denituta , & caloribus agitata ad
proxima quarque evolant , domoique infeftant . Tunc etiam cava & in-
feriora loca natricibus ferpentibus , ac bufonum lue replcntur . Omnia
fiquidem natura ducuntur, ut aliunde cibum , allundc fcdcm , quo ad-
verfus nimios folis ardores fe recipiant , exquirant . Quapropter vitan-
das efl*c vicinas paludcs provide inculcat Varro , tum quod dum are«
fcunt , peftifcro halitii cun£\is habitatoribus graviores funt , tum quod ma*
jora iufcftorum animalium agmina emittunt , hominibus , armcntis , fru<
gibuique perniciola .
• Pera£tis iis qus ad capiendum aptum aedificii locum , ubi villa fta-
tuatur , pertinent , pergit Varro , ut fingillatim villic ruftica; membra
defignct. In 'v;//.» , inquit cap. xiii., faciunda flabula , ita uti bubiHa
fint ibi , hieme quiC poffmt ejfc calidtora . In his diligentcr animadverti-
10, quid defidercm . Cum apud Jenibnium & Bruylthium capitis nrgu*
men-
0 C T A V A. I o r
mentum indicet : quod in villa primitus faciutuia fint btibilia & ovilia !
& cella : ^ "^^fi vinaria & olearia : & alia , ciimque interpretes ex
primis plerunque verfibus argumenta excerpta apponere foleant ( cjuod
abunde in Catone a nobis indicatum efl: ) tanquam ii qui ex fcripto
deperdica vel furata in afle per judicem repetunt , fic cgo ex illo ovi-
lia non per leges , fed per te tuaraque mihi probe fpe6\atam fapien-
tiam , fi congruum videbitur , afTeram ovilia Varroni . Et quo facilius
hanc villae partem temporis longinquitate , colonorumque incuria dela-
pfani in fuam fedem reftituendi judicium des, fi bene circumiveris , re-
peries alteram partem ita uti bubilia fitit ibi ( per quam Varro ejus
quod de ovili & bubili prsceperat , exceptionem facit ) nifi akerius ad-
miniculo fulciatur, valde labefa61ari .
His junguntur alia membra vetuftate hiulca , in quibus fruftra arche-
typon requiro, poftquam fecuti artifices, dum quifque pro fua virili ve-
teri ftru6lurae manum adiicit , alia atque alia fecerunt lineamenta . Qua-
tuor modis , quos ordine referam , excufum eft : primx figurs prcpofitae
ab Jenfonlo tale habeto exemplum : FruBus ttt ejl vininn & oletm loco
piano in cellis : itera vafa vinaria & oleafia petiiis faciundum in locis
aridis : FrtiBus ttt ejl Faba : Lentes .• Ordetr/n : Far .• C^ fcentirn in tabu-
latis . Alcera fbrma ab Aldo ; FruBtis tit efi vinum & oleum loco plano
i» cellis , ita ut vafa vinaria & olearta potiits fnt ir. locis aridis qtiam
humidis , fiucitts tit ejl Faba , Lentes , Ordetm , &" Far , &' fcenura iit
tabtilatis . In hac non lacera , non hiancia membra , non folutos articu-
los vides, qualia in Jenfoniana, verum partibus apte compofitis, & ad
fedem reda6tis , integra omnia , tura marmorato nitida , ac teftorio tafta :
quae dum antiquitatis vitia occultat , artificium prodit. Utriufque diffi-
milem ac contra6tiorem eruit eX optimis monumentis Vi6lorius , ac in
publicum protulit hac facie : FruSus ut ejl vintira &' eleum loco plano
m cellis : item ut vafi vinaria & olearia potius faciu.ndum . Aridus ut
efi Faba , & faenura in tabtilatis , quibus adjungam , Faba omitti a Po-
litiano. QLiartam denique de Varronianis libris, ut ipfe faflus eft , ex-
ftrripfit Crefcentius, qu^ ut omnium breviflima, ita planifiima omnium,
& maxime perfpicua videcur : item cellas ( faciundum quod proximum
prxcedit ) tn loco plano , tibi vafa vinaria & olearia ejfe poffint . Iter-i
ubi condanttir fruBus aridi , ut granmn & frenuni in tabulatis . Haz funt
quatuor formx quas Varronis nomine proditas ad hoc tempus fciebam,
inter fe valde diflimiles ^ ideo non ex uno archetypo . Qiixnam autem
vera & Varroniana habenda , non noftrae eft facultatis profiteri . Cre-
fcemiana , ut diximus , perfpicuitate prseftat , & antiquitatis etiam ti«
tulo ;
102 E P I S T 0 L ^
lulo / vetufliffimus enim editorum omnium qui e manu fcriptis librls"
Varroniana expreflerunt , Crefcentius , qui fi probatis nequc iua , neque
aliena manu interpolatis ufus efl: , au£toritate quoque illa prsflabit . Er»
go, inquies, in ruptis & cxfis Jenfoniana, ac ViQoriana rclinquemus ,
quando ex hujufmodi ruderibus nihil boni , nihilque ftru£\ilis fpondes i*
Nequaquam; quoniam , fi nos ad aptam {1:ru£turam ex iis quicquam com-
ponere non valcmus, id fit fortaffe noftro vitioralii vel optima eruent.
Qiianquam & nos quo defiderio tuo plenius fatisfaciamus , aliquid ex
illis aedificabimus hoc modo ; Fru&us ut ejl vitmm & oleum loco phiia
in cellis , item ubi vjft viriaria & olearia ejfe pojjfiitt , faciuiulum , ari'
dus ut efl f(snum , iii tabulatis . Hoc efl , faciundum ubi fruclus , ceu o-
lcum & vinum effe poflinr loco plano in cellis ; item ubi collocanda
fmt vafa vinaria & olearia; item ubi fru6lus aridus, ut fcenum in ta-
bulatis condas . Animadvertere etiam licet "vafa vinaria & olearia non
id effe hoc loco accipienda , quo vinum & oleum iervantur , fed quo
coguntur ; quin jurilperitis ac Juliano in primis vafa vinaria propric
vala torcularia efie placet.
A fru£luariis cellis in quibus te fme fru£^u , utinam fuie faflidio , diu
cpiflola detinuit; abeamus ad alia loca , quar fingulariter defcribit Var-
ro . In prirais culina videnda , ut fit admota . Hic , & alibi fi fbrte in-
venltur , item apud alios au£lores praefertim vetufliores , colma per a ,
non per u fcribendum tibi probabo . Et primum ceu fundamentum No-
nii Marcelli verba ponam ex capite primo deprompta : Culina veteres
colinam dixerunt , non , ut nunc vulgus putat . Varro Modio : at hoc in-
terefl iiiter Epicurum , & ganeones twjlros quibus modulus efl vit^e colf»
na . Plautus Mufl.
Exi e colina fis foras mafligia ,
Qui mihi inter patinas exhibes argutias.
Varro de vita P. R. lib. r. qua finis ( Lege qua fini ^ ut in Catone in»
dicavimus ) fit antica , & pojlica : in poflica parte erat colina diRa ab
€0 , quod ibi colebant ignem . His quod a nobis propofitum eft , exem-
plo, au6loritate , & ratione etiam confirmatum habes . Varro cnim ac
Plautus duo prscipua antiquitatis , & Latini quoque leporis lumina fem«
per di£\i funr atque habiti . Nonius item non oblcure inter pra:fiantif-
fimos grammaticos fulget . Attamen in quibus Latini nominis au£lori-
bus veterem iflam conluetudinem non defideramus? Omnes tanquam ni-
hil interfit inter coltnam & ctdinam , hoc utimur, hoc probamas, hoc no-
fcimus taiitum. Atqui quanto intcrvallo hoc ab illo difcriminatur? C«-
lina ( ut Fefli dicam verbis ) vocatur locus , in quo epulte in funere
com-
\
O C T A V A . 105
combunmtm- . De eodem Aggerius Urbicus in libro quem de limitibtts'
/^romm compofuit , hzc pofteris reliquit : Sutn in fuburbanis loca publi-
ca inopum dejlinata funeribus ^ qu£ loca culmas appellant . De eadem in
Catale&is hi verficuli leguntur:
iJeque tn culinam , & unBa compitalia
Dapefque dncis ( an Ditis ? ) fordieias .
De eadem dcmum intelligit Catullus dum de Rufa canit:
Bononienfis Rufa Kufulum fallat
Uxor Meneni , fcepe quam in fepulchretis
Vidiflis , ipfo rapere e rogo caenam ,
Cum devolutum ex igne profequens panem
A femirajo tunderetur uftore .
Cernere etiam licet in vetufiis lapidibus facris iedibus adnexam culi-
nani , ut in ifto :
Herculi . Saxano . Sacrum
Ser . Sulpicius . Trophimus
JEdem . Zothecam . Culinam
Pecunia . ftta . a . folo . reftituit ,
Et in alio;
Junoni . facrum
M. Magius . M. L. Anjaranthius
VL Vir. &
Magia. M. F. Vera . Magia . M. L. Ilias
JEdem . Signa . X. Porticum
Macerias . 11. Culinam . &
Locum . in . quo . ea . funt .
U. S. L. M.
Porro quandoquidem a colina , ubi cibi parantur & coquuntur, ad
culinam mortuorum cineribus , epulifque fepulchralibus refertam paulif,
per te feduxi , hinc recedentibus per alia fcediora loca , fi ad Varronia*
nam villam redire cupis , eft tranfeundum . Cumque fecundum villam
quidquid purgamenti e cohorte everritur, evehiturque ex ftabulis, in fter-
quilinia tollatur, ne ex ipfis alienus odor exhalans te moleftia afRciat ,
quae fuper his indicanda funt , ex tranfitu cito indicabo . Duo efle o-
portere in villa fterquilinia laudat Varro , aut unu.m bifariam divifum .-
alteram emm partem ferri oportet e villa novam, alteram veterem tolli in
agrum / quod enim infertur recens minus bonum , id cttm conflacuit , me-
lius. Vifne hanc claufulam brevius atque elegantius compleftamur .^ Non
puto te inficiatwum , dummodo Varroniana prsftemus . Germana dabi*
mus .•
I04 -E P I S T 0 L A
mus ; Quod emm qtiam recens quod confacv.it , melius . Hsc de optimis
fontibus haufit Viftorius, non tamen Varroni refticuit, verbi , oninor
coitfacuit infol&ntia offenfus. Id porro vel ab ea origine vcnir , unde /<?«,
quamvis nunc obfcurum & obfoletum ( nihil enim temere dc antiqui-
tate pronunciandum , ne eorum mores qui plcrunque damnant , ciuod
non intelligunt , imitemur ) vel fuit confyaciiit a fraceo , ex quo fraces .
Nam fi oleam quae nimis in acervis fuerit , fracefcere ait Varro , hoc
eft calore macerari , & mox corrumpi ; cur non potius dicemus frace-
fcere ftercus, quod coacervatum item concalefcit , & concalefcendo ma«
ceratur , quoufque fiat putre , & tcrtio denique anno terra ? Nonnc a-
pud Nonium fracefcere eft tanquam friari & futrefieri vetujlate? Ut u£
res fe habeat , fpero fore ut intelligam , tibi fiiifle meliora vetufta , quani
■ab Aldo edita , & retcnta a Viftorio . Neque enim dubitandum quin
vulgata Aldina fmt , cum prima» cdiiiones quamvis vitiats , veieris fcri-
ptura: imaginem referant : Quod enim quam recens , quod cum faciunt ,
rijeliui .
Redeamus in cellam vinariam, ubi paucis te volo, & ut habeas cu-
rabo : cellatn vinariam & oleariam ad modum agri aptam , & pavimcnto
proclivi tn lactm , qtiod fape , tibi conditum uovtim vinttra , orcx in Hif-
pania fervore mttjli rupttc , neaton &" dolia in Italia . Quid deperditum
opinatus fum , partim cum addat Jenfonius : ne vinum prolueret , quod
fic expono : qtw vinv.m proluerent dolia in lacum, dum rumpuntur.
Antcquam te e villa dimittam , contemplator etiam quod extra vil-
lam pictum oftendo : item videre oportet , Ji ejl coUis ( fiift quid irape-
dit ) tit ibi potijfimtm ponatur villa . Non cnim mihi architefli manu
pofitum videtur , fed nefcio cujus Varrone intempeftive abutcntis ^* pri-
mum quod extra fcdem eminet , neque fuperioribus adnexum , neque in-
ferioribus ; deinde quod hic inordinate , illic ubi villa ftatuenda erat ,
ordinate , & bis digeftum : ut potius in fublimi loco cedijices : ab hoc v-
troque fvpertora loca ttitiora .
Ex quadripartita divifione quam Varro capite vi. propofuerat : Qius
fit forma fundi : qtto in generc terrce : quantus : quar,% pcr fe ttstus , relin-
quitur hoc de finibus tuendis , quod cum aliis ad Liberalia tibi rcfer-
Vo . Id autem quod nunc epiftola fecum fert :
Qjudqutd erit , boni confulas.
Cuia diligentiflime , rai Andrea , ut valeas .
D. Patavio III. Non. Mart. CID IDCC XXXII.
EPI.
E P I S T O L A IX.
Bmendatur Varro a capite XIJ^. m caput XXIV,
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
REdeunti mihi heri ex Academia domum afferuntur tus liters ,
quas pridie fcripferas. Has dum perluflro, primo obtutu obftu-.
pui dum lego .• odi profanum tndgus & arceo , fed mox intellexi , cuc
tale principium feceris . Parebo Jibenter , neque in fcriptulo , colina , cs-
terifque aliis haefitabo , quando tuo judicio prudentiaque expedior . De
etymologicis Varronianis teneo , & qus fenferit (^iintilianus , memoria
cuftodio . Colina a colendo reftene , an contra , nihil ad nos : primam
fyllabam in utroque eandem fpefto , ex qua originem deducit Varro .
De reliquis quod ad te quam primum fcribam , jubes, curabo diligeni
ter ; ideo nunc aliam penfiunculam mittam, exorfus a feptis qua: tutan-
di fundi caufa parantur.
Primum uaturale fepimetitum quod obferi folet virgultis , aut fpints ,
quod habet radtces , aut vivce fepis , pratereuntis lafcivi non metuet fa-
eem ardentem . Adhuc in his non me pcenitet legiflTe vivas fepis , hoc eft
connexiones implicationefque fpinarum ac virgultorum , quibus fit fepi-
mentum , & proprie fepes a fepiendo vocatur / quae , quoniam viridia ,
ignera refpuunt • radices enim terra abdits in tuto jacent . Inter quac
ex utroque Florentino cedice ac pro aut recipio , quo conje6lura appro-
batur. Cave tamen , ne Fulvii Urfini au£loritate decipiaris ( etfi ciSi-
cile eft, ut tua prudentia pr^fertim in hoc loco te falfum habeat ) qui
exemptum viv.-e fepis ad naturale fepimentim apponebat , & nimia cura
inanera fententiam parabat .
Tertium militare fepimentum efl fojfa , & terreus agger , fed fojfa ita
idonea , fi omnem aquam quce a ccelo venit , recipere potejl , aut f.Jhgium
habeat , ut exeat e fundo •• agger is bonus qui intrinfecus jun&us fojja , aut
ita arduus, ut eum tranfcendere non fit facile . De quibus mihi cogitan-
ti videri folet perfeflior fententia , fi fcribamus : fojja ea idonca , ut ag-
ger is bonus ; five , quoniam in Jenfonio: Sed & fojfa ita idonea , fed
ea fojfa ita idonea . Pra:terea.^ aut ita arduus legerem : ac ita arduus ^
five, ut excudit Jenfonius , fed ita arduus ,- nam aut fofTani excludit ,
de quo fepti genere agitur poftea : aggeres qui faciunt ftne fojfa , eos
quidam vocant muros ,
O Extat
196 EPISTOLA
Extat in extremo capice xv. tanquam brevis pera£li propofiti perora-
tio ; ut primum enim Fundanius , conquifitis omnibus qux ad finium
tutelam pertinere viiii funt , conticuit , fubiicit Scrofa redigens in compen-
dium qua: narrata erant .• igitur prinmm h,tc qu,f dixi , quatuor ■videnda
agricolx : de fundi forma , terr.e n^ura , de modo agri , de fimbus tueH'
dis . Quibus fi quartum de ex Jenlbnii libris addanius , non iblum ea
amplificabimus , ied ornabimus etiam : De fiindi forma , de teme natu-
ra* Noli tamen exiftimare me ita apud Jenibnium inveniffe : veiligium
inveni, five pocius veiligii indicem : De fundi forma : T terr.e natura .
Litera T altera fuiflc in Et videtur , ut in extremo quoquc membro
reperitur ; hoc autem depravatum eft ex de . Noftram porro conjeftu-
ram adjuvant alia hujuiinodi in Varrone fcribendi formuls , ut Lib. IL
Altef<e partes quatuor funt , cum jam emeris , obfervandie : de pajitone ,
/ie fsutra , de nutricatu , de fanitate . ut lib. IH. ut hos quinqtie gradus
obfervaret , quos tn G.tlltnis dixi : hi funt de genere , de fvtura , de o-
•vis , de pullis , de fagina . Qus fi pro fua diligentia animadvertiiTet
Fulvius Urfinus, nunquam in eam adductus effet fententiam, uc illa ex
Jenibnio a nobis allata tauquam ab expoficoribus adietta repudiarec .
His latis compertis, anne£tit Varro capice xvi. ( ut nunc finitur )
alia quatuor , quae ad villam & agri culturn propter affinitatem refercm-
tur. Primum: Ji vicina regio ejl in fejia : [eaxndam: fi quo neque fruiius
nojlros exportare expediat ^ neque inde qu.e opus funt , apportare : tertium;
fi vice aut fluvii qu.t portetttr , aut non funt , aut idonei non funt ; quar*
tum : fiquid efi in confinibus fitndis , ttt noflris agris proTit , aut noceat .
Quas lubinde explicat, ac latius deducit. Et primum quidem his expla-
nat : E queis quatuor quod eft primum , refert , infejla regio fitt , mc ne . Se-
cundum autem ( ut proditum in mediae jetatis editionibus ) hoc pa£lQ:
fecttndum quie vicinttatis inveclos habet idoneos . Qiiorum pnmum fru-
ftra in Vi6lorianis libris requires , frudra eciam in Jenlbniams, quamvis
necelTarium . Sed magis mirari iubit a quibus Jecundum , ut lecundum
non recipiebatur , ipfius partem fuiife appellatam tertium , quafi ifia ad
fecundum Varronianum non pertinerent : Tertium efl item fit ea oppida ,
aut 'victntte , aut etiam divitum copiofi agri ac vtlla: , unde non care e-
mere poffis y qu,e opus funt in fundo , quibiifque qiae fuperfint , venire pof-
fitnt . De his enim fecundo loco non prsceperat Varro , ut retuli ? Qua-.
re vel deme tertium , & lege ; item fit ea : vel tertium in fectiadum mu«
tato . Neque tamen in hoc iblum ftetit eorum quos atcigi , indiligen-
tia : ad inferiora defluxic , & quod erat tertium , quarcum fecerunc j
quarco, cum ultra progrcdi non licerct, extra nunicrum habito.
Et
N O N A . 107
Et de his fimiliter quatuor partibus quas extra fundum ad agrurrt
colcndum arccfliverat noller Varro , non plura quam quantum ex libro*
rum in re non niediocri difcrepantia arripui ^ commemoranda judicavi .
Agriculturae hinc propiora videbimus , cum Varro canite xvii, ad ea
inflrumenta quibus agri coluntur , defcendat « Quorum tria genera pro-
ponit ; voc.ile , in qiio funt feyvi .' femivocale , in quo funt bo-ves : mv.ttm ^
in qt'.o ftiiit plauflra . In primo : omnes agri , inquit , coluntur hominibus
fervis , atit liberis , aiit utrifque . De fervis nihii addit , quod eorum o-
pera adeo in unaquaque viila erat communis , ut explicatione non in-
digeret . Itaque de liberis : attt ctim ipfi colunt , ut pleriqtte pauperculi
cum fua progenie , aut mercenarits , cum conduBis liberorum cotiiis res ma"
jores tit vindemtas , ac fo^nijicia admtniflrant , iique quos obteratos nojlri
^ocitarunt. Ifti Igitur quos obteratos fcribunt , liberi erant ; cur tandem
obarati? Alia eft hujus vocis fcriptura vetufta : obitrarios , hoc eft qui
' ob <es aliena curant. Quapropter opera primum ob xra , &c operayitts ob-
erarius ; nam fervi in domini fundo opus faciunt : liberi in proprio a-
gro : Operarii qui item liberi , ubi mercede condu6ti ,
Qui vero optimi fmt operarii , & ad agriculturam dociles ex Caflic»
oftendit Varro : eam conjeBuram fieri pojfe ex aliartim rerum imperatis ,
€^ morc incolarim e mvitiis requifito ad priorem domtnum quid faBita-»
rent. Ex quibus extremum membrum tam varium, tam diverfum , tara
alienum codices Vi6loriani , & Casfenas ac Venetus fervant , ut vuloata
non modo fitla , fed male etiam , atque imperite fi8:a effe maximo fic
argumento . Qua;nam enim inter illa & ifta : & in eo eorum e novitiis
feliquifitio ad priorera dominum quid faBitarent cognatio intercedit ■■' Et
tamen illa quamvis ficliria , inania , aliena in omnibus libris lepuntur :
hsec antiqua atque ex Varronianis inter antiquitatis rudera quilquiliaf-
que fepontmt. At ilia probis vocibus, & Latino more enunciantur.- haec
barbaris , monftruofirque involvuntur ? Quid mihi vel optima profmt ,
quaj Varromana efle non conftat ? Afferant vel ex M. TuIIio Romanse
eloquentiae prlncipe , conftantiflime repudiabo / cum quid verum , non
quidmelius inquiramus. Recedant itaque novi ifti archite£li , quibus fi
tanta eft sedificandi libido , in fua area & fundo asdificent , inque ea
omnes ingenii opes effundant . Malo detruncata vetera , quam nova in-
tegra . Nihil in vetuftis detrahi , nihil immutari , nihil fingi poliendi
nomme opto ; quin etiam fiqua ex zvo antlquas memorias occupant,
araneas ego illas fervari volo . Sive obfequio & officio ( ut nos ) five
fludio , five ingenic , five aiia ratione du£lus quis de veterum monu-
luentis impellitur ad fcribendum , id fibi ante oculos proponat , ut quam
O a minima
iofi IPISTOIA
mlnima ]icenti3 ufatOr, eaque contentus, fi etiam ficlelis conjccTlura ex
priico2um au6toritate addatur. Temere coniiciat, cavcat, quicquam immu-
lare perhorrelcat , aliena inferere ne cogitatione quidcm audeat : in com-
mcntariis ornare , polire , fingere , & refingere Jicet . Nemo enim fi in
viam publicam ibis, te prohibebit : at fi per alicnas fegetes , ftatim de-
turbabit . Quapropter illi qui tantum fibi licere opinati funt , ut Varro-
nianum hunc locum, qui longe meliori conditione in antiquis ftabat ,
nobis dcformarent , male de omni pofteritate meriti funt ^ nullaque atas
jmprobum eorum faftum fine execratione praetermittct . Atque utinam
mjhi de cunflis libris peflime detorta verba delere daretur . Quod cum
impoflibile , id apam , ut de hac epiftola eximam, ac vetera reponam ,
Et illud reliquijitio in quo maximum eft quajftionis & oblcuritatis mo«
mcntum , idem eflfe coniiciam , ac reilinqttifnio five redinqtiifito ab inqtiir»
cum red compofito , ut redinvenio , redabfolvo , redadopto dixerunt
veteres , & nos , quoniam ab illis exempla fuperfunt , dicimus. Itaque
mercenarii gregis induftria exploratur ex aharum rerurn imperatis , & ;'«
eo eorttm e mvitiis redinqtiifto ad priorem dominttm qtitd fa£lttarc>it .
Proxima funt alia, quorum non eadcm fimilitcr in manu fcriptis ac
cxcufis libris fcripturae forma ; alia namque in codicibus quibus uteba-
lur Vi6torius : facilius enim ii quam minore tiatu dtBo fttnt audientes ,
a quibus Ca:fenas exemplar , & Venctum /^i tantum pro ;'/' difTcrunt ,
Alia in primis cditionibus : facilius enint his quamvis minores natu di'
fio fuiit audientes .' Alia demum in Aldinis : Facilius enim his quam
vninoribus natu diBo funt audientes quje nunc in omnibus libris , ut o-
ptima , videmus . His propofitis , inquitendum eft breviter qua» prs-
ftent , ut mcliora fcquamur . Ante omnia prasnofcere oportet , fcriben-
di ambiguitate plurimum deleclatiun Varronem , ccu in illo de uva .•
Jtaquc leBius defcrtur in fortrm vinarinm , tit in doliiim inane veniat •
fortm enim vinariim , & veniat dc uva vendenda fufpicionem facit ,
quando forum pars accipicur inftrumcntorum quibus vinum cogitur , &
veni-t pro eat five importetur . Ambigua quoquc extremi hujus libri
lententia : «o« molejle ferentes difcedimtts de (vde , ubi quod ile mora
eft intelligendum , de seditui morte quas proxima narrata cft , non mo-
kfte ilios tulifle videtur indicare . Similitcr haec de fceta Afina : ven^
ter enim labore nationem reddit deterioretn : dum nationem ad afininum
gcr:i's leferri opinamur , partum efle invenimus . Haud fecus hoc Jo-
co obfcure &; ambigue locutus eft Varro , nifi diligenter attendatur .
PraeciPiiur enim qui setate prxftanc , facilius quam juniorcs domino ef-
fe diclo audJCDtcs . Sed quera hoc pafto dc excufis iibds intelleclurum
pute-
N 0 N A. ro^
pLitemus ? Qae.m. etlam primo intuitu ex antiquis fme aliqua ingenii
contentione ? Et tamen qus protulit Vidlorius , cur non integra exi«
ftimanda ? Ciu- etiam paulo attentius intucnti , una litera / in minore
pofita , non aperta & dilucida ? Qiiod quo melius cognofcere poflis ,
apponam iterum eadem cum fuperioribus jun6la : Qui pr,tfi»t , ejje o»
portere qtti literis aliqua Jint humamtate tmbuti , frugi , eetate majores
quam operarios quos dtxi • facilius etiim ii ( five /ji ) qitam minores na-
iu , diBo funt audientes . Qtii ifta indiligenter perluflrarunt , id fibi
accipere vifum eft , quod in moribus frequentius pofitum vldebant , majo-
rlbus natu facilius , ac promptius obtemperari , quam minonbus . Pro-
pterea Varronis verba tanquam vitiata ad eam opiUjcnem declarandam
immutare ceperunt , & primum fenfim ac circumlpefto juuicio , ut Jen-
fonius : deinde repente , & inconfiderate , ut Aldus . Hac ratione bo-
ni ifti viri , quorum libri magno veneunt , Varronianum monitum ad
aliud tranftulerunt .
Ad prasfeftos hac pariter fpe^lant : Adinicietidam ■voluptatem his pvtep-
feSurx , honore aliqtio habendi funt , & de operariis qui pnejlabiint a-
liqui communicandum quoque cum iis qu(e faciunda fv.nt opera . Diflen-
tiunt vetera Vi6lonana : injictendum vohiptatem privfeBorum honore ali-
quo habendo , &' de eperariis qui pnejiabunt alios . Hinc recepto a Vi-
£lorio "voluntatcm pro voluptatem , reiiqua fic diftribuam .• inliciendum
•vohtntatem pnefeBorum , honore aUquo habendo , & de operariis qui prce-
flabunt ahos , communicanditm . Antiqua fcribendi ratio librarios in er-
rorera adduxit : inhciendum pro ilhciendum , ut inhcium apud Varro-
nem pro ilhcium teftatur.
Ex iis quas de villicis & operariis nos monult Varro , fejungunt
interpretes in novum caput quod xiix. ordine fequitur , tanquam dif-
fimillima , quibus familia ruftica fmgillatim recgnfetur . In hoc fimiliter
nonnulla ab aliis , credo , propter materis tenuitatem contemptui habita ,
brevitatc qua dabitur, tibi percurram . Et prima quse haud commode
diftinguuntur : Dictt enim in eo modo htec , mancipia xi i i. habenda ^
villicum , 'vtUicam . Deinde : tit dicat haberi oportere htec , xv. man-
cipia , vilhcum , ■vilhcam . Cum prifcis editoribus , primo articulo ad
fccundum revocato , moram aliam interponerem , videlicet : Dicit in
eo modo hac mancipia x i i i . habenda : 'vihcum , "vihcam . Necnon in
altero modo : m dicat haberi oportere h^c xv. mancipia : vihcum , vi-
hcam ; quis enlm non vlderit ha^c ad mancipia quae nominatim collo-
cantur , pertinere ? His iniuper ex antiquis editoribus numerorum no-
tas apponcrem : bubulcim i , Afmarium i , fubulcum i ; quod non ali-
ter
iio EPISTOLA
ter Cato , unde fumuntur . Tum quibus Catonem pernringit Varro ,
quandoquidem inter le excufi ]ibri non confentiunt , pcrpenderem dili-
gentius . Incipiam igitur a primis : Qi'.od Cjto , /i voluh , tit debuity
tet proportionem ad majorem fundum & minorem adderemus , C^ demere^
rrms . PriCterea extra familiam debuit dicere villicum , & villicam . Ab
his Jimta hoc pro portioue diftert . Sed longius recedit Aldus : uti pro-
portione , ad majorem fundura ■vel mi)wrem addere vel demere . Qiubus
rejeclis , ad ultima veniamus : utt proportione , ad majorem fundum
vel miuorem adderemus , vel demeremus , extra familiara . Nunc his prz-
ter oculcs pofitis, qua^nam tibi magis quadrent , perlibenter intelligam :
idque quo facilius abs te impetrarc valcam , quod mca fert opinio ,
profcram primus / ita eodeni tempore tum quid melius in illis confti-
tuendum fit , tum quid me opinantem fefcilerit , fpero fore , ut co-
gnofcam . Sed qu^ tandem a me probari putas , nifi antiqua ? Illa
quidem ca:teris antefcrrc cur dubitem , quse Caefenas etiam codex mihi
confirmavit ? Hem, inquies, tam vitiata? Nequaquam ; verum ex Cx'
fenate Vi6lorianoque libris purgata accipito . Quod Cato fi "voluit ( ut
debuit ) uti proportione ( in Ca:fenate exemplari fit proporrione ) ad ma-
jorem fundum ut minorem adderemtis ,. vel demeremus . Pritterea extra
famiham debuit dicere vilicum & vilicam . Iftane modo tibi vitiata
videntur --' Quid ? Num Varroniana ? Qiiidni ? Q_aje litcra , quae di-r
£lio , quis articulus , quod intcrpunctum in illis quje non in excufis
voluminibus , verum probats fidei , hac excepta particula ut aute »?/•
mrem pofita , quam Cxfenas codex fuppeditavit ? Idque malui quam
vel ; quod elcgantius fonat , ut in his Varronianis : paucos fi Lepores
inares ut fcerainas intromiferis , ncmpe mares , vel foeminas , quod u-
tranque naturam habere credebatur . Ccdo quo ofrendimus in ca;teris ?
Dicam ( quantum noftra mediocritate aflcqui poflfumus ) cum ex duo«
bus quae Varro Catoni dat vitio , unam claufulam habeant, hoc infum
in antiquis quod tollitur , fortafle difpliccre , ac moleftc ferri ; nant
aliud quod notent , improbentque , non vidco . Hoc tamen qui pof»
lunt .' Scilicct duo non funt , qua: in Catoniano modulo non probat-
Varro , fundi fervorumque numerum pariter , ac fine ratione inter fe
relatum , & villicum ac villicam cum familia .'' Horum primum eft ,
quod Cato in illa fundi formula proportione uti debebat , ut ad ma-
prcna fundum vel minorcm mancipia addi demive pofllnt . Propofito
enim oliveto jugerum cc. , e quo ( ita namque Varro infra explicat )
quum fcxta pars fit ea xl. qu,e de ccxl. demuntur , noii vidco quemad-
modum ex ejus prxcepto demam fextam partem , & de xiil. ma^icipiis-
nihilo
N O N A. itx
nihilo tHJgis , ft 'vilicum , & 'viliciim removero , queinadmodum ex xr,
fextam partem demam . Quibus ut acquiefcas , vitio purganda iunt j
quis enim numerum xl, lextam partem numeri cc. tibi probaverit? Pur-
gantur minimo lumptu : e qv.o cum fexta pars abfit ea xl. quie de ccxl.
demuntur . Extremum hoc , quamvis in primis editionibus videam efle
dimirtuitur , retinui , quod de optimo fonte puto , ut Virgilianum il-
lud : pars in frujla fecant . Hoc itaque primum in Catone reprehen-
debat Varro : alterum quod ex illo colligunt : extra familiam debere
effe •vtltciim & vtlicam , ab hoc non pendet , fed ex iftis quje con«
tinuata anneclit Vnrro : neqtte enim fi minus ccxl. jugera oltveti colas ^
noa pojfis minus uno villico habere : nec fi bis tanto ampliorem fiindum ,
aut eo pliis colas , ideo duo vilici atit tres habendi fuere . Ha»c func
quae me ad vecera revocanda impellunt : quibus fi intemperatius utoc
( nam magno , fateor , antiquitatis ftudio , ne dicam morbo afficior )
tuum eri: non lolum me commonefacere , verum etiam ab ifta inlania
deducere & fanare .
Ecce nos hinc egreflbs ad antiqua iterum declinare : ut duo vilicos ^
& duas vilicas habeamus . Qus quis recipetet , nifi vetuftis codici-
bus , Grammaticorum au6toritate , fcriptorumque exemplis confirmata.'*
Ita primus ex optimis libris edendum Viclorius curavit ; quippe pri--
fcis Latinis ambo & duo , auam ambof & diios ufitanora fuifle Chari-
fius hijl. Gramm. lib. i., & lib. de Aaalogia teftatur , ut Afranius in
Pantal. uiurpat .•
revocas nos ambo ad prtelittm .
Ut Terentius Andr.
Eii-^e 0 Charine , ambo opportune vos volo ,
Ut Virailius Buc.
Nam ftepe fenex fpe carminis , ambo
Lujerat .
Et GeoYg. Verum ubi duElores acie revocaverts ambo .
De altero Q. Claudius Qviadrigarius apud Gellium : Cum interim GaU
lus quidam nudus pneter fciitim , & gladies duo torque atque armis de»
coratus procefft . Terentius Adelph.
Tu tllos duo olim pro re tolerabas tua .
Accius in Epinatifimache :
Martes armis duo congrejfos crederes .
Quas faepe librarii , ut male accipiunt , ita male excudunt . Sed
jam hoc caput dimictamus , in quo fi verbofius quam eram pollicitus,
te detinui , fcito in hoc de inftrunientis vocalibus agi.
Ad
?
112 i: p 1 s: T 0 L A
Ad fcmivocalja tranfeo , quaj cap. xix. comprenduntuf . Incipiam
ab his : Terram Boves profcittfiere mji m^ignis ■uiriLus >io» po/Iunt , &
ftepe fraBa bura relinqnr.nt •vomeres in arvo . NonnuUi c|uid deefle opi-
nantur , qui , dum agriculcuras prascepta emendanda fufcipiunt , quid
fit agric-ikura , prorfus innorant . Terra enim qus profcinditur , quo«
niam requicta , lcmper dura ; eademque fi inceflerint ariditates , cum
aratore colluctatur," idco Boves fxpe , fraiia bura , reltnquunt vomerera
arvo , ut Nonius ex Varrone accepit .
Quofi addit Aftnos qui flercus veBent , tres , Ajinum molarium in vi-
nea jugerum c. Jugum Boum , Afinorum jugum , Afinum molariv.m . Pri-
mum Afinum molarium longurio ad luperiora coercerem , ut in Caefe-
nate codice : Qjiod addit Afmos qui flercus veBent , tres , Afinim mo'
larium : In vinea jugerum c. ; fiquidem illa ad modum oliveti jugerum
ccxl. fpeclant , reliqua ad alterum modum . At quid facias molarium
Optimum Varronis exemplar molendarium retinet , quod item Jenfonius
invenerat . In Cxlenate libro primum fcribitur molarium , alterum mo-
lendinarium . Ex quo conjefluram duco , utrunque non effe Varronia.
num , eodem eniin modo fcribcretur . Adde Catonem qui primo ca-
ret . Cuin itaque librarii in Varrone legiflent molendarium vel molendi-
narium ( quod utrunque codicum fide probatur ) in Catone autem >ho-
larium , hoc etiam ad Varronem tranftulerunt . Primum igitur ejicerem,
& a Varroniana villa lonae ablesarem .
Tertio loco ex mancipiorum ignavia ignaviores indicabo editores , qui
repugnantia in his non viderunt : adjiciendttm de pecore ea fola qu<e
agri colendi caufa erunt , ut folent ejfe pecuaria , pauca habenda , quo
facilius mancipia qute folent fe tueri , & ajfulua ejfe pojfint . Qui enim
fe tuetur , non eft afliduus-,& contra . Illum comitatur pigritia , de-
lldia , vecordia , languor , otium : hunc vero diligentia , cura , foli-
citudo , anxietas , labor . Commodiora itaque apud Jcnfonium & Bruy-
fchium habemus .• pauca habenda , qtto facilius mancipia qu,e folent fe
tueri , & affidua effe mn poffunt . Attamen ex Vi6lorianis qua; ex
Caefenate libro confirmantur , mendi coarguuntur . Quid igitur ? Re-
volvemurne ad Aldum , a quo tam divcrfa , tam perturbata , tam
fi£la , a veritate demum tam aliena excufa funt ■-' Iftane approbem
& recipiam : pauca habenda , quo facilius tueri poffnt / quoniam mann
cipia qutp folent ejfe affidua , ejfe mn pojfnnt ? Quis tanta licentia ad
nbbilifliimum fcriptorem corrumpcndum Aldum abufum crederet ? Nam
Parvus ac Gymnicus qui ab Aldo fumpferunt , etfi culpa non careant,
minus tamen peccafle videntur , qui Aldi nomine , quod apud omnes
I. A fama
N O N A. Vtj
Tama percrebuerat , cTecepti crrori fuccubuere . Prsclare Junta unus ex
Aldinis feftatoribus , qui fe ab illis abftinuit , avertitque , & vetera
expreflit . Ab Aldinis nos quoque non fine indignatione oculos averta-
mus ad prima converfi, qus potiora habenda tum meliorum editorutn
confenfu , tum etiam codicum & Vi6lorii , & Csfenatis , & illorura
quos Jenfonius ac Junta exfcribebant . Operse autem pretium efl: coono-
fcere quanta facilitate purgentur , illuftrenturque . Unius litera: immu-.
tatione \\x omnes turb^E conticefcunt . Igitur & ad antiquam fedem
tueri reftituto , fit tuerier , cujufmodi innumera veteres carmine , ac
foluta etiam oratione , ut indicatum eft , ulurpant . Itaque .• adjicien^
dum de pecore ea fola quie agri colemU canfa erunt .• ut foleiU ejfe pe*
euaria , pauca habenda • quo factlius mancipia quie folent fe titerier ,
affidua effe pofjint . Quo plura enim animalia in fundo aluntur , ea
faepius ab opere mancipia avocantur; dum in pafcuum agunt , dum po«
tum propellunt , dum ftercus evehunt , dum ftramenta fternunt . Qua-
re qui fibi profpicit , longum tempus terit , & negligentia: ac defidiz
hoc nomine indulget .
De Bubus qui ad opus parantur, capite xx. prscepta habemus , &
primum : Hos veteranos ex campeflribus locis emendura non in dura &
tnofjtana : necnon ita fi tnctdit , ut fit vitandum . Quorum necnon ita
fcriptum eft in optims vetuftatis libris , ut exlcripfit Vi6\orius , nec
contra , quod nos ex Bruyschiana editione confirmamus . Verum , ut
Vi£1:orium debita laude profequimur , ita Popmam qui diftinguit : nec
contra . Si incidit , commendare non audemus , Varronianam vim hac
diftraStione diffolventem . Non expedit e campeftri regione ad monta-
na loca Boves ad ufum producere, tum quod pabuli ubertate afTueti m
torrido ac gracili folo aeque non nutriuntur , tum potiflimum ob un-
gulas , quas molles & tencras in rofcidis & uliginofis campis gerunt ;
iidemque in montes adatti terrs duritie & faxis ftatim offenduntur ,
ac claudicatione tentantur . Contra qui hinc defcendunt , e deteriori
loco in meliora , facile affuelcunt , utiliorefque fiunt , & , cum fint
duriflimis ungulis , nullo incommodo ad ve6luram parati afficiuntur.
De domandis juvencis qua: apponuntur , cum varia & diver-a fint ,
experiamur modo tentemufque explorare quid fequendum , vel contra .
Ac prima vulgatiora , & pleriique probata tibi fubjiciam : Et pnmura
in tequo loco & ftne aratro , tum eo levi , & principio per 'arenam aut
molltorem terram . Qus iatis aperta & dilucida nunquam me lolicitum
haberent , nifi prims editiones eflent refertiores : & priraim eos <eqtio
tii loco , & fme aratro , aut eo levi fmul gradi facias .• & principio
114 EPISTOL^
per areiiiVin , aut molliorem terram hniter procedant . His adde Georgi-.
ca caimina , in quibus multa a Varrone prxflantiflimus vates imita-
tus cfl , & non obrcure hunc locum lib. iii. metri Jcgibus revinxit .,
dum cecinit ;
Ac primum laxos tenui de -vimine circlos
Cervici JubneBe ^ eiehinc , ubi libera colla
Servitio ajfuerint , ipfis e torquibits aptos
Jttnge pares , & coge gradum conferre juvencos .
Atque tllis jam fiepe rota ducantur inanes
Fer terram , & fummo vejligia pulvere fignent .
Quid negotii eft Varronianum illud quod przcedit ; fi eorum colla in
furcas deftttutas indujerit , in primo verlu recognofcere , & Jenlbnia-
num : fimtd gradi facias in quarto , ut reliqua in iequentibus .'" Quae
tamen cum ita fint , utram in partem me dem, Sc utra fmt eligenda,
animi pendeo , nec prius dubitatione folvar , quam tuis literis tuoque
judicio expeditus , Interea nequid te celavifle arguar , quas ab Aldo
funt , proieram in medium : & prtmtim eos tequo in loco , & Jine <r-
ratro , tum eo levi fiinul ararc facias , & principto per arenam , aut
molhorem terram dum confuefcant . Quod arare facias pro gradi facias^
item dum confuefcant pro leniter procedant vcl de fuo penu deprompfic
Aldus , vel fi aliunde hauferit , de fentina haufit .
De Bubus qui ad aratrum emuntur, hac Varro : Quos autcm ad
•ue&uras , item inflitttendum . In quibus animadvertito num a Crefcen-
tio recipiendum fit paras , videlicet quos ad veBuras paras , itent infii.
tuendum • Boves enim alii ad aratrum apti , alii ad ve£luram . Ideo
in emendo alios fpe6tat arator , alios qui vefturam facit . Non alius
Varro de Equis . Equi , inquit , quod alii funt ad rem militarem idor
nei , alii ad veBuram , alii ad admijfv.ram , alii ad corfuram , non
item funt fpectandi , atqtie habendi . De Bubus etiam hoc loco : prima
ejl probatio qui idonei fint Boves , qui arandi caufa emuntur .
Connexa funt ; ut inania primum ducant pLuiJlra , & ft pojfis per
vicum aut oppidura , creber crepitus , ac varietas rerum confuetuuine ce-
lerrima ad utilitatem adducit . Vo^ oppidum, ubi prima excufa porrigunt ,
fententiamque continuant atque explanant ; Ex quibus quando multa
optima recepimus , hoc ipfum non reprobarem ; apparet enim ex pro-
batis fontibus hauilum ; li cnim de cccno , ea immifcerentur , quae im-
mifcuit Aldus .
Reliquum efl in hoc capite , de quo fidentius fcribam : in confra'
gofo enim , & difficili htec valentiora parandum . Quorum htec fi ra-
tione
N O N A. iTf
tlone atque animo diligenter ponderenius , nec fuifle , aut quld aliud
quod nesandi vim habeat , iatebimur _,- quippe in confragofo loco Bo-
ves validos alere e re domini non eft : primum quod gracile folum id
armenti robur non requirit : deinde quod magna ac valida corpora ex
arida & jejuna terra difficilius fuftenrantur . Pra^terea prxceptum eft a
Varrone , fs fundus fit co;ifrago[us atqiie ardiiis cli-ois ^ pauciores Bo-
ves opus efle , & bubulcos * Id tamen clarius in his qux illis junguntur :
& potius ea ( paranda ) qute per fe fruflum reddere pojji-.n , cum id o-
peris faciant . Si enim id operis faciunt Boves validi , ac Vacca! Afel-
lique pro loci conditione , nunquam profe£lo illos expedit habere , cum
pluris parentur , atque alantur pluris : verum potius ea emenda , quie
per fe , five ( ut editur etiam ) quie plus fruBus reddere pojftnt-^ quod
Boves arando tantum inferviunt ,• Vaccs autem laftis ubertate & fceti-
bus rem dominicam augent ■ Aielli vero ad molas , & ad ea qua; in
fundura conveflantur , vel hlnc efferuntur , utiles .
De capite xx. hsc habebam ; quod tum materis cognatione , tum
ordine quod fequitur xxr. , cum attingat , idipium quoque quamvis
breviflimum , non paucis perftringam . Quod dum bifariam feparant ;
primum enim de Canibus qui ad villani tutandam cducuntur • deinde
de pecore in fundo pafcendo agit , de iis quas huic tanquam argumen-
tum praemittuntur, afferani muita; mox de eodem pecore pabuloque fi-
nes quid racemari . Eft veluti titulus apud antiquos editores hujufmo-
di : De indomitis quadrupedtbus : de pccore inJlruElo ac Canibus hoc ft'
ciundum . Quem etfi in pauciora Vi£loriani libri & Cxfenas codex re-
digant , tamen Jofephus Scaliger , quod in eo adhuc redundaret , in-
venit , fatis fibi viium retinuifle : de indomitis quadrupedibus , ac de
pecore . Id re£le an non , intelliges , fi prius qu£e narranda funt , ac-
ceperis . Videre vifus fum qux hoc capitulo comprenduntur , in duo
quondam fuifle divulfa , in ea qus ad Canes , & in ea qujE ad pabu-
lum . Quod ut fufpicer , titulus facit vetus quidam , fed non Varro-
nianus : De Canibus fine quibus ■villa parum tuta fit . Ubi de indomi-
tis quadrupedibus ? Ubi de pecore ? Ubi de pabulo ? Cur ifta in tara
brevi capite non prjeponuntur , quartdo e ceteris etiam contra£tioribus
diligenti admodum cura colliguntur omnia , atque indicantur P Nihil
certe non fine caufa . Qiiid , amabo te , opus erat in argumentum e-
ducere , & capiti apponere , quod capite non continebatur .^ Sed cur
te conje£turis moror , cum certiflimum habeamus fignum hujus nimirum
fecundi capitis argumentum ? Namque inter Vi£lorianos hujus libri in-
dices, quos efle liquet perantiquos , tradente Victorio in manufcriptis
P z exem»
ji6 E P I S T 0 L A
exemplaribus reperiri , inter , inquam, duos unum Capitis xxr. de Ca*
nibtis , alterum capitis xxii. de niitto iy\flyume;ito extat medius iftc nul'
]i annexus capiti : Jt prata fiint in fiinclo , pecns tioit ejl , qtii{i fit fa*
ciendum . Quoniam igitur duo fuifle , quae deinde in ununi caput co-
ivcrunt , manifeftum habemus , inquirendum breviter ex ipfis indicibus
cjuid primum concluderet , quidque fecundum. Et illud quidem de Ca-r
nibus egifle apparet _,• docuiflie hoc : fi frata finit in fundo , pecus mn
efl , quid fit faciendum . Quid de indo.mitis quadrupedibus •■' Nihil in-
dicatur . At de pecore ? ■ Tantundem : ergo non Varroniana iila five
ab Jenfonio propofita : de indomitis quadvupedibus , de pecore inflruBo
itc Canibus hoc faciundtim : five a Vi£lorio : de indomitis quadrupedi-
l'us , & pecore faciundum ? Ita ftatuendum videtur , fi tanquam ar-
gumenta fumantur : fi vero ut pera£ta; narrationis claufula , cujufmodi
multa in hoc opere occurrunt , & germana aflerentur , & optima ,
Poftquam cnim qus ad domandos juvencos , item qux ad pecus inftru*
6\um , hoc eft ad id pecus , quod , ut fundi inftrumentum , agri co-
Jendi caufa eft habendum , necnon qus ad Cancs viiiaticos pertinere
vifa funt , pertraclavit Varro , conclufionem ponit dicens .• de indo'
iiiitis quadrupedibus , de pecorc inflruBo a: Canibus boc faciundum quod
dtxi . Qua: extrema Stephani bencficio de vetcri codice cruta , at-
que a Varronianis excufa leorfum ita mihi aftulfcrurt , ut fine hac face
■iib ambagibus lantis tenebrifque numquam me cxpediviflTem .
Reftant igitur ea quorum argumentum illa efle credebantur, qusque,
vx indicabam , in novum caput veteres editores excipiebant : Ji prata
fmt in fundo , neque peciis habet , danda opera ut pabido vendito , <t-
iienum pecus in fuo fundo pafcat , ac Jlabulct . Quibus fi Pctrus Vifto-
rius inter pecus atque habet addidiftet dominus quod cdiderat Jenfonius,
nihil efltt , quod de his ad te fcriberem . Verum quod ille non de-
dinavit , fed ignoravit ( primis enim excufis carebat ) nos ut prifcum,
"ut germanum , ut neceffariam ampleflemur . Prifcum Jenfoniani libri
dedarant : germanum autem quo alio oftendam argumento quam ipfius
Varronis fimillimo lib. i i . exemplo : propterea quod pabulum in fundo
compafcere quam "vendere , plerunque magis expedit domino fuiidi ? Necef-
fsrium denique nemini erit dubium qui vidcrit illa, alienum pecus tn
fuo fundo pafcat ac flabulet , nifi re£lo adminiculo firmentui- , quam
nutent , ac quam vacillent .
Ad tertlum villaticum inftrumentum quod mutum appellabat Varro ,
quodquc interpretes capite xxii. circumfcribunt , jam tcmpeftivum eflet
iranfire , fiquid pra:ter ca quae in Qatone rcceniiui, & hoc ex <ere abe-
r i, nea
N 0 N A . 117
teft? male feceptum pro ex itre aena , quod in Jenfonlo ex are ahena ,
haberem quod ad fcribendum me horcaretur. Itaque a muto inftrumen-
to ad ea qus in praedio fruclus gratia fiunt , de quibus tertio loco in
divifione prima fe locuturum Varro pollicitus erat , taciti atque ignavl
tranfeamus . Qiiffi quidem cum fimplicem atque imara non habeant na-
turam, fed alia aliam terram atque aliam requirant , idcirco , ut divi-
nus vates numeris fignavit :
Ciihtifque babitujque loconim
Et quid qti.^eque ferat regio , & qiiid quieque rectifet ,
varle ac diflfufe in caput xxviii. a caoite xxiii. per Varronem
docemur . In hoc primum indicat Varro qusE in tenuiore folo felicius
proveniunt , ut Cytifus & legumina , Cicere excepto : deinde qua; pingui
Istantur ; quoniam ( ut ipfius dicam verbis ) cibi funt majeris , ut 0-
lus , Triticum , SiJigo , Linum > Tum addit qu2 non tantum propter fru-
£ium prsfentem leruntur , fed etiam quia in proximum annuni profpi-
ciunt , opimas fegetes ad triticeam fationeni praebendo , cujufmodi in
primis Lupinus ac Faba celebrantur. Itaque , ait , Ltipinum cum necdunt
yiliculam cepit , C^ nonntaiquam fabalia , fi ad filiquas non ita pervenit ,
lit fabam legere expediat , Ji ager macnor efi , pro Jlercore inarare folent .
Qux hoc modo ab Aldo edita ad hanc statem per omnia volumina
propagata funt. Non ea licentia abufi qui primi Varronem per formas ,
ut dicunt , excudendum curarunt , Jenfonius nempe ac Bruyfchius : quod
in manu fcriptis erat , cum fide expreflerunt : itaque Lupinum cura do'
mnus filiculam cepit . Qtiam fcrlpturam ex cun£tis codicibus affert VI-
Sorius, cum in Veneto quoque reperiatur , necnon in Csfenate . De
qua di£lione domiuus quid cenfeam , five , ut verius dicam , quid con-
iiciam ( nihil enlm fine dubitatione ad te fcribo ) indicabo . Opinor
igitur donicum fuifle , quod a prifcis Latinls pro donec ufurpatum ab ho-
minum menioria cum evanulflet , fecuta xtas fuae imperitia nlmis indul-
gens , quia nihil aptius quod ex illo conglutinaretur , occurrebat , in «'o-
rninus deformavit . Neque ifie error hoc folo exemplo patet : aflerit Vi-
6lorius fsepe in hac voce a librariis eflfe peccatum, ut ex Lucretio ofl:en-
dit atque ex Catone , apud quem donicum folutum erit in domino cum fo-
lutum erit inverterunt . Itaque Lupinum cura donicum fdictdam cepit , vel :
Lupinttm donicum fliculam cepif^ ut enim in illo Catoniano donicum fa-
cium domino cum , ita hic cum dominus ^- \idelicet quoad filiculam ex flo-
re emicantem oftenderlt ( ut de Afparago Cato : tifque licebit vellas , do-
ntcura in femen videris ire ) inarato. Si enim ad fillquam pervenlt, nihil
yel parum ad ftercorationem refert . Hsc ad te fufius ut fcriberem , domi-
nus
TiS EPISTOLA
iH'.s iftud fuo quodam jure juflit, qui fi Jofepho Scaligero pefiifiem mo-
rcm, dominio folutus, ad alia protinus gradum feciflem . Nam hic con-
fidenter ut Iblet nihil magis verens , ( quod de Vellejo Epicureo pro-
dit M. Tullius ) qti.im iie dttbitiire de aliqua re •uideretur , negletlis
omnibus five a veteribus libris , five ab cgregiis viris propofitis , iancive-
rat : am filiculam cepit , ut tantum rctineretur. Cujus aucloritas fi apud
omnes tanta cflet , ut dubia , incerta , obfcura, obioleta , viiiata de an-
tiquis libris demere atque abiicere liceret , expeditior omnibus foret e-
mendandi ratio.
Ad infequentia deinde converfus Varronem Epicureum faftum afpici-
to , qui propter voluptatem fru£luofas arbores ftatuit .• Nec miiiits ea
difcririii;ia»ela in confertmdo quie fuiit fruSluofa propter voluptatem , ut qu<e
pom.iria ac floralia appellantur . Sed fecusy autumo enim fcripfifle prteter
voluptatem ; fiquidem , ut capite vii. innuit, quie fpecie fittnt ■venuflio-'
ra , fequi tit majore quoque fruSlu fnit ^ v.t qui habent arbufla , Ji fata
funt in quincuncem propter ordines atque intcrvalla modica. Floralia quo*
quc praiter voluptatcm quam cx floribus capimus, zre permutato flore,
fru6luofum agrum rcddunt.
Sali6ta etiam fruftuofum fundum praebent , undc utendo quid facias ,
His Viftorius ex U. c. viendo reftituit , exempto utendo . \n primis c-
ditis hoc amplius aliquid pro quid habemus. Hinc , cum in optimo li-
bro invcniflet Vi£lorius : viendo L quid , 8c tanquam vitiato loco appo-^
fita eflet nota , quas in Ca:ienate cxemplari eriam collocatur , conjefta*
bam L reliquias fuifl^e aliquid . Porro de vierc pro vincire Varro de L.
L. viere , inquit, viiicire , a quo efl in Jlfoto Eiinii : ibant malaci vie*
re veneriam corollam . Eadem refcrt Feftus : viere alligare flgnificat , uii-
de vtmina & vafa vimiitea qtiic vinciuntur ligata .. Quod extremum abii-
cies.
Atque in his quidem aut non multum nos errafle , aut non invcri*
fimilia fecutos efle , nobis facile largiamur . Verum prope cum videam
quod magna antiquitatis caligine circumfufum , nec quid fit , ncc quid
efle debeat , polliceri audeo , quam vereor ut id nunc obtineam quod
mihi in dubiis rebus conjeftanti fa:pe condonas . Ut ut erit , malo in-
enivifle videri,dum tux voluntati pleniori ofticio obfequar, quam quic-
quam de quo dubitem , fubtrahendo culpa vacare . Accipe itaque ex no-
ftris literis , quaj meliora ex tua fapientia remittas. Inter ea qux pro-
pium cultum expetunt , nec quacunque terra contenta , nec communi
coeli pofitione , memorac Varro Can.ibim , Liiium , funcum , Spartum , un-
de ;te&as Bubtts paleas^ lineas ^ refleis , fiincs ^ Diu multumque tota in*
"cnu
N' O N J. 119
■genii mei acie contendi , ut quid ex iis flirpibus contexeretur, appella-
returque palea , cognofcerem : operam tamen , & laborem Jufi . Nunc
nefcio quid circa palearia quod in torque ad jugum anneftendum Bubus
implicaretur , palce nomen a palearibus duftum occurrebat : nunc cum
GuiJandino Budaeoque StapeJio non paleas , fed foleas -quibus ex Spar-
to Juncove intextis cJaudicancis Bovis pedem induunt armentarii , ut ef-
iet conabar. Verum utrunque e veftigio -difpiicebat . Animadvertebam e-
nim loleam inter funes & Jora non proprie poni , neque inter quotidia-
na inflrumenta quod perraro uluveniret : Item paleas a palearibus nec
commode fingJ , nec Jicere.fine exempJo, idque ex veterum monumentJs
non fuperefle , quamvis niulti ita de re ruflica fcrJpferint , ut fi nomen
in villa habuifret palea , Jocumque inter funes , veJ minus attendentibus
aliquando excidiflet . Hinc alia atque alia diligenci meditatione anirho
volvebam , & cum multa fingerem , ac refingerem , delebam continuo o-
mnia . Quoties etiam tentavi ex Aldo ( qui lioc exemplo VarronJana
miicuerat .• ul?i Camiabim , Ltnmn , Juncmi , Spartum , uncle lineas , re-
Jleis , funes ficias, quibus neclas Boves . Paleas & alia ) quod fcripfif-
le non pceniteret , vel invenlre, veJ comminifci ? Sed , ut rem contraJiam,
hoc extremum fuit , in quo acquiefcerem . Cum ad caput xxii. ubi
de flirpibus ad texendura aptis iraclatur ., regrefTus Varronem vidifTera
narrantem qu£ fiunt de Canabi , Lim , Jtmco, Palma , Scirpo , ut funes ,
rejles , tegetes , flatim in aninium induxi paleas efTe a Palmas vel Pal-
mam deformatum; quod pra^ter Varronem , multa ex Palmls fieri aufto-
res funt CoJumelJa , Plinius, & alii . Non prstereundum tamen videtur
efTe in iJIis qu^ de capite xxii. commemorabam , quod non sque ac
cstera probem . Unam enim candemque ftirpem fuifie veteribus Juncum
& Scirpum ( nam Iioc tempore in plura genera a noftris feparantur )
quls ignorat? Propcer quod vel delendum Scirpo , veJ potius, ut in u-
troque loco eadem qus ad eofdera fimiliter cafus Jaudantur , inter fe
confl:ent , m Sparto rautandum . Hac ratione Palma pale£ munus
commodius implere poterit , dumraodo utraque fimilia pariter ordinen-
tur , ut Palma qus capite xxir. Sparto adne6litur , capite xxi i r.
cum eodem copulecur , Columella etiam Palmam a Sparto non lepa-
rante .
Hxc profe£lo confidentiffimi illi , qui primi prodica ab AJdo ex in-
genio fcediffime immifcuerunt , fine fcrupulo auderent . Nos vel in mi-
nimis exliorrefcimus , tancumque nobis furaimus , quancum ad explican-
dum Varronem conferre exifiimaraus. Nec defperandum efl: fore forcaffe
ut aliquando quis exiflat qui de optimis libris paleas effe retinendum
con-
120 T.PIST01A
confirmet, & quld fit , congrue exponat , noftrafque lucubratiunculas aJ
aniles labellas deturbet ,
Duo alia in hoc capite obfcuritate ( ut leniter dicam ; nam revera
vitium appellandum ) implicantur • utrumque tamen facile aperitur , il-
luminaturque. Primum cft mala horum diftraftio/ quiedam loca eadem ,
alia ad ferendum idonca . Scribendum fme intervallo, ut in antiquis ex-
cufisj per haec enim monemur quaidam loca , in quibus jam quid fatum
eft, eadem ad ferendum aliud effe idonea . Id cxemplo auftor declarat
quod in pomariis recentibtts defitis femi;itbi'.s alii hortos conferv.nt , alii
quid aliiid . In his alterum quod Varroncm obfcurat, latet; nam in co.
dicibus non defitis fcriptum vidlt Viftorlus , fed deffitis .• nec tamen ,
ut ipfe ingenue fatebatur , quld fequendum elfet , anlmadvertlt , quam-
vis vulgata improbaret . Ubi vitlum , Inqules ? Num vitium dicemus u-
nlus llterae dlfcrlmen , idemque ob fcriptorum liberalltateni-'' Utlnam hanc
liberalitatem qui Varronem exfcrlpferunt , in omnlbus prajftltlflcnt ; nlhil
haberemus perfe£llus accuratlufque . In hoc fane praeclare fe gefferunt :
peflime Tvn-oypa^^i ^ & non Illlberaliter modo , verum etiam Imperlte , qui
dejfitis prlfca fcrlptura efle difjltis , ut corrlglmur a politioribus Lati-
iils , Ignorantes , defttis quod ab eo loco non admlttitur , nobls Impofue-
runt . Si enim ad communem fcribendi normam vetera fingi placebat ,
fatls fibi llculfle non vlfum e In / mutafle , ut deverter , derigo , defcretis
ex optlmls llbris acclplentes, divertor fecerunt , dirigo., difcretis} Itaque
defitis manlfefti vitli redarguo , improboque , quod abfonum inter illa
fignificat . Defjitis autem a deffero pro dijfero libenter reciplam , nempe
ftlrplbus per Intervalla fcparatis , inque ordiucm arbtifcults pofttis , primis
annis , antequam radices longius procedere poffmt , alit conferunt bortos ,
alii quid <r//W, adeo ut Columella vlcena , Jullus Attlcus fena & dena
malleolorum millla per vinez novellae jugerum intcr ordincs collocarent .
Plurlbus ut caput xx 1 1 1 . abfolverem , te fum moratus . Valc ,
D. Patavio XXVI. Cal. Apr. CID I3CC XXXII,
EPI.
1 21
EPISTOLAX.
Emendatur Vcirro a capke XXIV. in caput XXX.
JULIUS PONTEDERA ANDREjE MARANO
A M I C O S U O S. D.
HOc biduum fine tuis literis interfluxifle mirabar; magis tamen ad-
miratus fum hoc mane , tantula epiftola a te mihi reddita . Ac-
cipio excufationem : ego imprudens qui lam refertas tabellas miferam oc->
cupato . Sed dic mihi , non squiore animo apud te efle pateris mulii-
loquam epiftolam , quam multibibum hofpitem ? Hic interea dum tibi
dolia exhaurit , prsecepta ex Varrone colligam , quibus uberiorem vin-
demiam in pofterum tibi pares; ea enim quam hoc anno ex tuis prsE-
diis coegifti , aut jam nulla eft , aut jam nulla erit . Verumtamen bono
animo efto : quam primum te vacuum fore denuncio.
Scripferam nuper me caput xxiii. abfoIvifTe . Id fic audias velim ,
quoufque materise ordo finebat ; nam extrema , Stolo ubi fubiicit quas-
"dam ex Catone referre , pofthabui , qus ad infequens caput pertine-
bant. Etenim ut mittam , non efle ea qux ununi corpus efficiunt , di-
vellenda, revera membra minutatim concidere , articulofque ab articulis
difcerpere non diftinguere eft , ac perfpicuitatis gratia fcponere , verum
dilaniare . Numquid aliter facium eft , ac dico , quando ultima capitis
XX I I I . : tiiem cger fi nebnlofus fit , Rapa , Rapbams , MUiiim , P.?;//-
ctm: ita a capite xxiv. refcinduntur , ut longo intervnllo ab hoc ver-
bum ferere fit arceflendum , ne fpuriuni jert ab Aldo lumamus ?
Hsc tamen exteriora , & ad illos pertinentia quibus Varronem per
capita lacerare placer.- videamus Varroriiana. Primum animadvertendum
( nam fertindo non ferenrio , quod in primis excufis libris fcecundo , eflfe
oportere prsiermitto ; quis enim horum modus P ) quoJ majoris negli-
gentiae reprendi poteft : Sed hoc neqtte in onimbns fundis ejl opns, neque
in qv.tbtts ejl optts , propter frondem maxime , fine detrinento ponttntur ab
feptemrionali plaga , quod tion offjciunt foli . Ordinanda vident;ir hoc mo-
do : Sed hoc fieqtie in omnibus fundis ejl opus : neque in qitibus eji opus
propter frondem maxime . Sine detrimento . Prsierea non plaga retinent
prim^ editiones , verum parte , quod Csfenas item codex qui ab opti-
mo yictonano exfcriptus eft , oftendit ; ideo plaga efti6^a ab Aldo .
Q, Reii-
122 EPISTOLA
Reiicic autem Varro hoc loco circa funduni UJmCs & Populos cfle fe-
rendas, quod Cato docuerat; tura quij in omnibus agris taJes arbores
non funt neceflaria ; tum ctiam , quia , ecfi neceffaris ob frondem quje
in Boum Oviumque cibatum ftringitur , tamen cum umbra noceant
non funt ponendas . Si vero qui": pangerc velit , in agrorum Jimitibus
feptentrionali regioni obverfis fme detrimento Jicebit .
In eodem capite fro>u vulgo fcribitur , quod fros fine >; eife oporte-
re docet Charifius lib. I. Gramm. Infi. Fros , ait , /iiie n. tie faciat tn-
quit Plinius , frontis . Varro Rerttm Rufiicarum lib. I. : Ulmos & Popu-
los unde efl fros . Idem Antiq. Rom. lib. XV. fros , faemim , meffis .
Atqui hxc nec tua do6lrina , neque tuis fortafle oculis digna ita po-
nebam, ne quid omittendo negligentis committerem. Divertamur, poft-
habito capite xxv. ( quod totum Catonianum cum fit, de eo qua» ha-
bebam, in Catone icripfi ) ad xxvi. , in quo incereft pauIuJum mora-
n . Si Cuprejfos vivas pro ridtcis infertint , alternos ordines rmponunt ,•
neque eas crefcere altitis quam ridicas , patiuntur : neque propter eas adferunt
Vites , qtiod inter fe hiec inimica . Pene totum caput delcripfi , uc qui
faJcus , ne ferae lacibulum excludant , retibas circumdant : ica quo faga.
cius vitii nidum inveftiges atque odoreris , plura tibi exprefli , cum in
angulo quod fcrutamur, delitelcac . In quo angulo , inquies.-* Tam ap«
pofice omnia concinnata func , fucoque oblica , uc nuJIum fuperfic men-
di vcftigium . Efto : tamen extrema latebram produnt . Quz funt ifta
incer fe inimica ? Num Vicis & Cuprefllis' Sic puto ; aliud enim non
video . Verum fi Cupreflus inimica Viti, cur prope pangicur? Cur pro
ridica Viti adne£licur? Cur Vicem Juftinec ? Cur ampJe£licur ? Cur fo-
vec ? Olt4s profe6lo , Olus , ut proditum eft ab anciquis , Vici habecur
concrarium , acque inimicum . Olus , inquam , in quo Braflica intelligi-
tur , propter quod non admoventur lcrendo Vites . Neque aliud quam
Olus a Varrone pofitum reris , prxfcrcim cum horcum , de quo uc alia
niulca cranftuleric Varro , non fic difficile indicare , Theophraftum dico
in IV. •jripi (purav hopia{ , Pernicialia quoque air Plinius eff*e Braflicse
cum Vice odia, ipfumque OIus quo Vicis fugacur, ex Ciclamino acque
Origano arefcere . Sed me inercem & ftupidum qui ex aliis quod in
proximo jacec, acque adeo in noftro fundo , longius derivo . Repecamus
Varronianum capuc XVI., quod quaerimus, inveniemus : i"; enim ad iit
mitem Qtiercetum hieret , non poffts refle fecundum eam filvam ferere 0-
leam , qttod ufque eo contrarium efl natura , tit arbores non folum minus
ferant , fed etiam fugiant , ut introrfum in fundu). fe reclinent : ut Vttis
adfita ad Olus facere folet . Nunc inter necellaria eft indagare, ubi O-
lus
(
D E C I M A . laj
lus conocandum . Euge , Vi£tori , tetigifti locum , hsc ex vetuftis libris
Gommemorando : neque propter eos iit adferuiU Vites . Quis enim Loliof
vi6titans non viderit eos ut fuifle Olus?
Hucufque fpe£lant ex quadripartita divifione qua de rufticis rationi-
bus agere inftituerat Varro, tres partes, de fundo, de inftrumento , de
rebus qus culcura caufa in prsdio faciendas lunt . Reftat quarta quo
quaeque tempore in agris fieri conveniat ;. qus cum varia & muitiplex,
quod ex hoc volumine reliquum eft, diftinet atque implet. Id bifariam
primum feparatur,in ea qus ad annalem folis circuitum referuntur, &
in ea qus ad menftruum luns curfum : illa per x. capita diducunt :
hsEc I . quod eft xxv i i . , finiunt ac circumfcribunt . In prima de anni
temporibus differit Varro , quorum cum quatuor aflignet , ver , sftatem ,
autumnum , hiemem, tum iubtilius alia totide.m interponit , sequinotlia
duo , folftitium , brumamque , quibus perite difcretis , quo fingula dierum
fpatio circumducantur, fubneSlit. Haec omnia nobis declinanda exiftima-
mus, five quod noftra: rufticae fimplicitatis non eft, depofito farculo at-
que aratro, ad tam abftrufas contemplationes animum intendere, ne de
Icaro fabulam aperiamus; five quod ingentia edita funt de hac materia
volumina , qus , cum quid dubium aut obfcurum in Varrone deprende-
ris , huc in confilium poteris utilius ac commodius revocare . Scribam
igitur qu^ noftri inftituci funt , non aliensE difciplins ,- neque altius
quam aer qui villas circumfluit , patitur, attollar . Qciapropcer his cce-
It^ts inftitutiones tradenti reli£lis, videndum qus ab agricolis opportu-
ne fint peragenda . Vere Jl,7tiones quteda-m fiunt . Urfinus nos admonet ex
U. C. legendum : Vere Jlatioues qutedam fiunt . Quod non folum melius
quam editum & receptum , ied etiam ut verum neceffariumque eft ad-
mittendum. Idque Varro capite xxix. confirmat prjecipiens intef Favo-
nium & £equino61ium vernum feminaria omne genus ut ferantur ; a primo
enim Favonii afflatu vernum tempus inchoari fcimus.
Deinde de profcindenda terra : & ftmul glabis ab fole percalefaBis ,
aptiores facere ad accipiendum imbrem , & ad opus faciliores relaxatas ,
Neque ea minus bts arandum , ter melius . Vel glabis percalefa&is ad C2-
lera aptiores , faciliores, relaxatas redigenda funt ; vel interponendum fe-
getes aut deperditum aut confulto in fimul depravatum a correfloribus ,
cum quid efTet feges , non affequerentur . Hoc de fegetes fi dabis , &
illud neque ea in eas mutato . Nofcere etiam oportet , ut exicripfit Po-
litianus , gLtbis nimirum cLevis , unde vocabuli fons aperitur, ex xxaia
frango, atque aiu pro yaicc terra , inferto u , ut aiay primum , deinde
4ruum. Quod enim de dura figete dum profcinditur , magns gl^ba» fo-
Q_ 2 Jent
124 E P I S T 0 L ^
lent excitari , ideo gl<ei>a five clava terrae membrum , vel pars de terra
evulfa. Porro quod hic de verna aratione docetur, divino carmine pro-
fequitur Virgilius in Georgicis:
Pingtie foltim primis extemplo a menjibus an»i
Tortes invertant Tatiri , gliebafqtie jacentes
Pulveridenta coquat maturis folibus xflas ,
JEflate fieri meffes oportere . Atitumno ficcis tentpeflatibus vindemias f
ac filvas excoli comrnodiffme : tunc priecidi arbores . Malis interpunftio-
nibus diftrahuntiir . Re£lius ordinantur prima excufa : teflate Jieri mcffes
oportere : autumno ficcis tempefiatibus vindemias , ac filvas excoli : cormno-
dijfime ttinc prtecidi arbores .
Eadeni negligentia capite xxiix. fcriptum eft ; qtite reda&a ad dies
civiles mfiros qui minc fuiit primi verni temporis j diftinguendum enim :
quce redaBa ad dies civiles uojlros qui nunc funt ^ primi verni temporis ,
Deinde atittmnales vertendum in av.timnalis ex Jcnfonio , ut verni , tefli»
vi , hyberni id eft temporis . Item : fttbtilius difcretis temporibus obfervan'
da qutvdam funt , eaque in partes VIII. divtdunttir . Qua: fuifle & efle
debere affirmarem : fubtilius defcretis temporibus , obfervanda quidem funt
ea qute tn partes VIII. dividuntttr .
De capite proximo plura fcribenda fuccurrit : in primo intervallo in-
ter Tavonitim & /equinoSitmn vernum bicc fieri oportet : femtnaria omne
genus ut ferantur , putari in primis . Nam iftud in primis quod in anti-»
quis libris eft in prtttis, rejiciendunl cenfeo , praefertim cum a Favonio
prscipua non fit Vitium putatio , quam alia tempora fibi ex parte vin«
dicant , docente capite xxx i v. Varrone , poft a:quino£lium autumnale
incipiendam efle, & capite xxxvi. inter brumam & Favonium repetcn-
dam . Neque tamen in pratis eft quod fequamur j prata enim falce vi-
neatica non indigere , fed fcenaria , quia Vitibus plerumque arbuftifque
vacua, vulgo notum . Videbis igitur fi ptitari imputata dicamus, id vitium
nobis fic imputandum. Etenim cum pleraque per contraftioncm fcriberen*
tur a librariis , fieri potuit , ut de imputata extiterit impr.jta , qiiod mox
corruit in pratis . Imputatum autem nondum purgatum apud Feftum , &
impiitata Vitis apud Plinium , ac vinea imptitata in Horatii carminibus .
Qiias eryo vineas fub brumam , & a bruma propter pruinas & gelici-
dia aliafque coeli intemperies praetermittere nondum purgatas coafti func
agricolae , ea:dem poft Favonium ut purgentur , curanc . Quod fi nos li-
centiores vidcmur putari imptitata opinantes , quid fiet Scaligero , qui
primus ptttari vepreta docebat ? Quanquam ne vepres putando colonus
fpinis Isdcretur, eminus fieri putationem , pofito intcrvallo , ftatuerit :,
pnta-
D E c I M ji : 125
puiari , circum vites ablaqueari , vepreta . Popma etlam qul putari in pa*
ratis inflituit, quid aliud prster veterem fcripturam imitatur? Quis e-
nim a Latinis didicit vineam paratam effe femiputatam? Itaque faspenu-
mero cum evenit vel autumnalibus pluviis , vel intempeftivis gelici-
diis, vel alia de caufa, ut ante brumam & poft a putatlone coloni prohi-
beantur, a (imbus paratis quz nulla erunt , vernum opus inchoabitur? Vx
miferis illis quibus imputata vinea erit relinquenda , nec diis ( quoniam
de non putata nefas ) libare novum vinum licebit . Qiiamvis tamen a«
liorum placita mihi non conftent , noftris conjefluris non ita infervio ,
ut omni dubitatione me exfolvam . Hjereo adhuc , mi Andrea , dum ad
antiqua exemplaria refpicio , atque incerta cogitatione pendeo , flufluo-
que . Animadverto etiam inter duo fpatia autumnale , ac brumale de
Vitibus arbuftifque putandis prscepifle Varronem ,• ideo tertio verno in-
culcare idem fupervacaneum videtur. Infuper dum librariorum atque in-
terpretum vel audaciam vel focordiam fpe6lo , & quot ex margine aliena in-
terpofuerint , confidero , facile adducor ut fufpicer iftud putari in pratis
eorum qux infra leguntur prata purgari eKc interpretationem . Neque
multum a vero nos aberraffe intelliges , cum bina ejufdem generis vi-
tia ex hoc ipfo caplte indicavero .
Ad fegetem hinc, qua nihil uberius rufticas rationes Foecundat atque
educit , brevis quidcm , verum erroribus fere inextricabilis patet femita :
quare te nobis du6torem praebe ,
Ignarofque vite mecum miferatus agrefles
Ingredere .
Principio feges quid fit , quo fine circumfcribatur , & quanto , &
quo loco explicandum : tunc fi ifthinc evadimus , opponitur arvum ,
quod ut affequamur , per eofdem difficultatis gradus eft tranfeundum .
Seges ( ut in plerifque excufis libris ) dicitur quod aratum fatum efl i
arvum quod aratnm necdum fatum . Qt.iem mihi adverfus hanc fegetis
arvique definitionem patronum paras ? Quem ftrenuum bellatorem ?
Quem ducem •'' Nihil moror novitios & gregales : veteranis opus eft ,'
& iis qui ordmes faepe duxerunt . Ante omnes ipfum expofco Varro-
nem , quem ad conficlendos fui monumenti everfores , di£latorem di-
cam : tum Coss, duos M. Catonem , & M. TuIIium : deinde caetera
Romanorum principia . Hac ratione comparatis copiis & ducibus , pro
fegete & arvo adverfus illam definitionem barbarorum manu inftruclam
itrenue , te aufpice , pugnabimus . Itaque primum prxconium facimus
fegetem effe eam agri partem quas arari , & feri folita fit , eandemque
five inaratam , five aratam , five fatam , five , fublata meffe , requie*
tam
tiS •£ P I S T 0 l A
tam effe & dlci fegetem : Quod feges dicatur terra neque arata , ne.
que fata , quem alium defenforem primum ftatuam , quam Varronem?
Hic enim capite xxxvii. fic loquitur : ad alia arandtim , aut fodieri'
dtm , tn Jt fegetem infiituas • & lib. i i. I6i contra progenics eorum
propter avaritiam contra /eges ex fegetibus fecit prata . Huic materi^
affinifate proximus Cato ad id fignificandum fegetem quoque ufurpat ,
ut capite xxxvi. Jlercus columbitiKM fpargere oportet in pratum , "vel tn
hmtum , -jel in fegetem ' capite xxxvi i i. virgas & farmenta qu^e ti'
bi ujioni fupererunt , in fegete comburito , ubi ea combujferis , ibi Pa^
paverem ferito j & cap. xxxix. flercus dividito fic ; partem dimidiam
in fegetem ubi pabuhm feras , invebito . Tum confularem confularis fe«
quetur M. TuUius, qui eundem Catonem lib, de SeneB. ita loqucntem
facit : nec vero fegettbus folum , & pratis , &" vineis , & arbuflis res
ruflicte lietis ftint . Ejufdem Tullii funt apud Nonium ex libro qui iii*
fcribebatur , Hortenjtus , hx reliqui^ : ut enim fegetes agricoLe fub-
igunt aratris multo ante quam ferant . Qiiarto loco accedit Columelia ,
in cujus lib. i. invenies : quan^.o cuique contingit , ttt & fegetu.n ara»
tiontmque perciperet ufum ? Et in i i. fin autem furculo & fegctibus ,
atque etiam pratis fiindus efi difpojitus . Deinde vates canentes audia»
mus ; ut Virgilium Georglca ita aufpicantem :
Quid faciat lietas fegetes.
Et in II. Ante locum Jtmilem exquirunt , ubi prima paretur
Arboribus feges .
Ut TibulJum lib. i.
Fe\-t Cajiam non culta feges , totofque per agros
Floret odoratis terra benigna Rojis .
Ut Moretum qui condidit :
teBiifque galero
Sub juga parentes cogit lorata juvencos , '
Atqtie agit in fegetem , & terr.e condit aratrum.
Quibus L. Attii in (Enomao celebrata carmina adjungam , ut de opti-
mae ac fmcerae vetuftatis libris exprcdit Vcliius :
Ferte ante auror.^m radiorum ardentum indicem ,
Ctim fomno in fegetem agreflis cornutos cient ^
Ut rorulentas terras terras ferro Jidas '
Profcindant gltebas , arvoque ex molli excitent .
Vitiis tamen purganda lunt , cum primum atque extrcmum verfus in-
tegros liabeam , invioIatofquCj- fecundum Voffius cum aliis emendatum
edidii hoc pa^to :
Sono
D E C I M ^. 127
Softo Ciim in fegetem comuttni tigrefles cient ,
Quem nemini probarem ; venatores <5uippe cornu ad Canes excitandos
utuntur non bubulci quo boves ad arandum impeilant , Quare una
iitera , «uam apud Nonii interpretem Dionyfium Gothofredum vidi ,
appofita , nihil in eo qusrerem amplius :
Ctim e fomno iii fegetem ttgreflis cornutos cient ,
Qui enim ante lucem furgit , e fonino furgit ; quibus Attius arato-
rum diligentiam folertiamque declarat , tum quod ante auroram ad o-
pus furgunt , tum quod e fomno . Tertius a Voflio fic producitur :
Ut rorukiitas terras ferro & tiVHhs
Profcindant gltebas ,
Quas dum cogito mecumque perpendo , quod alterum terras abjecerit ,
&. fidas fecerit iividas , quam vereor , ut Attii mentem fententiamque
aflequatur . Uvidum enim iblum cuinam agricolx arare perluaferit , quod
tunc , ne cariofum fiat , atque anno a fru£lu ceflet , conftat inter peritos
neque ferro, neque aratro efle tangendum.' Numquid uvidi arvi indicium
faciunt extrema arvoqtie ex molli excitent ? Sane glxbaE nifi de ficca ac
dura terra profcindendo non excitantur . At , inquies , quid tu ex
ifto fidas boni colliges .-* Quid .'' Eheu miferam Latinam eloquentiam,
qua; ita barbarorum immanitate affli6la & vexata jacet , ut tota ferme
iaceat , Nam , fi integris membris priftinaque vinlitate fioreret , quam
facile eflet in ea infidas recognofcere ab antiquo fido deduftum , unde
bifidus , trifidus , quadrifidtis habemus . Neque aliud quam infidas ab
Attio fcriptum defidero ; tum quia vetus fcriptura id plane admittit -j
tum quia ferro infidas gLebas profcindere, primam arationem, in qua
cultrato aratro pr^denfa & infifla terra , quam vomer fcifluris fubinde
infiftens refupinat , aperitur , liquide fub oculos ponit . Non erit quo-
que laboriofum , fi quis utrunque terras retineat , rationem , ne fe fa-
fti pceniteat , invenirc ; dummodo prifca forma , fine qua incaflum
contenderit , utatur . Itaque cum in confeflc) fit apud vetuftiores r li«
teram non geminari , ita fcribat , ut teras teras fuifle non dubitet , Deinde
quanta fuerit fuperiorum temporuni in defcribendis fcriptoribus vel negli-
gentia vel imperitia , cum noverit , alterum teras de terant fa£lum
deprendet . Terere autem teram primo jevo arare dicebant , & Boves a
terendo ideft arando teriones , qua voce aratores Boves etiam tunc cum
Varro hsec commentaretur , bubulci nominabant . Tam multa de Attii
carmine fcripfi , quo commodius hujus item auftoritate fegetem dici
;erram neque aratam , neque fatam confirmarem.
Nunc ollendendum , efle fegettQi terram aratam , necdura fatam j
Utar-
128 'EPISTOLA
utarque , ut hoc tempore mihi occurrunt , Catonis , Varronls , Vll-
nii , Virgiliique ac Attii praefidio . Segetem »e defrttges inter Catonia-
ria praecepta eft , nempe ne minus feminis jacias , quam terrs fertili-
tas pofcit . Varro lib. i. Qitod ad fationem , tum ( Far ) promendum ^
cum fegetes matttne funt ad accipiendtim . Plinius lib. i. fegetes ite-
rare dixit. Virgilius in Eclog.
Impius huec tam culta novalia miles habcbit ^
Barbarus has fegetes ?
Demum Attius apud Nonium in Androm.
Quod beneficittm haud flerili in fegete , Rex , te
Obfejfe intelliges .
At x«TO;^/)>/5-/xft;s- , ut fert Voffius , feges capitur de ierra mndtim conji-
ta , quo modo Accius att : frttgem in fegetem dare ? Quid xxtaxr'»^''
x.ai ? Nura M. Tullius , Cato , Varro , Plinius , Columelia , Tibul-
Jus , Attius , Virgilius , aliique ofcitanter tibi locuti videntur, verbif-
que abufi P Equidem tam aocmxpn^"'-'^^ accipitur feges de terra non fa-
ta , quam de fata , cujus excmpla non fubtraham . Itaque Varro fe-
getes fanire ac runcare fcribit ; de fegetibtis fiqtta efl aqua , deduci .
Qus tamen de ipfis etiam frugibus fatis (quod nonnunquam feges item
fignificat ) dici poffunt j ut hic Horatii verficulus:
Et villictts Orbi
Ctim fegetes occat , tibi mox frumenta daturus,
Pariter in utranque partem vertuntur ifta Columella; , five lib. i. quam
f» fegetibtis & vinetis tnanus movemus , five lib. vi. quanquam Pontifi-
ces negent fegetem feriis fepiri debere . Nihilorninus funt qua: dubitandi
anfani non prsebent , ceu Varronianum hoc de porca , hoc efl de a-
cervata inter duos fulcos terra , quod ea feges frttmentttm porricit . Ad
id declarandum ufurpai: M. TuIIius in Orat. ubi oflendit fegetes fcecun-
das & ubcres non folum fruges , verum ctiam herhas effundere frugi-
bus infeflas . Id carmine compleflitur vatcs in EJoj.
Ajlrtim quo fegetes gauderent frugibus .
Id Horatius in EpifloUs:
Hiec feges ingratos tulit , & feret onvnibus annis .
Reflat arvum , iublatis frugibus , appellari fegetem , ut demonflrem .
Cujus rei luculentiffimus au6lor efl Varro lib. i. : licet videre fegetes
fruBuofas , & rejlibiles . Quod Far ferro cafum Farrago di&tim , attt
tiifi quod pyimtim in farracia fegete feri cepttim . Str.ir,ienta relinquunt in
fegete , unde tollanttir in acervum . deinde : &" firamcnta fianria in fegetem
rehnqutt , ut pofiea fubfecentur . Lib. i i . Qiiibtts in locis mejfes funt
D E C I M A. 129
faB(e , /nigei-e utile duplici cle caufa , quod & caduca fpica ( Oves )
faturantur , & obtritis firameittis , & flercoratione facimit in anmm /s-
getes ineliores. Idem «ra^S Ms^-iVttb .• ant in fegetibus pofi mejfes collige'
bant Jlramenta , queis domicilia colerent . Quibus addas , fis , ex Plinio :
fegetts quie interquievere , fundere Rofam fativa odoratiorem .
Quoniam igltar ex hac fegetis quadripartitione perfpicuum ac com"
probatum cenleo , fegetem non efle id folum quod aratum fatum ejl ,
fed quidquid in fundo ad arandum ac ferendum refervatur , nec fecus
a Latinis atque adeo ab Varrone adhiberi : nemo eorum quos vel prs-»
fens vel fuperior astas tulit , aut au6loritat£ , aut exemplo , aut prom-
pti excellentifque ingenii vi ita apud nos valere debet , ut vulgatam
fegetis definitionem in dubium non revocemijs . At ex Varrone eft •',
Cujus Varronis ? Illius fcilicet quem Romanorum eruditiflimum fuiflc
audivimus , qui florentiflimis illis Latina; linguje temporibus viguit ,
ex cujus beatiflimi ingenii ubertate tanquam ex perenni totius Latii
fonte tot , tanta , atque ab omnibus tam celebrata opera emanarunt .*
An potius iftius qui in vulgum profertur , vetuftatis injuria , barbaro-.
rum faevitia , emendatorum protervia , librariorum negligentia tantum a pri-
ftina forma immutatus , ut verus ille Varro ie ipfum in fe qusreret , fi
ab inferis excitaretur ? Numquid vana deploramus ? Numquid in hoc i-
pfo loco fcedum ulcus non occultatur ? Nam ( ut mittam nihil efle
homini turpius quam in fuo decreto fluftuare , & poftquam conftitue-
rit fegetem efl!e quod aratum fatum ejl , eo ad omnem fundi terram
abuti ) cur in pofterioribus libris editum eft , ut fupra pofui , cur in
antiquis , cur in duobus Vaticanis codicibus , cur in Veneto alio mo-
do : Seges dicitur quod aratum necdum fatum ejl , exclufo arvo , atque
iis qu£B arvo attribuuntur ? Non ifta iliis opponuntur , ut utraque
Latinas confuetudini ? Jam vero qux ad novale pertinebant , cur ad
arvum aut fegetem traducunt ? Etenim arvum idem ac feges . Nam ,
ut fundum dividebant veteres in pratum , fegetem , faltum , vineam ,
quam terram fic diftribuendo appellabant fegetem , ita eandem & ar-
vum nuncupabant , ut Varro apud Servium digerit .• aut arvus eji a*
ger idejl fationalis : aut arboribus cotiferendus : aut pafcuus pecoribus :
aut foridus, in quo funt horti Apibus congruentes . Ex qua diftributio-
ne totidem divinus vates prodit volumina : de fegete five arvo : de
vinea : de pafcuo , in quo funt armenta gregefque : de florido , in
quo Apes . Catullus ideo quod erat feges , in Mentulam arvum vocat :
Mentula habet inflar triginta jugera prati
, Quadraginta arvi , catera funt maria.
R Item;
130 :epistola
Itcm.* Fi-ata ^ arva ^ ingentes Jilvas , faltufqtie ] paludefqtie '.
Et alibi : Auctipium omne gems , pifces , pnrta , arva ^ ferafqtie .
Virgilius fimiliter hoc ii. Georgicis principium fecit :
HaclcMUs arvorum culttts.
Ad quem locum Servius , mire , ait , iteravit illttm verfum .• quid fa*
ciat Uetas fegetes . Idem Poeta rurlus , dum canit :
"Nunc loctis arvorum ingeniis , qu£ robora cuiqtte ,
Q^iis color , C^ qu^e fit rebus natura ferendis ,
Quid aliud intelligit , quam quod in illo carmine , ut retuli ,
Ante locum primv.m exqtiirunt , ubt prima paretur
Arboribtts feges}
iDe fua villa quoque non canit Horatius :
Ne percuiiBeris , fundtis meus , optime QuinBi ^
Arvo pafcat heram , an baccis opulentet olivx ,
Pomifne & pratis , an ami&a vitibus tilmo :
Nimirum : fcgetene & oliveto, an pomis, pratis, & vineis commendetur .'
Qiiid tandem Columella ? Nonne hic quod lib. i. fin autem furculo
( ut antea fcribebam ) & fegetibus , atqiie etiam pratis fundus ej} dif
pofitus , fegetis nomine appellat , in his arvum vocat : campiis in pra-
ta , arva , faliclaque , & arttnilineta digeflus eedificio fubjacet ? Idem
igitur arvum , quod feses . Hinc infigne fuit apud Romanos Fratrunt
Arvalium iaccrdotium , quorum crat pro frugibus , qu2 in fegetibus fi«
ve arvis proveniunt , hoflias maflarc , & nuncupare vota.
Propterea ut feges terra dicebatur nec arata , nec fata , ita arvum ,
quod exemplis confirmare non fuperfedebo . Columella lib, i. Literim ,
inquit , qui frtimentis arva prxparare volent . Lib. i i . Non igitur fati-
gatione ^ quemadmodum multi crediderunt , nec fenio , fed noflra fcilicet
inertia mimts benigne nobis arva refpondent . Et poftea : neque enim id-
circo rudis , & modo ex filveflri habitu in arvum traduBa fvcundiar
haberi terra debet ., quod fit requietior , & jejunior . Plinius lib. xvi i i,
Ordeum in novali , & in arvo quod reflibile pofft fieri . Item \\xc : o-
mne arvum reclis fulcis , mox & obliquis fttbigi debet . Plautus Truc.
non arvtis bic , qui arari foleat ^
Sed compafcuus efl ager .
Tibullus . AgricolieqUe modo curvum fe&arer aratrum ,
Dum fubigunt fleriles arva ferenda boves .
Poffum quoque tibi , ut de fegete oftenfum eft , commemorare qul
folum aratum , ncc adhuc fatum dixerint arvum , ut Columellam lib.
1 1 . nam penitus arvis fuleatis , majori incremeiito fegetum , arborumque
foetus
D E C I M A. ijr /
fixtiis grandefciiitt t ut PJin. lib. xv i 1 1 . Male arattm arvum , quod , fa^
tis, fmgibus occandum ejl : ut -Virgllium 1 1. Georg.
Hic Jiirpes obruit arvo ,
Quadrijidafque fudes , &' acuto robore ■uallos .
PofTum etiam qui pro terra fuba6la & confita fumpferint , laudarc ; quid
enim aliud indicat Varro lib. i. quam arvum Vitibus refertum , dura
ita loquitur : Itaque majores noflri ex arvo aque magno , fed male con-
fito & minus multum , (^ minus bonum faciebant vimtm &" fru-mentum}
Quid aiiud Virgilius hoc carmine :
Vitis lit arboribus decori ejl ^ ut Vitibus uv.r ,
Ut gregibus Tauri , fegetes ut pinguibus arvis?
Aut hoc I. Georg.
Sic quoque mutatis requiefcunt foetibus arva :
Vel hoc : Quid dicam , jaBo qui femme cominus arva
Infequitur , cumulofque ruit male pinguis areme?
Quid aliud denique Plinius lib. xviii. indicat , dum hsc quae ordi-
ne tibi exfcribam , pofteritati tradit ? Ideo circa Macedoniam T/jeJfa-
liamque cum Jlorere ( Faba ) incipit , vertunt arva . Rubigo quidem ma-
xima fegetum peflis , Lauri ramis tn arvo dejixis , tranjtt in eorum fo-
lia ex arz>o . Reliqua pars nonniji cum falce arva vijit . Pinguia arva
ex una feminis radtce fruticem numerofum fundunt , denfamque fegetem e
raro femtne emittunt ?
Forfitan etiam requiris , num quarto modo pro folo , remotis fru-
gibus , capiatur arvum .^ Quidni ? Ecce tibi Columella lib. ii. quia
confiat arva fegetibus ejus macefcere . Item : nam vineis jam emaciatis ,
&" arvis optimum Jlercus preebet . Non aliter Plinius de eodem Lupi-
no ; pingttefcere hoc fatu arva vineafque diximus . Similiter : Vicia pin-
guefcunt arva . demum .• Virgilius alternis cejfare arva fuadet / nam
quod hic Plinius ex vatis fententia arvum vocat , ille novalem dixerat
illis Georgicis :
Alternis idem tonfas cejfare novales ,
Et fegnem patiere Jitu durefcere campum .
■ Hxc tam clara , tam gravia , tam muka , & de tam probatls fcri-
ptoribus defumpta , quibus plurima addi poflluit ( numerus enim hujus
generis in veteres libros late & varie diffufus eft ) ut fegetem & arvum
idem efle demonftrant , ita Varroniana edlta , five mavis vetera , five
fecentiora , abfona , vltiata , falfa convincunt . Nec vero tibi quif-
quam perfuadeat , qu2 apud Feftum vel de fegete .■ feges dicitur ea
pars agri quce arata , & conjita ejl-^ vel de arvo : arvum diximus a*
R 2 gvum.,
,^2 E P I S T 0 L J
prum necJtm fattm , prodita lunt , vitii & falfitatis non efle plena ;
Etenim vel quis ifthinc accepit ad Varronem depravandum _; vel ( qucd
facilius dabis ) ex illo huc tranftulit , ubi omnia cum fcede hiulca ei«
fent , & lacunis plurimis intercepta , fux induftriae locum non laborio-
fe invenit . Poftquam igitur fegetem & arvum iis finibus quibus in
Varrone circumfcribuntur , & coar£\antur , non limitari , fed latius ex-
tendi ac diffundi probe tenemus , quid de illa definitione fit ftatuen-
dum , valde foliciti fumus ,- neque cnim adverlus totius antiquitatis
auftoritatem probari poteft , neque contra noftrorum hominum confen-
fum , veterefque codices audeo improbare . Verum quando tibi uni hsc
fcribimus , dicam libere , veram rationem plus apud me , quam ho-
minum opiniones , valere . Itaque , quoniam nuliam laudem ex his au-
cupamur , & tibi folam infervimus , altcrutro vel fegete vel arvo fub-
lato , poTfe ex reliquis quid non omnino improbandum glutinari arbi-
tramur . Quotus enim quifque invenietur tanta dementia , qui duo i-
dem valentia retinerc malit , cum unum fufficiat ? Nec tamcn utrum
utrl fit anteponendum , diu nos morabitur quxftio , cum antiqua: edi-
tiones , & Venetus codex , quae de fegete traduntur , careant , quae-
que dc arvo alia excmplaria afferunt , ad fegetem reddant . Hxc au-
tem fi diligenter attendantur : arvtm qtiod arattwt necdttm fattim ejl ,
quid aliud efle , nifi novalis txplicationem colligemus ? De margine igi-
tur intromiffa videntur. Quibus remotis, de fegete cura fuperat . In qua
fi minima licentia daretur , ut litera efxtrema in fatttm eflet ; , vide-
batur congrua fententia futura : feges dicitnr quod aratttm fattii ejl : uo'
•valis , ttbi fattm fttit ante , qnarn fecunda aratione renovetur . Hoc fi
tninus probes , & fatum ut eft , plaeeat , in tuam voluntatem facile
adducar , dummodo qux de fegetc dicuntur , ita accipias , ut non ia
univerfum feges fit quod aratum , fiuum eft ( id enim falfum ) fed de
ea fegete quse farritur ; h^c enim , nifi arata & fata effet , non far-
riretur . Verumtamen
Si ad vittdam fpeBes , mhil ejl quod poctda latides .
Mapna ifta fegetis atque arvi cura liberatus , animo magis vacuo ,'
& foluto qu3e in capite xxix. fupcrfunt , explanabo . De arandi ratio-
ne nunc fequitur , & quid fit profcindere & quid ofFringere , ipfius
Varronis dicam vcrbis : Rttrfum terram cum primtim arant , profcindere
appellant ,• cttm itcrum , offringere dictmt , qttod prima aratione gltebte
grandes folent excitari , ciim iterum offringere vocant . Quorum extrema :
cum itcrtim offringcre vocant ex intcrpretum fegete , ut vifum quoque
Urfino , huc in Varronianum arvwm vcnere .
Pro.
D E C I M A. 135
Protlnus ad tertiam arationeni tcmpeftivum eft tranfire , velut cum ,'
ja£lo (emine, Boves dicunt lirare , atque in porcas, interpofitis fulcis,
fatum frumentum operire . Cujus partes , quoniam dus , fulcus , ac
porca , utranque pro fua diligentia defcribit Varro , Sc fulcum hoc pa-
£to : qtta aramim vomere lacmam Jiriam fecit , fulcus "vocatv.r . Quse
inagna eruditorum concertatione celebrata audivimus , cum alii flriam ,
alii lactinam improbarent . Ex illis qui Jlriam damnarunt , primus ex-
titit Aldus ; ideo in ejus libris non invenitur . Hunc fecutus Voffius
firiam quoque tanquam lacunie interpretamentum abjecit . Qlu vero laeu->
nam repudiabant , flriam amplexi funt , ceu Popma , & Urfmus . Sed hos
quoque fugcrat ad Nonium Marcellum refpicere , qui hunc locum ex
Varrone ita attulit : Qua aratrnm vomere lactmam iflriam fecit , fulctts
vocatur . Videine quam antiquum in Varrone fit flria , & qua ratio-
ne fcribatur ? Non igitur in eorum fententiam tranfire pofllim , ut tan-
quani mendum educam y quin ex illa Icriptura quid boni animus mi-
hi vaticinatur , & fpondet . Iflriam namque elifo nunc per vetuflatera
n , mflriam fuiffe credo , atque eo nomine accipio , quod ftriis priva-
tur , quales debent effe in arvo lacun^ five fulci , qui re£lo in ver-
fum aratro , ne vomer fubfultim aut oblique impulfus crudura folum
eminens relinquat , ducuntur . "Quod itaque Cato fulcos perpetuos di-
xit , Varro lacuitam inflriam vocat , ut aratoris diligentiam oftendat ,
quem , five reluftante radice , five terrae duritie , five c£eco faxo , five
alia de caufa a Iiris hoc eft fulcis re£lis aratrum qua in dexteram ,
qua in fmiftram partem declinet, delirare dicunt. Hsc magis conveniens.
mihi vifa fententia , quam eorum qui flriam eximunt , aut eorura
qui in flriam fcribunt j nam flrice quidem in porcis dum aratur , in-
ter minores fulcos qui lir,e , Fefto au£tore ( ut in melioribus libris
legitur , non limi aut lumi ) vocantur , emlnent , fed has fedulus a-
gricola fubinde aratori infiftens raftris vel farculis tollit , cumulofque ,
ut celeberrimi vatis dicam verbis , ruit male pinguis arente , porcafque
explanat . Ideo nullse , ut fulcus inter ftrias fubfidat relinquuntur . Sed
jam modus epiftols a me non fervatur : in diem longiores excurrunt.
Hanc tamen per otium leges , hofpite , ut fpero , in patriam rever-
ib . Cura ut bcne valeas .
D. Patavio IV. Cal. Apr. CID IDCC XXXII.
EPI-
»34
E P I S T O L A XI.
Emendatur Vano a capite XXX. in caput XXXVIII,
JULIUS PONTEDERA ANDREiE MARANO
A M I C O S U O S. D.
EXaniraafti pene tua epiftola qua Silenum iftum ad me fignificas
venturum. Hercje fi veniffet, lora enecaflem. Sed tandem abiit .
Beafli. Nunc vacuo animo nobis operam dato , dum tuam cellam jam
penu vacuam cpiftoJis refarcio.
Vcnio nunc ad iccundum temporis inrervallura , & ad ea quae inter
primum squino6lium , & Vergiliarum exortum matutinura fieri debere
commemorat Varro . Ex iis lunt cap. xxx. qusE non uno modo excufa
video.* Qiiod fique folia nmittcre foient , a;t!e frondere inceperint , Jl.it ini
ad ferendum idonete non fmtt . Hacc a Vi£\orio habemus, 8c probata ab o-
mnibus. Paululum ab his diftare videntur, quae de veteribus monumen-
tis in lucem revocaverat idem Victorius , quzque codices tum Cxfenas ,
tum Venetus confirmant ; Quod fiqute folia mittere folent , tinte fyottde'
re tnceperunt , Jlatim ad ferendum idonea ',ion funt . Nam mittere in a-
mittere fc mutaffe Viftorius fatetur , non inverifimilia , ut ratus eft , fe-
cutus , veruntamcn nec vera , nec nccefliiria , cum arbores folia non mit«
terent , hoc eft fronderent , nifi prius amififlTent . Tertia: notz , verum de-
terioris, Jenfoniana & Bruyfchiana addamus : Quod fi quie folia mittere
folent , ante frondem florere inceperint , flatim ad ferendutn idonea uoii
funt . Quibus tantum antiqua praefiant , quantum qua: gencralia Ipeciali-
bus. Etenim cum arbores bifariam feparentur , in cas qu^ per hiemem fo-
liis privantur, & Vcre rurfus fe foliis veftiunt , atque in cas qus fcmper
frondent , fcmperque virent , illas , utpote in plerifquc ad germinan-
dum facilcs , & prxproperas in antiquis habemus , quippe oir J" «V/ irap
( Ut ait Theophrafius -Tnpt qiVTai' dinciy ) /i^' xaSiXoy Xof/jf?;' <m deifjAx
Tiy ^iy^pav n« 6-l-i0>^<t^oTipoi ^ /^ o-liyi.icpiroTipa . De quibus fccundo loco
agit Varro poftea dicens : Olcam feri inferputarique oportere . At per
Jenfoniana illas tantum decidui folii ftirpes , qux ante frondem fundunt
florem , a fatu florentes .repudiantur , ut Amygdala, Perfica, Cornus ,
Siliquaftrum , Ulmus . Vcrum ha: naturali modo florent , nec folia ante
florcm unquam producere folent • oftentum enim eft per arufpices , atque
adeo majoribus viclimis procurandum , arbores quje prius frondes, quam
flores cx innata vi protrudunt, inverfis naturx Icgibus , germinandi or-
dinem
EPISTOLA U N D E C I M A. 155
dlnem immutare, & florere , antequam frondere .' Non immerito igitur
ab Jenlbnianis declinavit Aldus , verum finiftrorrum ex malis pejora no-
bis excudendo .* Qitod fi qu.e folia emittere folent , aut ante froiulere quam
fiorere ceperiut , flatim ad ferendum idoneie non funt . Quare vetera ex
codicibus laudata praeftantiora .
Nec plura erant quae de capite xxx. fcriberem . Non ea tamen bre-
vitate fequens trigefimum primum tibi expediam , cum multa fmt inve-
ftioanda, multa cognoicenda , perfpicienda multa ,- quoniam tertio inter-
vallo inter matutinum Plejadum exortum folftitiumque multa agricolis
facienda prscipiuntur . Et primum, peraito verno opere, oportet "uineas
tiovellas foderc , aut arare , & pojlea occare id efi comminuere , ne fit^
glaba . Qi',od ita occidunt , occare dicunt . In quibus occidunt priica nor<
nia occadwit facerem a veteribus admonltus,ut a Fefto ; ocrirre , inquit,
& ocvatorem Verrius putat diBum ab occisdendo , qttod ccedant grandes
^ltebas terra , cum Cicero venujliffme dicat ab occacando fruges fatas .
Ciceronis autem locus ubi de occatione loquitur , extat lib. de SeneEl.
ad hanc fententiam : qiia ( terra ) cum gremio mollito ( I. niohto ) ac
fubaBo fparfum femen excipit , primum id occatum cohibet , ex quo occa'
tio , qttie hoc efficit , nominata efl . SiA. fortafle non occatum , verum occte-
catum ex Fefto , five Verrio legendum . Occationem item Nonius ex
Sereno occacationem efle tradit. Itaque in Varrone occrdunt ^ veteres e-
nim ( quibus fe magis uti , quam dcleflari affirmabat Varro ) fimpli-
cium vocales in compofitis retinebant; ideo in hoc capite admonet Vi-
ftorius in optimo codice reftcari lcribi , non refecari , ut librariorum
vulgus excudit , a fco .
Ex eadem antiqua fcribendi ratione qus Vifilorius dubitanti tamen
fimilis de veterlbus libris inlra expreflit , confirmabo .• Ejuncidum enir/f
farmentum propter infirmttatem flerile . Q.uid ahud ejuncidum quam junct"
dum ? Quis , quaefo , eidem , pofeivi , eitur , quei , plebei , fei , & lexcenta
alia pro idem , pofivi , itur , qtii , plebi , fi in vetuftis memoriis non le-
gerit? Tuncidum ipitur farmentum in pracilitatem emaciatum ab Junco.
Eandem etiam vocem ex codicibus Plinii deprompfit Harduinus , & vef-
bum Item ejuncefcit .
Atque in his noftra induftria fufficere vifa eft : tamen non longe
funt , in quibus parum profeciffe videbimur , cum multuni conjeflurje
fit attribuendum , nonnlhil etiam interpretum opinionibus dandum . Ve-
rum totum iftud ut videas , cujufmodi fit , & qua via facilius tranfigi
poflit , cum iis a quibus pendet , apponam : Neque ex fe potefl ejicere
Vitem quam vocant minorem fiagellum , rnajorem etiam , v.nde wva aafcun-
tur^
13<J E P I S T 0 l'A
tur , paltnant , prlor , litera uiia mutata , declinata a vent! fiatu fimilifir
fiabelltim ac fiagellum . Pojlerior ( nempe Vitis major ) quo ea Vitis im*
raittitur ad uvas pariendas ^ diSla primum "videtur a pariendo parilema :
exin , mutatis literis , tit in multis , dici cepta palma . Ex altera parte
caprea di£la , quod parit capreolum . Sufpicor etiam fuifle enim , & reli-
<jua ordinata hoc modo : minorem fiagellum ; majorcm enim , unde uva
tiafcuntur , palmam : prior , litera una mutata , declinata a venti fiatu fiabeU
lunt Jimiliter ac fiagellum : pojlerior , QLiibus a Varrone doceri reor , qua
parte flagellum uvas parit, a pariendo palmam dici ," qua capreolum e-
niittit , Capream . Haec ad hanc rationem fcripta in cun£\is excufis li-
bris leges , fi Popmae editionem excipias , qui a communi fcriptura de«
•fcivit . Nec fortafle immerito;- a Vi£lorio enim de antiquis libris pau-
ciora prodira invenerat , Casfenate etiam confirmata codice . Hjc au6lo-
ritate addu£tus Popma tantum retinuit , quantum a Viftorio haufcrat ,
videlicet : ex altera parte parit Capreolum . Ex his caprea abigitur. Quid
nunc mihi auftor es ? Si capream in vinea retinemus , non veteres co-
lonicas leges , quibus ut Capra natum in fundo pafcamus , cavetur , ti-
mendum eft , fed prifcorum codicum nomen , fidemque : fi expellimus ,
omnem editorum turbam in nos commovebimus , & veterum prxfertim,
qui ab antiquis quoque monumentis capream fe accepifie exclamabunt .
Equidem Jenfonianis ac Bruyfchianis libris valde moveor , non folum
quod de manufcriptis memoriis compofiti funt , verum etiam quod ,
cum plerunque Viftorianos codices fe6lentur, nonnullis qua in his ( uc
indicavi, iterumque indicabo ) defiderantur , integriores funt , refertioref-
cjue. Quin etiam , ne vana jailaflfe videar, qua: commemoratis adnc£lun-
tur , ita tibi ex ordine continuo fubiiciam , ut Jenfonianos libros ube-
riores , quam Vi£torianos casterofque cognofcas . Et primum ex Aldo :
Is ( capreolus ) ejl coliculus viteus intortus , ut eincinnus . Is e-dim Vi'
tes ut teneat , ferpit ad locum capiundum , ex que a capiendo capreolus
diSus. Deinde quaj de Viftorianis Jibris funt. Is ejl teueat : id
qua ferpit ad locum capiendum , ex quo a capiendo capreolus diBus .
Tum ex Caefenate codice : is ejl teneat id quod Jerpit ad /o-
rum capiendum cum capiendo capreolus diilus . Noviflime Jcnfoniana fub-
lcribam .■ is ejl — Vites quibus teneat : & qttas ertpiat : & ad lo-
9um capiundum Je erigit . Ex quo a capiendo capreolus diEius . Qusnam
igitur -ex quadrigemina fcriptura non melior ( id enim nunc non quae-
ro ) fcd refertior ac plenior tibi apparet ? Nonne ab Jenfonianis , ut
Vi6toriana redintegrentur, repetenda funt multa? Quare , fi in his quae
ad capreolum pertinent , Vi6loriana deficiunt , fieri poteft ut in illis qux
ad
UNDECIMA. 137
ad capream, deficiant. Si capreolum mutilatum oftendimt, cur Caprea ,
cwx. ii.am peperit , integra exiftimabitur ? Verumtamcn , fi de Caprea
conclamatum efl: , eaque tibi probatur lententia , liceat faltem capreo-
lum incolumem fubducere , vetuftifque viiJneribus arte qua pofliamus ,
fuccurrere . Sed cui dabimus curandum , Vi6lorione , an Jenfonio , an Al-
do? Huic profefto quicquam de gfege committere non aufmi . Videfne
capreolum qualem nobis remilerit Jenfonius , Sc qualem Aldus ? Hic nam-
que malus opilio non pilum contentus evellifle, carnem quoque abicidic
& crura , atque ex quadrupede ferpentem fecit . Quare Vi6torio trada-
mus , illique focium Jenfonium cooptemus . Sic ex utroque vel fanus ,
vel a priftina forma non valde alienus nobis capreolus procedet. Is ejl
coliculus •viteus intortus ut cincinnus . Is etiim, Vitis quikts teiieat id qua
ferpit , ad locum capiundum fe erigit , ex quo a capiundo capreolus di'
Bus . Siquidem Vitis eft qus ferpit , non capreolus , quem illa fecum
trahit , ut de Vicia idem Varro paulo poft docet : Vicia di&a ejl a-
'uinciendo , quod item capreolos habst ut Vitis , qutbufcum furfiim vorfum
ferpit ad fcapum Lupini a/iumve quem , ut h^ereat , id folet vmcire . Ex
quorum fimilitudine , fi illud quibus emendaveris ftatuerifque efle qui-
cum , talem nobjs capreolum dabis , qualem coloni in fundura recipere
fortafle non recufent .
Ca:terum quod capreolus a capiendo dicatur , Jofephus Scaliger im«
probavit, neque nos contra nitimur- funt enim multa hujufmodi in qui-
bus Varro male accipi poteft ; ut alii bene muiti in rcprenfionem in-
cidunt , dum de nominum origine , nullo habito dele£tu , confidentius
commentantur . Nihilominus lafcivia quadam propter teneritudinem ca-
preolum dici nunquam mihi Scaliger perfuadebit , cum fit firmiilRmus
duriflimufque . Idcirco vinitor, dum vi fumma flagella deorllmi adduce-
re tentat , ut purgata prscipitet , fspe ramulos quos capreoli tenent ,
explantat potius , quam capreolos diftringat , aut enodet ^ nonnunquam ,
fi firmius committuntur , ipfos palmites luxat & difcindit . Sic enim a
natura conftitutum , ut Vitis uvarum laborans pondere , fefe per ca-<
preolos, cum fit caule ramifque infirmlor, fufpendat, valenterque fuften-
let . Porro fiquls capreolorum formani tueatur , a caprarum cornu quod
figura referunt, opportunius nwncupatos judicabit.
Caprese jam Sc capreolo tanquam cibo prolpicientes nonnulla de pa-
bulo addamus : Ocinum , ait Varro , dtclum a Gneco verbo ansrat , '^uod
valet cito. Referuntur hsBc a Nonio, fed diflimili moAo : ocinum dikimt
a Gr.eco verbo axiu; ^ quod venit cito . Qu^ magis probanda* quia Grz-
ca lingua adeo familiaris Latinis erat , uc Grasce quid pronunciantes ex->
S plica^
138 EPIS^TOL^
plicationem apponere fuperfederent . Ideo Varro non quid eflet tuxiut ,
nam nctum omnibus, fed qua de caufa ocinum di£lum , videlicet quod
"vetiit cito , pofuifle videtur . Hoc ex Plinio etiam confirmatur , qui a
Varrone ocinum appellatum a celeritate proveniendi e Grzco quod di«
cunt (iy<.ir,>s , refert .
A nominis rationc tranfit deinde Varro ad ocini qualitatem cxpla»
nandam : id ex pabuli fegete viride fecitm ante , qti.im genat Jiliqius .
Hoc modo apiid Juntam editum eft, fi genat ( quod ad Viflorium re-
ferendum ) demamus; ufus enim fuerat Junta vulgari gerat . Vcrum lon-
ge fecus Jenlbnius locum ante cxpreflcrat : id ejl pabuli fegetes virides
fe^^iie ante , quam genet ftliquas . Aliter etiam Aldus de fuo horrco non-
nihil admifcens: id genus pabuli funt fegetes -virides fe&ie ante^ qttam ge*
rant filiquis. Aliter Bruyfchius, fed omnlum optime : id ex fabtdi fege-
te viride JeSltm antequam genat filiquas , qu£e cum codicibus Vi£loria-
nis , Ca:ienate , & Veneto conveniunt/ propter quod Popma in fuam e-
ditionem re£le eadcm recepit . Verumtamen vifne locum ex Plinio
accuratius explicemus.'' Apttd antiauos , (cribit lib. XVIII. , erat pabuli
gemts : quod Cato ocintm vocat : quo fifiebant alvum Bubus . Id erat e
pabulis fegete viridi defe&a : antequam gelaret : Sura Manilius id aliter
interpretatur : & tradit Fabte modios X. Viciie dtios tantundem & Erui-
litc itt jttgero aiitumno mtfceri &' feri folitos . Quid mihi , inquies , tam
depravata exfcribis ? Hifcene illuftrantur Varroniana ? Vcterum librormn
imagincm , qus fuco caret , exprefli . Age inducamus huc penicillum ,
& vetuftatis vitia emendemus. Primum illud quo ftflebant alvum Bubus ^
vitiatum fatemur ; Varro enim ocinum dari folitum ait , quod citat al-
"vtm Bubus , ideo fijiebant jaceat in fpongia, atque ex Fintiani tabula vel
ciebant exprimito, vel citabant : deinde e pabulis , pro quo alii e pabu-
li Varroniano colore inducunt , e fabtdi fingamus , aut .• e fabalt : tum
gelaret ex eadem arcula fiat a geno generef^ neque enim ftliqtcarct , nec
gignat ftliquas , ut nonnullis placuit , illinire vetus pittura pcrmittit .
His hoc modo compofitis, quod ocinum, admixtis Faba, Vicia, Erui-
lia, feritur, a Faba potius, cujus major modus adhibetur, quam ab a-
iiis , efle ex fabuli fegete difcetur .
Akcrum pabuli genus Farrago vocatur, de qua Varro : contra ex fe-
gete , ubi fata admixta Ordeum , ?^ Vicia , & legttmina pabuli caufa i»/-
ridia , quod far ferro ctefa farrago difia , attt nifi quod primtim in far-
raria ferrete feri ceptum . Ex his primum inculpandum venit ex fegete
fignatum quondam in margine , quod farrago ex fegete farracia appella-
retUr , Far quoque inutile videtur 1 nam ubi Ordeura , ibi & Far in-.
tel-
UNDECIMA. 159
telliel poteft . Praterea in Cjefenate codice non jafrago fcrlptum eft , fe<d
fena^o a ferro , ideo noii a farre . Demum Faracta unico r, ut mos
fuit antiquis , a primis editis repetendum . Ex hujufmodi itaque conje«
£luris horum connexionem perpendes .• contra , ubi fata admixta Ordeum ,
& Vicia , & legumina pabuli caufa , 'uiridia quod ferro cafa , ferrago
diSia " aut nifi quod primum in faracia fegete feri ceptum . Farrago igl-
tur ut vult Varro , vcl a ferro appellata , vel a farracia fegete , ubi
ferebatur . Merito igltur Far eximitur; nam fi immilcuifTet id au£lor ,
ab eo potius origlnem deduxiffet , quam vel a ferro , vel a farrarlo
arvo.
In extremo caplte addltum eft .• in poma qute r.ifita erunt , fic-
citatibus aquam addi quotidie . Cur poft quotidie reiicltur vefpen , quod
Nonius ex Varrone tranfcripfit , quod excufa nonnulla retlnent , quod
demum neceffu-Ium, cum Id opus vefperi tantum probetur.'
Ad hominum fruges hinc tranfeamus ; fiquidem confe£to folftltlo ,
priufquam Cankula llnguam exerat , meffem caplte xxxi. promlttit Var-
ro . Quarto intei-vallo inter folflitium & Caniculam plerique mejfem fa-
cimit , quod frumentum dicant quindecim diebus effe in 'vaginis , quinde-
cim florere , quindecim exavefcere , cum fit maturum . Arationes abfolvi ,
Ubl meflis , dices ? Ubi falx , & corbls ? Vldeo quidem frumentum ad
metendum tempeftivum, fed meflbrem non video. Numquid cum fit ma*
turum , avlbus cxterlique animantlbus pra;da relinquendum , aut , fi ven«
torum tempeftates, ac grandines inceflerint , ut calidiorlbus annl nienli-
bus fspenumero contlngit, procellarum ludibrio.'' Ubl ea Varronis fedu-
litas quara capite L. prasftltlt dicens, cum ejl matura feges , metendum?
Nunc cum anni tempus & opportunitas invitet , neque oporteat recra-
ftlnarl, ad arandum , negle£la meffe , colonos traduclt . Jure ac merlto
Varronls locum exagitas . Sed cujus Varronls ? Scillcet Iftlus quem o-
mnes manibus terlmus ; veterem enlm & verum non puto a te focor-
dlae damnarl : nec potes . Adde Pllnium , atque afplce quid apud ipfum
fcrlbatur : Varro quater novenis diebus fruges abfolvi tradit , & menfe
mm meti . O Incredibilem librariorum negllgentlam I Ad quas anguftlas ,
nono menfe fubdufto , Varronem redeglt ? Ergo nlfi Pllnius extaret , tan-
ta inertlae macula nobIlIffm-10 au£lori inureretur ? Etenlm fcriptum effe
a Varrone : cum fit maturum nono menfe , non eft cur dubitemus . Hoc
erat , quod inter maturum & arationes in prifcls editionibus : collige . In-
de fuggeftum eft : aut vacuam fedem , aut vltlo deformatam qui primi
id commentl funt , invenere , aut ipfi perbelle ita deformarunt . Cum
itaque quid neceffario fit addendum , nihil commodius duco , quam fi
S 2 eo
i4d iPtSTOLJ
co modo legamus/ nam Triiicum , pera£to autumnali afquino6\Io, menfe
oftobri terrx committitur , ut capite xxxiv. docetur , atquc circa fol-
ftitium quod ex a. d. vi. cal. Quint. conficitur, tollitur; ideo nono men-
fe a fatione demetitur maturum.
Ita lioc incommodum facile tranfegimus . Eft aliud cujus culpa ubl
primum refederit apud Pliniumne , an apud Varronem, plane explora-
lum non habeo. Varro ait frumentum XV. diebus ejje in iKiginis , XV,
jlorere ^ XV. exarefcere : contra in Plinio : quater novenis (iiebus fruges ab-
folvi tradit . Profe£lo , cum fmt eadem ab eodem auftore , ad dierum fum»
mam non convenire miramur . Hoc Plinii libris Pintianus , qui fui au-
ftoris vulnera efTe plura, quam Varronis fortafle fufpicabatur , vitio da-
re folebat ; Pliniumque hac de caufa ad Varroniana verba accommodabac ,
Nobis qui in Plinio integriora , quam in Varrone nunc experti fumus ,
cflet fecus ftatuendum . Verum quis eandcm fortunam in Plinio iterum
promiferit ? Quare utra fint probabiliora , potius inquiramus . Sed unde
melius quam a Theophrafto , a quo multa in Varrone recognofcimus .-*
AVoXfSwf , ait Philofophus lib. VIII. wtpi <pvri* Iropittt , S' A^iit aV5«
flt^' nfiipits TiTTocpcd il irivri ^eil vupos Agi y.pi^n . vs^' <ii'^(i a-ytS^ot/ «tk!- / 3-«« ,
oi S^i «JKf irKfiTttf Kiywns , iv rais iTrd (paair aTac^Sfiy . De hoc fonte
haufta funt quae ex Plinii libro XVIII, huc tibi exfcribam : fed non an-
Te fupra ciiBHm geniculorum tw.merttm conceptus ejl fpicie: qui ut fpem fui
fecit , qur.tuor aut quiiique tardijfiine diebus fiorere incipiunt , totidemque
/tut paulo plv.s dcfiorefcunt . Ordea vero , cttm tardtffimc , feptem . Vides
omnia cum Gra»cis m quadrent.^ Qu;e enim diftcrunt, ut extrema, ne^.
que a Theophrafto funt, neque ctiam a Piinio, verum
H(ec pultifagus opifex opera fccit barbarus .,
qui poftea quam Triticum de medio fublatum fuit, ut reliqua cuni ver*
bis incipiunt , & defJorefcunt convenirent , Ordeum multiplicavit . Qua-
propter de Theophrafti modio Plinii feges redintegranda videtur : aiit
faulo plus defio;-efcunt Triticum & Ordeum ; vcruni , cum tardiffirm , fe^
ptem . Hinc fatis mirari non pofllam frugcs apud Varronem tandiu in flo-
re cunQari in decimum quintum nempe dicm , quod in Theophrafto &
Plinio, cum tardifllme, fcptimo abfolvunt , in Columella o£lavo. Quod
certe florendi fpatium,etfi pro aeris & loci conditionc modo promitti ,
modo contrahi vidcamus , nunquam tamen ultra decimum dicm in hac
Cifalpina Gallia produci obfervavimus . Idcirco Plinianis , quibus Varro
tlitbus XII. frumenta deflorefcere memorat, juvat indulgcre. Hoc tanien
intervallum quod Varro cx co tcmpore quo Ipica: in vaginis efle defie-
raiit, ad extremum fiorcm computatj. in duas partcs conlumitur: prima
iilos
V N D E C 1 M A. \^%
illos quatuor vel quinque dies , quos Theophraftus refert , ac Plinius ^
quique inter fpicarum florumque explicationem intercedunt , occupat : ali
tera reliquos feptem, quibus fpicffi flores fundunt , & quibus deponunt .
Summum autem numerum fumpfit Varro tanquam Italo ccelo, ubi agricul-»
turEB prsEcepta dabat , convenientiorem , quam raedium , qui Grzciae , in qua
ex calidiori plaga cun£la celerlus ad maturitatem percurrunt , aptior videba-.
tur . Eadem de caufa cum in Grascia frumenta perraro , aut fortaffe nuni
quam nonum menfem in fegete attingant , Varro in Italia fpatium pro-»
duxit, & non citius quam nono menfe raeti affirmavit . Jam vero op<
portune huc inducendus locus ex Theophrafli lib, VIII. ^ipl (^.-jriiv hpp ..
videtur, quo & Varroniana hsc illuftrabuntur, & ipfe quoque cum ve*
tuftatis tenebris obtegatur, lumen aliquod adraittet : ©o-Tre/) ei&«i7t Aifl (la-
KiTcc itrtS^iiKct)! aiyi/TTT®' ' iK» yap xptSixi (liv iv i^iic[ji.i'ivb) . irvpoi ^s sV Tai
ifiS^oyLot vipi tLu i^dS^a , mapd Si luls irKeiToi; iySou) , wvpoi ti iri •jrpoir-
tviKe(pi0eiyiieriv . Quorum interpretationem ex fupra laudato Plinii volunii-.,
ne ftatim dabo : In jEgypto enim Ordeum fexto a Jatu menfe , frtmenta
feptimo metuntur . In Hellade Ordeum in Peloponnefo oBafo , & frumen^
ta etiammtm tardius . Quibus inter fe collatis , hoc unum apud Pli-
nium ;■;; Peloponnefo & diffimile videraus , & alienum; quod enim plun.
ribus fieri locis docet Theophraftus , Plinius ad unum contrahit j &.
quod in GrKcia tota ille , hic in Grsecis parte . Quid illa : asI oKv; id-
iiri^aKctTTicf. ^ «V Tavia nsii tls Tes aAas Kttp-Trii us tu. izipi tIuj aKTlM
x.aK>snivlui Tiis iriKovoPViia-a , a^' ok ik. (pstKiiKis tHs fieyapiS& , ut citius ma-
turitatem capiant , plurimum conferre non affirmat ? Igitur , cura in
Peloponnefo fmt loca quae celerius quam alije Graecis regiones , fruges
percoquunt , nemo non videt etiam Ordel fegetem magis in Peloponne-
fo quam in cstera Gracia, ad perfe£lionem feftinaturam . Cur itaque
oSlavo menfe illic matura , quo hic ? Jam patet non folum locorum ,
fcd & ipfius naturas quae fit repugnantia . Quse tandem Plinium emen-
dandi fpes nobis affulget ? Manifefta, fi Salmafium audiamus, qui fequio-
ris aevi fcriptores ex prava Ptolemxi interpretatione in eum errorem
addu£los efle ut Helladem & Peloponnefum eandem terram efle crede-
rent , declarat . Hac opinione imbutus nefcio quis terra filius , dum in
Plinio quid eflet Hellas , explicat , ac fcribit in margine cfCc in Pelo'
ponnefo , in mendum fecutos librarios implicavit . Ipfe quoque Plinius
( ne ab omni reprenfione vindicem ) minus dilucide 'inpi tLu iAaS-a. in
Hellade quae Graeciae pars habetur ac Peloponnefo finitima , interpreta-
tur; cum in Grtecia eflet vertendum. Etenim totam Grseciam cum M-
gypto confert frugum celeritate Philofophus, non Helladem, ut expref-
fius
14Z EPTS^TOL^
fius iterum lib. IV. vtpi <pvT. eur. fignifkat : eVh hs" t5 ^aTnr vtXaS^
eyScu ircepee TiJiy , acrirep tv cuyvvT^ (paai ^ (iiivi ■jrpoTipov i} iv t7i tAiiSi ^
Toy «ipa Tif av tuTidcaiTo , i/.u\ctxiv oviu /^i i^Tpec^fi . Quoniam itaque
in ^gypto menfe celerius quam apud Grascos, maturantur fruges, hoc
modo fuperiora etiam illa in Theophraflo ordinanda opinor : ixH ydp
xpi^al fiiv iv i^ai/jivifi . wpi Si iv tu 'i,SSofJtci> , rrtpi tLu ifhceS^x impie S^i Toit
vhdrois oySoc;) , irvpoi Si tTi irpos-ivtXctfj.^oiviKTiv . Ita erroris quo ab inter-
pretibus reprcnduntur, fufpicio tollitur, nec quicquam fupereft quod le-
ftorcm moretur ; propter quod JuJii Scaligeri irvpoi Si m-tpi tIw iA*Set
fv tS> i.2Soij.M emendatio vanefcit. Id enim in ^gypto ubi xftus calidifj
fimi , non in Gra-cia contingit ; quippe , fi hic Triticum feptimo a fa-
tione menfe percoqueretur , Ordeum quod magis fcftinat , fexto eflTet de-
mctcndum . Nullum igitur inter ^gyptum ac Grsciam coeli difcrimen
effct . Quod eft Jonge fecus . Sed intelligo quld mihi ad hxc es refcri-
pturus. Si in iEgypco Ordeum fexto mcnfe maturum Jegitur, idemqne
in Grsecia oftavo, fallum efle iv Alyv^rTca finvt vpoTtpov » cV t» iwceSt
frumentum perfici; quod non uno, verum duobus menfibus diftant mef-
fes. Non Jatuit hoc maturi rrgenli virum TJieophraftum ; addidit enim:
» f/.iv B ^6 exH . Toyt irav •jrX;;v®' BTftif . etW' i(70v ds attcnpyjm . X3u/^£r«f
yap "irpos iipav Tivav ^pHav aXipiiuvia tSi^x.t^ fjtiivii . v.cu Tavite iK Twv avot
TOTcov vTrip Mifiipiv. Quapropter ut co undc digrefli fumus, revertamurr
cum ^gyptii menfe citius quam Grasci, fruges fecent , tertio gradu de-
fcendcns Varro , nono in ItaJia id fieri indicavit . Quoniam , ut opinor ,
fatis cJare docuimus , frumenta in Varrone cum totam fpicam edide-
rint, citius ad maturltatem pervenlre , quam editores defignant : quanto
re£lius cft credere majori intervaJIo in Columella a vero aberrafle , 'm
cujus libro IL fruges diebus XL. poft florem ad maturitatem dcvenire
defcribunt ?
Confeila meffe aratioues abfolvi oportere Varro colonis edixit, flve,
ut edidlt Aldus , arjtiones abfolvere . Sed num praeftet arationes adn
folveiu/tm dicere , tum ex veteris apud Jenlbnlum & Bruyfchium fcri-»
pturai veftiglo aratioites ad folum , tum cx Varroniano ftylo , an ara^
tiones adfolvi ex PoJitlani fcripto , tu vldebis.
HIs difficultatlbus liberi , quod nos a canicula^ cxortu in a-quino-
ftium autumnalc In fundo retardet , vix invenimus / nam aratro offriii'
gi , quaft farcuJo ofFringatur , mendum eflt , & fcrlbendum arata of*
frifigi ab aJiis in vetuftis Jibris anlmadverfum prxtermlttimus . Quapro-
pter de ffqulno£tio autumnali pauca addamus , quod , ut nunc excuium
cft cap. XXVIII., xxxiii. , XXX I v. , vitiatura oftcndit Charifius de
ana-
V N V E C I M A. 145
analosia fcrlbens ' autumnal ; Varro (equinoBitim autimnal quod idem
Fliiuus eodem libro fixto mtat .
In fexto. etiam intervallo ab aqulno£lio autumnall ad Vergiliarum
occafum ho. eft in hlemem breviter fationis tempus eft nobis defi-
niendum , praicipiente Varrone ab a:quino6tiali fidere oportere ferere uf
Mue ad diem xci. Pofl brumam , ntfi qute necefjaria caufa coegerit ^ non
ferere . Scribtrndam lane xxcviii.- neque enim plures ab aequlnoftio
autumnali m brumam dies numerantur ; quin etiam alii au6lores non
modo confecla bruma , lementim damnant , fed etiam qus brumaz pro-
xima antecedit , abdicant, ut Cokimcila qui diebus xx. ante brumam ,
totidemque .poft jieque arat , neque Vitem , arbuftumque putat ; ut
Plinius qui circa brumam non effe omnino ferendum inter rei rufticae
peritos convenire affirmat ; magno argaraento quod hiberna lata qu^
ante brumam humo traduntur , ieptimo die erumpant , quje autem a
bruma , vix Ix. Sed hsec nota nimis produfta : fcribendum xl. a bru-
ma enim in Favonium dies foli xlv. ; ante Favonium vero brumalia fe-
mina femper fibras emittunt.
At in feptimo intervallo quod eft ab occidentlbus Verglliis ad bru-
mam , quoniam ibi de coronariis ftirpibus agitur , de fioribus <^uidquid
mifero , cum tibi nihil injucundum fore exiftimem , paulo latius eva-
pabor . Itaque , hoc tempore , fcribente Varrone , oportere ferere Li-
■lium , Crocum quod jam egit radicem : Rofam ea conciditur iit virgu-
las palmares , & obruitur , hac eadem poflea transfertur faBa zuvi'
radix , de Croco & Rofa quae vldebis , ex noftris literis colllges .
Prius tamen quje ad RoJam i'pe6lant , a Croco funt feparanda , ferere
Lilium , . Crocum , quod jam egit radicem , Rofam • ea ( five etiam , ut
in primis editionibus , vel & , ut In Cafienate exemplari ) conciditur.
Etenim Crocus qui autumnili tempore florlbus explicatur , cltoque e-
vanelclt , nec fibratarum radicum eget , ut feratur ; nec fic radicatus
tuto transfcrtur , nec , dum , demerfis Vergiliis , id fit , ob radiculas
quas tabidas fert, verum ob bulbos in quibus cuftoditur, plantatur. Ro-
fa eft, qu2, fi radlcem egerit, facla viviradix e feminarlo in deftina-
tam fedem ante brumam tranfit : fin radicatam non habueris ; ut ra-
dlcem capiat , In virgulns palmares conciditur , obruiturque . Quam
propagandi rationem acceplt Varro a Theophrafti libro ■Fsef <pvT. i^op,
II. ubl panguntur poS^avii S^i t^ %Q/.vii)Viu , v.a.mv.oiTivTm tSiv -KavKav ,
&avip ■Kiu ii iypoTis . Ab eodem etiam PJinlus , fed ex llb. vi. in
fuum XXI. tranftulit hsc .• tardifjime ( F.ofaj ) proveniunt femine ., quod
in ipfo cortice eji fub ipfo fiore opertum lanugine : ob id potius caule
con^
144 E P I S T 0 L J
concifo inferuntur . Subiiciam & Theophrafii verba non ex Philofophlat
penetraiibus defumpta , fed ex diligentillima ftirpium obfervatione , qui-
bulcum in hac tanta Botanices luce qaid conieni poffit , non tacile
inveneris : puiraji (liv i> poS^ana xou ix. ri airipfioiT®' . i^a «Ts utto to «y<
■9®' eV TS) fA.ei\^ >ii';/jC4)iref , ay.ui>uS'is ix"'' ^^ Tit/a yv^^' t ^''"s iyyvs avcu tui
•jrpurav ffwepficcTav . « jiie)' d?hii S^iei to /SpaSias Trapayiye^eu xaTX/.^iTTOv^
Tif , aif iKix^ii , 'jov xauKov ((ivtHhkxiv . Et quando de Roix cultu in uni-
verfum multa diximus , libet fingillatim de eo generc addere , quod apud
Plinium poil Lychnides inter Rofas his verbis recenfetur : alia (Rofa)
fmditur e caule mal-vaceo , folia oleacea habens mofceuton vocant . Quid
tibi de hoc Rofae moni^ro videtur , malvaceo caule , foleo oleaceo ,
quod mojceuton , mofcenton , raofchcuton , mofcheuma , aceton in exem»
plaribus antiquis icriptum eft •'' Num Malva qua» rofea a noilris dici-
tur ? ncque enim mirum Malvam a Plinio inter Rofas numerari, qui
Lychnides Rofis immifcet , Grascaique Rolas a Latinis nuncupatas often-
dit . Quid vero de nomenclatura .' Nonne barbara , atque ab illis ap-
pofita , qui Coyoneolam de qua inter Rofas proxime agit Plinius , id
efle opinati funt , quod vernacula confuetudine Mofchetta vocamus ? Ne-
que a vero hsec noftra fulpicio longe recedit . Ecce tlbi Laurentius in
fua Amahhea : Mofcheuton Rof<e genus mofchette . Plin. Propterea quo
facilius tegerctur mendacium , folia etiam Ulmi qualia Rofis Molchum
olentibus gignuntur , nonnulli editores apponunt . Qui fi odoribus et-
iam illinirent , nihil eifet perfonatae ftirpi accommodatius . Ha:c ta-
men ( fi cui libeat diligentius perfequi ) cujufque arbitrio exiftimanda
relinquamus . Ad Crocum redeo , de cujus natura miranda quidem ,
& quafi portento proxima a Thcophrafto & Plinio narrantur . Ab il-
lo quidem lib. Tse* ^i^''. '«■9/'. v. haec : 4>(\« Si /^ iraTiiSnu • ^ yiyt-
Tcu xaAit) x.u'7KTQ/t0o(iivits xaTta Tiis pi^ns ' «Tio xai vapa ixs oSis xoi iv
TBis v.poT)iioi; x.dAiT& . Hic vertit lib. xxi. : Gaudet calcari , & atteri
pede : peretmdoque raelius provenit , ideo juxta femitas , ac fontes Itctif-
fimum . Quae cum legeret Vi6lorius ut ilimmi , ita mitiifimi ingenii
vir , ftomachabatur tamen , quod eflet prorfus incredibile , ncc fieri
poflfet ; fiquidem quod perit , perditur , nec melius renafcitur . Non
mlnus lcntc ac faftidiole probabat , quae a Thcophrafto allata iunt tan-
quam a noftrorum temporum conluetudine diicrepantia ; propterea quod
qui Croco colendo inferviunt , nihil antiquius habent quam in bene
fuba£lo folo , & molli , necdum veftigio violato bulbos pangere ; tum
locum circumfepientes curant fcdulo , ut homines ac bcftia: ab ea fc-
gete iubmoveantur , arccanturque . Qus culiura etfi nunc probetur ma-
ximcj
U N D E C I LI A. 145
xime , tamen vetera damnare non audeo ; qui enim Crocum hac di-
ligentia colunt , in aliena terra , & procul ab ea ubi fponce gignitur,
colunr . Ob id omnibus illecebris eft indulgendum, quo facilius diffi-
milem nutricem , infolenfque coelum patiacur . At Theophraftus de na-
turali modo ubi Crocus , nullo cogente , funditur , loquitur , non de
peregrino cultu , & tanquam novercali . Nec taraen abfurdum aut im-
pofiibile videri debet de condenfato , & pcdibus quafi pavito folo Ix-
tius prodire in patria terra Crocum , quod in Ornithogahs filveftribus ,
in Mufcari , & in aliis ftirpibus felicius in viis & compitis , quam in
hortorum pulvinis, fegetumque porcis provenientibus fieri videmus. Ve-
iTimtamen hsc fi pede atterantur , dum germinant ac fiorenc , gravi-
ter affliguntur . Crocus autem gaudet calcari , & atteri pede , pereundo'
que melius provenit } Peream , fi hoc fcripferit Plinius : interpretum cor-
re^lorumque ifta funt deliramenta , non Plinii . Nam primum in an»
tiquis non impreflis libris illud pede omittitur , quin totus iocus ica
kgitur : Gaudet calcari , & atteri pedoque .• quo melius . Porro pedo->
qtie deformatum eft a pereundo quo : ita erit .• G.utdet calcari , & at'
teri pereundo _,♦ qiio raelius provenit . Noli tamen pereuitdo , ut vulgus
aflblec , interpretari , fed propria fignificatione , uc pereundo fic ul-
tro cicroque eundo , commeandove . I.d etiam , fi diligenter actenda-
mus , ex Theophrafto habetur , inferto pro KUTa ■prdr^ , quod ex ve-<
teri exemplari affertur : ?>ix« ^Ts -kcu TaTeiSrM • /.od yivircu. y.a>kiu> ■/.xtu.t^'
fiou.iviii iraTrp t)h /ii'^)K . Hac via & Croci naturam ac proprietacem de-
elarare pofllimus , & utrunque auSlorem a vitiis , atque adeo a repren-<
fione vindicare.
Rofis & Croco adjungit Varro qusdam de Violariis qu£E Leucoia
hac State dicuntur : Violaria , ait, in fundo facere mn efl utile ; ideo
quod necejfe efl e terra ad ea obruenda pulvinos fieri , quos irrigationes
& plu-uite tempeflates abhiunt , &" .tgrum faciunt macriorera . Vetera
imprefla demunt e ante terra , & poft ad , ea ; ideo proxima vetu-
ftiffimis Viclorianis .• terra adrv.enda pulvinos fieri . Qux quo libentius
admittam , Leucoi proprietas facit , quod in fumma terra ponitur fta-
tuiturque . Pulvini autem , aggefta terra , fiunt , quo raelius hiberno
fidere foiem excipiant , citiuique florem fundant . Extremum quoque
macrioreni non tanti facio , quanti vecuftum aiinorem ; quod Varronem
totum iubolec ; abluca enim cerra , cenuior pars ac melior fubducicur ,
& agrum minorem relinquic.
A Favonio ufque ad ArSluri exortum reBe Serpullum e feminario trans-
ferri ; quod diHum ab eo quod ferpit . H«c ad priraum incervallum
T quod
146 £ P I S T 0 L A
quod eft inter Favonium vernunique squlnoclium , fpe£lant ; nam fe-
ptimo inter Vergiliarum occafum & brumam male collocantur . Colu-
meila eciam docet circa i. JEquino£lium Serpullum efle plantandum.
De oStavo & ultimo intervallo quod pertinet a bruma in Favonium ,
ut eo undc temporum divifionem incepimus , redeamus , eft deinceps
dicendum . Verumtamen , quoniam nihil aliud , nifi apertum & pcrfpi-
cuum vidco , hoc praetermiflb , ad alterum temporum genus quod lu-
na menftruo circuitu metitur , ac definit , ut fecundo loco cap. xxviii.
conftituit Varro , veniamus . In quo duo funt de quibus fcribam : u~
num aperte vitiatum ; alterum obfcurum . Primum : Qu,tdam facienda
ht agris potins crefcente hcia qitam fenefcente ; qu,edam contra qu,e ?we-
tas ut frumenta , & cteduam filvam . Quorum extrema fliifle : & c,e-
das ut fil-vam vel filvas ( principio enim excufum eft : cxduas filvas )
monitore non eft opus , ut cognofcas ; quod , decrefcente luna &: fic-
ca , filvam in materiam caedi , cum ad perennitatem id plurimum con-
ferre credatur , nemini ignotum . At caeduam filvani , crefcentc luna,
detondent , quo citius & melius regerminet ac refurgat . Alcerum ; nun-
quam rure audijli , inqtitt , oHavo jan,vm lunam , & crefcentem , &
contra fenefcentem , & qtke crefcente luna fieri oporteret , & tamen qtiie-
dam melius fiert pojl oBavo janam lunam , quam ante ? Quse lunt ifta :
VIII. Janam lunam : pojl VIII. janam lunam ? Nec de nomine labo-
ro ; fcimus lunam Janam primum effe appellatam , deinde Dianam tan-
quam a Sui Jana , uc opinor ; quanquam majores alii alia de hac vo-
ce tradant , Latinx linguae nimis obfequentes . Sed quserimus , fi lu-
na eft Jana , five Diana , cur ucrunque ponacur ; prxcerea quota fic
in menftruo curfu luna Jana •' Cogitanti hoc mihi fuccurrcbac lunam
Janam cflTe plenilunium, quo temporc pulcherrimam fui fpeciem prabct ,
totum folem ad nos remittens , & dici Janam ea ratione , qua fol ap-
pellacur Janus ; ideo VIII. Janam Ittnam efle lunae feptimum dicm ,
nempc diem VIII. ance plenilunium .• fic pojl VIII. Janam Ittnam dicm
luns circicer vigefimum primum , hoc eft a plenilunio VIII. Qnx ccm-
pora in rufticacione religiofiflime obfervabantur , & hac etiani a:cate a
plerifque ad fuperftitionem fere attenduncur .
Ni decrefcente luna tondens calvus fiani . Vecus Ie6lio ; tondes cal-
i'os , uc in lapidibus anciquis : Clemes , crefces , doles , lacrimjs , Itbes
pro Clemens , crefcens , dolens , lacrimans , libens , Calvos autem , ut
alvos , d,ivos & fexcenta alia hujufmodi .
Hxc erant qux de tempore , quo quaeque in fundo opporcune 8c tem-
peftive facerc debenc coloni , hoc eft de quarta parte atque ultima ex
qua-
DUODECIMA. 147
quadripartita agriculturae forma a Varrone initio propofita hucufque pra-
du£la , tibi fcribenda exiftimavi . His alteram temporum divifionera
adne6tit auflor conjun£lam , ut ipfe ait , quodammodo cum fole & lu-
iia , quam in fex partes fecat , cum fit primo prieparandum , fecundo
ferendum , tertio mitricandum , quarto legendum , quinto condendum , fex»
to promendum . De his item , fiquid ex meis literis te velle cogno»
fcere arbitrabor , fcribendi officio tuje voluntati fatisfaciam . Vale .
D. Patavio Cal. Apr. CID IDCC XXXII.
EPISTOLA XII.
Emendatur Varro a capite XXXFIIl. in capnt XLIV,
JULIUS PONTEDERA ANDRE£ MARANO
A M I C O S U O S. D.
INftituenti quid de Varrone ad te fcribere literaj tu2 mihi reddun-
tur fatis opportune . Quare quod mandafti , Cornoltio noftro re-
mifi j is enim ad hanc rem aptiffimus , ut ineptiffimus ego .De cos-
lefti difciplina recle tecum fentio . Tamen qua: expediunt , non fem-
per prsftare poffumus . Sed luftine te paulifper . Quando Mathis Gef-
nero opus demandatum eft , omnia quam primum habebis diligenti cu-
ra expolita ; nifi enim efiet in omni difciplina fummus , tantam pro«
vinciam non fufcepifl!et . Interea nos levioribus defiderium tuum lenie-
mus , quo avidiori animo , cum illa venerint , fufcipias , penituf-
que recondas .
- Itaque , propofitis ex Varrone fex partibus qu£e ex i. volumine fu-
perfunt , quod fit primo prxparandum , fecundo ferendum , tertio nu-
tricandum , quarto legendum , quinto condendum , fexto promendum j
de primo & fecundo nunc fcribam . Propterea cum ad primum, videli.
cet ad arvum parandum vel in primis pertineat ftercoratio , de eadem
in univerfum , & per fmgula ftercoris difcrimina gradus faciens capite
xxxviii. agit Varro . In eo traditum eft communi agricolarum pru-
dentia , optimum eflfe ad agriculturam quod aves egerunt nec paluftres
nec natantes , primafque habere quod de Turdorum ac Merularum a-
viariis everritur ; quippe non folum ad agrum iitile , fed etiara ad ci-
bum , ita Bubus ac Suibus , ut Jiant pingues . Quz cum comraentare-»
T 2 tur
14» EPISTOLA
tur Plinius , tanta ca tempeftate fuifle aviaria , ut ex his arva pin^'
puefcercnt , mirabatur . Nobis vcro id non mirum videtur , ubi enim
fumma: opes , ibi ctiam plerunque fumnia luxuria • nec dceflent hac
lempeltate tot aviaria , fi P. R. potentia ftaret , fi crebri efl^:nt trium-
phi , & collegiorum cccnae , fi plebeii animi pretiofis dapibus alJiceren-
lur : qux ferme omnia , reruni lumma in unius arbitrium rcda£la, in-
lermifla invencrat Plinius , atquc obfoleta . Illud potius mirandum ex
ftercore glifcere animalia ; & tamen nihil non verum narratur , Sacris
etiam literis teftantibus Columbarum fimo vivere hominem , & in Sa-
marise obfidione qttartam partem Cabi Jlercoris Colninbarum quinqu: ar-
geuteis venifie .
Ha:c in tranfitu de arvo prsparando attigi : proximuni eft ut de fe-
rendo deque femine verba faciam . Qjiare cum femina fere quatuor ftnt
geuerum , qutc transferuntur e terra in terram , -viviradices : quie ex ar*
boribus clempta demittHntur in htmum : quie inferuntur ex arboribus in
arbores . Cum quatuor proponantur gencra , quo ib unum fubduxit /
nam trla tantum fuperfunt ? Merito igitur Popma , notis appofitis de
loci defe6lu le£^orem monuit ; quod Vitlorius fimiliter fufpicabatur ;
quamvis cnim dc optimis libris dcfumcrct , ad numerum tamen non
convenire aflirmavit . Quocirca , his nunc pofthabuis , aha excufa vi-
<!eamus , Sc primum prima qux longe mcliora , aut minus mutila ac
detruncata inveniuntur . Qtiare cura femina fere quatuor fint generum ,
mur transferuntur e terra in terram per fe a uatura , alia ex incluflria ,
vt facinnt vi-viradices : quie cx arboribus . In his ejus quod quaerimus ,
veftigium remanet , fcd extra fedcm . De quo priufquam quid conji-.
ciam , proferam j quid efle debeat , quod dcfidcramus , determinan-
dum eft , atque ante oculos collocanduni . Igitur in Thcophraflum , in
quo horum omnium fontem &; origincm indicabo , mc fequi pro tua
humanitate ne gravare . In ii. itaque ■rEe* 9^'^. '^'p- alpice qua: Phi->
lofophuS doCCt : td yivicas tHv ^ivS^HaV ■KCU OK(t)! TaV (pjtUV l/ ttS-TBU.aT®' ,
w «779 a^irepijtuio! ' i) diro pi^m ' n ctTro •jrapctjTdSQ' ' li dvo dx.pi[iov& • i/
diro y<.Ktovo{ ' ii d-rb aJrS t» nxix"^ ^'i' ' >' ^'■'"' "^^ '^■JKa x.ecmx.owivT©' ds
(iiKpd . Quz eft ifta prima yivian «0i6 [/,aT& , nifi primum Varronia-»
nuni feminis genus , cujus reliquitB per fe a natura ? Nam & alterum
dvo anif>u.aT®- in Varrone ccrnere licet ex incluflria , & utrunque una
capitc Ix. explanatum . Qiia cnim ratione qu:t transferuntur e terra in
terram per fe fieri a natura diccmus ? Hoc abfurdum Aldus declinafl^e
videtur , fi ex ingenio ita edidit : Quarc cum femina fere quatuor fint
generum ,• qute non transferttntttr e terra in terram , fcd per fe fii*»t .*
natura
DUODECIMA. 149
Hatura alia ex indtijlria , v.t faciuiit vi-viradices . In quibus fi extre-
mum : ut faciutit ■viviradices rei propofitEe tanquam exceptionem ha-
buit , non male primum genus explanavit ; fed alterum fuftulit : fm
vero ut exemplum , nihil eft coniecutus ; falfum enim non transferri
de terra in terrara viviradices ; falfiifim.um id fieri per fe a natura ,
cum totum pendeat ex induftria . Qiiare primum Varronianum genus
videto num fuerit : quie per fe fiuiit a natura , alta ex indtiflria . Quod
ex proximis Varronianis explicabo : Primum femen quod ejl principium
genendi , id dttplex , mmin quod latet nojlrum fenfum ; alterum quod a-
pertum . Latet fi funt femma m aere , ut ait phyficus Anaxagoras ; &
Ji aqua qute injliiit ni agrum , inferre folet , ut fcribit Theophraflus ,
Illud quod apparet ad agricolas , td videndum diligenter . Audilne pri-
mum lemen efle duplex , obfcurum unum , alterum apertum : ex il-
lo fieri quas fua Iponte in agris fubeunr , ex altero quod procu*
rat induftria ? Quorum utrunque five de hoc fonte , five a Theophra-
fto fumptum egregio carmine i i . Georg. amplexus eft Virgilius y pri-
mum quidem hifce verfibus :
Principio arboribus -jaria eji natura creandis ;
Namque ali^e , nvJlis hominum cogentibus , ipfce
Sponte ftta veniunt , campofque & flumina late
Curz'a tenent , tit molle Siler , lentaqtte Cenijia ,
Populus , & glauca canentia fronde fali^a .
Akerutn his :
Pars aiitem poftto furgmt de femine , ut alt.f
Cajlanete , nemorumque Jovi quis maxima frondet
^fculus , atque babit.e Graiis oracula Qtiercus .
Hsc igitur ad coiligendas atque in fua iede conftituendas primi fe-f
minis jam deperditi reliquias niaximo , fateor , mihi fuere adjumento .
Nunc accipe alterum , quod haud incorruptura ex Viclorianis codici-
bus , & Caefenate habemus : Qiits transferuntur e terra in terram , vi-.
vas radices ; extrema enim verbum ex Jenfonianis libris expofcunt , ut
faciunt vivas radices . Porro hoc bifariam fimiliter difpertitur: n «tto f-il^its:
li «iro ^apnandS®- . A radice eft , quoniam , ut ait celeberrimus Vates;
Pullulat ab radice aliis denftffma filva ,
Ut Cerafis , Uhnifque , etiam Parnafia Lattrus
Parva fub ingenti matris fe fubjicit umbra .
Quod radicatum fedulus agricola eftodiens, in ordinem digerit ferendo.
A ftolone alterum quod exiftit , non fimplex : nunc enim de matre
explantantur ftirpes , viddicet :
Hio
ijcj EPISTOLA
Hic plantas tenero abfcindens de corpore matrum
Depofuit fulcis .
Nunc ut ftolones & virga radicem capianc , humo tegunt , & matri
relinquunt alcnda . Verum duplici modo ; qus circa inium truncum
nata fme radice fuccrefcunt , in arcum curvantur , & , terra cftbffa ,
merguntur , cacumine emicante , a quo mergendo mergura appellant ,•
inde bicnnio pofl cum radicem egerint , rcgefta , & de arbore recila
ad paratam fedem veniunt ,• unde perite Virgilius:
Silziarumque alix preffos propaginis arcus
Expe&aitt .
Qux vcro de fummo trunco & ramis profiliunt ( quod mergi genus
hac xtate frequentiffime ufurpatur ) per fiftilia vafa , aut qualos tra-
jiciunt , aggeftaque circum terra , in ipfa arbore fufpendunt , ut radi-
ces elicianiur , & fiant
yiva fua plantaria terra ,
Nunc , antequam ad reliqua feminum genera pergam , necefTariurn
eft , qujE Plinius lib. xvii. ex Theophrallo Virgiiioque etiam expref-
fit , inlercre : Arbores , inquit , av.t fcmine proveniunt , aut plantis
radicis , aut propagine , aut avuljioue , aut fnrculo , aut infito , &"
coufe^lo arboris trunco . Primum igitur , ut Theophraftus , & Varro
ftirpes de femine provenire aiTerit , deinde qua: Theophrafto eft «>»
fi(iii , reddit plaiitis radicts a nonnuliis male reprenfum , peflime , ut
vitium. repudiatum ,• tum adjicit qu2 ex propagine , cujuimodi funt
qus per mergos procurancur , in quo Virgilium , non Theophraftum
imitacur j nam utrunque etiam propagandi per mergos modum capite
XIII. diligeniiflime exiequitur . Explicatis his ferendi generibus , op-
portunum quoque mihi videtur , qus capite i i . in Varrone de ftolo-
nibus adnoraveram , & in hunc locum , cui unice explicando infer*
viunt , Sc a quo lumen capere pofiunt , fepofueram , fubne£lere , Sc
quafi unum corpus elScere , quo mciius de omnibus inter fe connexis,
& copulacis quid convenirec , quid non , judicares . Varro itaque ut
caufam redderec , ex qua C. Licinius diligentifTimus agricola fibi pofte-
riique fuis Stoloiiura cognomcn pepercrac , fubjecic ; quod ejfodiebat cir*
cu.ni arbores e radicibus qnx nafcerentur e folo , quos floloncs appellabant .
Verum cum duo finc ftolonum genera, «'tto pi(iis unum , «VJ -jrapcKrnrix-
^®- akerum , & ucrunque commemoracum a Varrone credere liceat ,
alterum non bcne dilucidum & manifeftum liabemus . Primum quidem
efle apparet quoJ effodiebat circum arbores tanquam circa Ornos , Ficos,
Oleas , Lauros , quae hujufmodi ftolonibus abundare folent , de quo
genere
D U O D E C I M A. 151
«enere etiam Cato intelligit dicens ; ab ai-l;ore abs terra pulli qui na-
fcenttir : alterum efle oportet : & e radicibus , quos Cato memorat
dic«ns .• e radicibtis bene effodito - five &" radices excufum ab Jenfonio
Bruyfchioque . Etenim ftolones qui longe ab arboris trunco gignuntur,
quales in Ulniis , Cerafis , Prunis , Populis , Zizyphis magis radices
funt dicendi , quam virgulta ; five quia arborum revera radices funt ,
five quia femper radicati , five demum quia farculis & aratris afflifti
non in altum profiliunt ^ ideo eorum pars maxima radix habetur . In
quibus tamen vel arando vel farriendo parum proficit colonus , nifi ma-
gna ledulitate eos confefletur , atque ab imo effodiat , exftirpetque .
Quod cum fieret a C, Licinio , propterea a confeftandis effodiendifque
ftolonibus laudem & co^nomen invenit .
Ad propofitum ordinem redeo. Sequitur tertium feminis genus , quod
apud Varronem eft : quce ex arboribiis dempta demittuntur in humum ,
Hujus duas quafi partes facit Theophraftus qus magnitudine diiferunt :
unani «Vo ay.iAiiov& , alteram «3-3 v.\mos , De hac nofter vates hoc mo-
do canit .•
Nil radicis egent alite , fummiimque putator
Haud dubttat terra referens mandare cacumen,
-de illa:
Hic flirpes obruit arvo
Q^tadrifidafque fudes , & acuto robore -vallos .
Illud quod dicitur e furcu/o , in Plinio fervatum eft : hoc vero quod
fine controverfia effet aut ramo , per vetuftatem e(fe deperditum magno
eft argumento, quod illa quas ex Theophrafto tanquam in compendium
protulit , in eo libro fingillatim repetiit , deduxit , diligenterque explica-
vit : Reliqna genera , inquit , cafus ingenio fuo excogitavit , ac defraBos
ferere ramos docuit , cum pali defixi radices cepiffent . Multa fic ferun'
tur , in primifque Ficus , omntbus aliis modis nafcens , prxterquam talea '.
opttme qutdem fi vajliore ramo pali modo exacuto adigatur alte , exiguo
ftiper terram reliBo capite , eoque ipfo arena cooperto . Ramo feruntur &
Punicie , palts laxato prius meatu , item Myrttis . Hxc omnia ad id quod
prsmififle videtur, aitt ramo , referuntur ; quod enim de furcido pangi-
tur, jam alibi expofuerat in illis : ex eodem inventu nempe naturae vel
cafus , quod ex antiquis libris impreflis exfcripfi , nam in pofterioribus
inventum probatur .
Ad hoc tertiun-. Varronianum feminis genus rediguntur reliqua dua
quae in Theophralto ;/ a.iro aurS tS ^t\i^isi irif , i? In t5 ^Jx» %a.'!U7.o-
wivios di ii.tx.pi, quorum utrunque Plinius fignificat : aut infito , & con-
feBo^
152 E P I S T 0 L A
fe&o arboris irtinco , Utrunque etiam Virgiliano carmine celebratur , u:
primum :
Serl truncis Olete meliiis , propagine Vites
Refpon^ent , foltdo Faphice de robore Myrtns .
Alterum :
Quin & catidicibtts fe&is ( mirabile diSlu )
Trttditur e ficco radix oleagtna ligno .
Quod Aloyfius Alemannus in majus extollens , vemacula confuetudi-
ne ita imitari non dubitavit .-
Ma qttel c// e piit , cbe dalla morta Oliva
II gia fecco pedal fegando in baffo
Si vedran germinar le barbe ancora .
In quo profefto quid de ficco ligno prodire non folum mirum fed
omnino impoffibile _,• idcirco multa alia alii afterre conati funt , ut nn-
biliflimum carmen a reprenfione eriperent & vindicarcnt . Tamcn qux
efle poterit in re tam clara & aperta intcrpretatio ■' Equidem , fi veri
quid fimile effet dicendum , id unum foret , Jignum ficcum non tanquam
exluccum , fed exigui humoris ad eas ftirpes relatum , quae multo fucco
referts iunt, interpretantibus . Ita in temperaturis corpora ficca vocan-
tur , & luna dicitur ficca quae decrefcit; quod tunc ftirpibus humorem
fubducere credebatur. Pari ratione de ftirpibus locutum video Theophra-
ftum , Ut m I. pvT, diT. dfiTTfhn fj.iv yap kcu av/.iii Xcu Tdv a.>.>.roi' tuv
noixrroy ^itpx xa/ '^vKcoS'ir to /i^eVo: . Vcrumtamcn quis talia de Olca affir-
maverit ex pinguedine femper fuccofa ^ qua de caufa Oleagini trunci
magis quam ca:terarum arborum ad ferendum idonei j quoniam diu fer-
vant humorem ? Numquid hxc ignoraverit Virgilius ? Numquid dum
multa a Thcophrafto accepta carminum legibus implicat , in eodem pro-
xime fignato loco non legcnt : iKotloa S^i izi /iteV Td>y dy.pi(iovti)i> iytxuu Sid
vliu KinretporriTci xai 'TrvxyoTnim , xai dfKpoTipus d^^iipxym . Sed cur te ad lon-
ginqua evoco? In co quem a principio propofui , loco «i yiyiacK , quem-
que vates prxftantiflimus ut eleganter , ita fideliter imitatus cft , ubi
quid quod ligni ficcitatem indicet , fubeft : tk ^-Jkis xocnxxovifms «V fiixpd .
Qiiid ■' Paulo poft dum qus in univerfum de ftirpibus docucrat Philo-
fophus , in Olea rcpetit , & Olea; ferendae propria afltrit , ubi ficci li-
gni mentio. xa<m irKHTiss S^i T/>oV«f, ds fiTHi' j li iKttia ^Kardvct . xtti yoip
diro ToO s-EKe'j^8f , -/.ai d-jro tS "Trpifj.nt xamxo^n^TOfJ.iyn , xai uto tHs pi^iis ,
itou «wo tJ |J\» , xai diro pd/SSti , xai diro ^dpstx& , tuawep fipiiTaz . Qua;
tamen fi dTo |J\« purgaveris , quod videtur tS irpifjLvn ■/.«'izf/.oTTofiirii cx-
pofitio, nihil nifi ratjoni convenientiflimum fcceris. Hoc vcro fi abnuis,
quod ,
T)UODECIMA. i5>
quod, cum ille ferendi modus qiii diro 'jrcepMTrxS'®- fit , non commemo-
retur , ex illo defluxifie exiflimes ,• fcito quod dicitur fieri d-rri pxiSS-n
efle rtVo 'jreepee<T'7rdS& -^ quandoquidem ex furculo qui de ramo vel trunco
amputatur, Oleam non gigni ipfe au6\or efl; Theophraftus. Csterum uc
in tot pangenda Oieje generibus nullum eft ariditatis indicium , nul-
lumque ficc^ materiz veftigium ; ita in his <r« Se xai TaVa f ^vppiv» )
jcai Tit! iXMUs m ^uKoc SicupHv yj ikeeTTi) cr^^iScefMeuay , xcu liy cpKoioy ij.ij
vipiiupfip , quK eft ifta ficci ligni cura.-* Cur in ferendo ficco ligno par-
cendum cortici ? An quia cortex fuccofus, ficca materia ? An quia ex«
fucca materia corticis indiget ad fe defendendum ? Hsc certe cum a
Theophrafto , tum ab aliis qui de taleis ferendis praecepta tradunt ,
propterea inculcantur , ne cortice denudata materia exficcetury quin et-<
iam qua parte taleae fecantur , & delibrats ac nuds jacenc , fimo ,
Mufco , libro , cefpite vel quo item obteguntur , muniunturque , quo
firmius adverfus aeris folilque vim humorem tueantur. Qiiod itaque na-
turas repugnat , adverfatur Oles , Theophraftum improbat , ufum confue-
tudinemque agricolarum damnat, fummus Philofophus, peritiffimus agri-
cola, optimiis Theophrafti interpres docuifle dicetur? Quod ne in media-
ftinum quidem colonum cadere poteft , aut in alium quemvis ineptifli-
mum, dummodo non mentis impotem, Virgilio attribuemus ? Qiiid erpo
fijpereft , nifi mendo carmen inquinatum faceri , idque ( quando multa
ilint in hoc vate antiqultatis veftigia ) ex prifca fcribendi forma ema-
rafle? St8o enim pro fcBo z fico ( cujufmodi multa in Varrone funt,
quem fecutus eft nobiliflimus poeta ) fuifie exiflimo , a quo tam facile
eft in ficco declinare . Etenim propemodum valde mirandum non tantum
ex reciib trunco radicem prodire , quantum ex eodeni in frufta mem-
hratim deformato . Ideo mtrabile diBu tali modo emitti germcn & in
lAiiwrem crefcere, quam\'!S verum : Pariter mirabile commemoratu dixit
^l. Geon ' -'flfanii Equas a vento concipere , & parere pullos, &
^" 1 . Bovis vifceribus nafci; quod utrunque non a
poetis,..jL^ .■t,& quo magis prster naturs leges mentiun-
tur, majori laudi datur; fed a graviffimis viris atque hiftoricis tanquam
verum acceperat, atque ut verum divino metro exornavit.
Atqui de hoc tertio feminis genere , ac de Virgiliano carmine abun-
de diaum fic- quod cum eflet cognitione digniflimum , curatuque diffi-
cillimum, verebar pauciora fcribendo , ut parem diligentiam viderer at-
lulifle. Jam hinc quie inferuntur ex arboribus in arbores , quod eft quar-
tum & extremum genus , perpendamus . Hoc a Theophrafto fub illis
propagandae ftirpis raodis bifariam divifum eft : in id quod proprie infi-
V tio-
134 E P I S T 0 L ^
tionem vocant, & in id quod emplaftrationem : ai ydp fiipuTHoty vuu o\'
ivo^^a\(yi.tff^oi ■n.a^ocirtp iii^Hf <rivis h7iv , ;; y.ar uKKov Tpovoy ytyfffeis . U-
trunque etiam in fuis Georgicis exfequitur Maro :
Nec modus iuferere atque oculos irnponere Jimplex :
NiiM qua fe medio trudunt de cortice gemma ^
Et tenues rumpuiit tuuicas , anguflus in ipfo
Fit tiodo Jinus , huc aliena ex arbore germen
Includunt j ttdoque docent inolefcere libro .
jiut rtirfum enodes trunci refecantur , ?^ alte ,
Finditur in foltdum cuiieis via , deinde feraces
Plant.e immtttuntur , nec longum tempus , O" ingens
Exiit ad caelum ramis felicibus arbos ^
Mirata ejlque novas frondes , & non fua poma .
H^c generatini de quatuor primis ferendje ftirpis modis cum fimus
■exfequiiti , deinceps de fingulis , fiquid colligcre liceat , vidcndum . Capite
XL. de primo femine additum eft : reltqua invenit experientia coloni .
Num prima qu,e ftne colono priufquam fata , nata ? Quae conclufio , ut in
Veneto exemplari vidi, eft enuncianda: coloni-^ nam prima qu.e fme co-
Jono , priufquam fata , nata . Non male etiam in antiquis impreflis.- ««-
de prima . Verum illud quod ad codices Viclorianos , & Caefenatena,
propius venit, melius.
Deinde ; ea celeriter antequam fitcus exarefcat , in terram demittunt .
Demum in oleagineis feminibus arbores •videndurn , tit Jit de tenero ramo
ex utraqtie parte tequabiliter pracifim , quas alii clavolas , alii taleas ap^
pellant . Non demum , kd tantum dum in vetuftis non impreflis iibris in-
veniffe teftatur Vi£lorius • ideo cum proximum prascedat demittunt , ex
utroque fuiffe demittundum cum aliis audcam aflirmare. Quod tam huic
fententiz accommodatius , quam Varroni te inficiaturum non puto .
Reliqua vcro .• In oleagineis feminibus ufque appellant erit fortaffe qui
decurtata & lacera ex Nonio tibi probaverit ; cum hic ex Varrone plu-
ra fumpfiffe videatur, videlicet : Taleas fciffones lignornm vel pr.efcgmi-
na Varro dicit de R. R. lib. i. ; nam etiam nunc ruflica voce intertalia*
re dicitur dividere vel exfcindere ramum ex utraque parts aquabiliter
pracifum , quas alii clavolas , alii taleas appellant. Sed num ita ineptus
Varro aut Nonius qui taleam effe a Grasco ^axU non noverlnt : aut
nos ingenlo adeo obtufo & pingui qui intertaliare ex hoc noftro ver-
naculo fermone atque a talca qua» fecando fit , taleare primum , deindc
tagliare ortum non a?nofcamus ? Quare ifta : nam etiam ntinc rujlica
voce intertaliare dicitur dividere vel exfcindere ramum ex margine , re-
motis
DUODECIMA. . 155
motls Varronlanis , irrepfifle , ut raox alio in loco apud Nonium fa6tum
oftendam, afferere nullus dubitabo. Ergo qui verbum intertaleo latinita-
te donarunt , quo jure , quo au£lore , & quo exemplo fecerint , ipfi vi-
derint . Talea itaque a ^otxs* , ^itXKia , ^ofxx©- venit , hffc autem a
-?axx(» pullulo : clavola vero , pro quo in antiquis impreflis libris , &
ron impreflis eriam legitur corrupte fclavola , a clava ob fimilitudinem
deducitur , nomenque trahit . Concludamus fane nihil efie , quod in Var-
rone ut vitiatum damnemus ; quippe illa etiam quibus nonnulli offen-
duntur : v.t fit fenien prxcifum , quas alti clanolas , alii taleas ap'
pellant , dilucida funt , ceu illud lib. II. ^orum ( Afmorum ) genera
duo : unum ferum , quos vocant Onagros .
Qt'.artum genus feminis quod tranfit ex arbore in aliam . Vidcndim qua
ex arbore in quam transferatur , & quemadmodum obligetur . Qux divul-.
fa priftino more diftinguenda funt : Q^iartam in aliam , videndum
qua.
Necnon qus fequuntur , diligentius ordinanda • confunduntur enim
vulgo : mn enim Pirum recipit Quercus / neque enim Ji Malus Piriim .
Hoc fequuntur multi , qui arufpices audiunt multtm , a quibus proditum
in frngulis arboribus quot genera infita fint ., tino iSlu tot fiilmina fieri iU
lud quod fulmen concepit . Tradit Varro Quercum non inferi Piro , &
quamvis commode Malus Piro inferatur , tamen multos qui Arufpicum
diiciplina: addi£li funt , id devitare; quoniam in fingulis arboribus quot
genera infita funt , tot fulmina uno iflu futura arbitrantur. De qua fu-
perftitione etiam Plinium audire oportet : neque omnia infita mifceri fas
efl , ftcut mc fpinas infevi , quando fulgura expiari non queunt facile .
Quotque genera infita .fuerunt , tot fulgura uno iBu pronunciantur . Qua-
propter Varroniana hoc ordine digeramus : Non enim Pirtim recipit
Qtierctis-^ tieque etiam fi Malus Pirum, hoc fequuntur multi qui arufpices
audtunt multum , a quibus proditum .
Proximum eft ut infitionis magis propria Ingrediamur .' qus dum
perfcribo , exacliffmio judicio , ut foles, velim recognofcasy vereor enim
ne dum fanare ftudeo, deteriora faciam, magifque exulcerem . Quatuor
modis quoddam infitionis genus impreffum deprendi , totidemque varium
ac confufum . Primo modo a Vi6torio, ut in antiquis na£\us eft , non
valde mala hasc prodita funt : Ex arbore ex qua quis -vuh habere fur»
culum , in eam quam inferere ■vult , ramulum traducit , & in ejus ramo
priecifo , ac difijfo implicat . Eum locum qui contingit ex utraque parte ,
quod intro ejl , falce extenuatur , ita ut ex una parte , quod coelim -vifuM
ejl , corticem cum cortice exaquatum habeat . Ejus ramuli quem infereret
V 2 cacU'
,5<J -EPISTOLA
cacumcn , ut eitrenum ftt ad ccelum , curat . Pojlero amio cum compren^lt ^
uncle propagtitum efl , ab altera arbore prcecidtt . Secundo ab Jenlonio qux
detefla , & ad curandum magis parata diccs , ita vetuftatis vulnera non
occultant ; Ex arbore ex qua quis vult habere furcttlum , in eam quant
iiiferere 'vult ranmlura traclucit , & in ejus ramo pracifo ac defijfo im-
plicat eiim locum cjiii contigerit ex utraque parte , quod intro efl filce
extenuatum: ita ex ima parte quod caelum vifltrum efl , corticem cum cor'
tice excequatum habeat ejus ramuli quem infereret cacumen , ut deteEIum
ftt ad coelum ctirat . Tertio eruta lunt ex Crefcentii libris , in quibus
Varronem tranfcribit , omnium vitiofiflima , utpote quas curatorcm nun-
quam invenerint . Ex arbore qua vult habere ( haec etjam in Csfenate
exemplari exiftunt ) furculum , in eam quam inferere vult ramultm tra-
(lucat , & in ejus ramo prcecifo ac defjfo irnplicare in locum , quod con-
tingit ex utraque parte quod intus efl , falce extenuatum , ita quod ex u-
na parte quo ccelum viftirum efl corticem cum cortice cequatum habeat e-
JKS ramuli quem injeret cacumen ut direHum fit ad caeltim poflero curet
anno , cum coniprenderit unum propagatuni ab altera arbore pr,ecidit .
Quarto ex Aldi tonflrina egrediuntur unguentis omnibus delibuta , & le-
nociniis meretricio more compta, in quibus duni nihil vitiofi apparet ,
nihil fani habendum : Ex arbore ex qua quis vult habere furculum , ia
eam quam inferere vuh , ramultm traducit , & in ejtts ramo pracifo , ac
di^Jfo implicat , tum ramuli locus qui contiagit ex utraque parte , qua fif'
furam intrat falce extenuatur , ita ut ex una parte , qua coelum vifurus
efl corticem ctm cortice excequatum habeat . Ejus atitem ramuli quera in-
feret , cacumen tit direBum ftt ad coelum , curat . His omnibus ante o*
culos pofitis , vidcndum quae ad curandum digniora & faciliora . Nec
tamen diu nos fufpenfos habet inquifitio, quin Jenfoniana in medicinam.
continuo recipiamus , non rejeftis Vi6\orianis & Crefcentianis , ut , fi-<
quid in illis minus profpere refpondet , in his tentcmus . Aldina autem
quando ita nitida , fucata , oblita , pi£la , fi£la proccdunt , quid amplius
medicae manus indigent, qus totum «'a'r/5«3;' redolent , ac prae fe fcrunt?
Igitur in Jenfonianis quod nos non Apollo , fed falcifer deus Saturnus
docuit, experiamur, per membra medicinam digerentes : ex arbore , ex
qua quis vult habere Jt4rcidum , in eam quam inferere vult , ramulum tra»
ducit , &• in ejus ramo prcecifo ac def/Jo implicat eum locum qui contin*
git , ex utraque parte falce extenuatum . Siquidem non ramulum , cujus
genus efle voUimus , in diffifllmi truncum vcl ramum immittimus , fed
cum locum aptamus hoc efl eam ramuli partcm , quam prius tantum ex-
lenuamus quantum fecli ranji vel trunci fifliira ad rccipicndum patet .
Dcin-
DUODECIMA. I.S7
Deiiide : ita ut ex tina parte quod ccelum vifuruM efl , corticem cum cor*
tice extequatum habeat . Ejus ramuli quem inferet , cacumen ut dereBum fit ad
Cislura , curat . In his dere&um ex deteSum , quod antiqua fcribendi regu«
la confirmat; derigo enim non dirtgo fcribebatur. Reliqua ita funt , ut
etiam Aldus intafla demiferit.
Hac via rufticum hoc opus captu difficile atque obicurum, fi ad pri-
ftinam formam ( neque enim ita mitto ) reftitutum non cenfebis ^ at
planius & facilius ad imitandum agricolis futurum profe£lo non nega-
bis. Quo fimul cum capite xl. abfoluto , ad alias infitiones qus capite
xli. continentur , tranfeamus . Et primum de folflitiali infitione viden-
dum , quo tempore commodius , quam verno nonnulla inlcruntur : ut
Ficus quod denfa materia non efl , & ideo fequitur caldorem . Cum ve-
tufta imprefla , & Crefcentius oftendant calidiorem , cumque Varro caU
dum & caldorem ( a quo nos caldo fumpfimus ) ufurpet , mallem caU
diorem menfem nimirum ,■ nam a verno ad folfiitialem tradufta fuerat
Fici infitio. Vel locum; ideo fequitur: in frigidis locis Jiceta Jtert non
fojf^-
Qiiod i-aferitur Caniculte figno , commodiffme exiflimatur inferi . Hxc
ab Aldo hoc modo primum in vulgum produ61:a , & ad hanc EEtatem
retenta antiquane, fincera , & Varroniana habebis? Cur non , inquies ?
Quid eft quod in his damnes , aut mendacii arguas ■'' Quid ? Adeamus
Jenfonium & Bruyfchium qui ediderunt : quie ft Canicidte figno , com-
'modiffme exiflimantur ea inferi . Adeamus Viflonum qui de prifcis nio-
numentis ( quod in Veneto fimiliter inveni ) protulit : qui fit Canicula
flgno , commodiffime exiflimatur inferi . Adeamus denique Csfenas exem-
plar ex quo habeo .• quod fit Canicula figno , coynmodiffme exiflimatur ex
ea inferi , Q_uod malum , inquies, iftud inferitur? Ex quo defumptum .'
Ex quo ? Incertum eft : fed iftius auftorem , fontem , principium Aldum
video : ex quo ipfe hauferit , necdum cognovi . Verum hoc mittamus j
inquirendura enim quid melius, non quid dcterius. Viftoriana & opti-
ma a me probantur : abs te quoque ut probentur , confido fore , ut pri-
mum qui communis fuifle generis oftendero . Neque Prifciani tantum
auftoritati innitar , qui id refert , fed & exempla proferam . Terentius
Eun.
Hunc oculis fuis
Noflrarura nunquam quifquam vidit, Phtedria.
Plautus Vidul.
Dic mihi , fl audes, quis ea efl
Quam vis ducere uxorem?
Igi.
,58 EPISTOLA
leitur qtii ciim fic promiiai.-B natura! , neutrum erlt , ex quo cum d
jnfititio ex prifca fi:riptura quid habcmus . Similiter cuius in fecundo
cafu, & cui in tertio, atquc in fcxto qui de omni re declaratur. Nec
fecus quiis vcl quibv.s in mukitudinis numero , & ques quod non tan-
tum qui & qu,f , cum de pluribus dicitur , fed etiam quos & cjuas fi-
gnificat . Quapropter quid efl: cur apud nonnullos tantopere hic Plauti
verfus exhorrelcat :
An ita tu es animata , ut qui expers matris imperii Jies .
Non prstcreundum quoque cft , nec contemnendum , quod ad infe-
rendam Vitem refertur . at in qua iuferuiit , in ea patdo iiifra , quatn
infittcn efl , incidunt j nam in primis impreflis , & in Caefenate exem-'
plari at eft mt , ncmpe : aut Vitcm triduo ante , quam inferant , deficant ut
qui in ea niniius efl hu/nor diffluat ante , quam inferatur : atit ( qui il-
lud non fen'ant, fed ftatim inferunt ) in qua inferunt , in ea paulo tn^
fra j quam infitum ejl , incidunt ; unde hunior adventitius efftueve poffit .
ht aliis translationibtis •videndum , tit ruod transferat . Num transfe-
ras , ut fupra : quo tcmpere quaque transfcras . Item : tn non denudes
tnedtdlam: Vel transferatur cum Jenfonio .
In crefcendo tarda . In hoc enim humidiora quam aridiora . Perob-
fcura fententia j idco reprenfa ac rejefta ab Urfino . Equidem hac fpe-
cie ego quoque improbarem . Opinor pofitum a Varrone in crefcendo
minutiora magis tarda , quam aridiora . Id ex inlequentibus declaratur;
quare ex terra potius in feminariis furciilos de ficeto quam grana de fico
expedit obruere , hoc eft prsftat ex terra defringi de Fico furculos at-
que in feminariis pangere , quani fici grana fcrere . Quamvis enim Fi-
cus humore abundet, tamen, quia minutum eft fcmen, tardius crefcit,
quam qu^e aridam naturam gerunc . Tranfit deinde ad ea qu^ ficcae na-
tura» funt, & oftendit Oleam rardius crcfccre ex fcmine,quia minutum ,
quam e taleis : ftmili dc catifa , ait , Ole,e femen cum fit nucleus , quod
ex eo tardius enafcebattir colis , quam e taleis j ideo potitis in feniinariis
taleas , quas dixi , ferimus . Unde igitur rlmabimur verba ' Ex Theo*
phrafto , a quo hajc omnia mutuatur Varro . Expofitis enim qu2 in Var-
rone praecedunt , tardiora eflc affirmat, qux imbecillia : eV< ^i T-poi reeu»
rcis inec t?! aff^ivfius . Idco fcripfit Varro : tn hoc etiam imbecilliora
( five antiqua fcribendi norma itnvecilliora ) quam aridiora .
Aniequam ea quae modo narrabam , ad ferendum attinentia abfolvat
Varro , pauca de primo femine in agricolarum ufum fubiicit , ut de
Medica in primis obfer-ves , ne in terrarn nimium aridam , atit •variam ,
fed temperatam femen demittas. hi jugerum unum , fi efl natura tempera-
ta
DUODECIMA. 159
ta tetra , fcril^mt optis ejfe Mechcce fefquimodmm . Quorum argumentum
de Medica a Vi6lorio & Scaligero improbatum , acque a Popma ufque
ad illa; in jugerum umm exemptum , neque infitum , ut ferunt , vide-
tur, neque etiam , ut faepius indicatum eft , Varroni infolens , necnon
ad illa intelligenda non necelTarium . Verum , fi id quod de foli condi-
tione docetur , Oles ferendaj , ut volunt , aflervemus , Medica; nomen ,
cui colendK nihil relinquunt , merito exemptum fatebimur ; hoc enim
quod fupereft: ft eji natura temperata terra , non de Medics cultu, fed
de feminis modo eft intelligendum . Quin etiam , fi diligenter attenda-
mus, per id convincitur , temperatam quidem terram aliis ad Medic^
fationem prslatam, aliud tamen terreni genus ab illa mediocritate rece-
dens fimul commemoratum . Quare cuni Oleam per nucleos e(ie pan-
gendam capite xli. improbatum fit , per taleas vero utiliter fieri cap.
XXIV. & xl. abuncie pr.^ceptum j quid eft cur Medicae inter pabuli ge-
nera nobilifrimEe tantulam legetem invideamus , & tanquam Lupinum in.
crudo & negle6\o arvo imporcemus : prsfertim Plinio, Columella , Pal-
ladio ipfius cidcuram diligentiflime traftantibus ? Nam Virgilius qui
Varroni proximus fcrlpfit , quamvis pauca de Medica praecepifle videa-
tur, dum canit :
Tum te quoqtie , Medica, putres
Accipittnt fti/ci , j
omnia complexus eft . Dum dixit ptitres fulcos , terram nec variam 5*
nec aridam dixit , fed refolutam & opcimam, optimeque cultu fubaflam -
quod extrema aratione in liras arvum recligatur.
Id feritur ita ut femen jaBatur. AfFert Fulvius Urfinus ex veteri li-
bro pro feritur dtffertur , quod in dijferitur five Varroniano more
dejjferitur opportunius mutatur . Tradit enim idem Urfinus , ubi cap.
xl. legitur communiter per furctilos dijferitv.r iii terram , ibi quoque ia
eo exempl/.ri reperiri differtur . At femen cur retinemus , & jaEiatur ?
Sane credo fuifle : ita ut femel jaciatur , nempe dum femen feritur ita
efle diftribuendum , ut interferere non fit opus . Qiiare etiam Plinius
fcribit omnia femine efle occupanda, ne herbis locus fuperfit.
Jacitur autem quemadmodttm fcilicet cum pabidum & frtmentum feri-
tur . Siquis fcilicet demeret , magls in Medicam proficeret ; in optimis
cnim libris ipfius fedem una litera / occupat , ut animadvertit Viclo-
rius . Quod vel laudabile vel laudandum interpretamur . Sed id infiti-
tinm ex ftudiofi cujufdam nota efle pariter fatemur.
Ha?c de Medica habebam : de Cytifo , qus Medics finitima , in Var-
rone nihil : idcirco , ut tocum hoc de ferendo tra6latum abfolvam , in-
dican-
i6o EPIST0L.4
dicandum eft de mirabili terraruni fcrtilitate , ut proditum efl ab anti.
quis . Iii Sybaritano dicunt etiam cim ccnffimo redire folitum ( femen ) ,
;;; Syria ad Gadara , & iis Africa ad By^acium item ex modio ttafci
centum . Qiia: <juamvis portentofa videri poflint , tamen adaugenda funt ,
ut extrema fint: ex modio riafci CL. . Eundem modum lib. xvi i. rt-
tulit Plinius dicens in Byzacio Africae centena quinquagena fruge effe
fertilem campum , & lib. xv i 1 1 . in eodem agro e.x: modio centenos
quinquagenos modios reddi .
In hoc dimidiato capite xliv. te relinquam: quse enim ad nutrlcatum
fpe^lant, cum reliquis in aliud tempus prolata videbimus. Vale.
D, Patavio IX. Cal. Maii CID 13CC XXXII.
E P I S T O L A XIII.
Emendatur Varro a capite XLIV. ad extremum,
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
OUo fxpius ad ea quae mihi peragenda fun^ , refpicio , eo magis
cfle properandum vidco , cogitans portam revertcnti effe longif-
fimam . Idcoque , obfgnatis literis , quas heri tabellariis tradidi, ftatim
has fcribere inftitui . Itaque de nutricatu quod tertium fuit , & de reli-
quis ex his cognofces.
Illius principium eft : Dicctur , inquit .Agrius , de tertio gradtt de nu-
tricationibus atque alimoniis eorum . Licinius , quie nata fttnt inqutt . Quam
vellem optaremque eflct : Dice igitur , inquit Agrius , ut lib. i i i . Dice
igitur , ubi & cu/nfmodi me facere oporteat alvearium: Etenim illud X?-
cinius quod nec Vi£lorius in antiquis libris non impreflis vidit , neque
in imprcflis ante Aldum invenitur, huic , quando in eo fibi complacuit,
non inviderem, ille quod pfo Licinius erat , contentus.
Neque etiam pofteriora impreflfa qua? non longe feparantur : Itaque
fi florem acerbumque pirum alitul-ve quid deccrpferis , i» eodem loco , co-
dem anno nihil renafcittir , qtiod prtvgnattonis idem bts habere non pot'
efl , tanti efle facienda fentio , quanti prima , quod pr.rgrationis diem
idem bis habere non potefl , Tempus enim appofitum quod per dkm
fignificatur , maxime convenit : ideo fcquitur : ttt enim midieres habcnt
sd parttts dies certos,ftc arbores ac fruges . Sed quid argumenta quaero.'
Theo.
DECIMATERTIA. i6i
Theophraftus, a quo ifta expreffit Varro , quid aliud in i ^wt. oIt. indi-
Caverat ? ^m Tiio >-«/> i «Ts ««'' ■'''f dfixvi idV KxpTroy j/ ou'^®' , ^tJvaTiu
vdKiv iTtpx yivvuv ' S^ioc 16 yJv Ka[/,lSdv»v •jov Tijs K-jiiaias )(_povov .
Ex eodem fonte haufta hxc : n.Tm radtces autumno aut hieme magis
fub tena qium fupra adolefcunt ^ attamen ut Theophrafti fententia ha-
beatur integra , dicendum eft ; quam qute fupra adolefcunt . Qi^anp ti-
fis (pxa-i , TOf (J^iv ^'('xs «■j^dviSieu (ii^jsir a pn v.al x^i^^'-'®' ' "^ ^^ '^i^^^X"
KM isus eticpifjLOVxs icepQ' Kmi ^ipvs kou fjLxKiS!' vwo 16 KTpov . Id etiam ex
fuperioribus Varronianis infertur : venenum enim gelum radicibus tenellis
fub terra , &" fupra 'virgidtis . Qii£ neque eodem tempore teque crefcunt ^
nam radices . Id quoque ex fequentibus / nam prius radtces quara ea
quie ex iis foleitt nafci , crefcunt .
Deinde : Qitod teB,e ten\e tepore propagantttr , fupra aere frigidioie
tingmitur . Puto magis conducibile efle , fi fcribamus te&iP terra j nam , ut
ait Theophraftus, to Si xaViy r£>a^;,u;;'* Ty >», calorem afferente Philo-
fopho extrinfecus ad terram accedere frigoris vi preflum . Quid vero
de illo tinguntur quod de optimis libris protulit Viflorius , aut -/•/«-
guntur quod ante Viftorium excudebatur ? Hoc profe6lo Theophrafti
xuKuiTM continetur _,• fed vis ipfius in Varrone evanuit . Quid fi le-
oamus flringuntur quod tam ex tinguntur quam ex ringuntur facile con-
ftat ? Circumpofito enim frigido aere , ftringuntur in ftirpibus humo-
res , & germinatio cohibetur . Ita Gellius icribit : -inare gelu firingi ,
6c Lucretius :
Morbus ut indicat , & gelidai flringor nquai.
In Veneto exemplari cinguntur vidi • tamen illud vim majorem addit .
Theophraftum au6lorem ha;c item refpiciunt .• neque radices longius
proceduiit , niji qiio tempore venit fol . His duplex caufa , quod & ra-
dicum materiam aliam atque altam longius projicit natura . Qiiorum ni-
Ji quo tempore venit fol malebat Popma elfe : nijl quo tepore veiiit : vel :
tepor venit folis , quafi cum fol iterum ad nos accedit , fme tepore ac-
cedat , & quo propius , non tepidus , fed fervidus . Numquid Theo-
phraftus de tepore quid : i^ «V ttkhov M.TuKttii(iavki<rcu fid^®', n 6 ttKi®' «ijj-
y.v»TM ? Cur igitur egregia nimio ftudio infirmant ? QLiare , his mif-
fis , videto potius , cum Sofipater Charifius in his R. R. libris a Var-
rone fcriptum radicitim non radicum nos moneat , hic & alibi idne in-
ducendum fit , an contra . Quod veri & antiquitatis cum fis amantit
fimus , abs te iri probatum non puto .
Priufquam a Theophrafto longlus recedamus , refert perpendere quae
de imrabili foliorum converfione ab eodem prodita in fua prata deriva-
X viE
i6z EPISTOLA
vit Varro .• Propter ejufmodi res admiranda difcrimina fuut uaturalia
quod ex quibufclam foliis propter eorum •verfurarn quod Jit anni temptts
dici poffit , ut Olea , & Populus alba , & Salix . Hortim enim folia
cum converterunt fe , folflitium dicitur fuijfe . Quae , fi cum Theophrafto
irse» ^■•'r. irop. i. conferas , non dici & dicitur , fed difci ac difcitw
probablS : ti^tov S^i xa/ 10 tTi iXcua xcti <m t« ^iKvpa. , xoi 711 rrTiKia xat
'ri' Kiuy.ii avfj.0tui'oV Tpiipav yap S^oxScrt Ta tiTTia (nrsa Tpoirots ^iQ/ivecs ^ x«i
TbTrj) yytipii^uatv , oTt yiyiviivTeu Tpowcu . Ita Phnius lib. XVI. mirum in pri-
mis id quod Ulmo , Ttliaque & Olece , ^ Populo albte & Salici e-uc-
iiit . Ctrcumagiintur enim folia earum pofl folflitium . Nec alio argumen-
to certius intclligitur fidus confeSlum . Qiiod fi certiora expecles , dabi-
mus quoque ; vetus enim capitis titulus Varronianus manifeftum prifcx
lcripturje fpecimen facit : ex quibus foliis cognofci pojftnt anni tempora .
Ca:terum haud abfimile mendum in Fefto Avieno libi poffum detegere :
Sic & Crabronum rauca agmina fi i<olitare
Fine fub autumni confpexeris athere longo ,
Jam -oefpertinus primo cttm commovet ortus
Vergtlias pelago , dices inflare proccllas ,
dices efle pro difces jam vides .
" His quae a Phyficis multum habent , interpofitis , redit Varro ad
ruftica praecepta . Igitur capiti xlvi i. hoc faciunt initium : tn femina-
rio qux furculis confita , & eoriim molliora erunt natura cacumina , ut
Olea & Ficus . Ea fumma integenda binis tabellis dextra & finiflra ,
herbteque elidenda , & dum tenerte funt , vellendte . Prius enim artdce
fact,e rixantur , ac celerius rumpuntur quam fequuntur . Quorum hsc
perperam divulla ita conjungerem .• In feminario _ ac Ficus , ca fum-
ma , ut capite xlv. ordinantur ; deinde reliqua : & dum tener.e funt ,
vellendte prius ; enim arida faBce . Hoc facile in his mihi aflumerem ,
fed non ufque adeo , ut aridce in adultce , vel potius in "vividce id eft
aufta , vel valida , nifi te auftore , vcrterem . Qiiocirca id diligen-
ter cosnofcas , roso : tandiu enim aqricolis efle cunclandum , ut her-
hx inutiles & noxia: aridae fiant , fummae videtur negligentia: , & ina-
nis ac fupervacaneaE curae ; five quia aridx fatis vel nihil vel paruni
nocent j five quia femen ad maturitatem jam vcnit , quod , ne in fe-
qucntcm annum majori proventu fohim infeftct , totis viribus a colono
prohibendum eft , ut veriflime id Varro capite xxvii. inculcaverat .
" De Cerealibus ftirpibus hinc agere fingillatim incipit Varro , partef-
■que in quas diftinguuntur , fuis nominibus explicat : In fegetibus frti-
■mentim vocat quod culmus extulit . Sptca ea qute mutilata no» efl . Haec
l'd ab
DECIMATEKTIA. i6^
ab Aldo , fi mtttilata excipias quod repofuit Viflorius , Qua non line
admiratione retenta , & probata ab omnibus videmus , cum longe me-
liora a primis editoribus habeamus : Fnimeyitiim in quo ctihnus extitlit
fpicam. Ea , quibufcum CEefenas ac Venetura exemplaria confentiunt , /«
ante quo excepto quo privantur . His certe declarat Varro efle inter
fruaes frumentum , de cujus iumnio culmo effertur fpica , ut frumen-
tum a legumine , quod e fcapi lateribus liliquatur , diftinguat . Quam-
vis enim in frunientis plerunque dicatur culmus , invenio tamen aliis
ftirpibus a Plinio attributum , ut Milio , Panico , Milio Indico quod
Sorgtim appellamus , Sefamoque . Quin etiam in Gramine dlcitur culmus j
quid enim aliud Holcus quem Plinius lib. xxvii. commemorat his ver-
bis : Holcus in faxis nafcitnr ficcis , ariflas habet tn cacumine tenues ,
culmo quale Ordeum reftibile . Infuper , curn idem culmus ac culmen ,
Fabis etiam id efl; Leguminlbus non id affignat Ovidius FaJI. iv.
Tertia res durte cfJ.men inane Fabcs?
Quod igitur in Milio , in Panico , in Sefamo , in Sorgo , in Gra-
tnine , in Faba culmus extulit , dicetur frumentum ? Certe , fi Aldum
fequimur : fm Varronem , nequaquam .
Ab eodem Aldo ordine perturbantur , qus de grano exponit Varro :
grantim a gerendo . Id enim feritur ut fpica gerat frumentum , non ut
glumam atit arijlam gerat . Haec alio modo ab Jenfonio & Casfenate co-
dice accepimus : granttm gerendo . Id enim ut gerat fpica ferittir fru-
rnenttm , non ut . Ideo Cramm a gerendo ,• id enim ut gerat fpica , f^-
vitur frumentum , non ut glumam. ^
Sed hajc leviora . Illud potius Frit quod de fumma fplca dicitur, ^
ne minima quidem focietate cum Latinis nominibus conjun£lum tam a
doclis quam ab indo£lis probari magnae admirationi efle non negaveris.
Quid de etymo ? Frit a frio quod facile friatur . Nam primum nego
ftrigofum illud facile friari : deinde , fi concedam , cur etiam quod in
infima fpica , non Frit vocatur , fed urruncum , cum utrunque minus
fit quam granum ; ideoque ob exilitatem inanitatemque xque friabile ,•*
Illtid autem fumma in fpica jam matura , qttod minus quam granttm \
•uocatur Frit : qtwd in infima fpica ad culmum Jiramenti fummum , item
mintis quam granttm eft , appellatur urrtmcum . Quare , his pofitls ,
quae puerilem notationem exiftimaveris , opinatus fum utrunque efle 3
Grscis ( nlfi Frit barbarum additamentum fit ; nefcio enim quid ex Ger-
mania mihi fonat ) praefertim quando Varro de nominis ratione quic-
quam non addidit , quod non prjetermififlet , nifi eflent externx origi-
nis , ut de fpica , grano , gluma, arifta , vagina membratim collegit,
X z Et
1^4 E P 1 S T 0 L J
Et 4>e<? qu!c{em primum quod horrorem indicat , quoniam fumma parfe
in fpica vel maxime horreat ariftis , ut dc fcgetc cccinit Homerus :
fie/wftc rais «Tc(yjui<xsiv . Item Euripides ;
iv^a wpeoiov palviTeu
^6t?«f Cnrtp yih T)is «Ts KapTriy,®' Ttiyyi ,
Quos imitati lunt noftri , ut Virgilius:
SpiccA jam dimpis cim i>ieff:s inhorruit .
Et ipfe Varro de L. L. fcripfit pilos in corpore , ut ariftas in fpica
Ordei , horrcre . Vel a Te<'s> ftringo quod ca pars nunquam in gra-
num crefcit , p pro t pofito . Alterum timaiciim oppoyxov tanquam leri
tumorcm • evenit namque cum iuperiores follicuii lac quo grana tur«
gcnt , hauferint , ad infimos tantum ferum , ex quo nihil denfari , &
in granum grandcfccrc poflit , defluat/ idco tumcnt quidem , fcd mox,
coniumpto humore , eftceti nihil coa6\um iervant , vclut fiquis filcellis
ferum cogcre tentaret . Qiiod vitium pro anni intcmpcrie non eam (o-
lam afficit fpicae partem , verum nonnunquam totas fpicas dcpravat exi«
nanitque, Id nebbla a rufticis vocatur , a Latinis, ut puto, urrmicum,
quod ut averteret , dcus Averrttnctis colcbatur , ut ad prohibendam ru-
biginem , quod eft altcrum vitium frugibus maxime infeftum , Riibigo .
Hoc oftendit Cato in agri luftrationibus , dum deos fic prccatur ; v.ti
iu niorbos •uifos invifofque , vicltiertatem 'vafHtuciinemque , caLtmitates , itn
temperiafque prohibcffis , r/efendas , averrunces : titique tu fruges , frumen-
ta , viiieta , virgultaque grandire beneque cvenire firts . Dum granflire
bcmque evetiire dicit , utrunque malum deprecatur,- urruncum cnini non
rrandefcit : rubigo quamvis tumcat , non bene grandeicit / idco ut
bene eveniant grana , polcit . Prxtcrea , cum fpica: vaginis teS\.x ia-
pe rubigine corrumpantur , ut urrunco illinc emcrfjE , in commenta-
riis Pontificum , ut refert Plinius , adnotatur , ut augurio canario a»
ge;u!o dics coiiflituantur , priufqtiam frimenta vagitiis exeant , & ante-
quarn in vaginas pcrveniant . Haec ex communi lcriptura ; fcire tamen
convenit non in infima fpicA de codicibus efle exfcriptum a Politiano ,
fed in firma fpica , quod S. Reparata; excmplar conjungit ; infirrr.a fpi-
ca. Propter quod adjeflum eft a Varrone ad culmum flramenti funmum
quod eft idem ac infima fpica ; nam ubi dcfinit ftramentum , incipic
fpica . Firmam autem appellat , in qua id diftinguitur ; qux enim non
firma , vel rubigine tota corrumpitur , vel ftringitur urrunco.
His qua: de tertio rradu videlicet de nutricandis iatis diccnda ha-
buit Varro , peractis , quod erat de legendis fruftibus quarto loco pro-
pofitum , aggreditur in hxc verba : Cum contiaiijfet , tiec fiiterrogantur
eie
DECIMATERTIJ. 165
rftf ntititcatu , credens mhil deftderari , dicara , iuqutt , </e fruBil/us ma*
turis capiendis . Qu2 dum quis ica perluflrat , nec fuperiora intuetur ,
nihii de nutricatu jam diclum efle , quin etiam prKcermifium facile fu-
fpicatur . Tollitur autem dubitatio , fi legendo ica feparemus : cwn
conticuijfet , nec interrogaretur , de iiutricatu credens nihil defiderari ,
dicam , inquit , de fruclihus maturis capiendis , & primurn de pratis ,
Porro tHe quod inter & ac prirnum interponunt , neque neceflarium vl-
detur , neque legitimum ; propterea omittitur a primis editoribus ,
Quare vitiofam abundantiam prsfertim Aldinam effe retinendam nor»
exiflimamus .
Qiiibus in tranfitu adnotatls , ad vlndemiam propero. In 'vindemiam
diligentius uva ncn folum Itgitur ad bibendum , fed ( etiam interponit
Nonius ) eligitur ad edendum . Itaque le&ius deferlur in forum vina-
rtum , ut in dolium inane veniat j ele&a in fecretanj corbulam . Uva pen-
dens diligentius legitur , nequid praetermitiatur : ex eadem lubinde
quae ad edendum apta eft , ieponitur j ideo illud le&ius quod nonnul-
li modo in leiia jus , modo in lefia citius immutant, in leBa ex Ur-
fini codice verterem . Ut enim de eligitur , elecla ; ita de legitur le-
Ua . Siquidem ad vinum cogendum ( nifi fi quid fibi dominus diligen-
tius paret ) lectior pars non defertur ad cellam , verum , fepofica ci-
bali uva , fine difcrimine quod fupereft , ubi premitur , coacervatur .
Id tamen melius obcinebimus vulgatam vocem leBius fequentes , fcri-
bentefque fecius pro fequius , ut mulca ex Varrone hujus generis prima
epiftola tibi commemoravi , ceu cocat , incunatum , cotidte , eculi , f-
lica , oblicmn . Quare , fecreta melioris nots uva , quod reliquum eft
fequius & deterius ad vafa torcida defertur .
Ex ele6la ad cibum , alia qu£ in aram , ut in carnarium afcendat J
Olioi aram aream efie oportere credideram ; quoniam ea eft frequens
Itali vindemiatoris confuetudo , ut eleclam uvam in aream primum de-
ferat ad infolandum , deinde de carnario fufpendat . Przterea inter ex-
cufa id etiam videbam . Ncmc alia mihi eft opinio . Cenfeo enim de
uvls paflis hic locuium Varronem^ quippe recens uva ut fervaretur vel
in oliis inter vinacea reconditis , vel in amphoris in pifcinas demlflJis ,
abunde indicaverat . Id mihi in memoriam revocavit vetus Scriptura ab
Urfmo de optimo libro deprompta : aera pro aram , ex quo una litc-
ra mutata fit aena pro aiena ; quia Varronem afpiratione non dele£ta-
ri jam noram fecimus . Itaque alia uva in aen^ immergicur , ut in car-
narium efcendat . Quod docet Varro , ex Columella confirmabo : deitif
de aheno vel in olla mva ficitti anipla Jiraparatam iixiviam cineris far*
inenti
i66 EPISTOLA
menti calefierl coivenit , quie cnm fervebit , exiguum olei qnam optirni
edjici & ita permifceri / deimle uvas pro magaitndine binas vel ternas
inter fe colligatas , in aheiiunt ferveus demitti , ty exiguum pati dum
decolorentur , nec rurfus committere , ut excoquantur ,
A vindemia ad Oleam legendam vcniamus , 8c ad eum quem funt
pollicitus , depravatum Nonii locum indicandum . Affirmat Varro o-
leam melius nudis digitis legi quam cum digitabalis j durhies enim eo-
rum tion folum flringit bacam , fed etiam ramos glubit , ac reltnquit ad
gelicidia reteSos , Cum duo incommoda , quae , dum baccae cum digita-
bulis leguntur , contingunt , Varro collegifle videatur , unum quod ad
ramulorum larfionem fpe£lat , videmus , alterum fub obfcura luce cer-
nimus , & efle rcor quod digitabulis indu£ti baccas multas ob ipforum
duritiem prxteribant . Hoc igitur ut lumen capiat , addendum quiJ ne-
gandi vim habens , feu non folu>n non Jlringit vacam . Verum enimvero
hic eft locus' quem Nonius in voce Jlringere expreffit , oninium vitio-
fiflimus : Varro de R. R. lib. i. quod non folum celeriter pr.eterire Jlrin-
gere vocant , fed etiam re tranfglubit , Apparet celeriter praterire ex
inargine ubi quid fignificaret non Jlringere bacam , adnotabatur , inter
Varroniana efle collocatum . Stringere autem vocant cenfebat Viclorius
vitiatum dc Jlringit vacam ( fic cnim baccam in antiquis libris ) fimili-
ter nos re trans reliquias ramos putamus . Hinc deducitur quo tempo-
re ifta fcribebantur , particulam uon de Varronis contextu nondum fuil^
fe exemptam j quippe Varronianis utebatur Nonius , ut Jlringere efle
Jecerpere oftcnderet j propter quod Virgilianum carmen ex i . Georg, ad-
ducebat :
Sed tamen & quernas^ glandes nunc Jlringere tentpus y
Et Lauri baccas.
In verbo item glubere eadem ex Varrone retulit Nonius : Durittes e-
nim ea quod tion folum flringit baccam , fed etiam ranios glubit . De
quibus quid conjiciam ^ animadvertiio . Pcrpendenti mihi in Varrone
efle eorur/i , in Nonio ea quod , cumque iftud quod minus neceflarium
habeam , nefcio quid portendere vifa eft fcripturae diverfitas . Si ab
corum fubdu6\o ea , rum in uon vertamus , perfecta fententia erit , du«
riuli:ula tamen , nifi folum intcr utrunquc non , ut antiquitus ftabat ,
collocetur.
Ut hcec non minima eaufa efl quod oliveta dicant alternts annts non
ferre fruBus , aut non teque magnos . Hoc modo ad Viclorium noftruni
recepta & probata fuerunt , quibus & Varronis praeccptum depravatur,
& Oleae natura invertitur j efiiciunt enim, ut hsc praecipua fit caufa,
quod
T>ECIMATERTIA. x6j
quod dlcant akernis annis oliveta non ferre fru£lum , aut non sque
multum . Quod aperte falfum ; Okx fiquidem , ut Mali , aliseque ftir-
pes plurims alternis annis fruflu exuberant , ut fegetes quas reftibiles
faciunt . Hoc omnibus agricolis exploratum eft , & traditum etiam ab
antiquis , qui lajfam a lcgulis Oleam fru6lus alternare opinabantur .
Propter quod illa Catoniana lex : Oleam ne Jhiugito , neve 'verberato,
A Catone Varro fumpfit , & ab hoc Plinius. Aloyfms etiam Alaman-
nus tam Oleae indolem quam Varronianum monitum libro cui titulum
fecit ; La coltivaxjone , i v. verfibus quos lubjiciam , vernaculs confue-
tudini reddidit :
Muovanft adunqtie all' or la fpofa e i Jiglii
^ difpogliar /' Uliva , e pongan cura
Che fi coglian con man fenx^ altra offefa :
Pur quando for^a fia , battendo in alto
Tarle a terra cader , men fta dannoft
Del robuflo baflon la debil canna ^
Ma dolcemente percotendo in guifa
Che '/ picctol ramufcel con lei non vegnia ^
Perche vedrefti poi qualche anno apprejfo
Steril la pianta '^ & e credenxa in molti
Che cib fta la cagion , che il piit del tempo
II fecondo anno fol ci apporte il frutto .
Vi£lorius item nofter eo volumine quod infcripfit delle lodi e della
coltivan^one degli Uhvi , non abfimili modo Varronem imitatur: ed erano
d" opinione alcuni che la negligenxa ufata in queflo fojfe in non ficcola
parte cagione , che gli Ulivi non rendeffero frutto , fe non de due anni
r uno , 0 niolto poco . Hic itaque primus alteram negandi particulam
€X veteri libro eruit , Varronique prjepofuit : Nec bcec non minima .
Quo fa£1:um eft , ut , Ixfa Olea , fru6lum alternari intelligamus , ut
cenfuerat Varro , & docuerat.
Poftea quam olea ut de arbore defcendit , vidimus , quo etiam le£la
importetur , videamus : Olea ut uva per idem bivium redit in villam^
alia ad cibum eligitur , alia ut liquefcat . Horum duo ex vetuftis li-
bris damnantur redit & eligitur : illud cedit eft , quod €tiam Jenfonius
fufcepit , nempe it , ut Lucilius apud Nonium :
Qiiandoque pudor de peBore ceffit .
Varro Parm. Cedit velocibus juvenis membris , levis , nitidus oleo .
Plautus Pfeud.
Non prorfus , 'verura ex tranfuerfo cedit quafi Cawer folet •
Hinc
i6i EPISTOLA
Hinc accedo , recedo , difcedo . Akerum eligittiy ab Aldo ele£lum ( cui
& primum redit eft nttribuendum ) primis temporibus in excufis fuit
datur , quod ad vetuftiora non imprefla propius venit,in Veneto enim
exemplari legatur , in Csfenate ledatnr , in Vi6toriano vetuftifllmo &
probatifl^imo liedatur habemus . Quod optimum judicaveris fcicns oleas
ad cibum contufas condiri , ut Varro ex Catone oftendit : oleas efri
optime condi fcribit Cato orcites , & paufeas aridas vel virides in vm-
ria , vel in Letttifco conttifas . Et Columella : acerbam patifeam menfe
fcptembri vel oBobri , dum adhtic vindemia ejl , contmtdes . Quare in
villani cedit olea ad cibum , ut liedati4r, five mavis cadatur ; quamvis
illud pra^ftare etiam eo nominc crediderim , quod alias olivaE condituras
compIe£litur .• five enim contundas, five acuta Arundine infeces, ut mos
fliit veteribus, eodem Columella au£lore; five fale, & muria maceres ,
femper I^edis , cum uva quae ad cibum eligitur , integra condatur . Ve-
rumtamen five l^datur five ciedatur five a Morgagno noftro proditura
laudatur ( hoc etiam a te negligi nolo ) fequeris , magis id quam ter-
tium a Scaligcro propofitum prjpftabit . Quid tertium , inquics ? Quod
tertium ? Dicam & quam breviflime , nihil . Ille , ut tales qua;ftiones
de medio tolieret , atque ab inani hac cura pofteros liberaret , illud
verbum quacumque figura cflFormatum fubduxit atque abiecit .
Atque hapc ad conditivam oleam referuntur , ad eam qux liquefcit ,
.ifta : ac primus quifqtte acervus demtttattir per ferias ac vafa olearia ad
' trapeta , in qute eam terent molte olearia: dtiro & afpero lapide . Qi\X in-
ner excufa peflimje notas cenfenda funt: neque mirum; ab Aldo enim .
Reponerem antiqua , non omnia tamen , fed quoulc^ue videbitur r ac pri-
tntts qttifquc acervos demittattir per feria ad vaft olearia ac trapetas . Sic
deprompfit Viftorius , fic in Florentino , & Caefenate exemplaribus ex-
tat , fed in hoc etiam acervos . Sena autem vafis genus , ex qua voce
'deceptus Crefcentius in fex partes expofuit , mequc in errorem adduxit .
■Rcliqua in antiquis funt hac forma.- Quieres molie olearite e dtiro & ctf
'pcro lapide ,• qus aliena , & vana cflTe facile oftendam . Commentator
quidam fcripferat in margine : Quteres, fcilicet , quid fit trapetum ? Suiit
molie olearitc e dttro & afpero lapide . Infecutus librarius intcr Varronia-
na recepit , optimumque fcriptorem perturbavit . Varro enim quemadmo-
dum uvam ad forum vinarium , & dolia ufque perfecutus cft; ita oleas
ad trapctum .
De amurca pauca fubiicit Varro ; quoniam nimis multi a Catone :
Cum is htimor modicus cum ad multas res , tum ad agriciihtiram pertinejt
•oehementer . Qiiid tyiodicus? Potius medictis j utebantur enim amurca in
pecu-
DECIMATERTIA. 16^
pecudum curatione; item ad a'gras, & retorridas Oleas eandem, ut con-
valefcerent , effundebant .
De legendo fru£lu copiofe. fcripfiffe fentio. Protinus de condendo,de
quo quintum gradum fecit Varro, agam.
Condendis frugibus ac fcrvandis cum alix regiones alia loca confti-
tuant , atque alia , ut fpeluncas qusdam , quas vocant aeipm , uc apud
nos in agro Pifano fit , & in ipfa urbe funt permultas hujufmodi ; ut
puteos alijE , quorum folum paleis fubfiernunt . His addit ex Varrone
Crefcentius & latera. Verum , cum moneat nos Varro , qui puteos ef-
fodiunt , curare, ne humor, aut aer interiora tangere poflit, fatis cau-
tum & provifum videtur . Praeterea granaria fublimia in eundem ufum
faciunt , in hac Cifalpina Gallia ob foli uliginem frequentiflima , & fola .
De quibus Varro hsc prodit : fupra terram granaria in agro quidam fub-
limia facimit , ut in Hifpania citeriore , C^ in Apulia . Quiclam qti<e no»
folum a latertbus per fenefiras , ferl etiam fubtus a folo -oentus regelare
pofft . In quibus duo culpanda videntur , importuna interpunclio , five
reftius divtdfio , & alterum quidam . Neque tamen laudandus Aldus ,
quod utrunque luftulerit edcndo : in Apulia , ita ut non folum • in unum
enim fortuito , dum akerum nobis imponere ftudet , oft*endit . Quid qus-
ris ? fme veterum ope aliquantulum eft negotii . Sed hoc auxiJio non
caremus / nam in Cjefenate libro non quidam invenitur, verum auedam,
Quod ut accepimus, continuo locum correxiraus; & in Apulia quxdam
quce non folum a lateribus ,
Condito fccno , & frumento , Icguminum cuftodia adjungitur .• Faba
legumina in oleariis "uafis oblita cinere perdiu incolumia fervantur . Cum
Faba legumen fit , conjunaio & inferenda eft . Crefcentius paulo ube-
rior : Varro fcribit quod Faba & aetera legumina . Sed Plinius & tan-
tum , quod propofui , quodque etiam Jenfonius expreflit , de Varro-
ne refert . Idem Plinius meminit memoris proditum a Varrone Fabam
a Pyrrhi regis xtate ad bellum Pompejanum piraticum in quodam Am-
braciae fpecu reconditam per annos circiter CXX. durafle . Floruit Pyr-
rhus circa annum U. C, CCCLXX. ideoque icribendum in Piinio : an^
nis circiter CCXX. ufque ad piraticum bellum .
Et h^c quidem jam antea ad vetera exempla non refpicientes primo
obtutu vitiata cognovimus : at de fervandis pomis qu^ habemus : mala
Cotonea , Strutea in penftlibus junHis fervari , nifi extremi junBis difli-
milem formam , nempe ■uinBis de vetuftiflimo libro eruiflfet Vi6lorius ,
quis refelleret? Quis autem -uinBis fuifl"e vinBuis oftenderet, fi nomina
quae in us per patrium cafum enunciamus , in uts a vetuftiflimis pro-
Y duaa
170 E P I S T 0 L A ~
du£la ignoraverit ? Igitur vin&uis a viti&us , & hoc a vinciendo • ' quod
vimine intexitur.
Pimica mala & in arena jam eiecerpta , ac matura , ut dixi , & et'
iam immatura cum harent in ftta •virga , Ji elemiferis in ollani fine fun-
do , eamqtie Ji conjeceris m terram , & obteris circum ramum , fi extrin-
fecits fpiritus affiet , ea non modo integra eximi , fed etiam majora , quam
m arbore uiiqnam pependerint . Non omnia ex antiquis uno tempore
afleqiii pofTumus . Itaque fidentius nunc de fervandis Punicis fcribam ,
quam olim . Principio obteris circum ramum indicare puto circa ramum
terram efle comprimendam ad includendum fpiritum ; nam , ut tradic
Theophraftus, quem imitatur Varro , poma crefcunt ex interno fpiritu
quem terra emittit ( propterea fine fundo jubet efle ollam Varro )i &
ex retento humore , quem aer , ac fol , dum in arbore pendet pomum i,
detrahunt ; fed cortice tantum augentur . Deinde : fi extrinfecus fpiritus
affiet , duplici via confiderandum eft ; fi ad Theophraftum refpicimus ,
quem fequitur Varro , intrinfecus malumus _,• fi ad Plinium qui a Var-
rone exiftimatur fumpfifle fpiritu exclufo, fi in ni mutare cum Crefcen»
tio juvat . QLiid tu mihi auftor eris , fequar ; fiquidem fine controver-
fia aliquid in hoc loco audendum eft ; quoniam vel extrinfecus fateberis
vitiatum, vel ft . Ega a Theophrafto ( fi, quid fentiam , aves fcire )
non recederem ; prxfertim cum excludat fpiritum terra circum denfata ,
atque internum vaporem , efFrafto ollae fundo cum Theophrafto admit«
tat Varro . Si igitur intrinfecus fpiritus adflet ( ita afflet ex utroque
Florentino codicc habeo ) crefcunt poma .
De Olivitate , oleas efui optime condi fcribit Cato Orcites & Pufeas
aridas vel virides in mtiria , vel lentifco contufas . Hujuimodi fcnbendi
formulas quibus Varro tanquam argumentis exorditur, de pomis : de o-
liveto ; de olivitate fecus nunc habeo , ac folebam ; eafdemque ab inle-
quentibus fejungo : De pomis : conditiva . De oliveto : olcam quam . De
olivitate: oleas efui . At quid dc aridas fcribam-' Albas crediderim/ o-
lex enim vcl alb^ condiuntur , vel nigrae . Idcirco , ut infequentia ; Or-
cites nigra: , fale fi fint confricata , nigras condiri indicant ; ita iila <?/-
bas opinor. Sed quid coniicio ? Capite Ixv. oleas albas de conditura non
promit , quae albje non promerentur , nlfi albae conditae ? Cato tamen , a
quo Varro, albas non nominat. Scilicet ex vitiato Catone non vuiatum
Varronem dabis-^ Sane capite cxvi i., & cxvi 1 1. albas Cato & vocac , &
condit . Columella fimiliter albam Paufeam , Orchitem , Radiolum , ac Re-
giara olivas in conditura contundit . Porro albas olivas proportione dici-
•nius, cum ex viridi colore quid remittunt perfc^lam inagnicudinem natla.
.«.- c^ '^ Ulti-
D E C IM A T E ^ r I A . 171
tJltima condendarum frugum cura amurca eft; quonianiut liribit Var*
ro reBe amttrcam periti agrtcola tam m clolns condmit , quam oieum &'
vinum . Hac a Viclorio funt , qui , cum in antiquis legiflet in oleis ,
caftisavit in doliis . Ego ( fi licet a tanto viro recedere ) mallem ve-
tera in oleis , id eft tit ollis , vetuftiffi niis nec / nec cxteras literas, quas
liquidas appellant , geminantibus . Et oleis quidem , ut tioneis , fectindeis ,
p-oxfnmeis, & fimilia. At ufus condend^ amurcae repugnat , & dolia a-
murcaria recenfet Cato.^ Alii alia fequuntur,. & probant . Certe Varro
capite Ixiv. amurcam in fi6liii vafe , nempe inolla, conditam oftendit,
& Columella lib. I. expreflas amurcje fanieH» in hortura ex ollis effun-
dit.
Poflremum quod in hoc libr5 exfequitur Varro,de promendis fru6li-
bus facic: de quo ut perpauca indicavero , & libro & epiftolae modum
ftatuam . Promunt , ait , condita , ant propterea . Vis mendum in promunt
cognofcere ? Vetera qus in cun£lis manufcriptis libris legit Vi6lorius ,
quaque etiam Jenfonius exfcripfit , contemplator; primim eft . Quid re-
fert , inquies -•' Aifne nihil referre ? Non vides id ex prommtdum con-
trahi , quamque Varronianum fit ; prommidim condita ?
Ut amurca depuretur , videamus : tum decoquunt in ahenis leni ignl
duas partes quoad regerunt . Optimus liber non leni igni exhibet , fed
kni lignis ; ex quo coniicio cremi lignis ( quibus ad decoquendum mu-
ftum utitur Columella, ac gremia appellat ) ideft tenuibus lignis.
' Etfi hofpes tuus hoc anno te ab hac moleftia liberavit , tamen quo
tempore promendum fic vinum , tibi ex Varrone indicabo . Si 'vetus bi*
bere •velis quod noit fit ante qtiam accejjferit annus , tum cum fuerit an^
niculum , prodit , Quam diverfus ab his Viftorii codex ? Qtwd non fit
ante quam accejferunt , annicuhim promito . Indicare videtur au6tor vi«
num non dici vetus, quod multos confules numeret; fed anniculum et-
iam effe vetus . Quibus fui temporis mores objurgat . Vetera tameri
non fine vitio ad nos pervenere ; quod tollitur facile , fi legamus i
( Quod iion fit , anni quum accefferunt ) anniculum promito .
■ Oleas albas quas condideris , novas Ji celeriter promas , niji condideris ,
propter amaritudinem illas refpuit palatum . Male diftra£la, languida fiunt :
re£tius : oleas albas quas condideris , novas fi eeleriter promas , nifi con-
dideris propter amaritudinem , illas refpuit palatum , Si novas videlicet
nondum maceratas cito deprompferis , nifi , ut amaras habeas , condide-
ris, in os propter amaritudinera recipere non poteris.
' Haec funt prscipua qnz in primo Varroniano libro majorera inter-
pretum ediiorumque diligentiam prudcntiamque defiderare vifa funt, ar-
Y 2 que
172 EPISTOLA
que utinam talia^ qua; abs te fme taedio legantuf. Quod fi contigerit J
antequam graviora patiaris , tuum erit nos admoncre , modumque fta-
tucre. Jam fubeft tempus quo ad publica munera vocor. Hoc profeftio
noftra ad Alpes continget . Itaque ad II. Varronianum volumen non
prius defcendam , quam hiems me in hibernacula coegerit . Interea tamen
te videbo- nam proficifcens prima caftra tccum metari conftitui. Vale .
D. Patavio VII. Cal. Maii. CID IDCC XXXII.
EPISTOLA XIV. ^
ZJt Varro de temporum ratione aoens emendetur t
(jmd pr.ijiandum fit .
JULIUS PONTEDERA ANDRE£ MARANO
A M I C O S U O S. D, /
Blnas epiftolas a te fcriptas a. d. V. Cal. Decembr. accepi : unarH
quam Joannes Baptifta a Valle , ut tui oblervantiflimus , ita a^
jnantiflimus mei , ftudiorumque noftrorum ratione utrique noftrum carif<
fimus tertio die poftquam acceperat , reddidit : alteram quam heri fcri-
pfifti, per tabellarios. Ad illam, utpote brevilTimam, quamvis humani-
tatis & amoris erga me plenam quid refpondcre poffum , quando tua
fumma ac fmgularia in me ftudia nulla verborum vi, nulloque fcriben-
di officio aflcqui valeo? Venio itaque ad hanc , cui non ut refpondeam,
fed ut fatisfaciam , jubes . Egone tibi tam acri jiidicio ac tanta pru-
dentia prsedito in re adeo obfcura , adeo difficili , adeo ab iis ftudiis
quibus unice addiclus fum , remota, fatisfacere pofllim ? Quid quod fub-
inde juflis preces immilces ? 'Noli , inquis, mi Jtili, hoc tui iugoui fpe*
cimeit mihi inviilere ; ex illis quce ad me tam accurate diligenterque ha&e*
nus fcripftjli , quibus maximopere fum dele&atus , perfpeBum habeo de ve*
teri temportm diviftotte quam diligentiffime effe fcriptitrum . Qttare etiara
ctque etiam hoc abs te rogo j quin imo ( quouiatn tantim mi tribitis )
jubeo . Quibus omncm negandi mihl praeclufifti locum . Egone tibi quic
quam negare potero ? Egone tibi ,
O dectis , 0 famis merito pars maxima nojtrte ?
Sed qui , fi non inficior , mandata praeftabo ? Qiiibus humeris tanta-
rum rerum molem fuftinebo ? Qiiibus prsfidiis a tantis difficultatibus
erro-
D E a I M A Q_U A R T J: 173
erroribufque me extricabo.^ Equidem quid confdii capiam, non video •
& fiquid video , tamen in id animus inclinac , ut tus voluntati fuc-
cumbam. Gerendus itaque tibi mos efl:; verum ita gerendus, ut verear
maxime , ne , quidquid fum fcripturus , ut legeris , nullam caufam ex
qua tam folicite efflagitares , cognofcas . Profe6lo magnum quid ac pro-
pe maximum eft , quod pofcis . De Julii enim anni partibus quis agere
poterit, nifi prius de ipfo anno fcribat.'' Hunc autem nofcere , certa ra-
tione definire , & a quo ducere , & quo , altioris quam putas , indagi-
nis videtur . Nonne Julius Cxfar menfes pleniores reddidit ■-' Nonne
dies LXVII. , ut tempora in priftinam fedem revocarentur, intercalavit ?
Ergo menfes fuperiori xtate qui fucrint , & tempora quo pertinerent ,
inquirendum. Qiiid de intercalatione ? Cur VI. cal, Mart. intcrpofuit ,
quse perfe£lo menfi adiicienda erat , abfolutoque anno ? Quid vero de
anni principio ? A calendis Januariis annum incepifle omnes fatentur .
Hoc fi verum, intercalandi quidem tempus ad illud exordium noa fpe-
6lat . Cuinam igitur attribuemus , nifi veteri anno ? De menfibus pro-
pterea , de temporibus , de intercalatione , de anni initio , quibus totius
quKftionis ratio concluditur , ut fuperiori xvo mos obtinuit , cognofcere
debemus . Porro quid de veteri anno quod a te probetur , commentari
poflum , de quo cum multi praeftantes ingenio fcriptores agere inftituif-
lent, vel parum vel nihil profecifle videntur? Qiiod certe non illis vi-
rio dandum exiftimo , fed materis , de qua certa nulla exftant monu-
menta , nulls literse , au6lores quos fequaris , nulli : ut deplorandum fit
Romanam Remp. quse diutiflime floruit , atque in immenfura imperium
excrevit , doftiflimi'. quoque civibus illuftrata , ita penitus periiflt , ut
quo anno ufa fuerit , a quo initio duxerit , quo fine clauferit , pro cer-
to ftatuere non poflimus. Nam fcriptores quos habemus, etfi parum a
reip. temporibus remoti fuerunt , mukis prseterea libris , hiftoriis , mo-
numentis quibus hac setate caremus , edo£li , tamen nec rationi confen-
tanea neque inter fe cohasrentia tradiderunt . Qax dum mecum ipfe
confidero , diligenterque perpendo , quam vereor ne inani atque inutili
labore ad id quod jubes , connitar ; difliicile enim eft facultate confe.
qui, quod cogitatione compleai non valeas. Age, age , fcribam tamen,
.& ad tuum arbitrium ac voluntatem totum me fingam, & componam.
A primis igitur temponbus primigeniam annorum formam repetam , &
per Romulum , deinde per Numam , tum per reliquos reges , demum
per univerfos Reipubl. confules vagabor . Omnia fedulo colligendo , &
ad examen revocando totus in eo «ro , ut alicubi fiqua veritatis lux
^ppareat , eo jne conferam, ibjque affideam,,^ tota arceffita antiquitate.4
* • Quid
174 Z P l S T 0 L jf
Quid autem tanto rerum apparacu prsniturus fim , dura fpes ipfa Jn^
frincitur, & languefcit induftria , non video , Hoc tantum polliceor S^
recipio, quod mandaftj, pro mca diligentia & fcdulitate curaturum. Por-)
TO autem quando principia qaz Romani fecuti funt , prius cognofcere
oportet , fiquid ad tuum judicium claborare geftio , in Latio non confi-
ftam , fed ad eiternas gcntes enavigabo . Quo vero fim appullurus , cum
conftituero , fcribam ad te . Interea tua benevolentia , fauflifque ftudiis
Timidig dirige navis iter ,
Et vale .
_t
D. Patavio Prid. id. Decemb, CID IDCC XXXIL
EPISTOLA XV.
De Chaldaka dieteride, eiufjuc principio in anno nojlro ^
qua Gneci ft) %omam uji funt .
JULIUS PONTEDERA ANDRE£ MARANO
A M I C O S U O S, D.
JUre ac merito primos prudentis honores Ulyffi Grxcus vates attri*
buit , qui graviffima; fortunx telo exagitatus , longc a patria ober-f
rans terras multas peragraverit , variofque hominum mores & inge*
nia perfpexerit . Quorum ufu edo£lus tot pericula tuto adiit , feque ab
omnibus expedivit , neque in patriam revcrfus cum domus procaci tur*
ba obfiderctur, infidiis fuccubuit ( ut Agamemnon imperio & glona po«
tens, verum minus prudens ) fed provido confilio, & mentis callidita-*
te infidiantes evertit , & ante cepit , quam caperetur , Si licet fumma
cum infimis componere , mihi id fortunato evenit , poftquam , re!i£tis iis
qua de antiquis Latinis & Romanis tradebantur , externos mores GraE*
cos barbarofque cognofcere inflitui , atque ex Italia cedens tanquam ad
longinquas gentes enavigavi . Chaldaica enim & Bceotia inftituta atque
^gyptia ad Romanum annum & Julium , quos expetis fcire , maxime
pertinere deprendi . Quare, antequam ad id, de quo ut lcribeiem , tuae
poftremae litera: a me efBagitarunt , veniam , de Chaldaico ac Boeotio
aliarumque gentium annis, ac coelefti difciplina pro noftra diiigentia eft
inquirendum. Neque tamen ad ifta propero, ut faciliora , fed neceflita-
te quadam rapior; ex obfcuriflimis enim principiis , quae faepe inquiren-
tem in contrariura ferunt , &: ancipiti conjeflura huc & iliuc traducunt y
eruen-
D E C I M A Q^U I N T A. 175
eruenda Iiint omnia , atque adverfus communem hominum fententiara' in
ordinem revocanda. Quapropier de Chaldaico anno primum, utpote an-
tiquiori, deinde de Bceotio ; uter enim difficiliorem habeat perquifitio-
nem , quamvis haud compertum habeam , Chaldaicum tamen vetuftate
prseire conftat , Non ignoro plures, quos majores noftri fummis Jaudibus
profecuti funt , extitifle , qui de Eudoxi anno ( qui fane Boeotius )
lcripferunt , quam qui de Chaldae6rum: lamen non minorem mihi afFe-
runt difficultatem plura , quam pauca . Quin illa magis obfunt , quia
plura . Nihilominus hoc me folatur ac reficit , quod ifti a vero quod
unice fpe£lamus , procul receffifle videntur ; idcirco fupervacaneum duco
eorum placita refellendo a re£la declinare . Illud etiam plurimum me
recreat , animumque fubminiftrat , quod tibi fcribo , te auSlore , & du-
ce ,• tux quippe humanitati confido fore , ut me in ifto novo fcribendi
genere & labantem erigas , 8c aberrantem admoneas ; quasque vel impru-
dens prEEtermifero , vel minus appofite fuero interpretatus , au6la remitx
tas ac meliora .
Annum Chaldaicum, cujus dubia & incerta fama apud nos vagatur ,
non Babylone evocabo , aut ab iis qui infirmas hominum mentes nu«
meris & lineamentis aucupantur , & inani pollicitatione animos per«
ftringunt. Sed a receptis & probatis hiftoriis, qu£E reliquias quafdam ,
& velut lacinias cuftodiunt , deducam . Ante omnia tamen inter ne«
ceflaria efl^e arbitror , quid PJutarchus in Jibro qui argumentum prae fe
fert iriQ^ Tits iv Tiiyiaia "^vxoyoyUs , de Chaldxis tradit , tibi exfcribe»
re : ytoJ^iuoi S^i 'kiymn 10 iup iv tc]) S^id- TiTTUpay ylyiStau vpos 10 ncrBwai*
fov . iv ti t5) S^ise irivTi irpoi lov yjiiidvtt. ' -TrpU S^i 10 Sif&' iv tS> S^iS^
•Tua-av . Annus igitur ut in quatuor partes, qux ea ratione quam eom-
memorant , inter fe referantur , dividatur , diebus cccl. neceflario con-
duditur , ex quibus , fi Ix. Veri attribuantur , ieftati cxx. , -autumno
Ixxx. , hiemi xc. , verni dies Jx. ad autumnales Ixxx. iv tS) ^io. tit-
•wipuv fpe6lant : ad hibernos xc. iv tm S^m vivTi : ad cxx. xftivos
iv Tis ^ia Tdjwv , nempe ratione fefquitertia , fefquialtera , dupla , qui-
bus modis perfeftam harmoniam abfolvi non te latet. Annus itaque hu-
jufmodi nulla folis Junjeque focietate infignls intercalationem alternis annis
dierum xxx. requirit , & quarto quoque anno diem qui ex quadrantibus
conftat , infuper pofcit , ut folis annuum intervaJlum affequatur . Quis
feret hjEc.' Nemo profe6to qui, quod a vulgari fenfu receptaque confue-
tudine abhorret , continuo damnat . Tamen apud Chaldasos , apud Ly-
dos , apud Grajcos , apud Romanos etiara ufitatus fuit & popuIarJs .
Non temere conjicio , verum quod propofui , ordine exfequar , & confir-
mabo .
17« -EPISTOlA
raabo . Verumtamen Solonem cum Croefo Lydorum rege apud Herodo*
tum loquentem audiamus : «V yap (/SS^ofiirKoy-Tu inx ip:y riis ^onf oivbpcoirp
wpor 1^111X1 ' v'701 iovT({ ivioiVT®' i^S^o(i>ix.ov'mc vupiyjiVTtu liuipas ^'iux.oriccs
Hgi •jTtviu.x.ier^tKias , v^ ^tafiuQ/.v.s , ifi^oh.iiJL)s finvcs ftii yivofiivki ' ti ^i
i'» i^CKiiaet TVTipov rov iTiav finvt fiotxpoTipov •yive^cu . 'tvx S"» cu Spitt
crufjiPalvacTi -Trocpuytvofitvcu is to S^iov , ft,iiVis ftiv vctpoc <m ifSS^Ofiiiy.ovai in*
01 ifilloKtfiot yivovTcu TQ/.oty.ovm nrivTt ' tifiipiu Si ix tuv fjciivuiv TXTav Ti:'-
TecMjicu •n-tvTiiy.ovm ' TocvTtav tcov dirceffiaiv iifji,ipuv tuv is la i/3SofjiiiKov<m iTioc
ivaiov irivTiiy.ovTK. ■Agi Stimocriav /^ i^^oticicrxtKiav vsfl S'iaf/.v°jiav , li iTip»
avriav tii iiTipoc i6 -Trctpocirocv iSiv ofi.otov irpoaocyn vpiiyf/.cc . Hxc eft llla an«
ni forma quam Herodoto vitio vertunt , dura reprendunt quod non
intelligunt . Quae tamen integra ad nos non pervenit , non au£loris ,
lcd avi librariorumque culpa . Id facile cognoveris , fi dierum xx. v.
ccl. fummam quos pcr annos Ixx. cum intercalariis menfibus colligit So-
lon , per eundem numerura Ixx. fecaveris ; dies cnim ccclxxv. fingulis
annis attribucos invenies decem amplius ( nam quadrantes negligi viden-
tur ) quam annuo curfu fol peragit , atque adeo Ixx. annorum fpatio
dies dcc. fupereflfe notabis . Attamen diligenti & accurata ratione , re-
ceptis diebus etiam intercalariis hzc fupputantur . Cum igitur viciata
nofcantur , qua via reftitui & purgari poflint , apponam . Etenim per
annos Ixx. cum menfes intercalares quinque fupra triginta Solon recen-
fcat , ex quibus dies dl. colliguntur , his in menfes xxxv. digeftis ,
menfes intercalares triccnorura dierura efle invenieraus . Tunc menfibus
qui alternis annis intercalabantur , bifariam feftis , fingulis annis dies
XV. deficerc , & annum ab Herodoto dcfignatum dierum effe cccl. ,
quot Chaldaicus finitur , cognofces . Quare dies , qui de annis Ixx.
aggregantur , remotis intercalariis , non xx7 v. cc. , verum xxi iv. d. re-
ccnfentur . Propterea non Stiix.o<riocs /sfl wivmx.iff^ixiots /^ Stcrfjcvy-^s fcri«
bendum autumo, verum.' vivmy.oiriocs ^ jt^ TiTpaKta^fKiocs ., /yu Siaujo^ocs ^
five potius per fimplices notas in quibus facilius peccant librarii , x «T, p .
Similiter adjeftis intercalariis , non irivTiiyovrm /^ Sntxoaiav x.cu ilay.tcrx''
>Juv xeu Stg-fivQjiav , fed nriVTiixovm , xai nriVTnxoa-iuv , xcii wtviuxta^tKica»
xou StafivQcav ^ vel x e^ ^' / , Jam liquet Lydos a Chaldaeis cdotlos an-
no dierura cccl. ufos ( non enira Solon alienura & ignotum annum in
cxemplum Croefo adduxiflet ) & altcrnis annis dies xxx. interponendo
curafle , ut folis curfus cum anno convenirct . Hujufmodi quoque an-
ni naturam prodere in Heliacis videtur Paufanias , dum refert Lunam
ex Endymione Jovis & Protogeniae Deucalionis filio L. filias fufcepiflb,'
nam fi jiumerum cccl, per fepcenarium feces , L. hebdomadas habc-
bis .
D E C I M A Q_U 1 N T A. 177
biS . In Plutarchi etiam libro qui de Ifide , & Oftride titulum gerit,
traditur apud ^gyptios in fabulis efle Mercurium Luns vi^lorem «?£-
Koytu Tds> (pwTii' iyKars li ij^S^oiimoTiv , £'x. ira.iiT&iv ii^ipxs nriVTt auviK^fir ,
5Ca« Ttui i^>/x,0!"JK xiu TQ^ct}t.oiTtcu! iirayHV , ai vuv iTTx.yoi/.iftt.s A.iyjTTioi xctKHM
fft . Si pars Lunaris anni feptuagefima prima ( puto enim a Plutarcho
fcriptum to ipS^ofivY.o^ov Trpainv ) eft V. , hoc exempto , dics cccl. anno
fuperfunt . Late igitur patuit Chaldaicus annus . Jam vero idem hi-
ftoriae parens , & magifter Herodotus , poftquam jEgyptios commen»
daflet , quod foli veram anni rationem non intercalando aflfecuti ef-
fent , non adjecit longe ab illis univerfos Grscos aberrare , qui tertio
quoque anno ad aequandum folis motum intercalarem menfem inducunt ?
Quod Chaldaico anno lieri compertum , five dieteris five tetraeteris ad-
hibeatur . QLiid enim tetraeteris , nifi gem.inata dieteris intercalarium
diem , qui cx quadrantibus conflatur, fibi extrems admittens? Namque
ad octeateridem quis id retulerit , qus iii., v. , viii. anno interca-
lando redintegratiir ? Quis vero ad annum lunarem diefque cccliv. ,
nifi fi alternis annis dies xxii., alternis xxiii. extrinfecus evocave-
rit , ut de anno Romano nonnulli inconfulto tradiderunt .-* Cum ita-
que antiquiflima eflTet haec anni regula , qua vernum tempus brevifli-
mum , atque autumnale quo intercalatio agebatur , alternis annis dies
cx. , alternis xxc. ferens , inasquale , de eadem Ovidii Mufam Meta-
niorph. iib. i . cecinifle opinor ;
Jupiter antiqui contraxit tenipora veris ,
Perque hiemes , cejlufque , & imequales autumnos ,
Et breve ver , fpatiis exegit quattuor annura.
■ Sed jam opportunum eft de ipfo anno fmglllatim fcribere , partef-
que nimirum menfes , & tempora , ac cardines inquirere , atque ex
•quo principio ducatur , diligentius ftatuere . Anno itaque diebus cccl.
circumfcripto , x. menfibus dies undetriceni aflignandi funt , duobus tri-
ceni / ideo primus annus a fole fubfedit per dies xv. , alter , appofi-
to intercalario menfe , in folis rationem redit . Propterea facra non-
«itlla in Grffcia , qua: poft duos folis annos inftaurabantur , ut Bac-
chi Myfteria , Nemea , atque Ifthmia hoc fpatio inter fe diftabant .
Bis du£la dieteris Olympiadum & Pythiorum ambitum dabat , five Ro-
tnanuni luftrum . Quare Chaldaicus annus folari biennio perficitur , &
dieteris dicendus.
His breviter conftitutis , dc anni exordio fequitur , quo ufi fiint
Chaldxi ; quo enim Graeci & quo Latini , in fuum locum producam .
A matutino Canis ortu Chaldaicum annum exordiri, ea quse a PtoI?«
Z mso
I7S E P I S T 0 L J
tnxo continuo aflferam , oftendunt . Anno , ait , Chaldaorum Ixvii,,
a NabonaHiiro autem div. menfis Apellxi dic v. , & Thoth diexxvii,
cxtrema no6lis tempeftate , ftellis adhuc fplendentibus , videlicet circa
horam nofturnam asquino£lialem xii folem Neps partem xxiv. L'.
fubire vifuni . Incidunt calendse ApclJsi xvii. cah Decembr. fole. in
Scorpionem vii. cal. Novembr. tranlcuntc . Qiiare menfis i i i. qui
Dius erat ( Macedonum enim menfes tunc Babylone in ufum recepti
erant, ) ApelIa»o proximus xvi. cal. Nov. inchoatur dies xxix. com-
plexus . Secundus autem Hyperbercc<Eus dierum item xxix. ex a. d.
XIV. cal. Oclob. exiflit. Igitur primus Gorpiaeus cui dies xxx. damus,
XIV. cal. Sept. principium capit . Talis annus alter in dieteride haben-
dus j quoniam a Nabonaflaro div, par. Anno item Chalda:orum Ixxv. ,
Nabonaflari dxii., Dii menfis die xiv. , Thoth autem die ix. obfer-
vatum efl Babylone folem Scorpionis partem v. x' eadem hora obtinuif»
fe . Gorpisi & anni exordium idem invenitur . Duodecim quoque cce^
leftis orbis figna fol hoc modo ingredicur :
Cancrum ex a. d. vi. cal. Q_uint. Capricornum exa. d. ix. cal. Jan.
Leonem ex a. d. vi. cal. Sext. Aquarium ex a. d. x. cal. Febr.
Virginem ex a. d. vi. cal. Sept. Pifces ex a. d. vi 1 1. cal. Mart.
Libram ex a. d. vi. cal. 06t. Arietem ex a. d. ix. cal. April.
Scorpionem ex a. d. vi i. cal. Nov. Taurum ex a. d. vi i i. cal. Majl.
Sagittarium ex a. d. vi i i. cal. Dec. Geminos ex a. d. vi i. cal. Jun.
Nam ex veteri aftronomia in fingulis lignis Arietis , Geminorum ,
Cancri , Leonis fol diebus xxxi. moratur , in Tauro xxxii., In Scor-
pione XXIX. , in reliquis xxx. Annis itaque ChaldcEorum imparibus ,
& paribus a Nabonaflaro annus ex a. d. xiv. cal. Sept. digreditur : pa«
ribus igitur , fivc a Nabonaflaro imparibus ad prid. non. Sext. per dies
XV. contrahitur , quod dieteridis principium notabis . Id vero ex eo-
dem Ptolem^o pcrfpicuum reddam . Anno Chaldxorum Ixxxii. Nabo-
naflari dxix. die menfis Xanthici v. , & Tubi die xiv. memon.T; pro«
ditum cft extrema nofte folem ad vi. x' Pifcium partem accefliflJe .
Xanthici menfis vi i i. principium ex a. d. iv. cal. Mart. habecur, ad«
eunte Pifces fole x. cal. eafdem . Quod vitio Ptolemxum depravatuni
oftendit j quippe cum fol in Scorpionem introitum faciat ex a. d. vii.
cal. Novembr. Pifces colIi:ftrarI incipiunt ex a. d. viii. cal. Mart.
Proptcr quod Xanthicus incipit ex a. d. vi. cal. ejufdem . Ideo obfer-
vatio habita eft ex a. d. prid. cal. Mart. die Tubi qui eo anno introl-
tum facit xiii. cal. Mart. </?' non i^ . PorrO , quoniam menfes fex
dierum xxix. praecedunt , & unus qui primus , dierum xxx. , ex qui-
bus
D E C I M A Q_U I N T A. 179
ius dies cciv. colliguntur , quot inter iii. non. Sext. & vi. cal.
Mart, intercedunt , annus Chaldacorum Ixxxii. ex a. d. prid. non. fext.
exordium fumpfit , Sed non fanus tibi videbor , qui annum a Canis
exortu pridie non. fext. determinem , afcendente ad Cancrum fole ( ut
ex antiqua ^gyptia difciplina colligebat Ptolemxus) ex a. d. vi, cal.
Quint. Verumtamen ad annorum primordia nos refpicimus, cum bruma
calend. Januariis aseretur . Nonne etiam nos a cal. Januar. annum ex-
ordimur , quia ibi brumalis cardo antiquitus coUocabatur , etfi hac z-
late brumam xii. cal, eafdem fervent ? Intempeftivum eft profe£lo de
anno Romano nunc quid diflerere , quod multa prius inquirere atque
explicare intereft , tamen hoc tanquam probatum ac certum tibi enun-
cio , non difFerre a Chaldaico Romanum annum ( Romanum voco qui
a Numa ad Julium Ciefarem Romae viguit ) & Februarium , cui dies
XXV III, affignant , die vigefimo tertio Terminalibus conclulum , cum
Tu quoqtie facrorum , Termtne , fi»is erjs .
Quapropter cal, Jan. conftituta bruma qu£E Boeotiis die Capricorni iv.
contingit , fol ad Capricornum tranfit Decembri Romano ex a. d. iv.
cal. Jan. Colligamus hinc dies ad menfium B.omanorum modum , vi-
delicet ,•
Decembris III.
Januarii XXIX.
Februarii XXIII.
Martii XXXI.
Aprilis XXIX.
Maji XXXI,
Junii XXIX.
Quintilis XXXI.
Sextilis III.
Summa fit dierum ccix. per quos fol a Capricorno exorfus ad diem
XXVII. Cancri decurrit ; fiquidem tria figna Capricorni , Aquarii , Pi-
fcium diebus XC. perluftrat , Arietis vero , Tauri , ac Geminorum ,
ut Bceotii obfervant , XCIII , diefque Cancri XXVI. ( die enim Can-
cri XXVII. Atticis ac Bosotiis Canis matutino oritur ) addendo ad Ca-
nis emerfum a Capricorni initio dies CCIX. numeramus , quot ex a.
d. IV. cal. Jan. in a. d. prid. non. Sext. computantur. Quapropter prid.
non. Sext. Canis attollitur mane , & anni aufpicia Chaldaeis prsbet .
Quod etiam ^gyptii antiquiffimis temporibus fecuti funt , cum anno
dies CCCL. compleclerentur , Etenim folaris annus , quem poft rece-
perunt , etfi per fuigula luftra , pofthabito intercalari die, qui ex qua«
Z 2 dranti-
tSo E P I S T 0 l j
drantibiis fit , principuim miiret , ad Canis tamen c.vortum ita rcfpl»
cit , ut annus qui magnus , & Canicularis vocatur, a Canis ortu du-
ftiis longo circuitu in eundcm , a quo ceperat , regrcdiatur j exorieii-
te enim Cane , ^gyptii , ut refert Solinus , mundi piincipium exti-
tiflc tradebant . Neque mirum eft XIII. cal. Sext. ut affert Cenfori-
nus , diebus XV. citius .Sgyptiis hoc aftrum moveri ^- tot enim dic-
bus annus .Sgyptius Clialdaicum lupcrat . Qiiod fi minime annuis , &
annum Romanum vel Bccotium nihil ad Chaldaicum aut ^gyptium
pertincrc contcndis , ex noftro folari Julio rem tibi fub oculos ponam.
Itaque cal. Tanuariis , fole Capricornum ingrediente , prid. cal. Febr.
colluftrabitur Aquarius , & deinccps VI. non. Mart. Pilccs , cal. ApriJ.
Aries , VI. non. Maji Taurus, III. non. Jun. Gcmini , Cancer demuin
IV. non. Quint. Propterea prid. non. Sext. fol in Leoncm introitum
habet . In prima autem Leonis partc Canem prodire manc Csefar ,
Manilius , Plinius , Quintilii , Euftemon , & Chaldaicas fe£ta; Actius
non confirmant •-' Ex hac etiam regula prid. non. Scxt. Chaldaicus an-
nus proccdit . Nonnc ctiam Columella a Calippo , ut exiflimo , dc-
prompfit prid. non. Sext. Lconem medium exoriri , vidclicet ftellarn
regiam , quam Grxci e loco Leonis cor, Latini tuber appellant ? Hanc
autem vetus Arati interpres non meminit a Chaldxis cceleftium prin-
cipiura habcri ?
Sed forfitan rcquiris qua ratlone ^gyptii anni recurfus perveftigem ,
8c anno noflro recludam .■' Principlo annorum qui a NabonafTaro deri-
vantur, caput & fedem dctermino cx a. d. iv. cal. Mart. Cum enim an-
no Nabonaflliri DCCCCLXXXVI. fcribat Cenforinus Thoth initium
& anni primordium IncurrifTe In a. d. VII. cal. Quint. , luftra quantum pof-
Aim , a numcro DCCCCXXXVI. dcduco , & colligo CCXLVI. , qux
a VII. cal. Qiiint. putata IV. cal. Mart. finiuntur . Quapropter IV.
cal. Mart. anni Nabonaffari principium habetur , quo I. luftrum cir-
cumfcriptum eft , luftro CCXLVII. a. d. VII. cal. Qulnt. Incipicntc .
Necnon ab eodem Cenforino in Jiteras cum relatum fit anno ccnccfimo
ante magnum annum abfoJutum , & Thoth cum CanicuJjB exortu XIII.
caJ. Sextt convcnifTe , ab annis DCCCXXCVI. fubduais luftrls CCXXI. ,
in a. d. IV. cal. Mart. rccurritur , quo NabonafTari rcgnum cum anno
cepit . Quaffiti igitur numeri lefta luftra a IV. cal. Mart. rctrogradicn-
do computo , & quo pertinent , dicm figno , qui quidcm intra fines
rationcmquc continctur, fi , exemptis luftris, nihil de fumma fuperfit :
fm contra, anno quem inquirimus , proximus dies initium dabit. Rcm
Ptolemii hiftoriis explicabo. Nabonaflari annus DIV. qui Chaldaeorum
erat
Ti •£ C I MA Q_U I N r A. iti
crac LXVII. , luftra CXXVI. continet , nec quid ex eo fuperat. Lu-
ftra iaitur ex a. d. IV, cal. Mart. in a. d. X. cal. Nov. producuntur ;
ideo annus DIV. pridie exorditur . Annus vero DXIX. , cujus luftra
CXXIX. , annis tribus luftrl centefimi trigefimi fuperantibus , ex a. d.
XIII. cal. Nov. inchoaiur.
Reftat ut ChaldaicaL; dieteridis exemplum ex anno noftro tibi fub-
jiciara Macedonicis menfibus ufus , quos & Chaldxi ufurparunt , ut fu-
pra attigi , poftquam in Gra:corura ditionem venere.
Ann. I.
L Gorpiseus prid. non. Sextil.
II. Hyperberetxus III. non. Septembr.
IIL Dius VI. non. Oaobr.
IV. Apellsus prid. cal. Novembr.
V. Audinaeus III. cal. Decembr.
VI. Peritius V. cal. Januar.
VII. Dyftrus VII. cal. Febr.
VIII. Xanthicus VI. cal. Mart.
IX. Artemifius VIII. cal, AprU.
X. Daefius IX. cal. Maji.
XL Panemus XI. cal. Jun.
XIL Lous XII. cal, Qiiint.
XIIL Diofcorus XIII. cal. Se-ict.
Ann. II,
I. Gorpiaeus XIV, cal. Sept.
II. Hyperberetjeus XIV- cal. 0£lobr.
III. Dius XVI. cal. Novembr.
IV. Apelljeus XVII. cal. Decembr.
V. Audinaeus XIX. cal. Jan.
VI. Peritius Prid. id. Jan.
VII. Dyftrus IV. id. Febr.
VIII. Xanthicus V. id. Mart.
IX. Artemifius v. id. April.
X. Dcefius VIII. id. Maji.
XI. Panemus VIII, id. Jun.
XII. Lous III. non. Quint,
Ann. I.
L Gorpisus prid. non. Stxt.
Primo igitur & duodecimo menfi dies triceni aflignati funt , reliquis
undetriceni : triceni quoque Diofcoro , qui intercalaris a Macedonibus
age^
T^2 T. PISTOLA
agebatur . Hujus fane mentio affertur in Machabsorum libro extremij
LyfiJE ( qui regls Antiochi procurator erat ) literis , quas anno Chal.
dxorum CXCVIII. menfis Diofcori- die XXIV. miferat Judxis . Que
ad annum Chaldaicum etfi re£le pertineant , anno tamen Macedonico
lunari per o6leateridem a£to non repugnant . De veteri anno Chaklai-
■co civili fatis . De folari tunc ftatues , cum de Chaldaica aftronomia ,
•qux tibi me praeftiturum Terminalibus recipio , cognoveris. Vale.
D. Patavio Prid. id. Febr. CID IDCC XXXIII.
EPISTOLA XVI.
De Chaldaica afirorum ratione .
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
VEreor ne mihi culp^ vertas , quod Terminalibus quje de Chal-
daica aftronomia me fcripturum fignificaveram , re prseftare ne«
quiverim j deponendis enim feminibus , quando tepidum ccclum ,
Et Jttpiter humidus aujlrit
procraftinare non finebat , hoc biduo adeo diftri6lus fui & ferme pref-
fus , ut nullum ad dandas literas vacuum tempus furripere potucrim .
Namque interdiu fationi vacabam , no£lu qux fata erant , in commen-
tarios redigcbam , ne quid imprudens pra:termitterem , quod hoc anni
tempore humum expofcebat. Quare Reglfugio cum eflcm magna ex par-
te liberatus , ad intermiffa ftudia me conculi , a quibus fubinde Bri-
tannicis literis magnum leminum pondus expofcentlbus ium revocatus ,
Ita fa£lum eft , ut trlduo poft quam conftitueram , ad te fcriberem ,
De ccelefti Chaldaorum do£lrina nonnulla a Plinlo in XVIII. vo-
lumcn efTe relata non te falllt . At quae Aetlus de ftellis fcrlpfit , ad
Cha!da'os pertinere fortalfe ignoras : me quoque catenus ignoraflb quoad
hulc dlfcipIinaB diljgentius vacare voluifti , non pudet fateri . Ut pri-
mum itaque alterum cum altero contuli , & tempora temporibus , ftel-
larumque motlbus motus convenire deprendi , quod anlmo verfabam ,
non vana confequendi fpes mihi affulfit . Neque ab hoc principio fe-
cus ac fperaveram , alius cecidit exitus . Praecipua fum afllecutus , &
quam fedem tempora quamque cardines in anno noftro obtineant , pro.
bc
DECIM^SEXTA. 185
be novi . Nunc animum adverte j de toca enim re ordine referam )
atque una fimilitudinem , quam ex fcriptorum collatione exprefli , ante
oculos ponam . De hac tanien regula antequam fcribam , perpendere li-
cet , inferiore aetate citlus afcrorum motus ( dle enim prasit Aetius &
Plinlus ) quam antiquiffimis temporibus fuerat confHtutum , fieri a Chal-
dxis deprenfos . De qua re alius fortaflfe dabitur inquirendi locus.
XVII. cal. Apr. Sol in Arietem tranfitum facit .
M;/J'i' ^J-rpro 0 sVi Ma/5T/r<> tb' 0 Kiycy.ii'®' iVt®' xyctTiAef , qui Colu-
mells Ovidioque nonis Martlis. At Cxfari , qui nonnunquam cum Chal-
dsis convenit, fspe per diem recedit, XII. cal. Apr. occultatur. A Cs-
fare id exfcripfit Columella . Attamen iii utroque notam XII. in XIII.
verterem. Quod in Columella quondam fuiffe hinc conjetluram capio .
Libellum quem Nicolaus Leonicenus civis tuus latinitate donavit , no-
ftine ? Non arbitror , quia futilia & vana in tua bibliotheca habere non
foles. Hic itaque liber qui Grsce olim extabat ( nam hac Ktate nul-
la diligentla inveniri potuit ) & falfum Ptolemaei de ftellarum fignifica-
tionibus titulum praeferebat , quamvis totus ferme de Columella exfcri-
ptus , & GrjEcanica vefte perfonatus , quo melius emptorem deciperet ,
hic, inquam , Pfeudoptolemsus Leonicenus ( ita juvat nuncupari , ut
nominis ambiguitatem evitem ; alter enim Pfeudoptolemaeus a Petavlo
Grasce propofitus efl: ) XIII. cal. Apr. Equum occidere -exfcripfit . Id-
circo Chaldxos five Aetium qui pridie , propius attingit . At cur «;'«-
<riAa? Profe£lo dvctS^vvu aut quid fimile quod occidere delabique notet.
Mj;j'< t^ auTu /^l ianiMpia ictpivyi /jtl iri [liyi-ii ^ rjt/.payji tS «^pos . In O-
£lava itaque Arietis parte squino6lium I. , ut Latini confiantiffime fer-
vant.
'M.iivi 'B.av^ixa Tsririv 'Airpiki^ a. TlKind^is ax.pivi^oi (palvovTcu . Quse oemi-
na macula inficiuntur; nam Latinis perinde ac Grscis , Arietem collu-
ftrante fole , Vergilix vefperi occultantur . Quare y.pvwTovTcu non (palvov..
Tox , & i pro «' . Ecce Plinium fcribentem : Cafari & Chaldseis nonis
April. Vergllias vefperi occultari . A Chaldxis haufit Eudoxus, qui Ver-
giliarum vefpertinum occafum die Arietis xiii.fieri tradit . Etenim in
Chaldaica difciplina , quam amplexi funt Romani , cccleftia figna per dies
VII. fedem anticipant ; idcirco sequino£liaIi die ex a. d. x. cal. April.
( a quo ad nonas April. dies decimus tertius pertinet ) fol in Arietem
tranfiblt , ut cordatiores aftronomi decernunt . Verum nos , ut prodic
antiquitas, fuas cuique fententias reddemus.
Itaque xvi. cal. Maii Sol in Taurum ingreffum faclt.
"iAiivi T& duTa ( airpiKitfi ) (•S' YlKiiici^is iairipioi y.pv'?rT0VT<a , Ex Plinio
i,oiS'ii
i84 E P I S T 0 lA
Coi^is efle reponendum puto , qui memorat x 1 1 . cal. Maii Suculas vefi
peri abfcondi Afiyriis. Viciflim ex Aetio numerus xi i. in Plinio depra-
vatus cognofcitur , qui x i i i . fuerat , & efic dcbet .
yiitvt TjS oiuTw xd TlxniecS^fs cifiK iiKin livwwK^ iTirdAvai ^ f^ {ti [i(}i'~it
%fpi i6y eiipa. lupoc^if . Columellae poflridie cum fole VergiliaE oriuntur.i
J^iiyi rco aiurc} v.t^' Clpicov ic-'n-(pi& xpuTrrircu . Congruit Plinius diccns
V. cal. Maii Afiyriaa Orionem totum occultari . Undc colligitur in Aetio
ox©- amiflum . Qux fequuntur Aetius pofthabuit y propterea ex Plinio
Chaldaeis reponam : . :
1 1 1 . cal. Maii AflTyriae Canem abfcondi , quod Columells pridie cal.
eafdem contingit .
M.iivi 'Aprffiicria 0 eV< Ma/« ci iidS^fs afjLX iiKin dvetnhli iTnriAiiJi , CsET»
fari & Columellae vi. non. ejufdem, id eft poftridie.
M>/!'j' Tw tivr^ S'' Kvpac iaTripi©' sV(Te'*« , iy^" ocAoiircu 6 diip ixoivas , 0«
vidio, id eft Cjefari poftridie.
yinvi r& dura r' «u^ idcc iiririAH , /^ fftpiS^poc dAoiurou o diip irpd Hfiipoct
(ji.iocs f/ S^vo. Casfari autem , ut retulit Plinius , viii. id. Maii Capella
pluvialis exoritur matutina.
Mi;j'< Ma<«t> ^' YlKniccSis iutu tpctlvovrcu , -nal up^^^ircu 6 ctitp ■/.ct^ireta^ai 2
Depravata nota ^' pro »' videtur ; fiquidem nonis & pridie per duos
dies aer ob Caprae exortum alteracur . Adde Caefari poftridie nempe vir,
id. Maii Vergiliarum , quibus exorientibus aeftas incipit , emerfum attri»
bui . Adde dic Tauri vigefimo tertio aeftivum terapus inchoari , quod
intervallum a primo Tauri die xvi. cal. Maii du6tum viii. id. Maii
attingit, eoque finitur.
XV. cal. Jun. Sol in Geminos introitum facit.
M>/;'<' M<"'j* '■&' CocSss ivcu cpcuvovTiu , jwd etAoiircu nriivu 6 «ijp irpi Suer
iifitpmi .
'M.iivi Tf) duru xJ^ <xlf§ iairipi®' y.pvimrai , v.cu y.n'eiTcu 6 diip "irpb S^vo
iifiipiiv . Caefari xii. cal. Jun. Capella vcfperi immergitur. At Columel-i
l£E poftridie quam Chaldsis, vidclicet : viii., vii., vi. cal, Jun. Ciu
fra mane exoritur . Quae de vitiatis exemplaribus tranfcripta funt j orix
tur enim Columellx mane i i i. cal. Maii, vefperi autem vi i. id. Sept.
Occidit vero mane x. cal. Jan. Propter quod viii.,vii., vi. cal. Jun.
•vefperi occiclit y vcl immeigitur .
Ulnvi ivvi^ fi' dvas iairipi®- iviriAH . Plinius autem mcmorat 1 1 r.
non. Junii Cxfari & AflTyriz Aquilam vefpcri exoriri . Eadem Columel-
lae cal. & iv. non. Jun. continguntj quare iv, ;;c»;, in Plinio, non i i i.
fcribere oportet.
Mw.-i
DECIMASEXTA. 185
M»!'i' rS) ceura r' A/!xt«/j©' i'oos S^uvh . Re£le Plinius : Viii. id. Jun.
Alfyrite ArStmts matutino occidit . Sed Columclls , qui a Csfare exfcri-
bit, poftridie celatur.
y[)ivi rS) ccuTM 5' ^iX<pls iuiripioi iwiTiA» , Ovidio & Coluraells IV.
idus.
XIV. cal. Quint. Sol in Cancrum tranfit .
M;;i'<' tS) [ invi^ ) xs Clpiov iviriKXnv iu& apyirax ' da-i S^i rpmal 5s-
pivtu Keu dAoiiTtu ffipoS^ptt i dilp irpo rpiav li^ipav . Solftitiali quoque die
exoritur Ovidio Orion , atque etiam , ut indicabo , Csfari .
y[iivi ivxifj y Qpiav oh®- iwi^ifkn . In Plinio depravatur numerus :
IV. »on. Julias Ajfjiri<e Orionis ^na exoritur-^ v. enim non. fuerat . Per-
eit Plinius.-
III. non. Jtilias Chaldxis Corona occidit matiitino , Atticte Orton to-
tiis eo die exoritur . In Boeotia aftronomia iv. non. occidere Chaldxis
Coronam retexam. Nunc in tranfitu hoc animadvertifle fufficiat.
^hivi Ta duTa 1^ irpoxuiev id>& iiririAH . Die Cancri XXV I i . Chaldzis
& Latinis Procyon exoritur mane ; ideo ColumellEE poftridie quam Chal-
djeis; quoniam in Julia tabula non xiv. cal. Qiiint. Sol Cancrum adit ,
ut Chaldaei conftituunt , fed xiii.cal. eafdem. Mendofiflimus Plinius :
Pridie idtis Julii &" ^gyptiis Orion deftnit exoriri . xvi. cal. Augti/ii
Ajfyrite Procyon exoritur . Redintegrari locum , cum ad Plinium ventum
erit oftendam hoc modo : exoriri . xvii. cal. Augujii Italtte Procj/on
exoritur .
M);i'( Tio dvTu) ib' v.uav iu®' iviTiAa , •/.td yivtTcu [jLtyi^i! tS uipQ' Ttt-.
pax^i ivioTi X.CU irpa S^vo liuipciv . In prima itaque Leonis parte Canis o«
ritur , tranfeunte Chalda;is in hoc aftrum iole eodem die .
J^lnvi tS) «utS) xi ttiiii idos S^uvh ' Y.iveiT<u Si 6 dnp irpo Tpiuv iifiipS» .
Columella: five Cxfari poftridie .
yiijvi duyiTip ii Kupoc id®- S^uva . Ut tempora per squa intervalla pro«
cedant , legendum videtur / , die fcilicet Leonis vigefimo tertio , quo
autumnus inchoatur . Lyram Casfari , Varroni , & Columellz iii. id.
Sext. occidere mane poftridie quam Chaldxis, adverfus receptas fenten-
tias promitto fore, ut cognofcas.
M«i'i Tw ccutS) iSj' AsKtpiv £(y®' S^uvH , xaj iri Tpoirii tS ^ipns iiri 16 4-''-
XP^"- Opinor fcribendum : ip',- nam Csfari & Columellje idibus Sextil.
Delphinus occultatur . Neque ab his valde abhorret Eudoxus, qui die
Leonis xviii.prodit Delphinum immergi, fi , pofthabitis diebus vii.,
ex a. d. VI i. cal. Sext. diem primuni Leonis habebis.
XIV. cal. Sept. Sol in Virginera tranfitum facit.
jS6 EPISTOLA
'^liiyi Toi duTji x»/ •TpoTpvyiiTHp ici)& iiriTiAH , xmi i Itcs S^xJyH ' sn ToVe
Tsx®' ftE"» '"^" i^^iioKlw Ti x.vyc( rititpuy (/.' . Eadem meminit Plinius :
X I . cal. Sept. Ctefari & Ajfyrue Jlella qtae Vindemijtor appellatur , exO'
riri mane tncipit , •vittdemne m.^turitatem pvornittens . Ejus aygumento erunt
itcini colore wtitati . AjfyriLe v. cal. & St-rgitta occidit , & Etefue clefi-
nunt. Exoriente Chaldiis, ut docet Aetius, Cane xiv. cal. Sext. , dies
hinc xl. quibus Etefiae fpirant, cum defmant v. ca!. Sept. , non xi. cal.
ejufdem Csfari & AfTyrix Vindemiator orietur , fed v. cal. quod non-
nulla cum intcrpofuifTcc Plinius , de Sagitta repetit . Verumtamen efle
reponendum Aetio ex Plinio cirif.pro o Irbi quis non videt.'
M»y« "^iirTHL^pi^ ^' «i; i<xiripi& iiriTiykcH . Eodem die Columells nem-
pe Cxfari , in quo tamen malo poftridie .
M»;;'/ Ti]) avT^ i^' dpx.TSp&' iiriTiWH , y^ aKKon: T» i%iii "l^ip? . Con-
tinuo oftendam notam iS' qu2 in editis quoque libris invenitur, quam
i^' prseftare .
Mj;i'i t^ dvTa j5' ^dyjji ia®" eV(Ts'x>.3 . A'KKoiimi S^i o diip "rrps Suo
ti^ipay . Si aer prius duobus diebus alteratur , & uno poft Ar£lurum ,
tres dies inter Arwluri & Spics exortum intercedere oportet . Spica ta-
men fuum locum fervat , fcribente Plinio xvi. cal. OBobr. .^gypto
Spica , quam tenet Virgo , exoritur rnatuiino , Etefiteque definunt . Hoc idem
Ciefari y xiv. ca/. xi 1 1. Ajfyrix fignificant . Quare Ar£lurus extra fe«
dem; quod inter xv. cal. & xiii. unus dies interponicur .
XIV. cal. OBi. Sol Libram ingreditur.
'M.iiyi t£) duT^ x.i itni(iipioi (p^iyoirupivii , v^ yivtTiu fiiyirit mpay^ii tS
■dip®" "npo Tpw iniipiy ' Sio irxpafjKdTTtff^eu ^pii (iiiSl <pKi(Soro[ifiy , iiiiSi
xaS^pety , (iiiSi iKKus ■ro cufict xiyeiv ffpoSpet xiyiiaei diri li t« "S.vs-Ttfillpiis
(iiyji V.S' , Quibus indicat Aetius ab Arcturi exorcu in aequinoSlium
auturari non efle in humano corpore quicquam movendum . Idcirco Ac-
fturus exoritur non i^' menfis Septembris, fed it , ut paulo ante ofien-
dendum rcfervabam. Eodera mcnfe fcripiorum culpa ha:c in Plinio con-
tmgunt :
Afia & Ctefari v. cal. OBobr. Heniochus occidit watutino . Columells
IV. non. Oftobr. Auiiga mane occidit . Ideo Plinius vitio coirumpi-
tur.- IV. non. OBobr. efle fcribendum certo argumcnto, ut fuo loco pro-
fcram, patet. Verum & Af:.i fuifle in Plinio Ajfyriie opinor; fiquidera
Plinius profeflTus eft Joniie ncraine Afiam, & Afiae infulas complcfti .
M<;^< cy.Tojjpiy r' rijiK:'®' ii>&' eViTe'?.Va , 1^31 tV< a^i^pv. uim^okii Ti
dip®' .
'M.nyi Tu durSi ^ ipipoi iairipiti iTTiTixxvat , Csfari & CoiumcIIs pridie.
Mnyi
DECIMASEXTA. tiy
Mi;f(" T&l ivTKi t^' Ceehi iffwipioi i^^iTiKXnut , -^o!/ )kui'h ittftyji t5 as/j©'
-iytrcu. Eudoxus id computat die Librs xxii.<^ui a v 1 1 . cal. 0£lobrj
periinet ad xv i . ca!. Novembr.
XV. cal. Novembr. Sol i:i Nepam tranfit.
Mwfi" tS) oijTa ■/.-/' aux »>.i'k dvwwKii YlKiiiceS^tt ^vvnai <«/ eVi (jt.iylTii 'm-
pcexii ''"2 «8/5®" '""f' f'"^ iiiMfHi.
Mi;J'i 'i^oii/.dpirp T TlKmaiS^ii iucu SvviKTi , vvs« «pxiToJt jiaS/roja-Soz o «V/i .-
Exiftente hieme Chaldasis v. id. Novembr. & Cslari poflridie , cujus
initium ab occidentibus mane Vergiliis defumunt , efl cur de nota -'
dubitemus. Vellem quidem 5' die Scorpionis vigefimotertio , ut tempo-
ra jufto fpatio conftcnt .
M(;;'i' Tu rtvTji la Kvpa ia'9' ivi-iKKd . Affertur alia nota ty , quJB
melior tibi videbitur animadvertenti Lyram Eudoxo die Scorpioms xxi.
exoriri uiane.
XV I . cal. Decembr. Sol Sagittarium adlt .
M«J'i tS) avTa 7<.ce vxSi^ iaca Svyncrt , y^ cjupce^i) wipi tov aipct. yiviTca
TM icH!. XI. quoque cal. Decembr. Columells Suculs mane defcenduntj
X. vero cal. Eudoxo die Scorpionis xxix.
Mi;J'i Tp ocjT^ x^' Clpiciiv iiriTiKKei , ^" cjTi(pcev& Svva .
Mf;i'i ^tyciitl^pi';) a v.vav iSi®' Svvet' ^iTiiptiTcu Si Tois vo\\di<\' ds Syt
y^u^iicXH iv TdvTii th iifji,ipa^ iiri(iiVH ^ us iviirav ^ i) iapax>i ' ^» ^i p®" l^^XP^
TiiJLipuy k(' • ei Si ii)SiceaH , ro ce-jTa <niy.cuvn .
M>;J'i tS) v.vtS) i ipiipoi iaoi Svvaffi,
M(;i'i tS) ccvtS) ici cal iSx Svvh ' cmpa^i) Si yivtTcu •x.ceiu [iiav itfzipav .
Hlnc non fincera Columells verba qu2 exfcribam , exiftimo : xv. djl.
Jan. ventorum commutationem Jtgnificat , x. cal. Jau. Capra occidtt mane .,
tempejlatem ftgnificat . Nimis enim Caprae exortus retardatur , quera
Chaldsei iii.id. Decembr. , Attici , ut conje£l;ura duco , x i x. cal. Jan. ,
Bceotii demum poftridie adnotant . Prsterea prims editiones ea non fu-
fceperunt, quas inter xv. cal. Jan. & Capra occidft interponuntur . Ad-
de Politianum notam x. in xv. producere . Quapropter xv. cal. Jan. ( nam
reliqua ventorum commutationem fignificat x. caL Jan. non floccl pendo )
Capram occidifle Columellas videtur.
XVII. cal. Jan. Sol in Capricornum defcendit.
Mtfi'» t5> cHvtS) v.y Tpoircu ^Hiiipivcu . Neque te moveat quod nonnullos
in errorem adduxit , fcribente Columella ix. cal, Jan. Brumale foljiitium
( ficut Chaldcei obfervant ) fignificat. Haec enim brums fedes a Caefare
conftituta , quam accepit Columella j fignlficare autem a Chaldaeis hau-
ferat .
A a 2 Mi/"'
TABULA I. Pag. 189.
Dieterls Chaldaica Canicularis per annum Romanum digefta .
Ann. I.
Sol Leonem adit : Canis oritur .• GorpiaBUS I, menfis Prid. non. Scxt.
Autumni initium prid. cal. Sept.
/ Hyperberetius II. meniis nonis Septembr.
/ Sol Virginem adit VIII. id. Septembr.
1-^ (^ Dius III. menfis III. non. 06tobr.
•^ 'j/^Sol Libram adit nonis 0£l.
\ v^/Equinoctium autumni prid. id. 0£lobr.
\ .,••'■"' Apellasus IV. menfis III. non. Novembr.
/\. Sol Scorpionem adit VIII. id. Novembr.
a.xxax.;;.;*-. Hiemis initium XI. cal. Decembr.
( /■■" Audinxus V. menfis III. non. Decembr.
.?■■' Sol Saoittarium adit VIII. id. Decembi.
./ \ Peritius VI. menfis III. non. .lanuar.
^ ■•• ol ./<ii"^"' Capricornum adit VII. id. Januar.
d.lxc. ■ 4>-Br"ni^ XVII. cal. Febr.
\ _..-' Dyftrus VII. menfis III. non. Fcbr.
\ /" Sol Aquarium adit VI. id. Febr.
V Xanthicus VIII, menfis IV. id. intcrc.
i "■••••.. Sol Pifces adit, XVII. cal. Mart,
cl. IXCI. "■■•••••-•.,„..- Veris initium prid. cal. Mart.
\ /■'" Artemifius IX. menfis VII. id. Mart.
V" 1 ^— Sol Arietem adit XVII. cal, Apr,
■ei.Lx •^^•Eqiiino^i"'" vernum X, cal. Apr.
y Dxfius X. menfis VII. id. April.
/■'"\ Sol Taurum adit XV. cal. Maii.
/ '■/'^^ftatis initium prid, cal, Majas .
; ....•••■"Jj^LxijPancmus XI, menfis nonis Maiis.
..;■■" \__Vergili2 mane oriuntur VIII. id. Maias,
/^kair. Sol Geminos adit XV. cal. Jun.
/ '\ Lous XII. menfis nonis Juniis.
/ \ Sol Cancrum adit XIII. cal. Quint.
iJcXX. '^'■-4|^SoIftitium VI. cal. Qulnt.
i ^..•""" Diofcorus XIII, menfis intercal. III. non. Qulnt.
\ ./■ Ann. II,
\ ^^:^^., ^_SoI Leonem adlt: Canis orltur XIH. cal. Sextil.
\ / ' a./xxilGorpiaeus I. menfis prid. non. Sext.
"^:!^ V Fidis occidit mane IV. id. Sextil.
\ ■■■••.,.^ Sol Virginem adit XI. cal. Sept.
\ " Autumni initium prid. cal. Septcmbr .
\ ...-•""' Hyperberetaeus II. menfis nonis Sept.
\:] . Sol Libram adit X. cal. 0£t.
J^ :^j^*^y:.;.(^^quino6lium autumni III. cal. O£lobr.
1' Dius III. menfis III. non. Oftobr.
\ /' Sol Scorpionem adit XI. cal. Novembr.
!\ d,/$<TX.ApelIacus IV. menfis III. non. Novembr.
f ■•••.. V_Ver?iIis mane occidunt V. Id. Novembr.
(l.ixXGX^'"-;.-.i,...Sol Saglttarium adit XI. cal. Decembr. Hierais inltium.
\ ,,..•■■" Audinaeus V. menfis III. non. Decembr.
.X . Sol Capricornum adit X. cal. Jan.
j/ '"-■■■^■^^vumz III. cal. Jan.
^f^^' ,."'■"" Pentius VI. menfis III. non. Januar.
-Sol Aquarium adit IX. cal. Febr.
./xiV.Dyftrus VII. menfis III. non. Februar.
: '\ V^Favonius incipit VIII. id. Februar.
d.Ua.' ...Sol Pifces adit: Veris initium prid. cal. Mart.
\ /"" Xanthicus VIII. menfis VI. id. Mart.
\/ j^— Sol Arietem adit prid. cal. April.
['■■•'^^^qufno^ium vernum VII. id. Apr.
_...\ Artetnifius IX. mcnfis VI. id. April.
/* '•- JEftatis inltium prid. cal. Maii .
Sol Taurum adit VI. non. Maji .
/ Dsefius X. menfis VHI. id. Maii .
cl.Uin. Verglliae mane oriuntur X. cal. Jun.
V ' Sol "Geminos adit IV. non. Jun.
\ Panemus XL menfis VHI. id. Jun.
^Sol Cancrum adit IV. non. Quint.
\ (l.K'niLoHs XII. menfis Prid. non. a^inr.
*"--'.\. Solftitlum V. id. Quint-
Ann. I. .
Sol Lconem adit .• Gorpiius I. menfis prid. non. Scxtil.
c3./xiv.i
DECIMASEPTIMA. 189
gnovi , quibus valde moveor . Tua propterea confilia non minus fequen-
da exiftimo quam voluntatem, prxfcrtim cum tantorum virorum confen-
fum eadem approbantiuni , ut ad te figniflcaveram , Morgagnus nofler etiam
intueatur . Profe6\o mearum rationum cura atque setas jam inpravefcens
diuturnifque laboribus attrita , nec minus valetudo non valde firma ad
otium & quietem cogunt. Id quando vobis , quos femper feci maximi ,
perfuadere non poffum , fas efle mihi non duco diu repugnare . Anne-
6lam itaque collum iterum ad aratrum, a quo poft afliduam quatuorde-
cim annorum contentionem me fubducendi tempus efle videbatur . Ta-
men maxime vereor ne ante verfuram iUb onere in fulco corruam .
Sed jam , ut ajunt , ja6la efl: alea . Heri in tuam fententiam Venetias
refcripfi. Nunc in noftrum ludum regrediamur.
Chaldaici folaris anni , quem tibi contexere fum pollicitus , duo difcri-
mina novi; quod alterum a Canis exortu , alterum ab squinoftio verno
inchoatur , ut ex Aetio intellexifti . Hic enim tum anni initio, tum
menfium fede ac collocatione a vetufto Chaldaico ritu plurimum differt ;
nam Dyftrum menfem cum Martio , Xanthicum cum Aprili , Arte-
mifium cum Majo conjungit . In qua re patrium morem fecutus vide-
tur , & eorum exemplum qui Syromacedones vocantur . Qyoniam igi-
tur apud Aetium XVII. cal. April. fol in Arietem introitum facit ,
Romanae dietcriJis anno II. tale principium Arieti poftridie exifiity fi-
quidem anno I. ex a. d. VIII. cal. Jan. fol Capricornum ingreditur :
II. ex a. d. V. id. Jan, , & Aquarium , perlufl:rato Capricorno , adit
ex a. d. IV. id. Febr. , Pifces vero menfe intercalario XV. cal. Mart.
Quare ad Arietem redit XVI. cal. April. Anno autem I. calendis A-
pril. Arietem fubit . Propterea Chaldsis , qui die prseunt , anno I. ad
hoc fignum fol tranfit prid. cal. April. anno II. ex a. d. XVII. cal.
eafdem . Itaque anno I. fol in Taurum fertur VI. non. Maji , in Ge-
minos IV. non. Jun. , in Cancrum IV. non. Quint. , & denique in Leo-
nem prid. non. Sext. unde Chaldsi , exorto matutino Cane , anni fo-
laris & civilis exordium ducunt . Ab hoc figno dieteris qualem in ta-
bula I. exfcripfimus per annum Romanum procedit .
De hac nunc fingillatim dicam . Pridie itaque non. Sext. Sol Leo- Tab, I.
nem ingrefllis prima anni tempora per GorpiiEum Chaldsis antiquitus
aflferebat . Permeante Lconem fole plerique autumnum incipere fta-
tuunt . Romae quidem cum Chaldaica regula annum moderabatur , &
anni initio brumalique cardine infignes calends Januarise erant , ex ca-
lendis Septembr. autumnale tempus propter Regifugium fuiflfe animadver-
ti , die a Solftitio quinquagefimo . Prima itaque anni inftitutione pridie
ifli
,9o E P I S T 0 L J
inchoabant, ncmpe IV. non. Septemb. Chaidsi igitur, quibus folftitiura
ex a. d. V. id. Quint. peragitur , autumnum agebant prid. cal. Sept.
VIII. id. Scptembr. iol in Virginem tranfitum facit , & nonis Oclobr.
in Libram , cujus o£lavam partem iiluflrans dies noftibus squales red-
dic prid. id. Oclobr. VIIL id. Novembr. fol ad Nepam delcendit . XI.
cal. Decembr. autumnalis temporis dies XXC. quos Chaldaei autumno
airignant , abiblvuntur , & incipiunt hiberni . VIII. id. Decembr. Sol
ad Sagittarium fpe6\at , & VII. id. Jan. in Capricornum iecedit , in
quo jani die o£\avo remotus breviirnnum orbem XVII. cai. Fcbr. ab«
foivit . VI. id. Febr. ad Aquarium vergit , Piicefque pecit XVII. cal.
Mart. menfe intercalari . Prid. cal. Mart. veri locum refervo ; quod
menlem intercalarem extra temporum rationem fuifle exiilimo ,* nunquani
enim aut vcri dies LX. , aut hicmi XC. afiignailcnt Romani, vel Chal-
daei asitati CXX. , autumnoque XXC. , fi dics intercalarios tzmporibus
immilcuiiTent . Ncque inconluitus hoc efFutio : rem ad juriiperitos de-
tuli . Rcfponium quod accepi , apud Ccilum jurifconiultuni invenies .
Videbis Catoni prilco intercalariuni menlcm fuiife addicitium , omnef-
que ejus dies pro momcnto tcmporis habitos . Qcios hac de cauia Q.
Mutius extremo Februarii diei apponendos ceniebat . Noli tamen exi-
ftimare adeo ibcordes fuiiTe veteres , ut meniem dierum XXX. pro ni-
hilo ducerent , quamvis ne modica intervaila mifcerentur , extra tem«
por^um computacionem , numcrumquc haberent . Etcnim apud Roma«
nos propterea fecundo menil intercalationem annexam, quae perfcilo aa«
no melius cpnveniret , crediderim , quod inter hiemis verilque fines
conilicuta , five veri , five hiemi atcnbueretur , vel parum , vel nihil
temporuni terminos protrudebat . Siquidem appofita hiemi dies hiber-
nos; QXX^, dabat , quot brumali parti inter vetuftiflimos nonnulli , uc
Hippocrates atque Euripides, attribuerunt : fin veri , juilum fpatium
dieram XC. elHcIebat , quod fecuta recas fumnio conienlU in vere pro-
bayii; . Neqne diirimili ratione Athcnienfcs cum Chaldaica norma tem»
pora ■ difccrnerpnt , dimidiato anno intercalabant ,• quoniam fummje hie-
mi annexus menfis teraporuni vices non valde periurbabat . Quin etiam
conjicere licet nequc Chaldxos , neque Bceotios extrema aeftate, ideft,
ablbluto anno , intcrcalare coniuevifli; , ne aeilivum intervallum prater
moduni promitterent ; etft nos , perafto curriculo , intercalationera
fubneclamus , quandoquidcm , ubi interponeretur , nuila hiftoria de»
monfl.-ai; . Inlto igitur prid. cai. Mart. vere , ex a. d. XVII. cal. A-
pril. ibl in Ariecem decurrit j & X. cal. ejufdem a'quino£lium vernum
notatur die Arictis oftavo . XV. cal. Maji Ibl in Taurum afcendit ,
Prid.
DECIMASEPTIMJ. igi
Prid. cal. Majas xftatls initium , unde ad vcr pridie cal. Mart. dies
LX. pertinent y ad autumnum prid. cal. Septembr. CXX. , ut Chal-
ds;orum placita ferebant . Et quando XVII. cal. April. folaris Aetii
annus inchoatur, interferere expedit, quam appofite concurrunt qus de
Vergiiiarum matutino exortu , & occafu , Fidifque item immerfu , ac
primo Favonii affiatu , ex quibus fequiori state tam Chaldaei quam
Rornani tcmpora determinant , prodidit Eudoxus . Die Tauri XXII.
Vergilias fe mane attollere indicat VIII. nempe id. Maji , ex quo ae-
fta^ habetur . Verumtamen , appofito Tauri figno ( nam Chaldaica die-
teride ex hac regula Pifcibus , Arieti , Tauro , Geminis , Cancro ,
Leoni dies fmgulos & tricenos , Nep^ undetricenos , reliquis autem
fignis tricenos addiximus ) eoque Aprili ad trigefimum diem perdu-
fto , apud Aetium die Tauri XXIII. Vergilis exoriuntur . XV. caU
Jun. fol Geminos ingreditur , & XIII. cal. Quint. in Cancrum ; ideo-
que VI. cal. Quint. die Cancri o£lavo agitur folftitium . De primo
dicteridis anno hsc habeto .
Venio ad alterum , qui propter Mercedonii ( tali nomine intercalarem
menfem vocabant Romani ) & Diofcori Interpofitionem dlebus XV. cl-
tlus exorfus fenfim in fuam fcdem revocatur . XIII. igitur cal. Sext.
tranfeunte in Leonem fole , &: prodeunte Cane , incipit , & die Leo-
hls XXII., ut Eudoxi ratlo dererminat , Fldis immergltur matutino
iV. id. Sext. At Aetio propter diem quem Cxfar Junio adjecit , XIV,
cal. Sext. fol in Leonem movetur ; Ideo die Leonis XXIII. Fidiculs
calus contingit . XI. cal. Septembr. fol in Virginera decurrit . Prid.
tal. Sept. autumnl Initium. X. Cal. Oftob. primas in fignifero orbe fi-
bi vindicat Libra . III. cal. 06lob. die Libra: VlII. aucumnl squlno-
fliuin . XI. cal. Novembr. fol Nepam adlt , & dle Nepse XIX. Eudo- ..
xo Verglllae mane delabuntur V. Id. Novsmbr. ut In Aetio fufpicabar ."'
Id tamen Aetlo fierl dle Nepx XXIII. nolito mlrari ,• per quatuor e-
nim dles Scorpionls tempus prscedit, qiuppe Casfar unum Junlo , duos'
Sextili , unum Septembri annexuit . XI. cal. Decembr. fol in Sagltta-
rium decllnat , & hiemem affert . X. cal. Jan. in Caprlcornum abfce-
dlt . III. cal. Jan. bruma . IX. cal. Febr. fol In Aquarium permeat .
Porro die Aquanl XIV. Favonlum fplrare anlmadverterat Eudoxus .
•Quadrat intervallum ; nam VIII. id. Februar. id ab Aetio definitur .
■Hic tamen , prlftina venti fervata fede , diebus IX. ex annl amplifica-
tlone folem in Aquarium producit . Etenim poft Scorpionem dles V.
accefferanc , Novembri unus , Decembri ac Januarlo blni ; ideo Aqua-
rius die XXIII. ad Favonium fpeftat. Prid. cal. Marr, colluftrantur Pi-
fces.
192 EPISTOLA
fces , & ver rcdit . Prid. cal. April. in Arietem fol fe recipit , atf
VII. id. April. sequinoclium vernum adducit . Prid. cal. Maji sftivum
tempus . VI. non. Maj. Ibl ad Taurum traducitur , & IV. non. Jun.
in Geminos , iterumque in Cancrum IV. non. Quint. folftitium pera-
gens V. id. ejufdem . Hoc fernie ordine nova dieteris ex a. d. prid.
non. Scxt. redintegratur , adeunte Lconem folc .
Plura lcribere , quibus haec anni regula comprobctur, fuperfedeo : ipfa
enim tum per fe , tum ex tabula fatis perfpicua videtur . Ulud uti-
lius agam , ut folarem annum ad Julium traducam . XIII. cal. Sext.
oriri matutino Cancm ^gyptiis Ccnforinus memorije tradidit , diebus
XV. celerius quam anno Romano ficri compertum habemus . Id anni
folaris Chaldaici principium , fi annum noftrum in exemplum revocas ,
habcbis. Quod mox Chaldaei diligentius coeleftia contcmplati , ut proxi-
mis literis te monui , immutarunt , uno die prseeundo ; quoniam dic
fibi citius , quam ^gyptiis ftellarum convcrfioncs contingere adnota-
runt . Ab hoc initio rcliqua eo ordine confcquuntur , quo ex a. d.
prid. non. Sext. annum duxi . Nunc Aetii annum profequemur , altc-
ra tabula inftituta , quo melius uno intuitu cuncta cognofcas.
Tab. II. Quapropter X. cal. April. pcrafto a:quinoc^io vcrno , fit ad folfti-
tium VII. cal. Quint, dierum XCIV. intervallum : Hinc ad alterum
aequino£lium VII. cal. Oftobr. dies XCII. praetendantur : ab hoc ad bru-
mam X. cal. Jan. dies XXCIX. : exinde ad squinoflium I. dies XC.
Tcmporum quoque fpatia colligamus . ^ftas dies XCIV. fert : autu-
mnus XCI. : hiems XXCIX. : Ver XCI. Neque ab hoc invenies in
Varrone , quod mutes . In vetufto item lapide , quem Fulvius Urfinus
memoris mandavit , legitur;
JE^zs. ex. XI. K. Maii.
Dies. XCIV. .. ^-
In. X. K. Auguftas.
Hiemps . ex. X. Kal. Nov.
In. XIIII. K. Februarii.
Etcnim ex XI. cal. Maji in X. cal, Sextil. dies aftivi tcmporis XCIV.
pertinent : ex x. cal. Novembr. in XIV. cal. Februar. hibcrni XXCIX.
Quare autumnalis a X. cai. Sextil. ad X. cal. Novembr. XCI. , toti-
demque vcrni a XIV. cal. Februar. in XI. cal. Majas . Tcmporum ta-
mcn ftationes cx difiimili aftronomia petuntur . Rcfert quoque animad-
ver-
*ag. 15,2. T A B U L A II.
Annus Chaldaicus folaris vernus per annum Julium dlgeftus.'
(i.^SoI Arietem adic XVII. cal. April.
i.>-^qLiinoaium vernum X. cal. April.
j /cl.S^°^ Taurum adit XVI. cal. Maii.
<I..^5cav.>.Vergiliae mane oriuntur . ^ftatis initium VIII. Id. Maii .
M 4vm^°^ Geminos adit XV. cal. Jun.
JS • '''-^ctfm^"' Cancrum adit XIV. cal. Quint.
^^ h°^;j:i|^6omitium VII. cal. Quint.
y^/ ^Procyon exoritur Prid. Id. Quint.
1 .^'■■4^.^°' Leonem adit. Canis mane oritur XIV. cal. Sext
<l.p2ai ••^^pidis raane occidit. Autumni initium IV. id. Sextil.
\ /a'-3o.vi.SoI Virginem adit XIV. cal. Sept.
i f-ci-.KS:^°^ Libram adit XIV. cal. Oaobr.
V<^^'J"'"°^^^"'" autumni VII. cal. Oaobr.
ASS^"^ Scorpionem adit XV. caJ. Novembr.
^iDaa^vy^^Vergilis mane occidunt. Hiemis initium V. id. Novcmbr
|..JV" Sol Saglttarium adit XVI. cal. Decembr.
/'■r?^'^: Canis occidit mane cal. Decembr.
;5 L^J^^°^ Capricornum adit XVII. cal. Januar.
*'^P^>:VBruma X. cal. Januar.
)»;• tt.|a>;Media hiems VII. id. Januar.
J..|c'''"^.^^°' Aquarium adic XVIII. cal. Febr.
i ' ^.,>-Favonius incipic flare ; Veris initium VIII. id. Febc
I ..^'* Sol Pilces adk XVI. cal. Mart.
\iaiav:
a\::'::4(^-^°^ Arietem adit XVII. cal. April.
\'^^q"i"o^iuni vernum X. cal. April.
"""^.JEO.itis initium VIII. id. Maii.
DECIM^OCTJFJ. 193
Vertere ab aequlnoSlio verno in asflacem dies XLVI. produci , XLVIII.
ab ffftate ad Solftitium : ab hoc ad Caniculas quidem exortum XXIV. ,
ad autumnum vero XLVI. , quot exhinc ad sequinoftium autumnale :
inde ad hibernum prlncipium XLV. : ab hieme in brumam XLIV. :
ultimo intervallo , quod a bruma aequino£lium vernum attingit , per ver
in dies XLV. aqualiter difcreto . lUud etiam fubneftam cal. Decembr.
Chaldiis Canem occultari matutino , quo remoto , per dies XXXVII.
frigus intendi Aetius fcribit . Propter quod VII. id. Januar. media hieras ,
ex qua hibernum tempus fenfim in vernum declinat . Hoc demum de
Jntervallis in univerfum tibi pr2di£lum volo ; quse per pun£ta conjun.
guntur , altero extremo conne£li : quje per lineas , utroque .
Qux diligentius cogltanti de Chaldaica Aftronomla , annoque folari
fuccurrebant , in hanc fummam congefli . Horum ut memor fis , 10-
go / funt enlm anni Romanl & Julii tanquam indlces & argumenta .
Cras Bocotia revolvam ad annum Romanum maxime pertinentia . Si
quid ex tanta temporum ac rerum obfcuritate expedire potero , ad te
uon morabitur . Vale.
D. Patavio XII. Cal. April. CID IDCC XXXIII.
E P I S T O L A XVIII.
De Adanilii afironomia, ejufque anno ccelejii,
JULIUS PONTEDERA ANDRE^E MARANO
A M I C O S U O S. D.
MAgna in expeSlatione cum effem quanam ratione acciperes qua;
de folari anno Chaldaico ad te proxlrae miferam , ecce tabel-
iarii mihi jam ex Horto egredienti obviam fafti tuas literas , quas avi-
de expeaabam , tradlderunt . Qulbus in ipfo Horti veftlbulo perluftra-
lis , non mediocriter fum perturbatus illa claufula : te de commentanis
meis nuperrime redditis tunc refponfurmn , ««»» de ManiUo qit£ fubduxe-
ram , accepijfes . Quid enim de Manllio tlbi debeo ; aut quid fignifi-
cem , cujus ratio a paucis percipltur , negligltur ab ommbus • Sane
non Inficior ad hunc fcriptorem faepe eo conlilio manum admovilTe , ut
quid ad Latinam coeleftem fcientiam illuftrandam decerperem . Sed m-
utili cura : omnia ferrae diffiraillima deprendi. Quis enim , ut fumma-
B b ^'^
,5,4. EPISTOLA
titn attincam , ftellarum ortus & occalus ita digeflit , ul Manilius ?
Quis cx illis qui ex aftrorum motibus tempora clcrcrinreruat , tanto
intervallo a communi fede deduxit , ut dimidiatis fignis Piicium , Gemi-
norum, Virginis, Sagittarii eadem aflignarct , hoc uno exccpto fcriptore^'
Hsc cum mihi ante oculos verfarentur , ftudium , & operam in id
quod ab omni ftellarum difciplina abborrebat , confcrre pofthabui , prjc-
fertim quod conquirere ac fcire nihil attinerct . Qiiid ergo ? De ipfa-
ne artc ad tc fcribam , qua nihil magis inane , aut inconditum , aut
claudicans fingi poteft ■'* Non puto hoc a te mihi imponi • id enim
femper curavi , ut in poftremis haberem . Dc anni natura partibufque
quid abs te expeti interpretor, quod fuperioribus ad te fcriptis haec fini-
tima funt . Id nunc agere inftituam , non tamen ad extrema , verum
ufque co quo opus arbitrabor , perfequar , ut morem tu» voluntati
peram .
o
Sed quando in hoc vate multae latebraj funt , & multi recefllis , quem
ducem adhibebo Latinumne Graecumve , an barbarum .'* Nemo inven-
tus cft qui Manilii do£lrinam ad Latinos aut Gra:cos referret . Omnes
fatentur barbaricam efle ab jEgyptiis vcl Chaldxis informatam atque
cxcultam . Neque de ^gyptiis nonnulli ambigunt • quoniam Manilius
hinc annum fuum adumbraverit , partibus CCCLX. contexens, ut hoc
carmen oftendit :
Nam cum Jint partes orbts per Jigna trecentie
Et ter •uicente , q^uas Phoebi circtdt arclor y
lui
bus
ubt ftiririYtara fccerts v.itarn ,
Triceuas dabis ex illa per fingtila Jigna .
Hanc efle anni ^gyptii figuram opinantur, quo pro menfibus %na,
pro diebus figniferi orbis partes comprenduntur ; cum antiquitus in JE^
gypto annum in dies CCCLX. contra£lum argumcnto fint dies v. quos
abfoluto anno apponebant , atque {'^neyoiiiyas vocabant . Qui ifta tanti
habent , nihili funt habendi , Viguit quondam apud ^gyptios annus
<juem diximus , fed aliis gentibus communis , ut Gra:cis . Talem ni-
hilominus a Manilio repetere infipientis eft, qui figniferura orbem , cu-
jus ambitu annus intelligitur , haud fecus diftribuit , ac csteri cccle-
ftium rerum periti , ceu -Egyptii , Chaldsi , Grxci , Romanique .
Quid igitur cccleftcm annum , qui apud tot gentes in fermonc ac con-
fuetudine fcre quotidiana verfatur , ab ^gypto depofcunt ? At jEgy-
ptii primi id invenerunt ? Hoc etiam ubique confcffmn non eft , ac
probatum . Utrum lii an ChaldjEi aftxonomiam invcncrint , ambigitur ,
& pari
DECIMAOCTAVA. 195
& pari momento difceptatur . Sed nihil ad rem . Quod a mukis peti
poteft , nemini attribues proprium . Qiiare dura iEgyptia in Manilio
ifti rimantur , eos dimittamus .
Accedit altera de Chalda;is opinio qua apud paucos nunc fovetur ,
antiquis temporibus apud omnes ferebatur , nemine hanc arteni Baby-
loniis negante , qui , ut ait M. Tullius , de fummis Caucafi jugJs fi.
gna cceli fervantes numeris & motibus ftellarum curfus perfequebantur .
Ideoque , cum ea quas divino carmine exfequitur Manilius , a Chal-
dieis inventa , culta , diuque retenta fint , quid prohibet vatis annum
ad Chaldseos referre ? Profe6lo apud Manilium quzdara naftus fum ,
quae ad Chaldaeorura annum propria fimilitudine fpe£lant . Ver enim ,
fi a Chaldaico principio in figna folem revoces , calendis Martiis pro-
ximum exiftit ; autumnus inter calendas Septembris ac nonas inchoa-
tur . Neque ^ftas a calendis Majis diftaret , fi in dimidiato Tauro ,
non inter Geminos collocaretur. Incipit IV. non. Jun. , exoriente Chal-
daeis Aquila vefperi , Ovidioque Sucularum fidere . Haud fecus hiems
ex calendis Decembribus noratur , quo die Canis occidit Chaldaeis,^ at-
que aer per dies XXXVII. ad mediam hiemem exafperatur , Jam Vprp
Vcrgiliae a. d. XI. cal. Maj. Chaldsis mane fe r.ttollere non incipiimt ?
Nonne fexta Tauri pars , a qua idem aftrum Manilius producit , ad
Palilia pertinet , fi cum Chaldajls XVI. cal. Maji Tauro initiura in
fignifero orbe dabis?
At Procjoit oriens quum jam vicej^ma C.incri
Septimaque ex v,;tdis pars fe fe emergit in ajlra ,
ad quos au£lores referri poteft , nifi ad Chaldaeos ? Hi enim primi
hoc prodiderunt , cum ^gyptiis de nona Cancri parte exoriatur. Jam
cernimus non minima focietate Manilil , & Chaldxorum annum intei:
fe conjungi ; nullufque dubito quin omnia in utroque firailia concur-
rerent, fi naturalis anni modus ea qu^ ad inanem difciplinam exornan-
dam perquirebant , difcrimina fubiret . Hoc enim folura intuentes, pa-
trii anni fimilitudine retenta , caetera in id quod formas quafcunque
vellent , fufciperet , irarautarunt . Ab hoc fonte ars effluxit , quse im-;
becilles hominum animos aucuparetur , ac cceleftiura rerum fpecie men-
tis aciem obtunderet . Adhuc tamen antiquae imaginis veftigia , ut di-
cebam , fuperfunt : neque difficile eft diligentius intuenti Chaldaos a-
gnofcere utriufque anni inventores .
Refcrt nunc ftatuere a quo figno Manilii annus inchoetur . Non ab
alio crediderira quam ab Ariete , cui primas femper vates attribuit ;
Ni>bile lanigeri fidus qtiod cun&a feqtiuntur .
B b 2 Quarc
i9<5 EPISTOLA
Quare hoc fignum a Chaldaorum fede ex a, d, XVII, cal. Apr. pio.
movemus , At sequino6lium vernum a qua ? Ternas afFerc de cardini-
bus fententias j quoniam
Has quidatn vires oBava in parte reponunt ^
Sunt quibus ejfe placet decimas , »ec defuit auSior
Qui prima momenta daret , fraenofque dierum .
Primam quam item Latini amplexi funt , a Chaldasis emanafle ex
fuperioribus litcris haud ignoras .• tertiam ab .flEgyptiis, cui Graecorum
folertiflimus quique adhsfit , originem ducere , notum tibi exploratum»
que opinor . At fecundam cui attribuemus •■' Nullus au6lor fuperat ,
ad queni rcferatur . Quin , ut mea efl: opinio , nullus extitit , ut mox
aperiam . Interea quamnam fecutus fuerit Manilius , videndum . Ab
ofilavis non receffiffe argumentum prsbent , quae de bruma canit :
Hic ( fol ) cum per gelidas hiemis fummotus in aflra
Fulget in oBava Capricorni partc biformis ,
Titnc aiigufla dies vernalis vertit in horas
Dimidiam atque novem , fed nox oblita diei
Bis feptem , appofita , numems ne claudicet , hora
Dimidia .
Si re£lo ac definito ordine gubernat ac moderatur omnia , quod in
uno cardine conftituit , in reliquis , ut temporum fpatia conftent , non
videtur mutaire . Peragetur itaque Manilio cum Chaldasis zquinoftium
Tab, III. vernale X, cal, April, quod Atticis IX, , Ovidioque VIII. cal. cafdem ;
illis quidem in oftava Arietis parte ; huic , retento eodem figni prin-
cipio , in decima . Hinc in Manilii laudibus non fero , quod decimae
fignorum parti cardines attributos efTe canebat . Chaldiorum confuetu-
do , & peculiare anni exordium , tanquam commune Romanis , aliif-
que populis , ipfum fefellit . Etenim fi fummo vitio dabant illis qui
anni momenta o£tavis fignorum partibus ea tempeftate attribuebant ,
quid de iis fa6lum exiftimes , qui in tanta aftronomiic folertia ad de-
cimas traduxiffent ? Hac de re quod mihi rationi confentaneum videre-
tur , inveniebam . Sequitur ut de reliquis fcribam . Cum ad Cancrum
ex Chaldaorum placito afcendat fol XIV. cal. Quint. folftitium confi-
cict VII. cal. ejufdem , quod Atticis V. , decimo nimirum figni die
peragetur .■ alterum autem £equino£tium VII. cal. 061. , quod Libram
fol adit XIV. cal. Odob. , habetur, Id Atticis tertio hinc die fervatur.
Pari intervallo bruma Chaldaeis & Manilio procedit in o£tava Capri-
corni parte X. Cal. Jan. Plinio vero , Ovidioque a Chaldaico initio in
dccima , qui brumalcm cardinem VIII. cal. Jan. adnotanc.
Nunc
Pag. ic><r. TABULA III.
Annus Manilii cceleftis.
d./vM.^°^ Arietem adit XVII. cal. April.
"^^^-^quino^tium vernum X. cal. April.
..•'/■' ^SoI Taurum adit XVI. cal. Maii .
/j^ij^^Vergiiis oriuntur XI. cal. Maii .
i \ Sol Geminos adit XV. cal. Jun.
d..'XCiv.''';>.itfl:atis initium IV. non. Jun.
'V'4%^Sol Cancrum adit XIV. cal. Quint.
J |^.p!Somitium VII. cal. Quint.
|v.iai:.-'^^Procyon oritur mane prid. Id. Quint.
y "';>Sol Leonera adit : Canicula oritur XIV. cal. Sextil.
\ \ \ ^. ^jSol Virginem adit XIV. cal. Septembr.
' -, """••;;?(► Autumni initium III. non. Septembr.
\..4"^SoI Libram adit XIV. cal. Oaobr.
jj^ .^.|^-.^./£quino£lium autumni VII. cal. O6lobr.
\..^"'^^^Sol Nepam adit XV. cal. Novembr.
•■■•.. \ Sol Sasittarium adit XVI. cal. Decernbr.
d, "«{a^tf^itd^Hiemis initium cal. Decembr.
V.;'4%i.SoI Capricornum adit XVII. cal. Jan.
^ ^g, ,.'vi>-Bruma X. cal. Januar.
\Af Sol Aquarium adit XVIII. cal. Februar.
./\\;^'Sol Pifces adit XVI. cal. Mart.
ft.»:, ■■•-•'-.^Veris initium cal. Mart.
'. .''/
\:V Ann. II.
^yiijaJ£.(\mnoE!iium vernum X. cal. April.
*"^../£ftatis initium IV. non. Jun.
B^T. CIMAOCTAVA. 197
Nunc de temporibus eft inquirendum . ^ftatem inter Geminos col-
locari diximus , quod
Ex Geminis alter florentia tempora •veris
Suffcit , <eflatem Jitientem provehit alter .
Nudus uterque tamen , fentit quia uterque calorem :
Ille fenefcentis veris , fubeuntis at tlle
^flatis pars efl , primte fors ultima parti .
Sol In Geminos introitum facit XV. cal. Jun. afficitque fignum pec
dies XXXI. ; quare Geminorum alteri dies XV. hotx XII. competunt ,
totidemque alteri . ^ftas igitur incipit IV. non. Jun. diebus ab xqui-
jio61:io verno LXXI. , & XXIII. ante folftitium , Aquila Chaldsis ve-<
fperi oriente.
Quin etiam Erigone binis numeratur in aflris ^
Nec facie ratio duplex ; nam deflnit aflas ^
Incipit autumnus medta fub Virgine utrinque .
Ad Virginem tranfit Sol XIV. cal. Septembr. , Virginique immoratur
diebus XXX.; ex quibus fi XV. priori figni parti dabis ad xftatem at-
tinentes , reliquos XV. fecunda fibi affumit , qus autumnum prasbet ex
a. d. III. non. Sept. diebus LXX. horifque XII. a folftitio remotum -
Sunt propterea a:ftivi temporis dies XCII. hora» XII.
Necnon Arcitenens , qui te , Capricorne , fub ipfo
Pramtttit ^ duplici formatus imagtne fertur .
Mitior autumnus inolles flbi "uindicat artus ,
Materiamque oris : fera tergo membra rigentem
Exciptunt , hiememque .
Adeunte Sagittarlum fole XVI. cal. Decembr. hiems fub dimidiato
Sagittario initium habet ex cal. Decembr. , dum Chaldxis Canis delabi-
tur mane , intenditurque frigus . Autumnalis igitur temporis colliguntur
dies XXCIX. Quorum termino annexa hiems in alterum e Plfcibus dies
XC. producit .
Quofque Aries pne fe mittit duo , tempora Pifces
Bina ferunt , hiemem claudit , "ver inchoat alter .
Permeat Pifces fol , ut Chaldaei determinant , ex a. d. XVI. cal.
Mart. in a. d. XVII. cal. Apr., quo fpatio bifariam divifo , cal. Mar-
tiis vernum tempus inchoatur, & ceflat hibernum . Longiflimura itaque
omnium vernum quod diebus XCIII. horis XII. Eeftatera attingit . De
Manilii anno ejufque partibus primls , non puto fore ut quid amplius
defideres . Quare de aftrorum difciplina nonnulla fufficiam .
Nunc Cancro vicina canam . cui parte ftniflra
Con»
ipg EPISTOLA
CoiifuygUiit Jtigula.
Quo Latini rcriptoiis prafidio Julius Firmicus Jugulas Afellos inter-
pretabatur, intelligere nequeo ; apud Latinos certe Jugulam vel Jugulas
fuifle Orionem ncmo ignorat . Certe Orioncm, queni egregium venato-
rcm inter fabulas extulit Gracia , venandi animos , pra:dsquc cupidita-
tem afpirare nafcentibus magis valebit, ut Manilius poliicctur, quam tar-
dus imbellifque Afellus . Adde Orioneni tam Chaldasis quam Romanis
folftitiali die exoriri , quod tempus a cordatioribus aftronomis , ut jam
notum feci , in prima Cancri portione collocatur .
Qutim vero in vajlos furgit Nemeaus hiatiis ,
Exoritttrqtie Canis , latratque Canicula fifirmnas .
XIV. cal. Sextil. tam Chaldxis quam Manilio prodire Canlculam ,
fole primam partem Leonls ingreflb, notabis.
]am fubtt Erigone qute ciira ter qttinque feretitr
Partibus ereptis ponto , tolletur ab undis
Clara Ariadmett; quondam monumenta Coron,e .
Corona Firmico, quintam Virginis partem colluftrante fole, prodit,
8c Spica quae poft Coronam cmergit , Manilio decimam j quapropter
carmen vitii reprenditur jure . Nota tibi Jofephi Scaligeri emendatio :
Qiid- quando quinque feretur .
Quod ifte fortafl!e perfecit , ego conatus fum ad hanc fententiam com-
ponere ;
Qua qutim de quinque feretur
Partibus .
AttoIIitur igitur Manilio Corona X. cal. Sept. & Spica V. cal. cjuf-
dem.
At quum fecretis improvidus Hoedus in ajlris .
Erranti fimilis , fratrum vejligia quterit .
Plures invenies qui Ifta reprendunt , quam vitio liberent . Scaliqcr to-
tus in hunc locum exarfit : ultima emendandi cura fubfedit . Cum Fir-
mico oriatur Hoedus in XV. Librae partc , ncc vates tempus,ut folet,
dcfiniat, id ipfum a Firmico repetamj quamvis veram carminis Ipeciem
cx fucatis non pollicear.-
At qtium ter quinis in partibus H<edus in ajlris .
Si res conje£lura penditur , nafcetur Hcedus VL non. Oflobr. cujus
grex nonis procedit Chaldsis, ac Caefari poftridie.
Ntmi; furgente Lyra , tejltidinis enatat tindis
Forma per h,eredem tantum pralata fonantis .
Deinde multis interpofitis ;
Hinc
D E C I M A 0 C T A V J. 199
Hitic dijlante Ljra , cum pars 'vigejima fexta
Chelarum furget , quie cormta ducit acl aflra
Qnid regione pari i'!x partes oSfo trahentis
Ara ferens thiiris , flellis tmitantibus ig»em .
Nihil hoc carmine iii Manilio fcedius plane contenderim , verum Sca-
ligeri editione nihil magis lacerum magifque divulfum fme ulla dubita-
tione affirmabo, Primum carmen XI. verfibus a fecundo feparatum cuna
fecundo mifcet , eodemque reparat ac farcit .
Nuric furgente Lj/ra tefludinis enatat undis
Forma per hceredem tantum pnefata fonantis ,
Chelarum furgct ciim pars trigeftma fexta.
Quid hominis tibi videtur dilaniare membra , ex detruncatis unum
corpus conglutinare , & longe a fua fede traducere , tum difcerptas par-
tes ita compofitas Literis tradere memoriseque mandare tanquam germa-
na , & de optimis exemplaribus deprompta ? En iterum :
Hinc diftante Lyra , quic cornua ducit ad ajlra .
Hiccine eft interpres ? Hiccine affli6lffi vetuftatis reparator? Cuinam
paedagogo in vernas tantum licuic , quantum in nobilifiimum vatem fi-
bi licere Scaliger opinabatur ? Non tamen Scaligero eripiam multa in
melius reftituta , ceu iftud ex pari nepce ^ cui nihilominus pr^cinerat Fir-
micus . Verumtamen de Scaligero videant alii . Nos omnia membra in-
ter articulos fuos retinebimus , verfa primi carminis vocula quum in
<:ui . Siquidem vntes cum primo carmine Lyram in Libra exoriri pro-
pofuiflet , nec definiflet diem , locumve , tandera id adiecit :
Hinc dijlante Ljra , cui pars ■vicefima fexta
Chelarum , furget quis cornua ducit in ajlra
Qi<id regione Nepie vix partes oBo trahentis
Ara ferens thuris , Jlellis imitantibus ignem .
Ita a Fidicula III. id. Oilobr. prodeunte ad Aram tranfit Manilius
in oclav^ Scorpionis parte exorientem VIII. cal. Novembr. ferentem-
que quid thuris . Neque anguli in ara a Latinis improprie cornua di-
cuntur, qui in tribunali a T. Livio, a Valerio Maximo, a Tacito fi-
mili nomine vocantur , facrarum literarum interpretibus ars etiam attri-
buentibus , utrunque cum fjt angulatum corpus .
Jam nihil fuperefl: quod noftra induftria melius tibi reddam; ideo e-
piftolam complicabo, appofita eorum quas prjecipua ex Manilio collegi ,
tabula ; quo facilius totam iftam anni rationem tuo minimo incommo-
do perpendas . Vale .
D. Patavio VI. cal. April. CID IDCC XXXIII.
EPI-
2O0
EPISTOLA XIX.
De Boeotiorum afironomia , ^ amm folari ,
JULI US PONTEDERA ANDRE^ MARANO
AMICO SUO S. D.
A
Ntiquorum aftronomia cum fit omnis divifa iii tres fe£las , Chal-
daicam , iEgyptiam , & Grafcam , ex quibus ut Grscam ab il-
]is emanafle pro comperto habemus , ita Chaldaica an iEgyptia prior
extiterit , & utra utri exemplum pratulerit , certo coniicere non vale-
mus . Quod hominis erat , noftrasque facultatis , de Chaldaica quae com-
perimus , ad te proxime fcripfimus. Nunc Graecam aggredimur, qus in
duas partes abit ; nam Bceotia ab Attica plurimum difFert , illa Chal-
daicae proxima , haec .Egyptiz . Quaproptcr hac epiftola Bceotiam tan-
«juam Chaldaicae rivum confe£labor.
Hujus cultores vetuftate & doftrina infignes referuntur muki , ut He-
fiodus , Thales, Anaximander, Hippocrates , Democritus, Eudoxus , Cal-
lippus , Plutarchus, ex quibus Callippus a recepta ratione nonnihil ab-
erravit • ideoque ejus inftitutio feorfum ab aliis pertra£tatur . Verum
Bceotii a quo principio annum duxerint , ante omnia determinandum
cft . A Canis matutino exortu fufpicor , ut Chaldaji . Verum id nunc
oftendere praeproperae eft curs. In fuum itaquc locum refervabo. Modo
tanquam certo & probato exordio innitar.
T::b, IV. VIII. cal. Quint. tranfeunte in Cancrum fole , folftitium fit in pri»
ma Cancri parte . Ex quo tabulx principium figebam .
VI. non. Quint. Eudoxo , ut tradit Gcminus , iv ■?' tS xa/sx/,-» /:>©•
IV. non. Quint. EudoxO t» li tI y.eecy.{r>i Clpiay iaQ' iTir'':^» . Ad
ta»c refpicit Plinius , ut ex vitiato loco conje£luram capio : III. fwn.
Jul. ChaUais Corona occidit mjtutino : Attica Orion totus co die exori-
tut, Quae binis maculis inficiuntur ; Attica: enim totus Orion exoritur
die Cancri XIII. qui ab Attico initio in a. d. VII. id. Quint. produ-
citur . Quapropter Baeotite non Attica , & IV. mn. non III. , ut in
Chaldaica ratione indicavi . Illud etiam iios apud Geminum oxj? ex Pli-
nio fuifle apparet , quoniam in Geminis incipit Boeotiis artolli Onon ,
Eudoxo quidem die Geminorum XXIV. , Democrito autem XXIX.
XIII. cal. Sextil. Eudoxo t/; x^' vi xaf,t.i>» x;-»/ :«©• iriTiAu , /ji
Pag. 200. TABULA IV.
De Boeotio Anno Solarl .
^..^Sol Cancrum adit : Solftitium VIII. cal. Quint,
■ '••■^' — ^Canis mane oritur XIII. cal. Sext.
Prodromi XII. cal. Sextil.
Sol Leonem adit VIII. cal. Sextil.
Etefis VII. cal. SextiJ.
Fidicula mane occidit XVIII. cal. Sept. Autumni initiumi
Sol Virginem adit VII. cal. Septembr.
■Ar£lurus mane oritur idibus Septembr.
f5£^^^°^ Libram adit : ^quinoaium autumni VII. cal. Oaobr.
):--"'!£lxiJwD Capra vefperi oritur IV. cal. Oaobr.
/\;;M/<F'SoI Scorpionem adit VIII. cal. Novembr.
1 f .....;:;.--i:^"^^''8i''3e mane occidunt prid. id. Novembr. Hiemis initlum.
^.5"v^j.:4/>?irSol Sagittarium adit IX, cal. Decembr.
^/*' /\°"f'^h^C3ms mane occidit prid. non. Decembr.
/^ i / '■•-.!i||>^°^ Capricornum adit X. cal. Januar.
^ tt.pccK. ,...|j;^Bruma VII. cal. Januar.
' / \ ...••■■/■//■ "'■■ Media Hiems IV. id. Januar.
rjOOiVr. y/ ^ia^Sol Aquarium adit XI. cal. Febr.
.1 / 'f^-l 'i^Favonius interdum incipit fpirare Prid. non. Febr.
I a.kai. 'V^^.^^^-^Favonius Democrito fpirat VII. id. Febr.
l : \_,..^--::'i:Vv^^^^^ initium ex Favonii afflatu V. id. Febr.
\ : /'■k.'cUiv-Sol Pifces adit IX. cal. Mart.
\ \ /'cl..MA'ig...^^Araurus vefperi oritur : Hirundo apparet VI. cal. Mart.
\ X. i.. iilW^Ornithis incipiunt fpirare Democrito Prid. non. Mart.
)\'\/ Aji^^Ornkhiz incipiunt Eudoxo III. id. Mart.
i I ''■■&v..J:v.4ft7rSol Arietem adit X. cal. April.
" f^'*^cl.b4^''^i,^-^quinoaium vernum V. cal. April.
1 Vjd^A^^-^Vcrgilis celantur prid. non. April.
\ j/ "?C-^^Sol Taurum adit IX. cal. Maii .
^^&^'^^'''"'" Ver VII. cal. Maii.
f '■'•'vi^C^-^^nis prima face occultatur VI. cal. Maii .
I «l^pb-Vergilix mane oriuntur. ^ftatis initiura prld. id. Maii .
\ \,.-:>'.f^' Sol Geminos adit IX. cal. Jun.
\a/i
; •• * '- •
.^4-'"Jfcia""SoIftitium VIII. cal. Quint.
^'^- Fidicula mane occidit XVIII. cal. Sept.
'^'"UiAraurus mane oritur idibus Sepiembr.
DECIMANONA. lot
•ms (Tro^.iiia( i'ifjt.ipat vd riTia-iai m-viinTiii • ai J"c' ttcVts TpoS^pofioi x.aKouvTeu . Po>
ftridie itaque nempe XII. cal. Sext. incipiunt Prodromi , ecefije autem VII.
cal, eafdem , & ceflant , exoriente mane Ar£luro , idibus Septembribus .
IX. Cal. SeXtll. EudoXO Tr; A« tb x,ecpx.iyi> poT©' nrvS .
VIII. cal. Sext. Sol in Leonem tranfitum facit .
IV, cal. 5"extll. Tii i rS kioi/r©' diTo; id®' ^uvu . Eudoxo .
III. non. SextiJ. Eudoxo rii i t5 KiovT&' Titpicv®' S^uvet .
V, id. Sextil. Eudoxo tii /r' tk KiovT®- iiruiifioiivei .
III, id. Sextil. Eudoxo Ai\pii ti? tii tS KiovT& i5,Q- Svvu .
Poft Delphini exortum attendendi funt dies L., quos poft folftitium
Hefiodus navigaturis fauftos pollicetur hoc carmine :
Ef^f^a-TK nrivTiiv.ovTa, [HTeL Tponrui ijiKioio
E'f TiK®' iK^OVWf ^iptOi y.Ct(lciTCoSiO! apns
Q,peuoi TriKiTcu SriiTols irKoos .
Incidunt enim in id. Sextil. appropinquante Fidiculs occafu , unde autu-
mnale tempus plerique fumunt , ut fspius dicam .
XVIII. cal. Septembr. Eudoxo tw k(S' t5 Kiavm Kvpx iuoi ^vv» -^
iin<Tif{jtaiVfi .
XI. cal. Septembr. Eudoxo rii xS' t» Kiovwi iTtcriinaivu .
VII, cal, Septembr. Sol in Virginem declinat .
-III. cal. Septembr. Eudoxo t>i i tTh irapSiva avi[/,o! (iiy«i ■TTVH /^
tTI/SpOVTol .
Prid. non, Septembr, Eudoxo Tp I riii 'n-apSivti Ciisi ^ 0povTa2 , civiuoi
fiiyai TVH .
Idibus Septembr, Eudoxo tw ib' tih irotp^ivv ecpxrSpoi iao; iiriTiAet
y^ 'TKi iiroy.iveii tifiipai (' avi[jtoi irvS^nTtv ' d^Sia coi tk voAx ' Kiyovroi Si
Ti X/=^'-"», «V '/V®' irv^fiet yiviTox . Ab hoc figno vindemiam aufpicatur
Hefiodus ,
EIuT av <r' Q,'piay xai IBetpioi ii i/,ia-op Ix5»>
OOpxvov , eipxrSpov . y iaiSij poS^oSdy.TvKos ijas ,
s2' n£/3(3-»; , <ro'TC 'TTeiveja.i ceTToSpiirt oii(.xSi /jOTpVi,
VII. cal. O£lobr, Sol in Libram introitum facit , diefque no£tibus
aquales pr^ebet . Hucufque ab Ar^uri exortu dies XII, numcrabis , quot
Galenus Hippocratis explanator defignat , Finiuntur quoque a folftitio
dies XCIII. quos Hippocrates inter autumni squino6lium & folftitium
memmit oportere interefle.
IV. cal. Oa:obr. Eudoxo t» S-' t5 ^Jyn £% dx.povvx®- i-jririrk.H . Coxi'
firmat Plmius hoc modo : Deinde confentimt ( qttod ejl rarum ) Philip'
•pus , Callippus , Dofitheus , Parmenifcus , Conon , Democritus , Eudoxus ,
C c /<"*
202 EPISTOLA
Jon IV. cjl. Oiiobr. Cjpel/u»t matutim exoriri , & lU. cal. Hoedos . In»
xer quos Pemocri:um atque Eudoxum Boeodz difciplinz agnofco : At-
tic2 vero nullum; abefl enim Euc^emon, quo fe ufum I. volumine Pli-
nius fatetur. Rejiquorum iibri ad nos non pervenerunt . Sed , inquies ,
cur mihi vitiata fcribis ? Cur iftud Jon damnatum ab aJiis , & fubdu-
clura atque extinftum ab Harduino, adhuc in Plinio revirefcere fmis -'
^depol alia mihi eft mens . Etiam vitia quae tollere nequeo , in vete-
ribus monamentis placent . Quid tandem hominis , dices , videtur libi
Jon ? nullus . Ergo ex eo , qui nullus eft , quid commodi fperas ? At fpe-
ro , & tibi etiam , diis bene juvantibus , przftabo . Extrema ilk func
( nifi raaxime fallor ) cum EuBemon fcriberetur ; hic enim cum reli-
quis confentit III. cal. Oftobr. Hoedos ( nam Caprz exortum dic Vir-
ginis XX. Atticis reddidit Geminus ) vefperi emergere die Librz III.,
quod fignum Atticis incipit a fole coUuftrari V. cal. ejufdem . Verura
qui tam facile qus non funt tollenda , toliunt , cur corrigenda non
corrigunt ? nam 'vefpertino pro matutiv.o efle debere in Plinio uterque
au6lor nempe Eudoxus atque Euclemon demonftrat .
VI. non. Oclobr. Eudoxo -;; »' t« I^Cyis TXudS^n iriTtAxri vefperi ni-
mirum.
IV. non. Oclobr. Eudoxo TJr i tv ^■Jyu /»©• i-riTiA» . Quid
hoc__tempore Boeotias oriebatur , vetuftas tenebris immerfit , atque ex-
tiiixk ? «•£>»/©• , ut arbitror , erat , qua: Chaldzis , Atticis , & Latinis
inter calendas & nonas Octobris prodit mane .
Prid. non. 0£lobr. EudoXO t^ i.T t« ^.'>b <ry.::TiQ- axpiy.x®' azyiTdU
5Jiu7 ^ 13I yjiuuT tTiyi-.tTiu ^ 1.3} artu©' }ii-/it! rra ,
V. id. Oclobr. Eudoxo tH i^ tS ^iiyx cxipTl& ckQ" djLpiin.yQ' , «u;
o>.®- S^Jra . Quid «5 :?.©• .-' Oritur Capra IV. cal. Oftob, ideo non fit
verifimile totam V. id. ejufdem immergi . In vitiata exemplaria nos in-
cidiffe opinamur , in quibus luKt ab dr.iany®- removetur , atque a Ca-
pra abeft iviTtAH. Anlmadvertas etiam, fcribendumne fit itiox®' pro «i^
'>.©•; quod Auriga IV. non. OSi. Chaldiis, Caefari , ac ColumellaB de
finitcre defcendit. Id fi probas, utrique aftro convenit Ivrti .
III. id. Octobr. Eudoxo t^ ic tS (vyn /?:ff'<a viji roTOt Triayir .
XVII. cal, Novembr. Eudoxo ri x^ 9-« ^t>» «/V'<r«f ^,o6rvy„ iTiriAit.
ffir. Qu2 poftridie Chaldxis.
XIV. cal. Novembr. Thaled afleri: Plinius Vet^ilias mane occidere
die ab zquinoclio autumnali XXV. Quem occafum folis exortu fieri in-
telligimus, de quo Columella : XIII. & XII. cat. Novembr. folis exor-
tu Vergili£ incipiurtt occieiere . Die receflit j quod XIV. cal. Solem in
Scor-
DECIMANONA. ac^
Scorpionem tranfire adnorabat . Occidunt etiam , exorient« fok , Vergi»
li£E Chaldxis X. cal. Novembr. , quo tempore , eodem Plinio auSlore ,
Anaximandro delabuntur die poft folftitium XXIX. Hoc eodem die Eu-
doxo T» "'3' ''"« ^'Jy'' 0opia{ xal VOT©- rrvintnv .
VIII. cal. Novembr. Sol in Scorpionem fertur.
V. cal. Novembr. Democrito ti7 ^' rou a-Mpirln •^•xaaTEf S^vvHaiv af^x
iioi ' avt[ioi y^H^ipioi ds 'Ttc 'ttoAoc , kou -^.yX" ■> ''^'' "*" 'Jriiy.vn . iiriWHV piXf? .
^uwopeiv apx^iTcu to S^ivtpa fixKiTx . Quod imitatus efl: Columella : V,
cal. Novemb. Vergili<e occiduyit . Hiemat cum frigore & gelicidiis .
Calendis Novembribus Eudoxo T-n ij toO ay.opiria dpKToOp®' oKpovvy^oi
rrpala.s S^vvh , v.<d tTiaiiiiaivH , xai avi[ji,os 'jtvh .
Noms Novembr. Eudoxo t;? //J' toO axop-Trin 'Clpiuv uKpdvu^os ip^^iTtu
inriTiWHV .
VIII. id. Novembr. Democrito t» ly toO (T-AopTrla x-jpa. inril^dKKH a/jiec
tihi^ avia^oVTi ' xau i dijp ^nfziptos yivtrcu us inti tu •jrowd . Hoc die &
Columella: Fidis tota exoritur. P
VII. id. Novembr. Eudoxo rw /<J" toO ax.opwla viTia .
III. id. Novembr. Eudoxo tj;' ij; toO cj-x.opiria ax.opTios dp^i^mi eViTs'\'»
KHV iios .
Prid. id. Novembr. Eudoxo ti; t^' toO aycopiriis , 'n-KHdSis iScu Svvnai , xcu
'^picuv dpxiTiu Suvuv , x.«i ^itfid^tt . Diebus itaque XLVIII. ab autumni
aequino6lio occidunt Vergilix mane , quot Hippocrates de viflus ratio-
ne 'differens interponit . Nunc mihi majoris diligentiEB caufa ex Plinlo
fuboritur . Scribit fe mirari cur au^lores qui in eadem cceli converfio-
ne de ftellarum motibus commentati funt , diverfa prodant , ut Hefio-
dus qui in libro de Ajlrologia infcripto Vergllias mane occidere tradit ,
cum autumni squinoftium conficitur .• Thales diebus ab eo aquinoftio
XXV. : Anaximander XXIX. : Eu6lemon XLVIII. In quo EuEiemon
pro Eiidoxus temere fcribitur ,• nam Euftemoni die Scorpionis XV. oc-
cidunt matutino Vergilis IV. id. Novemb. diebus ab Attico £equino£lio
XLIV. Prseterea Athenienfis , non Milefius, aut Bccotius. Sed quid illa
Hefiodi Aflrologia tibi videtur ? Profe£l;o non inficior extitifle tempus
quo Vergili^ mane delaberentur , cum autumnale 2quino£lium conficie-
batur. Attamen talem occafum convenire libris, quos ab Hefiodo habe-
mus , convenire Hefiodi doflrins , id fane nego . De Tritici fatione
fcriptum efl: ab eodem :
WKtiidlcov 'ATKayiviav iinTiKKo(itvdav
K p^xiab' dfjtnTov , dpo^joio S^i Svaaof/.ivdcav .
Quod monitum veterum fcriptorum confenfu , agricolarum omnium
C c 2 con-
204 E P I S T 0 L A
confuetudine ac longo ufu compertum & confiimaturii Latinus etiam va-
tes nobis inculcat hoc metro :
At ft triticeam /« mejfcm , robtiftaque farra
Exercebis humtm^ folifqtte inflabis arifiis ,
AiJte tibi eo£ Atlantides afcondantur,
Giiofiaquc ardenti decedat ficlLt Coronie ,
Debita quara ftdcis comnitttas femina .
Si igitur ferendi fignum quod ab occidente Vergiliarum fidere ca-
piunt agricolae, vidclicet ab ineunte hieme , ad autumni 2quino£lium
transferatur , autumnali cardine ferendum erit , antequam calor tenellis
fatis infcftus fe infringat . Non te ad calidiora loca revoco . Cifalpina
liEc Gallia quamvis frigidulas plaga: fubie£ta , cum montibus nivofis cir-
cumfepiatur , quamvis pruinls & gelicidiis prajproperis tentata , tamen
fub hiemem campeftris Trltico feritur , ne feges luxuriet , vcrmibufque
affligatur . Attamen Gallis ierendi dlfciplinam non tradebat Hefiodus ,
fed illis
Ovio! "7C( 'jri^liiiy •jTiKeTcu toii®" • oin ^»h.«os>is
^.'■yyvSi vcUfTanai oir oeyxtu jjito^iitym
TiovTis . x-j[j,cui'oi'T& dTTOTrpo^i iriovcn ^cipov
^cuuaiv .
Dabo alium ab Hefiodo fationis indicem : ■ ■
^pee^t^cu S'' &T av (pcevliu yipa.vii iirecy.icnti
T^i.^^i" ^^ vKpimv iviwjaiu xtx,\i!yviii{ ,
H V dpotdicTi aiii/,cf. ipipH , /ji/ ^eitiocTa uptw
Ahx;'« O[i0pn pi .
Occidentibus igitur aequino£liaIi tcmpore Vergiliis , a quibus fationis
opportunitas petitur , fequitur circa squinoclium exifiere hiemem , &
tunc ia calidiora Grues advolare . Verumenimvero hiemem , & autu-
mni sequinoflium nemo , in quo certa ratio confiiiumque conftet, con«
jungere poterit : nequc Grues igitur remeabunt , nifi frigus pra:cedat ,
& liibeat hiems , quibus ad alias fcdes quxrendas impelluntur . Pro-
pterea , fi lirandum arvum , cum Vergilicfi mane defccndunt , cum Grues
redeunt , cum hlems inftat , longe ab aquino6lio Vergillae immergen-
tur . At etiam Thaleti , & Anaximandro Vergiliarum occafus ad au-
tumni asquinoftium propius accedit , quam Hlppocrati & Eudoxo .-' Sa-
ne 8c Democrito , & Chaldjcis , & Columells <• verum «.a« »'\(> occi-
dunt ; neque id ad hibernum tempus determinandum intucntur . Jam
vero de navigandl opportunitate non praecipit vatcs , diebus L a fol-
ftitio maturam cffe navigationcm j nam
EJr
DECIMANONA. 205
^djyxffcu , viirraaiv sV \npoHtia. TiivTov ,
Ai; 'TOTe 'miviDlav dviiicov Sutiaiv ditTeu .
Koi ''Z''te (/.min vijxi l^XJ^v ivi oivaiti X\ovt(j> .
Ylui S' if)d^iSica [jt,iiiviJiJLiv& , as ai r.iKS^u .
Non cernis , occidentibus Vergiiiis , claudi maria , & hibernos ven-
tos dominari • tunc vero , lubdufitis navibus , opportunani effb fatio-
nem ? QLiapropter circa squino^iium vernum dclabi Pleiades Hefiodi
3EVO quis fcribere impune poterit , fed ad Hefiodum referre , & tale tem-
pus fationi accommodare , nequaquam . Qiud ergo ? Falfa fcripfit Pli-
nius ? Non puto falfa fcripfiffe , qui , quod legerat , fcripfit : fed ve»
reor maxime , ne in librum qui falfum Hefiodi nomen praferret, inq-
derit . Verum de Vergiliarum matutino immerfu fatis.
XVIII. cal. Decembr. Eudoxo t» r.« t5 a-x.opirlis Kupx e&j©" i-TtriAet ,
Eadem ChaldsEis pridie . Apud Cokimellam notaj vitiatse videntur, .:
XFI. cal. Decembr. fidis exorhur mane ; ideo Pfeudoptolemaus Leonice-
nus refert ; XVII. cal. & quK in Columclla XV. cal. narrantur , XVI.
reddit .
X. cal, Decembr. Eudoxo tw x^' tb av.opiriK udS^is S^uvuai , /^ x^f*"''
vH c<foSptt . Quod Chaldais pridie .
IX. cal. Decembr. fol ad fagittarium vergit .
Prid. non. Decembr. Eudoxo tii ii3' ts ■toIoVk Kuav ia& S-uvh • x"'
(ieuvei ,
VIIL id. Decembr. Eudoxo n) tS' t5 td^^otu vnu! .
VI. id. Decembr. Democrito tj) it' toO •to^otis diiii iirtTiAa SLjxa rjKito^
■*^ iviaitiMjivHV iptKH 0fiovTiiv ngi daTpairnv .^ xou vSctri ii avi(ji.(<) ij d^i^oTipx ^
ftlf eVi" id ntofkd . Eudoxo autem x,va>v eex.p6vux& iirtTiAn .
Idibus Decerabris Eudoxo tii y.d ToiJ «ro^oTa axopiri©' ia®" inrtriAn .
Columella concuriit ; Idibus Decembr. Scorpius totus mane exoritur , un-
de oK& non idi®- in Eudoxo fuifle intelligitur; quandoquidem IIL id. No-
vemb. prodeuntem mane Nepam Eudoxo paulo ante defignavi ,
XVllI. cal. Jan. Eudoxo tj/ v.y' toO 'w^otii dxi, iMtt Svvet .
XV. cal. Jan. Eudoxo Tii xt' toO la^oTa diiis id® iirtTin!.» .
X. cal. Jan. fol in Capricornum recedit.
VII. cal. Jan. Eudoxo Tt? S' toO aiyonipwws Tpoiral x^l^^S/-'"'^ ' X^f^"*^
ya . A Vergiliarum itaque matutino occafu prid. id. Novembr. in bru-
mam dies XLIV. complentur , ut colligit Hippocrates j ab a:quino£lio
vero aucumnali dies XCII.
Prrd, cal. Jan, Eudoxo Th •&' toO euyoxipiiT®' Tiipay®' dxpoyv^os SOvet.
IIL
2o(J E P I S T 0 L ^
III. non. Jan. DemocritO tj; //?' toO aiyoxipwms viros itVH — ■■ — a>{ iiriTtAH,
Hoc ipro die Dclphinus mane Chaldxis exoritur , Cjefari poftridie .
Quare Ae^i^if iaos vetuftate in Democrito dcperditum arbitrabar.
Ex. a. d. prid. non. Decembr. quo Canis mane Eudoxo deprimitur ,
in a. d. IV. id. Jan. hoc eft in fummam hiemem dies XXXVII. de
quibus in Chaldaica aftronomia ad te fcripfi , intercedunt . Qiiare in
Ovidio IV. id. Jan. mcdia hiems qua: notatur , ab Eudoxo a quo mul-
ta fuis faftibus complexus eft vates , defumpta videtur.
XI. cal. Febr. Sol Aquarium ingrcditur.
X. cal. Febr. ih /J' toO Otpo^^^on aKo^o< x^!^'^'' • Nefcio quid defidera-
ri credo j neque id ex Ovidio quid fit , cognofcere multJE eft indu-
ftrias.
VIII. caL Febr. Eudoxo tJ; J" toO vS^pox'» Asx^u cc-Kpovvyo^ S^vm .
Calcndis Februarii Eudoxo t?i <«' toO vSpo^ix Kvpa dr.pdwxpi Svvu •
iiiiBs . Calendis quoque Febr. Columellse Fidis incipit occidere .
Prid. non. Febr. Eudoxo t-S iS' toO vSpo^c^ ^Sia^ iviort ■^gl ^ipvpot "n-vii ,
VIII. id. Febr. DemocritO t» it' toO uSpo^^^ia l^ipvpos irviiv apyjrcu ,
■/i^u 'j-ctpctfiivft ii^ipas y j^o/ fi' diro Tp^irav . A bruma huc pertinent dies
LII. ; quare , ut fpatium concurrat , fcribendum t'(' . Et VII. id. Febr.
Caefari , Varroni , ac Columellz Favonius incipit fpirare . Sed Eudo-
xo quodnara veris principium attribuam ? Non aliud profcclo quam
quod Ovidius in F^ijlorttm II. volumcn tranftuiit , ftatuitque V. idib.
Fcbr. Ad hoc enim a bruma dies XLIV. colliguntur , quibus Chal-
dsi , Attici , ac Latini vernum tcmpus ab eo cardine diftinguunt .
Non me latet futuros nonnullos , qui Hippocratcm repugnare aftirment,
quod tot dies numerat a Vergiliis occidcntibus ad brumam , quot hinc
ad Favonium ; ideo VI. id. Febr. vernam effe fedem . Aftcrarn Hip-
pocratis verba, quo commodius hanc fententiam infirmare valeam : «V»
•jrXdciScoV Svaios (liy^^s lixiis TpoTruv i}y.ipits Tioiapoix.ovTx Tioaapces • rriQl Si
tIw nrpoiriiv % v <pv\axii' oTi [locKirce ^vcu , /^i eiiro Tpoiriis iiKin «aotf 'nicra-Jtmi
tinipas, Ti/ ecvT» SicuT» ^piiSnu . Quid cft cur per brumam maxima cu«
ftodia uti oporteat , fi bruma breviilimo fpatio peragitur ? Totum qui«
dem diem quo cardo brumalis vertitur , definit Hippocrates . Hoc ex«
cepto , in Favonium candcm viflus rationem, idemque dierum XLIV.
iHtervallum , quas a Vergiliis in brumam prsefcripferat , fervanda ju-
bet . Qiiare data a nobis Veri fedes non adverlatur Hippocrati . Ad-
Verfatur autem ? Quin fecus fieri nullo modo poteft , ut deinceps in
Arfluro oftendam .
IX. cal. Mart. fol remeat in Pifces.
VI.
D E C 1 M A N 0 N A. ^07
VI. cal, Mart. Democrito t» y tuv ix^-juv rrorKixtu nfjiipM yivzvrcu
tcKKVoyiS^K v.ttMiiivaj. . Eudoxo vero <ipY,TO-jpos d}tpdi'V)^oi- i-TnriKKH , xal iii^(
yivtrcu y.tu ^iKiS^c^v ^cuvtrtu , jco» caf iTroy.ivcis iipt.ipx{ x' /Sopeou Tvinffi
xau iJt.tthiTee oi i-poopvi^^icu Ker.Ko-JfMvoi . Eccc Hunc Hippocrates conftitutura
veris terminum ut confirmat .• poft Favonium ait effe iifj.ipcei -TrivTi^cU'
S^sxec oTt ri tipKTOvpii i'jrt'wk!/ , y.eti ;)^i\iSay nSi ipiptreu . Numquid a V. id.
Febr. ad VI. cal. Mart. dies XV. non numerantur ? Exoritur itaque
velperi Ar6lurus poft dies LX. a bruma , quot Plinius in Apum cul-
tura memorat , & quot Hefiodi Iioc carmen nos docet :
EJt' civ J"' i^iiy.ov^ uiiK rpo~ois inkioio
Xii[i.iQ^ iv.ny.iay ^dis iiiji,etite , Sii pn rar d^rnp
A'px,rovpos TpoKfiTtuv iepov piov Qiy.ioevoio ^
n/jaTnc iretyLtptuvav i^TririKKiTcu «y.psy.vi(fituos .
Prid. non. Mart. Democrito rii iS' rcav i^^-Jav uvi^ioi 'Trvinai 4-^xpot
01 opvi^itu y.!itxiiiivoi iipiiptts (ittKi^ae ^' , Per totidem dies Plinio Ornithiae
five Chelidonis durant .
III. id. Marr. Eudoxo rii x«' rSv i^^^^yav ^itpav®' dy.povvy®' iTririX'
K« • apxovrtu ipvi^itu nrviovris . Columellz etiam III. id. Mart. feptem»
trionales venti oriuntur.
X. cal. April. fol in Arietem tranfitum facit.
V. cal. April. rn r' ToO v.°f.>i i(Ti7[Jt,ts/.oi • vi^jns ■yiyireu . Qiiadrat ialtur
Hippocratis dierum XXXII. fpatium ab Arcluro ad vernum asquino-
^lium • ideo a bruma dles XCII. habentur . Sed in sequinoflium pro-
duci ab Eudoxo etiam Ornithias credo , imminuta nota \' pro K/?', m
hunc enim terminum Euflernoni item fpirant.
Prid, non. April. Eudoxo rj: ly roO ■x.aj.^ ThdxSts tixpovvxoi Svvnat ,'
■A3I n'Qiav txpxircu Svveiv d^jro eex.povvx>i ' viios yivtriu . DemocritO fimili-
ter irXBtiSiS y.pvir^rsvTtu afiee iiKito «vitxx^^vri , -/.tu oipoevds yivovreu vii-Kms [/.
Plinius alfentitur fcribens III. non. April. in Attica Vergilias vefperi
occukari , & poftridie in Boeotia.
Pnd. 10. April. Eudoxo r/ xoi toS xsJia vxSts cixpovvxP' Svvmn . Eo«
dera die Columella; Suculje celantur .
XIV. cal. Majas Eudoxo ni x.^' roij xe^s KJpoe eixpovvx ^" ivtriKKH .
IX. cal. Maj. tranfeunte In Taurum fole , Eudoxo r>J «' ro-J Tdvpts
Poftridie Eu£lemonl & Eudoxo ce!ari\efperi Canem refert Geminus,
cujus verba exfcribam : iv Si rf ff roO TetJpn Evxr» fiovi xvuv xpvTTt-
reu , -/.eu yttXtivtt yiviTcu • Ti) S' ivry Kvpct iiriTtKKH , "Ejj Si^iji xvcov eixpo'-
fvx^ SJv©- , xw viTos yivtrcu. Necnon in Plinlo habemus VI. cal. Maji
Bceo«
2o8' -EPISTOLA
Bceotix & Atticae Canem vefperi dclabi , Fidiculam autem orlri ma-
tutino . Re6^e Plinius ad tempus convenic , fi vicium Gemino exima-
mus j nam in Accica difciplina , in qua ad Taurum fol venic VII.
caJ. Maji , poftridie concingunt , qus die Tauri II. Euftemoni vifa
funt : at in Bccotia qua racione .' FaciJe aucem percurbaca & confufa
illuftrancur : t>1 S" a-JroO K-Jpa. iTirtKKft . Sic dies Tauri IV. a Bococio
principio IX. caJ. Maj. & dics Tauri II. ab Accico VII. cal. cjufdem
in a. d. VI. cal. Majas concurrunc.
III. cal. Maj. Eudoxo t» ^' tS Tocypx vcws >iVst«u .
Cal. Majis Eudoxo tij S' tQ <mJp>s <u% ida eViTs^vw . Eodcm tempo»
re Ovidio nafcitur Capella.
V. non. Maj. Eudoxo tiI id tv 'mupit axopirl®' eoJ©- S^dyfiv «p^trcu ,
III. id. Maji Eudoxo t»? f^ia /^ eix.ai"t tS iwjpn ffKopviQ' ieo& oK^
Prldle id. Majl Eudoxo tiJ x/J' tS lav^is TKadS^is iwtTiykvvt , -^
i-jncrij^ajinss-t . Id confirmac FaJIonim au6tor lib. V.
Pleia<ies afpicies omnes totumqtte foromm
Agmeii , itbi ante idtts tiox erit taia ftiper .
Tttnc mihi , non dttbiis attBoribus , incipit ttjlas .^
Et tepidi finem tempora -ueris habent .
Laccnt Iglcur Verglllas dlebus XL. quoc perclnenc a prld. non. Aprll.
in prid. Id. Maji , ut Democritus determinat . Cui camen Hefiodi mu-
fa facem prasculerat.
A/ Sci OTi yJx.iKS Ti V.3I n^aiu Ttosxpay.ovTtt
K.ix.p'J(farcu .
Hinc aeftivum tempus principlum ducit , ut etlam Hlppocrates pro-
dlt , & dies verni XCIV. finiuntur . Qiiapropcer aeftas ab a?quIno£tio
verno feparacur per dies XLVII, , a follllclo aucem per dies XLI.
IX. cal. Jun. ibl abic e Tauro , & Gemlnos fubic.
V. cal. Jun. Eudoxo ti7 i tHv StSv(i<oii vaSis iuojt iTiTi».iia-i;' . Neque
dilHmllls Ovidlus.
III. Cal. Jun. EudoXO tii ^' Tdv StSviitav diiDS dxpifvx®' iTiTiAet .
IV. non. Jun. Democrlto tj? / tui' StSv(itoy vSap yivtrou .
Nonls Juniis Eudoxo tw ty tuv SiSvhuv dpx.rSp®' f£& Suva.
IV. id. Jun. Eudoxo t» uI tuv StSvfJic^r StKpis dxpdwx®- iTtTeAd .
Hoc icem hauferunc Ovidius & Columella.
XVI. cal. Quinc. Eudoxo tiJ xS" Tdv SiSvfiay Cl'Qiu'v ccp^tTtu iirtTix^
>eir . Non difcrepat Ovidius .
-- XL cal.
DECIMJNONA. loc)
XI. cal. Quint. Democrito tiI y.y t<Sv S-i^v^mv dpy^iTtu Ol^av sVi-
Hxc ferme funt quae de ftellarum trajeflionibus indicationibufque ex
Bceotia fe£ta collegi . De temporibus nonnulla addenda reflant . A Fi-
diculae occafu ad Vergiliarum occafum fi autumnus producitur , dies
XXCIX. pucantur , quot ab occiduis Vergiliis inlta hieme ad ver IV.
id. Fcbr. Ab hoc ad asftatem Verglliarumque exortum XCIV. ; exinde
ad autumnum & delabentem Fidiculam XCIII. Vetuftiores tamen paulo
diflimilius annum fecabant . Nam Hippocrates autumnum ab Ar£luri
exortu idibufque Septembr. incipit , & per dies LX. producit ad Pleia-
dum occafum . Hinc hiemem quidem defumit , verum in a:quino6lium
vernum prorogat , & hiberni temporis dies CXXVI. ducit . Ab eo ae*
quinoclio ad exortas Vergllias ver habet dierum XLVII. Exin dies
CXXII. ad matutinum ar£luri exortum aflati tradit. Ex quo credere
licet antiquiflimis temporibus annum in hiemem & Kftatem feparatum ,
ut Thucydides partitur / ver enim appendix videtur hiemis j autumnus
seftatis . Ex illa fumma conftant dies CLXXXIII. / ex hac CLXXXIL
Ita annus per aequa fere diftinguitur & fecatur . Euripides quoque , re-
ferente Plutarcho , cum in quatuor partes annum dividi placuiflet ,
quaternos menfes a^ftati , & hicrai attribuebat • binos veri & autumno ,
ut ^<« iTMiiv hiems ad Ver , atque a;ftas ad autumnum decurreret. At
Hefiodus ab Hippocrate vere differt , qui , exorto Arcluro , canit ;
ToVtTe yAT op^poyan rixiiS^iOfti eopio yjKiS^uv
EV (pd®' av^ptoirois ictp®" viov It&.ijAvoio ,
Ab Arcluro ad brumam dies LX. pertinere diximus ; totidem ab ea
in a. d. VII. cal. Maj. ubi Ovidius medium ver collocabat , nume-
rabis , totidemque a medio vere ad folftitium . Porro autumnum He-
fiodo incipi , exoriente matutino Arciuro , inaicatum eft ; ideoque au-
tumnalis temporis dies LX. De autumno habeo quid etiam ab Hefy-
chio quod partim ad Bciotios vel Chald^os , partim ad librarios vel
Aftronomis veteris depravatores pertinere videbis . Autumnura efle fcri-
blt a.iro T»i wiVTix.aiS^eKUTiis «uyisru iu.iivos ias tHs vivTixcuSiV.dTiis SixifZ-'
/J6«'« . oi Si a.iro tTis eiKOTiis SA/ripus cf.vyaTU iois ircixiv (hizTiis S^TifeK
AwE/i/JO'» . Quis dies CXXIX. autumno eft unquam largitus ? Hoc cui
vertemus culps ? Hefychione homini Milefio , & Bceotiorum fcientia
imbuto ( nam Thales , Anaximander , Democritus Milefii ) an auda-
ciflimorum hominum generi , quorum opera veteres fcriptores tot vitiis
inquinantur ? Sane a Fidiculse occafu XVIII. cal. Sept. autumnus exi-
ftit ia: 1/3' ri Yioimi2Q,(is . De altera autumni fede quid dicam ? Ab
D d Augu-
jio i:pistola
Augufti tabula vel a Piinio defumptam puto . Quod fi vcra conjici-
mus , profe£lo fcnbendum «to </?' «i/j-bVb ius id Nonfi/Se/^is . Prld. id. Au-
gufli occidit Fidicula , autumnuraque inchoat , qui permanet in a. d.
III. id. Novembr. , dclabentibus niane Vergiliis.
De Boeotiorum ccelefti anno hsec ad te fummatim fcribebam ; quod
tu in tota Grxcorum antiquitate affidue verfatus plura mihi fuppcdita-.
re potes , quani ego ad te mittere . Vale .
Dabam Patavio XIII. Cal. Maji CID IDCC XXXIII.
EPISTOLA XX.
De Dicteride ac Tetracteride Boeotia , deque
Eudoxi C^eateride .
JULIUS PONTEDERA ANDREJE MARANO
AMICO SUO S. D.
INter ea quae longa antiquitate penitus obdu£la jacent , Bceotius an«
nus civilis , & Eudoxi Ocleateris reperitur , quorum fama ad nos
IbJa demittitur : cjEtera alta oblivio fuppreffit . De his aflidua, & nun-
quam intcrmifla contentione , poffquam Patavium ex maritimis oris me
recepi , tentavi fapius fufpicionibus & conjefturis ex profunda tempo-
ris altitudine quid proferre , quod ad te mittcrem . Itaque modo ve-
terum, modo pofteriorum, quibus noftra a:tas ad fummam folertiam per-
du£ta eft , monumenta pervolvi , & omnia quaj in rem praelentem ca-
dere poterant , magna diligentia mecum perpendi , accuratiulque fum
meditatus . Verum aut nihil commodi illis incfle deprendi , aut , fi
inerat , non fum aflecutus . Vetera enim longa varietate confufa , &
lurium deorfumque tot fortuns cafibus , & tanta temporum vlcillitudi-
ne verfata videbam : recentia vero verborum cavillationibus immifta ,
ac captiofis diiputationibus illigata mirabar . Quibus certe multum pro-
viueri debet , non folum ne res , vcrum etiam ne au£loncas nos de-
cipiant , Etenim veri fpecie blandiuntur , & inconfultos animos impe-
tu quodam rapiunt / pr.2terea nomine & fapiencis titulo non invitanc
folum, fed etiam impellunt. Quare circumfpeclo judicio ufus, cum plus..
incomr odi illic cognofcerem quam utilitatis , cumque eorum qui illos
fccuti erant , exemplo abfterrercr , ad vetera rurfus totum me contu-
r I C E S I M A. 211
li , poflhabitls omnibus , qui a veteribus diffidebant . In quibus ta-
men nihil fortafle profecifiem , abfumptis fcriptoribus & libris , quibus
Boeotii fafti , & Eudoxi inventa tradebantur , nifi in Plinio fpes ali-
qua affuififret . Hic libro II. refert opinari Eudoxum non ventoruni
modo , fed etiam reliquarum tempeftatum , c-xa£to quadriennio , eaf^
dem vices redire , & addit effe principium luftri ejus femper interca-
lari anno Canicula: exortu . Hinc fubobfcura luce apparet quod qu^-
rebamus j nam luftrum quod intercalari anno ex Caniculae emerfu du
citur , alterum in Ofleateride efl: , quia Ofteateris III. anno , V. ,
& VIII., ut prodit Geminus , menfem intercalarem admittit . Inchoa-
tur itaque lullrum XIII. cal. Sext. quo Caniculam Eudoxo mane exo-
riri ad te fcripferam . Nunc primi luftri five Ocleateridis initium re-
ftat , ut coner tibi reddere . Non te latet 0£leateride dies MMDCCCC
XXII. concludi , quot oflies fol figniferum orbem perluftrat . Ex qui-
bus primum luftrum , quoniam unum tantum intercalarem menfem ex-
cipit , MCCCCXLVI. fibi aflTumere , ac deficere a quatuor folis an-
nis, quorum fumma dies MCCCCLXI. , diebus XV, : alterum vero, in
quo duo menfes intercalantur, in dies MCCCCLXXVI. diffundi , qua-
tuor folidos annos fuperans diebus XV. , quot primum fuperabatur .
Qiiapropter aiterum luftrum recedit ab Otteateridis initio diebus XV. ,
per quos prinium a folis curiii fubfedit. Pridie igitur nan. SextiK quod
anni Chaldaici principium offcndimus , Eudoxi ambitus exordium fu-
mit . .Tam Salmafii , qui portentofa de hoc Plinii loco induxit fomnia ,
manifefta fallacia paten.
A Caniculs itaque exortu Bceotii prima jctate annum aufpicati funt ,
quod Cadmus qui a Phoenicia ( hunc tamen ^gyptium ac Thebanum
vocat Diodorus Siculus ) colonos in Bceotiam invexit , literafque do-
cuit , patrium fortafle & ^gyptium moreni illic reliquit , cum -^gy-
ptli ab eodem aftro , ut de Chalda^is fignificaveram , annum magnum
quem Canicularem dicunt , exordiantur . Ex quo hoc amplius credere
par eft , cum ex Chaldaico anno tale principium nafcatur , Chaldai-
cam dieteridem , in qua utriufque luftri Eceotii initia contingunt, in ufu
Boeqtiis fuiffe ; primus enim annus dles CCCL. complexus in XIII.
cal. Sext. finitur , unde alter egreditur , ac dierum CCCLXXX. cir-
cuitu ad prid. uon, Sext. atque ad Canicula ortum excurrit . Quare
Chaldaica regula ex dete£lo initio Boeotls dieteridis imaginem expri-
itiere conatus , hoc exemplum infra adnotabam.
D d 2 Ann.
212 EPISTOLA
Ann. I.
I. Menfis prld. non. Sextil. Canicula mane orltur.
II. Menfis III. non, Septembr.
III. Menfis VI. non. Oaobr.
IV. Menfis prid. cal. Novembr.
V. Menfis III. cal. Decembr.
VI. Menfis V. cal. Januar.
VII. Menfis VII. cal. Februar.
VIII. Menfis VI. cal. Mart.
IX. Menfis VIII. cal. April.
X. Menfis IX. cal. Maj.
XI. Menfis XI. cal. Jun.
XII. Menfis XII. cal. Quint.
Ann. II.
I. Menfis XIII. cal. Sext.
II. Menfis XIV. cal. Sept.
III. Menfis XV. cal. Oaobr.
IV. Menfis XVII. cal. Novembr.
V. Menfis XVIII. cal. Decembr.
VI. Mcnfis idib, Decembr.
VII. Menfis III. id. Januar.
VIII. Menfis IV. id. Febr.
IX. Menfis V. id. Mart.
X. Menfis V. id. ApriJ.
XI. Menfis VIII. id. Maji.
XII. Menfis VIII. id. Jun.
XIII. Menfis intercal. III. non. Qulnt,
Ann. I.
I. Menfis prid. non. Sext. Canicula mane orltur..
Quem ambltum fi bls duxerls, ac quarto quoque anno cxtiemo diem
qui ex quadrantibus fit , Inter III. & prid. non. Sextil. inlemeris, te-
iraeteridem habcbis , qua propter Olympiades Bccotios diu ufos cen-
ieo , quoufque folertiori cura annus ad folis LunsEque rationem infirui
ceptus eft . Tunc inter Bceotios aftronomica fcientia clarus Eudoxus
novam anni formam inftituit , qna folis lunxque motus 0^0 annorum
cir-
Tab. V.
rus ciemerfa ac fupprefla ? Laborat fcriptorum fides , ut qux de iplis
tradunt , vera credamus , dum prsfentem focordiam , fordes , calamita-
tes , vaftitatemque intueraur . Salve lamen mihi , terra , antiqua nobili-
tate
TABULA V.
Pag. iij,
O.I.
0£leateris
Ann. I,
I.
mcnfis prid.
non. Sextil.
II.
menfis IV.
non. Sept.
III.
menfis VI,
ron. 0£Iobr.
IV.
menfis prid.
cal. Novembr.
V.
menfis prid. cal. Decembr.
VI.
menfis IV. cal. Januar.
VII.
menfis V. cal. Febr.
VII]
[. menfis IV. (al. Mart.
IX.
menfis V. cil. April.
X.
menfis VI.
cal. Maii.
XI.
menfis VII.
cal. Jun.
XII.
menCs VIII
. cal. Quint.
A
Jin. II.
I.
mcnfis IX.
cal. Sextil.
II.
menfis XI.
cal. Septembr.
III.
menfis XI.
cal. Oaobr.
IV.
menfis XII]
. cal. Nov.
V.
menfis XIII. cal. Decenibr.
VI.
menfis XV.
cal. Januar.
VII.
menfis XVI.
cal. Febr.
VIII
. menfis XV.
cal. Marr.
IX.
menfis XVI.
cal. April,
X.
menfis XVII. cal. Maji.
XI.
menfis idibus
Maiis .
XII.
menfis idibus Juniis.
Ann. III.
I.
menfis III. id. Quint,
II.
menfis III. id. Sextil.
III.
menfis IV. j
d. Septembr.
IV.
menfis VII.
id. Oaobr.
V.
menfis VI. i
d. Novembr.
VI.
menfis VII.
id. Decembr.
VII.
menfis VIII. Id. Januar.
VIII.
menfis prid. non. Febr.
IX.
menfis prid.
non. Marr.
X.
menfis prid.
non. Apr.
XI.
menfis IV. n
on. Maii.
XII.
menfis IV. n
on. Jun.
XIII.
menfis interc.
VI. non. Quint,
An
n. IV.
I.
menfis cal. S
extil.
II.
menfis III. ci
il, Septembr.
III.
menfis III. c
al, Oaobr.
IV.
menfis V. ca
. Novembr.
V.
menfis V. ca
. Decembr.
VI.
menfis VII. (
:al. Januar.
VII.
mcnfis VIII.
cal. Febr.
VIII.
menfis VIII.
cal. Mart.
IX.
menfis IX. ca
1. April.
X.
menfis X. cal. Maii.
XI.
menfis XI. ca
J. Jun.
XII.
raenfis XII. c
jl. Quintil.
Boeotia ab Eudoxo edita
Ann, V.
I. menfis XIII. cal. Sextii.
II. menfis XV. cal. Sept,
III. mcnfis XV. cal. Oaobr.
IV. menfis XVII. cal, Nov.
V. menfis XVII, cal, Decembr.
VJ. mcnfis XIX. cal. Januar.
VII. menfis idib. Januar.
VIII. menfis III. id. Febr.
IX. menfis III, id, Mart.
X. menfis III. id. April.
XI. menfis V. id, Maii.
XII. menfis V. id, Jun.
XIII. menfis interc. VII, id, Qiiint.
Ann. VI,
menfis VI, id. Sextil,
menfis VIII, id, Sept,
menfis prid. non. Oaobr,
menfis prid, non. Nov,
menfis prid. non, Decembr,
menfis IV. non. Januar.
menfis cal. Febr.
VIII, menfis VI. non. Mart.
IX. menfis cal, April.
menfis prid. cal, Maii .
menfis III. cal, Jun.
menfis IV, cal. Quint.
Ann, VII.
menfis V, cal, Sextil.
menfis VII, cal, Septembr.
menfis VII. cal, Oaobr.
menfis IX. cal. Nov,
menfis IX. cal. Decembr.
menfis XI. cal, Januar.
VII. menfis XII. cal, Fcbruar.
VIII. menfis XI. cal, Mart.
IX. menfis XII, cal. April.
X. menfis XIII, cal, Maii.
XI. menfis XIV, cal. Jun.
XII. menfis XV. cal. Quint,
Ann. VIII.
I. menfis XVI, cal, Sextil.
II. menfis XVIII, cal, Sept.
III. menfis XVIII, cal, Oaobr.
IV. menfis III. id, Oaobr.
V. menfis prid. id, Novembr.
VI. menfis III. id, Decembr,
VII. menfis IV. id, Januar.
O. I. VIII. mcnfis VI. id, Febr.
IX. menfis VII, id, Mart.
X. menfis VII, id, Apr.
XI. menfis Nonis Maiis.
XII. menfis Nonis Juniis.
XIII. menfis interc, III, non. Qulnt.
Ann. I.
I. menfis prid. non. Sext.
I.
II.
III,
IV,
V.
VI,
VII.
X.
XI.
XII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
PICESIMAPRIMJ. 21?
clrcuku affequeretur . H^c Otleateris appellata , & blfarlam in duo
luftra five Olymplades feaa , ex amiquo Bceotio more pnd. non. Sext.
inchoatur . De qua quid exiftimem , ex ipfius tabula mtelliges . Tab. V.
Oaeateridi porro menfes akernos cavos , akernos pknos dedimus ,
annis demptis intercalaribus ; tunc enim XII. & XIII. menfes
pleni fervantur . SinguUs quoque pera^is luftris , diei mtercalatio-
„em quam annus nofter idemque folaris requint , mterpoluimus m
maroine fignatam O. J. Id eft Ol^mpia Julia . Qua m re M. Tulhum
fequutus qui eandem imercaktionem Olfmp^a & mjjleria appellat , ad-
ditque Romaua, ut a Grsca fejungat: JuUa autem appofui , quomam
Rolana voco , qu2 anno Romano Chaldaico adhibebatur . ^ua vero
ratione annus Bceotius , aut Eudoxi periodus ad annos Olympicum vel
Atticum fe habeat , item quem ordinem menfes, quorum nonima lu-
perfunt , apud Bceotios obtlnuerint , habita dlligentiori diiquilitione ,
noftras de iis conjeauras mittemus . Interea da operam , ut vakas.
D. Patavio cal. Mails CID I3CC XXXIII.
E P I S T O L A XXI.
De Attica afirommmy atque anno Attico folari .
JULIUS PONTEDERA ANDREiE MARANO
A Tsl I C O S U O S. D.
4»
EJ 4? IJiiirtp , »Tts £X TvpttvviKmv S^ojJ.av
A^Kfiov ili/.up ^S^ii' as m-pxcTCJHi xaiias
O^aovirip d5 -rroT dv Tisnv.astti S^i cn ,
$5«/)« Ssicdv rii riii Teepoi^' <i/V/;«?i«f.
Quorlum, inquies , ifta lugubris allocutio .^ An non debeo tantaS
Athenarum opes , celebratamque famam deplorare , antequam de iplis
quldquam commemorem , qnx terra florentes potentefque , mari autem
longe & late dominats , difcipllnarum omnlum optmiarumque artmm
non cukrices folum , fed etiam inventrices auaorefque ita nunc jacent,
ut nulla civitas , nulla gens , nullum regnum aut imperium ex majori
luce in majorem obfcuritatem & fitum fmt devoluta , tenebnfque peni-
tus demerla ac fuppreffa ? Laborat fcriptorum fides , ut qus de ipiis
tradunt, vera credamus , dum prsfentem focordiam , fordes , calamita-
tes, vaftitatemque intuemur . Salve lamen mihi, terra, antiqua nobiU-
214 EPISTOLA
tate Idix ,• falvccc , Athens , de quibus nulla unquam ccnticefcet ve-
tuftas. Quin ctiam omnium gcntium confenfu in id contcnditur, ut mi-
nima quaque ex vobis qux luperant , omni diJigentia do£lrinaque ex-
poliant, & prlftina dignicate exornent. Et quoniam de veftro finu tan-
quam ab uberi & perenni fontc optima quajque in unlverfum tcrrarum
orbcm emanarunt , ita ex univerfo terrarum orbe in unum confluunt ri-
vi , ut velut parentis fordes eluant, & detergant. Qiiamque gratiam i-
gnava &; dcgener foboles akrici fuae referre regliglt , eandem alienige-
IME , ac quondam barbari appellatl quam uberrimam rependunr . Ad hoc
offitium , amlcorum Opclme , tus nuperrlmaj lltcrs me impulcrunt ,
quod nunquam per me profefTus eflcm ; five quia parem ingenli magnitu-
dinem ad id afferre non poteram ,• five quia omnla fcriptorum magna
frequcntla pertra6\ata , ac fummorum hominum fplendore decorata vide-
bam. Quare , te au£\ore , idlpfura aggredlar, & prlvata pala;flra vires
experlar : quae fi conflabunt , in hominum ccetus aliquando prodlbo , au-
furus facere , quod in tuo ludo latens nunc tentabo .
De anno Attico ut fcribam, mones • quin pro tuo in me jure im-
peras . Ad grande faclnus revocas eo dlfficUius iufcipientl , quod multi
do6trina2 copla , & cogltationls acumine pertraflarunt j rudia enlm , in-
tcntata , atque impollta facile aggredi conamur,cum meliora ctiam a ti-
rone reddi poflint. At ea qua^ in artificum officinis verlantur, do£lam-
que manum diu fuftinucrunt , non tirones modo , verum ctiam ludi ma-
olflios ahfterrent. Adde non unam effe de anno Athenlcnfi fententlam :
variant auSlores , atque intcr fe magna diflenfione dlflldent , & con-
tendunt . Qiiorum dilceptatlonlbus fi te adilcias , nunquam verltatem ,
cujus L'.na cff vis atque una facles , confe£labcris : fm te abHincas , ad
veri confeflionem nullo modo dliridentes adduces. Qua itaque via'( nam
omnlno tlbl parendum eft ) infflam.' Non alla quam qua in carterls ivi ,
credo , nempe veteri , &; quondam pcrtrlta ; obibleta nunc atque Invla .
Ita agam , & In hac cplftola qua: ad annum Attlcum Iblarem pertlne-
re inveniam, mittam : in proxima qua; ad civilem . Uterque vero a qua
anni noftri parte incipiendus , ante omnia fedulo inquiram . Et coele^
ftem quidem cum Gcmlno a fblftltlo deducam ; Iblftltium autem ex a.
d. V. cal. Qulnt. Mctone & Eu£lemone Attlcis , ut memorlje manda-
vit Ptolemarus, non aliam folftltli fedcm conftituentibus. Id contigit an-
no Olympico CCCXV, quo Mcto novum annorum ambitiim In publi-
cura cmif.t , A.breunda Athenis pra?tore , menfis Phamenoth dle XXI. ,
hora no£lIs ultlma, five prlmo diluculo.
Tab. VI. V. igitur ca!. Quint. anni Attlci ccelcftis nobis principium erit fol-
ftitiali
i§. 114. TABULA VI.
Annus Atticus Solaris .
^^i^SoI Cancrum adit: folflitium hora no61is XII. V. cal. Qulnt.
..•^^^■'clWiCanis mane occidit Metoni XII. cal. Seu.
//d.^vn. Canis mane oritur Eu£lemoni X. cal. Sext.
■r- '■•4^^°^ Leonem adit: Canis apparet V. cal. Sext.
£i'x!:\^*^\'..--^Fidis mane occidit idibus Sextil.
\"7<,^^SoI Virginem adit V. cal. Septembr.
^_ j|^..,.--- Araurus apparet XVI. cal. Oaobr. autumni initium.
: d.jt.)?.:-' •Sol Libram adit .• aequinoaium autumni hor. noa. I. V. cal. 0£lobr,
'/Q.^SoI Nepam adit VI. cal. Novembr.
]\#P^Vergili£e mane occidunt IV. id. Novembr.
d..xc.
^ f^Sol Sagittarium adit VII. cal. Decembr.
'::-i$:^°^ Capricornum adit. Bruma IX. cal. Januar. hor. noa. III.
\^-'i?<dvTrMedh hiems VIII. id. Januar.
//\.'c!^Sol Aquarium adit X. cal. Febr.
|4.'^i^ '.-^Favonius incipit fpirare VI. id. Febr,
'/■^\^d^Sol Pifces adit VIII. cal. Mart,
/ '-'••..;■.. Arfturus vefperi oritur III. non, Mart.
pcK. l^Sai Arietem adit. aequinoaium vernum IX. cal. April. hor. noa. VI,
I /'/d^Vergilis occultantur III. non. April.
V di<uv. Suculs celantur XVI. cal. Maii .
^l^\ ^LtC"SoI Taurum adit VII, cal. Maii.
"Kixii."''v.4^.Canis occidit VI. cal. Maii .
l
_,.f" 'Vergilis mane oriuntur : sftatis initium nonis Maiis.
,^ ..4''" Sol Geminos adit VI. cal. Jun.
*:-occviir.
\_ "•-,.■■■•••• Solftitium V. cal. Quint. hora diurna VII.
tt.\c»«ffi,Fidis mane occidit idib. SexT.
Araurus apparet XVI. cal. oaobr.
VICESIMAPRIMJ. zii
ftitiali die , quo hora no£tis extrema Sol Cancrum adit . Hinc Attl-
cam tabulam ex Gemino ac Plinio conftitiiam , ut tibi cum epiftola
deferatur •
VII. id. Quint. EuHemoni ti7 ty liizipx tb y.apy.ii^ii 'Clfiiav ox©' eV».
T£'&a. Quare vitiatum Plinium illis qus de Bceotiaz anno retuli, aper-
te ac clare intelligisj quod in Plinio III. non. QLiint. totum Orlonem
Atticis oriri cuncta exemplaria fervant.
XII. cal. Sext, Metoni t)? x.i t» v.eepvJv>i nvav iinTiAa .
X. cal. Sextii. Euflemoni th jc^' t» xxpyjyn v.v(cv iwiriAn .
IX. cal. Sextil. Eu£temoni t» w/ tS x.xpxlvit dimls id®- S^vm , x^'
lidv ■/.a.m ^tixaaactv iinyiviTiu . Plinium vitio carere non opinor , dum
de Aquilse occafu ex Atticorum fententia fcribit : EteJJammque prodro-
tni flr.ttis iftcipiunt , quod defar X. ( Sext. ) fentire Italiam exijlimavtt .
jiquila Attiae matutino occidit .
V. cal. Sextil. hora diei circiter IV. , fi hora XII. ( inter folftitium
& autumnale jequinoctium dies XCII. horafque XII. interponunt Atti-
ci ) in tres partes dlftributae jequo difcrimine ternis fignis dentur. Eo-
dem tempore Eufilemoni tw «' t» Xiovws xvav iiir txpccvijs , •jrv~ty& S"*
iirtyiviTeu ' iTiaiiiiouvH .
IV. id. Scxtil. Eu£temoni Ti! iS' tS xiovT®" irviyti iidKtTo. ylviTcu.
Idibus Sextil. Euftemoni t» t^' t» KiovT& Kvpa. Svitcu , -/'^' £t< vet ,
H^" iTilcitu irduovTcu , -AM 'nr'!r& iiriTiAei . Macula hinc eximenda eft Pli-
nio fcribenti : in his intervallis Jignificatur : pndie Idus Aug. Atttcte £•
quiis oriens'^ fcribendum enim idtbus.
V. cal. Septembr. hora diurna VIII. Sol in Virginem tranfitum fa-
clt.
VIII. id. Septembr. Euflemoni t^ I tHs -rrap^ivn TpoTpvynTitp cpcuviTcu '
€V(T£*« Si •Agl cipxTSp& , -/{3.1 oiros SviTcu op^pis ' ^»(icov xuTO. ^ccKacraav .
Tempus Plinio eripuit antiquitas : Vindemiator JEgypto nonis ( Sept. )
exorhur . Atticie ArBurus mattitino , & Sagitta occidit mane . Reponen-
dum itaque; VIII. id. Atticee.
XVI. cal. Oftobr. Eu£lemoni t;7 y.' tHs iretp^ivn dpxTSp®' ixfctviis ,
IMiotrapn «Vx"' , ■'•2^" •"? ivtTi>h» ctrilp ij!.iyas itri tS ijvio^n' ^■^''reitu, itrtaH'
ficuvH' yttiiciv xcf.cm. &ceKcea(rciv . Abundare ifta opinor , & adventitia cfle
«V»'/) iiiyas iiri iivtox^ • puerlle enim interpretari quid fit Capra in re
aftronomica, & Eu£teraonI inufitatum.
V. cal. 0£lobr, hora diei XII. Sol in Libram introitum facit , at-
que Euttemoni tiJ nrpolTit . i'i(/.ipa tS ^vyu iaiiiJ.ipi<t fj.iiDtrcoptv» , vsii i^Tricnt'
.naivH. -(Equino£lium itaque autumni fit diebus XCII. cum horis XII.
a ioU
11 6 EPISTOLA
a folftitio, & diebus XLV. a Fidiculae occafu . Columella quoque fcri*
pferat, ut retulit Jenfonius , squinoftium autumnale /j/rno/i/we fignificare .
ScA Aldus plerunquc fublato , phiviam fubftituit . Idque nunc tanquam
Columellianum viget .
III. cal. O£lobr. Eu£lemoni t» y' t» (Jyu ipnpoi iviTiAkiai iavepioi •
Xeiu.(ui'H. Quod plerifque aftronomis confcntire miratus eft Plinius, eof-
que nominatim dum retulit, atque Eu£temonem extremo loco fubiccit,
hunc nefcio quo fato in Jon detruncatum fuifle inter Bceotia tibi per-
fcripfi .
Cal. 0£lobr. Eu6lemoni rii i tS ^J}v TKaoiS^is icrvipioi ftuvoi'Tcu iK
Ti 'trpos ici) ,
V. non. 0£lob. Eu£lemoni t>1 ^' ri ^vyn i-i<[ieey& «V«t£Ah* y^eiiiium,
In Plinio diverfi numeri reperiuntur ; VI. noit. OBoby. Atticc Corona
exoritur . Et deinde : Afite & Ctfari V. caleiul. Heniochus occicUt r,iatU'
tnio . Nam VI. cal. fuerat V. , hoc autem IV. , quod tum Aetii tum
Columells au£loritate in confeflfo habemus.
VII. cal. Novembr. Eu£\emoni t» x' tS l!^vyv x"i^°''' '^"■'^ ^ii.\aacay ^
VI. cal. Novembr. Sol in Scorpionem permeat.
Prid. cal. Novembr. E£lemoni t» i tv a-/.op'rriii apx.Tbp®' iaTripi®- ^vt.
T(u , v^l aytnoi fitydKot irviisaiv . Csfari etiam fimul occidere Ar£lurum
Plinius exfcripfit.
Nonis Novembr, Eu£lemoni t>7 / tk aKopviis Kvptt id©- i^jriTiAcH , /^
iTn^Hfltii^lTcU UiT^ .
IV. id. Novembr. Eu£lcmoni t» li t« c-KopTiv vxadSu S^Jynai , /^
i^TTiaiiiicuvH , v^ CTpiaiy ap^iTcu -^ (iiaiyTi -t^ KilyovTi iiri^fifia^Hy . Occi-
dunt igitur Vergilia; diebus ab aequino£lio au£^umni XLIV. Quis igi-
tur in Plinio fpatium dierum XLVIII. Eu£lemoni tribuit , Eudoxura
in Eu£lemonem vertens? Qui in ejufdem libro XXXI. Eudoxv.ra in £r«-
dicum mutavit , librariorum fcilicet indiligentia .
X. cal. Decembr. Eu£Icmoni t;7 h^' ts axop^jrin vdS^ts S^vvciTtu , •f^
tTl J«.
VII. cal. Decembr. Sol Sagittarium petit.
Calendis Decembr. Eu£temoni ti7 ^' t« rwipTv xvuy S^vitou ^ffi sVi-
;^f(/^«^«. Quod a Chaldxis exfcriptum reor.
Prid. non. Decembr. Eu£lemoni t» i tH <jo^otv t5 axopTiis 16 Myrpw
i-JriTiAa .
V. id. Decembr. Eu£lemoni t)7 li tS ito^ot» aW< sVitjAh.
Idibus Dcccmbr. t;7 i^' t» 'w^idTii EvxTiificn ^S6%^ Sv'i'h. Quid occidit?
Mcndum utinam^ nam mendum <i/'^o?j» inhsfit , & a caprili Capram
abe-
VICESIMAPRIMA. 217
abeplt . «M? tatt tvvay videtuf qus Bceotiis XVIII. cal. Jan. Chaldsels
autem III. id. Decembr, ac Columellx XV. cal. Januar. celatur .
IX. cal. Januar. hora no£lis III. adeunte Caprlcornum Sole Eu6te.
tnoni 1"» « «y-ipa. Ts cuyoKe p&T©" Tpoval ■^^fifi^ptvtu iirij-Di/.tuvisT i . Bruma
itaque a£la Athenis diebus XXCVIII. horlique III. ab autumnali jequi-
noftio,- ab occldentibus Vergilils dlebus XLIV.
VIII. cal. Januar. Eu£temoni tj; ^S' ru cuyoy.ipaT®- AiX^ii i-Tnriwei ,
yafiiuya . Columells , five , ut verius loquar , Columella; depravatores,in a.
d. VI. cal. ejufdem defcendlt : VI. cal. Jj;i. Delphinus i;icipit oriri ma»
fie, tempejlatem ftgnificat . Ab Eu^temone enim videntur fumpta.
III. cal. Januar. Eu£temoni r» ^' rS aiyoyJpur®' dinvs iaTripi®' ^uircu ,
nffi ■^uiicuvH . Qus a Plinio confirmantur fcribente : III. cal. ( Jan. ) y?-
gnificat Ctefari matutino Car.is occidens ^ qno die Attias & finitimis re-
gionibus Aquila vefperi occidere tradttur .
VIII. id. Januar. Euclemonl nl iS^ rS euyonipar©' ftsV®' x^!*'^'' > "''
T®' woKvs iiriiTvii ■^dij.ipivos Y.u.ru ^ctKecJcrcei' .
VII. id. Januar. Gemino tj7 li rS tdyoxip&iT®' uTipovvx®' ivi^uva 0 FIe;»-
ai\is , -/«^/ vorQ' itvh .
VI. id. Januar. Eu£temoni nj ir' rS tuyov.i paT©" vot©" }^ei[iipi& jcktk
SittKaatTttv .
XIV. cal. Febr. Eu£lemoni ri! x^' rS cuyoxipcaT©' «TeMpiV iam-ipiQ*
X. cal. Febr. Sol , poflhablto Capricorno , in Aquarlum fcandit .
VI. id. Febr. Eu£lemoni t» <^' rS 6S"po)(^o>i ^i^vp®" irvH , & primiun
verls tempus Atticis adduclt dlebus XLVI. poft brumamj propter quod
hibernum intervallum dles XC. compleclltur .
XIV. cal. Marr. Eu£I:emoni t;7 xs' rS vS^poxoa itxiripi©" S^vvet , /^1 cipo'
Jpa iTix^tiJ-^^ei . Quam mlhi ftellam Attlcis hoc die delabentem indlca-
verls? Nullam puto de Athenarum finitore. exeuntera Sunio adnotafti .
At ego de Tarpejo faxo Sagittarium fum contemplatus muka cum lu-
ce MlnervjE iedem rellnquentem , feque In marl vefperi condentcm .
Nec me falll finit Columella Eu£lemonem in Latinam confuetudinem
fic vertendo.* Idibus Febr. Sagittarius -uefpere occidit , vehementer hieraat.
Tempus etlam Columellae rationibus maxlme conducere vldetur, in quo
Aquaril prlnciplum extltiffe quoque XIII. cal. Febr. vldere fum vifus .
VIII. cal. Martlas Sol ad Pifces gradltur.
VII. cal. Mart. Gemino ry 0' rSv .i^^vcav p^sxicToVa ap» ^tuv^tr^eu ,
i^ Spvi^icu m-vivaiv . Eodem die Columellx Hlrundo anparet.
III. non. Mart. Eu£lemoni t;) tff rav ix^vcov dpKTSp©- itrvipi®' eV"
E e ri^et y
2i8 EPISTOIA
TiAu, y&i irpaTfvynTup ix.petfHs- iwiTm 0opfas 4-^xP^s , A/Tentltur Plliilus :
III. »on. Man. Ciefar Cancri exortu td ficri obfervavit ( nempe Orni-
thias incipere ) major pars aiitlorum Vnidemiatoris emerfu.
Nonis Martiis Euftemoni t»? /J" rar ix^vai' 'tirv&- iu®- ^Ji'»* iviirtH
fiopias -i^xf^^ • Quas me in ambages conjecifti , o bone , dum tibi ob-
lempero , & tua mandata exlequor ? En quibus nonis Equus Atticis
mane occidit, iifdem Ovidio & Columellae exoritur. Nunc tua pruden-
tia me expedi , & ubi vitii culpa refideat , inveftiga & cognolce . Cum
difficilius fit tres auftores vitiari quam unimi , fi mihi quicquam ex
voluntate effet ftatuendum , pro Svva inducere iTiTi)kH non pceniteret .
Sane Columella non folum aftri , fed etiam ventorum motus ab Eu£le-
mone accepit: 'aotiis Martiis Equus mane oritur , flatus Aquilonis .
Idibus Martlis Euftemoni th x/J' Tmi> /'^^vJ&y Ixt'iv©- (paJinTcii • 'OpvU
Siai vvitsai fj^ixpis l(ntfj.ipias , Qiias fi cum Plinio ponderemus, pro certo
ponere pigebit . VIII. id. Mart. ait Aquilonium Pifcem Cilari exori-
ri , & poftero die Orlonem . Quibus anneflitur : hi Attica Mil-vum ap-
parere obfervatur . Ergo VII. idus •'' Minime • appone enim proxima .•
Ctefar & idus Martias ferales Jibi annotavit Scorpionis occafu , Idibus
itaque Atticx apparet Milvus , & Idibus Cajfari immergitur Nepa ,
Qusnam igltur decet fcriptura ? Hanc facilem , expeditam , & quam mi-
nlmo difcrimine a vulgata recedentem haud improbarem : Id. Attiae
Milvius apparere ebfervatur . Ab idibus in Atticum jcqulnoftlum ver-
rum IX. ca). April. , quo fpatio ornlthiae fplrant , dies pertinent no-
vem , ut a Bceotiis item & Pllnio docemur .
XI. cal. Apnl, Eu£temoni t» x^' riii> j^j^Si/i»;' t£ axopwlu oi vpuToi ocVe-
pis S^vvacTi, iimrvii (^opias '4-vxpos .
IX. caJ. April. ad Arietem tranfit Sol , vernumque asqulnoftlum con-
ftituit hora noftls VI. diebus a bruma XXCIX. cum horis III. a ve-
re autem diebus XLIV.
III. non. Apnl. Eu£temoni t^ i tS Kpin irKaicfis iairipioi xpvTTovTiu .
Arietem dlebus XXXI. horifque IV. a Sole colluftrari cum vetus A-
ftronomia doceat , die Arietis X. horam quae ex IX. cal. April. lupe-
rat , abfumptam dabifne ■' Dles igitur Arietls X. ad III. non. AprlJ.
intervallum deducit. Et III. non. April. , ut haufit Plinius , in Attica
Vergilite vefperi occultantur .
XVI, cal. Mali Eu£lemoni ti? y.y' Ti y.ptii vaS^if xpiiirToyTia , Ajfl x"^*^
K* iiriyivirnu ^ -^ (ipvp®- vvh . Haud aliter PJinius : XVII. ( ita po-
tlus , quam XIV, ) cal. Maii Mgypto SucuU occidunt vefperi , fidns
vehemens terra marique turbidum: XVI. Atticte .
VIL
VICESIMAPRIMA, 4i J
VII. cal. Maii in Taurum Sol fertur.
VI, cal. Maii Eu£temoni ■vj) /J' t)? TcnJptt nuav Kpijwnvtu , yi^ ^(^axeil^*
•^iyiTM . VI. quoque cal. Maii fcribit Plinius Atticx Canem vefperi oc«
cultari .
VI. non. Maii Eu£lemoni tj; »' t5 iti.-jpis <u% iaa sVits'*» . d^^ia , ?«
poT^ SS^ccTi . Opinor ^Six , »; ^a wVw vS^hti , nam fi ferenitas , non
pluit.
Nonis Maiis Eu£lemoni ri; ly tS TUvpti •n-hHois iTririAei ' ^ipss dpxii ,
t{ffi iiricnincuva . Pariter Columellaj nonis Maiis Vergiliaj exoriuntur . Qua-
re verni temporis dies XXCVIII. fiunt , & aeftas poft aquinoctium
vernum diebus XLIV. inchoatur.
XIV. cal. Jun. Eu£lem6ni r» Xi tk TctjpH ditoi i<r'rripi®' Svv» .
XII. cal. Jun. in Attica Canem occidere teftatur Plinius die Tauri
XXVII. Quod Faftomm V. cecinit Ovidius.
IX. cal. Junias Eu£lemoni tw k' tS Taupts iuTipi©' iTiTiAa . Nihil
quod in Atticum coelum afcendat , indicare pofllim . Tu fufpice , &
contemplator , fi forte Delphinus de Pirsei portu emergat . Certe poftri»
die
Crata Jovis fulvte roftva videbis avis'^
nam Eu6lemoni t» xd t! Tavps diTos ia-oripi®' iTiTt^ka ,
VII. cal. Jun. Euftemoni tji x,<?' ra Txvpts dpKTsp®' icfvipi®' S^vvn ,
iiri(rii{icdi'H ' vdSfS ianripitu ('TriTiAveny , (■Trnntfjt.alvisai .
VI. cal. Jun. Sol a Tauro in Geminos tranfitum facit.
XIII. cal. Quint. Euftemoni t« v.S-' tHv S^iSvi^uv "O.plav®- S^©- iru
De Attica ftellarum ratione, atque anno folari qus mihi animo ob«
verfabantur , hsc habeto . F.eliqua fiqua funt , a te potius petenda exi«
ftimo, quam a me inveftiganda. Cras Venetias proficifcar . Siquid me
volueris , ad Cornoltios divertam . ibi ad X. cal. O6lobr. manebo . Sed
de reditu te certiorem faciam. Vale.
D. Patavio Prid. id. Septembr. CID IDCC XXXIIL
E c a EPI-
2 2 0 . Vv Vx , '■5
E P I S T O L A XXII.
De MenftHm Atticorum ordme .
JULIUS PONTEDERA ANDREit MARANO
A M I C O S U O S. D.
HEfi domum reverfus cum oS^oymKyl^ laborarem , prsfto fuerunt
mihi tux literjE , quje mihi omnem fcrme dolorem exemerunt ,*
^uoniam his nihil aut jucundius , aut ofiiciofius , aut optabilius afferri
poterat . Ad hanc fummam , cum raaxima effet , accedebat animi tui
candor , ac longo ufu probatus amor quz de tota epiftola elucebant .
Quid dicam-'* Jam egomct mihi minus difplicerc cepi , quando lucubra-
tiunculas noflras tanta humanitate , & benevolentia comple£leris , tuoque
judicio ( quod maximi facio ) cohoneftas. Qua re potui , me tibi gra»
tum luorumque officiorum raemorem fcribcndi affiduitate praeflare volui ,
etfi non omnino firma valetudine.
Statueram proximis diebus de anno Attico civili ad te fcribere .
Nunc aliud mihi fert animus; de menfium enim ordine prius qusrerf
debemus , ut re£\a procedamus , Siquidem , cum multae fmt & valde ob-
fcurae dc re Attica quseftiones , iila profecto qua de menfibus , quibus
tempora , res gefts , magiftratus , facra & profana omnia innituntur ,
plurimum difficultatis habcre invenitur . Proptcr quod multos , quorum
opera Graecorum monuracnta in Latinam confuetudinem vertuntur , tur«
piter lapfos licet videre , dum neque priftinam menfium feriem &. con-
nexionem non ignorant , nequc appofite per annum noftrum digerere
callent . Sunt qui Maema^lerionem Pofideoni anne£lunt , & Boedromioni
Pyanepfioncm: funt qui inter Gamelionem & Munychioncm Elaphebo-
lionem collocant , Sc inter Pyanepfioncm ac Pofideoncm AnLhcfterio-
nem . Jam vero quot modis Latine reddunt ? Hccatornbxoncm Augu-
ftum , Julium , Majum , Aprilem vocant : Metagicnionem Juliiim , Ma-
Jum , Septembreni : Bocdromionem Auguftum , Junium , Novembrem :
Mimaflerionem Septembrem , Januarium: Pyanepficnem Ottobrcm, Ju-
lium : Pofideoncm Deceinbrcm, Januarium .• Gamelioncm Januarium , Fe-
bruarium : Anthefterioncm Januarium , Aprilem , Novcmbrem : Elaphe-
boHonem Februarium: IMunychionem Januarlum , Martium : Thargelio-
nem Marnum , Majum , & Scirophorionem item . Ex his tam difcre-
pantibus fentcntiis quafnam hiftorias fuis temporibus convenire invenie-
mus ?
V IC ES I MAS ECU N D A. 221
■mus ? Toto genere a vero aberrant . Propterea interpretes nonnulli ,
quibus Atticos menfes Latinis menfibus temere fubiicere valde difplice-
bat, Gr^ca nomina fervare maluerunt, quam ad id quod non deceret,
ancipiti judicio referre, & fortuito aptare. Quorum fententia & exem-
plum mihi non probatur- haret enim dum in ea incurrit, le£tor, nec
prius juftus rerum asftimator fit , quam converfa & interpretata iterum
ad interpretem referat , iterumque explicationem repofcat . Sed jara fe-
ro , ut ajunt , emendantur prsterita . Ne falfi fmt pofteri , providen-
dum . Itaque nos in noftram fcholam redeuntes eo quem infra pofui ,
ordine menfes recenfebimus , videlicet :
I. Hecatombzon VII. Gamelion
II. Metagitnion VIII. Anthefterion
III. Boedromion IX. Elaphebolion
IV. Maemafterion X. Munychion
V. Pyanepfion XI. Thargelion
VI. Pofideon XII. Scirophorion .
■ Porro a quo principio Hecatombsonem deducam ? A folftitio . Haud
aliter exiftimo : Sed de foiftitii fede non plane , ut in folari anno , ma-
nifeftum . Nam qui ex a. d. V. cal. QLiint. , a quo folaris annus in-
choatur, civilem derivant, longe a vera fede aberrare crediderim . Ifta
novitia folftltii ftatio videtur , qualis in anno Bceotio qus exorienti
Cani datur , XIII. cal. Sextil. Nam vetus,& quK annum Bccotium au-
fpicabatur , diebus XV. recurrit in a. d. prid. non. Sext. Quare & an-
ni Attici civilis initium diebus XVI. poft opinor , fcilicet III. id. Quint.
Age , experiamur , fi conje£tura collimet . Verumtamen anno Romano
uti oportet . Apud Atticos anni cardines in primis fignorum partibus
conftitutos ex Metone atque Eu61:emone oftendimus ; propterea cal. Ja-
nuar. bruma conficitur , tranfeunte in Capricornum Sole . Quot diebus
Capricorni , Aquarii , Pifcium figna Sol perluftrat ? Nonne XC. cum
horis IIJ. ? Quot item Arietis , Tauri , Geminorum •'' Profe£lo XCIV.
horifque XII. Collige dies a cal. Januar. in a. d. III. id. Qiiint. ut
Romani prima anni inftitutione computabant , fummam dierum CXXCIV.
habebis, quot a cal. Jan. & a bruma ad Cancri principium folftitium-
que. Quapropter III. id. Quint. Atticis folftitium peragebatur. Hac de
anni Attici exordio propofuifle fufficiat ; reliqua diligentius , cum oppor-
tunum videbitur , exfequemur . Interea dc menfium progreflione & con-
rexu inquiramus .
Hecatombsonem anni principem efle menfem quamvis in confeflTo fir,
tamen ex veteribus Iibris multa abunde fuppetunt, quibus id probatur.
lis
222 E P I S T 0 L A
lis modo non utar, vcrum ad alios menfes, quibus magis inferviunt ,
ita refervabo, ut ea fimul cum prirao conjungam . Demoflhenis tamen
ex oratione cui 6xvi-iiotxi{ t/jiV®' titulus eft quas deprompfi , non funt
praetermittenda : -^ /ueto Ta.xj^m. S^tiK^oyius tS ivittvTi txtu , ixocwiJifieucoy ,
fji.fmy^Tfiay , fioni^poiiiuy , TaTK ts ^»v6s (i6\is (/.ttu nte, (jLUTiipttt , S^ir.a. yuJf
a-TTiTHKecre i^oym yecfilSiiyLiv y.iyds A3I ndxv.vm ap^jvpiii . His non folum pri*
mi mcnfis, fed & fecundi, & tercii ordo & connexio declaratur . Ari-
ftoteles quoque de Locuftis vcrba faciens Scirophorionem , Hecatombseo-
nem , Metagiinionem conjungit hoc modo : la^x^vai Ttt ua •jrtpi Tpns ^nyds
oy.tf.oipof.tuva , /^ ix.aioy.^^iauiya , v^ /usrajftTM&ca . Suidas demum ab antl«
quis edo£lus Mecagitnionem fecundum recenfet , quo Athenis facra A-
p.)I]ini Metagitnio fieri folita narrat .
Proxjmus itaque Hecatomba^oni Metagitnion prld. id. Sext. in diete-
ride incipiens , quo Fidls occidit mane , unde plcrique autumnum fi-
gnant . Quare Metagitnion autumnalis habendus , & Hecatombzon ae-
ftivus , aftatifque extremus menfis , & anni primus.
Tertius ordine Boedromion , ut Demofthenes oftendit , IV. id. Se-
ptemb. exiftit . Hujus fedem fic definit Ariftotelcs , dum de Cervorum
fcEtura agit ; )/' Si 6^»x ytviTou fMr ccpx.ripov m-iQf. loy 0oiiS'po;/.i(oiia /^ fica-
ItatKTiie^^yei . Ex qulbus Pllnlus : coiiceptio eorum pojl ArBmi fidus .
Prodit Ar£lurus Atcicis VIII. id. Septembr. Et ha:c quidcm parvi du-
ces cum iis collata quae de navigatione per Oceanum ab Alexandro
Magno inftituta memorls reliquit Arrhianus . Tradic , ceffantibus ete*
fiis , quibus aftate mare agitabatur , folvifTe claflem die Boedromionis
vigefimo . Qiiod tempus Nearchus claflis prasfeftus , ut au6\or eft Stra-
bo , ex ftellarum curfu determlnat : ni^wircopa x.ami YlKHikSav iTtioxLu ia-»
•jrie/.ixv . Orientibus vefperi Vergiliis , ut ex Eu6temone eft oftenfum ,
Calendis 06\obr. diebufque Boedromionis XX. ad III. cal. eafdem per-
tinentibus : Qiild propius vero cxcogitari poteft , cum unus tantum
dies mtcrponatur.''
Mxmacterioni quarcum locum dcdimus Ariftotelis freti au£loritate
quam de Cervis attulimus . Ab eodem item de Muftella ftellari tra-
ditum eft : etp^frcu Si 6^d!ti^ca (i»v6s (itufji.xy.Tiief.u.'®' . deinde : /^ xi/'« duia
irKHTtis [/.iiyecs %%• tum : TixTntrt Si ■irciviu. ri iccp®" . Sex mcnles dierum
XXX. finguli , ut computat Philofophus, dies CXXC. conficlunt, qui,
fi extra numerum MsEma£\erion habctur, a Pyanepfionis principio VII.
id. Novembr. notato III. non. Maj. finiuntur , adhuc verno , nonis
Majls ineunte xftace ex matutino Plejadum exortu . Sin autem dimi-
diatum Maema^lerionem , ut par videtur , concludimus , evenit circa
Pali.
VICESJMASECUNDA. 225
Palilia Muftellarum paitus . Quamobrem mirari luccurrit quofdam , qui ,
pofthabico Msmailerioiie , Pyanepfionem antetulerunt , vernos fines
tranfcurrens intervallum compJexi . QLiomodo t/xtso-i •n-Kviit. ri iap& ,
fi MjBma6terion Pyanepfionis exordium occupans ex a. d. VIII. id.
Decembris in a. d. prid. non. Jun. fex menfes promittit ? Q_uid illa
Guae de Animaiium migratione protulit Ariftoteles , tot altercationibus ,
quae inter Petavium & Scaligerum Salmafiuraque exarferunt , nota ?
Y\oi:iT<u S^i ccci <m irpcena tLu fziTx ijtxjiy tx oca^iyiTipx xxb' ixxripcoy V7ripi3o-
xtw , diov ai i/Av cryJiJ,/3poi tcov ^Jvjtnv , o/ Si opTuya tcov yiptcviuv . lu fjciv
yocp (iirmfici))^» t5 ljoiiS'po(iMv®' , to. S^i (liu.xx.Tiio/.dv®' . Sane Coturnices
menfe Septembri five Boedromione a nobis recedere , Gruefque ex fri-
gidis resionibus in calidas menfe 0£lobri , five Ma;ma6lerione advola-
re , appropinquante Vergiliarum occafu , quis non noverit , nifi fi o-
mnium fenfuum munere capiatur ? Secus fieret , fi , exa£l;o Pyanepfio-
ne , Mxmafterioni fedes daretur . Non omittenda etiani funt qua» de
fummo Chrifto docet Epiphanius anno quidem Attico jam folari , at-
que ab autumnali fidere incepto , ut Macedones fervabant , non immu-
tata tamen menfium Atticorum ferie & affinitate . Affert natum Chri-
ftum VIII. id. Januar. Mamaclerionis die VI. ; ideo Calendae Janua-
ris Memaflerionis principium dabant . Adjicit ab Joanne aqua luftra-
tum VI. id. Novembr. Metagitnionis die feptimo . Intereft nunc indi-
care quot dies inter IV. non. Novembr. a quo Metagitnion ducitur ,
& calendas Ma'ma£lerionis ealdemque Januarii interccdant'. Nonne LX.
quos Metagitnion fibi affumit cum Boedromione ? Quid fupereft Pya-
nepfioni , fi prior erat , quam Ma?ma6lerion ? Verumtamen , quoniam
homines nonnunquam fub clara luce aberrant , falfam rerum fpeciem fe-
quentes; videamus qu^ contra producunt , ne veri imagine decipiamur.
Ab Harpocratione grammatico exfcribunt Msma^lerionem efTe quintum
menfem , appellatum a quodam numine MsmaSle , qui , ut ajebat Ly-
fimachides , furorem inducit . Hoc autem menfe aerem exafperari , &
initium eife hiemi . Sed quid ad Ariftotelem Harpocratio ? Prsterea
nonne ifte aliena referre videtur , duni Lyfimachidem laudat ? Hic au-
tem qui de menfibus Atticis commentabatur , de qua re laborabat , ni-
fi de obfcura & ambigua , quod nemo de certis , & de iis quse in
quotidiana hominum conluetudine verfantur , qusrit ? Quid ? Quam fa-
cihs eft fcriptura depravatio ex S-' in s' . Demum Harpocrationi alius
au6tor opponitur ejufdem ponderis & momenti Phocius , qui quartum
cfle Athenienfibus menfem Mxma^lerionem ftatuit , atque cc-tto tHs (icu-
fisi^icas nuncupari affirmat . Ucer utro potior fit : num qui cum Arifto-
tele
224 EPlSTOlA
tele aliirque antlquis ac probatis convenit , an qul difcrepat , tu cen-
febis . Alterum argumentum a Diodoro Siculo fumunt . Hic aVo ja> ,
iriquit , [inyoi j ov y.etKi(Tt K^mcuoi i/,cUfiroiriiQ/ciii'a ^ Tav iirmit tuv x.ccni tIw
xfKiDV dTipeov iS^iva (pcccrh ipaSlcu fJ-iX^ "^''^ irpuTtti (pvXixxili . Ta S^i 'jro-
(raSian , (lix?^ S^ripits . Qiubus inter Mjemaclerionem & Pofideonem
Pyanepfionem excludi atque eliminari contendunt . Quod Msmaflerio-
ne menie apparet prima vigilia , & Pofideone tranfit ad fecundam , et-
iam Pyanepfione prima vigilia apparere non conftat ? Numquid , fi ti-
bi fignificavero , Augufio menfe prima vigilia me ccenare folere , 0£lo-
bri lecunda , Septembri incccnatum me jacere opinabcris •'' Ad hafce an-
guftias nos redigerent fophifia! . Haud fecus alio Plutarchi loco abutuntur,
q^uo Demofthenis extremum fatura narratur . /^ (liv eVf iroxvv x/'""'
tcirs>.ccu<rt Tilf vccToJt.S'®' v.oiTtK^uy , A'A,« ittx'^ '^'^'' iyk.ijviKcov -Trpayu.ceTai' (yjf-
TQ/tSivTcov , iJ.cucm.yHTVmv®' [J,iv i> iriQji l^pavuva ficix" crvviiriiji , ffoiiSpo»
(jAcov®' Si TapijK^ii' ds "^vvvxiav fi ^pupd , Wvavi~ltcov& Si ^iiiioSsivnf
■eifri-^an . Qi\x nomine qusque fuo non commcmorantur , pro nihilo
ducunt . Pollhabito a Plutarcho Maemafterlone , -de quo nihil hiftoria
dignum invcnerat , ftatim ab impofito Munychix prxfidio , ^gyna ob-
torto collo Demofthenem ad carnificcm adducunt , non invidia aut mor-
bo boni antlquitatis interpretes incitati , fed propter nimiam altcrcandi
libidinem . His finitimum eft quod ex eodem auftore nobis obtrudunt ,
& ad propriam fententiam componunt . De Thefeo fcriptum eft. Athe-
nienies '^uc^iuv avra tIw f/.iyh!ui iySo» Y\uavi4-i^v®' celebrai"e , on crvyxo-
fii^oniviK i-Tcopas iwavfiK^ov . Tamen quod hinc aflerant , quod nos mo-
retur , & detineat , non aflfequor plane . Pyarepfia ( unde mcnfis no-
mcn ) appellata quod fabas in iis elixabant ; vel Panopfia quod tunc
omnia frugum genera fru6\uique matura cernuntur, dum Pyancpfione ob
Thefei memoriam aguntur , meniem autumnalem non hibernum indica-
ri credunt . Verumtamen in hoc falluntur quod multa ferotina lunt ,
ut Sorba , Mefpila , Arbuta , glandes Caftanei , & prscipue Olivx , quas
poft Vcrgiliarum occultationem fru£luum poftremz arboratorem moran-
tur . Ideoque potiori jurc menfi , qui autumnum atque hiemem attingit,
qui Plejadum occafum adducit , qui omnia matura exhibere poteft, hu-
ju!'raodi feftum convcnire inferemus , quam illi qul anteibat . Quis e-
nim ignorat in unoquoque populo , perafto totius anni labore , <k col-
le6\is frugibus , ab agricolis paftoribufque dies feftos agitari ? Nonne
Patavii Pyanepfiorum quandam imaginem III. id. Novembr. nimirum
V; Pyancpfionis die , occidentibus mane Vergiliis , & incunte hieme ,
ut antiqui obfervabant , cekbrant , dum plebs turmatim civium sdes
adit.
VICESIMASECUNDA. 225
adit ] poma , nuces , glandes Caftaneas , aut quid item recens colle£lum
petit , totaque urbe feftiva bacchatur ? Necnon coloni in pagis vino &
cpulis afFatim indulgentes , diem veluti annuse cultura^ terminum hono.
rant ? Quem morem efle pervetuftum Virgilianum carmen declarat :
Veiut hiems , teritur Sicyonia bacca trapetis ,
Glande fues Iteti redeunt , dant Arbuta Jilvie ^
Et varios ponit fcettfs autmmuis , & alte
MJtis in apricis coquittir vindenua faxis .
Interea dulces pendent circum ofcula tiati ^ f
Cafla pudicitiain fervat dormis , ubera vacce
LaBea demittitnt , pinguefque in gramine lato o
Inter fe adverfi luBantur coruibus hxdi.
Ipfe dies agitat fejlos , fufufqite per herbam ,
Ignis ubi in medio , & focii cratera coronant ,
Te libans , Lentee , vocat .
Quae hoc carmine profequitur vates , quis fanus ad 06lobrem trans-
culerit .'' Attamen Panopfia quxdam referunt , 8c certa fimilitudine imi-
tantur • Ob Panopfia igitur , quae nifi Novembri menfe haberi & ce-
lebrari nequeunt, Pyanepfionem a Novembri revocabimus ad Oflobrera?
Cur itaque Plutarcho intemperantius utuntur , optimumque fcriptorem.
prave interpretando corrumpunt ? Sed dimittamus Plutarchum , quem lon-
ge ab iftorum inconftantia abfuifle invenimus . Nunc pro aris & focis,
ut dicitur , eft a nobis pugnandum , quod Theophraftum aggrediuntur
de Coccymelea ^gyptia ita fcribentem .• afxiTot <5" av^Hv [mvos Wvuvi^
^tav®' , TOC (Te y.xpTov in-jralvH •jriQJl iiKin Tpoirdi y^uiJnojLViis . Molefte ita»
que ferunt Coccymeleae frufium a fiore tam cito ad maturitatem de-
currere ,• propterea inter Pyanepfionem & Pofideonem alium raenfeni
intercalant . Spatium itaque amplius dierum LXX. expofcunt , ut fru-<
6lus fub ^gyptia plaga , in qua hiems valde tepefcit , percoquatur ,
In qua tandem ftirpium difciplina hoc acceperunt ? Credifne , fi talis
fuiflet Coccymeles natura , de ea a Theophrafto mentionem fa6lam ?
Refert qus non communem indolem gerunt ; nam hiberno tempore ar-
borem florere , & fruflus per brumam percoquere diebus circiter XL.
mirum videtur . Si menfem addas , & florem per autumnum evoces ,
quid eft quod homines admiratione rapiat , cum apud nos per hiemem
nonnulla floreant , & celerius fruSlus maturent ? Habes , ut breviflime
potui , qua de optimis libris ad invertendum raenfium ordinem profe-
runtur . Reftat Ulpianus quidam Demofthenis interpres , quo id quod
tanta aufloritate confirraatum neque moveri neque mutari poteft , fi'"'
F f ftra
226 EPISTOLA
ftra convellere nituntur ac Jabefa6tare . Is , inquam , Ulpianus illa O.
ratoris OJynthiaca loTi lei yOy (iiji' fiiy ijy ^cuy.ocy.riizniy explanans x^H'^'
e^oy ipiiim menfem appeJJat . Quid dicam nifi Ulpianum ab eo princl-
pio computare , a quo PJutarchus , Appianus , Diodorus SicuJus , .quod
pJanius tibi in aJiud tempus reddam .'' Hoc modo fit hibernus Mzma-
£lerion cum Novembri compofitus . Nam fi Athcnis eam fedem obti-
nuiflct , cum a Vergiliarum occafu maria claudantur , haud prudentcr
decreviflent Athenienlcs minime opportuno , quin naufrago tcmpore na-
vigandum efle .
Ab his tandem diflicultatibus emerfi reliquorum menfium feriem &
connexloncm commodius percurremus . Pofideon lextus Pyanepfioni pro-
ximus locatur , qui VIII. id. Deccmbr. initium capiens die decimo
nono brumam attingit . Quadrant igitur hxc Ariftotelis de Thynnide :
f r/ (Te 0 [liy vpcoT®' yiv& 'sriQji -wy Yloa-aS^idytt wpo Tpom-dy ' 6 S^i v^ip&'.
Tu iccpQ- . Plutarchus , quippe Bceotius , eundem menfem cum Janua-
rio , ut dicemus , comparat , Suidas cum Decembri . Hoc raenfe ,
quoniam fol ad extrema f^cedens per breviflimum orbem circumfertur ,
frigus maxime intcnditur; idcoque Theophraflus ■TneA Kocxoxoyicts cum ho-
minis improbitatem fignificare vellet , qui uxorem foleret Ta 4"XP'^
}^iiiS;cu ccyayxnc^ei t» •jrocriSiciiy©- ijnipa. , Poiidconem ut fummam hiemem
in exempkim adduxlt .
Gamclion Pofideoni annexus VII. ordine fequitur Prid. non. Januar.
iliebufque XI. a bruma diftat . Anno tamen Ofteatcridis II. ad bru-
mam propius recurrit tertio die a brumali cardine exorfus . Ad qucm
rcferrem comctcm , qui , ut animadvertit Ariftotelcs , eVi' Si ecpx^yms
A.'^iii'iiJiv Ei/X\£'» TB M6xo)i'& £';s';'£75 'irpis apy.Toy ynivos ya\j.iiKiiu\'& Teg«
Tpijrds oyjDs t5 ijKiv ;tH/it£e"'a'f , Poft brumani tamen frequentius fedem
fibii fumit , ut de hortenfium ftirpium fementi Theophraftus accommo^
dat3 loquitur .• tb y(i[iiQ/.yi [liy yeep cipXH [iiTU Tpo^Kas ^tQjcyecs tS ^eitbc-
yiTyim©' ', r,t5f^,,^4- S^^ripit nrocKiy (iirm. iiKin Tpo^Trds x^t^^S/^^^ds tQ yau;iKiuv&
finyos . I
' Gamelioni Antheftcrion conjungitur veris hiemifquc fincs dirimeris •
nara III, non. Febr. imerpofitus die V. hiemem claudit. Equidem cuni
multa funt apud veteres quorum praefidio Anthefterion definitur , & in
antiquum ordinem digeritur , propriaque in lede collocatur , tum illud
m primis quod ex Plutarchi 'SufiToaixx.ois depromitur , iummam perfpi-
cuitatem , maximumquc pondus habere exiftimo , ut non fufpendere &
fiftere , fed impellcre fccumque rapere contraria opinantes videatur .
iirodiit Athenis cum eflet, dic Anthefterionis XI., jam nato vere , Ui.
cioiyix
VICESIMASECUNDA. "2-27
iiiyt* celebrata, quibus novum vinum guftant , diifque libant, ut Ro
mani Vinalibus prioribus . Dies lacer erat XVI. cal. Mai. vel idibus
Febr. fi veteri anno expenditur hiftoria : fin vero folari , III. id. Fe-
br. Utut acceperis , vernum menfem effe Anthefterionem omni affevei-
ratione confirmabis . Idipfum intelliges ex Amphiclyonum decreto , quod
apud Demofihenem videbis. Qnx enim sVi' Upia; KKHynyops £ye<c;;> wji
)^cuu! Amphiayones decreverunt , a£ta funt ipxoyr©- Mwi&iS-<s ii„vii
ji^-,,^ir:te*uy^ £xti/ «V» S^iJc^Tii . Cave tamen Tvlacrobio aflentiaris / nam
vernum efle Anthefterionem , ac Februario apud Atticos , apud Bceo-
tios Martio refoondere , ^iy.Kii^M Six 16 wkh^u rdv ix yfi; aVSrfy i6rt ,'
non dubium tibi renuncio , fed Aprilem cum Anthefierione & fedem
& nomen commune obtinuifle , ut ille aflerebat , tibi neque polliceri
, n jid ono;rii
valeo , neque prxltare .
Octo dioeflis menfibus, quatuor fuperfunt , Elaphebolion , Munychiori>"
Tharoelion , Scirophorion . Elaphebolion pone Anthefierionem ftibit ex
a. d. IV. non. Mart- ut AthenEEUS lib. VIII. conjungit dicens : y.urd Si
nv a.-j^i^i;z<-ayx /^ ixdpil^o-KMva Kiyav t5< EVi^j^^d-e/af . Thucydides qui
annum bifariam diflinguit , in hiemem atque arftatem , in hoc menfe
hiemera definere , verque inchoari declarat ; nam de fcedere inter A-
thenienfes & Lacedxmonlos i£lo fic agit : aurcu ai mj^vSai iyivovm^Ti-
x4/T(»^T©' ri ■xfiy.av&- aij.01 vsjt, tK Atovuaiav dJSus rav d~ix.Sv . Quod mox
diljoentius determinat : «>%;; Si r&v <movtS>v ii^op®- n^Hs-oVaf , aprtilnria
anvo( Ttmprtf ((i^ivovwi ' iv Si K'^il'vajti ap^x^rov Kkx(U& iKa<pii0oKiwv®- (j,ii.
toi tv.Tii (p^ivovw; . Ver ergo fecuftdum Thucydldem clrca calendas Mar-
tlas Incidebat , ut Romani & Chaldxi obfervabant . Eodem infiituta
cum Euripides quaternos menfes asftati atque hiemi attribuat , binos
Veri atque autumno , efficitur ut hiems fibi fervet Pyanepfionem , Po-
fideonem , Gamellonem , Anthefierionem , ver Elaphebolionem & Mu-
nychionem , seftas Thargelionem , Scirophorionem , Hecatombaoriem j'
Metaoitnionem , autumnus Boedromionem ac Msmaflerionem . Porrd
dntequam a Thucydide digrediamur , qui ftatim ab urbanis Dionyfiis"
fodus efle i£lum defcribit , Dionyfia menfe Elaphebolione atla non pu-
to te neoaturum . Ar Liberalia quje Romae incidebant in"'-a:, o) XVL^
cal. April. die Elaphebolionis XVl. comprenfa , quid aliud oftendunr'i'
quam Elaphebolionem Martlo adamuflim squlparari , temporibus utriuf^
que geatis facrilque diebus concurrentibus ? Sed jam Philofophos audia-*
mus , Theophraftum fcilicet , atque Ariftotelem . Hic de Urfis hxc
edidit : rlw S' oxnav TroiSroji rv ^nvos ri iKa(pi7(!oKiav<S^ ^'''QujB librarK*^];
rum vitio corfupta tum ifta : ow i" iK^pi-i» re/ra fmvi ^' titipiuviKTi vS-tr
F f z '■«
228 EPISTOLA
<r5 i!tf&' j tum illa .* tt<j<m voih tS i<tp& vto^ TQ/tTov fjiifycef etio rpoir^r
przclare denotant . Etenim cum diebus XXX. uterum ferat Urfa, puU
lofque tribus a bruma menfibus cducet , demum cum prole jam verno
cgrediatur , qui fir , ut menfe Eiaphebolione , quo ver inchoant , ma-
rem admittat .' Fceturae itaque tempus Pyanepfione ( pro quo male in-
ducitur Elaphebolion ) parit circa brumam HoffHS^dy®- (p^horr®- • a bru-
xna IX. cal. Jan. per dies XC. in IX. cal. April. partum fovet ; exin ,
confeclo asquino6tio verno , defincnte Elaphebolione , & vere adulto ,
de latibulis catulos educit . Perite igicur Plinius Philofophi fententiam
paucis perftrinxit : Urforum ( fic enim fcribendum , non eorim ) coitus
hiemis iiiitio . deinde : lateiit faemiit£ qtiaternis menfibus : demum : pro-
cedunt -vere . Quid perite , inquies ; numquid nefcis quantis conviciis
ob ifta Plinius laceretur ? Teneo omnia , tamen illiberaliter , crudeli-
lerque malo afficitur . Urforum ait coitus hiemis initio , nempe Pya-
repfione , qui delabentibus matutino Vcrgiliis agitur , hiememque af-
fert . Latent fcemin^ a coitu quaternis menfibus , quippe primo ute-
rum ferimt , tribus reliquis partus nutriunt , demum vere profiliunt .
Quid ad Ariftotclis locum acconimodatius .' Non fugit temporis labem
difcipulus , qua prsceptor ejus affeclus fueratj de Quercus enim & Pi«
ni germinatione qux Theophraftus lib. Tiei (pvr. i-op. III. fcripferat ,
tali pafto depravata exfcribam : irpuTov fjtiy aKpn ictp& ^^-Js iTay.in! t5
^upyiiKti!i& , Non quadrar tam fera germinatio qu3E prima traditur: Ga-
za qui ineuiite Fcbruario vertit , iray.irn iKa<pittio\iav@' videtur legifle .
Haud aliter Plinius latinitate donavit : efl autem prima earttm incipieti'
te -jere , Si Thargelionem invenifTet , vel incipiente aeftate , vel Majo
jnenfe , vel tranfeunte in Taurum fole , ut mox alio exemplo declara-
bo , interpreiatus eflet . Refcrt etiam perpendere quae de prima navi-
gandi opportunitate quam vernam vocat Hcfiodus , & ab eo tempore
determinat , quo Ficus folia explicare incipit , memorat "irtQ^ aS^oKta^
yjtti idem Theophraftus , nempe tIu ^aKaTiav ix. ^iowcriuv 'Trpuifior
fiycu . In Fico enim primam germiinationem Martio menfe hoc eft Ela-
phebolione quo Dionyfia aguntur , inchoari prslcrtira in Grscia plane
conftat .
Poft Elaphebolionem Munychion interponitur IV. non. April. quod
JElchines de falfa legatione fignificat. Id tibi totum fub oculos ponara,
quoniam , quidquid agimus , vctcrum icriptis praftandum eft : Akbst*
Jtj J^lnvu^tcuyof i-4.iipicr^ii rpiTii iTttuivis , 6 S^i KepTotSKiiTTiK irctscuf irpoTi-
fur >iii(;:uts d-^ruKiai tIw <ip'/jd) , nrpir ifis ceiriiytu , ei{ f.vcri yjipns o Tpce-
rt/os rg2 iTiTSKil , t» irpzTipv fiitvii , o7rf/> fXapt/jeX/wV sVi MffiJX"^''^
irpir
VICESIMASECUNDJ. 229
irpdT(f>& . Leges etiam in Dcmoflhene Achenienfium decretum , ex quo
inter Elaphebolionem & Thargelionem menfem alium intelJiglmus inter-
efle oportere . Nam Elaphebolione extremo legati ad Philippum regem
decernuntur inducias in menfem Thargelionem petituri. Nifi Munychion
interfuiflet , quid erat legationem decerni ? quod enim petitum mitte-
bant , antequam peteretur , elabebatur . Verum fi ifta quae ad conjeftu-
ram quodammodo pertinent , tanti efl!e non putas , ut certo focietatis
vinculo menfes conjungant ac revinciant : ecce tibi Arifloteles vipi ^acoir
yividiav V. Ut dubitantem confirmat : Tiy.Tuai S"' ol ■jrXfiroi tuv i^^^^vav
iv Tpirji lJti!(7i fj.isviix"^''®' , Socpyit\iav& , ffKipo<popwv& . Ecce fubinde Pli-
nius ut noftris menfibus reddit : phirimi Pifcittm tribtis menfibus ( pa-
riunt ) Aprili , Majo , Jmiio; Munychion enim IV. non. April. ut di-
cebam, inchoatur, Thargelion Calendis Maiis , Scirophorion III. cal.
Jun. De Munychione fatis.
Reliquorum connexionem progreflionemque etiam declarant qu£E de
Boum fcetura Ariftoteles meraonas tradidit : dpyjroL ^i tCh o^^hoi! 'jripi 'iiv
^itpyirKitSva y^ axipofopiavee. Id docet Demofthenis oratio contra Midiam.
Id Theophrafti 'Tnpi ^vt. l^op. lib. IV. 'inpi (Ts tLu ^Kds-i^a-iv iKoi-m ^
r^ iri^Mis cTi jjou KiTi>iri t3 ^apyiiKiav©' )/ crx.ipoipopmv®' , ctvris TipiiKii 'ttx-
pa^piiucc avoAuTou' tS ^Ht/.iv®' irKHa ^povov dvTi^ei . Quorum interpreta-
tionem ex Plinio dabo .• Refert & anni tempus ; Abieti enim & Pino
Jjquis ( corticem ) detraxerit , fole Taurum vel Geminos tranfeunte , cum
germinant , Jiatim moriuntnr . Eandem injuriam hieme paffx diutius tole'
raiit . Diflimili modo ac fupra , tempus latina confuetudine definit im-
inutato menfmm recurfu. Tranfit Atticis in Taurum fol VII. cal. Ma-;
jas , in Geminos VI. cal. Jun. , ideo quod in Tauro moratur Thargelio-
nis dies XXVI. , in Geminis dies XXIX. , ex majori fpatio tempus
conftituit, atque adeo ex ccelefti ratione non Latinis modo, fed etiam
cun£lis gentlbus commune . Secundam quoque Pini & Quercus germina-
tionem a Theophrafto propofitam -Tripi ibv ampopopiaiva Ktiyovm , eadem
conftante fententia , Latine conclufit : iterum germinant , tranfeufite Gemi-
Kos fole .
Quoniam itaque TJiargelionis Sclrophorionifque connexionem, & cum
Latinis confenfum vidimus, reftat, ut hujus &. Hecatombaeonis , a quo
inltium cepimus, affinitatem,& coha;rentiam paucis perftringamus . Hiic.
tamen non revocabo , qus de Locuftis ab Ariftotele paulo ante exfcri-
bebam ; hserent enim non in animis modo , fed etiam ante oculos . Duo
attigiflfe prxftiterit ; alterum Thcophrafti de Calamis : Tiy.vit(ri ydp S'» vOr
<ri s-Kipot!Optuv@' ^ v^' iKa<w(i0cucSv& as inpi 'wpo TpoTvr iiix.p6v ij fVd Tpom
'JTOli I
2^0 E P I S T O L ^
vcif . Qui enim menfes foirticium attingunt prater hos duos ? Alterum
Plucnrchi in Agefilao de Leu£lrico prcelio fcribentis.- /^" yap riTpaS^i iitl
S^tKa tS a-K.ip'pjpi(iv& ft»vos im-omiTai"^ 'ms ffirovS^ds iv KaxiSaiiJLOvt ' tiI (JV
viUTTir 7"» iy.aTv;ji,f^cuiiv& nTTil^ncav iv K^XTpiis lifjLipeev oV.jci S^iayivzuivuiy ,
Habes pra:cipua quorum fide & prasf:dio nixus quis fuifTet inter At-
ticos menles ordo, quse progreflio , qi\aj cum noftris fimilitudo , affini-
tas, conjun£lio, ftatuebam. Quibus fi intcmperantcr fim ufus vel perpc-
ram , tuum erit non folum me admoncre , fcd ctiam coarguere atque
ab incepto rcvocare. Nam , cum duo mihi prxfianda propofuerim, al-
terum ut mandatis tuis obtcmperarem , alterum ut qux veri fpeciem ge-
rere videbantur, confetlarer , utrunque me efle afltcutum non prius af-
fcrere audcbo, quam e.v tuis literis cognovero. Vale.
Dabam Patavio VIIL Cal. Oclobr. CI3 IDCC XXXIIL
EPISTOLA XXIIL
De Attkorum annorum difcriminihtis ,
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
AMICO SUO S. D,
TUas litcras quotldie expe£labam , quibus de menfibus Attlcls fTe-^
rem certior . Hodie cum hora qua epiflolas affcrri folenc , jam
prastCT iiflet , Tabula civis tuus recentlflimus a vobis ad me venit . Quem
ut vidi , continuo interrogavi : ecquid ab Andrea.'' Refpondit cum ma»
xlme ante fuum difceflum te convenire cuocrct , domi non inveniflle ,
Statlm Intellexi te occupatlonlbus diftlncrlj luam enlm In fcrlbcndo dl«
ligentlam probe novl . Statui itaque hanc de anno Attico civlii epifio»
lam ad te mittere, ut unam blnis nofirls a te ellcerem , quo mlnorenx
moleftlam occupato imponerem , atque una cflct Attlcarum rcrum com»
prenfio y qua» volvi & cognoicl codem tcmpore poflit ,
Sex annorum difcrlmina anud Athenlcnfcs confiltuo. Prlmum dleterls.
«It Chalcblca plurlbus gentibus communis, qua tcrtlo quoque anno ^ uc.
tradlt Herodotus, intercalatur . Dieterldis cxemplum infra exprefli, \
1
Ann, L
I. HecatombjEon IIL id. Qulnt,
n. Metagitnion Prid. id. Sext.
IIL
VICESIMATERTIA, 231
III. Boedromion IV. id. Septembr,
IV. Mxma6lerion VII. id. Oaobr.
V. Pyajiepfion VII. id. Novembr.
VI. Pofideon VIII. id. Decembr.
VII. Gamelion Prid. Non. Januar.
VIII. Anthofl.erion III. non. Febr.
IX. Elaphebolion IV. non. I\Iart.
X. Munychion IV. non, April.
XI. Thargelion Cal, Maiis
XII. Scirophorion III. cal, Jun.
Ann. II.
I. HecatombjEon IV. cal, Quint.
II. Metagitnion V. cal, Sextil.
III. Boedromion VII. cal, Septembr.
IV. Mxma£lerion VIII. cal. Oclobr.
V. Pyanepfion X. cal. Novembr.
VI. Pofideon primus XI, cal. Decembr.
VII. Pofideon fecundus XIII, cal. Januar.
VIII. Gamelion XIV, cal. Februar.
IX. Anthefterion XII. cal. Mart.
X. Elaphebolion XIV. cal. April.
XI. Munychioa XV. cal. Maii.
XII. Thargelion XVII. cal. Jun.
XIII. Scirophorion XVIII, cal. Quint.
Ann. I.
I. HecatombsBon III, id, Quint.
Primo igitur & feptimo menfi dies XXX, aflignamus , reliquis pei:,
a<palpiaiv XXIX, Intercalarium autem menfem, quem Pofideonem fecun-
dum fuifie indicat Ptolemsus , altero anno interponimus , & in dies
XXX. producimus. De cujus fede tradunt primis temporibus circa bru-
mam per Gamelionem annum efle inchoatura, propterea medio anno in-
tercalari Pofideonem , quia anni erat extremus . Qtiod non perinde fir-
mum ac credunt , Etenim Numa Romanum annum a brumali fidere
exorfus , altero menfe exa6Io , intercalandum ftatuit , non extremo . Quid
igitur mirum Athenis poft fextum fuifle intercalatum .' Npnne hac ra-
tione cautum eft , ne Olympias in ominofura menfem , qualis interca-
larius
iji -EPISTOLA
larius habitus eft apud antiquos , incideret ? Quod fieret , fi abfoluta
anno , intercalatio fubne£leretur . Infuper propter temporum fpatia , uc
proximis literis f gnificaveram , id conftitutum fum arbitratus .
Sed ecce tibi majores concertationes & turbz; in multos enim inci«
des, qui annum lunarem dierum CCCLIV. fuifle ab Athenicnfibus pri«
mo aEvo fufceptum tibi confirment, atque ex Laertio Solonis legem af-
ferant , qua fancitum erat , ut Athenienfes ad lunse rationem annum a«
gerent^ propter quod Solon menfium Tf,M/.><^x primus 1;^« v^ viav ap»
pellaverit . Ideo alternis annis intercalatum modo dierum XXII. men-
lem , modo XXIII. Quibus haud equideni repugnoj antiquiflimam enim
apud mortalcs fuifl^e anni lunaris regulam puto j quod hoc afirum no-
tiorem perfpicuitatem habeat quam Sol , unde menfcs fibi inftitucrunt j
quos ex folari curfu rude hominum genus haud facile defumet . Quare
longe antc Solonem lunae naturam Grsecis innotuifle ultro damus largi-
murque . Superefl: illud a Laertio petitum , quod tale jaftant , ut ne
hifcere quidem contra audeamus . Mihi infirmius videtur , & pene di-
xerim, puerile. Ita enim argunientantur. Solon Icgem promulgavit, ut
Athenis annus lunaris eflfet; igitur ante Solonem ad lunam non ordina-
batur annus. Ut argumenti vim plenius peripicias, libet alia quje legi-
bus a Solone comprenfa facile permittes ( quippe naturas & communi
gentium jure fancita ad optimum civitatis ftatum componcndum perti-
nent ) commemorare, ceu deos colito, parentes in calamitate alito,Ii-
berum hominem injuris caufa ne tangito , ab alienis te abftineto . Ita-
que inferamus ante Solonem nullum fuiflc Athenis dcorum culcum , pa-
rentes miferos fine infamia & pcena a filiis defertos efle , licuific civcm
injuria aflficere , & rapere aliena . Tam ifla vera funt quam qux de
anno lunari comparant & contexunt . Quam multa legislatores in leges
colligunt , quibus majorum confuetudiue eorum populares tencbantur ;
quam multa fanciunt , quae natura , moribus , ac prifcis legibus jam fan-
cita erant , ufuque confirmara ? Multa hujufmodi funt in Solonis legi-
bus. Nonne etiam M. Tullius dum lcgidatoris munus agit, ex duode-
cim tabulis , plebifcitis , & patriis inftitutis ferme omnia cruta promul-
gat? Idcirco fi Cicero Romanorum legislator habitus eflet , cum inter-
calandi rationem diligenter cfle fervandam perfcribat, intercalationem an-
te M. TuIIium non fliiirc Romae continuo inferrent ••' Prxterea cur So-
lon annum lunarem Athcnienfibus commendat , qui non ad civitatis
mores componcndos , fcd ad religionem pertinebat ? Etenim ex oraculo
indictum fucrat , ut v.otiu. y tu nroirpia. jt/,;;yaf , niiipcts , iviawrlv facra fie-
Tent. Quoniam itaque rcligionibus annus lunaris inferviebat, nifi fi So-
lon
VICESIM^TERTIJ. 23^
lon novas invexerit , quod non fic venfimile , profefto facra patria ta-
lem anni formam ante Solonem expofcebant. Quid erao de anno aliud
fancivit, nifi prifcum , nifi rcceptum, nifi patrium, nifi religiofum , ni-
fi aliis legibus cautum-'' At princeps Solon diem menfis crigefimum no-
vum & veterem appellavic' Quid igitur ? Eundem diem antiquior So-
lone Homerus non abfimili modo nuncupat.
X» //sV (p^ivOVT& ^llVOi , TK y iTU(livOt(l '
Hefiodus item antiquitate Homero proximus de Lunari menfe canit ;
'OjcTsaVi; T iyxTii ti iJca yi fjiiy Hi^i.arm y,ijyo!
^'^oy^' di%oy,ivoio .
Quod certo argumento indicat Homeri quoque atque Hefiodi aevo
annum in Grscia ad luns motum folitum referri . Quapropter anni
lunaris inflitutionem , quam a Solone repetunt , nos antiquiflimae aetati
ultro concedimus . Sed hunc annum ad popularem ufum tum Athenis ,
tum in Graecia traduflum tunc credam , cum veterum au6loritate do->
cebor . Novitii enim Cenforinus & Macrobius videntur , dum , quse
Graecis attribuunt , Romanis etiam affignant. Cur ifiis de GrsEcia fcri-
bentibus fidem adjungam , qui patria & propria ignorabant , minus ve-
ra de anno Romano tradentes? Lunari , ut mea eft opinio, regula re-
ligionis caufa utebatur GrsEcia , quod Solon Athenienfibus fervandum
fuis legibus incukat , etfi diflirailem annum quotidiana confuetudine
ufurparent . Numquid ab ^gyptiis , qui annum ad folis motum agebant ,
lunares circuiciones non animadverfas , & per annum menfefque non
digeftas credemus ? Sed quid tam remota commemoro ? Nos lunse pe-
riodo ad muJta non utimur , qui tempora , qui res geftas , qui publi-
cas & privatas rationes folari computatione refignamus ? Prsterea fi fa-
cra ac profana ad annum lunarem lege traduxerat Solon , cur ipfe a
fuis legibus defcivic? Apud Herodotum enim dum loquitur cura Crce-
ib , Chaldaicum & folarem annum , non lunarem , ad calculum revo-
cat , eoque hominis vitam metitur . Quare ego pro certo contenderim
ante oaeateridem lunse annum in vulgum non patuifle , quod nulla
fuiflet caula , qua o£teateris reciperecur ; dieceris enim lunaris quacer
fumpca, auc tetraeteris bis , appofitis binis menfibus incercalariis dierum
XXII. , & binis dierum XXIII. , ut ufurpatum efle defendunt , oaea-
teridis munus ac fpatium explent .
Neque folum de lunari anno hac quae dixi , colligunt , & furfum
deorfumque mifcent, fed etiam de folari multa, quibus ne decipiamur,
providendum . Solis vero annum apud Atcicos dies CCCLX. comple-
3cum fuifle tradunt . Quae opinio Ariftotelis verbis roboracur de anima-
G g libus
^34 EPISTOLA
libus lcribentis :»ci(t( H xJsa-i rtii' xuydr •jrifiir^nr (iip©- inavTi' tSt irif
»fiip<a iiJS^ofzitKjKix T{gi (Tt/o.Si pars anni quinta dics LXXII., totus an-
nus dies CCCLX. habebit . At brevior in laconicis foctura : xJ« «Ts »'
ftiv y.^Mytxii txTcr fiip©- ri iviajTi • tvio ^i i^ty lifxipui tccxjfTO . Pars
quoque anni fexta cum lit dierum LX. , univerfus erit CCCLX. No-
fti fimiliter Cleobuli atnioma :
o
Eif i -reCTiip • iraii^is S^i SvuSixei • Tar Si ixxr^
riaiStf TpiixovTu SidrSi^oc dS®' iyvaau '
Ai fiir X^xex ietair iSdf' ai Si «Jts fiikauycu ^
A.$(trcc>mi Si T( iiceu' eiiro^SirJiacrir arccccu .
Plinius quoquc poftcris tranfmifit Demetrio Phalereo ftatuas CCCLX.
dicatas; quod annus hunc numcrum dierum ea tempeftaie non cxccde-
ret. Addit Varro & ftatuarum titulum : Hic Dcmetrius nr.8tii ejl quot
luces habct annv.s abfolutus . Quae vitii Cornelii Nepotis libros coao-
guunt , qui in Miltiade CCC. tantum ftatuas Demctrio decretas exhi-
bent.
Hic tamen anni modus in Attica reeione fola non commemoratur ;
o
ab Hippocrate pariter refertur libro "Xipi accfxtor . Ait enim feptime-
ftrem puerum tres hcbdomadum decades perere , fmaulas autera decades
disrum eflc LXX. , trefque dies CCX. exnlere. Quare menfcs tricenarii
habentur, quorum XII, annum diefque CCCLX. efficiunt . Porro de an-
no ex eodcm hbro expedit haec exicribere /13I ir irTsc irtair eVj Si k6-
yy /jM cipi$fj,M ccTptxiais i^iXecStf i^SoiJcecSur i^iixoyra -^ai Tpiatxoaicu . Qu2 ,
,ut in plerifque evenit , vitiavit antiquitas ; nam hebdomadcs CCCLX.
.annos leptem five MMDXX. dies complent. At CCCLX. hebdomadum
decades quo procedunt •' Abundare itaque decades reor , pra»'ertim ubi
de feptenano numcro agitur ejuique vis & progreflio ponderatur. Quo-
niam igitur de anni quantitate conftat , qua Perfz, fcd maxime ./Egy-
ptii , ut tibi jam nntum fecimus, ufi fucrc , candcm penes Philofophos
ufurpatam non negamus; five quia fmgulis fignis dies tricenos attribuunc,
ne quid impar emineat; five quia dies perinde accipiunt , ac parics in
quas ccekftis orbis diftinguitur / five demum quia numerus CCCLX.
multas & varias fubit divifiones ad ea qux tradunt , accomraodatas .
Hac de caufa non aliam annl formam Genethliaci probant, quod is nu-
merus fuis obforvationibus five potius inepiiis & deiiriis valde confonans
invcniatur. Verumtamcn hoc dierum numero annuum folis ambitum cir-
cumlcnbi proditum vcl ab Ariftotele , vel ab Hippocrate , vcl ab alio
cceleftis difciplinx perito perfacile negamus. Plinio quidcm imprudenter
■excidit , annum Atiicum CCCLX. nuraerura Demctiii Phalerei zvo non
).VIL
tiombus V. cal. Qu.nt. fervabatur, dies XVIII. numerantur . Propterea
G g 2 m
TABULA VIL
Pag. .3
O. L
1
Ann. I.
I. Hecatombaeon III. id. Quint,
II. Metaqitnion III. id. SextiJ.
III. Boedromion IV. id. Scpt.
IV. Mamaaerion VII. id. Oaob.
V. Pyanepfion VI, id, Novemb.
VI. Pofideon VII. id. Decembr.
VII. Gamelion VIII. id. Jan.
VIII. Anthefterion prid. non, Febr.
IX. Elaphebolion prid, non. Marr,
X. Munychion prid. non. April.
XI. Thargelion IV. non. Maii.
XII. Scirophorion IV. non. Jun.
Ann. II,
T. Hecatombxon VI, non. Quint.
II. Metagitnion prid. cal. Sext.
III. Boedromion III. cal. Sept.
IV. Msma£lerion IV. cal. O6lob.
V. Pyanepfion V. cal. Novemb.
VI. Pofideon VI. cal. Decembr.
VII. Gamelion VII. cal. Jan.
VIII. Anthefterion IX. eal. Febr.
IX. Elaphebolion VII. cal. Mart.
X. Munychion IX. cal. April.
XI. Thargelion IX. cal. Maii.
XII. Scirophorion XI. cal. Jun.
Ann. III.
I. HecatombaiDn XI. cal. Qulnr.
II. Metagitnion XIII. cal. Sextil.
III. Boedromion XIV. cal. Sept.
IV. Mxmafterion XV. cal. Oaob.
V. Pyanepfion XVI. cal. Nov.
VI. Pofideon I. XVII. cal. Dec.
VII. Pofideon II. XIIX. cal. Jan.
VIII. Gamclion idib. Januar.
IX. Anthefterion prid, id, Febr.
X. Elaphebolion III. id. Mart.
XI. Munychion prid. id. Aprll.
XII. Tharoellon V. id. Maii.
XIII. Scirophorion IV. id. Jun.
Ann. IV.
I. Hecatombxon VI. id. QLiint.
II. Metagitnion VI. Id. Sext.
III. Boedromion VII. Id. Sept.
IV. Mxmaaerion prld. non. 0£\.
V. Pyanepfion nonjs Novcmb.
VI. Pofideon prld. non. Decemb.
VII. Gamellon IIL non. Jan.
VIII. Anthefterlon cal. Febr.
IX. Elaphcbollon VI. non. Mart.
X. Munychlon prid. cal. Aprll.
XI. Thargellon prld. cal. Maii.
XII. Scirophorlon IV. cal. Jun.
Oacaterls Attica
O. L
Ann. V.
I. Hecatombajon IV, cal. Quint.
II. Metagitnion VI. cal. Sextll.
III. Boedromlon VII. cal. Sept.
IV. Mimaaerlon VIII. cal. Oa.
V. Pyanepfion IX. cal. Nov.
VI. Pofideon I. X. cal. Dcc.
VII. Pofideon II. XI. cal. Januar.
VIII. Gamelion XIII. cal. Febr.
IX. Anthefterion XI. cai, Mar.
X. Elaphebolion XIII. cal. Apr.
XI. Munychion XIII. cal. Mall .
XII. Thargelion XV. cal. Jun.
XIII. Scirophorlon XV. cal. Qiilnt.
Ann. VI.
I. Hecatombxon XVI. cal. Scxr.
II. Mctagitnlon XVIII. cal. Sept.
III. Boedromlon XVIII. cal. Oa.
IV. Mxmaaerion III. Id. Oa.
V. Pyanepfion prld. Id. Nov.
VI. Pofidcon III. id. Dec.
VII. Gamellon IV. id. Jan.
VIII. Anthefterion VI. Id. Fcb.
IX. Elaphcbolion VI. id, Mart.
X. Munychlon VI. id. ApriJ.
XI. Thargelion VIII. id. Maii,
XII. Scirophorion VIII. id. Jun.
Ann. VII.
I. Hecatombson prid. non. Qulnt.
II. Metagltnlon prld. non. Sext.
III. Boedromlon III. non. Sept.
IV. Msmaaerlon VI. non. Oaob.
V. Pyanepfion cal. Novembr,
VI. Pofideon prld. cal. Decemb,
VII. Gamellon III. cal. Januar.
VIII. Anthefterion V. cal. Febr.
IX. EJaphebolIon III. cal. Mart.
X. Munychlon V. cal. AprlJ.
XI. Thargelion V. cal. Mail.
XII. Scirophorlon VII. caJ. Jun.
Ann. VIII.
I. Hecatombaeon VII. caJ. Quint.
II. Metaoitnlon IX. caJ. SextiJ.
o
III. Boedromion X. cal. Septem.
IV. Maematterlon XI. cal. Oa.
V. Pyanepfion XII. cal. Nov.
VI. Pofideon I. XIII. cal. Dec.
VII. Pofideon II. XIV. cal. Jan.
VIII. Gamelion XVI. cal. Febr.
IX. Anthefterlon XV. cal, Mart.
X. ElapheboIIon XVII. cal. Apr.
XI. Munychion XVII. cal. Mall.
XII. Thargellon prld. id. Mall.
XIII. Sclrophorlon id. Jun.
Ann. I.
I. Hecatombason III. id. Qulnt.
VI C E S I M^T E RT IJ. 255
excefTifTe, cum folis ratio Athenis tunc vel in primis excelleret . IUud
vero quod hinc oftendendum arnpiunt , quin etiam tanquam probatum
nobis obtrudunt, diebus fcilicet CCCLX. vel Athenis vel alibi in Grae-
cia fuiflfe definitum , procul ab omni ratione apparet . Nunquam enim
eos annorum ambitus, quibus folis & lunae motus ut afTequeretur , cu-
rabat , amplexa fuiflet Gr<Ecia , fi a fble diebus V. ac diei quadrante
citius fuum orbem peragi credidiffet . Mulca de hoc genere fcribi pof-
funt : ied ad id quod agimus , hsc fatis . Quandoquidem quae folida &
firma efTe prx fe ferebant, experti fum.us quam llnt inania, & imbecil-
!ia , in viam , a qua fortafTe tam longe diverti xion oportuit , redea-
mus.
Sequitur alterum difcrimen tetraeteris, quam vix in proprium. genus
recipio , quod ex iterata dieteride in orbem glomeratur . Ideo ad ter-
tium defcendam quod o6leateridem vocamus. Hanc Athenienfes cum fi-
nitimis populis amplexi funt , quia dieteris aut tetraeteris folis modo , non
lunae progreffui conveniret . Qlio fane am.bitu dies CI3CIDDCCCCXX.
continentur , & III. menfes intercalantur , tertio fcilicet , quinto , &
o£lavo anno, ut de Boeotiis fcripfi . De hac tabulam conflituimus in
hunc modum . Primus annus III. id. Quint. inchoatur : fecundus VI. Tab.VII,
non. ejufdem : tertlus XI. cal. ejufdem . Hic fummus anni recurfus ;
nam quartus ad VI. id. Quint. retrahitur: quintus IV. cal. Quint. lub-
fidet : fextus In a. d. XVI. cal. Sextil. promittitur , quas fumma anni
anticipatio. Ab hoc termlno feptimus contrahitur in prid. non. Quint.
Oftavus denique in XII. cal. ejufdem . Quapropter Atticus annus pro
varia intercalandi regula inter XI. cal. Quint. & XVI. cal. Sextil. va-
gatur. Atqui menfes alternos cavos , alternos plenos interpofui , & an-
no quoque quarto noftro diem intercalarem adnotavi . Sed quid pergo .'
Ad tabulam quam includo , te remitto . Illud potius agam , ut infigni
aliquo monumento oSleateridem illuftrem . Nobilis eft in Dionyfio Ha-
licarnaffeo de Troja» excidio Ephori hifloria, quam mecum ut perpendas,
rogo : iKn^ y.ii' ydp »>^y.(i) Ti\^TS;"Wi iiS'11 tS ^ipas , iiTTa-KaJ.S^ix.a. TpoTipoV
U[iipius T»s ^ipiyiji Tpoirili , oyS^o» q,bi]iopT<Sr iiinoi ^c(py»Kiuv& , coi dbiivcuot
T«f y^p^ivvs aynfft . HipiTTcu Si Piaxv ai lov ivix-Jtov ir.HVOv iairKiipicrai. [/.iik
tIw Tpoirlw MotTi liyJpM. Quo anno capta fuerit Troja , & quo die ex
o£teateride haud obfcure percipies / anno enim V. intercalario Tharge-
lion ex a. d. XIV. cal. Jun. ducitur, & dies Tharaelionis XXIII. quo
urbem Grxci occuparunt, V. id. Jun. attingit. Hinc ad folftitium quod
Ephori state , & anno noftro ex Metonis atque Eu6temonis obferva-
tionibus V. cal. Quint. fervabatur , dies XVIII. numerantur . Propterea
G g 2 in
23d- EPISTOL^
m Dionyfium irrepfifTe vitium opinatus fum, quod manifeftius ex Plu.
tarcho cognofces . Hic enim dum Trojx incendium repetit , eveniffc
narrat f.2S'o'ii» 5apy)tKtiir&- ^^iroyr®- . Ideo contigic IV. id. Jun. dies XVII.
ante folftitium , quot Ephorus ex Attica conluetudine recenfebac. Sciro-
phorion autem ultimus anni menfis inceptus ex a. d. XV. cal. Quint.
XVI. cal. Sextil. terminatur j ideo a folftitio cx anno dies XX. fuper-
funt.
Antequam ad alias annorum differentias tranfitum faciam , opportu-
num effe video Atticas periodos cum Bceotiis conferre , ac menfium no-
mina qui foli ex Boeotiis ab interitu vindicati funt , prodere , ut tibi
fueram pollicitus, cum de Bceotiis fcribebam . Quod uc ordine exfe-»
quar , dietcrides inter fe componcnda: funt , oftava appofita tabula, ut
Tab, mcnfium afBnitatem facile cognofcas . Tranfeamus hinc ad hiftorias .
VIII. Prajiium ad Plata»as , quo Perla: , duce Mardonio , caefi funt , fugatique a
Graecis , ad olympiadis LXXV. annum I. retulic Paufanias , quod ex
depravatis libris originem duxitj fiquidem eo anno pugnatum fuiflTc cir-
ca Salaminam ex Herodoto liquet . Quare anno infequente in Plataeis
campis armis concurfum efl. Ideo dieteridis Atticse anno II. j nam O-
lympiades quae a folftitio procedunt , cum Atcico anno convenire facile
concedes. Chaldaicum vero annum in Grscia tunc viguifle quoties tibi
ex Herodoto cnarravi ? Propterea Grascorum vi£toria evenit ( ut in A-
riftide computat Plutarchus ) nrpdS'! tS fioutpo^icSp®- iraiiiyit' Keem S^i
'BoiaTKs TiTpdS'i ri Yluvi^v ^^iyoyT& . Incunte igitur Hecatombaeone IV.
cal. Quint. & Metagitnione V. cal. Scxt. Boedromion egreditur ex a. d.
VII. cal. Septembr. Itaque dies quartus fit IV. cal. Scptembr. Bceotii vero
menfis I. cui dies XXIX.damus, quemque Panemum appellatum cenfemus,
fextus & vigefimus. Exorditur itaque Panemus prid. non. Sext. ex quo
Boeotius annus , ut fuperioribus literis indicatum eft , initium capit .
Qunpropter Dieteris Bceotia a II. anno Attico incipit , & Attica a II.
Bceotio . Menfes autem diffimili exordio nafcuntur ; nam Bceotii die
Attico oiElavo princlpium fumunt . Itaque fi primus annus Atticus a no-
vilunio du£lus cft / & Boeotius ab o£lavo luna: die curfum orditur.
Dieteris Bceotia ad hunc modum cum Attica comparatur. At o£lea-
Tab. IX. teris , ut in nona tabula digeftum eft . Itaque Eudoxus , cui novai anni
inftitutionis laus inter Boeotios refervacur , cum a II. dieceridis anno
aufpicarecur , a XIII. cal. Sexcil. ubi eo anno plenilunium erat , in
pnd. non. Sexcil. antiquum Bocotii anni principium , ambitum diftulit
per dies XV. cun£latus , quos antea£lo anno , qui dies CCCL. fere-
feat, appofuit , ut folis annus fierct, coque fuperiora tempora perficeren-
tur.
Pag. 2j^.
TABULA VIII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
Dleteris Attlca
Ann. I.
Hecatombajon III. id. Quint.
Metagitnion prid. id. Scxtil.
Boedromion IV. id. Septemb.
Msmaaerion VII. id, Oaobr.
Pyanepfion VII. id. Novembr.
Pofideon VIII. id. Decembr,
Gamelion prid. non. Januar.
Antheftcrion III. non. Febr,
Elaphebolion IV. non. Mart.
Munychion IV. non. April.
Thargelion cal, Maiis .
Scirophorion III. cal. Jun,
I.
II.
III.
IV.
V.
VI,
VII.
VIII,
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
I.
Ann, II.
Hecatombaon IV. cal. Quinr.
Metagitnion V. cal. Sextil.
Boedromion VII. cal. Septemb.
Mimaaerion VIII. cal. oaobr.
Pyanepfion X. cal. NoTembr.
Pofideon primus XI. cal. Decemb.
Pofideon fecundus XIII. cal. Jan.'
Gamelion XIV. caJ. Februar.
Anthefterion XII. cal. Mart.
Elaphebolion XIV. cal. April.
Munychion XV. cal. Maii.
Thargelion XVII. cal. Jun.
Scirophorion XVIII. cal. Quint.
Ann. I.
Hecatombaeon III. id. Qylnr.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII,
Dleterls Boeotla
Ann. II.
menfis XIII. cal. Sextll.
menfis XV. cal. Septembr,
menfis XV. cal. oaob.
menfis id. Oaobr,
menfis id. Novembr.
menfis prid. id. Decembr,
menfis III. id. Januar.
, mcnfis IV. id. Februar.
menfis V. id, Mart.
menfis V. id, April.
menfis VIII. id. Maii ,
menfis VIII. id. Jun,
mcnfis intcrcal. prid. non. Qulnt.
Ann. I.
menfis prld. non, Sextll.
menfis IV. non. Septemb.
menfis cal. Oaobr.
menfis III. cal. Nov.
menfi^s IV. cal. Dec.
menfis VL cal. Jan.
menfis VII. cal, Febr.
menfis VI. cal. Mart,
menfis VIII. cal. April.
menfis IX. cal. Maii.
menfis XI. cal. Jun.
menfis XII. cal. Quintil.
Ann. II.
menfis XIII. cal. Sextil.
\
Ocleateris Atdca
Ann. I.
I. HccatombsEon III. id. Quintil.
II. Metagitnion III. id. Sexti!.
III. Boedromion IV. id. Septemb.
IV. Msmaclerion VII. id. Oclobr.
V. Pyanepfion VI. id. Novembr.
VI. Pofideon VII. id. Decembr.
VII. Gamelion VIII, id. Januar.
VIII. Anthefterion prid. non. Febr.
IX. Elaphebolion prid. non. Mart.
X. Munychion prid. non. April.
XI. TharQelion IV. non. Maii.
XII. Scirophorion IV. non. Jun,
Ann. II.
0£leateri!
/
I.
Panemus 11
II.
I
III.
Alalcomenii
IV.
Damatrius
V.
Bucatius V
VI.
Hermzus "V
VII.
Proftaterius
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
Hippodrom:
O. I.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII
IX.
X.
XI.
XII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
Oclealeris Attica
Ann. I.
Hecatomh^oii III. id. Quiniil,
Melagitnion III. H. Sextii.
Boedromion IV. id. Septemb.
Mxmaaerion VII. id. Oclobr.
Pyanepfion VI. id. Novembr.
Pofideon VII. id. Decembr.
Gamelion VIII. id. Januar.
Antheflerion prid. non. Febr.
Eiaphebolion prid. non. Mart.
Miinychlon prid. non. Aprll.
Thargelion IV. non. Maii .
Scirophorlon IV. non. Jun.
Ann. II.
Hecatombion VI. non. Quint.
Metagitnlon prid. cal. Sextil.
Boedromion III. cal. Septemb.
Mxraa£lerion IV. cal. Oaobr.
Pyanepfion V. aL Novembr.
Pofideon VI. cal. Decembr.
Gamelion VII. cal. Januar.
Anthefterion IX. cal. Februar.
ElapheboIIon VII. cal. Mart.
Munychion IX. cal. April.
Thargelion IX. cal. Maii.
Scirophorion XI. cal. Jun.
Ann. III.
Hecatombion XI. cal. Quintil.
Metagitnion XIII. cal. Sextil.
Boedromion XIV. cal. Septemb,
Mimaftcrion XV. cal. Oftobr.
Pyanepfion XVI. cal. Nov.
Pofideon primus XVII. cal. Dec,
Pofideon fecundus XIIX. cal. Jan.
Garaelion idibus Januar.
Anthcfterion prid. id. Febr.
Elaphebolion III. id. Mart.
Muaychton prJd. Jd. AprJJ.
Thargdion V. id. Maii.
Scirophorion IV. id. Jun.
Ann. IV.
HccatorabiEon VI. td. Quint.
Metagitnlon VI. id. Sextil.
Bocdromion VII. id. Septembr.
M2ma6Ierion prid. non. Oftob.
Pyanepfion nonis Novembr.
Pofideon prid. non. Decembr.
Gamelion III. non. Januar.
Anthellerion cal. Fcbruar.
Elaphebolion VI. non. Mart.
Munychion prid. cal. April.
Thargelion prid. cal. Maii.
XII. Scirophorion IV. cal. Jun.
O. I.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII,
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
OReateris BtEotia Eudoxi
Ann. III.
Panemus III. id. Quint.
III. id. Sextil.
Alalcomenius IV. id. Septembr.
Damatrius VII. id. O61obr.
Bucatius VI. id. Novembr.
Hermaeus VII. id. Decembr.
Proftaterius VIII. id. Januar.
prid. Non. Febr.
prid. non. Mart.
prid. non. April.
IV. non. Maii.
Hippodttjmius IV. non. Jun.
Intercalaris VI. non. Quint.
Ann. IV.
Panemus cal. Sextil.
III. cal. Septembr.
Alalcomenius III. cal. O£lobr.
Damatrius V. cal. Novembr.
Bucatius V. cal. Decembr.
Hermaeus VII. cal. Januar.
TABULA IX.
Proftaterlus VIII. cal. Febr.
VIII. cal. Mart.
IX. cal. April.
X. cal. Maii.
XI. cal. Junlas.
Hlppodromlus XII. cal. Qulnt.
Ann. V.
Panemus XIII. cal. Sextil.
XV. cal. Septembr.
Alalcomenius XV. cal. Oflobr.
Damatrius XVII. cal. Novembr.
Bucatius XVII. cal. Decembr.
Hermsus XIX. cal. Jan.
Proftaterius idib. Januar.
III. id. Febr.
III. id. Mart.
III. id. April.
V. id. Maii.
Hippodromius V. id. Jim.
Intercalarls VII. Id. Quint.
Ann. VI.
Panemus VI. id. Sextil.
. VIII. id. Septembr.
Alalcomcnius prid. non. 0£lobr.
Damatrius prid. non. Novembr.
Bucatius prjd. non. Decembr.
Hermius IV. non. Januar.
Proftaterius Cal. Fcbruar.
VI. non. Mart.
cal. April.
prid. cal. Maii.
III. cal. Jun.
O. I.
i
Ofleateris Attica
Ann. V.
I. Hecatombffon IV. cal. Quint.
II. Metagitnion VI. cal. Sextil.
11!. Boedromion VII. cal. Septembr.
IV. Mimaaerion VIII. cal. oaobr.
V. Pyanepfion IX. cal. Novembr.
VI. Pofideon primus X. cal. Decemb.
VII. Pofideon fecundus XI. cal. Jan.
VIII. Gamelion XIII. cal. Febr.
IX. Anthefierion XI. cal. Mart.
X. Elaphebolion XIII. cal. April.
XI. Munychion XIII. cal. Maii.
XII. Thargelion XV. cal. Jun.
XIII. Scirophorion XV. cal. Quint.
Ann. VI.
I. Hecatombaeon XVI. cal. Sextil.
II. Metagitnion XVIII. cal. Septemb.
III. Boedromion XVIII. cal. oaobr.
IV. Mamaaerion III. id. Oaobr.
V. Pyanepfion prid. id. Novembr.
VI. Pofideon III. id. Decembr.
VII. Gamellon IV. id. Januar.
VIII. Anthefterion VI. id. Febr.
IX. Elaphebolion VI. id. Mart.
X. Munychion VI. id. Apiil.
XI. Thargelion VIII. id. Maii.
XII. Scirophorion VIII. id. Jun.
Ann. VII.
I. Hecatombion prid. non. Qulnt.
II. Metagltnion prid. non. Sext.
III. Boedromion III. non. Septemb.
IV. Ma?maaerion VI. non. Oftobr.
V. Pyanepfion cal. Novembr.
VI. Pofideon prid. cal. Decembr.
VII. Gamelion III. cal. Januar.
VIII. Anthellerion V. cal. Februar.
IX. Elaphebolion III. cal. Mart.
X. Miinychion V. cal. Aprii.
XI. Thargelion V. cal. Mail .
XII. Scirophorion VII. cal. Jun.
Ann. VIII.
I. Hecatombaron VII. cal. Quint.
II. Metagitnion IX. cal. Sextil.
III. Boedromion X. cal. Septemb.
IV. Ma:maaerion XI. cal. Oflobr.
V. Pyanepfion XII. cal. Novemb.
VI. Pofidcon primus XIII. cal. Dec.
VII. Pofideon fecundus XIV. cal. Jan,
VIII. Gamclion XVI. cal. Februar.
IX. Anthellerion XV. cal. Mart.
X. Elaphebolion XVII. cal. April.
XI. Munychion XVII. cal. Maii.
XII. Thargelion prid. id. Maii,
XIII. Scirophorion idib. Jun.
Ann. I.
I. Hecatombion III. id. Quint.
oaeatetl
Pag. i5tf,
Boeotia Eudoxi
XII. Hippodromius IV. cal. Quint.
Ann. VII.
I. Panemus V. cal. Sextil.
II. VII. cal. Septembr.
III. Alalcomenius VII. cal. Oftobr.
IV. Damatrius IX. cal. Novembr.
V. Bucatius IX. cal. Decembr,
VI. Hermius XI. cal. Januar.
VII. Prollaterius XII. cal. Febr.
VIII. XI. cal. Mart.
IX. XII. cal. April.
X. XIII. cal. Maii.
XI. XIV. cal. Jun.
XII. Hippodromius XV. cal. Quint.
Ann. VIII.
I. Panemus XVI. cal. Sextil.
II. XVIII. cal. Septerabr.
III. Alalcomenius XVIII. cal. Oaobr.
IV. Damatrius III. id. Oaobr.
V. Bucatius prid. id. Noverabr.
VI. Hermaeus III. id. Decembr.
VII. ProIIaterius IV. id. Jan.
O. L VIII. VI. id. Fcbr.
IX. VII. id. Mart.
X. VII. id. April.
XI. nonis Maiis .
XII. Hippodromius nonis Juniis,
XIII. Intercalaris III. non. Quint,
Ann. I.
I. Panemus prid. non. Sextil.
II. IV. non. Septembr.
III. Alalcomenius VI. non. Oaobr.
IV. Damatrius prid. cal. Novembr,
V. Bucatius prid. cal. Decerabr.
VI. Herraius IV. cal. Januar.
VII. Proftaterius V. cal. Febr.
VIII. IV. cal. Mart.
IX. V. cal. Aprif.
X. VI. cal. Maii.
XI. VII. cal. Jun.
XII. Hippodromius VIII. cal. Quint.
Ann. II.
I. Panemus IX. cal. Sext,
II. XI. cal. Septembr,
III. Alalcomenius XI, cal, Oaobr.
IV. Damatrius XIII. cal. Novemb.
V. Bucatius XIII. cal. Decembr.
VI. Hermaeus XV. cal. Januar.
VII. Proftaterius XVI. cal. Febr,
VIII. XV. cal. Mart,
IX. XVI. cal. April,
X. XVII. cal. Maii.
XI. idibus Maiis.
XII. Hippodromius idibus Juniis.
Ann. III.
I. Panemus III. id, Quint.
c
VICESIMATERTIA. "237
tUr. Quare Panemi die XVI. inicium fixit per novilunlum. Talis am-
bitus a VII. Atticas periodi anno exiftit, & Panemus cum Metagitnio-
ne concurrit , Secundus vero menfis quo nomine penes Bceotios eflet , •
Scriptores filent . Sequitur tertius Alalcomenius , quem Plutarchus in A-
riftide cum MjBma£terione parem facit . Idem au£lor quartum Dama.
trium in libro quem de Ifide & Ofiride compofuit, nominat , & Pya-
nepfionem efle Atticis affirmat . Bucatium hieme Boeotiis contingere He-
fychius meminit , & Veterem Lensonem vifum Plutarcho tradit . Qui
{ fi quintum recipimus ) prid. cal. Decembr. fedem habet , & cum De-
cembri ac Pofideone ex aequo ferme decurrit. Lenseonem certe anni tri-
ftiflimum menfem , qualis nobis December , Hefiodus putat . Sextus Her-
ni2us erit , quem Hefychius Bucatio fubiecit , Januario ac Gamelioni par.
IV. cal. Januar. exorditur . V. cal. Febr. Hermso Proftaterium anne-
£\;am , quem Plucarchus Anthefterionl fimilem facit , quo vi^oiyia five
Vinalia aguntur . Ex reliquis unum Hippodromium novi , annique ex-
tremum refervo . Hoc in Leu£lricis campis res Spartana affli^la jacuit ,
auSlore Plutarcho , die Hecatombsonis VI. Septem menfibus, quorum
riomina non extinxit oblivio , cum Attica dieteride collatis , intercala-
rius reftat , quem inhonorum atque Innominatum relinquam , quoufque
ex tua fententia meliora nancifcar .
Digrediamur ad annum Atticum folarem quo ad Metonicum princi-
pium ftatuendum uti oportet. Anno Olympico DCCXLVI. folarem Grse-
cum annum incepifl"e arbitror , quo , profligato A£liaca pugna Anto-
nio , Augufti aufpicia Graecia fecuta eft , folaremque annum amplexa .
Quod ut auftoritate pateat , fcire expedit ex Cenforino annum O-
lympicum MXIV. Auguftanum efle CCLXV. , & biennio ante quani
Augufti annus inchoaretur , ^gyptum in poteftatem ditionemque P.
R. venifle . Propterea praslium A£tiacum , & Augufti vi£loria incidit
in annum Olympicum DCCXLVI. ; a quo fubdu£la 0£leateride At-
tica quantum poteris , duos annos fupereflfe notabis . Anno itaque O-
fleateridis II. quo Hecatombson VI. non. Quint. initium fumit , fo-
laris periodus Atticis cepit . Quire menfes Attici cum noftris hoc mo-
do componuntur.
- I. Hecatomba^on VI. non. Quint. VII. Gamelion cal. Jan.
II. Metagltnion cal. Sextil. VIII. Anthefterion cal. Febr.
III. Bcedromion cal. Septembr. IX. Elaphebolion cal. Mart.
IV. Msma£lerion cal. 0£\obr. X. Munychion cal. April.
V. Pyanepfion cal. Novembr. XI. Thargelion cal. Majis .
VI. Pofideon cal. Decembr. XII. Scirophorion cal. Juniis ■.
Bceotii
238- E P I S T 0 L ^
BcEOtii vero qui ab Atdco fecundo menfe inclpiunt , ex cal. Sextil,
ducere annum inftituere . Ex quo Attici menfes & Bcotii in Plucar-
cho ita ordinantur , & cum folari anno noftro progrediuntur :
I. Hecatombaron .
II. Meta"itnion.
III. Boedromion.
IV. Msemaclerion .
V. Pyanepfion .
VI. Pofideon .
VII. Gamelion.
VIII. Anthcfierion.
IX. Elaphebolion .
X. Munychion.
XI. Thargelion.
XII. Scirophorion ^
Quln etiam Atilcos menfes
ideo
HecatombsEon cal. Sext.
Metagitnion cal. Sept.
Boedromion cal. Oct.
Mjemafterion cal. Nov^
Pyancpfion cal. Dec.
Pofideon cal. Jan.
XII.
Hippodromius
I.
Panemus ,
II.
III.
Alalcomenius ,
IV.
Damatrius .
V.
Bucatius.
VI.
Hermaeus .
VII.
Proftaterius .
VIII.
IX,
X.
XI.
ad pa
trium inftitutun
Gamelion cal, Febr,
Anthefterion cal. Mirt.
Elaphebolion cal. April.
Munychion cal. Maji .
Tharoelion cal. Tun.
O
Scirophorion cal. Quint.
Propter quod Plutarchus in Poblicola idus Septembres ad dimidiatum
ferme Metaaitnionem refert ,• & in Pompejo Januarium cum Pofidso.
ne comparat ; in Sylla autem Martium cum Anthefterione . Appianus
quoque Alexandrinus interfeflum C. Julium Casfarem ait iy «(jiipaus tus
x«xia-i tiS^ols Ma/;Ti'<i«£ h!viiTM^wv®' uciKis-ec y.{(Tv , Necnon Ulpianus , de-'
quo ex Demofthene fcribendi caufam habui , dum Mxmaclerionem hi^
bernum menfem appellat , ex Boeotia regula cum Novembri conjun-'
git , Diodori eciam Siculi illa ad te milTa , «Va >«/> (inyoi o/ xa\«V»;
K$itt'a2ot (ieU[jiax.TiiQ/i(iycc , Tay ivm Toy xecm tLu «{.v.toy etTipay liS^iyct poe»
ffi" ifoc^tu (iix&' '^'i^ irpoTiis ^ijKttxijs ' toJ fi TloaHS^iiSyi ft«Pc-'- ^^^^iftf ,
anno Bceotio folari accipienda videntur . Equidem Plinium ad hunc lo-
cum refpexifle credo , qui lib. II, tradit : In Arabia NovembrL men-
fe prima vigHia Scptcntrionem eflic occuhum : fecunda apparere . Me-
lonicum quoque ambitum , qui iyytaS'i-/i^iTiieff vocatur , idem auftor Dio»
dorus
TABULA X.
f^S- I3S
o.i.
O.I.
Ef^f^weutTtf^if Metonica I.
Ann. I.
Hecatombion III. id. Qulnt.
Ann. n.
Hecatombzon V. non. Quint.
Ann. III. iniercalaris .
Hecatombxon X. cal. Quint,
Ann. IV.
Hecatombaon V- id. Quint.
Ann. V. intercaJaris
Hecatombzon prJd. caJ. QiiinE.
Ann. VI.
Hccatombxon XV. cal. Sextil.
Ann. Vn.
Hecatombxon VIII. id. Qulnt.
Ann. VIII. intercaiaris
Hecatombzon V. cal. Quintil.
Ann. IX.
Hecacombson idibus Quintil.
Ann. X.
Hecatombaeon IV. non. Qulniil.
Ann. XI. intcrcalans
Hecatombaon VIII. cal. Quincil.
Ann. XII.
O. 1. Hecatombson III. id. Quint.
Ann. XIII. intercalaris
Hecatombzon cal. Quint.
Ann. XIV.
Hecatombxon XIII. ca!. Sextil.
Ann. XV.
Hccatombion VIl. id. Qulnt.
Ann. XVI. intercalaris
v).l. Hecatombaion III. cal. Quini.
Ann. XVII.
Hecaiombson XVI. cal. Sextil.
Ann. XVIII.
Hecatombxon prid. non. Quint.
Ann. XIX. intcrcalaris
Hccatomb^on VII. cal, Quint.
'E.tttccStKaitTiipit Metonica II,
Ann. I.
Hecatombffion pnd. id, Quint.
Ann. II.
Hecatombaron V. non. Quinc.
Ann. III. intcrcalaris
Hccatombzon X. cal. Quini.
Ann. IV.
HecatombKon VI. id. Quint.
Ann. V.
Hecatombxon prid. cal. Quint.
Ann. VI.
Hccatombaeon XV. cal. Scxtil.
Ann. VII.
Hccatombion VIII. id. Quint.
Ann. VIII. intercalaris
Hecatombion V. cal. Qiiint.
Ann. IX.
Hccatomba:on XVII. cal. Sextil.
Ann. X.
Hccaiombson IV. non. Qulnt.
Ann. XI. inrercalaris
Hecatombion VIII. cal. Quint.
Ann. XII.
Hecatombaeon III. id. Quint.
Ann. XIII. intercalaris
Hccaiombion VI. non. Quint.
Ann. XIV.
Hecatombzon XIII. cal. Sextil.
Ann. XV.
Hecatombzon VII. id. Quint.
Ann. XVI. Iniercalaris
Hecatombzon III. cal. Quint,
Ann. XVII.
Hecatombaon XVI. cal. Sextil.
Ann. XVIII.
Hecaiombion prid. non. Quintil.
Ann. XIX, intercalaris
Hecatombaon VII. cal. Quiniil.
O.I.
O.I.
O. I.
O.I.
O.I.
O.I.
O.I.
O.I.
O I.
O.L
O.I.
O.I.
O. I.
O.I.
O.L
E"i«J"f>c«iT»f(r Mctonica I!
Ann. I.
Hecatombzon prid. id. Quint.
Ann. II.
Hecatombafon IV. non. Quint
Ann. III. intercalaris
Hccatombaron X. cal. Quint.
Ann. IV.
Hecatombzon V. id. Quint.
Ann. V. intercalaris
Hccatombaeon prid, cal. Quini.
Ann. VI.
Hecatombaeon XIV. cal. Sextil.
Ann. VII.
Hecatombaon nonis Quiniil.
Ann, VIII. intercaiaris
Hecaiombxon V. cal. Quini.
Ann. IX,
Hecatomba^on XVII- cal. Sextli
Ann. X.
Hecatombaion III. non. Quin
Ann. XI. inieicalaris
HccatombaEon VIIII- cal. Quint.
Ann. XII,
Hecatomb^oii IV. id, Qjiint.
Ann- XIII. intercalaris
Hecatombxon cal. Quint.
Ann. XIV.
HecatombKon XIII, cal. Scxt,
Ann. XV.
Hecatombason VI. Id. Quinc.
Ann. XVI, intercil.
HccatombaEOn IV, cal, Quincil.
Ann. XVII.
Hccatombson XVI. cal. Scxtil.
Ann. XVIII.
Hccatomba:on non. QLiintil.
Ann. XIX. intercalaris
Hecatombaon VII. cal. Q^ilni.
'^yn»tir.tti(rnpii Mctonica IV.
Ann. I.
Hecaiombzon prid. id. Quint.
Ann. II.
HecaiombKon V. non. Quini.
Ann. III. inicrcalaris
Hecatombron IX. cal. Quint.
Ann. IV.
Hecatombxon V. id. Quint.
Ann. V. intercalaris
Hecatombion prid. cal. Quint.
Ann. VI.
Hecaiombson XIV. cai. Quint.
Ann. VII.
Hecatombxon VIII, id. Quint.
Ann, VIII. intcrcalaris
Hecatombxon V. cal. Quint.
Ann, IX.
Hccatombion XVII. cal. SextiJ,
Ann. X.
Hecatombajon III. non, Quint.
Ann. XI- inici-tul-iris
Hccatcmbxon VIII. cal- Quint.
Ann. XII.
Hecatombaeon IV. id, Quinc.
Ann. XIII, intercalaris
Hecaiombion VI. non. Quint.
Ann. XIV.
Hecatombxon XII. cal. Sext.
Ann. XV.
Hccaiombson VI. id. Quint.
Ann. XVI. intercalaris
Hecatombaron IV. cal. Quint.
Ann. XVII,
Hccatombson XVI. cal. Scxtil.
Ann. XVIII.
Hecatombxon non. Quint.
Ann, XIX. intercalaris
Hec3tomba!on VI. cal, Quint,
"^YttxSty^iTnp.ii Metonica V.
Ann, I.
Hecaiombion Prld. iti* Quint.
TABULA X.
'ag. 139.
^i/nafMcuiTititU Metonica I.
Ann. I,
Hecatombaeon III. id. Quint.
Ann. II.
Hecatombajon V. non. Quint.
Ann. III. intercalaris .
Hecatombaeon X. cal. Quinc.
^ Ann. IV.
^* ■»•• Hecatombason V. id. Quint.
Ann. V. intercalaris
Hecatombaeon prid. cal. Quint.
Ann. VI.
Hccatombaeon XV. cal. Sextil.
Ann. VII.
Hecatombaeon VIII, id. Quint.
Ann. VIII. intercalaris
O, 1, Hecatombaeon V. cal. Quiniil.
Ann. IX.
uint.
Hecatomba:on VIII. cal. Q_l
Ann. XII.
Hccatomba:on III. ij. q^^-^^
O. I. rr ^""- ^"I- i^tercalaris
Hccatombson VI. non. Quint.
Ann. XIV
Hecatombson XIII. cal. Sextil.
Ann. XV.
Hecatombson VII. id. Quinc;
Ann. XVI. intercalaris
Hecatombson III. cal. Quint.
Q T Ann. XVII.
^- -l. Hecatombaon XVI. cal. Sextil.
Ann. XVIII.
Hecatomb^on prid. non. Quintil.
Ann. XIX. intercalaris
Hccatombaeon VII. cal. QuintiJ.
"E^vittSixiuiTiipii Metonica III.
Ann. I.
Hecatombzon prid. id. Quint.
Ann. II.
O, I. Hecatomba:on IV. non. Quint.
Ann. III. intercalaris
Hec3tomba:on X. cal. Quint.
Ann. IV.
HecatombsEon V. id. Quint.
Ann. V. intercalaris
Hecatombaeon prid. cal. Quint.
Ann. VI.
O. I. Hecatombaeon XIV. cal. Sextil,
Ann. VII.
Hecatombaeon nonis Quintil.
Ann. VIII. intercalaris
Hecatombxon V. cal. Quint.
Ann. IX.
TT — ,„.„k~nr. XVII. cal, Sexti!.
C\ J u ^'■' ^ntercaJaris
v^. i. Hecatombion VIII. cal. Quint.
Ann. XII.
Hecatombaon IV. id. Quint.
Ann, XIII. intercalaris
Hecatombson VI. non. Quint.
Ann. XIV,
Hccatombaon XII, cal. Sext.
r\ T Ann. XV.
^- -l. Hccatombion VI. id. Quint.
Ann. XVI. intercalaris
Hccatombxon IV. cal. Quinc.
Ann. XVII.
Hecatombaon XVI. cal. Sexril.
Ann. XVIII.
Hecatombxon non. Quint.
Q |- Ann, XIX, incercalarls
^» -l. Hecatombxon VI. cal, Quinr.
E.'n«<rix.«/cr„,:,v Metomca V.
Ann, I,
Hccatombxon Prid. id. Quint.
VICBSIMATERTIA. 259
dorus fcribit die Scirophorionis XIII. hoc eft III. id. QLiint. fuifle in-
choatum . Ais ne III. id. Qiiint. ? Sane : tantus crgo ftupor ac veter-
nus folertiffims civitatis non oculos modo, fed etiam animum mentem-
que perflrinxerat , & tenebris penitus ohduxerat , ut novilunium age-
rent , luna pleno ierme orbe ipfis objecla , & quarto ab interJunio
xlie pleniluniam haberent ? Jam vero quid caufs erat qua Meto dies
XVIII. anno eximeret , & fuperiora annorum fpatia imperfe£la relin-
queret ? Quid aliud dicendum , fi de anno lunari locutum Diodorum
interprctemur ? Quare longe fecus de hac hlftoria fentio , ac commu-
iiis hominum opinio fert . Ad annum profe£to folarem , qui tunc pri-
mum apud Graecos vigere ceperat , & ad popularem luse gentis ac Bceo«
tiorum confuetuclinem vetera Diodorus adjungit , & cum Quintili no«
ftro Scirophorionem ex jequo componit . Itaque III. id. Quint. anti-
quo Athenienfium principio Ivletonica periodus initmm ducit . Verum
quoniam magni momenti eft hic locus , & diligentiorem indaginem re-
quirit , ipfum non prius dimittam quam ex hlftoria confirmem . Meto
igitur Athenienfis , ut Ocieateridis inconnantiam tolleret , qua utentes
GrKci unum vel alterum diem addere aut demere folebant ( quod in
IV. Verrim M. Tullius nos docet ) quo propius Lunae ratio. ad folis
motum accederet, annorum XIX. circuitum edixlt , qui pofl: dies LXIir.
diem unum de mente eximit, feptieique intercalando annis nempe III.,
V., VIIL, XI., XIII., XVL, XIX. redintegratur , Qua reguk men-
fibus plenis CXXV. inftruitur , cavis CX. Hunc annr» Nabonaflari
CCCXVII. , five Olymplco CCCXLV. inceplfle Ptolenixus often-
dit , ut in appofita Metonici ambitus tabula deinceps tecum perpen-
cam.
Anno Nabonafl"ari CCCLXVI. five Olympico CCCXCIV. , ut pe- Tab. X.
nes Ptolemxum extat , Phenoftrato Athenarum prstore , menfe Pofi-
deone , Thoth die XXVI. hora noftis XI. -'- cum fol Sagittarii
partes XXVIII. ^' obtineret , defeclt luna . Initium duxit eo anno
Thoth V. cal. Deccmbr. qui die XXVI. XI. cal. Jan. attingebat, quo
tempore luna , interpofita terra , obfcurata eft . Nullus dubito quin tibi
conftet , anno Metonico , qui tunc maxime Infignis apud Gracos vi-
gebat , habltam efle obfervationem ; annis enim utitur Ptolemasus , quo-
rum modus certus & definltus erat , qualis Chaldaicus , ^gyptius ,
.Metonicus , Callipplcus , pofthablta lunari otteateride , in qua menfes
modo contrahi , modo produci folebant . Si igitur annus magnus Me-
tonlcus originem trahit anno Olympico CCCLXV. , ut conftituimus,
annus deliquii liuiaris CCCXCIV. , periodi Metonica tertiaj duodeci-
mus
240 E P 1 S T 0 L A
nius habetur ; quo Hecatombaeon , ut in tabula patet , IV. Id. Qulnt.
cxorditur . Hujus autem anni menfes ita decurrunt :
I. Hecatombacon IV. id. Quint. VII. Gamelion VIII. id, Jan.
II. Metagicnion III. id. Sext, VIII. Antheftcrion prid. non. Febr.
III. Boedromion V. id. Sept. IX. Elaphebolion III. non. Mart.
IV. Mamaaerion VII. id. Oa. X. Munychion III. non. Apr.
V. Pyanepfion VI. id. Nov. XI. Thargelion V, non. Maji .
VI. Pofideon VII. id. Decembr. XII. Scirophorion cal. Jun.
Pofideon igitur exorfus VII. id. Decembr. die XVI. ad XI. cal. Ja.
nuar. pertinet , quo per plenilunium luna terrae umbram fubivit . Eo-
dem anno , menfe Scirophorione , Phamenoth apud ^gyptios menfis
feptimi die XXIV. hora no£lis XII. , fole Geminorum partes XXI.
^■^^ obtinente , alterum lunz deliquium narratur . Phamenoth incidit
in a. d. IX, cal, Jun. & die XXIV. cum XVI, cal. Quint. convenit ,
& cum Scirophorionis die XVI., lunaeque dcfe6lum defignat,
Anno quoque infequente , Evandro Athenis praetore , menfe Pofi.
deone primo , Thoth die XVI, dum fol Sagittarii partes XVII -|p per-
luftraret , tertio luna defecit , hora no£lis tertia exa£la , Defe£lus con-
tigit IV. id. Decembr. die Pofideonis XV. Hic annus menfes digerit
hoc modo.*
I. Hecatombaeon cal. Quintll.
II. Metagitnion prid. cal. Sextil.
III. Boedromion IV. cal. Septembr.
IV. M2ma£terion V. cal. 0£lob.
V. Pyanepfion VI. cal, Novembr,
VI. Pofideon primus VI. cal. Decembr.
Quod igitur Metonlcae perlodo princlplum dedimus , hiftorla confir-
uiai . De eodem tamen Feftum Avlenum canentem audire juvabit:
Sed primava Meton exordia Jtmpjit ab amio ,
Torreret rutilo ctim Phaebus fidere C.tucrum ,
Cingula cim veheret pelagus procul Oriottis y
Et citm caertdeus flagraret Siritis ardor.
Quibus Zonae Orlonis occafum , & Canis exortum , extra quos fi-
nes Metonicus circuitus non vagatur , compleftitur vates ; nam an-
nus III. qui omnes longiffime antecedlt , X. cal. Qiiint. exiftit , po-
ftridie Ovidio
Zona latet tua nunc , & cras fortajfe latfbit,
At
VICESIMATERTIA. 24X
At XII. cal. Sextil. Metoni Canis exoritur ; quem annus non tran-
filit ; quippe XIV. qui ceteros extra fc relinquit , vel pridie vel eo-
dem die finitur . Hsec itaque extrema ; prima Cancer.
Diu Athenis hic annus floruit , quoufque Callippus vitii coarguit ,
deprendens quotannis folis curfum per cundem tranfcurri diei £-^xvT '■> ideo-
que , ut in tabula defignatur , II. Metonicus ambitus in a. d. prid. id.
Quintil. evagatur . Itaque Callippus , ut diei particulam eximeret ,
quatuor ivy(itS'ixeuiTve/.S'as in unum conipofuit , dicfque fubducendos non
peraais fingulis LXIII. fed poft dics LXII. -^{i-~- ftatuit. Ita exiftit an-
nus magnus qui ab inventore Callippicus appellatur, annos LXXVI. , & in-
tercalares menfes XXVIII. complexus. In quo fane nihil a Metonico alie-
num invenies , nifi diem qui per IV. Metonicos circuitus folis menfuram
excedebat , exemptum . Nunc animadvertendum eft , quale mihi de hoc
anno judicium federit . Sed prius quo anno Metonico ceperit enuclee-
mus . Nabonaflari annum CCCCLIV. prodiit Ptolemiaeus fuifle prlmje Cal-
lipicae periodi annum XXXVI. j- ideo exordium duxit anno CCCCXIX. ,
five Olympiadis CXII. anno III. Quare a Metonico principio interce-
dunt anni CII. qui periodos V. conficiunt cum annis VII. Propter quod
anno Metonici ambitus fexti o£I:avo Callipicus annus exorditur IV. cal*
Julias . Periodus enim fecunda die recedit a prima ; ideo fexta a quin-
ta per alium diem . Ineunte igitur fexto Metonico ambitu ex a. d. id.
Quintil. oflavus menfis IV. cal. Quint. inchoatur. Satifne hsec probas ?
Non arbitror te in diverfum rapi ; nam hiftorias afFeram , quibus in
eandem fententiam negantem cogam. Non fum tamen nefcius quantum
negotii fufcipiam , qui anni initium (id enim fi ex voto nobls cederet ,
maximum commodum , fummamque utilitatem necnon eximium ufum
in rem noftram afferret ) longe fecus ac ab aliis prseftitum eft , coner
in anno noftro definire . Verumtamen veritas ipfa manum mihi injiciet ,
atque errantem in re£I;am viam adducet . Veteres itaque memorias per-
volvamus , quarum au£loritate confirmanda funt omnia , aut everten-
da . Anno , ut fcribic Ptolemaus , Nabonaflari CCCCLIV. , & XXXVL
prims Callippics periodi anno , exaao Pofideonis die XXIII. , Paophi
menfis die XVI. , hora no6lis X. incipiente , fole autem Sagittarii par-
tes XXVI. perluftrante , lunam boreali cornu ftells qux in Neps fron-
te magis ad Septemtrionem vergit , proximam Timocharis vidit , &
ipfam tanquam tangentem . Cum ^gyptius annus initium capiat ex no-
ms Novembris , Paophi fecundus menfis cum nonis Decemb. principio
convenit , & dies Paophi XVI. finitur XII. cal. Januar. XIII. igitur
cal. eafdem dies Pofideonis XXIV. ( XXIII. jam abfoluto hora diurna
H h XII.
Pag. 141 TABULA XL
Annus Magnus Callipplcus Atucus.
Ann. I, incerc.
Hecatombzon IV. cal. Quint.
Ann. 11.
Jt 1* Hecatorabion XVI. cal. Sext.
Ann. III.
Hecatombjcon Prid. non. Qiiiat.
Ann. IV. intcrc.
Hecatombzon VII. cal. Quinc. Q^ J
Ann. V.
Hecatombaeon Pnd. id. Quint.
Ann. VI.
*• ■*■• Hecaiombzon V. non. Quint.
Ann. VII. interc.
Hecatombion X. ca!. Jun.
Ann. VIII.
Hecatombzon V. id. Quint. \J. 1.
Ann. IX. interc.
HecatombEon Prid. cai. Qulnt.
Ann. X.
pO. I. HecatombjEon XIV. cal. Sext.
Ann. XI.
Hecatombaeon non. Quint.
Ann. XII. inierc.
HecaLombgeon V. cal. Quint. O. I,
Ann. XIII.
Hecatombson XVII. cal. Sext.
Ann. XIV.
|0. I. Hecatombaon III. non. Qii^int.
Ann. XV. interc.
Hecatombxon IX, cal. Quint.
Ann. XVI.
Hecaiombaon IV. id. Quint. O. I.
Ann. XVII.
Hecaiombion VI. non. Qiiinr.
Ann. XVIII. inieic.
O, !• Hecatombaion XI. cal. Quint.
Ann. XIX.
Hecacombion VII. id. Quint.
Ann. XX. interc.
Hecatombffon IV. cal. Qi^int. vJ. !•
Ann. XXI.
Hecatombxon XVI. cai. Sext.
Ann. XXII.
O. I. HecatombKon nonis Q^int.
Ann. XXIII. inierc.
Hccatomba:on VII. ca). Quint.
Acn. XXIV.
Hecaiombacon Prid. id. Quini. O, 1.
Ann. XXV.
HecatombKon V. non. Quint.
Ann. XXVI. interc.
"• ■•• Hecatombaon IX. cal. Qiiint.
Ann. XXVII.
Hccatombion VI. id. Quinc,
Ann. XXVIII.
HccatombEon Prid. cal. Quint. C/, 1,
Ann. XXIX. interc.
Hecatombxon XIII. cal. Quint.
Ann. XXX.
O, I. Hecatombion VIII. id. Qulm.
Ann. XXXI. incerc.
Hccacombson V. cal. Quini.
Ann. XXXII.
Hecatombion id. Quint. v, 1,
Ann. XXXIII.
Hecatombson III. non, Quint.
Ann. XXXIV. interc.
,0, I, Hccatombzon VIII. ca). Quint.
Ann. XXXV.
Hecatombion IV. id. Quint,
Ann. XXXVI,
HccatombEon cal. Quint. O, I.
Ann. XXXVII. inierc.
Hecatombaon XI. cal. Quint.
Ann. XXXVIII.
O. I, Hfcatombion VI. i<L Quint.
Ann. XXXIX. iBtO-c.
Hecaiombwn IV. cal. Quim.
Ann. XL.
Hecatombaon XVI. cal. Scxt.
Ann. XLI.
Hecatombafon Prid. non. Quint.
Ann. XLII. imerc.
Hecatombion VI. cal. Quint.
Ann. XLIII.
HccatorabsEon Prid. id. Quinc.
Ann. XLIV.
Hecatombxon V. non. Quint.
Ann. XLV. inierc,
Hecatombzon X. cal. Quint.
Ann. XLVI.
Hecatombaeon V. id. Quint.
Ann. XLVIL
Hecaiombacon Prid. cal. Quint.
Ann. XLVIII. inierc.
Hecatombion XIII. cal. Quint.
Ann. XLIX.
Hecatombaon VIII. id. Quinc.
Ann. L. interc.
Hecacombion V. caj. Quint.
Ann. LL
Hccacombaon Idib. Quint.
Ann. LII.
Hecatomba;on III. non. Quinc.
Ann. LIII. inierc.
Hecatombson Vlll. cal. Quint.
.'Vnn. LIV.
Hccacorabajon III. jd. Quint.
Ann. LV.
Hecatombxon cal. Quinc.
Ann. LVI, incerc.
Hecatombaeon XI. cal. Quint.
Ann. LVII.
Hecacomb^on VI. id. Quint.
Ann. LVIIl. interc.
Hecatombaron III, cal. Quim.
Ann. LIX.
Hecatombzon Prid. id. Quint.
Ann. LX.
Hecatombaion Prid. non. Quint.
Ann, LXI. imerc.
Hecatombion VI. cal. Quinc.
Ann. LXH.
Hccacombseon Prid. id. Quinc.
Ann. LXIII.
Hecacombson V. non. Qulnt.
Ann. LXIV. imerc.
Hccatombxon X. cai. Quint.
Ann. LXV.
Hecatombaeon V. id. Quint.
Ann. LXVI.
Hccatorabioo cal. Quint.
Ann. LXVII. intcrc.
Hscatombaon XIII. cal. Quint.
Ann. LXVIII.
Hecatorabson VIII. id. Quinc,
Ann. LXIX. inccrc.
Hecatombzon V. cal. Quim.
Ann. LXX.
Hecatombajon XVII. cal. Scxi.
Ann. LXXI.
Hccacombxon III. non. Quim.
Ann. LXXIL imerc.
Hecatombaeon VIII. cal. Quint.
Ann. LXXIII.
Hecatombzon III. id. Quint.
Ann. LXXIV.
Hecaiombaon VI. non. Quinc.
Ann. LXXV. imerc.
Hecatombaon XI. cal. Quinc.
Ann. LXXVI.
Hccatombaon VI. id. Qyini.
VICESIMATERTIA. 243
Propterea , Thoth initiura lumente IV. non. Novcmf)r. VI. id. ejuf-
dem dies VII. fiunt , a quo ad id. 0£lobr. dies Pyanepfionis XXV.
( tricenos enira dies gerit eo anno Pyanepfion ) colliguntur . His an-
nus quem ex Callippo adumbravimus , non adverfatur.
Utrum tamen Callippi inventum ad Metonis inftitutum patriofque
menfes traduxerint Attici , quod anni intercalarii initium Metonis at-
que Euflemonis folftitio proximura , pra:terea in dieteride , tetraeteri-
de , & o6leateride ufurpatura indicium facit : an Atticis temporibus
qux jara Athenis ceperant morari , fubveniens Callippus emendationis
auSlor Athenienfibus e.vtitcrit , injudicatum relinquo . Quifquis profe6lo
novuni annorum contextum intercalario anno IV. cal. Quint. Atticis
indixit , Metonico anno fuppetias eundem tulifie fateberis . Etenim quid
caufx fucrat , ex qua per dies XV. a Metonis exordio , & a veteri
anni ftatione recederet , infuper menfe intercalario adje£lo ? An Callip-
picus ambitus quem appofui , quemque hiftoria approbat , Metonico
non ita anneclitur , ut Athenienfmm gratia conflitutus non videatur ?
Sed qua de re lectus anntis, qui ocleateridis Bceoiia; principium dabat ?
Annus enira periodi MetonicjE fextse oftavus Attics Ofleateridis iepti-
mus invenitur ; ideo Boeotije primus . Infuper ex qua gente traditur
Callippus ? Cyzicena . Igitur Milefms . At Thales , Anaximander, De-
mocritus, qui Bceotiani aftrorum difciplinam illuftrarunt , nonne Mile-
fii ? Quid erat cur Callippus magis de Attico anno , quam de fuo la-
boraret .'' Bceotiis fuccurrendum erat , fi oSleateris improbabatur . Qua-
propter annorum circuitum , qui Callippicus infcribitur , Atticlfque menfi-
bus exornatur , etfi ad Callippum referam , a Callippo tamen Atlienien-
Cbus traditum non probo . Hsc Sc fimilia conie£lanti fuccurrunt , quse
veri fpecie nos detinent , & a receptis opinionibus revocant . Atque
utinam tam facile effet vera ftatuere , quam infirmare dubia . Quod
mihi de Callippi inflituto propter Boeotiura annum obverfatur animo ,
tanti effe non judico , ut ad te tam informe mittam . Cxterum utriuf-
que periodi ufum ad populura non revoco : fed paucis , idefl fapienti-
bus refervo . Nunquara enim in animum induxi ut crederem , in vige-
Cmum , aut feptuagefmium feptimura annum temporura rationem , &
folis lunsque vices dilatas fuiffe ab Athenienfibus , quibus ex oraculo
dies & menfes cura luna componere , annum autera ad folem referre
fancitum erat . Neque temere conjectans hsc ad te inflituo . M. Tul-
]ii aucloritate ducor fcribentis in IV. Verrina ( quem locum modo ti-
bi perffrinxi ) confuevifTe Siculos czterofque Gvzcos propter lunae
folifque curfum diem unum addere vel demere menfibus , aut ad
H h 2 fum-
544 'EPISTOLA
fummum biduum. Quod ambitus Metonicus , vcl Callippicus refpuunt.
De Athenienfium annis quse minus dubia & obfcura inveniebam ,
hsc conje6\abam ,. ut certiora , & clariora a te haberem . Quos qui-
dem lummatim percucurri ; quod hoc nomine ingentia volumina cir-
cumferuntur , ex quibus fiquid plenius ac perfe£lius tibi oellit animus,
omnia inveftigare , cognofcere , & perfpicere poteris . Nos ab aliis non
tentata inquirenda, atque ordinanda exiftimavimus . Tu ad omnia pro tua
diJigentia refcribas , velim . Sed in primis da mihi operam ut valeas .
D. Patavio Prid. id. Novembr. CID IDCC XXXIII.
EPISTOLA XXIV.
De antiqmjfmo amio folari quo Grdcl Latinique
ufi funty f^ adhuc utimur .
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
AB hora fecunda in fextam hcri tuas literas per tabellarios expefla-
bam , quibus de noftris nugis quid fentires , ccrtior fierem . Cum
jam , confe£lo meridie , fpes languefceret , nunciatum eft Cafparum fer-
vum tuum adveniflTe. Eodem temporc ipfc Cafparus ad me ingreditur,
&. interroganti mihi , qui itineris caufam ignorabam , animique pende*
bam , num quid novi ? an omnia recle , tuos codiciilos , & libros quos
tabelJariis committere nolueras, tradidit, teque optime valere refpondit.
Quo accepto , & compofito aninio , ipfum ad fc curandum dimifi . To-
tum deinde me ad tuas literas dedi . Pro Jupiter, quantum me ab in-
fimis ufque unguiculis exhilarafti, gaudioque perfudifti , omnia qux ad
te fcripferam , ex fententia tibi cecidifle fignificans! Nani illud etiam,
de quo querebaris , me fcilicct tecum nimis prefie & concifc agere ,
quafi Amphi£lyoni ciiidam fcriberem , aut Jonii confilii modcracori , ita
intelligebam , qui plura expetit , illum faftidio non affici ; eoque mihi
magis fubblandiebar . Sed tamen bono animo elto: nondum ovum quod
in ludis Circenfibus finem noviflimis quadrigis imponit , iublatum eft .
Plura reftant, quod tu minime ignoras , cum tot libros mittis; ex qui-
bus fiquid uluvenerit , non prartermiitam . Nunc intclliges me de te fem-
per cogitare , tuaquc mandata in oculis gerere , cum novi argumenti e-
pifto-
V I C E S I M A Q_U A R T A. 245
plftolam mittatn . Nam vetera monumenta XVII. cal. Decembr. quo
Ludi Plebeii quondam committi folebant , pervolventi cum tabula Fulvii
Urfmi, quam tibi cum de anno Chaldaico folari fcribebam , miferam ,
iterum fub oculos caderet , tentavi quandam anni formam ex eadem
flatuere , qua ad Graecos ChaIda;ofque annos illuftrandos uti pofTem .
Quare cum a vere quod ex XIII. cal. Febr. in illa inchoatur, initium
caperem , ne ad fuperiora contra aliorum confuetudinem longius Aqua-
rii fipnum promitteretur , id ipfum a verno principio derivavi . Dein-
ceps, reliquis lignis hoc ordine digeftis, videbam xftatem in prima Tau-
ri parte oriri XI. cal. Majas .• autumnum in prima Leonis IX. cal.
Auguft. hiemem denique in prima Scorpionis X. caL Novembr. A qui-
bus quoniam monumentum non diflentiebat , cardines item in primis fi-
gnorum partibus collocabam , ut squinoftium vernum in Ariete exifte-
ret ex a. d. XII. cal. April. folftitium in Cancro ex a. d. IX. cal.
Quint. alterumque xquinoflium in Libra ex a. d. IX. cal. O6lobr. bru-
ma demum in Capricorno ex a. d. XII. cal. Januar. Tum cepi mecum
ipfe cogitare , fiquid ex veteribus fcriptoribus memoriK fuccurreret , quod
cum tabella collatum meditationes noftras comprobaret . Forte fortuna
Quintiliorum , qui miferis temporibus nati in Commodum Caefarem in-
ciderunr , a quo interfe6li funt , fubiit recordatio . Liber Cafliani Bafli ex
pluribus au6tonbus nullo dele£lu congeftus ac confarcinatus ftabat ante
oculos , quo Caflianus ut multa ad rem rufticam , ita nonnulla ad hanc
qusftionem attinentia a Quintiliis aliifque Grxce exfcripta concluferat .
Quid plura.'' Libro continuo manum admoveo : perlego qua: vifa funt .
Confero. Appofica multa invenio, eaque prscipua . Nunc quod exerci-
tationis nomine fum meditatus, tecum communicabo; nam ( nlfi maxi-
me fallor ) veram anni Chaldaici folaris tabulam , quo Grsci ac Latini
ufi funt, quique nobis in quotidianum ufuni adhuc viget, nafti fumus.
Primum de iis fcribam quae integra videntur ; a certioribus enim eft
incipiendum , quorum ope de dubiis & vitiatis certum confilium capere
poflimus . Canem , fole primam Leonis partem ingrediente , oriri quis
non dixit prxfertim Latinus ? Ergo Quintiliis nafcetur hoc aftrum IX.
cal. Auouft. ubi Urfini Tabula autumni initium dcnotat . Euge : conve-
r.iunt : th %S' t» inxia xvav £&©- iirtTiAn . Poft biduum exortus etefia:
VII. cal. Aug. incipere debent. En, incipiunt : tw xr' r» i«xi's irila-tcu
ap'/o''T'" "^vHv . Prodit Latinis & Chaldxis folftitiali die Orion : prodit
& Quintiliis IX. cal. Jul. ubi folftitium in tabula fiximus .• tij %y' rS
ixyiK Qipim dp-xtroi iwtriAeiv . Qiid .'' Etiam folftitium in eandem diem
concurrere oftcndam , fi re£la intelligentia qus de trituratione Quin-
tilit
246 EPISTOL^
tllii lcribunt , interpretemur : «Vo riis irpi 5' x-jtwv^cov ixyioy dM^tT&s .
Etenim confe6lo folfliiio , triturandum Triticum ColumelJa & Plinius
iradunt. Ex his, de quibus non dubium judicium nobis procedit, de re-
liquis vcl a Cafliano omiflis , vel partim intcrpretum , partim fcripto-
rum indiligentia diflimilibus, conje£luram facere poflumus, cum anno fi
principia, &: membra prima refpondeant , cstcra in unum corpus faciii
negotio redigantur. Ideoque a IblRitio pcr dies XCIV. ad aequinoclium
vernum recurrimus in a. d. XII. cal. April. fole primam partem Arie-
tis adeunte . Quare non incorrupta opinor qua: de hoc sequinoftio ex
QluntlhlS afteruntur: annipirax St dTro dfxripis tTirwKiis iiTis eri 'Trfi tiij-
aoi fuv xa\ay^i>y ^Accpricoy , tat iaptviit iaimipicts fiTts iri irpi •&' Y.uh.a.vid»
dnrpiKiu:' . Facile quippe erratum praefertim olcitanter fcribentibus ex »/3'
in S'. Qiia; quo libcntius mihi des & concedas, accipe de eodem ar£lu-
ri exortu quam diflimilia eodem loco repetantur : a^rrdpiTcu ( to Kinv )
aVo icnii/.(pias (jt.i^wirapiyrn ias oipx.T>ip>t i^mnoXiis , "itis i~i irpi fiiis vovoiv ioC'
vxctpin . Pridie non. Januarii Caefari Ovidioque Delphinus exoritur •• at
Quintiliis , ut , de horum fententia alio loco refcrt Caflianus , t» vx(ie.
vifc tS iaviiapiis AiKipis iirtTiA» . Quid tibi de librariis ? Nonne facilius
de 1/5' in <&' delabuntur, quam ex Asxpi;®' in dpx.Tiipii , aut in /i/i«> ya-
ruif ex ysfiivia? Neque te Ar£luri exortus moretur , quem liber I. fua
Jn fede oflendit : tii xr' ri tf^pnapiis dfxTip& iavipt& iirtTiAH . Venio
ad alterum a:quino£lium quod dies XCII. a folflitio in prima Libr»
parte peragitur IX. cal. o£lobr. Quod d-jo nls irpo irivri KaKavSciv oxTa.
^piuv ^ip^oy ciTfipav indicare videtur • quippe Lupinum ierere matura
fatione pofl: autumni asquino£lium CoIumclJa & Florentinus docent . I»
gitur vitium irivTi five i pro )/' ; quia IX. cal. 0£lobr. a:quino£lium ,
& Vlll. cal. eafdem Lupini fatio . De bruma nihil traditur : hanc ta-
men tibi indicabit dierum XXCIX. intervallum ab autumnali a:quino-
£lio , vcl a verno 'dierum XC, in a. d. XII. cal. Jan. quo fpatia con-
junguntur, brumali fidere Solem accipiente.
Nunc ex aliis fcriptoribus alia qua Cafllanus memorat , interferere
oportet , quo inftituta anni ratio tibi clarius innotefcat , & probctur .
Florentinus de bruma ex Quintiliorum fcntcntia haec refert : XP» *'" «f*
T'2 c[/.0p>is yivta^tu 4/Si/> (/.tnii tIw S^ijatv tuv iiKHdS^m ^uTdJetv , "^P* tHs
X^y-tf.tvijs Tpoviis , TVTii-f/ dvo ^' ;; td t9 voi^it^piit fJLiivos ius x! Ti Ae-
Xi[i)3fiii fjcitvos . Et de oleis deponendis : (pvTdyTioy <jus iKaias diro OdSay
iuaitus y.iy^pt rpoirdiv ^'^yt.iptviSv ., TUTiTtv diro ti ( loe opinor ) tb votfi/^piit
IMvos ius K ri AexifiiSpiii (invos . Quare bruma poflridie XII. cal. Januar.
De autumnali autcm aequino£lio h«ec : Aa Si uTroTiSivou <m t^d (/dKtroc
TABULA XII. Pag. 147
Antiquiffiinus annus Solaris quo GraBci ac Latlnl ufi funt.
^.tf***"' *
.,.--SoI Leonem adit : Canls oritur : Autumni Initlum IX. cal, ScKC.
yy --Etefia: incipiunt fpirare VII. cal. Sext.
.^i&.p' Sol Virginem adit IX. cal. Septembr.
«JxaS ^Arfturus mane oritur XVII. cal. Oftobr.
\ j':>-Sol Libram adit.' ^quinofilium autumni IX. cal. Oft.
/<'^^Corona oritur mane IV. non. 0£lobr.
i»fc6«>-Sol Scorpionem adit . Hiemis initium X. cal. Novembr.
I ,-•'■ ^''SLversiliae mane occidunt IV. id. Novcmbr.
•'• J(Cr^°^ Sagittarium adit XI. cal. Decembr.
f \ '^Caiiis mane occidit IV. non. Decembr.
.«/^xcDfc>-Sol Capricornum adit. Bruma XII. cal. Januar.
\/ ^— ^Delphinus mane oritur cal. Januar.
A.Tn:."'.'> Sol Aquarium adit: Veris initium XIII. cal. Febr.
^.^i<^Sol Pifces adit XI. cal. Marc.
V vC"Ar£lurus Vefperi oritur IV. cal. Mart.
\ ">■<•• Sol Arietem adit : ^quinoftium vernum XII. cal. Apr.
^ j-^^^Sol Taurum adit.* .Eftatis initium XI. cal. Maii.
^{</ifclWvergilia: mane oriuntur nonis Maiis.
yliim^Suculae mane oriuntur XIV. cal. Jun.
I V\ Sol Gemlnos adit X. cal. Jun.
1I '% Arflurus mane occidit VII. id. Jun.
i ' * "^"-^.Sol Cancrum adit : Solftitium : Orion oritur IX. cal. Quint.
\ /O^Procyon oritur XII. cal. Sextil.
'■^y-" Autumnl Initium IX. cal. Sextil.
'"""""•.£quino6liiira autumnalc IX. cal. 0£lobr.
VICESIM^Q_UARTA. 247
«a aVo ti^pvpn iryoiis TMTsy.ifcc f^iXP' fn^rai^iyih lenifitpixi , TBTeVii' «ViJ {^'
(piipiiccpiii ias x/?' 7-« 'SiTTiiy.ppiti . Itaque JEqiuno£\iuni poftridie , ut indi-
catum eft . QLiapropter dum Florentinus bruma autumnique asquino£lio a
Quintiliis non differt , necefle efl: ut altcro squinoftio conveniat , fol-
ftitioque . Neque de iis loquor qux a Varrone accepta in Julia tabula
adnotabimus : ea fmcera expofcimus , quje a Quintiliis defumpta opi-
namur , videlicet de squmoSlio verno : api^ ^i dpiTn irpos 16 OTOTiSi-
vaji Tii ciice Tili iapmn i(nii/.ipia! , TtsTirt «Vo xj"' tk ^ocpTiu f/.iivis . Facilis
enim «rror ex jc/J' in 5c<5" Id eftbrmabis ex S' in 1/?' in his quas fe-
quuntur : a-weiptiai «Vo i(7H[j.eplces ^ tjTis iri «Vo .5' xaKayS^diy A^TpiKicov . Sed
majorem diligentiam quae de emplaftratione memorat , exigunt : xtupos S^i
TiTa Ti iyKiVTptiriiS airo tiIs wpd S)' y.uKccrS^ay inviuv , THTiTi:' 0.1:0 x/?' tk
/[/ots [Linos ius vioiLDvia^s Ti iuyis fiuvds . R^ponenduni videtur pro •&' jc«-
KctvS^dv /ar/a, loi xuKavS^cov ceTrpiKtay ^ & pro fjatti (J.iivos [/cepTt-j [/.uvis .^ quod
in antiquis librls legi anlmadverti . Sic die Martii XXII. five XI. cal.
April. ftatim ab squinoSlio verno tempus inferendi fubeft. Sed quid de
reliquis tas vio[iitvias tS iaviti ? Qui Caffianum in Latinam vel Italicam
confuetudlnem interpretati funt , & vto^jnvias verterunt prid, id. , dSav
fitas fe invemfTe oftendunt . Mihi comiccre Iiceat vovrov [itas tQ tsKiis
[jiivds. Palladium nunc audiamus qua ratione Florentini monitum inter-
pretetur , dum fcriblt praecipi a Grjecis Oleas elle inferendas ab VIII.
cal. Apr. ufquc in III. nonarum Julii . Notae tamen,ut fape fit,men-
dofaj funt. In veteribus libris pro VIII. IX. invenitur, immutatis lite-
ris ex XI. , ita ex prid. III. Et de Florentino fatis . Sequitur Pam-
philus , qui aequinoftium vernum hoc modo definit : «Vx^'^'^'" ^^' "^"^
y.KaS(ius dwd [Jiivds fAip^apta »/ M«/3t1x . «Vo ti (pAjpnapin itos [lapTtn x.' . Pam-
philo fubneQam Abfyrtum de eodem aequino£lIo , & de fblftitio ita lo-
quentem : Y.cupds Si t3 /3t/]d^&v dird i(n![j.tpi«s iaptviis, THTinv dnro y.0 Mo;/'-
TtM iUS X.if Idvlu ,
Quatuor rei ruftics fcriptoribus in unum convenientibus , tabulam Tab.
inftituere oportet, qua novam anni folaris & Callippici fortaffe normam XII.
ab obfcuriflimis tenebris erutam ad te mittam . Sed a quo principio ?
A Canls exortu matutino, ut Chaldaicum inftitutum repofcit . A prid.
igitur nonas Sextil. Nequaquam : verum ex a. d. IX. cal. ejufdem quo
Canem Quintiliis mane prodire obfervavimus . Cur diebus XI. citius ?
Quod anno Romano cum calendis Januariis conficeretur bruma die Ca-
pricorni o£lavo , prid. non. fextil. folis ad Leonem ingreflus fervabatur .
Amplificato autem anno per dies XI. , quot inter brumam & Canis
exortum interpofiti fuerunt ( nam Januario & Decembri bini accefle-
runt.
243 E P I S T 0 L J
runt , Februaiio qulnque , Aprili , & Junio finguli ) bruma in a. d. XII.
cal. Januar. receffit. Quo intervallo Canis exortus przire cepit ex a. d.
IX. cal. Sextil, ineuntc autumno . Pofl biduum , ut lervac etiara Pli-
nius , Etefiae fpirare incipiunt .
III. cal. Sextil. Quintiliis tii x' tS /sx/b 6 yotuirpoi «T-ifp iv tu <rii^et
.Ti KiovT©" firiTiAc-f , quod eodem tempore Casfar adnotat .
IX. cal. Sept. Sol in Virginem fertur.
T»; xs Ti dvyu^is oir®' S^vvh QuinCllllS .
Tf/ li tS '2nrTi[i/2piis ripxTip&- iwiTirk» Quintlliis , quem prldle Aetio
contingere re£tc coniiclmusj fiquidem hic au£lor die Quintilios prasce-
dere Iblet , At Columella quo protendit ? In XV. cal. O£lobr. Malo
quidem XVII. cal. Oilob. vel XVI. , fi ab Atticis defcripfit.
IX. cal. 0£tobr. tranfeunte In Llbram Sole , aequino£lium autumni
fignabis,
Hoc figno Qulntillis t^ TimpTti t» 6xT6>/3piii <TTi<pc(v&' id& tV(T«'*B .
Dles Librs X. a Boeotio prlnciplo, quo fpatlo Coronam Eudoxo exo-
rlri oplnati fumus , huc finitur.
X. cal. Novembr. Sol In Scorplonem tranfitum facit, cc hiemcm ad-
ducit ,
Poftridie Quintiliis nempe t» xJ^ «ra 'Ox.T6i/3piit irKetaS^is «fia iikIs «V«-
■roxj/ S^uvtnn .
Th wpaTii tS voifJi.fipiis Quintllils irXddS^is iaat S^Jvxin , /^ju D,'piav dp^t'
<rcu S^Jvfiv , quae Eudoxus ilfdem verbls dle Scorplonis XIX, fieri com-
inemorat , Quare t« / non th «' vel TpmTii in Quintillis fcribendum ;
fiquidem ex a, d, X. cal. Novembr. in a. d, IV, Id. ejufdem dies XIX.
complcntur . Idclrco Immergentur Virgllije codem tempore quo Caelar
conftltuic . At ex Qulntillis etlam referunt Pleiades delabl «Vo (' tS
voiiJL0piii fiiivos ? Sane id a Callippo , cui occultantur Vlrgills die Scor-
plonis XVI. , acceptum credo .
Opportunum jam eft ex Columella quld Interponere quod ad hanc
rem pertinere anlmadverto : XIV, cal. Dec. SuciiLe mane oriuntur . Cer-
tc Euftemoni t» x^' t« cMpiria vdS^fs S^vvisai . Concurrlt intervallum .
Verum qua confidentla libraril occiriunt vel tmmerguntur aut del.jbuntur
in oriuntur mutant ? Iteruni Columellae XI. cal. Decembr. Sucula rnane
occidit . Quod ab Eudoxo , cui th x5' tS o-xo/jt/k Ja'J"£f S^Jva^n , videtur.
Succurrcndum icaquc Columella: , & legendum XII. cal. Dec. Suctda ma*
ne occidit , qui totas pridle cal. cafdem occidere tradit .
XI. cal. Decembr. Sol In Saglttarlum Introltum facit.
Poftridle Qulntilils t»; x/J' t« Nos/a/^/j/» xt/'&»i' iu& Suvh . Ex qulbus
certa
VICES1MAQ_UARTJ. 249
certa orlcur de tempore controverfia : nani Canis Aetio cal. Decembr. oc-
cidit, & ab Aetio die plerunque, ut fupra innui , dilcrepant Quintilii,-
Propter quod Aetio Virgilia: cum fole occidunt X. cal. Novembr. IX.
Qiiintiliis: illi mane VIII. id. Novembr. his VII. , & alia ut mox
recenfebo , minimis intervallis inter hos auftores recedunt . Quare dum
Eudoxo Canis matutino delabitur die Sagittarii XII. , quo fpatio in a.
d. IV. non. Decembr. pervenimus , apparet veram fcripturam fuiffe tj»
/3' Tb Aex6^pV« , poftridie nempe quam Aetius narrat . Id etiam in At-
tica difciplina comprobatur, quod Atticis Sol Sagittarium adit VII. caJ.
Decembr. circa horani noflurnam III. , & dies Sagittarii VIII. quo Eu-
flemoni Canis occultatur , ad cal, Decembr. fpe£lac ^ mane autem eius
diei contingit IV. non. ejufdem . Porro Columells VII. cal. Decembr.
Canicula occidit folis ortu , quod V. cal. mallem , ut Pfeudoptelemxus
Leonicenus invenerat ; ab XI. enim cal. Decembr. in V. cal. ejufdem
Eu£lemonis incervallum pertingit .
VII. id. Decembr. Columelix Aquila mane oritur. Id Democrito e-
venit die Sagittarii XVI. ; propcerea Columells VIII. id. potius/ quip-
pe ab hoc fonte haufifTe videtur.
XII. cal. Januar. ineunte Capricornum Sole , bruma conficitur.
IV. cal. Januar. Aquila vefperi Columells occidic . Quod VI. caL
fuiffe ex Eu£lemone, cui hic occafus fit die Capricorni VII., affequimur.
Ti; v>!fA;,y!a. T« iccxapin AeKph tTriTi»,» Quintiliis. Quod ad Democri-
tum refero . Intervallum convenit; fed locus apud Geminum rautilatus
jacet : ry i^' ri aiyo-A.ipuT®- Aitiioxpiru v6t& tvh (yf iinriAu .
Deperdita nullo negorio reparantur : AiK<pU iuQr iinriAei . Hinc vides
quam nugax fycophanta fuerit PfeudoptoIemsEus Grsece proditus , qui
vitiata vitiofiora reddidit : -5' rS r\j0L Ani^oxplra vir®- as rx ToAa .
XIII. cal. Febr. Aquarii fignum Sol ingreditur: tunc & veris prin-
cipium exiftit .
III. cal. Febr. Columellae Fidicula occidit : Eudoxo die Aquarii XI.;
Ideo convenit fpatium. Chaldsis pridie.
III. non. Febr. Columellje nonnunquam Favonlus fpirat . Eudoxo
die Aquarii XIV. iylort -^ ^ipup®- . Quare IV. «0«. quo die etiam
Pfeudoptolemsus Leonicenus incipere Favonium exfcripfit . Id manife-
ftius ex Ovidio declaratur,
VII. id. Febr, Columells Favonii incipiunt fpirare . Die Aquarii
XIX. primum veris tempus efTe Eudoxo ex Ovidio ad te fcripfimus .
Quos quidem dies ex a. d. XIII. cal. Febr. in a. d. VIL idus ejufdem
promictimusj fpatiumque explemus.
I i Idi-
250 E P I S T 0 L A
Idibus Februar. Columellac Sagittarius vefpere occidit , vehementer hie-
mat . Eu6lemoni ti7 xs' t» vi^poxi" sWe'/)'©' S^vva. In quibus TO^oVwf de-
perditum in Atticis putabam . Nunc e Columella comprobatur • nam
omnia confentiunt.
XI. cal. Mart. Sol ad Pifces permeat.
Ab hdc termino tria Columella deducit, & in triduum digerit, qus
Bceotiis die Pifcium IV. fieri vifa funt : Halcyonios dies a Democrito
commcmoratos VIII. cal. Mart. refert : pridie Ar£^uri exortum vefper-
tinum ab Eudoxo defcribit : VII. autem cal. ab eodem Hirundinis ad-
vemum conflituit.
IV. cal. Mart. Qiuntiliis oriri vefperi Ar£\urum , qui Actio pridic , ti«
bi fupra fignificabam .
VI. non. Mart. Columella ftellam, qus Vindemiator appellatur, ex-
orientem determinat , quae Eu£lemoni apparet die Pifcium XII. jufto
intervallo ex a. d. XI. cal. Mart.
XII. cal. Apr. tranfeunte ad Arietem Sole , aequinoftium vernum fer-
vatur .
Hinc in prid. id. April. dies Arietis XXIII. quibus Eu6lemoni oc-
cultantur Suculx, colliguntur , & prid. id. April. ColumellEe Suculs fs
vefperi celant .
XI. cal. Mart. Sol in Taurum inrroitum habet , Sc xftas inchoatur,
ut vetus Urfini monumentum oftendit.
T» v.y' tS dirpiKiis •jrKeiocS^ts ccfix iiKiti dywwKii tviTtfkiKri QuintilllS . In
quibus notam x.i3' reponercm; quod Aetio, ideft Chaldaeis fit pridie .
Neque deeflct inter Latinos au£lor qui id confirmaret , fcribente Colu-
mclla X. cal. Maii Verciilias cum Sole oriri .
IX. cal. Maii Columellae prima no£le Fidicula apparet . Qiiod ab
Eudoxo cenfeo, cui die Tauri IV. Fidis oriturj ideo depravatus nume-
rus pro VIII. cal.
IV. cal. Majas Columellae Aufter cum pluvia fignificatur , Eudoxo
autem die Tauri VII. quare nota IV. in V. mutanda eft .
lll. cal. Majas Columella Capra mane exoritur die Tauri nono ,
ut Kudoxo continj^it.
Tw \' ri- dtrptKln id^tf «(/.« tl\i« uvocmxn tTiTi^yxa-i Quintihis . Aetio
poftridie, quo die Columella fcribit unam ( Tauri fcilicet quod aevum
exemlt ) parterrf a Solc pef bidunm teneri.
T» ^' Ti '^iitn "ttxmhi Mival tptuvovTiu Quintiliis, quibus aflentitur
Columella .
XIV. cal. Jun. Quintiliis atque Aetio rw t^' tS Ma/» Ceii^tf itSat ^ddvov'
c
V IC E S I M A S^U A RT A. ^51
TM . Columellie XII. cal. Jun. Suculs mane oriuntur , & XI. ac X. caJ.
eafuem Ar6lurus vefperi occidit. Qlis Eu61;emoni fiunt die Tauri XXXII.
idcirco cunfta in a. d. XI. cal. Jun. inciderent, nifi in triduum a Colu-
mella digefta efTent .
X. cal. Jun. Sol Geminos petit .
Quintiliis, Casfari , ac Columellas, necnon Ovidio n^ ijSS^oii^ tS iuyiit
'pxrif)®- ia®" S^uyn , Aetio pridie .
IX. cal. Quint. Sol in Cancrum afcendit , folftitlumque peragit.
Eodem die Qiiintiliis Orion prodit matutino . De quo altro iterum
QLlintilli ; t» Sex.XTi; tv iuKitt 'Clpiav iii& iinTi>kH . Sed quid e'®®' ? OA©*
credo, ut Aetius item delcribit . Verum cur majus erratum prastereo ?
Non oftendi Orionis occafum effe ab Eudoxo defumptura ? Quid igitur
prohibet etiara exortum ab eodem au£lore repetere , lcribente Gemino
Tv la Tv xupxiya HHipoL 'EvSoc,fj! "Q.pio>sr Sk& i-jnTiA» ? Qiiod intervallum
ex a. d. IX. cal. Qiiint. in a. d, V. non. ejufdem fpeftat • quo Chal-
d^is totus Orion emerglt . Verumtamen quando Quintilii a Chaldaica
difciplina die in ftellaruni motibus difcrepant , tiJ y ( ex quo S^exeeTt/
effluxit ) TB itsKia certior Orionis totius exortus de Quintiliorum fen-
tentia videtur .
Cal. Qumtil. Cpluraella Favonlum vel Auftrum fplrare meminit, ab
Eudoxo, ut cenfeo, edoftus; Eudoxo enim die Cancri IX. wV©- vyH .
Tjt ly tS inKiit irpaKvai/ ia®- Quintiliis iiriTifK» . Cum Latinis & ChaU
dxis Procyon oriatur die Cancri XXVII. , fi a folftitiali cardine nu-
merabis, invenies ry tb' tb inKns Procynem Quintiliis emergere matuti-
num.
De Quintiliis hxc inveniebam , quibus propofitam tabulam exorna-
rem . Hinc cognolces quanto in errore verfentur qui omnia quae de ccc-
lefti ratione tradiderunt Latini , ad Casfarem referunt . Nam , ut praste-
xeam qua: Ovidius, qux Plinius , quje Columella a Graecis in Latium
tranftulerunt , numquid ifta anni ratio, quam ex vetuftis memoriis in
Jucem revocare connitimur, qucBque non Roms modo, fed etiam apud
alias gentes floruit , & longe ac late viguit , parum a Casfarea videtur
•aberrare , inter quas differentia quanta maxima efle poteft , intercedit .'*
Qui itaque Roms Chaldaicam regulam comprobarunt , cum Cafaris no-
men ob everfam rempublicara apud nonnullos fumma invidia laboraret ,
affecuti funt , ut tempora fine Casiaris ope folis progreflionibus oppor-
tunius metirentur . Quare ipfam cognofcere , & imitari plurimum pr£E-
ftat. Mitto ordinem partefque in quas annus confumitur , quibus tem-
porum fpatia , ufus , & proprietas magis quam in Julio anno , conftare
I i 2 viden-
252 E P I S T 0 L A
videntur . Non commemorabo Chaldaicam aftronomlam naturali , non fu.
cato modo in hac nitefcere , quae in anno folari Juliano ab Aetio de-
ducio informia quaedam, nonnulla interpolata , aliena multa fufcepit . Id
quod ad propofitum noftrum fpeftat , perlcquar , annum videlicet vete-
rem Chaldaicum , quem conjeSturis ac lufpicionibus contexuimus , hoc
non iJIuftrari folum , verum etiam confirmari , tanquam ab eodem archc-
typo exfcriptum atque efFormatum. Sed quid veterem repeto ? Popularis
nofter , quem confuetudine quotidiana in civilibus & lacris ufurpamus , quo
temporum vices , ftellarum recurfus , rufticas & urbanas aftiones meti-
mur & moderamur , ad hoc exemplum plurimum non accedit ? Ubi e-
nim a?quino£tium primum , de quo toties ob Pafchae celebritatem di-
fceptatum eft , peragitur ? Nonne XII. cal. April. ut in noftra tabula ?
Jam vero facer ille Nic£eenfis fenatus, cujus confilium Pontifices maximi
comprobarunt , nonne eundem cardinem in eadem fede rctinuit y five
quod Chaldaicam difciplinam csteris antcfercndam ccnfuic , five potius
quod annus Chaldaicus antiquior & notior quam Julius , vigebat ? Qua-
qua enim dominati funt Macedones ob Alexandri vi6lorias , ut Grasca
inftituta , mores , & lingua in domitas gentes propagata funt , ita Chal-
daicus annus, quem fulceperant Macedones , ubique ufurpari & vigere
cepit. Cum igitur ea effet anni Chaldaici antiquitas , ufus,ac prxftan-
tia, quo ducum laudes , quo gentium triumphi , quo urbium ortus &
occaftis,quo prxlia & dades pofteris in cxemplum commiffi , quo Chri-
ftiana item religio nata & adulta ac facris literis decorata , quo Mar-
tyrum fanguis ac cruciatus immortalltati tradita fuerunt , quid crat po-
tius quod Antiftites Nlcjeenfes amplctlercntur-'' Merito igitur eandem ra«
tionein , qua nihil crat praeftantius, notlus, antiquius, fecuti funt : me«
rito nobls reftituta eft . In hac itaque cxuitabo non inanls arrogantls
caufa ( a qua quam longlflime ablum ) quicquam mlhi affumens , fed
veritatis ftudio , qux induftria: noftrs pura , atque ab omni labe integra
fe obtullt, gaudens. Tibi quoque , mi Andrea, mirum in modum gra>«
tias habeo , &, quoad vivam, immortales habebo : quin ctiam ad tua
praEclara in me officia & merita , quod tantum bonum , te impulfore &
duce, mihi contigerit , ut maximum cumulum non definam refcrre. Va-«
lebls.
Dabam Patavio XIV. Cal. Deccmb. CID 13 CCXXXIII.
EPI.
*S3
EPISTOLA XXV.
De anno Callippico Jolari,
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S.D.
Slccine agitur ? Mihi imprudenti efle non licet ? Quod in fcriben»
do inconfulto exciderat , excipis .• ttiox ex refignatis ceris nomi-
na , un exfolvam , jubes . Ecquando de anno Callippico folari me tibi
fcripturum fum pollicitus ? Ecquando eam =* mihi perfpe6lam efle , & * rationem
cognitam fignificavi? Equidem cuni de Quintiliorum anno proxime fcri-
bebam , quid informe atque inane quod Callippi aftronomiam refere-
bat , quafi fomnians videre vilus fum . Quod improvidus adnotavi .
Id mihi fubinde evanuit , cum ad alia quae bene multa tibi prsflanda
reftant , properarem . Nunc tanquam in loculis depofitum ut depro-
mam ac mittam , flagitas . Quid mittani •■' Callippicum annum ? Si ubi
latet , indicaveris , eruam continuo , atque effodiam . Quanquam id non
neceflarium videtur , quod vel a Scaligero , vel potius a Petavio ve-
ram imaginem habere potes . Quid igitur a me ? Ut illam tibi expo-
liam atque exornem ? Egone ad alienam meflem falcem admovebo ? Ac
fpicilegium femper fuperefl: ? De malis quidem colonis, verum de opti-
mis inutiles herbs, & amputatas ftipulx . Quare, fi quicquam ad tuum
judlcium elaborandum eft , ad alias fegetes migrare oportet , ad anti-
quas fcilicet & publicas , ubi fpicilegium cuique habere nemo vetat .
Quod fane hoc biduo poftquam tuas literas accepi , fedulo curavi &
in Columellae fundo ( quis crederet ?) dum manipulos evolvo, quxdam
naftus fum quae a Callippo efle aperte conftant , qusdara vero , etfi
Callippica opiner , vera tamen probare nequeo . His tamen fi utemur,
promitto fore ut intelligas , vel a Callippico anno ( quem in multis
feclatur ) longe aberrare Columellam , vel qui a Columella aberrant ,
a Callippico anno . Quod ex iis quae prima mentis intentione fe mi»
hi obtulerunt , cum prsnofcerem , ne adverfus receptas & probatas fen-
tentias femper conniterer , amplius inveftigare & fcire fuperfedi , prs-
fertim quod illa ratio quae tota in Quintiliorum anno latebat , dubia
atque anceps in Columella videretur . Nunc ad id tua mandata me
impellunt . Morem itaque gerara , & quidquid fentiam , non ex mea ,
fed ex tua ftatuam volumate,
Adeax
254 E P I S T 0 L ^
Adeamus piimura Quintiliorum tabulam , in qua IX. cal. Sextil. (b-
'p L lem in Lcone tranfire notavimus . Hinc in a. d, prid. non. Sextil. dies
Xlll ^^ Leonis XII., & t» ;/?' tk' Kioi'^®- , ut exfcribit Geminus , Callip-
po xsai;' fiia& dvctTiAay irriynr yLdKiTx irttH . Nunc perpcnde , an in
Columella decipiamur : Pridie , inquit , non. ^tigtijli Leo medius exori-
titr , tempeflatern fignificat . Quo profe£lo tcmpore medio Leone , ftel-
lam , quae de corde Lconis lucet a Gracis /JoiaiiMo-x.©- , a noflris Tttbcr
Leonis appellata , oriri fignificant . Propterea cum fcribat (^olumella
VIII. cal. Aiiguftas Aquarium incipere occidere clare , puto CaJlippo
fuifie Tn /j' Tv xiovT& C^po^o®" apyjToi S-Jvny (pai>if,io{ , Etenim qua; de
ducdecim fignorum motibus a Columella traduntur , ad Callippum re-
fcrre non dubito j fiquidem qux Geminus a Callippo deprompfit , hu-
julmodi inveniuntur .
VII. id. Sextil. Columellae Aquarius occidit medius die Leonis XV.
XII. cal. Septemb. th xb' t5 hiivw^ '!rocpiiv& £ViTs';i« . iiri7ii(iaivH
Callippo » Qu35 in Columella non fuperfunt . Pfeudoptolemaeus Leoni-
cenus XL cal. Septembr. Virginem oriri appofuit.
IX. cal. Septembr. fol Virginem fubit.
V. cal. Septembr. t;; t Tii; irapijiVis oi uiJ.oi tHs '!riipSi'v>i iTrniAvaiv ,
t3i iTiiaicu KiiyovTcu Callippo . Vitiatus itaque Columella , qui mterpreta-
tur III . cal. Septembr. humeros Virginis exoriri , atque etefias defiue-
re flare . Pfeudoptolcmxus tamen Leonicenus V. cal. Virginem appare-
re refert ex Columella excerpens,
IV. non. Septembr. Pifcis Auftrinus definlt occidere.
VIL id. Septcmbr. Pifcis Aquilonius definit occidere . Utrunque 3
Callippo Columellam accepifle ipfa dcfcriptionis norma dcmonfirat j qua»
re primum fit die Virginis X., altcrum XV.
V. id. Septembr. Callippo t» i^' tHs Tocp^iva 'irctp^iv®' iiia» eViTe'»,»-
act iTLJiificuvH ^ Asl cip-x.Tsp& eivaTi^ay qixvipas . Non caret Jgitur Vltio Co-
lamella intcrpretans IIL id. Septernbr. Favonius atit Ajricus . Virgo rrte'
dia exortttir .
XVI. cal. 06lobr. Callippo t» x^ tHs •n-otp^ivis Tcc^\jt iiriTiAet Tgf
la-ccp^iv». Diflimiiis Columella qui fortafl^e a Cslare accepit .
XI. cal. Oclobr. Caelari commiflfura Pifcium occidit , quod crat Cal-
lippo "SJvStcrii®- Tdy tyJz^JciDV .
IX. cal. 06lobr. fol in Libram tranfitum facit , & Callippo tj; «
•"* K^y^ 0 xs<o'j apyiTcu ^CvHV icritiiteJi-ct (jLfwiroe^vH . Ex hoc loco multa
in Columella prava deprenduntur . Qui emm in a. d. VIII. cal. a:qui-
no6lium revocare fufceperunt , quoniam VII. cal. Ccntaurum oriri , &
VIIL
Pag. 254. TABULA XIII.
Annus Callippicus Solaris.
^'- Canlcula apparet XI. cal. Sextil.
«••/4^SoI Leonem adit IX. cal. ^zxz.
.'WixKv' Tuber Leonis ontur pnd. non. bextiJ.
/ X^Jy^ Sol Virginem adit IX. cal. Septembr.
4.|xa.d&Et^^'^ ceffant V. cal. Sept.
\ i^Ar£1;urus apparet V. id. Septembr.
'*--.., ,,.>-- Sol Libram adit.- .Equino6lium autumni IX. cal. 06i,
J.>ea3>;^Sol Scorpionem adit X. cal. Novembr.
V ^ Verailia mane occidunt VII. id. Novembr.
•\ Sol Sasittarium adit XI. cal. Decembr.
J ■• '■• ^ .
a.T^;:.- 5ol Capricornum adit. Bruma XII. cal. Januar.
c[jic,l>-Sol Aquarium adit XIII, cal. Febr.
^.■■■'^^ Favonius incipit fpirare nonis Febr.
-i\ Sol Pifces adit XI. cal. Mart.
tt.-i{dv> 5oI Arietem adit : .Equino^tium vernum XII. cal. Apr,
d.J^?.>. Sol Taurum adit XI, cal. Maii .
/'■-. Caput Tauri oritur V. non. Maii ,
«.^■Jfav. ';-;,-^ <Jol Geminos adit X, cal. Jun.
I /■/
\ / jf Sol Cancrum adit : Solftitium IX. cal. Quint.
A. ^CanicuIa apparet XI. cal, Sextil.
**-%<^ Sol Leonem adit ,
'■•••«...Slquino^l. Auturani
VICES1M^Q_UINTTA. 255
VIII. Navem occidere notaverat Columella , ut vacuam fedem ha-
berent, quod erat VII., IX. fecerunt , & quod VIII., X.; ideo quod
fuerat nonum , evafit undecimum . Itaque XI. cal. 03. Pifces occi-
dtmt mane , item Aries incipit occidere . Pfeudoptolema»us ante vitium
accepit IX. cal. Pifces occidere.
V. cal. Oclobr. Callippo 7-i/ i t5 ^i/j-S ■jrcepSivQ' xiiya dvctTiAnaa. .
Ut malo exemplo qua: in Columella xquino£lium prascedunt , ad fupe-
riora contrafta funt , ita deteriori qus fequuntur , prarpoflera fa£la &
perverfa .• V. cal. OBob. Hxdi exoritmtur : Favonius , nonnunquam Aufler
cum pluvia . IV. cal. Oclob. Virgo definit exoriri . Hcedos enim III.
cal. O£lob. uno aflronomorum confenfu , & IV. cal. Capram prodire
ftatuit Pllnius , quo numero & Callippum efl; complexus . Ideo V.
cal. Virgo defmit oriri tam Columella: , quam Callippo ; IV. cal. Cal-
lippo Capra cmergit : III. demum cal. utrique Hcedi exoriuntur .
IV. non. 0£lobr. Columelks Auriga occidit mane : Virgo deftnit OC'
cidere dle Llhrae XII., qu^e Callippica videntur .
Prid. non. Oclobr. Columellas Aries medius occidit , quse a Callippo
notata arbitror die Llbrs XIV.
VII. id. Oclobr. Calllppo tj7 i^ t» ^vyi <u ■)(\]\ai ify^oyrai, dvxTiAnr ,
ilrllTllfltUVIKTl» .
XIII. cal. Novembr. Callippo tTi x-.i tS ^wyS t5 rmiJpit y.ipy.Q^ S^vvet .
iTTiaiificum . Columella qula eo biduo Vergiliarum occafum defcripfit ,
pofthabuit : XI. caJ. Na-vcmbr. Tauri cauda occidit,
X. cal. Novcmbr. fol in Nepam tranfitum facit.
VII. cal. Novembr. Calliopo tw S'' tS crx.opvis tS a-x.opirim 16 fiirei)'
irov iiriTiAH . Haud fecus Columella : VII. cal. Novembr. Nepte frons
extritur .• tempeflatem ftgnificat .
Prid. cal. Novembr. Callippo t» S' tS ffy.opirlou t2 <m-jpov ^uvft y.iip^'
xi;. vtiDs . Columella , qui ex aliis faflis Cafliopes occafum extremO O-
ftobri memorat , Callippica in Novembrem defert : Cal, Novembr. &
poflridie captit Tauri occidit : pliroiam f.gnificat .
VII. id. Novembr. Cailippo tii it-' tS crxopTiou 6 iv tm av.opTriat r.v.^-
irpoi ctTiip aV«T£'*« . iiricriiiJLcuvu . v[rj2 vrKnd^iS S^uvnai ^avipus , QuoE Colu-
mella in biduum digeflit : VII. id. Novembr. flella Scorpionis exoritur :
hiemat , vel Vidturnus • interdum rorat . VI. id. Novembr. VergiViie ma-
tie occidunt • fignijtcat tempeflatem : hiemat .
XIII. cal. Decembr. Callippo th v.» tS ay.opTriov tS raupov mi y.ipc
■ftt S^uiTcu • viTia . Hxc in Columella vitium oftendunt : XII. cal. De-
cembr. Tauri cornua vefperi occidunt .• Aquilo frigidus , &" pltivia . Pfeu-
dopto-
256 i: P I S T 0 L A
doptolemaus Leonlcenus veram notam retinet indlcans XIII. cal. Dc-
cembr. Tauri cornua occidere . Id etiam ex proximis Jiteris compro-
batum habes .
XI. cal. Decembr. fol Sagittarium ingreditur.
V. cal. Decembr. Callippo t» ^' t« ib^otov 6 id^otik ifxirai «V«-
Tilktty , H9k' 12'©»'«»' ^vyttv (petvipos ' ^(tfialya .
VIII. td. Decembr. Sagittarius medius occidit : tempejiatem fignificat
Columellae . Hoc die Callippo tw ir' t» Tsgaroy oi S'iS'u{/.oi inaSiri ^u6-
(ityot • viTia , Qiiid dicam ? Utraque eodem tempore animadverfa & di-
gefta non dabis ,• nam utraque commemoraret Geminus , cum tamen
ab eodera Callippo utraque cenfeam . At prid. non. Decembr. Pfeudo-
ptoIemsEus Lconicenus Sagittarium occidere non oftendit ? Accedit an-
te nonas nihil afterri a Columella prster inftitutum . Jam vero non
oftenfum cft VIIT. id. Decembr. Columells Aquilam exoriri ? Verum
quis tam vecors ex prid. non. VIII. idus induxerit •' Quafi multa hu-
jufmodi & deteriora quotidie non animadvertantur . Sed heus tu , fi
id non probas ( nolo enim fme te auftore quicquam ftatuere ) proba-
bis tara cito occidere Sagittarium , qui oriri incipit V. cal. Deeembr.
& defmit oriri , hoc eft tota nofte lucet Xll. cal. Januar. ? Ego fane
fidentius affirraarem maximum illud efle librariorum erratum , & pro-
dit , vel oritur , vel quid item quod exortum fignificet , fuiffe a Colu-
melk traditum .
XII. cal. Januar. fubeunte Capricornum fole , Callippo th « ri ul-
yox.ipca<70{ to^oT);? Xiiya dvnTiAuv ' TpoToc ^HfjLiQf.itu ' ;^«jU<w';'« .
III. non. Januar. Columellae Cancer occidit : tempejlas varia : Qux
Callippo attribuere non dubitarera .
Prid. non. Januar. Callippo tiT n t5 ouyoxipwws tuyoKipu: apyjTox «>«-
re'».«y • voiof . Qlio tempore Aufter multus Columellie fignificatur.
XVII. cal. Febr. Callippo t» x^' tb tdyoxipuT®' x.dpKiy®' Knyn S^vyuv '
X(*u,'uyu . Hic vel Columells , vel eorum quorum faftos fequutus eft , di-
ligentiam dcfiderari video ; nam XVI. cal. Fcbr. fcriptum cft Can-
crum definere occidere , atque hiemare : pridie vero , adeuntc Colu-
mellae Aquarium fole , Leonem incipere occidere cum pluvia , qua: Cal-
lippus obfervat XII. cal. Fcbr. die Aquarii II.
XV. Cal. Febr. Columells Aquarius incipit oriri : veiitus jifrictts
tempejlatem Jigiiificat . Notabantur a Callippo die XXIX. Capricorni.
XIII. cal. Febr. fol in Aquarium fcandit.
XII. cal. Febr. Callippo tii /3' t« iiS'pox<''"^ ^^'^' ^pyjrux Svvhv . CiTin .
De quibus in Columella quid exiftimem , tcnes.
in.
V I C E S I M A Q_U I N T A. 257
III. non. Febr. Columell^ Fidis tota , & Leo mcditts occidit . Ex-
trema a CalJippo apparent die Aquarii XIV. fignata , ut die Leonis
XII. Leo medius emerferat . Notam tamen efle oportere IV. mn. fcri-
pfimus . 0%'idius id quoque confirmat , qui cal. Febr. canit :
Proximtis Hefperias Titan abittmts in undas
Gemmea purptireis cum juga demet equis ^
Illa noBe aliqtiis tollens ad Jidera "vuhtim
Dicet , ul?i ejl hodie qux Lyra fuljit heri?
Dumque Lyram qu(srit , medii quoqtte terga Leonis
In Itquidas fubito merfa notabit aquas .
Nonis Februariis Callippo tJ; /^ t« v^pox^a vS'po^o'<^ ^ia®' «varih*
^i)» . ^i'ipup& TVH . Nonis etiam Ovidii Mufa nobis eadem memorat :
Jam puer Idteus medta tenus er/iinet alvo ,
Et liquidas mixto neSiare fundit aquas .
En etiam Jiquis borean horrere folebat ,
Gatideat , a Zephyris mttior aura ijenit .
Columellae quoque nonis Fehruariis medite partes Aquarii oriuntur.
XI. cal. Mart. Sol Pifces petit .
X. cal. Mart. Callippo t» /3' TcSy i^^vmy Xi'ay S^uvay Kiiye^ -^ yt^
xiWj' t^tdviToj. • iirtuiiiieuvei • Confirmat Columella : X. cal. Mart. Leo de-
finit occidere : "uenti feptentrionales qui vocantttr ornithite per dies trigin-
ta ejfe Jolent , tum &" hirtmdo advenit .
VI. non. Martli Columellae Vindemiator apparet , quod ab Atticis
au£lor fumpfit j Euftemoni enim die Pifcium XII. hoc aftrum manife-
ftatur .
Nonis Martiis Callippo tj7 <^' tuv i^^uav rav i^^vav 6 yort®' iTiTiK'
Xh • Kih/H /jopius .
VIII. id. Mart. Aquilonium Pifcem exoriri Caefar a Callippo acceplt ,
XIII. cal. April. Callippo rn x' tSv t;x.^uuy TtSv l^^^vav 6 /j-.pH®'
tVi riAcov KilyH • ix.Th& (faiviTca ' /jopim 'ttvh • Columella die Pifcium
XXIII. reddit : III. id. Mart. Pifcis Aquilonius dejinit oriri . Septen^
trionales venti . Ideo vel in corrupta Callippi exemplaria incidit Gemi-
nus , vel Columella , vel qui Geminum tranfcripferunt , errarunt .
Quod vero propius videtur ,• ferius enim quam csteris aftronomis Cal-
lippo Milvius apparet . Quare praepofterus erit ordo , & Callippica ad
antiquam fedem inter notas x^' & ^h' reftituenda effe , emendato nu-
mero jc/ pro x', non negabo.
XII. cal. April. fol ad Arietem progreditur.
Eodem die Callippo tv d tS ^^i avv^nrii®- t&v i^xhvw ayxriAH '
-58 ZPISTOLA
X. cal. April. Callippo ■s-j; y t5 xe«5 z£/3f ipyinu iiriTiAH viios j
w yipsTOf • Non difcrepat Columella : X. cal. April. Aries incipit exori'
ri . Pluvius dies , interdum ningit .
XVI. cal. Maji Callippo ti7 k^' tk xe«« ^t^j^df «pyjTtu S^Jvav • toAoC'
X» S'! v^ ^ccKa^ix, Hasc etiam inverfa apud Geminum , & confufa ha-
bcbis , fcribente Columella , IF. id. April. fole oriente , Li/?ra occidere
incipit : iiiterdum tempejl.ztem fignificat .
XI. cal. Maii Callippo fol ad Taurum penetrat .
Eodeni tempore Callippo tj) «' ts t«J/3k tb ««1''/;« « x.ipx®' iviTiA» •
yoT/oe •
V. non. Maji Callippo t;; i^' t« toJ/is n tS itvjpis xifnnxi} iTiTiAa •
{■7riaiiU!U.'H .
Prid. non. Maji Columella Ncpa medius occidit : tempejlatem fignifi-
cat die Tauri XVI. Affentitur Ovidius :
Scorpius in ccelo cum cras lucefcere nonas
Dicimtis , a media parte 'videndus erit .
XI. cal. Jun. Callippo ti7 x.J' tS mvpis 6 'mOp& \v'yn dydtTiAuv .
X. cal. Jun. fol in Geminos tranfitum facit.
IX. cal. Jun. Callippo t;7 0 tui> S'iS'u'i/.uv oi SiS^vixoi ccp-^ovTcu iiriTiK*
y.HV ' VOTIOC .
IX. cal. Q_aint. fol in Cancrum fubfidet.
Et Tj? d tS KCtpKirit CallippO X.CtpXIV®' Up^iTca OCyiXTiAHV ' TpOTCU SiQt»
vai , -/^ iiriiTiificdvet .
Prid. non. Quint. Columellse Cancer medius occidit . Cum IX. cal.
Quint. oriri incipiat Cancer , & XIV. cal. Sextil. dcfinat oriri , idem-
que II r. non. Januar. Columells occidat, quis prid. non. Quint. occide-
re dixerit ? Profe£lo prodit , vel oritur . Quod a Columella efle pofi-
tum oflcndit Pleudoptolemsus Leonicenus, qui tranlcripfit .• III. non.
Quint. Cancri medium oriri .
VIII. id. Jul. CoIumcUas Capricornus medius occidit . Callippo die
Cancri XVI. fuiflTe credo .
XIV. cal. SeXtil. Callippo tii xf t^ xcepr.lvu xccpxiv& SJvei c2:uTi3h,(tv
wdjfictTroSiit . Vitium cfl: Svva pro >.'/>« .
XI. cal. Sextil. Callippo ti? \' tS xa/sx/j-a Kiiav ctpxi^riu ci-.ctTtf^w , v'o.
T®" rrv» , -/^ -yjlf^y civuTiAav <pavipis ylviTcu.
Hactcnus quae Callippica vifa funt recenfuimus . Jam propius cerni-
mus quantum ab Atticis fignorum principiis difterat Callippus . Proxi-
tnus itaquc Boeotiis , quibus folftitium fit VIII. cal. Quint. & pridie
huic;
VICESIMASEXTJ. 259
huic; ideo diei tantura difterentia inter Bceotium & Callippicum annos
cccleftes intereft . Vale .
D. Patavio Prid. non. Decembr. CI3 IDCC XXXIII.
E P I S T O L A XXVI.
De Amio Oljmpico , de Olympiadihm , Pythiis ,
JJihmiis , ac ^emeis .
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
OVates amicorum optime , quando ad Olympicum certamen ar-
dentiffimo anni tempore me tuis nuperrimis literis invitafti
te comitera mihi adjicere ne recufa ,
iro (pop[/,iyyac •n-uosa.Kv
Kxu,0oty ^ tt Ti lai IliVars
^ ipifiivix.>i ^XQ/.S
voov v^TTo yKv/.vid'
Ttui iSimi (ppovTlaiy .
Hac ratione itineris atque ^ftus moleftiam levabis , meque alacrio-
rem ad omnia reddes . Verum ut juftis itineribus procedamus , & ad
conftitutum diem prasfto fimus , nofcere ante omnia oportet tempus
quo ex antiquo inftituto Olympias celebratur . Id mihi inveftigandum
& prxnofcendum mandas . Sed ex qua epheraeride ? Per folftitium a^i-
tur : teneo , & Statium memini canentem ;
Domiis improba frangit
Frigora , Pifaimque domus non tejluat anmm .
Verumtamen ubi conftitutum folftitium Eki ducunt ? Sane nifi cum
Atticis conveniant , nihil fuccurrit quod inveftigem . Ab Atticis igi-
tur quod qusrimus , explorabimus . Equidem annum , quo Ilium ever-
fum^ Attici tradunt , nonne ad V. oaeateridis Attica annum vidimus
pertinere ? Hic autem ab antiquo anni principio nonne per dies XVI.
ad fuperiora contrahitur ? Annus itaque Oaeateridis quintus alter in
dietende habetur . Quare primus dieteridis annus cum primo Olympi-
co convenit & copulatur . Olympicus propterea , uc Atticus , initium
K K 2 caplc
2($o EPISTOLA
capit III. ici. Quint. folftitiali dic . Dieteridis exernplum in tetraete»
•p^jj ridis tabula adnotavi . Prima itaque Olympias a£la IV. cal. Quint. die
XIV" P^rthenii XVI. per plenilunium , infcquente anno inito III. id. Quint.
ex Apollonio menfe , & a nova luna . Ab hoc figno Olympicos an-
nos deduco . Quapropter quatuor folis annis primo luftro abfolutis ,
redit alterum luftrum ab eodem exordio j binz enim dieterides Chal-
daica: ( quibus in tctraeteride Graeciam ufam arbitramur ) dies MCCCC
LX. complecluntur . Quibus intercalarium dicm , qui ex quatuor qua-
drantibus conflatur , fi addamus , fumma fit dierum MCCCCLXI. ,
quot fol flgnifcrum orbem quater decurrit . Verum ab Olympiade pri-
ma dies MCCCCLXXVI. colliguntur, anni nimirum lunares quatuor,
menfefque duo ,• proptcrea fecundum luftrum ex plenilunio initium fu-
mit , quo Olympias fecunda peragitur die primo ApoIIonii . Porro hinc
quatuor annorum fpatio decurfo , diebufque MCCCCXLVI. pera£\is ,
tertia Olympias fubfiflit ex a. d. IV. cal. Quint. , nam dies MCCCC
XLVI. anni funt lunares quatuor , menfis unus cum dimidio . Ideoque
tertium luftrum iterum a nova luna incipit , quippe fecundum a ple-
na inchoabatur . Die itaque Parthenii XVI. tertia Olympias pcr Plc-
nilunium habctur , a qua ad primam VIII. folarcs anni numcrantur ,
quot a primo lufb-o ad tertium . At a prima Olympiade ad fecundam
lunares menfes L. pertinent : a fecunda ad tertiam XLIX. , quoties
fuum curfum luna abfolvit , dum fol o£tics fuum . Apud Grxcos igi-
tur Chaldaicum annum ante inftitutam o6leatcridem viguifle hujufmodi
ratio evincit ; quoniam fmgula luftra quatuor folidos annos dimcnfa 0«
lympiadum fpatium abfolvit . Etenim in o£^cateride primum luftrum
diebus XV. a fole dcficit , quot alterum abundat . Ab hoc tamcn in-
ftituto reccfferc Grxci animadvcrtentcs neque annos neque menfes in
Tab. XV. lunae rationcm reverti , cum ftata facra , facrificia , & luftrationes de-
finlto \\inx tempore peragenda in eam mcnfis fedem , quas fingulis pa«
tria rcligione conftituta erat , perraro redirent . Quapropter antiquam
dieteridem bifariam fecantes , primum annum in quatuor lunares cxpli*
cant ea rationc, ut hi a quatuor folis annis diebus XV. dcficercnt ,
quot primus dieteridis annus ab uno folari fubfidebat . Hoc maxime
modo aflfecuti funt , ut luftrum utrunque & a nova luna duccrctur, &
ab eodcm anni tempore , a quo dietcris annos inchoabat . Tum alte-
ram annum in fecundum luftrum promittunt , quatuor lunares annos
complc.xi , menfefque duos , ac fupra folis modum dies XV. quibus
primum luftrum redintcgrant . Sic religionibus ac facris provifum. Con-
venere itaque in eofdc;n annos , menles , plenilunia , annique tempora
Olyni»
ig. :tfo.
TABULA XIV.
Tetraeteris Olympica I.
Olympias a^a IV. cal. Quint. dic
Parchenii XVI. Plenilunium .
Ann. I.
menfis Apolionius:NoviIunium III. id. Qumt.
menfis prid. id. Sextil.
menfis IV. id. Septemb.
menfis VII. id. Oaobr.
menfis VII.- id. Novembr.
menfis VIII. id. Decembr.
menfis prid. non. Januar.
menfis III. non. Febr.
menfis Elaphius IV. non. Mart.
menfis IV. non. April.
menfis cal. Maiis.
menfis Parthenius III. cal. Jun.
Ann. II.
menfis Apollonlus IV. cal. Quint.
menfis V. cal. Sextil.
menfis VII. cal. Septemb.
menfis VIII. cai. Oaobr.
menfis X. cal. Novembr.
menfis XI. cal. Dacembr.
menfis intercal. XIII. cal. Januar.
. menfis XIV. cai. Februar.
menfis XII. cal. Mart.
menfis Elaphius XIV. cal. April.
menfis XV. cal. Maii.
menfis XVII. cal. Jun.
menfis Parthenius XVIII. cal. Quint.
Ann. III.
mcnfis Apollonius III. id. Quint.
menfis prid. id. Sextil.
menfis IV. id. Septembr.
menfis VII. id. Oaob.
menfis VII. id. Novembr.
menfis VIII. id. Decembr.
menfis prid. non. Januar.
menfis III. non. Februar.
menfis Elaphius IV. non. Mart.
menfis IV. non. April.
mcnfis cal. Maiis .
menfis Parthenius III. cal. Jun.
Ann. IV.
I. menfis Apollonius IV. cal. Quintil.
II. menfis V. cal. Sextil.
III. menfis VII. cal. Septemb.
IV. menfis VIII. cal. Oaobr.
V. menfis X. cal. Nov.
VI. menfis XI. cal. Dec.
VII. menfis intercal. XIII. cal. Jan.
VIII. menfis XIV. cal. Febr.
IX. menfis XIII. cal. Mart.
X. menfis Elaphius XV. cal, April.
XI. menfis XVI. cal. Maii.
XII. menfis id. Maiis .
XIII. menfis Parthenius id. Jun.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
O. I.
Tetraeteris Olympica II.
Ann. I.
menfis Apollonius : Olympias II.
Plenilunium IIL id. Quiou
menfis prid. id, SfxtiL
menfis IV. id. Septembr.
menfis VII. id, Oaobr,
menfis VII. id. Novembr.
menfis VIII. id, Decembr.
menfis prid. non. Januar.
menfis III. non. Febr.
menfis Elaphius IV. non, Mart.
menfis IV. non. Apr.
menfis cal. Maiis ,
menfis Parthenius III. cal. Jun.
Ann. II.
menfis Apollonius IV. cal. Quint.
menfis V. cal. Sextil.
menfis VIL cal. Septemb.
menfis VIII. cal. Oaobr.
menfis X, cal. Novemb.
menfis XI. cal. Dec.
menfis intercalar. XIII. cal. Jan,
mcnfis XIV. cal. Februar.
menfis XII, cal. Mart.
menfis Elaphius XIV. cal. ApriL
menfis XV. cal. Maii.
menfis XVII. cal. Jun.
menfis Parthenius XVIII. cal. Quinc.
Ann. III.
menfis Apollonius III. id. Quint^
menfis prid. id. Sext.
menfis IV. id. Septemb.
menfis VIL id. Oaobr.
menfis VII. id. Novembr.
menfis VIIL id. Decembr.
menris prid. non. Januar.
menfis III. non. Februar.
menfis Elaphius IV. non. Mart.
menfis IV. non. April.
menfis cal. Maiis.
menfis Parthenius III. cal. Jun.
Ann. IV.
L menfis Apollonius IV. cal. Quint.
II. menfis V. cal. Sextil.
III. menfis VII. cal. Septembr.
IV. menfis VIII. cal. Oaobr.
V. menfis X. cal. Novembr.
VI. menfis XI. cal. Decemb.
VII. menfis intercal. XIII. cal. Jan.
VIII. menfis XIV. cal. Febr.
IX. menfis XIII. cal. Mart.
X. menfis Elaphius XV. cal. ApriL
XI. menfis XVI. cal. Maii.
XII. menfis id. Maiis.
XIII. menfis Parthenius idib. Jun.
Olympias III. a^a IV. cal. Quint.
die Partbenii XVI. per pknilunium .
IL
III.
IV.
V.
VL
VII.
VIIL
IX.
X.
XL
XIL
1.
11.
IIL
IV.
V.
VL
VIL
VIIL
IX.
X.
XL
XIL
XIIL
I,
IL
IIL
IV.
V,
VI.
VIL
VIII
IX.
X.
XL
XIL
26.
capit
Tab. '''^'\
XIV. ^^''^'
ex Aj
nos di
redit
daics
LX.
dranti
quot
mit ,
quatu
tertia
XLV
tertiu
na ir
nilun
quot
lunar
fuum
tur <
ratio
lymj
diebi
ftjtui
Tab. XV. lunae
finit<
tria
diet<
cant
quot
mod
ab ,
rum
.1.,
nia d. •"'^^
menfe ..■. .
primum luaium redintcgrant . Sic religlonibus ac facns provilum. Con-
venere itaque in eofde;n annos , menfes , pkniluma , anmque tempora
^ Olym-
Pag. 1^0.
TABULA
X^
0£leateris Olympica
Olympias a£ta IV. cal. Qiiint. die
Parthenii XVI. per Plenilunium .
I.
Ann. I.
I.
menfis Apollonius III. id. Quintil,
II.
menfis III. id. Sextil.
II.
III.
menfis IV. id. Septemb.
III.
IV.
menfis VII. id. Oclobr.
IV.
V.
menfis VI. id. Novembr.
V.
.VI.
menfis VII. id. Decembr.
VI.
VII.
menfis VIII. id. Januar.
VII.
VIII
menCs prid. non. Febr.
VIII
IX.
mcnfis Elaphius prid. non. Mart,
IX.
X.
menfis prid. non. April.
X.
XI.
menfis IV, non. Maii.
XI.
XII.
menfis Parthenius IV. non. Jun.
XII.
Ann. II.
XIII.
I.
menfis Apollonius VI. non. Quint.
II.
menfis prid. cal. Sextil.
"i.
III.
menfis III. cal. Septemb.
II.
IV.
menfis IV. cal. 0£tobr.
III.
V.
menfis V. cal. Novembr.
IV.
VI.
menfis VI. cal. Decembr.
V.
VII.
menfis VII. cal. Januar.
VI.
VIII.
menfis IX. cal. Februar.
VII.
IX.
menfis Elaphius VII. cal. Mart,
VIII
X.
menfis IX. cal. April.
IX.
XI.
menfis IX. cal. Maii.
X.
XII.
menfis Parthenius XI. cal. Jun.
XI.
Ann. III.
XII.
I.
menfis Apollonius XI. cal. Quintil.
II.
menfis XIII. cal. Sextil.
I.
III.
menfis XIV. cal. Septemb.
II.
IV.
menfis XV. cal. O£lobr.
III.
V.
menfis XVI. cal. Nov.
IV.
VI.
menfis XVII. cal. Dec.
V.
VII.
menfis intercal. XIIX. cal. Jan.
VI.
VIII.
menfis idibus Januar.
VII.
IX.
menfis prid. id. Febr.
VIII
X.
menfis Elaphius III. id. Mart.
IX.
XI.
menfis prid. id. April.
X.
XII.
menfis V. id. Maii .
XI.
XIII.
menfis Parthenius IV. id. Jun.
Ann. IV.
XII.
I.
menfis Apollonius VI. id. Quint.
I.
II.
menfis VI. id. Sextil.
II.
III.
menfis VII. id. Septembr.
III.
IV.
menfis prid. non. O£lob.
IV.
V.
menfis nonis Novembr.
V.
VI.
menfis prid. non. Decembr.
VI.
VII.
menfis III. non. Januar.
VII.
). I. VIII
. menfis cal. Februar.
VIII
IX.
menfis Elaphius VI. non. Mart. O. I.
IX.
X.
menfis prid. cal. April.
X.
XI.
menfis prid. cal. Maii.
XI.
XII.
menfis Parthenius IV. cal. Jun.
XII.
XIII.
I.
Ann. V.
raenfis Apollonius IV. cal. Quint.
Olympias a£la III. id. Quint. die A-
pollonii XVI. per Plenilunium.
menfis VI. cal. Sextil.
menfis VII. cal. Septembr.
raenfis VIII. cal. Oaobr.
menfis IX. cal. Novembr.
raenfis X. cal. Decemb.
menfis intercal. XI. cal. Jan,
menfis XIII. cal. Febr. .
raenfis XI. cal. Mart.
raenfis Elaphius XIII. cal. April.
raenfis XIII. cal. Maii.
menfis XV. cal. Jun.
menfis Parthenius XV. cal. Quint.
Ann. VI.
menfis ApoIIonius XVI. cal. Sextil.
raenfis XVIII. cal. Septemb.
raenfis XVIII. cal. Oaobr.
menfis III. id. Oaobr.
menfis prid. id. Novembr.
menfis III. id. Decembr.
menfis IV. id. Januar.
menfis VI. id. Febr.
menfis Elaphius VI. id. Mart.
menfis VI. id. April.
menfis VIII. id. Maii.
menfis Parthenius VIII. id. Jun.
Ann. VII.
menfis Apollonius prid. non. Qulnt.
raenfis prid. non. Sext.
raenfis III. non. Septemb.
raenfis VI. non. Oaobr.
raenfis cal. Novembr.
menfis prid. cal. Decembr.
menfis III. cal. Januar.
menfis V. cal. Februar.
menfis Elaphius III. cal. Mart.
menfis V. cal. April.
menfis V. cal. Maii .
menfis Parthenius VII. cal. Jun.
Ann. VIII.
menfis Apollonius VII. cal. Quint.
menfis IX. cal. Sextil.
menfis X. cal. Septemb.
menfis XI. cal. Oclobr.
roenfis XII. cal. Novemb.
menfis XIII. cal. Dec.
menfis intercalar. XIV. cal. Jan.
mcnfis XVI. cal. Februar.
menfis XV. cal. Mart.
menfis Elaphius XVII. cal. April.
menfis XVII. cal. Maii.
menfis prid. id. Maii .
mcnfis idib. Jun.
Olympias a£la IV. cal. Quint. dic
Parthcnii XVI. per plenilunium.
Ann. I.
menfis Apollonius III. id. Quint.
26 ■
capic
Tab. '■^^'^
XIV. P^"^' ,
ex A
nos d
redit
daics
LX.
dranti
quot
nia d
menft
mic ,
quatu
tertia
XLV
tertii
na ii
nilur
quot
lunar
luum
tur '
ratio
lytni
diebi
ftitui
Tab. XV. luna
finlti
tria
diet<
cant
quoi
TOod
ab <
rum
com
prir
ven
V IC E S I M A S E XT A. 2^1
Olympiades , & fingulis menfibus a nova luna inchoantlbus , altera 0«
lympias foiftitialis erac , & Apoilonio menfe peragebatur non ineunte ,
fed dimidiaco ferme. Ab hac ad primam dies MCCCCLXXVI. decur-
runt , ad tertiam autem MCCCCXLVI. , quot in tetraeteride . Inter
primam quoque Olympiadem & alterum luftrum quatuor folares anni
perficiuntur , iidemque hinc ad tertiam ; propterea interpofita Olym-
piade totum fpatium per squa difcriminatur . Hac de caufa cum oftea-
teris menfes lunarea XCIX. compIe£lar.ur , yinmx.! S^i ( uc Pindari inter-
pres fcribit ) 0 «j-iaV wori f/Av S^ia TKxsapocMfiu iwiot (njviii' * 'iroTi Si
S^td iriVTiiTiovnt ■ Sr^ii' Si iroTi (J.iv TfS KvofKov^tu iJ.nvi , voTi Si t5> 11«/!-
^ivip iTriTiAiTiu. Jam vero non arbitror a te ignorari, per plenilunium,
habito uniufcujufque judicio , vi£l;ores in Olympiis coronari , cui Pin-
dari niufa prscinat :
H*<r>7 yap aJT^
TlaTQ/ f/.iv i3a[/.!ov ayiSnv ,
Tav Si^ofiiivis qKov ^puffdpf/wr©'
EcmipXS 0(p^(fK(l6v «VTipKi^i (JUlVte
Kea (nyaKuv di^Ktov dyydv y.Qjia-iv
Ke« 'TnvmiTHQ/S' d^£
OfiKi ^aSiois i^l Kpiifivois A.\ptS '
Quapropter cum quinque certamina per totidem dies agerent , &; fex«
to,qui decimusfextus lunse erat, viftores per prajconem foliti effent de-
iignari , primus ludorum dies alternis luftris VIII. id. Qyint. alternis
IX. cal. ejufdem indicebatur , modo nempe Apollonii , modo Parthenii
die XI. Jam nihil amplius de Olymplis fcribendum fuccurrit , nifi de
Elaphio menfe , quem nonum in o£leateridis tabula ftatuo , & Attico E-
laphebolioni comparem opinor . Hunc Paufanias pofteris tranfmifit , quo
in montis vertice circa vernuni aquino^tium Saturno faciunt , & cine-
rem de penetrali deferunt Elsi . De reliquis menfibus fiquid habes ( tres
enim tantum ad hoc tempus tenebam ) pergratum feceris , fi me ad-
monueris .
Cum hsc fcriberem, Morgflgnus meus atque adeo nofter ad me ve-
nit .• cui quid agerem tanta Grscorum turba circumfeptus percontanti
epiftolam hanc ( haud enim ignoras nihil effe inter nos tara arcanum,
de quo ipfum pro communi noftra heceffitudine celatum velim ) tradi-
di legendam. Qua pro fua diligentia animadverfa ac perpenfa , de Py-
thiis , Ifthmiis , & Nemeis , quE celeberrima fecundum Olympia Graecia
extulit , cepit inquirere , an quid haberem non in vulgum prolatum .
Qui cum ea qus fuper his conjeceram , accepiffet , admonuit , ut de
hac
2^2 EPISTOLA
hac quoque antiquitate ad te fcriberem ; futuram eiiim, ut ipfe ajebar,
iucundiorem epiflolam, quo plura neque expetita affcrret . Sed hxfitan-
ti mihi , & nimis dubia ac levia mittere diffidenti , fubdidir , vel eo
jiomine facerem, quo potiora a te exprimcrem. Sic obtinuit/ quare de
Pythiis^ primum , deindc de rcliquis h^c habeto.
Pythia anno Olympico CXCI. five Olympiadis XLVIII. ann, III. in-
ftaurata efle Paufanias literis tradit, & anno belli Peloponnefii decimo,
qui Olympiadis nonagefimse annum II. & III. attingit , inducias inter
Athcnienfes & Spartanos procefiifTe ufquc ad Pythia refert Thucydides .
Induciarum autem finis incidit eo anno circa X. cal. April. & Olym-
piadis XC. ann, II. continetur, Prorogatas vero inducias in annum in-
lequentem per dies CXVI. nulla publica populorum paftione dabis ne-'
Non arbitror, fcribente Thucydidc : ri S' iwi-^^tvciiivki &ip)si ai fiiv iyieu/.
etot arivStu S^iihihr^io (lixF' riy^/fy;' ; nam novus annus pofl folflitium
XVI. cal. Sext, inchoatur. Qiiapropter & induciarum prscurfus, & ipfa
Pythia anno Olympiadis nonagefims fecundo contingunt . Porro a pri-
mis Pythiis ad ida anni CLXVIII. fivc Olympiades XLII. colliguntur.
Inftaurata itaque Pythia , quz , quinto quoque anno ineunte , committe-
bantur , extremo anno Olympico CXC. Committuntur proptcrea annis
ofteateridis Olympicx atque Atticsr II, & VI,,fed ab hoc initium fu-
munt . At quo mcnfe , & menfis die } Id prorfus ignoro . Quafi fomnians
coniicio fieri Thargelione mcnfe quo Apollini natalitia dabant ,- die
Thargelionis feptimo
Th ydf 'A^Trolii.ayx ;^py£7tX0/)a yc-iyocio Ayrn/,
Thargelia celebrantur, eademque Carnia,ut CyrenjE ufurpabant, qui-
bus natum etiam Carneadem fatetur Plutarchus , Hoc anni initium
fuiflfe Delphicis puto , incipicnte meufc Pyfioj riii ydp ixTin t» jsk ^;;-
rit cTK/ Y.a^Txyv rif riu rij^^iW «f ro rrpvru.vetr/ , obftetricia Latonx po-
ftridie praebituram , ut de «' Dclphico templo Infcripto narrat Plutar-
chus. Inchoata itaque cum novo anno aftate , Apollinl honores habiti
funt , Sole Taurum perluftrante . Romani quoque eodem ferme anni tem-
pore ApoIIinares ludos inflituerunt , modo III. non, Quintil. modo V.
icl, ejufdem agentes. Ea enim tempeftate brumam ( quod in aliud tem-
pus tibi oftendcndum refervo ) ad cal. Martias traduxerant; ideo VIL
cal. Quint. cx Chaldaico ritu , ex Bceotio autem III. cal. Qiiint. Sol in
Tauruni ferebatur. Ab hoc principio fi anniis ducitur, III, non. Quint.
dies fit menfis feptimus , De Pythiis hac comminifcebar , quibus tan-
tum tribues, quantum Pythise de futuris canenti.
Adeamus hinc Corinthum , ut Ifihmia fpe6kmus , Horum initium ,
five
V IC E S I M A S E XT A. 263
five mavis reparationem Solino Eufebioque ab Olynipico anno CXCIII.
repetentibus , in primum Olympicura annum tam tetraeteridis quam o-
fteateridis conveniunt. Quibus antequam utar , qua de Demetrio rege
memorix tradidit Plutarchus, tecum prius perpendam. Scribit a Deme-
trio literas Athenienfibus miflas, quibus fignificabat , fe ut primum lu-
dos Corinthi fpeftaflet , Athenas venturum , ut myfteriis majoribus &
minoribus initiaretur . Et peraSlis Ifthmiis, regem Athenas profe6lum ,
atque ab Athenienfibus , quibus ex antiqua religione minora myfteria
celebranda erant menfe Anthefterione , majora autem Boedromlone , men-
fem Munychionem appellatum primum Anthefterionem, , & hoc nomine
mmora myfteria acla, deinde eundem Munychionem in Boedromionem
converfura , ut fuo menfe fierent majora , Ex his manifeftum venifle
Athenas regem vel extremo Elaphebolione , vel Munychione menfe ,
quem propterea Demetrionem appellarunt ; ideo ante Munychionem
Ifthmia celebrata funt . Quare fcribcnte Thucydide anno belli Pelopon-
nefiaci viccfimo , quem Olympiadis XCII. annus IV., & Olympiadis,
XCIII. annus I. compleaitur, coramifla fuifle Ifthmia, ad annum IV.
Olympiadis XCII. referenda credo . Secundo itaque & quarto tetraeteridis
Olympic^ annis , five fecundo , quarto , fexto & oaavo o£leateridis
( nam biennii intervallo exaao repeti confuevere ) fiunt Ifthmia . In«^
ftaurata igitur Olympico anno XCII. eodem.que Olympiadis XLVIII."
anno IV. , dieteridis Attkz II. , fed Bceotiffi I. Nunc de Corinthiaco
anno inquirendum breviter. Extat apud Demofthenem , Philippum regem
fcripfiffe fociis ut fibi armati occurrerent in Phocide , menfe Macedoni-
co Loo, Corinthio Panerao , & Attico Boedromione . Quapropter curn
memoria reliquerit Paufanias facro belio finem inipofitum per Philip^
pum Olympiadis CVIII. anno L qui oaeateridis Olympics quintus ha-
betur, eo anno datse funt a Philippo litera, incipientibus Loo, & Boe-
dromione VII. cal. Septembr. Panemus Itaque Corinthius ex eodera ter-
mino procedit . Jam vero II. menfis Bceotius ex a. d. VII. cal. Se-
ptembr. non inchoatur? Pergamus ad alia . Exponit Plutarchus in Nicia
Athenienfium copias a Syracufanis internecione deletas nTpd^i ipSiivovT&
«7-a xapvais ijjwos ^ ov dhtvtuot [/.e^yeiTyiavx irpoffayopinai . Ideoque SyraCLlfa-
jius Carnius idemque Corinthiacus ( Syracufani enim Corinthia colo-
nia ) proximus Panemum antecedit . Pridie itaque nonas Sextil. incipit
Bceotio exordio. Ergo idem Corinthiis quod Bceotiis anni principium?
Hoc non perfpicio clare . Equidem Carnio annexam intercalationem , ex
hoc Syracufanorum decreto, quod apud Gruterum leges, cognofces:
i64 ^PISTOLA
Eni lEPOOTTA
NTM*0A£2P0T TOT $IAfiN02
nAPAnP02TA TA2 B0TAA2
Tiuy v)h.eay wpoeeyopifT®',
AiOXXt©- T« AlOKh.t®'
TpuiiiiarA^ovT®- A^S^pocriay®- A^Ki^ocyi^pit
A'\('«(7f/a e'f «TKf Atfntyu xitpyeiii f^n'x.oyr&' ,
Quid enlni Carnius llii.Mv®' nifi inrercalaris menfis , ut Diofi:orus
Macedonum , Athenienfium Pofideon alter , Romanorum Mcrcedonius ?
Quapropter dum Carnius a Bceotio initio originem capit , & dum ob
fibi proximam intercalationem , anni termino anne6litur, non magno dif-
crimine errabit qui Syracufanum ac Corinthium annum a Canis exor-
tu cum Baeotiis inchoaverit . Adde Carnium anni principem menfem fuif-
fe Spartanis , qui in eadem regione habitabant , & Dorici generis erant .
Tab, XVi-Adde Spartanum annum ab eodem Canis exortu in orbem duci , Hac
conje£lura tabulam inftituam atque ofteateridem anno Corinthiaco exor-
nabo. Quo igitur menfe a6\a Ifihmia? Verno fane, ut ex Plutarcho di-
fcitur , & fortafle Elaphebolione qui Munychionem praecedit , quoque
Athenienfibus fcripferat Demetrius Ifthmia fpeftans . Quid vetat fufpi-
cari circa 2quino£tium vernum celebratos fuiffe ludos , quod anno Ro-
mano Sol in Arietem tranfitum facit cal. April. aequinoftiumque prs-
ftat 'VI. id. ejufdem? Porro annus dieteridis Boeotix I. nonum mcnfem
Elaphebolioni comparem VI. id. April. anno Romano non inchoat ?
Ifthmiorum itaque tempus ad vernum zquinoflium videtur fpeQare .
Venio ad Nemea , quaj per biennium item in fe rcvolvuntur . Ha?c
brumali fidere agi auftor eft in Argolicis Paufanias . Refert Polybius
Nemeos ludos Argis celebratos Olympiade CXXXIX. , fimiliter anno
III. Olympiadis CXL, j ideo ofteateridis Olympicx anno I. , III. ,
V. , VII. agebantur . AfFertur etiam ex Philochoro Demetrionem men-
lem ab Argivis dici quo certamina Nemca committuntur. Hoc fane no-
mine Bceotiis menfis quartus erat, idemque Bithyniis duodecimus. Si a
Canis exortu prid. non. Sext. cum Spartanis ac Corinthiis annum quon-
dam inceperunt Argivi , inter fufpiciones eft inferiore tempore in Ma-
cedonum gratiam , quorum reges ab fe ortos profitebantur , & quorum
nomina fecundum deos ominis caufa pronuncianda publice decreverant ,
Macedonico ritu VI. non. 0£lobr. anni aufpicia fumpfiffe . Ita fit ut pri-
mus menfis tertii fedem obtineat , fecundus quarti , tcrtius quinti , quar-
tus fexti. Sane mcmlni apud Plutarchum legiffc menfcm quartum Arglvum
olini
?ag. 2(^4.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
TABULA XVI.
0£leateris Corinthia & Syraciifana
Arin. I.
menfis Carniiis prid. non, Sextil. I.
menfis Panemus IV. non. Sept. II.
menfis VI. non. O6lobr. IIL
menfis prid. cal. Novem. IV.
menfis prid. cal. Decembr, V.
mcnfis IV. cal. Januar. VI.
menfis V. cal. Febr. VII-
menfis IV. cal. Marr. VIII.
menfis V. cal. April. IX.
menfis VI. cal. Maii, X.
menfis VII. cal. Jun. XI.
menfis VIII. cal, QLiint, XII.
XIII.
Ann. II.
menfis Carnius IX. cal. Sextil.
menfis Panemus XI. cal. Septembr,
menfis XI. cal. Odobr.
menfis XIII. cal. Nov.
menfis XIII. cal. Decembr.
mcnfis XV. cal. Januar.
menfis XVI. cal. Febr,
menfis XV. cal. Mart.
menfis XVI. cal. April.
menfis XVII. cal. Maji.
menfis idibus Maiis.
menfis idibus Juniis.
Ann. III.
menfis Carnius III. id. Quint."
menfis Panemus III. id. Sextil,
raenfis IV. id. Septembr.
menfis VII. id. O^obr.
menfis VI. id. Novembr.
menfis VII. id. Decembr,
menfis VIII. id. Januar.
menfis prid, non. Febr.
menfis prid. non. Mart,
menfis prid. non. Apr.
menfis IV. non. Mai.
menfis IV. non. Jun.
Carnius S'iiJtiii'& VI. non. Quint,
Ann. IV.
menfis Carnius cal. Sextil.
menfis Panemus III. cal. Septembr.
menfis III. cal. 0£lobr,
menfis V, cal. Novembr.
menfis V. cal. Deccmbr.
menfis VII. cal. Januar.
menfis VIII. cal. Febr.
menfis VIII. cal. Mart,
menfis IX, cal. April.
menfis X. cal. Maii,
menfis XI. cal. Jun.
menfis XII. cal. Quintil.
O. I.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
Ann. V.
menfis Carnius XIII. cal. Sextil.
menfis Panemus XV. cal. Sept.
menfis XV. cal. O^obr.
menfis XVII. cal. Nov.
menfis XVII. cal. Decembr.
menfis XIX. cal. Januar.
menfis idib. Januar.
menfis III. id. Febr.
menfis III. id. Mart.
menfis III. id. April.
menfis V. id. Maii.
menfis V. id. Jun.
Carnius S'l[ji.iiy& VII. id. Quint.
Ann. VI.
menfis Carnius VI. id. Sextil.
menfis Panemus VIII. id. Sept.
menfis prid. non. Oftobr.
menfis prid. non. Nov.
menfis prid. non. Decembr.
menlis IV. non. Januar.
menfis cal. Febr.
menfis VI. non. Mart.
menfis cal. April.
menfis prid. cal. Maii.
menfis III,
menfis IV
cal. Jun.
cal. Quinr.
Ann. VII.
menfis Carnius V. cal. Sextil.
menfis Panemus VII. cal. Septembr.
menfis VII. cal. Oaobr.
menfis IX. cal. Nov.
menfis IX. cal. Decerabr.
menfis XI. cal. Januar.
menfis XII. cal. Februar.
menfis XI. cal. Mart.
menfis XII. cal. April.
menfis XIII. cal. Maii.
menfis XIV. cal. Jun.
menfis XV. cal. Quint.
Ann. VIII.
menfis Carnius XVI. cal
menfis Panemus XVIil.
menfis XVIII. cal. Oaobr.
menfis III. id. Oaobr.
Novembr.
Dccembr.
Januar.
ca
Sextil.
Sept.
menfis prid. id.
menfis III. id.
IV. id.
VI. id. Febr.
menfis VII. id. Mart.
menfis VII. id. Apr.
menfis Nonis Maiis .
menfis Nonis Juniis.
Carnius ^/««i'®' 111. non. Quint.
»
Ann. 1.
menfis Carnius prid. non. Sext.
menfis
m.enfis
l6
Qu
Macec
Qiiapr
fibi pi
crimin
tu cui
fe Sp£
Tab, XVl^dde
conje£i
nabo.
fcitur
Athen;
cari c
mano
ftat V
Elaphc
Iflhmi.
Ver
brumal
Nemec
III. C
V., \
fem at
mine I
Canis
dam ir
ccdonu;
nomina
Macedc
mus m
tus fcx
olina
VICESIMASEPTIMA. 16^
ollm vocatum Hermxum . Quod de menfis fede potius accipio , quam
de ipfo menfe , nimirum eundem locum obtinuifle prius Hermaeum cum
fextus eflet , qualis Bceotiis , qui mox Demetrion quartus collocatus .
Quare fi verum conjeflura attingit , Nemea primum menfe VI. Her-
m£BO, deinde menfe Demetrione IV. perafta opinabimur. Credere etiam
licet HermsELim propter Dcmetrium regem in Demetrionem verfum, at-
que autumnali tempore antiquitus annum ceptum . His tamen pofthabi-
tis , conftat fextum menfem a Bcsotio & Corinthiaco initio in brumam
incidere; nam cal. Januar. conftituta bruma, hoc ordine dieteridis men-
fes per annum Romanum dlgeruntur.-
I. Menfis Panemus prid. cal. Sextil.
II. Menfis nonis Septembr.
III. Menfis Alalcomenius III. non. O£lobr.
IV. Menfis Damatrius III. non. Novembr,
V. Menfis Bucatlus III. non. Decembr.
VI. Menfis Hermaeus III. non. Januar.
A Macedonico vero principio VI. non. OSi.
I. Menfis VI. non. ORobi-.
II. Menfis cal. Novembr,
III. Menfis cal. Decembr,
IV. Menfis cal. Januar.
Plura de Nemeis fcribere fupervacaneum duco, quorum fama ad nos
tantum delata eft , caetera profunda temporum altitudine nobis obruta
jacent, & demerfa. Tu, cui tota antiquitas patet , & ut ea quz ocu-
lis cernimus , memori mente Grsecorum faftos pervolvis , mihi certiora
depromere ne recufa . Hsc enim tibi fcribebam , ut ad refpondendum
te provocarem . Vale .
D. Patavio XVIII. cal. Quint. CID IDCC XXXlV.
EPISTOLA XXVII.
De a?mo Laced.monio , g^ de Panathenm , Carniis
/acris , at^ue Hyacinthtis .
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
On arbitror te expe£lare de anno Lacedsmonio epiftolam, quod
perfe6te intelligis inutilis eflle curx in eum conniti . Tamen mit»
L i to.
N
^66 E P I S T 0 L J
to, otio, quo hoc triduo fuperfundebar , abufus . Etenim tanta aquarum
proluvie ( fcis enim infulam a nobis incoli ) circumfcptum nemo me
adibat, cum ego ipfe in Hortum defcendere non poflem , fublata omni
ambulatione . Veteri itaque hiftoris \acans reliquias quafdam collegi ;
quibus per membra digeftis , annum conftitui , qualia multa philofophi
folent , dum ea quas in abftrufo jacent , certa ratione nobis exprimcre ,
& fub oculos ponere conantur . Horum igitur exemplo quandam anni
formam adumbravi , qua antiquas memorias dimenfus parum aut nihil
inveniebam , quod in fubficivum relinqucrem . Ha^c ad te venit : cui Spar-
tanam civitatcm largiaris, minime rogo. Cumulate praeftabis , fi eandem
intcr dxuTS! fepofueris.
Nunc quibus fufpicionibus impulfus hunc annum conftituerim , pro
tua fapientia mecum recognofce & perpende . Ante omnia tamen de an-
ni initio, a quo reliqua pcndent , inquirere debemus . Annum Laccdae-
monium ;j Carnio menfe incipere , ut de Corinthio ambitu nupcr fi-
gnificavcram , Euripides hoc carmine videtur fignificare in Alcejlide :
risAa' at [/.ntroiroXot
Xikvi/ iv T etKvpoii v.KeioVTli VfAPOIf ^
'2ircepTa x.dx.K©' dvixet -/.itpvdii
T\tpivi(xsiTcu upot (iiivos y eieipofltvots
TiuvvJ^n ffiKavtes ,
hiiretpai^i T iv oK0ieas A'^aveus ,
T^oietv tKliriS SxvSaet (lOKveiv
^tKiUV etoi^ois .
Qiio ctiam vidcre videor dum vates magnis laudibus Alceftidis vir-
tutcm profequitur , indicari Panathenaea quse celeberrima poetarum fre-
quentia quinto quoque anno redibant . Hsc autem anno Olympico
CCXI. inftituta in HI. & VII. ocleateridis Attics annos incurrunt .
Bo:otius autem Corinthiufque annus a VII. Atticae periodi anno non
incipit prid. non. Sextil. ? Panathenasa autem afta extremo Hecatombxo-
ne five t/j/t»; menfis «VoVt©' per triduum pulchre calles. Qi^iare cal.
Sextil. & IV. ac III. non. ejufdem. Propterca fi tertius dies mcnfifque
extremus Muficum certamen inibat ( quid enim vetat fic coniicere ? ) quo
Minervae deferebant peplum,
Debita cum cjjlif folvuntttr vota Miiiervie ,
Jam vidcs Panathenaeis annum novum ex Carnio quam proximum ,
quin etiam cx Graeca confuetudine eodem quo ultima Panathena;a a-
gitabantur, die iniri . Mcrito igitur Euripides prxclarum mulieris faci-.
*->■ nus
VICESIMJSEPTIM^. 26j
rus dignum refcrt quod in Panathensis vates celebrent , redeunte Spar-
tanis per Carnium menlem anno.
......Verum ne his qu^ veri quidera fpeciera ferunc , quamvis , omni fub-
lata dubitatione , ut vera non recipiam , folis innitamur , ad alia te
traducam . Narrat Herodotus , cum Xerfes immenlas copias in Grxcos
duceret , CCC. Spartanos duce Leonida ad Thermopylas occurriffe ,
quod iacra Carnia reliquos morabantur , & Spartie Ibcios Olympia .
Quibus peraflis, prodituros omnes fuifle.Jam Carnia Carnio menle fie-
ri in confcflb efl: , ac per dies IX. pofitis tentoriis ad militije exem-
plar celebrari inter omnes conftat . Media a^Rate circa Thermopylas
pugnatum fuit.PauIo pori; cum caperentur Athenae , interrogatos a Xer-
fe perfugas quid agerent Gra:ci, rclpondHre per otium Olympica certa-
mina agere . Hac ratione ad Quintilem meiiiem pervenimus , fiquidem
eo anno Olympia contingcbant IV. cal. Qiunt. & Bceotius annus inci-
piebat ex a. d. XIII. cal. Sextil. Pergit hiftoricus , paulo ante pugnam
navalem ad Salaminam Olympia facra , & Carnia pra!teriifle . Pugns
temous haud iqnorabis ex Plutarcho , fi vitiura demoferis ; hrit i^irl ^i-
jco! navjx^^"®' y-iv-^ii . Ut tempora refque geftfe inter fe conveniant , fcri-
bendum eft : «"jcti; eVi' is^a fiimynTVMv& {zmos . Quod Xenophon confir-
mat , annos belli Peloponnefii XXVIII. , menfefque VI. recenfens ,
fumpto initio a prinio vere . Igitur cum eodem die Athenas in iervi-
tutem redegerit Lyfander , au£lore Plutarcho , quo adverius Perfas na-
vali vi6loria potiti erant Athenienfes , certum eft utrunque eveniflfe
non Munychione , fed Metagltnione qui VI. a vere primo menfis ha-
betur. Prslium itaque VI. cal. Septembr. contigit, Carnio menfe XIV.
cal. eafdem jam abfoluto , pera6\iique facris Carniis arque Olympicis .
Adeamus Thucydidem , a quo traditur, anno belli Peloponnefiaci XIV.,
infequentis hiemis initio Lacedsmones , abfolutis Carniis, in expeditio-
nem profe£los , nimirum menfe iecundo qui o£teateridis anno IV. Bceo-
riis III. cal. Septembr. inchoatur . At hiemem ex cal. Septembr. inci-
pere quis dabit.' Quibus ut occurramus, fac tibi ea quse inter Eceotla
a nobis habes , in mentem veniant , annum videlicet a Thucydide bifa-
riam dividi in aftatem atque hiemem , & ver attribui jeftati , hiemi
autumnum. Jam patet infequentls hiemis initium fuifl^ autumnum. An-
teriori quoque anno fcribit , exa£la ferme seftate , Spartanos menfe Car-
nio ad ftata facra celebranda domum rediifle , edicentes fociis , ut pro-
xlmo menfe armati iterum convenirent . Quapropter , elapfo Carnio ,
tempus militaribus expeditionibus accommodatum fupererat ,• nam hie-
jme fub pellibus tuto milites haberi non pofllmt , & nulla pabuli copia
L 1 2 ad
iSi E P I S T 0 L J
ad equitatum fuppetlt . Jam Jiquet autumnalcm menfem fuifTc Carnlum ,
qui , afcla «flate , incipiebat , & , quo pera6to , milites in caftra redibant .
Illud etiam inter neceflaria eft nofcere , non propter Carnia tantura re-
dire domum folitos Spartanos , verum etiam quod alii magiftratus an-
ni initio honorcm inibant ; idco in Thucydide alii Ephori , ineunte
vere , referuntur , alii , hicme appropinquante . Xenophon etiam per
annos XXVIII. menfefque VI. quibus bellum inter Athenienfes & Spar-
tanos exarferat , Ephoros XXIX. reccnfet , quorum primus ^nefias,
quo per ver beJlum fufceptum , uhimus Eudicus , quo , in fervitutem
reda£lis Athenis , copias Spartam Lacedxmones duxcrunt . Igicur fi per
ver magiflratus aufpicati effent Spartani , & Eudicus eodem anni tem-
pore honorem iniiffet , tot Ephori numerarentur , quot anni belli quod
verno inceperat . Prxcerea quos vere nominat Thucydides , eofdem ,
incipiente hieme , fervaret . Quare inter sRivura fpatium & hibernum
creabantur . At non capts a Lyfandro Achenae anno Olympico CCC
LXXVIII. 0£leateridis AtcicJE II. qui cum IV. Bccotio convenit , XVIII.
cal. Septembr. jam Ephoro Eudico .' ^ftatc itaque , aut appecente au-
tumno magiflratus aufpicia capiebant . Sed defmente jam a:ftace , Carnia
celebrari vidimus ; ideo Sc anni initium in autumnum incidit , & ad Ca«
nis exortum fpe£lat . Ad Herodotum rcdeamus • quem Plucarchus ex-
agicat tanquam iniquo animo fcribencem rccufaffe Spartanos Athcnienfi-
bus auxilium petencibus in campum Marachonem concra Perfas prodirej
quia dics nonus menfis inciderat , quo pcr leges copias educere non li-
cebat , ideo plenikmium opperiri . Equidem de plenikmio utpote minus
verum jufle coarguit Plutarchus , cum alio etiam Lunae afpeflu fajpe-
numero in expediiionem profeclos effe Lacedasmones oftendcrit . Conflat
tamen , jam confeflo praelio quod die Boedromionis VI. Olympiadis
LXXII. ann. II. concit^it .auxilium a Soartanis mifrum,& tanta feftina-
tione incitatos militcs , ut triduo in Atcicam pervcnlrenc . Menfis Car-
nius erat , & Carnia agebantur , quo tempore forcaffe per leges milita*
tum ire non permittebatur , uc , codcm approplnquante , qui in ca-
ftris erant , ut ante perftrinxi , domum redire folebant . Etenim fi die
Atticorum menfium o£lavo vel fepcimo cum Bceotiis mcnfes Inchoa-
bant Spartani , ut fufpicarl licet , incipiente Boedromione VII. cal. Se-
ptembr. Carnio initium erat prid. non. Scxt. ideo dies Bocdromionis VI.
vicefimus oflavus Carnli , quo excrcmo, quia in fummum difcrimcn Grae-
cia adducebatur, in Atticam feftlnarunt Sparcani , jam aSiis Carniis.
Qu2 ad anni Lacedaemonii principium fpeftare animadvcrteram, ha^c
mihi inter fcribendum occurrebant : fequitur de fine qua in Plutarcho
naclus
0. 1.
Oflcaicris Spaitana
Ann. I.
I. menfis Carnius prid. non. Sexlil.
II. mcnfis IV. non. Septembr.
III. menfis VI. non. OftoSr.
IV. menCs Phliafius prid. cal. Novem.
V. menCs prid. caj. Decembr.
VI. menfis IV. cal. Januar.
VII. menfis V. cal. Febr.
VIII. menCs Anemifius IV. cal. Mart.
IX. menfis Gerallius V. cal. April.
X. menfis Hecalomb^us VI. cal. Mai.
XI. meniis Vll. caj. Jun.
XII. menCs VIII. cal. Quint.
Ann. II.
I. menfis Carnius IX. cal. ScxtiJ.
II. menfis XI. cal. Septembr.
III. menfis XI. cal. Oaobr.
IV. menfis PhJiaCus XIII. cal. Nov.
V. menCs XIII. cal. Decembr.
VI. menfis XV. cal. ]anuar.
VII. menfis XVI. cal. Febr.
VIII. menfis Anemifius XV. cal. Mart.
IX. menfis Gcraflius XVI. cal. April.
X. menCs Hecaiombsus XVII. cal. Maji.
XI. menCs idibus Maiis.
XII. menfis idibus Juniis.
Ann. III.
I. menfis CarnJus III. id. Quint.
II. raenCs III. id. Sextil.
III. menfis IV. Jd. Septembr.
IV. menfis Phliafius VII. id. Oaobr.
V. menfis VI. id. Novembr.
VL menfis VII. id. Decembr.
VIL menfis VIII. .d. Januar.
VIII. menfis Anemifius prid. non. Febr.
IX. menCs Geraftius prid. non. Mart.
X. menfis Hecatombaus prid. non. Apr.
XI. menfis IV. non. Mai.
■ 3ni. menSs IV. non. Jun.
XIII. menfis intercaJ. VI. non. Qyint.
Ann. IV.
I. nienfis Carnius caj. Sextil.
n. menCs III. caj. Septembr.
IIL menCs III. cal. Oaobr.
IV. menCs PUiafius V. cal. Novembr.
V. menfis V. cil. Decembr.
VI. menfis VII. cal. Januar.
VII. menCs VIII. cal. Febr.
VIII. menlis ArtemiCus VIII. cal. Man.
IX. menfis GerallJus IX. cal. April.
X. menfis Hecatombsus X, cal. Maii.
XL menlis XL cil. Jun.
Xll. menCs XII. cal. Quinlil.
O. I.
L
n.
IIL
IV.
V.
VI.
VIL
VIIL
IX.
X.
XL
XIL
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
vin.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
Vlll.
DC.
X.
XL
XIL
TABULA
0£leateris Attlca
Ann. VII.
menfis Hecatombxon prid. non. Qujnr.
menlli Metagiinion prid. non, Sexc,
menlls Bocdromion III. non. Sept.
menlls Mimafterion VI. non. O6tob.
menfis Pyanepfion cal. Novembr.
menfis Pofidcon prid. cal. Decemb.
menfis Gamelion III. cal, Januar.
menfis Amhefterion V. cal. Febr.
menfis Elaphcboiion III. cal, Mart.
mcnfis Munychion V. cal. Aprii.
menfis Thargeiion V. cal. Maii.
menfis Scimphorion VII. cal, Jun.
Ann. VIII,
menfis Hecatombion VII. cal. Quint.
I.
II.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfts
VII.
menfis
VIII
menfis
IX.
menlis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
mcnfis
menfis Metagitnion IX. cal, Sextil.
menfis Bocdromion X. cal. Sepiem.
mcnfis Mema£lcrion XI. cal. Ofl.
menfis Pyanepfion XII. cal. Nov.
menfis Poiidcon I. XIII. cal. Dec.
menfis Pofidcon II. XIV. cal. Jan.
menfis Gamelion .XVI. cal. Febr.
menfis Antheftcrion XV. cal. Marc.
menfis Flaphebolion XVII. cai. Apr.
menfis Munychion XVII. cal. Maii.
menfis That^eiJon prid. id. Maii.
menfis Scirophorion id. Jun.
Ann. I.
menfis Hecaiombson III. id. Quint.
menfis Mctagitnion III. id. Sexcil,
menfis Boedromion IV. id. Sepc.
menfis Miraafterion VII. id. Oflob.
menfis Pyanepfion VI. id. Novemb.
menfis Pofideon VII. id. Deccmbr.
menfis Gamelion VIII. id. Jan.
menfis Anthefterion prid. non. Fcbr.
menfis Eiaphebolion prld. non. Mart.
menfis Munychion prid, non. April.
menfis Thargclion IV. nrin, M.nii.
meDfis Scirophorion IV. non. Jun.
Ann. II.
menfis Hecatombieon VI. non. Quinc.
Mecagitnion prid. cal. Scxt.
Boedromion III. cal. Sept.
Mxma6terion IV. cal. 0£lob.
Pyanepfion V. cal. Novcmb.
Pofideon VI. cal. Dcccmbr.
Gamelion VII. cal. Jan.
Antheftcrion IX. cal. Fcbr.
Elaphebolion VII. cal. Mart.
Munychion IX. cal. April.
Thargelion IX. cal. Maii.
Scirophorion XI, cal. Jun.
Ann. III.
Hecatombxon XI. cal, Quint.
o. I.
XVII.
Oftcaceris Spartana
Ann. V.
I. menfis Carnius XIII- cal. Sextil.
II. menfis XV. cal. Sepicmbr.
III. mcnfis XV. cal. Oaobr.
IV. mcnfis Phliafius XVII. cal. Nov.
V. mcnfis XVII. cal. Decembr.
VI. menfis XIX. cal. Januar.
VII. raenfis idib. Januar.
VIIL menfis Artemifius III. id. F^ebr.
IX. menfis Gcraftius III. id. Mart.
X. menfis HecaiombKus III. id. April.
aI. menfis V. id. Maii .
XIL menfis V. id. Jun.
XIIL
I.
11.
III.
IV.
V.
VI.
VIL
VIIL
IX.
X.
XI.
xn.
menfis intercal. VII. id. Quinc
Ann. VI.
menfis Carnius VI. id, Sextil.
menfis VIII. id. Sepiembr.
menfis prid. non. Oftobr.
menfis Phljafius prid. non. Nov.
menfis prid. non. Decembr.
menlis IV. non. Januar.
menfis cal. Fcbr.
menfis Artemifius VI. non. Mart.
menfis Gerallius cal. Apnl.
menfis Hecacombius prid. cal. Maii .
menfis III. cal. Jun.
o. I.
menfis
nfis IV. cal. Quint.
Ann. VII.
Carnius V. cal. Sexcil.
VI. cal. Septembr.
VI. cal. Oaobr.
Phliafius IIX. cal, Nov.
IIX. cal. Decembr.
X. cal. Januar.
XI. cal. Februar.
Arcemifius X. cal. Mart.
Geraftlus XI. col. April.
Hecatombsus XII. cai. Mai.
XIII, cal. Jun.
XV. cal. Quint.
Ann. VIIL
Carnius XVI. cal. Sextil.
XVIII. cal. Septembr.
XVIII. cal. Oaobr.
Phliafius III. id. oaobr.
prid. id, Novembr.
III. id. Decembr.
IV. id. Januar.
Artemifius VI. Id. Fcbr.
Gcraftius VIL id. Mart.
Hecatombsus VII. id. Apr.
Nonis Maiis .
Nonis Juniis .
XIII. menfis Incercal. III. non. Qiiint.
Ann. I.
I. menfis Carnius prid. non. Sexc.
I.
menfis
IL
menfis
III.
•menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menfis
VIII
menfis
IX.
nictiris
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
menfis
1.
menfis
11.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menCs
VIII
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
menfis
IL
mcnfis
IIL
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VL
menfis
VII.
menfis
VIII
menfis
IX.
mcnfis
X.
menfis
XL
mcnfis
XIL
menfis
XIII.
menfis
menfis
IL
menfis
IIL
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VIL
mcnfis
VIII
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XL
menfis
XIL
menfis
I.
IL
IIL
IV.
V.
VI.
VII.
VIII
IX.
X.
XI.
XIL
XIII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XIL
I.
nfis
Pag. iffc)-
Oaeateris Atiica
Mctagitnion XIII. cal. Sextil.
Boedromion XIV. cal. Sept.
Mamaacrion XV. cal. Oaob.
Pyancpfion XVL cal. Nov.
Pofideon I. XVII. cal. Dec.
Pofideon II. XIIX. cal. Jan.
Gamelion idib. Januar.
Anchefterion prid. id. Febr.
Elaphebolion III. id. Mart.
Munychion prid. id. April.
Thargclion V. id. Maii.
Scirophorion IV. id. Jun.
Ann. IV.
Hecatomba:on VI. Id. Quint.
Mecagitnion VI. id. Sext,
Boedromion VII. id. Sepc.
Mxmaaerion prid. non. Oa.
Pyanepfion nonis Novemb.
Pofidcon prid. non. Decemb,
Gamelion IIl. non. Jan.
Anchefterion cal. Febr,
Elaphebolion VI. non. Mart.
Munychion prid. cal. April.
Thargclion prid. cal. Maii .
Scirophorion IV. cal. Jun.
Ann. V.
HecatombjEon IV. cal. Quint.
menfis Metagitnion VI. cal. Sextil.
menfis Boedromion VII. cal. Sept.
menfis Msmaacrion VIII. cal. oa.
menfis Pyancpfion IX. cal. Nov.
menfis Pofideon I. X. cal. Dec.
menfis Pofidcon II. XI. cal, Jjnuar.
menfis Gamelion XIII. cal. Febr.
mcnfis Anthefterion XI. cal. Mar.
menfis Elaphcbolion XIII. cal. Apr.
menfis Munychion XIII. cal. Maii .
mcnfis Thargelion XV. cal. Jun.
menfis Scirophorion XV, cal. Quint.
Ann. VI.
menfis Hecatomba:on XVI. cal. Sext.
menfis Metagitnion XVIII. cal. Sept,
menfis Boedromion XVIII. cal. Oft.
menfis Miemaacrion III. id, Oa.
mcnfis Pyanepfion prid. id. Nov.
menfis Pofideon III. id. Dec.
menfis Gamclion IV. id. Jan.
menfis Anthefterion VI. id. Feb.
menfis Elaphebolion VI. id. Mart.
menfis Munychion VI. id, April.
menfis Thai^elion VIII. id. Mai.
raenfis Scirophorion VIII, id, Jun.
Ann. VII,
menfis Hecatombxon prid. non, Quint.
II, raenfis Mctagitnion prid, non. Scxt."
:ana
Pag. 16 C).
Ofteateris Attica
•. cal. Sextil.
'tembr.
tobr.
(I. cal. Nov.
•)ecembr.
•luar.
•I. id. Pebr.
■ id. Mart.
■« III. id. ApriJ.
II. menfis Metagitnion XIII. cal. Sextil.
III. menfis Boedromion XIV. cal. Sept.
IV. menfis MaEmafterion XV. cal. O£lob.
V. menfis Pyanepfion XVI. cal. Nov.
VI. menfis Pofideon I. XVII. cal. Dec.
VII. menfis Pofideon II. XIIX. cal. Jan.
VIII. menfis Gamelion idib. Januar.
IX. menfis Anthefterion prid. id. Febr.
X. menfis Elaphebolion III. id. Mart.
XI. menfis Munychion prid. id. April.
XII. menfis Thargelion V. id. Maii.
XIII. menfis Scirophorion IV. id. Jun,
Ann. IV.
( ^
A ■
VICESIMASEPTIMA. i6c^
natlus fum , ut continuata proponam . Refert in Agide tale Spartanura
inftitutum .• Nono quoque anno Ephori ferena nofte & intermeftrua
luna , fecedunt taciti in ccelum intuentes , fi ex aliqua cceli plaga in
aliam ftella fe forte trajiciat . Id contemplati noxios reges opinantur .
Hoc vifum fibi oblatum fingens Ephorus Lyfander calumniis & men-
daciis Leonldam regem adoritur , ejufque abrogato regno , in exiliura
expellit . Circuma6lo mox anno , & in ordinem redaclo Lyfandro
cum alii Ephori magiftratum iniiffent , Agefilaus homo factiofus , &
quia asre alieno depreffus erat , ad omne quaeftus genus paratiffimus ,
per vim legitimis Ephoris fummotis , fe Ephorum creat . Hoc Epho-
ro , TBf x.xp7rxi ayi^ov a.nrtf.vTxs tTuyKSKOiitcri/.ii/ay itS'i! tuv yiapyav Rex
Agis in bellum proficifcitur . Qiio abfente , Agefilaus menfem interca-
larem praeter circuitus & temporum ordinem adjecit , & hac ratione ,
producto anno , plura lucratus efl: . Quem menfem quoniam decimura
tertiura vocat Plutarchus , extremo anno intercalationem fieri ofliendit .
Quare pofl coIIe£las fruges Spartanus annus finem habebat , ut BtEo-
tius ; atque oiteateride , ut cateri Grzci , utebantur Lacedsmones ;
nam , peraclo annorum o6to circuitu , Ephorus primo anao fuerat Lyfander,
altero magiftratum occupaverat Agefilaus , quo extremo intempeftiva ( al-
tero enim periodi anno nequaquam intercalabatur) intercalatio inducitur.
Quoniam itaque de anni principio & fine haec conjicimus , de men-
fibus videndura . Quinque Spartanis attributos coraperio : primum quera
dixi , Ca;:niura : alterura Phliafiura : tertiura Artemifium : quartum
Geraftiura : ulrimum Hecatombsum . Phliafium defcribit Stephanus, Sc
nomen deducit ctTo pxeiv quod eft ^y.cepTetv , eV ^ 7>iTisi tHs yHs x.xp.
iris elx.[idaetv o-j^0ii2ir/.iv . Sed id a populis Phliafiis, qui in Sicyonia pro-
pe fontem Afopi habitabanr, puto; ut Geraftium a Geraftiis ; nifi po-
tius a facris ; quia ab illis gentibus inftituta . Csterum cum Phliafio
tempus aflignent , quale Attico Pyanepfioni , quartus a Carnio erit ,
& hiemem attinget . At Artemifium oftavum ordine ftatuo , Geraftium
nonum , quos Thucydides de induciis & foedere inter Spartanos & A-
ihenienfes fcribens commemorat . Anno itaque belli nono ineunte per
ver , Olympiadis XC. ann. l. , o£leateridis Attics ann. V. induciz
conftiiutss funt die Elaphebolionis XIV. , & Geraftii XII. Anno Atti-
ci circuitus V. Elaphebolion inchoatur XIII. cal. April. & die decimo- Tab.
quarto ad IV. non. April. pertinet . Ad hoc tempus annus ambitus La- XVII.
cedaemomi VII. refertur , primo & fecundo menfe plenis conftitutis ,
deinde alternatim cavis & plenis ; idcirco Artemifius plenus initium
capit X. cal. Mart. Geraftius vero cavus XI. cal. April. qui die duo-
deci-
270 EPISTOL^
dccimo cum IV. non. April. induciarum principio copulatur , Armo hlnc
altero fcedus inter eafdem gentes ictum fuifTe delcribit Tliucydides £\«-
(pKfioKiai/®' [/.iivos iKTif p^iitovT& ' KpTiiii^la ftnvos TfBcpTii ^^ini/T®' . Id incidic
ia Olympiadis XC. annum III. quo annus AtticK perioJi VII. ex a. d.
prid. non. Quint. cgrcditur , Boeotije vcro ejuldemque Spartano: primus
prid,. non. Scxtil. Elaphebolion igitur capitur III. cal. Mart. Artemifius-
IV., idco ut diflimilia intervalla in uiiium conveniant, Elaphebolion ple-
nus habendus eft , Artemiiius cavus . Etcnim arbitror Laccdxmones
non ea religione du£l:os, qua Athenicnlcs , de mcnfe diem eximere coniuc-
vifle , ut jn cavis etiam menfibus dies ultimus, quem ifny /^i. vit" voca-
bant Athcnae , TQ/.MKif diceretur, fed in cavis abjecifle trigefmium . Ita-
que dies VI. definentis Elephabolionis five vicefimus quinrus ex a. d.
IIL cal. Mart. duclus in a. d. X. cal. April. fpeflat , quo promittitur
dies Artemiiii definentis quartus , five vicefimus fextus ( qur exempta
die cxtremo fic contrahitur ) a IV. ca!. Mart. inchoato menfe .
Jam Hecatombaeus, quera Hefychius Spartanis ab interitu vindicavit,,
reftat , quo Hyacinthia celebrari teftatus eO: . Cujus fedem ut dcterml-
ncmus, de Hyacinthiis diligentius quasrendum eft . Circa folftitium cutn
agerentur Olympica certamina , incenfas atque everfas a Ptrfis Athenas
diximus , quarto a primo vere menfe , ut pro fua diligentia Herodo-
tus computat • ideoque anno noftro menfe Qiiintili . Circumvolvente
fe anno , decimo hinc anni Attici menfe ex eodem au£lore Mardonius
iterum in Atticam irrumpit , iterumque Athenas petit , & incendit . Si
tempus quxris , vernum erat , quale cum Aprilem nos agimus . Cum
itaque a Mardonio vaftarentur AthencE , Athenicnfes Spartam nuncium
mittunt , opemque adverfus barbaros a Laceda:moniis Hyacinthia cele-
brantibus petunt . Verna igitur Hyacinthia . Qiiod ex Thucydlde con-
fii-matur. In fcedcre; de quo paulo ante retuli, X. cal. April. i£\o con-
flitutum , ut quotannis renovaretur a Lacedxmonibus Athenas urbana
Dionyfia fpe6latum euntibus , ab Athenienfibus Spartam proficifcentibus
propter Hyacinthia . Porro urbana Dionyfia Anthefterione menfe, vide-
licet prlmo vere , Pifces fole permeante , agi , memoria: & literis non
proditum ? Hyacinthia igitur in Elaphebolioncm conveniunt , adeunte
Arietem folc : tunc , ut egregio carmine exfequitur Ovidius :
Nec genHtjfe ptidet Soarteit Hyacinthon , honorque
Durat in hoc avi , celehraiirl.ique inore priorum
Anmia pr.fclara redennt H/acinthia pompa.
Certe Iris , cujus florem de Hyacintho natum fabulantur , hoc fer-
me tcmpore explicatur ,
quo»
VJCESIMAOCTAVA. 271
quotiefque repellit
Ver biemem , Pifcique Aries fuccedit aquofo ,
Th toties oreris , viridique in cefpite Jlores .
Decimus itaque Menfis Spartanus HecatombjBus videtur. De reliquis
iiihil habeo quod ad te fcribam , nifi tu mihi quid largiris , Conqui-
iitis omnibus quae mihi memoris fedulo perpendenti fuccurrebant , Do-
ricas ofleateridis , quam Spartas adhibitam fuifle opinabar, tabulam epi-
ftola conclufi . De Gr<Eca annorum ratione puto me fatis ( nifi-potius
intemperanter , & temere ) fcripfifle . De Italica reftat , quam ad hi-
bernum otium refervo ; prima enim, quam ad profe£lionem idoneam
tempeftatem naSlus fuero , fic utar , ut quod hinc ad delabentes ma-
tutino Vergilias pertinet tempus , perveftigandis , cognofcendifque ftir-
pibus addicam . Neque tamen te infcio , inconfulto , infalutatoque di-
fcedam ; nam ante proximas Calendas tecum futurum cosito . Fac ec-
iam atque etiam valeas .
D. Patavio VIII. cal. Quintil. CID IDCC XXXIV.
EPISTOLA XXVIII.
De Aimi Adacedot^ici difcriminihiis ^ ft) de
Bithynico anno ,
JULIUS PONTEDERA ANDRE£ MARANO
A M I C O S U O S. D.
DE GrjBcis fatis fcripfiffe putabam . Nunc iteruni in Grsciam
rae rapis , & de Macedcnia fiquid fupereft , reliquias colligere
jubes . Quod mihi exploratum &; provifum erat . Sed , quoniam per
Saturnalia te venturura denunciaveras , id in congrefliim noftrum coilo-
quiumque refervabam , praefertim cum multa mihi efltnt obfcuriora qu^
ex tuo ore clara , & perfpicua futura videbam . Verum quando in a-
liud tempus adventum tuum diftulifti , & ita rationibus tuis conveni-
re fignificas , non coramittam ut in hoc defiderio dm fis , etfi meum ,
interpofita mora , fruftraris . Fac tamen conftituti temporis fis me-
mor ; nam hinc ego , ut ajunt , clavum amovere incipiam.
In Macedonia inceptum fuiflie annum , exoriente mane Ar£luro, fci-
licet ab autumno opinatus fum . Quod exordium Romanis menfibus ,
&Bceo-
272 E P I S T 0 L A
Tab & BcEOtia Aftronomia ad cal. 0£lobr. revocatur . Poflridie itaque in-
XVIII ftit"^^^ 0£leateridis Macedonics exemplum habcto . Anno igitur perio-
di Olympicz atque Attics VII. Macedonicus ambitus inchoatur a IV.
menfe . Nunc propofiti noftri eft tabulam ad hiftorias referre. Sed qus
fuperfunt prster illam quam ex Demofthenc in Corinthiis narravi ?
In quos vero annos illi tres menfes Corinthius Panemus , Atticus Boc-
cromion , INIacedonicus Lous conveniant , coUatis tabdis cognofces .
Prodeunt enim ab uno principio anno Olympico III. , V. , VII. Pro-
pterea non me tefellit conjettura , qui datas a Philippo literas anno
Ofteateridis Olympicx V. fcripferam . Hoc tanien inftitutum Macedo-
inz finibus concinctur.
Sequitur alterum difcrimen, quod ab Olympiadis CXI. anno II. pro-
ficifcitur , quo ad Granicum Perfarum copias Alexander evertit . Natus hic
fertur Olympiadis CV. ann. I. , & annorum XX. , intcrfcclo Philippo ,
regni adminiftrationem fufcepiffe ,• quare Olympiadis CXI. anno I., quo
publicas & domefticas res compofuit , bellaquc in Grxcia confecit . I-
taque anno infequente per Hellefpontum in Perfas movit . Cum igicur
inftaret prslium , difcrimine territi Alexandri duces , quod multitudi-
ne prsftarent barbari , regem adeunt , eique religionem , ut a pugna a-
verterent , objiciunt , non confuevifle nimirum Macedonum reges Ds-
fio menfe ( propter Olympiades credo , qua: eo menfe celebrabantur )
exercitum educere . Verumtamen Alexander , ut fcribic Plutarchus , o-
men tollit , edicens , ut Artemifium iterum agerent . Hac ratione fa-
flum eft , ut Artemifius Dsefii locum occuparet , Djefius Panemi ,
Panemus Loi , Lous Gorpixi , qui anno principium dabat . Propterca
annus ambitus Macedonici quintus ex a. d. XVI. cal. Nov. prodeunte
' ' Chaldsis vefpere Vergiliarum fidere cepit exordiri . Hujus quoque ta-
bulam tibi infra exfcripfi.
De anno Lunari , qui per Gorpixum incipit , ha:c inveniebam . Se-
quuntur folares ab eodem menfe dufti . Horum duo difcrimina novi .
Primum uiurpatum ab illis quos Syromacedones vocant , initium fu-
mit VII. cal. Septembr. Aifertur enim ex Euthlalio D. Paulum fecuri
percuflum TifiTTtt W/i/eV? xa^rat '2upoi/,ttx.eS'6i'eei riacef/s • m-apec pafiaibs tii irpo
Tzwy xetXayS^fov iisxiuv . Idcoque Panemus inchoatur VII. cal. Quint.
Lous VII. cal. Sextil. Annus igitur per Gorpiajum egreditur ex a. d.
VII. cal. Sept. Bceotiis adeunte Virginem fole.
Altera anni folaris differentia Julianus annus habendus , de quo hunc
ordinem ex veteri codice Henricus Stephanus protalit :
I. Men-
Jlg. ^l-^
TABULA XIIX.
I.
menfis
11.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menfis
VIII.
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
menfis
I.
menfis
II.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menfis
VIII.
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
menfis
I.
menfis
II.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
m.enfis
VII.
menfis
VIII.
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
menfis
XIII.
menfis
I.
menfis
II.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menfis
VIII.
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
menfis
Ocleatciis Macedonica ab Arfturi exortu
Ann. I.
Gorpiseus VI. non. 06lob.
Hyperberetxus prid. cal. Nov.
Dius prid. cal. Decemb.
Apell^us IV. cal. Januar.
Audynxus V. cal. Febr.
Peritius IV. cal. Mart.
Dyflrus V. cal. April.
Xanthicus VI. cal. Maii.
Artemifius VII. cal. Jun.
Daefius VIII. cal. Quint.
Panemus IX. cal. Sextil.
Lous XI. cal. Septembr.
Ann. II.
Gorpisus XI. cal. 0£l.
Hyperberetsus XIII. cal. Nov.
Dius XIII. cal, Decemb.
Apellaeus XV. cal. Jan.
Audynasus XVI. cal. Febr.
Peritius XV. cal. Mart.
Dyftrus XVI. cal. April.
Xanthicus XVII. cai. Maii.
Artemifius id. Maiis .
Djefius id. Juniis.
Panemus III. id. Quint.
Lous III. id. Sextil.
Ann. III.
Gorpiaeus IV. id. Sepf.
Hyperberetaeus VII. id. O£lobr,
Dius VI, id, Novembr.
Apellaeus VII. id. Decembr.
Audynaeus VIII, id, Jan,
Peritius prid. non, Febr.
Dyftrus prid. non. Mart.
Xanthicus pnd. non. April.
Artemifius IV. non. Mai.
Da;fius IV. non. Jun.
Panemus VI. non. Quint.
Lous prid. cal. Sextil.
Diofcorus III. cal. Sept.
Ann, IV,
Gorpiaeus III. cal. Oclob,
Hyperberetaeus V. cal. Nov.
Dius V. cal, Dec,
Apellaeus VII, cal, Januar.
Audynxus VIII, cal, Febr,
Peritius VIII, cal. Mart. Q, I.
Dyftrus IX. cal. Apr.
Xanthicus X, cal, Mai.
Artemifius XI. cal. Jun.
Dsfius XII. cal. Quint,
Panemus XIII, cal. Sextil.
Lous XV. cal. Sept.
cepta five ab auturmio .
Ann. V.
I. menfis Gorpiaeus XV. cal. 0£l.
II. menfis Hyperberetsus XVII. cal. Nov.
III. menfis Dius XVII. cal. Dec.
IV. menfis Apellxus XIX. cal. Jan.
V. menfis Audyn^us id. Januar.
VI. menfis Peritius III. id. Febr.
VII. menfis Dyftrus III. id. Mart.
VIII. menfis Xanthicus III. id. April.
IX. menfis Artemifius V. id, Maii .
X. menfis Da:fius V. id. Jun.
XI. menfis Panemus VII. id. Quint.
XII. menfis Lous VII. id, Sext.
XIII. menfis Diofcorus VIII. id, Sept.
Ann. VL
I. menfis Gorpiaeus prid. non. 0£l.
II. menfis Hyperberetseus prid. non. Nov.
III. menfis Dius prid. non, Dec.
IV. menfis ApeIIa:us IV. non. Jan.
V. menfis Audynaeus cal. Febr.
VI. menfis Peritius VI. non. Mart.
VII. menfis Dyflrus cal. April.
VIII. menfis Xanthicus prid. cal. Maii.
IX. menfis Artemifius III. cal. Jun.
X. menfis Dxfius IV. cal. Quint.
XI. menfis Panemus V. cal. Sext.
XII. menfis Lous VII. cal. Sept.
Ann. VII.
L menfis Gorpisus VII. cal. 0£tob.
II. menfis Hyperberetsus IX. cal. Nov.
III. menfis Dius IX. cal. Decembr.
IV. menfis Apellsus XL cal, Jan,
V. menfis Audynazus XII. cal. Febr-
VI. menfis Peritius XI, cal, Mart.
VII. menfis Dyftrus XIL cal, April. ^^
VIIL menfis Xanthicus XIII. cal, Maii.
IX. menfis Artemifius XIV. cal. Jun.
X. menfis Dsfius XV. cal. Quint.
XI. menfis Panemus XVI. cal, Sexti-l.
XII. menfis Lous XVIII. cal. Sepc.
I.
IL
III.
IV.
V.
VI.
VIL
VIIL
IX.
X.
XI.
XIL
XIIL
I.
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
Ann, VIII.
Gorpisus XVIII. cal. Oa.
Hyperberetzus IIL id. Oa.
Dius prid. id, Nov.
Apelkus III. id, Dec.
Audyn^us IV. id- Jan.
Peritius VI. id, Febr,
Dyftrus VII. id. Mart.
Xanthicus VII. id, Apr.
Artemifius nonis Maiis.
Daefius nonis Juniis .
Panemus III. non, Quint,
Lous III. non, Sext,
Diofcorus IV. non. Sept.
Ann. I.
Gorpiaeus VI. non, 0£t.
27»
j-.^l & Bceot!:
XVIII. ftituta: O
di Olymj
menfe . >
liiperrunt
In quos '
dromion ,
Prodcunt
pterca noi
Ofteaterid
nias finibu
Sequitu
ficilcitur ,
fertur Ol)
regni adm
publicas &
taque anni
inflaret pr
ne praeftan
verterent ,
fio menfe
exercitum
men toUit
flum eft ,
Panemus I
annus amt
Chaldaeis '
bulam tibi
De ann(
quuntur fo
Primum u
mit VII. (
percuflum :
TO/.C0V X«\«
Lous VII.
VII. cal. S
Altera a
ordinem ex
Tab.
XIX.
Pag.
.1.
iiz
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII,
IX.
X.
XI.
XII.
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII,
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII
IX.
X.
XI.
XII.
TABULA XIX.
Ocleateris Maccdonica
Ann. I.
menfis Gorplaus XVI. cal. Nov.
menfis Hyperberetzus XVII. cal, Dcc,
menfis Dius XVIII. cal. Jan.
menfis Apellsus id. Januar.
menfis Audyna^us prid, id. Febr.
menlis Peritius III. id. Mart.
menfis Dyftrus prid. id. April.
menfis Xanthicus V. id. Maii .
menfis Artemifius IV. id. Jun.
menfis Dxfius VII. id. Quint.
menfis Panemus VI. id. Sext.
menfis Lous VIII. id. Sept,
Ann, II.
menfis Gorpijeus prid. non. 0£l.
menfis Hypcrberetjeus prid. non. Nov.
menfis Dius prid. non. Decemb.
menfis Apellsus IV. non. Jan.
menfis Audynasus cal. Febr.
menfis Peritius VI. non. Marr.
menfis Dyftrus cal. April.
menfis Xanthicus prid. cal. Maii.
menfis Artem.ifius III. cal. Jun.
menfis Dsefius IV. cal, Quint.
menfis Panemus V. cal. Sextil.
menfis Lous VII. cal. Seot.
Ann. III.
menfis Gorpixus VII. cal. O£lob.
menfis HyperberetcBus IX. cal. Nov.
menfis Dius IX. cal. Decembr.
menfis Apellsus XI. cal. Jan.
menfis Audynaeus XII. cal. Febr.
menfis Peritius XI. cal. Mart.
menfis Dyftrus XII. cal. April.
menfis Xanthicus XIII. cal. Maii.
menfis Artemifius XIV. cal. Jun.
menfis Dsefius XV. cal. Quint.
menfis Panemus XVI. cal. Sext.
menfis Lous XVIII. cal. Sept.
menfis Diofcorus XVIII. cal. 0£i.
Ann. IV.
menfis Gorpisus prid. id. 061.
menfis Hyperberetaeus prid. id. Nov.
menfis Dius prid. id. Dec.
menfis Apellxus IV. id. Jan.
menfis Audynaeus V. id. Febr. Q T
menfis Peritius VII. id. Mart.
menfis Dyftrus VI. id. April.
menfis Xanthicus nonis Maiis .
menfis Artemifius VIII. id. Jun.
menfis Dxfius III. non. Quint.
menfis Panemus prid. non. Sext.
menfis Lous IV. non. Sept.
ab autumni squinoflio
I.
II.
III.
IV.
V.
VL
VII.
vin.
IX.
X.
XI.
xn.
XIII.
L
IL
III.
IV.
V.
VL
VIL
VIIL
IX.
X.
XL
XII,
I.
IL
III.
IV.
V.
VL
VIL
VIIL
IX.
X.
XI.
XIL
I.
II.
IIL
IV.
V.
VL
VIL
VIII.
IX.
X.
XL
XIL
XIIL
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
m.enfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
menfis
cepta .
Ann. V.
Gorpiaeus VL non. Oclob.
Hyperberetzus prid. cal. Nov.
Dius prid. cal. Decemb.
ApelliEus IV. cal. Januar.
Audynaeus V. cal. Febr.
Peritius IV. cal. Mart.
Dyftrus V. cal. April.
Xanthicus VI. cal. Maii.
Artemifius VII. cal. Jun.
Dsfius VIII. cal. Quint.
Panemus IX. cal. Sextil.
Lous XI. cal. Septembr.
Diofcorus XI. cal. Oa.
Ann. VL
Gorpiaeus XII. cal. Nov.
Hyperberetasus XIII. cal. Dec.
Dius XIV. cal. Jan.
Apellajus XVI. cal. Febr.
Audynsus XIV. cal. Mart.
Peritius XVI. cal. Apr.
Dyftrus XVI. cal. Mai.
Xanthicus id. Maiis.
Artemifius id. Jun.
Daefius III. id. Quint.
Panemus prid. id. SextiL
Lous IV. id. Sept.
Ann. VII.
Gorpixus VI. id. 0£lob.
Hyperberetaeus VI. id. Nov.
Dius VI. id. Decembr.
Apellseus VIII. id. Jan.
Audynaeus non. Febr.
Peritius prid. non. Mart.
Dyftrus non. April.
Xanthicus IV. non. Mai.
Artemifius III. non. Jun.
Dajfius VI. non. Quint.
Panemus cal. Sextil.
Lous III. cal. Sept.
Ann. VIII.
menfis Gorpiseus III. cal. Oflob.
menfis Hyperberet^us V. cal. Nov.
roenfis Dius V. cal.' Dec.
menfis Apellaeus VII. cal. Januac
menfis Audinsus VIII. cal. Febr.
menfis Pericius VIII. cal. Mart.
menfis Dyftrus IX. cal. Apr.
menfis Xanthicus X. cal. Mai.
menfis Arteraifius XI. cal. Jun.
menfis Daefius XII. cal. QLiint.
menfis Panemus XIII. cal. Sextil.
menfis Lous XV. cal. Sepc.
menfis Diofcorus XV. cal. 06t.
Ann. I.
menfis Diofcorus XVI. cal. Novemb.
wJ. u
Tab.
XVIII,
272
& Bce(
ftitut^
di Oly
mcnfe .
fuperfui
In quo
Prodeui
pterca
Ofteatt
niae fin
Sequ
ficifcitu
fertur <
U .VI
Tab.
XIX.
publicas
taque a
inftaret
ne praef
verterer
fio mer
exercitu
men to
flum e
Panemu
annus j
Chaldas:
bulam t
De i
quuntur
Primum
mit VI
percufllii
TOii.i)y X
Lous V
VII. ca;
Alter
ordinem
lA
T
;0 .fifirt .
ajiyVJ. .
'f «iJiU
• tr
j .:«
TABULA XX. Pag. 173
Annus Maccdonlcus folarls.
DIus VIII. cal. Oaobr.
^., Sol Libram adlt : a:quino61:Ium autumnl VII. cal. Oclobr. h. d. VI. , & VII.
/^^^jjjjApellsus IX. cal. Novembr.
J ^^j^SoI Nepam adit VIII. cal. Novembr.
K.pa. v-Vergiliae mane occidunt prid, id. No%'embr.
\ J^^ Audynaeus IX. cal. Decemb.
t \ \ Sol Sagittarium adit IX. cal. Decembr.
*'.^'ji..SoI Capricornum adit : Bruma h. d. X. ex a. d. X. cal. Jan,
^«**'V" Peritlus IX. cal. Januar.
/' ija-v^Sol Aquarium adlt XI. cal. Febr.
/ XJiwT.Dynrus X. cal. Febr.
J fj.^ '■^Favonius Inclplt fplrare VIII. id. Febr.
KW. ^-Sol Pifces adit IX. cal. Mart.
\ J.(iv. Xanthicus IIX. cal. Mart.
'\ v.-.Ar£lurus vefperi exoritur VI. cal. Mart.
'*"";;:.^, Sol Arletem adlt: iEquIno£lIum vernum X. cal. Aprll. h. n. i.
/V Artemifms IX. cal. Aprii.
/ J.;iJr.^SoI Taurum adit IX. cal. Mal.
/ \<l6<XDD2fius IIX. cal. Maii.
^xcTU. "■^^Vcrglliae mane orluntur prld. id. Mali,
h.-^. /••■ panei^us VIII. cal. Jun.
\ J,.saji Sol Gemlnos adlt VII. cal. Jun.
*'i''':;>_Sol Cancrum adit: folftltlum VII. cal. Qulnt. h. d. i.
"V>,^CanIs mane orltur: 'Onrup* XII, cal. Sextil.
/ tf GorpiKus VII. cal. Sextll.
/ **f^- Sol Leonem adlc VII. cal. SextiJ.
c; i>fcir. '••.... "^liTOTtcpov IV. id. Sextll.
h-?<m Hyperberetasus VIII. cal. Septemb.
\ 1 ,^Sol Virglnem adlt VII. cal. Septembr.
\ /'^Vindemlator Atticis apparet VIII. id. Sept.
'\ V Vlrgo medla orltur Callippo V. Idus Septcmb.
•'•••..__Ai;ii];Ar£\urus mane exorltur id. Septembr.
'***"" .Equinoaium autumni VII, cal. Oftobr.
VICESIMAOCTAVA. 273
I. Menfis Gorpi^us Septcmb. VII. Menfis Dyftrus Martius.
II. Mcnfis Hypcrberetaeus Oftob. VIII. Menfis Xanthicus Aprilis .
III. Menfis Dius November. IX. Menfis Artemifius Majus.
IV. Menfis Apell^us Deceraber. X. Menfis Dafius Junius.
V. Menfis Audynsus Januarius. XI. Menfis Pancmus Quintilis.
VI. Menfis Peritius Februarius. XII. Menfis Lous Sextilis.
Propter quod Aetius Dyflrum cum Martio , Xanthicum cum Aprili ,
Artemifium cum Majo componit . Apud Anatolium quoque pontifi-
cem de lunari ratione fcribentem videinus diem menfis ^gyptii
Phamenoth ( qui anno non vago ex a. d. V. cal. Mart. exiftit ) vice-
fimum fextum efle Dyflri vicefimum fecundum , & Dyftrum Martiis
calendis inchoari . Ad hanc confuetudinem relplcit Plutarchus , dum hi-
ftorias tradit Alexandrum Macedonem natum die Hecatomba:onIs , quem
Loum dicunt Macedones , fexto . Bceotiis enim Atticum annum a Sex-
tili incipi , atque Hecatombaeonem cum Sextili convenire , Metagitnio-
nem cum Septembri , & fic deinceps , jam indicatum eft . Natali ta-
men Alexandii anno, ut tunc fecundum Junam Macedones ufurpabant,
Lous III. id. Sext. exortus ad Metagitnicnem non pertinebat , & dies VI.
Hecatombsonis erat XV. cal. Sextii. ac VI. Panemi . Ab eodem au-
£lore vi£loriam ad Granicum GrsEcis contigifle fertur die Tharcilio-
nis VI. , cum iteratus Artemifius Daefii fedcm obtineret , & Tharge-
Jion eo anno lunari IIX. id. Maji nafceretur , D^fius vero III. non.
Quint. , idcirco Thargelion ad Dsfium non pertinebat. Pertinet autem
dum Thargelion & Djefius cum Junio copulantur.
Expofita anni Macedonici , qui a Gorpiieo initium trahebat, hifto-
ria , tranfeo ad illum qui a III. menfe Dio ducebatur . Attamcn cur
tale anni aufpicium ceperint Macedones , nifi forte ob geminam vi6lo-
riam , alteram in Arbelitide regione , ad Gaugamelam alterara , qua
contra Perfas Eoedromione menfe potiti erant , in tanta rerum & tem-
porum obfcuritate qulcquam amplius fcribere non licet . Anno quidem
ambltus Olympici V. Mxmaflerion capit exordium VIII. cal. 06lob. un-
de annum folarcm a Dio fufcepere . In Dii menfis principium autu-
mnale 2quino£lium incidere docet Galenus , & Zenobius Hyperbere-
tajum anni extremum menfem defignat.
Itaque , conftituto anni initio VIIL cal. Oaobr. ( quod hora no- Tab.XX.
ais I. ex Grsca confuetudine fit ) fol in Libram tranfit , squino£lium-
que peraglt Bccotiis ac Chalda;is VH. cal. ejufdem circa horam diur-
Jiam VI. & VII. Secundus menfis Apella;us IX. cal. Novembr. fequi-
M m tur.
274 EPISTOLA
tur , quo in Nepam fol fertur VIII. cal. eafdem . Hoc menfe fcribit
Epiphanius Chriftum a D. Joanne aqua luftratum VI. id. Novembr.
x«to' Ma!csi"cif«f diTnkiuv iT . Vergilias quoque aflirmat Galcnus die ab
aequino£lio autumnali circitcr L. mane occidere . Quos invenies qui
majori intcrcapcdine Vergiliarum occafum ab ea fcde fejungant , quam
Bceotii in diem Scorpionis XIX. diftcrentes ? Ad prid. igitur id. No-
vcmbr. Scorpionis intervallum fpc£lat . Exhinc hibernum tempus. IX.
cal. Deccmbr. fol reli£ta Nepa , in Sagittarium evehitur , atque una
III. mcnfis AudynEEUs inchoatur. Quo poft dies XXXI. dcfinente , IV.
menfis Peritius exordium fumit IX. cal. Jan. Hoc ctiam in a61is D.
Timothei , quorum excmphmi infra exfcripfi , probatum habcs . Nar-
ratur poft III. dies a Catagoriis obiifTe Timotheum , iirts sVi -/.ccTii A'-
ffiayns fiiiyot TimfiTit TQ/.!ty.ci^i ' Kam S^i VafJicdvs (infof iacmas/n ti/.xS't ^dj-
Tipa. X. cal. Januar. hora ferme diei X. fol in Capricornum recedit ,
brevifiimumque orbera percurrit . Pcra£to Pcritio , fubit Dyftrus X.
cal. Febr. pridle Aquarium adeunte fole . In quo figno ver aperitur
VIII. id. Febr. die Aquarii XVI. diebus a bruma XLV. Dyftro pro-
ximus Xanthicus VIII. cal. Mart. notatur, quem inhonorum non pra:-
termittam ; memoris enim traditum efl: D. Polycarpum fumma fortitu-
dine e vlta migrafle (mvos ^eev^tKi S^Ji^Ttpot irotfiirri -jrpi ivrm y.xh<xi>S'6>y
Mcucov . Tcmpus convenit , fi /jtxpTiuy legeris . Qiiod ex Eufebio pla-
nius reddam . Pridle natalis diei Polycarpi alt Pionlum praevldifle , ac
fociis fignlficafle fe pofiridie in vinculis futurum . Id cventus confir-
niavit . Comprenfus , ut in a£lis legitur , XXIII. mcufis Febmarii die .,
ciim fibbatuni magnum iujlaret , fiatali fcilicet beati martyrit Polycarpi-^
vigeute Decii Imperatoris perfecntione , De Pionii vero nece in Siculis
faftis haec habemus .• e> "Sljnjpyii t»? AV/ar nrpi S' fiSdr 'M.apTtar 0 tVi
x«<7a" AVi«V«f (jLiivos iKTis 10' 2«/?/?«'tj> apee SixeeT» . Notam tamcn i0' in
«S' efle invcrtcndam non puto a te improbatum iri ; nam nullius ne-
gotii rcs cft ob Htcrarum fimilitudincm , fpatio praefertim intcr VIII.
cal. Mart. & IV. id. cjufdem intcrveniente . At ifta Sabbatici fcripto-
res non probant ? Quid igitur •' Si receptis opinionibus adjicerer , nul-
lus dubito quin tibi nugaciflimus viderer . Flcrique enim ad lua placi-
ta hlftorias traducunt , & detorquent , atque ante conftituunt quld fe-
quantur , quam verum an falfum fit quod ample£luntur , & ' dcfcnden-
dum fufclpiunt, cognofcant . Nos autem vcritatem folam intuemur , &
ad ipfam nofmetiplbs componimus , & confirmamus , nlhil verentes a
priftino fcnfu defcifcere , fi aflFuIgeant certlora . Quare nobis femper in-
tegrum judkium ; quonlam in diem judicamus , & probata tanquam
dubia
VIC E S I M A 0 CT AV A. 275
dufaia iterum perpendendo cras fortafle abjiciemus , quoci hodie u: ve-
rum fecuti fumus . Hoc itaque mcdo VI, menGbus digeftis , totidem
reftant . IX. cal. Mart. fol ad Pifces permeat , Sc die Piicium quarto
exoritur vefperi Bceotiis Arclurus VI. cal. Mart. , X. cal. April. rece-
dente a Pifcibus fole , atque Arietem ingrediente , xquinotlium ver-
num conficitur hora no£lis I. IX. cal. April. Artemifius incipit , qui
dies XXXI. fibi vindicat , quot infequens Da;fius . IX. cal. Maji fol in
Taurum tranfitum facit , poftridie incipiente Dsfio . Prid. id. Maji
Bceotiis exoriuntur Vergilis matutins . VIII. cal. Jun. Panemus
Dsfio anneftitur * VII. cal. Jun. fol Geminos illuftrat . Panemo i«
tem dies XXXI. damus , ut folfiitii fedes proximo ac decimo Loo ex
Galeni fententia VII. cal. Qiiint. fervetur. Qiio incipiente , fol in Can-
crum afcendit hora diurna I. Canem oriri die Cancri XXVII. in Bceo-
tia difciplina oftendimus . Equidem Oribafius Macedonum mores imi-
tans ui}voi xan (p^ifoyr®' 'TriUTmt canis exprtum vulgo haberi Persami
tradit. Propterea emergit XII. cal. Sextil. die Cancri XXVII. , diebus
tino & triginta Loo attribucis . Definente Loo IIX. cal. Sextil. acce-
riit Gorpiaeus poftridie ; folque item ad Leonera VII. cal. eafdem re-
fle£tiiur . VIIL cal. Septembr. Hyperberetjeus fubneclitur , quo annus
clauditur IX. cal. 06lobr. Cum hoc Galenus de Abietis femine asens
Septembrem comparat, ex quo dies XXVI. fumit . VII. cal. Septerabr,
iol Virpinem inqreflTus die trioefimo curfum abfolvit .
Omnibus menfibus confl:itutis, digefiifque coelefl;is orbis fignis , de
Arfturo videamus . Prodit Galeno diebus XII. ante asquinotlium au-
tumni , idibus nempe Septemb. Ab hoc ad Vergiliarum occafum autu-
Tnnalis temporis dies LX. recenfet : deinde hiemem in a;quino£liura
vernum producit ukra quatuor menfes . Hinc ver ad exortas sftivas
Plejades determinat , cui ne duos quidem menfes affignat ; fane dies
Llll. tantum intercedunt . Exortis idib. Majis , Vergiliis aeftivum tenv
pus per dies CXXI. producit .
Jam non dubiis fignis polTumus cognofcere quantum a Boeotils in
.annum receperint Macedones . Quod fi lcite ac folicite inveftigaveris ,
jnulta etiam deprendes ad Chaldffios pertinere , quorum difciplmas Eu*
tloxus & Democritus interpolarunt . At , inquiet quis , tempora ut
difcriminat Galenus , neque ad Chaldaos , neque ad Eudoxum aut De-
mocritum pertinent , verum ad Hippocratem . Profe£lo : fed Hippocra-
tes quantum a Bccotiis diftert ? Quantum vero temporum vicibus ab
Euripide .' Hic vero diu multumque cum in Macedonia vixerit , in
^ua etiam Archilocho rege mortuus eft , vel Macedonum inftituto il-
M m z lam
27^ E P I S T 0 L J
lam temporum diftributlonem enunciavit , vel Macedonibus extitit illo-
rum au£lor . Non tamen inficior luperiore aetate ilia magis viguiffe ,
quam inferiore , cum ad diligentiorem jndaginem feculum enixum eft .
Quare , fi Galeno obftiteris, quod Hippocratis potius doftrinam, quam
Macedonum confuctudinem intueretur , habes vel a Chaldacis , vel a
Bceotiis , unde tempora folertius diftribuas . Attamen aequino£\ia, bru-
mam , ac folftitium , ut menfes cum XII. fignis conferrent , propria
ratione fibi digcflifle Macedones videntur.
Interea oVa;/:* ( hoc reliquum eft ) ex eodem Galeno quid fit , &
quo pertineat , & quare perquiramus . Cwapay tcmpus efle , ait Ga-
lenus , quod a Caniculaj exortu ducitur in dies XX. , cujus finis V.
id. Sextil. Ab hoc incipit quod Graeci ftitoirupoy & ^^iroiretipov vocant .
Q,'fx etiam tempus dierum XX. a cal. Qiiint. in Caniculx exortum.
Hic quidem annus ab autumnali squino£lio ceptus late patuit apud Grae-
cos qui in Afia quae minor appellatur, & circa Pontum Colonias incole-
bant . Quare &: Bithyni eundem amplexi funt. Anno enim Nabonnfsari
DCCCXL. Tubi die II., & Metroi menfis penes Bithynos die VII. ho-
ra no£tis II. incipicnte, lunani auftrali cornu ad auftrales Vergilias ac-
ceflifle Agrippa , ut prodit Ptolemzus , in Bithynia obfervavit . In-
choato co anno , Tubi III. cal. Decembr. Metrous principium ducic
IX. cal. ejufdem , qui 'Bithynis cum fit ordine tertius , ut Henricus
Stephanus ex vetufto libro oftendit , anni initium VIII. cal. OSlobr.
fuifle declarat . Quapropter Bithynicus folaris annus ad hunc modum
ordinatur.
I. Menfis Hereus Vlll.cal. 0£l. VII. Menfis Bendinaeus IX. cal. Apr.
II. Mcnfis Hermius IX. cal.Nov. VIII. Menfis^Stratcgius VIII.cal.Maj.
III. Mcnfis Metrous IX. cal.Dec. IX. Menfis Arius VIII. cal. Jun.
IV. MenfisDionyfius IX. cal. Jan. X. Menfis Perapius VII. cal. Quint.
V. Menfis Heraclius X. cal. Febr. XI. MenfisAphrodifiusVIII.cal. Sext.
VI. Menfis Dius VIII. cal. Mart. XII. Menfis Dematrius Vlll.cal.Sept.
Ideni ad luna» curfum digeftus eas ftationes obtinet , quas tabula XIX.
ofteateridi ab autumni ajquinoSlio prodeunti aflignamus; anno enim Ro«
mano autumnale a:quinotiium fit XVII. cal. Novemb. poftridie inci»
piente o6\eatende . Cura ut valeas.
D. Patavio III. Cal. Dccemb. CID IDCC XXXIV.
EPI.
HH^Getty
foCcCout/map
not cfigitizecf
0£leaterls Spartana,
OJympias afla IV. cal. Quinr. dic mcn*
fis duodecjm; XVI. ner Plenilunium.
Ann. III.
I. Carnius 111. id. Quinc
II. Menfis III. id. Sext.
III. Menfis IV. id. Sept.
IV. Phliafius VII. id. Oa.
V. Menfis VI. id. Nov.
VI. Menlis VII. id. Dec.
VII. Mcnfis VIII. jd. Jan.
VIII. Artemifius prid. non. Febr.
IX. Geraflius prid. non. Mart.
X. HccatombcEus prid. non. ApriL
XI. Menfis IV. non. Mai.
XII. Mcnfis IV. non. Jun.
XIII. Menfis interc. VI. non. Quint.
Ann. IV.
I. Carnius cal. Sextil.
II. Menfis III. cal. Sept.
' IX."' Geraftius" Vif." id.Mart!
X. Hecatomb^us VII. id. Apr.
XI. Menfis nonis Maiis.
XII. Menfis nonis Juniis.
XIII. Menfis interc. III. non. Quint.
Ann. I.
I. Carnius pnd. non. Sext.
II. Menlis IV. non. Sept.
III. Menfis VI. non. Oft.
IV. Phliafius prid.non. Nov.
V. Menfis prid. cal. Dec.
VI. Menlis IV. cal. Jan.
VII. Menfis V. cal. Febr.
VIII. Artemifius IV. cal. Mart.
IX. Geralhus V. cal. Apr.
X. HecatombsEus Vl.cal. Maii.
XI. Menfis VII. cal. Jun.
XII. Menfis VIII. cai. Quint.
Ann. II.
I. Carnius IX. cal. Sext.
II. Menfis XI. cal. Sept.
III. Menfis XI. cal. Oa.
IV. Phliafius XIII. cal. Nov.
V. Menfis XIII. cal. Dec.
VI. Menlis XV. cal. lan.
VII. Menfis XVI. ca!.'Febr.
VIII. Artemifius XV. cal. Mart.
IX. Artemifius XVI. cal. Apr.
X. Hccatomba:us XVII. cal. Maii .
XI. Mcnlis iJib. M.i;is.
XII. Menfis idib. Jjniis.
Olympias afla IV. cal. Quint. diemen-
lis duod.cini XVI. per Plenilunium .
177.
a.
. die Hip.
unium.
11.
Sept.
Jan.
n. Jun*
;int.
lil.
Sepi.
rt.
Juniis .
I^uint.
ct.
)n. Sept.
cai. Nov.
ec.
an.
Febr.
rt.
I.
ii .
n.
cal. Quin t.
Ixtil.
t.
I. oa.
I. Nov.
Oec.
an.
il. Fcbr.
rt.
pril.
ilaii.
Ju
niis.
lint. dieHip-
ilunium.
«77
E P I S T O L A XXIX.
Qjia ratione Gr^icorum anni, merifts ^ ac die$
cum Latinis compmiantur ,
JULIUS PONTEDERA ANDREjE MARANO
A M I C O S U O S. D.
ANtequam e Grscia proficifcerer, heri mihi Olympicus conventus
fuit; nam cum imnienfi laboris eflet , & fortafle inutilis finguk
Grsca loca adire, unamquamque gentem , dimiffis praeconibus, in Eleum
campum ubi certamina ab omni xvo celebrata peragebantur , acci-
veram. Convenere pauci , fordidati omnes , mutilatis membris, fanie fi-
tuque confefti . Nulla aderat priftini decoris forma : veftitu incefTuque
barbari , voce abfoni atque hiulci . Qiiorum interpretes cum interroaaf-
lem, cur tales & tam infrequentes ad folemne facrum conareoarentur
ex iis Plutarchus illacrymans refpondit : Quam fortunam , quos cafus ,
quas temporum injurias hominumque acerbitates pafla fit Grscia ex
iftorum numero & fqualore penitus cognofces . Reliqui in eandem fen-
tentiam pro fuo quifque mcerore locuti funt . QLiibus acceptis , curavi x K
ut quifque per cognationem fecederet. Eleos itaque primos in ordineni yyT
digefli , ut in fubjefla tabula adnotavi; deinde Atticos; tum Bceotios
ac Corinthios Syracufanis immixtos , quibus proximos Lacedxmones fta-
Tui/ mox in duas clafles Macedones fepofui; prima eos complexus qui
in Macedonia vitam egerunt , altera eos qui Alexandri aufpicia fecuti
funt. Ultimos Thebanos adieci , Reliquam dernum turbam qus indifcre-
ta manebat multarum gentium colluvies , inhonoram reliqui . Produftis
igitur uniufcujufque populi faftis, animadverti Olympicis modo IV. cal.
Quint. die Parthenii XVI. 0£leateridis anno VIII. Olympiadem con-
tingere , modo III. id. Quintil. ApoIIonii die XVI. Ofteateridis anno
V. , ut tibi fignificaveram . Id fervant Athenienfes die Scirophorionis
XVI. , atque Hecatombseonis . At Bceotii Eudoxi ambitum amplexi pri-
mam Olympiadem celebrant ann, II, die Hippodromii XVI. , alteram
ann. VI. eodem menfe & menfis die . Hos fe6tantur Lacedamones ,
Corinthii , ac Syracufani , & decimo fexto menfis duodecimi die ann.
II. & VI. ad Olvmpla prsfto fi.mt. De Macedonibus hxc referre prs-
ftat : primi conveniunt anno II. & VI. die Dsfii XVI. Quo menfe na-
tura ferunt Alexandrum , & tria laeta eodem tempore Philippo annun-
cia*
zj% EPTSTOLA
ciata , Parmenionls vi6^onam , Olympicam palmam , & filii ortum . Non
differunt anno fecundi , fed in hoc difiimiJes , quod anno II. Olympia
adeunt menfe Dsefio III. id. Quint. VI. autem anno mcnfe Artemifio'
IV. cal. Quint.
Dc Thebanis, quos nunc primum commemoro , longlus efl: repeten-
dum . In memoriam itaque revoccs vclim qu.e de Thebanis faftis hoc
autumno domi tuaj in Plutarcho adnotabamus , cum ea quse ad Pelopi-
dam , atque Epaminondam pertinerent , cognofceremus . Nam hos duces
in capitis difcrimen adduftos vidimus , quod , neg!c£lis legibus , poft
LeuClricam vi6loriam exercitum domum non revocaflcnt , magiftratuque
abiifient , ineunte novo a Bucatio anno . Olympiadis Cll. annus alter
agebatur , ut notat Paufanias , Ofteateridis Atticx VI. qui ex a. d,
XVI. cal. Sextil. inchoatus prxlium quod evenit die Hecatombsonis VI.,
fed numero propter exemptionem V. , XIL cal. Sext. fuifiTc dcmonilrat .
Apparet itaque Thcbanos , qiii a Bucatio anni primordium fumunt , a
matutino Vergiliarurn occafu inchoare . Nam Bucatius in ofteateride
Bccotia anno I. prid. cal. Dccembr. incipit , poflridie anno Romano de-
labentibus Bceotia: mane Verpjliis. Etenim a cal. Tan. ad cal. Dcccmbr.
anni Romani dics CCCXXI. numerantur , quibus III. funt apponendi ,.
quia die Capricorni IV. flt bruma cal. Januar. Colliguntur omnes
CCCXXIV. , per quos Sol X. figna perluftrat in Scorpionis diem XIX.
Tab.. Die vero Scorpionis XIX. non immerguntur Vergiliie Eudoxo ? Qiiare
XXIL cal. Decembr. Hujufmodi igitur principium Thcbanis fiximus , Oftcate-
ridis Olympicae atque Atticaj VII, , & I. BosotiK . Hac ratione ut
Bceotiis , ita Thcbanis Olympiades eodem anno , menfe , & die contin-
gunt »
Harum gentium faftis in tabula adnotatis, alios adfcribere potcs , ur
AchaicoSy quos a matutino Vergiliarum exortu efiie repetendos Polybius-
tradit . Dc .^tolis, quorum annum poft autumni a;quinoclium incipere
idem au£lor fcribit , non perlnde manifcftum . Nifi a matutino Pleja-
dum occafu repetes , nihil aliud video quod inter autumnale a;quino-
ftium & brumam aftrorum motlbus apud veteres commendctur . Scd non
impnulens modo, fed etiam nugax & amens tibi videor, qui dc uniufr
cujulque civitatis annis fcribere pergo ?
At quid de tam magna tabula inqules ? Grscorum faftos cx eadem
nullo negotio dilces. Ubi enim Olympicum annum tenes, numerum per
VIII. diftiibucs ; fi nihil liipereft , annus ocleateridis VIII, erit, quem
«juaeritas : fiquid reftat , a primo periodl anno duces , &; quocum con-
Venit , f^gnabis . Dctc^o anno , menfem & diem tabula prsbebit . Id.
exem-
*ag. 178.
TABULA XXII.
I.
menfis
II.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menfis
VIII.
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
menfis
I.
menfis
II.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menfis
VIII.
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
menfis
I.
menfis
II.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menfis
VIII.
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
menfis
XIII.
menfis
I.
menfis
II.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menfis
VIII.
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
raenfis
06leateris Thebana
Ann. I.
Bucatius prid. cal. Decembr.
Hermsus IV. cal. Januar.
Proftaterius V. cal. Febr.
IV. cal. Mart.
V. cal. April.
VI. cal. Maii.
VII. cal. Jun.
Hippodromius IIX. cal. Quint.
Panemus IX. cal. Sextil.
XI. cal. Sept.
Alalcomenius XI. cal. 0(£lobr.
Damatrius XIII. cal. Nov.
Ann. II.
Bucatius XIII. cal. Decembr.
Hermsus XV. cal. Januar.
Proftaterius XVI. cal. Febr.
XV. cal. Mart.
XVI. cal. April.
XVII. cal. Ma)i.
idibus Maiis ,
Hippodromius idibus Juniis,
Panemus III. id. Qiiint.
III. id. Sextil.
Alalcomenius IV. id. Sept.
Damatrius VII. id. Oftobr.
Ann. III.
Bucatius VI. id. Novembr.
Hermxus VII. id. Decembr.
Proftaterius VIII. id. Januar.
prid. non. Febr.
prid. non. Mart.
prid. non. April.
IV, non. Maii.
Hippodromius IV. non. Jun.
Panemus VI. non. Quint.
prid. cal. Sextil.
Alalcomenius III. cal. Sept.
Damatrius IV. cal. O61obr.
intercal. V. cal. Nov.
Ann. IV.
Bucatius V. cal. Decembr.
Hermius VII. cal. Januar,
Proftaterius VIII. cal. Febr.
VIII. cal. Mart. O. I.
IX. cal. April.
X. cal. Maii.
XI. cal. Jun.
Hippodromius XII. cal. Quint.
Panemus XIII. cal. Sextil.
XV. cal. Septembr.
Alalcomenius XV. cal. 0£l.
Damatrius XVII. cal. Nov.
I.
menfis
II.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menfis
VIII.
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
menfis
XIII.
menfis
1.
menfis
II.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menfis
VIII.
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
menfis
I.
menfis
II.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menfis
VIII.
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI,
menfis
XII.
menfis
I.
menfis
II.
menfis
III.
menfis
IV.
menfis
V.
menfis
VI.
menfis
VII.
menfis
VIII.
menfis
IX.
menfis
X.
menfis
XI.
menfis
XII.
menfis
XIII.
menfis
menfis
Ann. V.
Bucatius XVII. cal. Dec.
Hermxus XIX, cal. Januar.
Proftaterius idib. Januar.
III. id. Febr.
III. id. Mart.
III. id. April.
V. id. Maii.
Hippodromius V. id. Jun,
Panemus VII. id. Quint.
VII. id. Sextil.
Alalcomenius VIII. id. Sept.
Damatrius III. non, Oftobr.
interc. prid. non. Nov.
Ann. VI.
Bucatius prid. non. Decembr.
Hermasus IV. non. Januar.
Proftaterius cal. Febr.
VI. non. Mart.
cal. April,
prid, cal, Maii .
III. cal. Jun,
Hippodromius IV. cal. Qulnt.
Panemus V. cal. Sextil.
VII. cal. Sept.
Alalcomenius VII. cal. 0£l.
Damatrius IX. cal. Novi
Ann. VII.
Bucatius IX. cal. Decembr.'
Hermaeus XI. cal. Januar.
Proftaterius XII. cal. Febr.
XI. cal. Mart.
XII. cal. April.
XIII. cal. Maii.
XIV. cal. Jun.
Hippodromius XV. cal. Quint.
Panemus XVI. cal. SextiJ.
XVIII. cal. Sept,
Alalcomenius XIIX, cal, 0£l.
Damatrius III. id, O6lobr.
Ann. VIII,
Bucatius prid, id, Novembr.
HermsEus III, id, Decembr.
Proftaterius IV. id. Januar.
VI. id. Febr.
VII. id. Mart.
VII, id, Apr.
Nonis Maiis .
Hippodromius non. Juniis.
Panemus III. non. Quint.
III. non. Sextil.
Alalcomenius IV. non. Sept,
Damatrius cal. 0£tobr.
intercal. prid. cal. Nov.
Ann. I.
Bucatius prid. cal. Dec.
di
ac
ai
in
L.
ab
=€
X
fe<
A
m:
Bc
lal
an
qu
C(
Tab. D
SXII. ca)
rld
Bo
gUi
Ac
tra
jde
dui
aii
im}
cuji
nul
'yi
qua
Tcnic , f^gnabis . DetcSlo anno , menfem 8c dicm tabula prasbcbit . Id
cxem-
T R I C E S 1 M A. 279
«xemplo tibl illuftrabo. Natum Carneadem die Thargelionis VI. propter
exemptionem, led ordine VII. narrat Plutarchus: eundemque vita fun-
6lum cum annos XXCV. vixiffet, Olympiadis CLXII. anno IV. Laer-
tius definit. Quare natus ell Olympico anno DLXIV., ex quo 0£lea-
terides LXX. educes , IV. annis fuperantibus . Annus igitur ofleateridis
IV. natalis habetur,quo Thargelion prld. cal. Mai. inchoatur. Propter-
ea prodiit in lucem Carneades III. non. Maii . Deceflit 06leateridis
anno VIII. Platonem quoque eodem Thargelionis die natum ferunt O-
lympiadis XXCVIII. ann. I. , five Olympico anno CCCXLIX. , oftea-
teridis Attics & Olympicx XLIV. anno V. , quo Thargelion XV. cal.
Jun. initium fumit. X. igitur cal. Jun. dies Platoni primus illuxlt.
Sed jam tempus efl: , ut , rell£ia Grscia , in Italiam redeamus . Ita-
que cras Oftiam & Tiberinum portuni petam, ubi fiquid me vis , diu-
tius morabor. Vale.
D. Patavio IV. cal. Jun. CID IDCC XXXIV.
EPISTOLA XXX.
Antios X menjihus defiintos , (juibus diw ujl Latini,
non ejje fabidofos , veque ft^dibHS
commodis inutiles ,
JULIUS PONTEDERA ANDRE£ MARANO
A M I C O S U O S. D.
Nlhil eft quod de tuarum epiftolarum plenitudine labores: quse a
terrs naris veniunt , fi prster modum excurrunt, odiofae ac mo-
leftse accidunt: qus vero ab amicis , eo funt fuaviores, quo longiores.
Hoc autem fi in literarum confuetudine , ubi mutua familiaritas in jo«
cos & feftivitatem fe effundit, tantum valet,quid de tuis literis dicam,
quibus non perinde deleSlor, ac inftituor? Quapropter, mi Andrea , fi
me amas, fi talem me eflc vis, qualem me effe opinaris , fi tantarum
rerum molem quam mihi impofuifti, a me commodius fuftineri cupis,
non folum crebras, fed etiam quam pleniilimas eplftolas fac xnittas. In-
credibile enim eft quantum hinc proficiam , & ab hujufmodi materiae
moleftia recreer ac reficiar. Quae commoda utilitatefque cum femper ex
tuis literis capio , tum q^uam uberrima ex proximis percepi , Poftquam
enim.
iSo E P I S T 0 l A
enim , remota Gr^cia , de anno Romano eodemque Pompilio qua; per-
ipexeram , & cognoveram , in memoriam revocavi , dum ad lliperiora
tempora me colligo & paro , tanta rerum perturbatio me circumftetit ,
ut qua via a tantis difficultatibus me expedircm , prorfus ignorarem .
Immenfo quodam atque irremeabili mari fub dubio & incerto ccelo a-
gltari videbar , anguftaque claulus navi flu6libus fme reftore & duce
vexari . Quid enim a Grascis , quid a Chalda:is , quid a Romanis au-
xilium opemque expofcerem tanto intervallo iejunflis ? Hac fpe deje£tus
modo Romuleum annum fpeftare inftituo , modo ad Albanos me verte-
re , totifque viribus adverfus profundum temporum gurgitem connlti .
Sed illic omnia erroris & difcriminis plena occurrebant .• illinc fcopulis
& vadis emergere fruftra laborabam . Lavinii c longinquo eminebant ,
quos fi confequi poflem , Iperabam fore , ut his ducibus vel portum
fubirem , vel ftationem non iniquam obtinerem . Hos itaque dum con-
fe6tamur, & caeco impetu ad eorum curfum rapimur, adeo a refta ab-
crravimus , ut non modo procul ab Italia , verum etiam a Graecia quam
longifTime nos tranfve6los vidcremus. Dum itaque animi pendercm , &
languefceret induflria, temcreque me nlmis provc6lum judicarem , ecce
tu2 iiterz velut fidum navigantibus fidus, quibus ita fum coniirmatus,
& ad certam fpem ere6lus , ut difficultatis & difcriminis quibus hcEre-
bam , immemor , tanquam ex integro ad inveftigandum decurrerem .
Quid autem boni na£lus,fim, longa pollicitatione te non morabor/ fed
ordine proferam in medium. Tu meliora a me defidcres, caveto.
Vetercs quos memorix & literis proditos habemus , de Romulco an-
no diflentire notum omnlbus , tibique in primis. Ex his qui duodecim
menfium fuiffe opinati funt , ceu Licinius Macer , & Feneftella ut mi-
nus noti , quod nihil przter nomen fortuna nobis rcliquit , abeant in
partem. Illos fequamur qui ad X. menfes contrahunt diefque CCCIV.;
quamvis enim de hac temporum ratione multa adverlus communem fa-
mam tibi fim commentatus , tamen Varroni , Svetonio , Ovidio, Cen-
forino aliifque repugnare in hac parte non luftinui . Moveor quidem
tantorum virorum au6loritate; moveor Albanorum , unde orti Romani,
confuetudine ,• moveor jEolio inftituto , quoniam multa ab Alolibus in
Latium emanarunt. Hi igitur haud Iccus atque Albani deccm menfium
annum computabant , fi Aufonio credimus Theoni de XXX. Oftreis ca-
nentl ;
Ojlrea Bajanis certantia , quee Mecluloytmt
Dulcibus in Jlagnis reflui maris tejlus opnnat ^
Accepi ^ dileiie Theon, mmerabile munus ,
Veritm
T R I C E S- I M ^. 281
1 Verutrt quot fuerint , fubieBa mouoJlicJba fignant .
Qiiot ter luBatui cum pollice computat index ,
Geryones quot erant , decies fi multiplicentur:
Ter quot erant Phrygii numerata decennia belli
Aut ter ut JEolidi menfis tenet ignicomus Sol!
Ab his profefto exemplis , fed maxime ab Albano Romulus annum
expreflifie videtur , fublata Albanorum menfium inxqualitate atque in-
conftantia . Porro menfes a Martio dufti Decembri concludebantur , &
Martius, Majus, Quintilis, Oilober dies fingulos & tricenos habebant ,
quibus neque Numa , neque C^efar quidquam vel addidit , vel ademit ,
reliqui tricenos . Non ignoro quid adverlus hanc hiftoriam a nonnullis
jaftetur . Si decem menfium ea erat feries , Januarium & Februarium ,
quibus Carmentalia & Lupercalia vetuftiiTima facra celebrabantur , extra
numerum relinqui . Qui ifta tanti faciunt , nihil profpexifle inveniuntur;
cjuippe , illis menfibus lublatis , Carmentalia & Lupercalia extra annum
non protrudunt , nifi aliam fedem in cseteris menfibus non habuifTe pras-
ftiterint. Hcc autem qui pofllint ? Nonne videmus eadem facra alio a-
pud alias gentes tempore celebrari ? Quid igitur prohibet credere Car-
mentalia & Lupercalia allis menfibus fuifl^e comprenfa ? Equidem de Luper-
calibus pofllim tibi quid haud abfimile in Martio oftendere , cum anci-
lia moventur, eaque Salii tripudiantes ferunt. Nam Arcades dum Lycaea
celebrant , qus ad Romana Lupercalia accedere fatetur Plutarchus , non-
ne xrea arma portant, vicloribus pr^mlum.' Apud Virgilium item non
vides, dum Salii cum Evandro facra & tripudium agimt , pellibus in-
cIn£los adftare facerdotes ? Quid aliud igitur Februarius quod prifcis
menfibus non contineatur , gerit ? Num Quirinalia ? An ifta Martius
non fervat ? Quirinus enim qui Curem Srbinorum urbem condidit, cum
pie fanfteque a Sabinis coleretur, inter Romana numina a Romulo re-
ceptus videtur, dum Tatio Regi gentique Sabins regni focietatem paci-
fcitur. Quid de Feralibus diceraus ? Non Argca & Lemuria ante Nu-
mam Majo menfe Albani Romanique agebant ? Jam vero Januarius non
Agonalia repetit , qus Majo committebantur ? Hinc non levi conjeftura
aflequimur Januarium & Februarium fub Romulo non fuifie , quibus tot
facra continentur, qux in alios menfes recepta erant, & digefta .'' Prs-
pofuit itaque ipfos Numa una cum feftis diebus ; quibus ut peculiaris
honor, religio, & cultus penes Romanos efiet , Carmentalia extulit , &
Lupercalia diflimili ritu celebravit .
De iis qua2 improvidas mentes late occupabant , abunde diximus:il-
lud reftat quod a do^is pariter indoclifque affertur • hi enim annum
N n qui
2»z EPISTOIA
qui neque folls neque luns» motus exaequat , neque civilibus commodis
refpondet , ad fabulns putant referendum ,• ideoque qux de primo Ro-
manorum anno ab obfcuriflimis dedufta temporibus narrantur , tam ve-
ra exiftimant, quam Romulum , qul id anni genus inftituifle traditur ,
Marte genitum, Lupaque nutritum. Quid enim non folum a veri fpe-
cie , fed etiam ab hominum utilitate magis alienum , quam annus in
decem menfes qui diebus CCCIV. concluderentur , digeftus ? Adeone noa
rudes , & rerum omnium ignari , fed caeci prifci Latini & Romulea
gens , qui anno tam imperfe£to , & tanta intercapedine a folis lunsque
natura rcmoto uterentur, dicendi funt & habendi ? Nam fi paftoriciam
atatem traduxit Romulus , quid facilius erat , dum in montibus dege-
bat pafcebatque Oves, luna? (pxaitf fignare, quo ftudio paftores non in
poftremis excellunt ? Quid ? Cum Apriiem menfem ab aperiendo nomi-
nabat , quot dies, illis CCCIV. expletis , ad ftirpium germinatum florum-
que explicationem fupererant , non videbat ? Etenim ab hujufmodi fi-
gnis rude mortalium genus aftrorumque imperitum tempora fibi confti-
tuiffe credendum eft , ut a ftirpium germ.inatione ver , a frugibus flo-
refcentibus sftatem , a vindemia autumnum , a foliorum defluvio hie-
mem decernerent . Quas quidem pro anni conditione modo contrahi ,
modo remitti obfervamus , fed brevi tamen fpatio circumfcribi , neque
in dies LXI. quos pra^termifit Romulus , vagari unquam , & mifceri .
Jam vero Romulum XXXVII. annis regnaffe non traditum eft ? Qiiibus
annis rcgnavit ? Civijibus , an folaribus ? Si civilibus , jam hi XXXI.
folares non explent. Ergo folaribus. Duo igitur menfes intercalandi funt
quotannis, Quare fi , quid ad annum redintcgrandum neceflarium erat ,
jntelligebant , liimmae focordis fuilfe apparet , id non adhibuifie , fme
quo anni ratio, temporum vices, facra: & profanse res perturbabantur ,
prselertim cum ejus ufus facilis paterct . His & hujufmodi quae pro
uniufcujufquc ingenio contra veteres memorias contorquentur, diu mul«
tumque a veri inveftigatione deterritus fum , & rcpulius . Tamcn , ut
indicavi , tuis literis recreatus debilitatum jam animum , & pene fraclum
ad meliora erexi , praecipue , qui , non quid maxime conduceret , qua;re-
bam , fed quid apud homines aliquando viguerit , illuftrabam . Animad-
vertebam enim vctcra ex obfcuris obfcuriora fajpenumero per illos cfle
reddita qui ea defpexerant , & improbaverant . Cogitare itaque mecum
cepi quid eflet , quod Romuli inftitutum tantopere exagitarent . Annum
imperfeftum indixit duobus menfibus debilitatum . Quis id Romulo lau-
di vertit y aut quis propter aftronomiam Rorauli patrocinium lufci-
pit.'
Sci-
T R I C E S I M A. 28^
Sdlicet arma magis , qttam ftdera , Romule , noras .
Erravit. Q.uid ad nos •■' FaSla qLisrimus, non quid fieri oportebat ,
docemus. At exclamant , quod ablbnum eft,& a veri natura abhorret,
fi6lum eflfe , & fabulofum . Qui ita argumentantur , quam apte conclu-
dant, indicare luperledebo; fiquidem fi mortalium errata ad fabulas per-
tinent , qaota pars inter hominum a6liones fupererit , qua: a fiamentis
vindicetur? Verum fi annum in X. menfes defcriptum non ferunt, quid
fiet antiquo ^gvptio , primum ex uno , deinde ex duobus , tum ex
quatuor menfibus? Q_uid Arcadum trimefiri ? Quid femeftri quo Cares
& Acarnanes ulbs effe tradunt-'' Quid his fabulofius erit,qui tanto fpa-
tio a communi confuetudine recedunt ? Cum his fi Romuleus annus
componatur , ad Metonem , Hipparchumve , aut Sofigenem videtur re-
ferendus . Rudem tamen , & imperfeClam hanc normam nemo inter fa-
bulas refert ,- quippe hominum infiituta non femper confilio & ratione
reguntur. Exemplum in vulgum fertur, majorum mos dorainatur , reli-
gio mortales omnes fubigit , & revincit . Ex his ut pleraque qux ho-
fiiincs agunt , deducuntur, ita annorum diffitnilitudines derivantiir: qua-
funl utilitatem & commoda probe nofcere loli qui utuntur, poffunt
Quae aperta iunt, videmus. Qui uno menfe annum ducebant , menftruum
luna3 curfum annum vocabant .• qui ex duobus , intervallum dierum LIX.
quot bis luna curliim abiblvit , anni nomine ferebant . Neque trime-
ftreni annum qui per fingulas temporum vices digeritur, fi leorfum per-
pendatur , inconfulto indu£tum puto . QLiadrimeftris fuas quoque quo-
dammodo utilitates oftendit , quandoquidem ille qui fignis cceleftibus
Scorpioni , Sagittario, Capncorno , Aquario fubiicitur , imbribus & oe-
licidiis refertus homines domi cohibet, & concludit : ut qui Pifcibus "•
Arieti, Tauro, Geminis , ad opus evocat, & ferendis vernis frugibus
putandis arboribus , arandoque demandatur : ille demum quem Cancer
Leo, Virgo , Libra perluftrant , mefli & vindemiiE profpicit , triticesque
fementi. QLiid femeftris.^ Non annum qualem apud Grscos invenimus
bifariam iecat in hiemem , & ^ftatem , ut alter gerendis rebus attri-
buatur , quieti & otio alter ? Propterea in ludis publicis , ut retulit
TertuUianus , primum bigae foli facrx inftitutse fuere ex duobus equis
albo propter hiemem , rufleo propter sftatem . Inde indu£t£E funt qua-
drigs , adie£lo equo prafini coloris ob ver , & quarto vcneti ob au-
tumnum . Si jgitur multo breviores anni quam Romuleus , commodum
ufumque prxtendLmt , quis majorem qui propius ad folis rationem du-
citur , conternpferit ? Equidem annus decem menfes complexus , qui nul-
lam fui partem hiemi hoc eft inertia? defidixque aflignat , dum per fin-
N n z ouja.
284 EPISTOLJ
gula tempora folifque cardines vagatur , perpetuo curfu homines ad la-
borem excitat , & impellit . Ideo Latium &: Saturnia terra qux agri
cultum , remque pecuariam fumma induftria pertra£labat , ex quo Satur-
no, qui apud ipfos egregius agricola habitus eft, divinos honorcs attri-
buit, eam temporum divifionem quae ad ruftica opera valde accommo-
data videbatur , facile fufcepit , diuque retinuic . Quapropter cum ver
appetebat, non quo die in faftis adnotabatur, fed quo primus Favonii
fpiritus evocabat , quifque ad opus decurrebat . Similiter , appropinquan-
le hicme , non Dccembcr ad mapalia colonos cogebat , led imbres , &
rigidus Aquiio , atque intra£labilis tellus . Tunc fxpe cernere erat , im-
perfe^to verfu, ad ftabulum Boves inigi , femiputata Vite , falcem fuf-
pendi ab arboratore, obortaque nive, de montibus feftinare paftorem .
Qiiiefcebant igitur & otiabantur , cum in agro nihil moliri finebat
Ccclum . Aflidua itaque & nunquam intermifla laborum contentionc pri-
fca ^tas agriculturae vacabat , peregrinantium more , qui non ex ephe-
ineride ad tabcrnam diverloriam fletluntur , fed neceflitate . Inde mos
cbtinuit ferias femcntivas & paganicas indicandi , calandique vinalia ,
ubi vindemix & fementis opportunitas incidebat . Quje fane commoda
in bene conftituto , & ad cceleftia figna ordinato aiino paterfamiliaE nun«
quam percipiet j quoniam dum fervi ftatum arandi , putandi , ferendi ,
& feminandi tempus expeStant , rei mature gerendaj occafio , & oppor-
tunitas amittitur . Non defuit igitur antiquis Latinis ratio , ex qua an-
num decem menfibus concluderent , & coar6larent : non defuit item ex-
craplar. Ad jEgyptii enim anni regulam reipexit Latium , quod annus
dicrum CCCIV. , ut folis motum metiatur , dies LXI. ab infequenti
aflumit . Et hac ratione VI. anni Latini folares V. ^gyptios perficiunt
uno die minores , ut infra ex anno Romuleo declaratur .
Ann. I. Solaris.
Ann. I. civilis. Martius d. XXXI.
Aprilis d. XXX.
Majus d. XXXL
Junius d. XXX.
Quintilis d. XXXL
Sextilis d. XXX.
September d. XXX.
Oaober d. XXXL
November d. XXX.
Dccember d. XXX,
Maf»
TRICESIMA. 285
Ann. II. civUis. Martius d. XXXI.
Aprilis d. XXX.
Summa d. CCCLXV.
Ann. II. Solaris.
Majus d. XXXI.
Junius d. XXX.
Quintilis d. XXXI.
Sextilis d. XXX.
September d. XXX.
Oaober d. XXXI.
November d. XXX.
December d. XXX.
Ann. III. civilis . Martius d. XXXI.
Aprilis d. XXX.
Majus d. XXXI.
Junius d. XXX.
Summa d. CCCLXV.
Ann. III. Solaris.
Quintilis d. XXXL
SextiJis d. XXX.
September d. XXX.
Oaober d. XXX L
November d. XXX.
December d. XXX.
Ann. IV. civilis. Martius d. XXXI.
Aprilis d. XXX.
Majus d. XXXL
Junius d. XXX.
Quintilis d. XXXL
Sextilis d. XXX.
Summa d. CCCLXV.
Ann. IV. Solaris.
September d. XXX.
Oaober d. XXXI.
November d. XXX.
De-
iS6 E P I S T 0 L
December d. XXX.
Ann. V. civllis. Martius d. XXXI.
Aprilis d. XXX.
Majus d. XXXI.
Junius d. XXX.
Quintilis d. XXXL
Scxtilis d. XXX.
September d. XXX.
Oaober d. XXXI.
Summa d. CCCLXV.
Ann. V. Solaris.
November d. XXX.
December d. XXX.
Ann, VL civilisr Martius d. XXXL
Aprilis d. XXX.
Majus d. XXXL
Junius d. XXX.
Quintilis d. XXXL
Sextilis d. XXX,
September d. XXX.
Oaober d. XXXL
November d. XXX,
December d. XXX.
Summa d. CCCLXIV,
Quintus itaque folis annus qui duos anni civilis V. extremos meH"
fes excipit , ad folos dies CCCLXIV. contrahitur , deficitque a fole
die praeter quadrantem . Quod igitur JEgypin per diem qui ex qua-
drantibus conHat , omifllim efficiunt , ut V. annus a fua fede rccedat :
id Latini , quibus quadrantis natura aut ignota fuit, aut ncglefta , lioc
modo praeflare opinati funt . Quarc VII. quoque annus in iuum prin-
cipium non revolvitur , fed die fubfiftit , poflhabita diei portiuncula .
His in univerfum propofitis , rdiqua commodius exfcquemur . Ante o-
Jnnia tamen de Lavinio Albanoque annis fcribere opportunius efTe vi-
oeo , ut certum principium habcamus, ex quo Romulcus procedat. Id
propediem, fi expedire potero,, curabo, ut habcas. Vale.
p. Patavio IV. non. Januar. CID IDCC XXXV.
EPI-
287
EPISTOLA XXXI.
De mirahili trieteridis La^^inix natura , ft^ fjua ratione
per cakndas , nonas y at^ue idus in annos
Innares fepararetur .
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
s
Alve magna parens frugtm , Saturnia tellus ^
Magna virtim , tibi res antiqute laudis , & artis
Ingredior , fannos attfus rechidere fontes .
Et merito Italia omni laude , pra:clicatione , literis , monumentifque
omnibus decoranda videtur, cujus gloriam nulla temporum injuria, nul-
la barbarorum immanitas , fortuna nulla , aut cafus , hominumque a-
cerbitas & odium labefaSlare vel imminuere unquam valuit , & ( ut
fpero atque opto ) nulla valebit . Ad ejus merita non ingrediar , qua;
ingentia voliunina & divina qua:dam ingenia , qualia innumera ipfa tu-
lit , & feret innumera , requirunt . Hoc folum in ejus fummas laudes
ducam , quod inflituti noftri ordo fuppeditat , nullam gentem extitiflfe
quae tanta annorum varietate, ouanta Iialia ilJuftratur, commendaretur .
Septem diicrimina novi , Lavinium lcilicet , Albanum , Romuleum ,
Pom.pilium eundemque Romanum , Julium , Auguftanum , & Cal-
lippicum quod inter Grazcos annos retuli , Italis tamen commune ,
quin proprium quod adhuc eo utamur . Atque hsc ab una gente re-
cepta . Attaraen quota portio ifta , fi caeterarum civitatum mores at-
que inftituta confideremus ? Qua! omnia , quoniam nullie literae de illis
loquuntur , in eodem quo abdita lunt , filentio rellnquam . Itaque de
iis tantum agam , quas Romani ipforumque parentes & conditores u-
furparunt , pofthabito Callippico , cujus raiio abunde prscepta eft , &
primum de Lavinio fcribam.
Quare III. non. Jan. cum permolefta epiftolarum & falutatorum offi-
cia jam decoxiffem , contuli me primo diluculo in meum avopptmv, uc
ea quae tibi eram pollicitus , tandem praftarem . Ut primum igitur in-
termifla ftudia ad memoriam revocavi , de Lavinio anno|', a quo quafi
alteram Italicorum temporum cornputationem repetere poffumus, fcribe-
re inftitui ; quod hinc tempora computari , & certo annorum interval-
lo definiri , & interpungi ceperunt . Etenim quae a prima hominum o-
288 EPISTOLA
rigine huc pertinent , & catadyrmo continentur , haud fecus ac illa
qu2 Graeci citra Inachi regnum pr^mittunt , adeo dubia & incerta ia-
cent , ut paucorum exilis & tenuis fama , qua: quantulacunquc cft ,
ex fabulis percrebuit , ad nos demittatur . Anno igitur altero ab Ilii
incendio , quod ante folflitium diebus XVII. notatur , Lavinium an-
num deducamus a bruma ex cal. Januar. quibus & in Gra^ca anrono-
mia brumalis hora aflervatur. Hsc de anni Lavinii primordiis non te-
mere conftituebam . Cum enim animadverterem annum folarem femper
apud Romanos a bruma in brumam verti ; quandoquidem Numa tale
initium fecit , fivc , ut rc£lius loquar , reflituit , & Czfar , ut tem-
pora longe ab ea fede devoluta in eandem rationcm revocaret , plu-
res dies interpofuit , ad Lavinios primum inflitutum effe dcfercn-
dum opinabar . Cur , qua;fo , Numa a Caniculae exortu Chaldaicum
annum non evocavit.'' Cur Paliiia poflhabuit.^ Cur ab Albanis, & Ro-
mulo defcivit ? Profe£lo fummae curae fuit temporis intervalia perficere,
& adimplere qux propter annorum inaequalitatem , qua Lavinii , Alba-
nique , & Romulus utebantur , ab eo unde orta crant , figno pluri-
raum diftabant . Improvidi enim atque imprudentis confilii efl , novo
anni principio implicar^ tempora , refque geftas confundere & mifcere .
Hac fane apud me tanti ponderis fuerunt , ut inter caetera quae ob ve-
tuftatem minus comperta habemus , Lavinii anni incertum relinquere
principium pigeret .
. Interea de ipfo anno ut inquiramus, altera cura adjungitur. Laviniis
annum fuifTe qui dies CCCLXXIV. contincns in XIII. menfes produ-
ceretur , Solinus au6lor fertur divufque Auguftinus . Quos mcnfes ad
Cngulos annos ita pertinuiffe credimus, ut ex XIII. unum tanquam in-
tercalarem dierum XXIV. agerent , quo in partes fefto ad lunares an-
nos perficiendos utebantur . Qiiem fi extra numerum habebimus , annus
dierum CCCL. fupererit , qualis Chaldaicus ea tempcflate vel maxime
infignis . Cum autem Lavinii religionis fortaffe caufa trieteridcm rece-
piffent , ex tribus duos annos in dies CCCLXXXIV. fecabant , in
CCCLIV. unum , quo fpatlo lunae curlum ex:cquandum curahant .
De Lavinii anni modo hxc : de mcnfibus reflat . Verum de his
quid fcribam ? Qiias conje£luras proferam ? Quos auftores , quas lite-
ras , quae monumenta lequar , aut non fequar? Ex penitiflima antiqui-
tate erutum aliquid fervo non verum , aut perfe£tum , fed perfe£^i &
veri adumbrationem quandam , & imaginem . Id quidquid eft , ad te
mittam . Prius tamen de calendis , nonis , idibus ( quorum ratio dum
aperta & plana vidctur , profunda a:vi caligine offunditur atque obte-
nebra-
TRICESIMAPRIMA. 289
nebratur ) inquirenda nonnulla funt , & ad examen foiertius revocan-
da . Calendas menfis principium cfle quis inficiabitur ? Ab his ad no-
nas prima eft dierum computatio , ut a nonis ad idus altera , & hinc
ad calendas tertia . Id muneris obtinuifle hsc nomina Romse facile
concedimus , ukroque ciamus . Verum fi ad luperiora tempora refpi-
cio , hic locus me ad majorem admirationem traducit , & ifta tan-
quam novitia pofthabere & relinquere monet . Subeunt cogitationi
quaedam ut ab hominum niemoria remotiflima , ita etiam a Lavi-
niis temporibus quam raaxime disjun£la . Aborigines occurrunt , &
decantata Fauni & Saturni regna , & fiqua ulcra vel hiftoris vel fa-
bulx tempora promittimt . Quibus videre videor praspoftero , & inver-
fo ordine a dextra in fmiftram proficifci menfes , ut numerando fit ,
& a calendis per idus in nonas dies deferri . Hoc quod animo du-
bium & confulum circumftat , exemplo conabor explicare . Martium
menfem in tres parces ita lecemus , ut extrema calendie fervent , me-
dia idus , prima ferme nons . Ab extremis nempe a calendis fmiftror-
.fum incipiamus . Hic dies menfis primus primum ad idus dierum or-
dinem determinat ; ideo proximus quem prid. cal. five a. d. prid. cal.
ve' II. cal. eundemque ii. d. II. cal. pofteri dixerunt , fecundus eft ,
& tercius tertius , ac fic de reliquis in idus habeto . Inter calendas
atque idus dies XV. femper intercedunt, fi Februarium excipias, quem
imp2rfe6lum & quafi deti-uncatum reliqucrunt . Propter quod fi calen-
das diem habeas , quem Gr«ci 'ivii'/ v^ viav dicunt , idus plenilu-
nium erunt , ut Dionyfius Halicarnafleus , & Plutarchus opinabantur .
PeraiTtis idibus , altera dierum feries in calendas fequebatur , ideo nonus
dies nonae , ieu j;>6>e« nonse . Quibus paululum immorari oportet . Cum
enim menles injequales in ufu efltnt , neque ad lunje mocum convenirent ,
neceflarium erat , antequam menftruum fpatium abfolveretur , indicare
populo quot dies in novam lunam fupererant . Id nonis faclum opina-
rer primitus , ut fcribit Varro , in curia Calabra fic diSia : Quinque
caio Juno mvella : feptem calo Juno novella . Quibus Torephus Scaliger
vitium demere folebat , verfo ftc di&ie in fic dies . Mihi potius vide-
tur : fic : die te V. calo Juno novella : VII. calo Juno '.lovella , nem-
pe m diem quintum vel feptimum te voco . Quod , inverfo principio,
calendis fatlitarunt Romani , magis antiquum ritum , quam ufum fer-
vantes ; nam , fi calendis novae lunae initium erat , cur id poft V.
vel VII. diem indicabatur futurum ? Cur duo principia funt habita ,
alterum a calendis , a nonis altcrum , fi ad nonas novilunium pertine-
bat .' Jam cernis , immutato menllum ordine , quod nonis olim age-
O o bant,
290 EPISTOLA
bant , ad caJendas fuKTe traduflum . Quod planius ex Varrone prajfta.
bo : Non£ , inquit , appellata , aut qnod ante diem tiontm idus fem-
per , atit qtiod , ut noviis annus cal. Januariie ab novo fole appellat<e :
fiovtis menfis , nova luna , uome . Eodem die enim m urbem ab agris
ad regem conveniebat populus . Harum rerum vejligia apparent in fa-
cris nonalibus tn arce , quod tuiic ferias privas men/iruas qu<e futtme
funt eo menfe , rex pr,tdicit populo . Ab eodem etiam hac : Rex cura
ferias mcnj}ruas noneis februarieis edictt , hunc dtem februatum appellat .
Cur amabo te , fi calendx menfis principium , caJendis non convoca-
tur populus , ut quos dies feftos aut religiolbs eo menfe habiturus fit ,
edilcat ? Cur diftcrtur in nonas , in quintum fcilicet , vel feptimum
diem ? Certe pervetuflus iftc mos , cujus veftigium Varronis setate re-
tinebatur , nonas ad extremum fere menlem fuiffe conftitutas oftendit ,
quibus conveniebat ad Regem populus , tum ut quo die novus menfis
inciperet , iciret , tum etiam ut de futuris eo menfe facris doceretur .
Propterea non ufque adeo Varroni affentior aut Fefto non abfimiiia fcri-
benti , ut nonas cenfeam a nova luna appellatas • quod enim in cun-
£lis menfibus nono die ab idibus recurrunt , ideo nonae , ut dixi .
Quin etiam fi a prima origine rcpecamus , non eadem fpatia , quz
nunc fervantur , inter nonas & calendas interfuiffe credo , led alia at-
que alia pro menfium diflimilitudine , fi lunx naturam aflequi volcbant .
Addam etiam non Romse haec nomina nata ( ncquc enim Romuli annus
id patitur ) ied aliunde importata , & cum menfibus quafi rapta. Etenim
& horum exnlanator atque interpres Rex , non , ut in vulgum fertur,
expulfo Tarquinio , fufl^e£lus videtur , ne regis defidcrio duc^a plebs
novas res tentaret . Tale facerdocium , ut plcraque aiia ex Grscia exi-
ftimo , cum facrorum caufa regem & reginam Athenis fuifle probe no-
fcas . Hac de re , quam attigi , nonas lacras fecerunt , & ab his in
calendas tertium numerandi intcrvallum . Antiquitus vcro ab idibus ad
calcndas redire foiitos , ipfas noni indicant ex eo appeliatae . CiCterum
qui omnia five Graca , five Latina ad Hebraeos referunt , fi ha-c quse
in propatulo jacent , & quotidiana conluetudine ante oculos vcrlantur ,
recia via perpendiflcnt , nullus dubico , quin tale infiitutum ab illo Ju-
daico fonte derivaflent . At nos Italiam fpeflamus , in qua antiquifli-
mo ufu , ut in tabulis Eugubinis dedaratur , a dextra in finifiram fcri-
bendo procedebant . Sane & jEgvptii qui annum folnri minorem iem-
per cgcrunt , nonnc a dcxtris finiRrorfum numerant , primum lufirum
prid. non. Sextil. inchoantes ; alterum III. non. eafdcm ? Quid ? Alba-
ni & Romulus ad illorum exemplum annum non ducebant ? Prseterea
Pau-
TRICESIMAPRIMA. 291
Paufanias niemoria: non tradidit , in Graecia votivas tabellas fpei^afTe
Gra.'cis literis a dextra in finiftram du£lis ? Quorum fontem & origi-
nem fi a Phoenicia vel ab jEgypto duxeris , refle duxeris ; ab He-
brxis nequaquam , nifi malueris fervos habere auftores , quam domi-
nos . Hzc tamen qus fufpicionibus ftatuo , fic accipias velim , fuifle
in Italia , antequam novi Gra;ci , everfa Troja , ad nos navigarunt .
Ut primum politioribus literis imbuti fynt Latini , immutato anni fta-
tu , principium quoqiie immutarunt . Tunc calend^ ad fmiftram tradu-
£tse praire nonis, nonx idibus , idus ad calendas referri ceperunt . Pri-
ftinse nihilominus antiquitatis formam & veftigiuni ut haberent , inver-
fis menfium initiis , & reliquis in fua fede fervatis , e. g. diem poftri-
die calendarum qui fecundus eft , & fecundus dicendus , quod a nonis
fmiftrorfum numeranti quartus fuerat , quartum ante nonas appellarunt .
Idque in duobus reliquis intervallis prsftiterunt . Qlu mos in pofteros
tranfmiflus a nobis lcribendo ac loquendo ufurpatur . Licec hic non-
nulla librariorum errata qux crebra antiquos libros infarciunt , & cor-
rumpunt , obiter 8c curfim perftringere . Cum enim optime fcribatur
ex a. d. vel .a. d. cal. noii. idus , Iffipe ex duabus notis a. d. una fit ,
ut apud M. TuIIium in epiftolis .• ad XVI. cal. Febr. cum in fenatu
pulcberrime Jiaremus . item ad tertium non. Januar. cum agere cepijfet :
necnon : Pater nobis decejfit ad VIII. cal. Decemb. Sed tamen deterior
fcriptura qu£E aliud vitiofum diem admittit . Extat in Livio Latinas
ferias fuiflfe ad diem III. non. Maj. Latinas ad diem III. id. Sextil.
edicias. Nonnunquam a vel ante fubducitur . In Livio itaque leges .•
comitia in diem III. non. Sextil. Nonnunquam contra d. vel diem exi-
mitur ; In epiftolis ad Atticum excuium eft : ita comitia in ante VI.
cal. Sextil. dilata funt : cum illum ante VIII. cal. Sext. vidi . In Li-
.vio : tit Latinte edita a Confule in ante IV. , & III. , &" prid. id. No-
•vembr. Quid vero de hoc altero Liviano dicam ? SuppUcatio pro coH'
cione populi indi&a eft ex ante ad V. id. OBobr. Qux vitia ab allis
animadverfa & emendata fortaflfe invenies ; ego enira, ut in exemplari-
bus nonnullis quibus utor , reperi , ita breviter adnoravi , nihil mihi
ex alieno vindicans . Dum itaque alterutrum demitur , vel in unum
copulatur , mendi fufpicio habetur • utroque autem fublato , libri non
funt damnandi . Ecce tibi vetufta ex lapidibus exempla;
Et . ut . Prittor . cui . hac . regio . forti
obvenerit . litaturum . fe fciat . aliufve . quis
Magijlratus . Volcanalibus . X. cal. Sept. omntbus
annis . Vitulo . Robio . & Verre .
O o 2 X. ^mi'
292 EPISTOLA
L. JE-mlius. L. F. M. N. Panllns . II. P/o. Cos. a. DXXVII.
Ex . Macedonia . Et . Rege . Perfco . Per . tridmon
IIII. III. prid. cal. Deceni.
Sed ad rem . Ex illo pervctufto more retenta etiam calendas , idus ,
nonas , nominandi regula , ut apud Catonem noftrum : Calemlis , idi-
btis , tionis fejlus dies cum erit . Quod religioni habitura nonnulli opi-
nantur .
Habes de nonis , idibus , & calendis quid fentiam : ad Lavinios men-
fes redeamus , in quibus quid aliud tibi refervo . Verumenimvero men-
fes conjicere , quales infra exfcripfi , poflTum ; quoniam anni naturam
adxquant : germanos ex immenfa temporum caligine in lucem revoca-
le , de quibus tota antiquitas conticefcit , neque poflum , neque in ve-
litum connitor . Sed qui tandem ■' Qlu ? Non alii quam Romani ^* hi
enim & antiqui & veri ad numerum conveniuni .
VIII. d. XXXI.
IX. d. XXIX.
X. d. XXIX.
I.
d.
XXXI.
11.
d.
XXIX,
III.
d.
XXX I.
IV.
d.
XXIX.
V.
d.
XXXI.
VI.
d.
XXIX.
VII.
d.
XXIX.
XI.
d.
XXIX.
XII.
d.
XXIII.
XIII.
d.
XXIV.
His igitur in exemplum propofitis, quid cffent Laviniis calendsE, no-
nas , atque idus breviter oftendam . Signa enim quaedam fuiffe adver-
to , quibus annum ad lunae curfum aptabant . Itaque primus annus a
calendis duflus , abfolutis diebus CCCL. , ex menfe XIII. ufque ad
nonas dies IV. fufcipiebat , annumque lunarem dierum CCCLIV. da-
bat. Propter quod fecundus annus a nonis quas diximus, incipiens per
fingulos menfes de nonis pergebat in nonas , peractoque dierum CCC
LXX. fpatio , ad idus menfis XIII. , diebus XIV. reccptis dcfinebat .
Qui annus in menfes lunares XIII. protcnfus dies CCCLXXXIV. com-
pleftebatur . Hac rationc tertius annus ab idibus anni II. extremis ex-
orfus cum dies CCCLXXIV. ferret , a fecundo anno dies X. fumebat ,
ut cunfti ejus dies CCCLXXXIV. eflent, minimum menles lunx XIII.,
& primi trieteridi finis erat , novo ambitu per calendas fubeunte. Al-
tero propterea triennio ad calendas a quibus inceperat , revertebatur
periodus . Nunc mihl aliquis dicat : quid tu nobis illudis ? Menfes a-
pud Romanos , qui idus die decimo quinto fignant , nonas die feptimo
fe-
T A B U L A XXIII.
P^g- i5>3'
Tricterls Lavinia,
Ann. I.
Sol Caprlcornum adit VIII. cal. Januar.
I. raenfis calendae . Bruma cal. Januar.
Sol Aquarium adit IX. cal. Febr.
II. menfis cal. Febr.
Sol Pifces adit VII. cal. Mart.
III. menfis. Veris initium VI. non. Mart.
Sol Arietem adit VIII. cal. April.
jEquinoftium vernum cal. April.
IV. menfis IV. non. April.
Sol Taurum adit VII. cal. Maii.
V. menfis, asftatis initium cal. Maiis.
Sol Geminos adit VI. cal. Jun.
VI. menfis cal. Jun.
Sol Cancrum adit V. cal. Quint.
VII. menfis prid. cal. Quint.
Solftitium IV. non. CJuint.
Sol Leonem adit V. cal. Sextil.
VIII. menfis IV. cal. Sext.
Sol Virginem adit V. cal. Sept.
IX. menfis , autumni initium IV. cal. Sept.
Sol Libram adic V. cal. O£lobr.
X. menfis V. cal. Oaobr.
iEquino£lium autumni IV. non. Ofitohr.
XI. menfis VII. cal. Novembr.
Sol Nepam adit VI. cal. Novembr.
Hiemis initium XV. cal. Decembr.
XII. mcnfis VIII. cal. Decembr.
Sol Sagittarium adit VII. cal. Deccmbr.
Ann. II.
I. menfis nonz menfis deciml tertli anni I. XII. Cal. Jan.
Sol Capricornum adit VIII. cal. Jan.
Bruma cal. Januar.
II. menfis nonae I. menfis XVII. cal. Fcbr.
Sol Aquarium adlt IX. cal. Febr.
III. menfis nonas menfis II. XVI. cal. Mart.
Sol Pifces adit VII. cal. Mart.
Verls initium VI. non. Mart.
IV. menfis nonae menfis III. XVI. cal. April.
Sol Arietem adit VIII. cal. April.
jEquinoftlum vernum cal. April.
V. menfis nonae menfis IV. XVII. cal. Mali.
Sol Taurum adit VII. cal. Maii.
.Eftatis initium cal. Maiis.
VI. menfis nonae menfis V. XVII. cal. Jun.
Sol Geminos adit VI. cal. Jun.
VII. menfis nonz menfis VI. XVII. cal. Quint.
Sol Cancrum adit V. cal. Quint.
Solftitium IV. non. Quint.
Vin. menfis nonae menfis VII. III. Id. Qulnt.
Sol Leonem adit V. cal. Sextll.
IX. menfis nonas menfis VIII. id. Sextil.
Sol Virglnem adit V. cal. Sept.
Autumni inltiuni IV. cal. Scptemb.
X. menfis nons menfis IX. III. id. Septembr.
Sol Libram adit V. cal. Oftobr.
.^quino£tium autumni IV. non. O£lobr.
XI. menfis nons menfis X. VI. id. O£lobr.
Sol Nepam adit VI. cal. Novembr.
XII. menfis nonz menfis XI. VI. id. Novembr.
Hiemls initium XV. cal. Decembr.
Sol Sagittarlura adit VII. cal. Decemb.
XIII. mcnfis nons mcnfis XII. VI. Id. Decembr.
Sol Capricornum adit VIII. cal. Januar.
Bruma cal. Januar.
Ann. III.
I. menfis Idus menfis XIII. annl II. V. id. Jan.
Sol Aquarlum adit IX. cal. Febr.
II. menfis Idus menfis I. VII. Id. Februar.
Sol Pifces adit VII. cal. Mart.
Verls initlum VI. non. Mart.
III. menfis idus menfis II. VI. Id. Mart.
Sol Arietem adlt VIII. cal. April.
.Equinoftium vernum cal. April.
IV. menfis idus menfis III. VI. id. Aprll.
Sol Taurum adit VII. cal. Mail.
.Eftatis initium cal. Mails.
V. menfis idus menfis IV. VII. id. Mall.
Sol Geminos adit VI. cal. Jun.
VI. menfis Idus menfis V. VII. Id. Jun.
Sol Cancrum adit V. cal. Quint.
Solft;itIutn IV. non. Q.uinr.
VII. menfis Idus menfis VI. prld. non. Qulnt.
Sol Leonem adit V. cal. Sextil.
VIII. menfis idus menfis VII. VIII. id. Sextil.
Sol Virginem adit V. cal. Septemb.
Autumni initium IV. cal. Sept.
IX. menfis Idus menfis IIX. prid. non. Scpt.
Sol Libram adit V. cal. O£lobr.
X. menfis idus menfis IX. V. non. 0£lobr.
.Equino£tIum autumni IV. non. O£lobr.
Sol Nepam adit VI. cal. Novembr.
XI. menfis Idus menfis X. cal. Novembr.
Hiemis Inltlum XV. cal. Decembr.
Sol Sagictarium adic VII. cal. Decembr.
XII. menfis idus menfis XI. cal. Decembr.
XIII. menfis Idus menfis XII. X. cal. Jan.
Sol Capricornum adit VIII. cal. Jan.
Bruma cal. Januar.
Sol Aquarium adit IX. cal. Febr.
Ann. I. Trieteridls II.
1. menfis calendz V. cal. Febr.
TRICESIMJPRIMA. 293
ferunt . Cur igitur ifii XIII. quintanas attribuis nonas , idibus in XV.
diem produ6lis?
credat Judaus apella ^
mn ego .
At ego ifta quse ex anno Romano objici poITunt , tunc in Lavinio
valere credam , cum apud Romanos quotannis menfes XIII. anno con-
tineri fuerit compertum . Ideoque dum in cxteris fimilitudo & ratio
procedit , extra regulara evagari unum qui Roraano cenfu non circum-
fcribitur, non eft cur miremur.
Qua; fit Lavinia2 trietendis natura , quibus partibus , quo loco , qua
ratione in anaos menfefque luns digeratur , abunde declaravi . In qua
quidera antiquorura folerciam contemplari licet , qui ex insqualibus
menfibus , inxqualiterque fe61:is eofdem ferme menfes , atque ad lunae
motum ordinatos annos reddebant . In quem ufum Calendai , Nonaj ,
atque Idus inftituca: , figna fcilicet quxdam , & nots , quibus Lavi-
nii intervalla dimenfi ab eadem lunae facie , a qua aufpicati erant , viro-
cedebant . Quamobrem , fi a nova luna, ut eft verifimile , primus an-
nus per calendas incipiebat , alter item per nonas , & tertius per idus
a novilunio inchoabatur , eoque abfoluto , a nova icem luna alteri trie-
teridi initium erat , & tertia» quoque , ac reliquis deinceps qus conti-
nuatEB & produftse fuis numeris infiftebant . Neque fecus fuis modulis
ratio conftat , fi , poftbabito novilunio , vel plenilunium , vel alium
quemvis lunx diem princlpiura decernas .
HaSlenus de anno lunari . Nunc trieteridis tabulam ftatuam , ean- Tab,
demque coeleftibus fignis exornabo . VIII. cal. Januar. fol in Capricor- XXIII,
num tranfitum facit . Die hinc o£lavo collocatur brunia cal. Januar,
quibus I. menfis initium ducit . Porro ab o6lavis fignorum partibus
ut Chaldsi fervant , & mox Romani conftantiffime retinuerunt , in
conftituendis anni cardinibus nihil video cur recedam . Poft dies XXX.
a primo figno in fecundum Aquarii fol fertur IX. cal. Febr. & die
Aquarii IX. , alter menfis cum primo copulatur cal. Febr. VII. cal.
Mart. fol Pifces ingreditur. VI. non. Mart. III. menfis cum vere pro-
dit . Tunc vefperi exoricur Ar£lurus diebus a bruma LX. , ut vetuftif-
fima Bceotiorum ratio ferebat . VIII. cal. Apr. fol adit Arietem . Quar-
to menfi IV. non. Apnl. pridie xquinoftio primo confe£lo , fedem da-
mus . VIII. id. April. Vergili^ Bceotiis vefperi delabuntur . VII. cal.
Maji fol in Taurum introitum habet . Cal. Majis menfis V. ffiftlvum
tempus adducit , fi verno cum Chaldxis & Romanis dies LX. diftri-
bues . Nonis Majis Vergilis Atticis mane exoriuntur • XVII. autem
cal.
294 E P I S T 0 L J
cal. Jun. BcEOtiis . VI. cal. Jiin. fbl in Geminos tranfit : qiios die VI,
ilquitiu- nicnfis fextus . V. cal. Quint. Ibl pcimeat in Cancrum . Pri-
tlie vcro cal. eafdem fepiimum mcnfem collocabis . IV. non. Qiiint.
folftitium duces . IV. cal. Sextil. o£lavum inter menfcm locum occu-
pa: Oftober five o6\avus menfis , tranfeunte pridie in Leonem fole •
idco o£tavo menfe Caniculares jcftus cxoriuntur . Jdibus Scxtil. Lyra
Atticis manc occidit ; at BcBotiis XV. cal. Sept. IV. cal. Sept. mcnfis
nonus aeftatcm poft dies CXX. videtur definire , pridie adeunte Virgi-
nem loie . V. caJ. 0(Slob. dum (bl in Libram proficifcitur xquino6lium
autumni IV. non. ejuklem conHituens , decimus menfis notatur ; VII.
autcm cal. Nov. undccimus , VI. cal. Nov. fol in Nepam defcendit .
IV. id. Nov. Atticis Vergiliae mane immerguntur , Bceotiis XVII. cal.
Dec. Hoc liono autumnales dies LXXX. finiuntur . VIII. cal. Dec.
duodecimum menfem apponam , ingrediente poftridie Sagittarium fole .
XVI. cal. Jan. pcraftis anni I. dicbus CCCL. , tranfitus fit ad nonas
Menfis XIII., cx quibus altcr annus exifiit XII. cal. Januar. Hic au-
tem in dics CCCLXXXIV. promiffiis, reccptis anni primi diebus XX.
dicbulque XIV. mcnfis XIII. ufque ad idus , ultra anni folaris fpatium
fertur ; & VI. id. Jan. die VIII. a bruma fubfidit , poftridie ab idi-
bus anno tertio incipiente . Hic dies CCCLX. complexus , ubi ad
meniem XIII. pervenit , ipfum fibi totum aicifcit , ac brumam diebus
XXVI. poft fe relinqucns VI. cal. Febr. ceffat . Qiiare nova tricteris
ex a. d. V. cal. Febr. cxordium capit . Annis itaque XL. totum Chal«
daicura annum dierum CCCL. Lavinius annus decurrit , & XVI. cal.
Jan. iubfiftit diebus XV. ante Brumam , quibus ChaIda:orum annus de«
ficit a folari . Cum cnim annus in dies CCCLXXIV. prorogetur , dies
IX. fupra iblis modum quotannis fuperiunt , quibus quadragics du£lis ,
fumma fit dierum CCCLX. Demantur hinc dies X. propter quadran-
tes , quos a Laviniis nequaquam intcrpofitos cenfemus , icftant CCCL.
Atqui , his X, dicbus ^gvptiorum more ncgleRis, ea diei-um CCCLX.
fumma ^gypiiacum annum pervetuftum non aficquimur , qui fine ad-
dititiis diebus V. quos iwetyofiivai vocari diximus , eo termino quondam
concludebatur ?
Lavinii anni , & menfium , non quales fortaffe fuerinc , fed quales
Hobis tuifle videbantur , habes opinionis mex argumentum. Vale .
D. Patavio VII. Id. Jan. CID I3CC XXXV.
EPI.
EPISTOLA XXXII.
De Albani Hexaeteride ,
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A AI I C O S U O S. D.
SI in anno Lavinlo nihii liabes , quod immutes : habebis profe£lo
quod evertas , & abjicias in Albaao ; nani ex paucis quae hifto-
ria docet , multa conje^laria deduxi , atque ad veri fimilitudinem ex-
polivi . Equidem ex anno deceraque menlibus quid in noftram setatem
fuperefl; prxter quatuor menies, reliquis vetuftate conlumptis-' Ab hac
tamen particula perinde angufta ac rudi totum annum eruam , & quae
nunquam fuifle facile concedam , fafta narrabo . QLiid enim ? Vobilhe
folis , Mufarum antiftites , fitla agere licet : aliis qui in Pindo vel Par-
nafo neque agna neque vitula faciunt , non licet ? At vos fabulofis nar-
rationibus prcEcIara ad hominum mores componendos , & ad optimam
vitEE inftitutionem prsBcepta immifcetis ? Qlus propterea poetarum mu-
nus reprendit ? Fatemur & vates vocari , quod divino quodam inftin-
6lu vera varicinentur . Nos autem conjecluris ad vera te deducere cu-
pimus , fi tuam humanitatem & benevolentiam , ut foles , mihi prs-
ftabis . Sine , qujeio , tibi nunc exponi quafi fabulam : fine fufpicioni-
bus te capi, 8c quo volo , perduci . Cum ad Numa; annum ventum
erit , te exiolvam, & libero judicio omnia perpendere permittam . In-
terea annum Albanura tanquam de archetypo expreflTum fpeitato .
Anno Lavinio ineunte XXXI. ,qui a cal. Januariis per dies CCLXX.
decurrerat ( fiquidem annum noftrura fine intercalario die ufurpamus ,
qualis erat folaris jEgvptius ) & tricefimus alrer ab Ilii incendio ha-
betur , Afcanius Albam condidit , & oppido quod ^neas erexerat , fi-
ve matri , five novercs Laviniae ( nani utrumque fertur ) tradito ,
magnam juvenum manum in novam urbem iraduxit . Hinc annus Al-
banus cepit . De quo cum multa quxrerem , hoc folum rationi confen-
taneum mihi vilum , fi Lavinium annum ad Albani modum perpenderem .
Neglexifle enim Albanos originem fuam , & tempus quo a Trojana ter-
ra in Italiam advecli funt , & domicilia ibi pofuere , nullis faftis fi-
gnafle , non verifimile videtur. Quare cum inter fe diflimiles anni La-
vinius, atque Albanus, ut certa ratio ex utroque iniri poflit, ad idem
fpatium uterque eft redigendus . Quod facile confequemur ; quia anni
Lavinii XXX. Albanos XXXVI. prsftant , diebus CCLXXVI. fuperan-
tibus.
29^ E P I S: T 0 L J
tlbus. Huic fumma fi dies XCV. adiicias , annos dierum CCCLXV.
qui folares credebantur , XXXI. habebis . QLiapropter Albani tum uc
certum annorum numerum colligerent , ad quem novos annos referrent ,
tum etiam ut ab eodem principio ex quo Lavinii , computarent , hos
dies XCV. ablolvi fivifle opinamur , fumpto exordio a nonis IV. men«
fis Lavinii per cal. Januar. Cum haec legeris , non puto te a rifu tem-
peraturum ; qui ita fcribam , quafi me Albani in confilium adhibuif-
fent . QLud ? Fabulas qui agunt , nonne ad veri fpeciem agunt ? Pi£\oris
quoquc non efl: , veteres tabulas dum reparat , deperdita membra ita
imitari , ut ad cjetera conveniant , atque in unum corpus confentiant ,
& conneftantur ? Ad haec exempla laboramus , Si vero convenientia
comminifcimur , & cum veris idefl: cum hifloria jufla regula componi-
mus, nihil quzrimus amplius. At ex hifloria habemus pofl annos a La-
vinii exordio XXX. AJbam conditam , quot Sus XXX. porcorum fcetu-
ra portendebat ? Si exigere vis ex hoc commento perfeftum numerum ,
& fmgulis porcis fingulos annos attribuis , nihilne fecundis dabis, quat
tam numerofa erant ex tam numerofo partu .' Qiiid nutricatui , ut fa-
cri crefcendo fiant ? Quid fcetae , ut ex immenlo labore convalefcat ?
His certe quid de tua liberalitate largiaris , oportet . Sic paulatim per
annum Lavinium XXXI. procedemus, quo Albae fundamenta pofuerunt .
Etcnim utrum anni XXXI. menfem I., an IV. portentum indicaverit,
dum ad conjeflorcm referunt , injudicatum relinquamus . Hoc potius
fubiicere refert , cur patrium ritum abiecerint coloni , novum amplexi .
Quis enim Lavinium aedificavit .' Nonne Trojani'' Quis Albam ? Troja-
ni item, Afcanio Trojano duce. Qui igitur annum civilem Lavinii in
dies CCCLXXIV. agebant, & ad lunae curfum peculiari norma ordina-
bant , Albs ad CCCIV. continuo contrahunt , & detruncant .-' Nonne
infipientis eft a perfe£lo ad imperfe£tum devolvi , atque inflituta longo
ufu probata deferere , atque afcifccre aliena? Quid dicam , nifi veritati
confentaneum videri Afcanium potius Latina matre ortum , quam Tro-
j.ma , & cum Latinis conveniffe ad oppidi ardificationem , non cum
Trojanis ? Annus enim quem fufceperunt Albani , Latinus cenlcndus ,'
quod, ut canit Ovidius,
liiter Aricino! Albanaque tenipora conjlat ,
FaSia^tie Telegoiii mofnia cclfa nianti .
Menfium quoque fimilitudo id dcclarat . Martium Albanum dierum
cflfe XXXVI. tradidit Cenforinus , Quintilem Tufculanum totidem , &
Oaobrem XXXII. qui apud Aricinos XXXIX. habebat. Hie in tran-
fitu adnotafle fufficiat.
Nunc
TRICESIMASECUNDA. 297
Nunc determinandum efl: quot menfes fuerinc Albanis , & qui, &
quales , <Sc quo ordine . De numero convenic : decem . Ergo qui -' Non
alios quam quos Romulus recepit, exiftimo; quoniam etiam literis pro-
ditum efl: ante Romam ea menfium nomina in Latio ufurpaca fuifle .
De Majo tamen , Marcio , Sextili , & Septembri retulic Cenforinus .
De Junio five Junonio fi dubicas , audl quje Juno apud Ovidium ja-
£tac:
Afptce qv.os habcat nemoralis Aricia fajlos ,
Et populus Laurens , Lamiviumque meum .
Efl ilHc menfis Junonius ^ afpice Tibur,
Et Prieneftiuie mcenia facra deo! .
Quippe cum Albanos inter Aricinofque communia tempora eflent ,
ut modo ex Ovidio declarabam , communls quoque crat Albanis men-
fis Junonius , qui in Aricinis faftis notabatur . Neque de Quintili , &
Oclobri propterea ambigi poceft , quos Aricinls & Tufculanis aflignant .
Quare fi quacuor qui a numero vocancur, recipimus, nullam video ef-
fe caufam , ob quam reliquos repudiemus . Aprilis reftac , quem Albanis
ille folus jure cripiec, qui alium ex anciquicace deprompferit .
Quales vero fuerinc, ft qua:ris , mox aperiemus , Prius enim de or-
dine . Majum principem confticui , quem eciam Romulus ante Junium
collocaverat j Junonium enini fccundum duco. At Martlus
Tertius Albanis , quintus fiiit ille Falifcis ,
Sextus apud populos , Hernica terra , tuos .
Quartus fequicur Aprilis , & deinceps reliqui , quos numerus defi-
gnac . At Majus qua de caufa primus conftitutus propter Lemuria in-
fauftus , qualis Februarius Romanis quondam anni extremus j unde or-
tum vetuftate proverbium menfe Majo malum nubere , quod nonnulli
hac etiam atate antiqua fuperftitione imbuti devitant . Nec vana pror-
fus fufpicamur , fcribente Plutarcho , a Latinis Majo menfe inferias
morcuis pra:beri , uc Ferallbus Romani in morem habebant . Quem ri-
tum ab ^nea emanafle Ovidii mufa oftendit :
Hunc morem Mneas pietatis idoneus au&or
Attulit in terras , ^«7?^ Latine , tuas .
Ille patris gento folemnia dona ferebat :
Hinc populi rittis edidicere pios
Porro extremo anno fieri parentationes M. Tullius de legibus agens
aperte indicat , qui , cum Sifennas vetus hlftoricus ignoraret caufam , ex
qua D. Brutus parencalla Decembri menfe facere folebat , rationenl af-
fert , quod ea tempeftaic December anni cxtremus raenfis efli^c . Pro-
P p pter
298 EPISTOLA
pter quod intelligltur maniutn jura extremum menfenj pofcerc . Si , qux
defideramus , extarent , non hsrerem . Num tibi excidit conjefturas me
efle pollicitum ? Conjeftanti hxc fuccurrebant , vel ab extremo anno
Lavinio ( nam Laviniis Majuni dicrum XXIV. fuifTe credo menfem
ultimum ) extremum menfem fubduflum , & primum novo anno pro-
pofitum ; vel potius primum fuiffe iis populis , a quibus Albani an-
num acceperunt . Ad hxc Romuli exemplum , ut dixi , accedit , ma-
jufque probationis pondus afFert , qui , cum Albani fanguinis effet ,
& cuni Albanis in novam coloniam conveniret , Martium , qui fue-
rat Albanis tcrtius, primum defignavit ; & Majum tertium . Cur fa-
£lum ? QLiod in plcrifque principium re6le conflituere oportct , in an-
no nihil refert . A quocunque mcnfe initium duxcris , in id reverte-
rls . Scd fi prlmuni locum abnuis , quem dabis ? Secundum , an quar-
tum ? nam rcliquos numcrus conckidit . Secundum Junio rcfcrvabam ,
quem plerifque Latinls, a qulbus Juno ple fan£leque colebatur , an-
ni aufpiciuni fuiffe crediderim . Cul Aprllem hac de caufa non re£le
prspolueris, fi a Venere cum multis dcnomines; fi vero ab apericndo,
infulfius cgcrls ; incidcret cnlm non longe a bruma , diim gcrminatio
frigore cohibetur . Vcrum fi Aprilcm quartum ordlne ftatues , idoneam
ad gcrminandum tempeflatcm na£lus erls ; quippe ab aequinoSlio verno
inchoatur. Qua: igltur fupercfl, nifi de prima vcl fecunda fede contro-
verfia ? Ego ordinem retinere malcbam , qucm fervavit Romulus ; hic
enim exa£tos jam Albanis menfcs Majum Aprlli fubicclt, Junium Quin-
tlli . Nam , fiquis propter Lemuria & parentationes primum locum Ma-
jo derogaret , atque extremum repeteret , is pcrpenderct vcllcm non ul-
tlmum conftitutum feralem etiam Februarlum , fed fecundum . Et a
quo conftitutum ? A Numa qui rellgionc & pletate Infignis nunquani
a facro ritu , fi mortuis honores , perfc£lo tantum anno , habendi fuif^
fent, recefliffet. Qiiare neque D. Bruti exemplum , ncque M. TuIIIi in-
tcrpretatlo tantum apud queraquc valcre debcnt , ut antlquHIImum Nu-
mx Inftltutum tanta vcneratlone fufceptum , & antiquitate facratum ,
perpetuaque confuetudine fcmper fan£\um , femper intemeratum , femper
Immutabile habitum , proptcr fortuitam annorum vicifHtudinem, varlofque
rccurfus vagum atque errans fulffe arbltrctur. Illi enlm, quos modo lau-
dabam , ea tcmpora , quia proxlma praeccfferant , & diuturna fuerant ,
fola intuebantur , qulbus annum Februarius abfolvebat , cum Martius
principium prafberet. Antlquiora perpendenda crant & in hominum mc-
morlam revocanda , cum 0£tober , Sextills , Majus, Dccembcr, Quln-
rilis anni aufplcla dabant . Tunc ad ultimum menlcm parentalla rcjl-
cienda
TRICESIMASECUNDA. 299
cjenda erant , fi Septembri, Quintili , Aprili, Novembri , Junio , quibus
annus claudebatur, Feralia egifTent Romani . Quod minus veruni fuifle
ipfe Cicero indicavit , cum D. Brutum ea tempcftate qua anni menfis
extremus erat December, primuni a majorum religione defcivifle fatere-
tur. Itaque, fi Februario fecundum locum obtinente, manes eodem fa-
crificiis placabant , ecquis erit qui exiflimet , cum tertius , quintus , fe-
ptimus , o61;avus , decimus in annum incideret , & propius ambitus fi-
nem refpiceret, ad alios menfes inferias delatas, & patria facra temere
inverfa & confufa? Quapropter , ut ad Albanos revertamur, quocunque
numero Iiabitus fuerit Majus, eodem iis qui naturx concefierant , jufia
reddere quid vetabat ? An Romuli a:tate , cum Februarius nullus Fera-
lia afferret, parentales dies Romanis non fuifle cenfemus; quod Majus ,
quo Latini mortuorum memoriam colebant , tertius ftatuebatur , non ex-
tremus ? Equidem nulla eft gens tani immanitate barbara , feritate im-
mitis , confuetudine inhumana , ut defun£lorum caritate mirum in mo-
dum non teneatur . Quo magis portento fimilis videri poflet Romulus,
fi nullis muneribus eorum per quos parta erat vi£loria , cineres de-
coraviflet , quia Februario carebat ; prsfertim cum prudentis imperatoris
eflet tam vivos prKmiis & honoribus ob res ftrenue geftas afficere ,
quam pugnando cjefos parentalibus profequi / quippe multo paratiores
milites ducem fequuntur , animadvertentes ncque in patriam inhonoros
fe redire , ncque fine laudatione & lacris pro patria jacere .
Sed de menfium ordine & ferie plura fortafl^e . Nunc menfes ipfi irt
unum corpus congiutlnandi funt, ut quot dicrum quifque fuerit , deter-
minemus . Id quo facilius exfequar , cum nihil ex hiftoria quod in ex-
emplum mihi proponam , fuppeditetur , quandam anni formam , quam
ad Albanos menfes explicandos traducam , adumbrabo . Anno igitur ,, ex
f]\xo fuum exfcripferunt Albani , tales menfes effingam :
VI. d. XXXIV.
VII. d. XXXVI.
VIII. d. XXXIV.
IX. d. XXXVI.
X. d. XXXIV.
Quls hxc tulerit ? Nemo fortafle . Tamen non ita infanio , ut cui
fcribam , non videam . Non aliena hominum inftitutis expreffi . Num-
quid annus dierum CCCL. improbatur , quo Chaldsi , Grscl , Roma-
mque ufi funt? Quid menfes X. intra quem numerum annus ^olicus,
Albanus , ac Romuleus confiftit l Menfium Itaque raodus inufitatus . Sa-
P p 2 ne.
I.
d.
XXXVL
n.
d.
XXXIV.
III.
d.
XXXVL
IV.
d.
XXXIV.
V.
d.
XXXVI.
3C0 E P I S T 0 L J
S ne, fi cum noftris conferantur, Verumtamen Martius Albanus , Tufcu-
lanufque Quintilis dies XXXVI. non tcrcbant , atque Aricinus Oftober
XXXIX. .' Quis eorum a noftris non abhorret ? Sed nefcio quid Plutar-
chus eo loco quem cum Chaldaico anno ad te mileram , mihi in au-
rem infufurrat . Fabulantur , inquit , jEgyptii Mercurium deviCla: luna:
feptuagefimam prim.am anni partem dcmpfiffe , eandcmque foli appofuif-
fe . Qiia fublata , dies fuperfunt Imx CCCL. , quorum pars quinta
feptuaginta . Quare totus annus in quinque feptuagefimas lcparatur . A-
ge : in propofito anno nonne bini menfes dies LXX. complectuntur ■'
Tali anno fi dies XLVI. dempfcris, Albanus erit. Primo igitur menfi
fubduClis ufque ad idus diebus XIV. , fit Majus dierum XXII. , quot
Majo Albano afcribit Cenforinus . Nequc te pigeat a Majo , idcfi a
Mercurio aufpicari,- quod viflores viflis prsire oportet . Deinde , poft-
habitis quatuor, fextum in duos diftribues , in Sextilem dierum XVIII.,
& in Septembrem dicrum XVI., quo numero hos menfes finiri memo-
rat idem Ccnforinus . Qiiid fupercft , fi ultimum eximas , qui extra
anni Albani modum &. numcrum cooptatur ■'' Binos tamen dies aflerva-
bis , quos cum proximo Decembri conjunges . En tibi quid molis erat
ex illo anno, de quo fubclamabamus , exprimere Aibanum .
I. Majus d. XXII. VL Sextilis d. XVI 11.
IL Junonius d. XXXIV. VIL September d. XVL
III. Martius d. XXXVI. VIIL Oaober d. XXXVL
IV. Aprilis d. XXXIV. IX. November d. XXXVI.
V. Quintilis d. XXXVL X. December d. XXXVL
Tab. Sequitur ut his menfibus annum retexam . Majus anno principium da-
XXIV. bit cal. Januar. tranfitum faciente in Capricornum fole ,• ideo Bruma
propter omiflam intercalationem VI. id. Jan. contingit . Abfoluto Majo ,
X. cal. Februar. anneftitur Junonius. Prid. cal. Febr. Sol a Capiicorno
in Aquarium fcandit. Idibus Februar. Eudoxo Favonius incipit Ipirare.
IV. cal. Mart. infertus Martius prima veris tempora oftcndit. VI. non.
Mart. Sol in Pifces introitum facit , & cal. April. in Arictcm . III.
non. Apr. Albanus Aprilis exordiura fumit . VI. id. Apr. >Equino£l;um
vernum. VI. non. Maii Sol adit Taurum . Nonis Maiis Quintilis egreditur
quo xftas producitur. III. non. Jun. Sol in Geminos afcendit. Prid. id.
]un. inchoatur Sextilis, & prid. cal. Quint. September. IV. non. Quint.
Sol fidus folftitiale colluftrat . V. id. Quint. folftitium . XVII. cal. Sextii.
die a folftitio VI. Oclober apponitur. Prid. non. Sext. Sol Leonem ingrcdi-
tur.XIL cal. Septembr, nonus menfis recenfctur. VIII. cal, Sept.Fidis Bcco-
tiis
Pag
Ann. J
an
ag. 30C
T A B U L A X
E;«Tipoii Albana.
XIV.
, civilis.
)
cal. Jan.
ann. II- folaris,
Sol Capricornum adi
Jinn. I. rolaris, I. mciilis Majus.
Briima VI. id. Jaa.
II. meDfis Junonius X. cal. Fcbr.
Sol Aquarium adit prid. cal. Ftbr.
Favonius id. Febr.
Vcris initium XII. cal. Mari.
III. menfis Martius IV. cal. Mart.
Sol Pifces adit VI. non. Mari.
Sol Arictem adit ca!. April.
IV. menfis Aprilis III. non. April,
Equino£linm vernum VI. id. Apr.
Sol Taurum adit VI. non. Maji.
V. menfis Quiniilis nonis Majis.
^ftaiis initium X. cal. Jun.
Sol Geminos adit III. non. Jun.
VI. menfis Sextilis prid. id. Jun.
VII. menfis September prid. cal. Qiiinc.
Sol Cancruni adit IV. non. Quint.
Solditium V. id. Quint.
VIII. mcnfis Oaobcr XVII. cal. Sext.
Sol Leonem adit prid. non. Scxt.
IX. menfis Novemfaer XII. cal. Sepc,
Autumni initium VIII. cal. Sept.
Sol Virgincm adit Prid, non. Scpc.
X. menfis December VI. cal. 0£t.
Sol Libram adit IV. non, 0£t.
.Equino£lium autumni V, id. Ocl.
Ann. II. civilis.
I. mcnfis Majus cal. Novcmbr.
Sol Scorpionem adit III. non. Novcmbr.
Hiemis initlum XI. cal. Decembr.
II. menfis Junonius IX. cal. Deccmbr.
Sol Sagittarium adic IV. non. Dctembr.
III. mcnfis Martius VI. cal. Jan.
Sol Capricornum adit cal, Jan,
Bruma VL id. Jan,
Sol AqLiaiium adit prid. cal. Fcbr.
IV. menfis Aprilis cal. Fcbr.
Favonius id. Febr.
Veris initium XII. cal. Mart.
Sol Pifces adic VI, non. Mart.
V. menfis Quintilis nonis Maftiis .
Sol Arietcm adit cal. April.
/Equino£tium vernura VI. id. Apr.
VI. mcnfis Sextilis prid. id, Apr.
VII. mcnfis Septcmber prid. cal. Miiji .
Sol Taurum adit VL non. Maji.
JEflatis initium X, cal. Jun.
VIII. menfis Oftobei- XVII, cal. Jun.
Sol Gcminos adit III. non. Jun.
IX. menfis November XI. cal. Qtiint.
Sol Cancrum adit IV, non, Quint,
Soiaitium V. id. Quint.
X. menfis Decembcr VI. cal. Sext.
Sol Leoncm adit prid. non. Sext.
Autumni initium VIII. cal. Sept-
Ann. III. civjlis.
L menfis Majus cal. Sept.
Sol Virginem adit prid, non. Sept.
II. mcnris Junonius IX. cal. 0£V.
Sol Librani adic IV. non. OSt.
ffiquino£\ium auturani V. id. 0£t.
III. menfis Martius VI. cal. Novembr.
Sol Scorpionem adit IIL non. Novcmbr.
Hicmis initium XI. ca!. Dccembr.
IV. menfis Aprilis. )
Sol Sagittarium adic )
ann, IIL folaris. Sol Capricornum adit cal. Jan.
V. mcnfis Quintilis nonis Jan.
Bruma VI. id, Jan.
So! Aquarium adit prid. cal. Febr.
VI. menfis Sextilis IV. id. Febr.
Favonius idib. Fcbr.
Veris initium XII. cal. Mart.
VII. menfis Sepcember prid. cal. Mart.
Sol Pifces adit VI. non. Marc.
VIIL mcnfis 0£k)ber XVII. cal. Apri!.
• So! Arieiera adit cal. April.
£quino£lium vernum VI. la- Apr.
IX. menfis November XI. cal. Maj.
Sol Taurum adit VI. non. Maj.
^ftatis initiura X, cal. Jun.
X. menfis December VI. cal. Jud.
So! Geminos adit III. non. Jun.
Apr.
. Maji.
IV. non. Decembr.
Ann. IV. civilis.
L mcnfis Majus VI. non. Quint.
Sol Cancrum adit IV. non. Quint.
Solftitium V. id. Quint.
II. menfis Junomus IX. cal. Sext.
Sol Leonem adit prid. non. Sext,
Autumni iniiium VIII. caJ. Scpt.
III. menfis Marrius VI, cal. Sept.
Sol Virginem adit prid. non, Sept.
IV. mcnfis Aprilis VI, non. 0£l,
Sol Libram adit IV, non. Oitobr.
.^quinoftium autumni V. id. O£lobr,
Soi Scorploncm adit HL non. Novcmbr.
V. menfis Quiniilis nonis Novembr.
Hicmis initium XI. cal. Decembr.
Sol Sagitcarium adit IV. non. Dccembr,
VI. menfis Sextilis III. id. Deccmbr,
VII. menfis Septemb. IV. cai. Jan.
ann, IV. folaris, Sol Capricornum adit cal. Jan.
Bruma VI. id. Jan.
VIII. menlis Oaober XVIIII. cal. Fcbr.
Sol Aquarium adit prid. cal. Febr.
Favonius id. Febr.
Veris initium XII. cal. Mart.
X. menfis Novcmber XI. cal. Mart.
Sol Pifccs adit VI. non. Man.
X. mcnfis Dccember VI. cal. Apr.
Sol Arletem adit cal. Apr,
.Equinotlium vcrnum VI. id.
Ann. V, clvilis.
I. menfis Majus ) ^,
Sol Taurum adit )
.ffiLftacis initium X. cal. Jun.
II. menfis Junonius IX, cal, Jun,
Sol Geminos adit III. non. Jun.
III. mcnfis Marcius V. cal. Quint.
Sol Cancrum adic IV. non. Quini.
Solfticiura V. id. Quint.
IV. menfis Aprilis IV. non. Sext.
Sol Leonem adit prid. non. Sext.
Aucumni initium VIII. cal, Sepc.
Sol Virglnem adit prid. non. Sept.
V. mcnlis Quintilis nonis Septcmbr.
Sol Libram adic IV. non. Oa.
VI. mcnfis Sexcilis ) v 'd Ocl
.Equino£lium autumni ) ' '
VII. menfis Scpteraber IV. cal. Novembr.
Sol Scorpionem adit III. non. Novembr.
VIII. menfis Oaober XVIII. cal. Dec.
Hiemis initium XI. cal, Deccmbr.
Sol Sagitiarium adit IV. non. Decembr.
IX. menfis November XIII. cal. Jan.
, Sol Capricornum adit IV. non. Jan.
Bruma V. id. Jan.
X. menfis December VIII. cal. Febr.
Sol Aquarlum adit cal. Febr.
Favonius XVI. cal. Mari.
Verls initium XI. cal, Mart.
Ann. VI. civilis.
I. Menfis Majus VI. non. Mart.
Sol Pifces adic V. non. Mart.
IL menfis JunonSus IX. cal. Apr.
Sol Arietem adit IV. non, April.
.Equinoftium vcrnura V. id. Apr.
IIL menfis Martius V. cal. Maj.
Sol Taurum adic V». non. Maj.
MR.3.US initium IX. cal. Jun.
IV. menfis Aprilis IV. non. Jun.
Sol Geminos adit prid. non, Jun.
Sol Cancrum adit III, noo. Qumt.
V. menfis Quintilis prid. non. Qulnt.
Solftitium IV. id. Quint.
Sol Leonem adlt nonis Scxt.
VI. menfis Sexcilis III. jd. Sext.
Aucumni inicium VII. cal, Sepc.
VII. menfis September IV. cal. Sept.
Sol Virginem adit nonis Septerabr.
VIII. menfis Oaober XVIII. cal. Oa.
Sol Libram adlt III, non. Oa.
.Equinoaium auturani IV. id. Oa.
IX. menfis Novembcr XIII. cal. Nov.
Sol Scorpioncm adit prid. non. Nov.
Hiemis iniiium X. cal. Decembr.
X. menfis Deccmbcr VII. cal. Deccmbr.
Sol Sagittarium adit III. non. Decembr.
Ann. I. fccundi hexacieridis.
I. menCs Majus prld. cal. Jan.
Sol Capricornum adic IV. non. Jan.
V. folai
TRICESIMASECUNDA. 301
tiis mane defcendit , ex quo plerique ( ut fepius fcribam ) autumnuni
determinant . Prid. non. Sept. Sol in Virginem pernieat . VI. cal. Ofilob.
December fequitur. IV. non. Oclobr. Sol Librara petit , & V. id. e-
juldcm dies cum no£libus xquales reddit . Hoc figno primus annus cl-
vilis clauditur , & fecundus committitur cal. Novembr. III. non. No-
vemb. Sol ad Nepam pertinet. XI. cal. Decembr. Bceotiis Plejades ma-
ne immerguntur , ex quo hibernum principium notatur . X. cal. De-
cembr. primo fecundi anni pera£lo menfe , pofa-idie Junonius conjun-
gitur . IV. non. Decembr. ad duodecimum fignum Sol declinat . VI.
cal. Januar. Martius primum annum folarem die fexto abfolvit . De
quo , & de reliquis quos ordo pofcit , faciliqr effet fcribendi locus , ni-
fi id lupervacaneum judicarem. Quo enim tibi mclius confulerem , totam
Albanam hexaeteridem in tabulam quam includo , digeffi . In ea quo
quilque menfis die anno noftro incipiat , quo intervallo figna Sol in-
grediatur , quo cardines & tcmpora promittantur , unde anni civiles &
folares initium capiant, exfcripfi. Ad hoc exemplum fingulje hexaeteri-
des decurrunt , non in fe redeuntes , fed ex eo die in quem annus fo-
laris defineret, incipientes . Hac regula anni & menfes facraque omnla
per folis annum perpetuo vagantur , Nufquam certa fedes aut mora .
Adeunt omnia, tranfiliunt omnia & relinquunt , tum tranfgrefla & re-
li£la fubinde repetunt , parique ccleritate remittunt & deponunt . An-
nis CID IDCCC XXV. quot dies fi I. addas V. annis folaribus Alba-
nis comprenduntur, in fuum principium redire annum opinabantur, non
animadvertentes celeriori gradu obviam fieri figna , quse quinto quoque
ineunte anno , ne a fua fede revolvantur , diera ferme repofcunt .
Anni praedi^la natura , reftat menfium ratio, in quos noftra induftria
fruftra connititur , dum in profundam temporum diuturnitatem fe fub-
ducunt atque abdunt . Horum profe£lo insqualitas , & praster modum
nunc promifla , nunc contrafla fpatia quid aliud , quam folis lunsve
motum , fpe£tabant ? Ad civilem ufum & ruftica opera ita efformatos
arbitrarer , nec fubtraham qus mihi inter fcribendum occurrebant . Re-
petenti mihi a prima origine tempus quo a bruma incepto Chaldaico
anno , decimus menfis hieme claudebatur , cernere licet Septembrem ,
Oclobrem , Novembrem , & Decembrem ab imbre vocari; quippe his
m.enfibus notato intervallo pluviam ad vindemiam , & ad ferendum per-
neceflariam prifca atas fibi promittebat . Ideo feptimum menfem fepti-
mum ouppcf , quem a Delphini occafu certa obfervatione fibi polliceban-
tur. Secuto imbre, vinderaia adminiftratur , iterantur agri, Vicia pabularis
conferitur, & Lupinus, ac Siliqua. Milium item demetitur, & Panicum .
Quse
joz EPISTOLA
Qux (patlo dierum XVL circumfcribebant . Jam arefcentc folo , novas
imber cxpe6labatur , & o£lava pluvia Oclobris erat , quoufque madida
fervaretur feges , Hoc intervallo multa ab agricolis peragenda comme«
morarc poflum , ut fegetes occarc , lercre Linum , Lentem , Ordcum ,,
Fhafeolos fcrotinos legere , arborcs , & Vitcs ablaqueare , femlnaria run-
care , Vites propagarc , arbufculas ponere , ultimam mellationcm facc-
rc » Pera6lo 0£lobri , cum fignum Deus dcdcrlt , ut in (Economicis.
loquitur Xenophon , five , ut M. Tullius intcrpretatus eft , Novembri
imbre matura eft Tritlci, Farris , Ordei , Avenx & Fabs fatio , quod
pleriquc coloni in ficco folo femen lirarc reformidant ; idcirco nonum
imbrem opperiuntur . Ultima pluvlse cura December erat : adulque hoc
tcmpus , fi magna anni ficcitas fiat , & Idonea ferendi tempcftas non
fit confccuta, difTcrre fementim voluerunt. Poftea nil cunilandum , quln
omnla folicite terras commlttantur . Exin annuo ruris labore abfoluto ,
feriatl coloni Saturnalia agebant , debitum honorem Saturno , a quo
a?riculturam accepcrant , habentes . Servis fimillter, quorum opcra toto
anno in raolienda terra colendifque arboribus & fatls , nccnon legendls
frugibus prompta ac fideli ufi erant , omnia ut dominls indulgere ,,
menfas partlcipare , eofdem cum libcrls fccumque ludere finere patres»
£imlli£e folebant , hac vlce longi laboris gratiam repenfantes. Hlnc AjC-
clus apud Macroblum canlt.r
Maxima pars Grajum Saturno y & maximie Athena
Coyificiunt facra qute Crouia ejfe iterantur ab illis ,
Emque diem celebraitt per agros , tirbefqtie per omaes
Exerceiit epulis Ixti , famidofque procurant
Quifque fuos , mjlrifque itidem ejl mos traditus tllinc
IJle , ut cum dominis famuli tum epulentur ibidem ..
A Dcccmbri definunt menfes ab imbre vocari j q^uonianx refert , agrr»
colas
hiemes optare ferenar^
Sequebantur duo diis , ut opinari Hcct , facri , quorum alter annurai
tlaudens vel Majus erat , vel Februarius Inferls dicatus .. la qua re
antiquorum grati anlmi officium & pietas maxime laudanda funt , qui
colIeSlIs fru£libus fruglbufque ,. fervis gratiam refcrebant , & numinlbus,,
quorum ope proventus evenlffe judicabant , necnoa fato fun£lis quae.
mortuorum erant ,, munera dabant.
. Qua: ex una anni parte commemoravimus , eadem ex altera non.
valde abfimilla colllgemus . Nam , confe£ta, bruma , & novo anno or-.
to , ut primum ^ Intepefcente aura , folum. folvebatur y^ confefiira in a-
grum.
TRICESJMASECVNDA. 305
grum ad opus properabant . Hic prlmus menfis erat putando , pafti-
nando , arandoque attributus. Proximus aker ad Arcturum vefpertinum
pertjnebat, quo farriuntur fegetes, pedantur vine^ , inferuntur arbores ,
leoumina & pabula feruntur . Tertius ad zquino£lium vernum produ-
ftus , vinecE foflura: profpicit , Oleis putandis , purgandifque pratis . II-
linc quartus in Sucularum ortum Ovium tonfurs , arationi , & pam-
pinationi datur . Quod inter Suculas & Solftitium interponitur , quin-
tus menfis vocabitur, quo focnum colligitur, fodiuntur iterum & pam-
pinantur vines , demetiturque feges . Sextus a Solftitio in Caniculam
emenfus Septembri anneftitur . Hic frugum tritura infignis efl: , & ar-
vorum iteratione.
Vetuftiflimi igltur Latini cum in ea regione degerent , in qua Sa-
turnus terrs cultum docuerat , & , cum agriculturae maximopere vaca-
rent , non in civilem ufum , fed in rufticum menfes accommodarunt
digerentes per annum
Tempora , qu<e meffor , qiice curvus arator haberet ,
Propterea nihil aliud fuHfe menfes animadverto quam tempeftatum
intervalla, tjuas ex aftrorum motibus definito tempore fieri exiftiniabant.
Ab hac confuetudine aliarum genriuni ceu Gr^corum ratio non difcre-
pat , qua ad eundem ferme modum annum in partes fecant , ceu ab
a;quino£lio verno in matutinas exortas Vergilias intervallum fignant ,
& dies colligunt / ab lioc ad folftitium aliud j hinc ad Caniculse fi-
dus tertium , & fic deinceps ,
Hjec , quJB propter Albanorum Tnenfium insqualitatem atque incon-
ftantiam fcribo , non perlnde accipi volo , quafi ad annum qui XII.
menfes modicis fpatiis definitos continet , minus appofita referantur ,
A perfefilo enim anno imperfeflus videtur exprefllis / fiquidem. imper-
fe£ti au£lor perfeSlum noverat , qui feptimo anno civili tempora in fuam
ferme fedem reverti opinabatur , Infuper non Sabinus annus vel Tufcus
quem amplexus eft Numa , non ille quem fequuti funt Lavinii , Ita-
liae innotuerant ? Neque hos tantum , fed & alios etiam Albano men-
fium refertiores & pleniores in confuetudine penes alias eentes finiti-
mas fuifle eft cur credamus , Doleo tamen , mi Andrea , & vehemen-
ter doleo vetuftifiima quasque aut in oblivionem addu£la , aut fabulis
vitiata . Atque utinam qua diligentia Cenforinus Romuli annum re-
cenfuit , eandem in Albano fervafltt . Certiora fane ad te mitterem ,
qui fallacibus conjecturis ductus , omnia in incerto relinquam , ne fa-
bulas ex fabulis exornare videar, quod eft tam a noftro inftituto quam
a tua perfona alienum . Etenini his quze de anno Albano civili &
folari
D
04 E P I S T 0 L J
folari fufius fcribo , non puto me per tantas rerum ambages attigifle
verum ( nam id amentis eft poUiccri ) fcd tantum conjecifle quo ordi-
ne tempora eflent computanda . In quo fi ludibundus errafl!e tibi vi-
dcbor , perpendas quam invia & quanta tcmporum obfcuritate obfita lo-
ca fun ingrefliis , ne quid prsetermitterem , quod propofita quaeftio po-
fccbat . Vale.
D. Patavio Idib. Januar. CI3 IDCC XXXV.
EPISTOLA XXXIII.
De Tiomidea Hexaetcride , qno anni tcmpore incepcrit ,
ft;) (juo amio Olympico , unde 'Komx.
prmcipmm ducitur .
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
MOdo de anno Albano qua: conjeceram , aut ex hifioria accc-
peram , fcripfi : nunc de Romuleo non valdc diflimilem epifto-
lam mittam . Ante omnia anni initium atque antiqua: fedes inveftigan-
da funt , qua: in tanta non folum rerum vetuftate , fed ctiam fcripto-
rum inconftantia multi errores & fabuls implicant , atque obfcurant .
Etenim inter vetcres qui urbis exordium diligentius perquifiverunt ,
Tarrutius Mathcmaticus proditur , qui Romam conditam cuni hina ei-
fet in jugo & fol Taurum illuftraret , aflerere non dubitabat . Quod
tempus caetcri per Palilia profitentur XI. cal. Majas. Haec fi vera exi-
ftimarcm , nihil qusrerem amplius : fatis definitum principium habe-
rem . Verumtamen Tarrutio quamvis fummo ne fidem adjungam , ars
nugatoria qua commendatur, pra:ftat . At PaliJia a quibus annos U. C.
deducunt , fequi quid prohibet , atque obftat ? Nonne inveterata Ro-
manorum religio id evincit , qui Palilibus hoftiam nunquam ca;debant ,
nc urbis aufpicia fanguine polluercntur ? Hoc quidem inftitutum ad id
quod volunt , ftruendum non adeo eft firmum , ut crcdunt • quod ct-
lam Quinquatribus , dum Minerva: natalitia agunt,
Sanguine prima -vacat , uec fas concunere ferro ,
Catifa , rjiwci efl illa uata Miiierva die .
Quid igitur mirum non immolari Palae paftorum Deje quid de gre-
T R I C E S I M A T E R T I A. 305
ge vel armento , quorum praefes habetur ? Sed fabulas mittamus . In-
nitar itaque PaliJibus , fed quibus ? Albanifne an Romuleis ; fiquidem
Numx Palilia nondum conftituta erant ? Si Albana ampleflor , cum an-
ni initium a Martio duxerit Romulus , necefle eft PaliJibus Albanis
RomuJeas JVIartii caJendas adliaerere . Cur igitur AJbana potius Palilia ,
qus Roma: nufquam fuerunt , Jpeftant , quam Martium & anni & ur-
bis primum menfem ? Nam fi a Martio annum repetam jufleris , faci-
le prseftabo : fin a PaJilibus Albanis , quo principium inveftigem , &
cx quo derivem , ignoro . Prsterea fi Albana Palilia & Martis calen-
da: in unum convenere primitus , cur Romani omnia fumma Romulo
tribuentes , Martium a Marte conditoris parente denominatum , ut urbis
natalem menfem magis proprio honore non celebrant, quam Palilia, &
quam Aprilem .'' Propius itaque vero videtur, Albanorum Palilia cum
Martio non componi ; fiquidem Martius , non Palilia , urbis exordium
nominaretur . Qiiare ii Albanis Palilibus tale decus derogatur , ad Ro-
mulea devolvimur . Verum quid fequatur , vides . Martium anni prin-
cipium nemo inficiatur : tamen annos a Palilibus numerant . Quid fiec
diebus LI. qui prscedunt a calendis Martiis ad Palilia ? Q_uibus dabi-
mus annis .'' Si Albanis , 3 RomuJeis non inchoatur annus : fi Romu-
leis , Martius anni primus menfis non habendus erit , fed Aprilis . Hsc
cum mihi faepius occurrerent , feduloque eadem animo verfarem , vete-
ra monumenta , qux in me tandiu infederant , invicus pofthabere fum
coactus . Antequam tamen inveteratum fenfum deponerem , totus in eo
fui , ut caufam inquirerem qua a Palilibus Romanus annus repeteretur .
Albana primum , & fubinde Romulea iterum ad examen revocavi ,
perpcndens omnia qus memi occurrebant , fiquid forte in tanta mate-
rise perturbatione rimarer , quod defendendum explicar.dumque arripe-
rem . Cum in his nihil proficerem , ad Palilia Numas me contuli :
dumque hsec accuratius fcrutor , mecumque revolvo , nefcio quid fub-
obfcura luce deprendi , quod , etfi exiguum , & tanquam fcintilla de
filice excufa , dux tamen mihi extitit, quo a tantis ambagibiis me ex-
pedirem . Animadverti itaque a Palilibus Romanis incipi annum ; quia
intervallum a calendis Januariis in Palilia fuperioribus annis redinte-
grandis relinquebatur , Bruma enim, a qua Lavinii anni tempoia ince-
pimus , calendis Januariis conftituta , ad Palilia devoluta erat , cum
novum annum. aufpicatus eft Romulus , quandoquidem anni fuperiores
quadrante minores defluxerant. Nam pra^ceflerant Lavinii XXXI., Alba-
ni CCCC. qui totidem quadrantes expofcunt , five dies CVIIJ. |" .
Scire etiam refert , per annos CCCCXXXI. non dies CVII. efle in-
Q, q terca-
3o<5 EPISTOLA
tercalandos , fed ferme CIV. ; quod fingulis centefimis tricefimis annis
unum diem eflc intercalando omittendum peritiores confirmant . Age .•
coJJigamus pcr annum Romanum ab Januariis cal. in PaJiiia dies vidc-
licet Januarii XXIX., Februarii XXIV., Martii XXXI., ApriJis XX.:
Nonne fit lumma dierum CIV. ? PaliJibus itaque bruma contingebat ,
cum Roma condita eft ,- ideo annorum folarium initiuni a Palilibus eft
repetendum , quibus abfolvuntur . Quod dum Romulus regnavit , con-
venirc ultro damus. At pofl Numam , qui ad antiquam ledem ideft ad
cal. Januar. tam brumam quam anni primordia rcvocavit , nequaquara.
Habes praecipua qua; publicam opinionem fecutus , cum hac fcriberem ,
de PaliJibus memoria repetebam .
Nunc ad ilJa prima noftra redeo .• qu£e fi temporibus confentanea
cum omnia conje6turis agebam , tibi viJa funt , fpero fore ut in Ro-
muleo anno, de quo multa certa traduntur, probabiliora decernas. An-
no AJbano CCCCI. Romam conditam concedifne ? Nofi autumo te ne-
gaturum , quod annales atque antiqua: memoria; teftantur . Numcrum
CCCC. fi per V. fecabis , LXXX. colliges , quo cantinentur dies qui-
bus annus AJbanus CCCCI. a fua fede diftans incipiebat ; nam anni
V. AJbani folares habiti die a fole pra:ter quadrantes deficiunt , ut ad
te fcripfi . Ideoque per annos CCCC. annus deficit dicbus LXXX.
Quapropter annus CCCCI. a cal. Jan. ( anno noftro fblari fpatium me-
timur) in a. d. III. id. Oflobr. concefTerat . Dies igitur LXXX. qiii-
bus luperiora tempora , ut ea ferebat opinio , perfici atque abfolvi cre-
debant , cffluere juffit Romulus , ut antiquum annorum principium ex
caJ. Jan. haberct . Annus itaque Romuleus , & ab U. C. ex cal. Jan.
fumit exordium , non tamcn a bruma , quz per dies CIV. pr^ccfferac
anno noftro five folari JuJio ad XVII. cal. Maji , anno Romano ad
Palilia . Tunc in Libram foJ introituni faciebat V. id. Januar. Pro-
pterea Roma conftituta die Virginis XXIII. circa matutinum Ar£luri
exortum , ex quo nonnulli inter antiquos autumnum exordiuntur. Vi-
dearaus porro qujE reftant , an conveniant . Romulum XXXVII. an-
nis regnaffe quis in dubium revocaverit ? Fato ccflifle nonis Qiiintil.
traditum itcm habemus . Anni folares XXXVII. dierum CCCLXV.
dies 3^jlT. DV. exigunt : anni civiles Romulei XLIV. dant dies
XiT;. CCCLXXVL Addendi itaque dies CXXIX. , ut XXXVIL
anni folarcs abfolvantur . Annus igitur civilis XLV. quo excetfit Ro-
mulus, initium duxerat ex a. d. IIX. caJ. Sept. Ibi igitur Martius Ro-
muicus , a quo in a. d. VIII. id. Quint. ( pridie tnim mortuus eft
Romulus ) dies iJIi CXXIX. confumantur . Obiit propterea Romulus
no-
TRICESIMATERTIJ. 307
nonis , quibus anni illius regni XXXVII. redintegrantur, five prid. cal.
Jan. anni Julii . Quare in Piutarcho cum legeris periifle Romulum Treft-
s-Ti; iVk/WsVb finVQS y.mvnxU tjv viiv lifitpnv vovk! if.«LirpoTivd; KecKiai e vi-
tiads libris exprefium habeto . Mortuo Romulo , interregnum per an-
num infecutum effe narrant . Ex anno civili XLV. fubduftis diebus
CXXIX., fuperfunt CLXXV. , qui cum anno civili XLVI. numerum
exhibent CCCCLXXIX. Ex hac lumma detrahatur annus folaris inter-
regni . Remanent dies CXIV. , quos Numa propter omifla Olympia ef-
fluei-e permifit , ut anni in luum cxordium revocarentur . Numerantur
enim a condito Lavinio ad Numam anni CCCCLXIX. , ex quibus
CCCXC. intercalationem trlum dierum refpuunt j ideo foli dies inter-
calares CXIV. colliguntur , quot Numa difciplinarum omnium peritus
( nam veteres adeo invido animo non funt contemnendi ) neceflarios
effe , ut bruma ad priftinam ftatiouem rediret , prscepit .
Et quando habemus quo anni tempore anni ab U. C. ceperint , in-
dlcandum reftat quo anno Olympico notentiu- . Id non magnic curx
efl: , fi certa temporum intervalla remenfi lumus . Anno a Trojs in-
ccndio altero per brumam conditur Lavinium : a Lavinio ad Alb^ pri-
mordia anni XXXI. habentur . Fit fumma annorum XXXII. , dierum-
que CXXCI. a folftitio quod primum poft Trojas everfionem confe£tum
cft . Accedant Albanorum anni CCCC. Totum ergo fpatium a folfti-
tio poft everfam Trojam ad urbis exordium in annos CCCCXXXII.
diefque CXXCI. producitur , fi anni ad folis curfum referantur . Atta-
men dies CIV. ex illis detrahendl funr, qui ex quadrantibus colligun-
tur . Superant anni CCCCXXXII. , & dics LXXVII. Jam vero ab
Iphito reftitutum Olympicum certamen anno -poft Trojam CCCCVIII.
literis , annalibufque non declaratur? Hos fi dempferis , reliqui XXIV.
cum diebus LXXVII. quod qusrimus , indicabunt , Olympiadis itaque
feptims anno primo diebus a folftltio LXXVII. Romulus novam anni
regulam edixit . Porro cceleftia figna , calendis Januariis conftituta bru-
ma in o£lava Capricorni parte , a lolftitio ita ordinantur:
Sol Cancrum adit V. cal. Quint.
Solftitium IV, non. Qiiinr.
Sol Leonem adit V. cal. Sextil.
Sol Virginem adit V. cal. Septembr.
Sol Libram adit V. cal. O£lobr.
^quinoclium autumni IV. non. 0£lobr.
Sol Nepam adit VI. cal. Novembr.
Sol Sagittarium adit VII. cal. Decembr.
Q. q z Sol
3o8 EPISTOLA
Sol Capricornum adit VIII. cal. Jan.
Bruma cal. Jan.
Ab his ftationibus anno I. Romuleo per dies CIV. diftabant • ideo
Sol Cancrum adibat VII. id. O6lobr.
Solftitium erat XVII. cal. Novembr.
Sol Lconem adibat V. id. Novembr.
Sol Virgincm ingrediebatur IV. id. Decembr.
Sol Libram petebat V. id. Jan.
^quinoftium autumni peragens XVII. cal. Febr.
Sol in Nepam tranfibat VI. id. Febr.
Sol ferebatur in Sagittarium VII. id. Mart,
Et in Capricornum VI. id. April.
Bruma igitur XVII. cal. Maji .
Olympias propterea VII. afla XVII. cal, Novembr. per plenilunium ,
quod anni Olympici XXIV. tres ocleaterides lunares expleut. A XVII.
cal. Nov. ad cal. Januar. quibus annum inchoavit Romulus , dies illi
LXXVII. lpe£lant , qui lunares menfes duos cum diebus XVIII. con-
flituunt . Incipit itaque Romuleus annus die ferme quarto a novilu-
nio . Expletis autem a Numa annorum Ipatiis , annus a bruma exor-
fus diebus CLXXXI. ab Olympiade VII., atque a novilunio XIX. di-
ftare cepit . Plura fcribere quse in hanc qujeftionem cadere pofTunt ,
fuperfedeo ^ nam quae mitto , fi temcre pofita non exiflimaveris , fatis
habebis ad ea quje redant , cognofcenda : fm contra h^c quoqu&. de-
fpexeris , minori epiftola tibi confultum judicabis.
Nunc de anno praecipua & magis propria referam , partefque fingu-
Tab. las in tabulam exlcribam . Verum primum menfes , ut memorix tra-
XXV. ditum cft , apponam.
Martius
d.
XXXI.
Sextilis
d.
XXX.
Aprilis
d.
XXX.
September
d.
XXX.
Majus
d.
XXXI.
Odober
d.
XXXL
Junius
d.
XXX.
November
d.
XXX.
Quintilis
d.
XXXI.
December
d.
XXX.
Martius igitur ex cal. Jan. annum ducit die Virginis XXIII. V.
id. Jan. fol Libram ingreditur . Ab hoc die o6lavo jcquinoclium autu-
mni XVII. cal. Febr. computatur. Cal. Febr. Aprilis inhasret , VI. id.
Febr. fol Scorpionem perluftrat, & Palilia aguntur die Scorpionis XII.,
Orione prima face Eudoxo exoriente . Quare autumni extremus men-
fis fuit Romulo Apnlis , & qui nonien ab aperiendo ad Romulum re«
ferunt ,
Pag. jc
Ann. I. fok
ann. IIL fola
T A B
ES»
I.
nvlli
isl
IV
'■ id.
D«cr
iilir.
Pag. jc8.
Ann
Sol Virgincni adii
ftnn. I, folan";.. Msnius cal- Jaii.
Sol Libratn adic V. id. Jan.
^quinoilium autmnni XVII, cal. Febr.
Aprilis cal, Fcbr.
Sol Nepam adit VI. id, Febr.
Hiemis initium IV. cil. Mari.
Majus V. non, Mart,
Sol Sagiiiarium adit VII. id. Mart.
Junius III. non. April.
Sol Capricornum adit VI. id. Apr.
Bruma XVII. cal. Maji .
Quintilis V. non. Maji .
Sol Aquarium adit VIII. id. Maji .
Veris initium VII. cal. Jun.
Sextilis III. non. Jun.
Sol Pifces adit VII. id. Jun.
Scpiember V. non. Quint.
Sol Arictem adit nonis Quinc.
^quinoftium vernum prid, id. Quint
Oaober IV. non. Scxt.
Sol Taurum adit VII. id. Sexc.
jCftatis initium V. cal. Sepr.
November IV. non. Sept.
Sol Gcminos adit VI. id. Scpc,
Dccember VI. non. Oflobr-
Sol Cancrum adit Vlf. id. 0£I.
6'oinitium XVII. cal. Novcmbr.
Ann. II. tivijis.
Martius cal. Novcmbr.
Sol Leonem adit V. id. Nov.
Autumni initiuni prid. cal. Decembr.
Aprilis IV. non. Decembr.
^ Sol Virginem adit IV. id. Decembr,
ann. II. folaris. M.ijus cjI, Jan.
Sol Libram adit V. id. Jan.
j^Etjuinoclium autumni XVII- cal. Fcbr.
Jiinius cal. Febr,
Sol Ncpam adit VI. id. Febr.
Hiemis initium IV. cal. Mart.
Quiniilis V. non. Mart.
Sol Sagittarium adit VII. id Mait.
Sc.vtilis III. non. Apri!.
Sol Capricornum adit VI. id. Apr.
Bruma XVIL cal. Ma;i .
September V, non. Maji ,
Sol Aquarium adit VIII. id. Maii ,
Vcris initium VII. cal. Jun,
Oaobcr IV. non. Jun.
So! Pifces adit VII. KJ. Jun.
Novcmbcr V. non. Quint,
Sol Arietem adit nonis Qulnt.
^quinoftium vernum prid. id. Quini.
December IV. non. Scxt.
Sol Taurura adit VII. id. Scxt.
^riatis initium V. cal, S.pt.
Ann. III. civilis-
Martius cal. SepC.
Sol Geminos adii VI. id. Sept.
Aprilis VI. non. Ocl.
Sol Caiicrum .idic VII. id. 0£t.
Somitium XVII. cal. Novcmbr.
Majus cal. Novembr.
Sol Lconem adit V. id. Novembr.
Autumni initjum prid. cal. Decembr.
Junius IV. non. Decembr.
Sol Virgincm adit IV. id. Decembr-
ann. IIL folaris, Quincilis cal. Jan.
Sol Libram adit V. id. Jan,
£quinoaium aucumni XVII, cal. Fcbr.
Sextilis cal. Fcbr.
Sol Nepam adit VI. id. Febr.
Hicmis iniiium IV. cal. Man.
Scptcmber V. non. Mart.
Sol Sagitiarium adit VII, id. Marc.
Oaober IV. non. April.
Sol Capricornum adit VI. id. April.
Bruma XVn. cal. Maji .
Novcmbcr V. non. Ma,i .
Sol Aquarium adic VIII. id. Maji .
Vcris initium VIL cal. Jan.
Deccmber IV. non. Jun.
Sol Pifces adit VII. id. Jun-
Jd, Mari.
. id. Apr.
U L A XXV.
tfTift'( Romulca .
Ann. IV. civilis.
Martius VI, non. Qyint.
Sol Arictem adit Nonis Quint.
JEquinoaium vernum prid. id. Quint.
Apiilis IV. non. Sext.
Soi Taurum adit VII. id. Sext.
JEiiitis initium V. cal. Sept.
Majus cal. Sepiembr.
Sol Gominos adit VI. id. Sept.
Junlus VI. j|on. Oaobr.
Soi Caneium adit VII. id. oa.
Solftiti.jm XVII. cal, Novcmbr.
Quintilis cal. Novembr.
Sol Lconem adit V. id. Novcmbr.
Autumni initiura prid. cal. Deccmbr.
Sextilis IV. non. Deccmbr.
Sol Virginem adit IV. id. Deccmbr.
ann. IV. folaris. Scpcembcr cal. Jan.
Sol Libram adic V. id. Januar.
jEquinoaium autumni XVIL cal. Fcbr.
Oftober prid. cal. Fcbr.
Sol Nepam adit VI. id, Febr.
Hiemis inmum IV. cal. Mart.
November V. non. Mart, .
Sol Sagitt.irium adic VII.
Deccmbcr IV. non. April.
Sol Capncornum adlt VI.
Brunu XVII. cal. Maji ,
Ann. V. civilis .
Marcius VI. non. Maji .
Sol Aquarium adit VIII. id. Maji .
Vcris initium VII. tal. Jun.
Apnlis IV. non. Jun.
Sol Pilces adit VII. id. Jun.
Majus VI. non. Quinc.
Sol Arictem adic Noiiis Qulnc.
.^quinoaium vernum prid. id. Quinc.
JuDius IV. non. Sextil.
Sol Taurum adlt VII. id. Scxtil.
j^natis iniiium V, cal. Sepr.
QuincUis cal. Scpt.
Sol Gcminos adic VI. id. Sept.
Sextilis VI. non. O^obr.
Sol Cancium adit VII. id, Oa.
Solllitium XVn. cal. Novcmb.
Scptember cal. Novembr.
Sol Lconem adic V. id. Novembr.
Autumni inicium prjd. cal. Decembr.
Oaober cal. Decembr.
Sol Virgincm adit III. id. Deccmbr.
ann. V. foJarls, Novcmber cal, Januar.
Sol Libram adic IV. id. Januar.
.^quinoaium autumni XVL cal. Febr.
December pnd. cal. Fcbr.
Soi Ncpam adit V. id. Febr.
Hicmis mitium III. cal. Marc.
Ann. VI. civilis.
Martius VI. non. M.irc.
Sol Sagiccarium adit VI. id. Marc.
Aprills IV. non- April.
Sol Capriconium adic V-
Bruma XVI. cal. Maji .
Majus VI. non. Maji.
Sol Aquarium adic VII.
Vcfis initium VII. cal. Jun.
Junius IV. non. Jun.
Sol Pifccs adic VI. id. Jun.
Qulntilis VI. non. Quint.
Sol Arlctem adic VIII. id. Quinc.
JEquinoaium vernum id. Quinc.
Sextilis IV. non Scxt.
Sol Taurum adit VI. id. Scxc.
Miiaus initium IV. cal. Scpc.
Septembcr cal, Sepc.
Sol Geminos adit V. id. Sept.
Oaober cal. Oaobr.
Sol Cancrum adit VI. id. Oaobr.
Somitium XVI. cal. Novembr.
November cal. Novcmbr.
Sol Leoncm adlt IV
Amumni initium )
Dccembcr )
Sol Virgincm adit III.
.Ann, L fecundae
Manius prid. cal. Jan.
Sol L.bram adlt IV. id. Jan.
id. Apr.
Maji .
id. Novembr.
Dccembr,
■ id. Deccmbr,
hexaeteridis .
TRICESIMJtERTIJ. 309
ferunt, puerlliter nugantur. Pera6to Aprili, Majum & Junium qui Al-
banis prxcedebant , interpoluit Romulus , ut Quintilis ordine quintus
efTet , & reliqui deinceps quos numerus evocat , fedem & nomen re-
tinerent . Majus igitur V. non. Mart. juxta Aprilem pofitus connefti-
tur , cuj hiemis initium attributum videtur , delabentibus mane Eudo-
xo Vergiliis IV. cal. Mart. VII. id. Mart. in Sagittarium fol tranfit .
Subit Junius III. non. April. fole VI. id. ejufdem brumale fidus adeun-
te . Bruma autem agitur XVII. cal. Maji . V. non. Maj. QuintiJis re-
cenfetur . VIII. id. Maji fol Aquarium adit . III. non. Jun. Sextilis
ver aperit . VII. id. Jun. colluftrantur a fole Pifces . V. non, Quinr.
September adjiciiur, & nonis Aries cum fole altendit . Prid. id. Quint.
.iEquino£lium vernum ftatues . IV. non. Sextil. Septembrem O£lober
comitatur . VII. id. Sext. fol ab Ariete ad Taurum fertur . V. cal.
Septembr. Vergilis mane Bosotiis attolluntur . IV. non. Seprembr. iam
adulta sftate , procedit Novem.ber . VL id. Septembr. ad Geminos fol
pertinet . VI. non. Odobr. December menfium feriem & connexionera
daudit. VII. id. 0£lobr. fol ad fummum fignum tranfprelTus folftitium
peragit XVII. cal. Nov. Cal. Nov. die a folftitio XVII., CanicuJa mane
le jam attollente, alter annus civilis cum Martio fequitur. V. id. No-
vembr. fol in Leonem introitum facit . Prid. cal. Decembr. Bceotiis
Fidicula mane exoritur . IV. non. Decembr. Aprilis autumnum addu-
cit. IV. id. Decembr. fol in Virginem defcendit. Quoniam autem Ro-
muli annus civiJis , ut etiara Albanus ad dies CCCIV. contrahitur
Martio atque Aprili infequentis anni menfibus elapfis , in folis ratio-
ncm redintegratur , abfolviturque prid. cal. Jan. Secundus itaque folaris
annus a Majo initium capit : tertius a QuintiJi : quartus a Septembri :
quintus a Novembri, qui hac de caufa dies CCCLXIV. continet, quod
menfes November & Dccember , quos a fuperiori anno accipit , dies LX.
gerunt . Hinc feptimus annus civills , & fextus folaris non ex 3. d.
cal. Jan. egreditur , fed prid. cal. eafdem exordium fumit . Quapropter
Romuleus annus , quinquies figniferum orbem permeante fole , per o-
mnia anni tempora , folifque cardines vagatur ^ primus enim ab autu-
mno exorditur : fecundus a Caniculs emerfu : tertius ab seftate : quar-
tus a vere : quintus a media hieme : fextus ab hieme .
Ha£tenus cum iis colluftatus fum , quorum exilis fama ad nos de-
itiifTa eft : deinceps majori cum labore exequar quaz certiora in vuJoum
feruntur ; quod omnia perverfis opinionibus, & qua interprecum, qua
Jibrariorum vitiis impJicantur. VaJe,
D. Patavio XIII. CaJ. Febr. ClD IDCC XXXV.
E P I-
E P I S T O L A XXXIV.
Amium fvlarem T\pmnnum, ^uo uji ^Ji T\pmHlMm re^es , ac
nfpuUica , fnffe Qhaldaiciim dics CCCL. aiitiquitus
complexum , q;) Termiuaiibus abfolutum .
JULIUS POXTEDERA ANDRE.t MARANO
A M 1 C O S U O S. D.
EXpofita anni Romiilei n.uiira , de Romano dicere tandem infl.i-
tuam , quem in eodem lilentio tandiu inter nos jacuilfe , poft-
quam rolertiori cura vetuftiflima qua;quc illaftrari cepta lunt , minus
miramur ,- quod antiqui nonnuJli , ut Plutarchus , Cenforinus , Macro-
bius qui veritateni propius inquirere , & invenire poterant , non aliter
de illo cenfuerunt , ac noftra tempora , cc noftri homines ferunt . Si-
quidem illos inferior stas fecuta tantum nolcere & explicare laboravit ,
quantum ab illis accepit . Neque tame« culpandi hoc nomine ; quem
enim decantata auftoritas , & tot feculis facrata antiquitas non deci-
piet.' In veteribus culpa refideret , nifi commune malum, nimirum prfc-
occupatas mentes , intereflet . Inicderat animis lunarem annum Roms
aiSium : ideo idus plenilunium habitas , calendas novilunium , nonas vei
feptimum luna: diem , vel quintum . Indubium quoque ferebatur alter-
nis annis efle intercalatum . Qiiae cum acccpifi!cnt , nihil de intercala-
tione, qu3 ante omnia inveftiganda crat , & probe nofcenda, inquiren-
tes , anni modum dies CCCLV. , XI. menfibus ex anno Romano ,
uno nempe Februario cx anno Julio in cenfum redaftis , ftatuebant .
Quibus temere conftitutis , quod ad folis rationem aftequendam fuper»
erat , intercdlationi dabant . Neque id inter omnes convenit : iunt qiii
ifltercalarios dies XXII. afferant , ut Plutarchus ; funt qui alternis an-
nis XXII. , akernis XXIII. dies interpofitos affirment . Quam fenten-
tiam Cenfarinus & Macrobius prodidere . Quod cum velut impruden-
tibus excidifll"t , animadvertentes anaum die abundare, hunc poftea a
Numa adjeilum eflc ex quadam imparis numeri religione comminifce-
bantur . OperJE ctiam pretium eft cognoicere de anni exordio & fine
ut flu£\;uent & labantur , modo hoc , modo illud profitentes . Annum
Romuleum deccm menfibus fuifle conclufum cum quotidiana intelligen-
tia fateretur , Faftorum aufilor hoc carmine comprobavit;
At
T R IC E S I M A Q_U A RT A. 311
At Nttma iiec Jannm, nee a-vttas praterit umbras y
Meyifibus antiquis pr^pojuitque duos .
Non diflentit Macrobius qui Saturn. I. profert priorem menfem Ja,-
nuarium nuncupatum , primumque anni efle conftitutum : fecundum au-
tem dicatum Februo Deo , qui luftrationibus inlignis habebatur . Aufo-
nii item ha:c laudantur carmina :
prnmis Romanas ordiris , ]ane , calendas ,
Februa •vicino menfe Numa injlitmt .
Quid de Sohno fcribam ? Traflat quas Macrobius , & deteriora ex
inoenio mifcet , & turbat . Si hffic illis conftiterant , cur in diverfa
abeunt , & a priftino fenfu recedunt ? Ecce Ovidius Fafi. II. ut me-
moria labi videtur.
Sed tarmn ( anttqui ne nefcius ordtnis erres )
Pnmus ut efi Jani nienfs, & ante fuit .
Qiii fequitur J anum , -oeteris fuit ultimus anni ,
Tu qnoque facrorum , Termine , finis eras .
Qiild Macrobius iilis qus commemoravi , proxima , fed contraria
non lubnectit , dum fcribit omni intercalationi menlem Februarium der
putatum ; quoniam ultimus annum claudcbat ? Neque Aufonius fibi qua/-
drat , dum hoc modo diei intercalationem numeris comprendit .
Qi:adrantemque dti quinto qui protinus anno
Menfe Num£ extrema nomen capit embolzmtei .
QLii igitur fit , ut Februarius & lerundum Jocum & ultimum in an-
no (ervet--' Nuniquid , ut Janus geminam faciem ferebat, ita Deus Fe-
bruus geminum corpus , & geminatum menfem , quibus binas fedes oc-
cuparet .'' Sed cur infanio ? Vera memorant , quamvis inter fe diicre-
pantia^ quippe tempora confundunt & miicent . IJIa ad Nums annum
pertinebant ; hxc ad id tempus quo a Martio anni aufpicia petebantur.
Verum quando conluetudinis noftr^ non eft aliena carpendo improban-
doque epiftolas producere atque amplificare , de ipfo Numa; anno tan-
dem inquiramus.
Prima cura fubit ut de anni modo ( ad Iioc enim tempus confirma-
re diftuli , quod tanquam certum & probatum fspius ufurpavi ) quan-
tum ex antiquis cognofcere potuimus, mira profefto, & ante nos inau-
dita prodamus. Quem enim veJ inter veteres quorum fcripta habemus,
vel intcr recentiores qui bene multi in hac temporura difciplina flo-
ruerunt , in ea fuifle fententia invenies , ut NumK annum dierum CCCL.
quot Chaldaicus , & GriEcus gerebant , exiftimaret ? Attamen quid aliud
eft ftatuendum , cum Februarius Terminalibus finiretur -■' Terminalia ,
ait
312 2PIST0LJ
alt Varro , quod is dtes anni extremus conflitutus . Duodecimus enim nien*
fis fuit Februarius y & cum intercalatur , inferiores quinque dtes duodeci-
mo demuiitur menfe . Si dies per fingulos menfes , quorum Martio , Ma- •
jo , Quintili , Oflobri tricenos & fingulos , reliquis feptem novenos iu-
pra vicenos fiiifle aflignatos unus eft omnium fcriptorum confenfus , in
unum colligantur, hifque Februarii dies XXIII. addas, nonne numcrus
fit CCCL. ? Evolve tota quantum potes , Romanse antiquitatis monu-
menta ( illis exceptis fcriptoribus de quibus retuli ) excute & fumma
& media , & noviflima Reipublica tempora , nufquam praeter unum
diem , de quo alius erit difTerendi locus , quidquam Februario acceflifle
reperies . Ncque te moretur quod ultimum Februarium nominat Var-
10 , qul fecundus fuerat Numa; . Extitit enim extremus infequente tem-
pore , ut oflendam : extitit fortafle etiam ante Numam , vel apud Sabi-
nos, vcl apud Tufcos, vel apud alios, a quibus annum exfcripfit Nu-
ma. N.im, fi, Romulo regnante , ut meminit Varro , Sabinorum Rex
Tatius deo Termino votum nuncupavit, ante Numam Termino di%'inus
honor inter dies habebatur . Quid intercalatio qux extremo anno re-
flius fit, nifi religio intercedat , ut de Attico anno conjeftabam, non-
ne Terminalibus a Numa appofita efl, quamvis Februario fecundo men-
fe ? Quam fedem femper obtinuit a quoquo menfe civilis annus ducere-
tur. Neque ipfe Csfar, qui , fublata intercalandi inconftantia , plenio-
res menfes , & pleniorem annum ad folis normam redegit , etfi cum
Numa Fcbruariuni lecundum haberet, &, appofitis diebus , produceret,
a priftino ritu tot luftris & majorum religione facrato defcivit . Nunc
te puto , me tacente , intelliDere , cur dc Chaldaico anno & Graeco
prius tibi fcripferim , quam de Romano . A Chaldaeis enim in Gra;ciam
& exinde in Latium venit , & mox Romam . Neque diu ambigi pot-
eft per quos delatus fuerit in ea loca , ubi tot Graeci domicilia pofue-
re . Spartani quoque Sabini nominis auctores traduntur . Qiiid igitur
mirum, patrium morem ( Chaldaicum enim annum fuiffe Spartae vidi-
mus ) in Italiam a Sabinis inveclum fuifle & fervatum ? Verumtamen
quando annus Romanus non folum Chaldaicis finibus circumfcribitur ,
ut Graecus, fed etiam Chaldaica ratione in tcmpora feparaiur, arbitror
ex Hctruria tale inftitutum Romam migraffe . Siquidem Lydos, qui , ut
cx Herodoto pftendimus , ChaIda»orum annum fulceperant , in Italiam
duce Tyrrheno mififl^e coloniam , Hetruriamque ab ipfis occupatam &
cultam quis ignorat ? Hinc Tufcos qui Romae ludos publicc aftitabant,
litera Grsca v in Latinam «, ut in multls, mutata , Ludos prifco no-
mine a Latinis appellatos argult TertuUianus . Quod iubinde non modo
dc
TRICES1MAQ_UARTA. J13
de gente , wrum etiam de re ufurpari ceptum eft, tradente Herodoto ,
a Lydis ludorum artem inventam , atque excultam . Itaque ludus Lydii
a£lio, & ludius ac ludio a£lor , velut Lydius five Tufcus, quod utrun-
que compleflitur Ovidius in primo de arte :
Dumque rudem prisbeme moduyn tibicine Tttfco
Ljfdius lequatMn ter pede pulfat humum .
Ludus item de loco ubi Ludii vel Lydii , iidemque Tufci non ludi-
cris tantum artibus , fed etiam liberalibus juventutem informabant , ufur-
patur , ut fenex apud Plautum :
Hodie tre nt luditnt occepi literarium .
Et Svetonius tradidit Casfarem formam confiderafle qua ludum gla-
diatorium sedificaturus erat . Qiiod ab eo quem ludi magiftrum voca-
bant , quia antiquitus Lydus fuerat , nomen invenit , docente Llvio ,
primis temporibus Romanos pueros Hetrufcis literis erudiri folitos . Hoc
demum de Hetrufcorum origine dicam , in morem diu fuifle iis qui in
ludis Capitolinis fpe£lacula agebant , Sardianos venales proclamare • quod ,
debellatis Vejentibus , qui Hetrufci generis erant , atque adeo Lydi ,
multos captivos fub hafta vendiderunt Romani , Sardianos vocantes a
Sardibus , unde invecti ad nos Lydi . Qux cum in confeflib fmt apud
cmnes , quis mirabitur ab Hetrufcis , a quibus ludicras & liberales artes ,
ac difciplinas , & facra multa accipere foliti erant Romani , annum fi-
militer acceptum.' Sed quo tempore , cujufque aufpiciis primum Romz
annus hujufmodi conftitutus f;t , non dilucide conftat . Plerique ad Nu-
mam referunt/ nonnulli ad Tarquinium Prifcum; reperiuntur etiam qui
Decemviris aflRgnent . De his tamen definas fufpicari ; quod res antiquior
annus Romanus tenetur, & P. Pinario Cos. , ut fcribit Varro , jam in-
tercalabatur . Ego a communi fententia non difcederem ; nam in Tar-
quinio prxter gentilitatem quid eft potius, quod nos moveat & de fen-
tentia abducat ? Si enim ille Tufcus , & Numa Sabinus , fed hic hu-
manarum divlnarumque rerum confultiflimus traditur & habetur . Et
percommode cadit, quod Sabini generis Numa, ita enim apud fuos fa-
pientia non imbutus y quippe Sabini , utpote Spartana propago , armls
& moribus excellebant , cxtera parvi habuere . A qulbus itaque erudi-
tus Numa, nlfi ab Hetrufcis, pcnes quos ea tempeftate humans & di-
vina; doclrinae ludus florebat ? Talium autem rerum peritum Numam
quis non dixit , non docuit , non mcmonz pofterifque mandavit P In
literas quoque non retulit Plinius , in Hetruria facris quibufdam & pre-
cationibus vel cogi fulmina, vel impetrari : evocatum fulmen & a Por-
lenna rege, & ante eum a Numa fajpius hoc faclitatum, quod cum i-
R r mita-
514 E P I S T 0 L A
micacus effet parum rlte Tullus Hoftilius rex , i£lum fulmine periifle ?
Cernis quam do£lus, atque in Hecrufca diCciplina exercicus Numa tra-
datur , qui intima qu^que , & quam maxima facra & arcana ca dili-
gentia didicerat, ut imitaretur .' Ad ha;c addamus qux de Jani fimula-
cro a Plinio 5c Macrobio narrantur. Aflerunt lignum a Numa Jano di-
catum , digltis per notas Ita figuratis, ut dextra manu trccentorum nu-
merum , fmiflra fexaginta & quinque fignlficaret . Qiia enim arte fini-
ftrae digiti Ita ordlncntur , ut humana manus fit , & notas LXV. de-
monftret .' Defluxit a vero quod fabulofis narrationibus in deterius cre-
vit. Naturall modo annum dlerum CCCL. manu fignificare poflfumus ,
ut Infra adumbratum vldebis.
At numerum CCCLXV. digitis imitari nequaquam valemus . Qiis
cum ita fint , non eft cur annl Romanl fontcm atque originem longe
a Numa repetamus .
De Ipfo anno dlcere jam opportunum eft , & de ejus principio pri-
mum . A quo Itaque inchoabimus , nlfi a bruma ? In id fane confen-
tlunt omncs , & Csfar In prlmis , qui , ut in eam fedem tempoia re-
vocaret, plures dies intercalavit . Certe Robigalla a Numa anno regni
fui undecimo Infiituta, ut accepit Plinlus, hoc Initium confirmant- in-
cidunt enim fole Arictls partem XVII. ferme tranfeunte , quo tempore
fegetes roblgine maxime infeftantur. Qiiid Fabarla: appellatx calends Ju-
nia: , quibus adulta Faba rebus divlnls adhlbetur ? Si ab ca fede annunt
dlmovcas , ea tibl Faba» opportunltas non contlnget . Qiiid Vinalia ru-
ftica ad vinum pcndens calandum, immutato princlpio, prxftabunt ? Et
hac de anni prlmordlo demonftrafle contenti ad tempora tranfeamus .
Ante
TRICES1MAQ_UARTA. 315
Ante omnia meminlfle convenit qua ratione Chaldaicus annus diftribua-
tur, & in quas partes. Quadrifariam diftingui tenes per diflimilia inter-
valla , ex quibus numeri dum inter fe referuntur , ad harmoniam con-
currunt ; ideo veri dies LX. affignati funt : aEftati CXX. : autumno
LXXX. .• hiemi XC. Ergo eadem tibi ex anno Romano ut expediam ,
poftulabis? Non arbitror me ad hafce anguftias per te redigi, & coar-
£lari j non enim fequitur & cohasret , fi Chaldaici anni dies recepe-
runt Romani , Chaldaico etiam more dies Roms fuifie diftributos. Ve-
rumtamen fi effecero, ut cosnofcas eofdem dies eadem ratione tam Ba-
bylone, quam Romae per annum efle digeftos , quid erit quod a veri
confeflione te abducat ? Non continuo dabis manus ? Attamen non re-
cipio me omnia prsftiturum , fed quantum ad id oftendendum fatis fa-
tearis. Scribit ex primo inftituto ( ut aliis literis tibi oftendendum re-
fervo ) Livius, cum fenacus decreviflet, ut ex pontificum arbitrio ver
facrum quod voverant , fieret , "ver facrum "vicieri pecus qv.od natunt
ejfet inter calendas Martias , & pridie calendas Majas Publ. Cornelio
Scipione , & T. Sempronio Longo Cojf. Quod fpatium , cum Martius
XXXL , Aprilis XXIX. diebus conftent , LX. vernos dies concludit .
Cato item nofter cum de R. R. commentaretur , quo tempore bruma
ad cal. Martias fpe£labat, idem intervallum diflTmiili modo definit.- O-
Itvetion , inquit , diebus XV. ante (equinoBium vernum inciptto putare .
Ex eo die dies XLV. re&e putabis . Subit seftas, de qua M. TuIIius in
VIL Verrina obiicit Verri quod lejlate fumma , quo tempore csteri pra;-
tores obire provinciam , & circumcurfare confueverunt , aut etiam in
magno prsedonum metu & civium periculo ipfi navigare , pofitis in lit-
tore tabernaculis, dies LX. xftivos conviviis & libidinibus confurapferit.
Neque fummam asftatem mediam, ut aftronomi folent , fed dimidiacam
cenfebis/ nam medium tempus , ut in Chaldaica & Grazca aftronomia
animadverfum eft , propius finem refpicit, quam principium . Ina fum-
mam hiemem interpretaberis, de qua in VI. Verrina: Erat hiems fum-
ma y tempejlas , ut ipfum Sopatrum dicere audijlts , perfrigtda , imber ma'
ximus . Igitur fi a dimidiata sftate dies aeftivi LX. computantur , tota
dies CXX. ferebat . Quare calendis Maiis aeftatis principium erat, finis
cal. Septembr. Eundem terminum defignat Halicarnaflfeus Dionyfius, qui
de triumpho e Sabinis per Tarquinium Prifcum afto in hanc fenten-
tiam loquitur : sVw^T» •10 ^tptu iTiKA/^m , Xi/a-avTH 'm.i '7rapii/,0oK<xi «•n-iiiffay
iir oiy.is • /^' 0 0oc^tKi<ji 'Tapxiiyi®' Tpiio'/ itrl Tils iS^ias ap^ijs riuv tx. Tih
y.dxiis xaTiiyayi Sipiau.poi' . Quod tempus ex a6lis Capitolinis colligi-
mus:
R r 2 Z. Tar-
5i6 EPISTOLJ
L. Tayquinius , Damarati . F. aym. CXX.
Piifcui. Rex. in. (ie. Sabiiiis . idib. Sextil.
^ftas ergo circa idus Sext. ad exitum fpcftabat , cum , folutis ca-
ftris , Rex triumphans in urbem reveriLis cft , eoquc menfe , ut conni-
lutum cfl, dies asftivi claudebantur. Sex menfibus per duo tempora or-
dinatis , reliquos per alia duo, hoc efl per autumnum &: hiemcm co
modo quem in Chaldaica difciplina commemoravi , diftributos fuifle ,
non arbitror te ncgaturum ; quod nuUa antiqus memoriae exempla fub-
neftam . Quid enini erat Chaldaicum annum fufcipere , & bina membra
Chaldaica regula conjungere, fi reliqua, difcerptis articulis, perturbato-
quc ordine , confufa & difcrepantia rcliquiflent ? Ego quidcm , quem non
jgnoras quam difliicilis & morofus in dubiis rebus hauream , hoc tamen
pro certo aflererc non dubitarem . Neque diffido forc quin tu quoque
in eandcm fententiam defcendas, conquifitis omnibus , & cognitis, qux
fuis locis opportunius inferenda reiervo . Quamvis enim hujus antiqui-
tatis efHgies tota fere obfcurata fit , & evanefcat , veftigia tamcn mul-
ta iuperfunt , ex quibus quae fuerit , cognoicere poflimus . Quapropter
qujE probatione cgent , tanquam probata & eerta , quoufque membra o-
mnia in unum corpus redigantur, excipe & tuere . Ideo autumnum fta-
tues cal. Septembr. hic enim finiuntur dies XL. a Caniculx exortu ,
quos in autumnum Chaldasi protendunt . Nam seflatem apud Romanos
in tres partes confumi invenio : prima dierum XL. habetur ab a;ffatis
initio ad Delphini exortum : altera pari menfura hinc ad Caniculae e-
merfum , de qua Varro in Boum fcetura ha;c profert : maxime idoneum
tempus ad concipieiidum a Delphini exortu ad dies XL. , atn paulo plus :
tertia in cal. Septembr. & autumnum a Canicula , quam primam ex
Chalda;is explicavi . Porro autumnus per dies LXXX. protenfus XL cal.
Decembr. terminatur. Poftridie hiems incipit, & per dies XC. cal. Mart,
attmcit ,
D
De primigenia anni Romani foma hjcc conquifivifle , & adnotafl^b
fatis vilum ; quoniam de omnibus qujc ad eandem fpe£lant , fcribere ,
neque propofitum eft nobis hac epiftola , neque opportunum . Proxima
eft de intercalando quif^io , quam , quia late patet , & longiorem in*
daginem expofcit, ad proximas calendas refervabo. Cura ut valeas,
D. Patavio V. cal. Febr. CI3 IDCC XXXV,
EPl.
517
EPISTOLA XXXV.
l^^arronis locns de L. L. illnftratur •, conjjrmaturcjue
anni 'Komanl termmus j demum de
intercalatwne aoitur .
JULIUS PONTEDERA ANDREiE MARANO
A M I C O S U O S. D.
PRidie cal. Febr. Cafpams fervus tuus ad me venit.' attulit literas
a te amore & benevolentia refertiffimas , quibus mirum in modum
fum lastatus . De Afconio videbimus : Recle de Varronis loco fenten-
tiarn tenes : ego imprudens qui id non animadverti . Terminalia fane
fatetur Varro antiquitus anni extremum diem efle conftitutum , & Fe-
bruarium dierum XXIII. , annum autem CCCL. ; fed , lubinde V. ad-
ieftis diebus , in dies XXVIII. produclum menfem , & annum in
CCCLV. , ut de anno Romano prodiderunt nonnulli , videtur indica--
re . Numquid fentiam quantum in his momenti fit , & quantum pon-
deris , quod fcribis ? Probe nunc cognofco . Quod vero expe^las , ut
Varroniana pofl: Juliam anni emendationem prodita efle oftendam , equi-
dem huc cogitationcs mea; tendunt , hoc inquiro , hoc etiam ( quoniam
aliud eff"ugium non video ) exopto . Verumtamen quia fubducere quae
mihi fedulo cogitanti occurrunt , non eft fidei mes , alia ex Varrone
video , qucB anno Romano de L. L. lcripfifle Varronem aperte demon-
ftrant . Vinalia ruflica , ait , dicitntur a. d. XII. cal. Septembr. Vinalia ,
poftquam dies II. ex Cxfaris edi6lo -Sextiii appofiti funt , a. d. XIV.
cal. Septembr. in Feftis notantur, quse , fi ad antiquum modum Sexti-
km contrahas , a. d. XII. cal. Septembr. contingunt . Qui ifta declinabi-
mus ? Palam eft de anno veteri ea referri . Sed cur tam cito vinculis
tradimus manus .'' Non nego iftis plurimum efle attribuendum : obtem-
perandum autem , & abie£le ferviendum nego . Quis enim fincera fpon-
det , quis integra , quis Varroniana ? Video Antonium Auguftinum , vi*
deo alios peritos Varronis interpretes de hoc loco dubitafl^e , & monui&
fe fcribendum : a. d. XIV. cal. Septembr. Quorum au6loritate nunc ute-
rer , nifi validiora ad id infirmandum ex ipfo Varrone haberem . Scri-
ptum eft in III. R. R. volumine de Roms aetate : Nam in hoc nunc
eji t'.t dici pojjit , tion, cum Ennius fcripfit:
Septiti'
3i8 EPISTOLA
Septingenti funt paulo plus , aut tninus anni ,
Auguflo augurio pojlquam liichta condita R o»ia ejl .
Poft annos itaque ab U. C. feptingentos de Agricultura fcribebat Var-
ro, & pofl: Juliam anni inftitutionem , quam le lecutum efTe teftabatur.
Rufticis jEtatc finitimos efle de L. L. libros ifta ex VL dcprompta ti-
bi confirmabunt : At hoc quid ad verbonim poeticorum tetatem P Qttorum
Ji Pompoiiii regnum fons in carminibus Saliorum , neque ea a fuperioribus
accepta , tamen habent feptingentos aniios . In quibus fi vetuftiora magis
probaveris : quorum , fi Pcmpiiti regnum foris in carminibus Saliorum ,
Saliorum carmina ab ipfo Roma: natali rcpetita feptingentos poft annos,
quot intercffe dum ruftica praecepta tradit, innuit Varro, habebis. Pof-
fum quoque tempus ex M. Tullio tibi indicare , qui non in poftremis
tenes, Ca:fare rerum potito , plurima a Cicerone elaborata fuifle & c-
dita , inter quae Academicas Quivfliones y ut illa clare oftendunt : Nunir
-vero & fortuiue gra-vifftmo perctdfus vulnere , & adminijlratione Reipubli'
cce liberatus , doloris medtcinam a Phtlofophia peto , & otii obletiationem
hanc honefliffiynam judico . Qiubus filis obitum, & rcmpublicam in Cae-
faris poteftatem ceflifle dolebat . TuIIiam autcm amifit , cum extremum
civile bellum contra Pompeii liberos in Hifpania conficeret Caefar. Qua»
re , Casfare IV. cos. Acadcmica Varroni mifit , de L. L. libros quos il-
li promiterat Varro, efflagitans , ut his cognofcimus : etfr munus Jlagi-
tare . Jam patet anno Julio icribere Varronem , & natu grandiorem
fuifle quam M. TuIIium , cum anno aetatis oftogefimo ruftica aggrc»
deretur . Porro qui fiat, ut , cum annis IDCCVUL vel I3CCIX. H-
bros componat, feptlngentefimum tantum ab U. C. computet, integrum
numerum paulo plus , aut paulo minus ( quid enlm potius credam ? ) re-
ferri opinor. Quibus perfpe£lis, Vinalia ruftica efle XIV. cal. Septembr.
certo argumento firmatur. Nec levis conjeftura Regifugio dcfinere Februa*
rium funt Eqiiiria, qua; III. cal. Mart. in Juliis faftis habcmus , commcmo»
rata quidem ab Ovidio , fed pratermifia a Varrone , cujus aevo nondum
erant conftituta , fed mox ab Augufto , credo , edi£la , ne quatuor diea
Februario appofiti inhonori agerentur.
Video rne , nifi maxime fallor , ex apertis obfcura eflfe afiecutum , qul-
bus nili a te monitus noftra diligentia occurriflcm , affertam anni ratio-
ncm argui inconftantia? merito timebas . His , quo fiicilius ab omni du-
bitatione te exfolvam & liberem , alia ex M. Tullio apponam , & cer-
ta ccrtloribus firmabo . Marcello & Lentulo cofs. belli civilis initio.
cum. Csfar Pompejum infefto exercitu perfequeretur , M. TuIIius Atti-
co per literas ( quae lib. VUI. ordiae XIV. contincntur ) nunciat eo^
deta
TRICESIMJQ_UINTJ. 519
Jem die defarem a Corfitiio pofi mertdian profeBtnn ejfie , id efi Ferali-
bus , qtto Camtfio matie Pompejum . Id explanat epiftola I. lib. IX. Nam
Canufio VIII. cal. profeBtts erat Cnaus ; hxc atnem Jcribebam prid. non.
( Mart. ) XIV. die pofi quam il/e Canitfio rnoverat . Quo ifta fpe-
£lent , fi requiris , intelliges , cum de Feralibus quae canit Ovidius ,
prius cognoveris :
Efi hoiior & tumulis animas placare paternas ,
Parvaque in exfirtiBas munera ferre pyras .
NeC tamen boc iiltra quam cum de menfe ftiperfttnt
Lucifere , quot habent carmina nefira pedes .
Hanc quia jufia ferunt , dixere Feralia , hicem .
Ultima placandis manibus illa dies .
A Feralibus itaque dies XI. , quot in Ovidiano metro nuraeri , in
Cal. Mart. fpeftant . Propterea anno Julio quem fequitur vates , XIII.
cal. Mart. fignata Feralia. Quatuor Iiinc exemptis diebus ( Regifugium
enim Februario primis Reipublicas temporibus jam adjeftum erat ) a
Feralibus in prid. non. Mart. dies eft decimus quartus, ut Tullius fcrl-
bebat , Idcirco non VIII. cal. Mart. profe6lus erat Pompejus, fed IX.
cal. ejufdem , quo die prifco anno Feralia redibant. Hic fane locus , qui
neglettus ab omnibus communem fortem evitavit, plurimum affert proi
bationis pondus . Sunt alia interpretum mendaciufculis afperfa , & li^
brariorum maculis ta£la , qus praetereo properans de Intercalatione , ut
fum pollicitus , fcribere . Hanc primo exordio ad Numam referendam
effe anni inftitutio & natura evincit . De hac qui fcripferunt , ut Li-
vius , Plutarchus , Cenforinus , Macrobius , Solinus ( nam alius fiquid
memorias prodidit , in noftrara notitiara non pervenit ) alternis annis
effe intercalatum conveniunt , de intercalandi quantitate inter fe vel
maxlme difcrepant , ut prioribus literis tibi fignificavi . Quibus poftha-
bitis , menfis nomen Mercediniim a PUuarcho accipiamus , quo a fol-
venda mercede ( per Mercedinum enim ad folis normam redit biennium )
Intercalarium appellabant . Hic primum , ut apud Chaldseos & Gra:-
cos , dies XXX. ferebat / fed poftea , uno dle five a Numa , five ab
alio ( nam faclum conftat , tempus ignoratur atque au£tor ) Februario
appofito , XXIIX. habere cepit . Quid mihi , inquies , hasc exornas ^
Num fabulas tibi narrari putas ? Quem tu me hominem exiftimares ,
fi tibl tali viro de re tani gravi , tam infigni , tanta veterum religio-
ne facrata fi£la atque inania mittere auderem ; prjefertim dum tux vo-
luntati morem gererem , exequererque mandata? Certa & probata fcri-
bo ex PandeBis eruta , ubi de verborum fignificatione Celfus jurif-
*0'
con-
^io E P I S T 0 L A
conlultus haec refert : Cato putat metifem intercalayem aci(Jitititm ejfe ,
omytefque ejus dies pro momento temporis obfcrvat , extremoque diei men-
fis Februarii adtribuit Q. Mutius . Menfis autem iutercalaris conflat ex
diebus viginti oBo . Ecquid verius , ecquid clarius , ecquid ad fuperio-
ra confirmanda accommodatius poteft afterri .'' Nam in his plura eluce-
fcunt : menfem Februarium, cui extremo attribuitur intercalatio , die-
rum efle XXIII. , adje£loquc Regifugio XXIV. , & dies XIV. quotan-
nis deefle , qui alternis annis in Merccdinum conveniunt , diefque
XXIIX. ; demum annum primum diebus CCCL. , ut propofitum efl: ,
deinde piopter Regifiigium , CCCLI. componi . Non fum nefcius cflc
qui putent menfem intercalarem dierum XXVIII. efle Februarium (quo
nomine veteres etiam illos quos laudavi , deceptos crediderim ) idcirco
in nonnullis cxemplaribus diebus XXIX. quot Februarius cum dies ex
Casfaris rcgula intercalatur , componitur, impreflTum videbis . Qiiod adeo
abfiudum eft , ut nihil adverfus iftorum placita addendum exiftimem ,
ne ineptifljmus videar inquirendo utrum Cato Prifcus , & Q. IMutius
Scsvola , fublata republica , vixcrint , an florente : item num Fcbrua-
rio cuni intercalant , dies interjiciatur, an extremo mcnfi accedat . II-
lud opportunius agam , ut tibi qus prascedunt , Celfi verba exfcribam-
audies enim primum de Julia intercalatione loqucntem Celfum , dein-
de , ut indlcatum eft, de prifca . Cum bis VI. cal. efl (ita malo quam
Iibranorum bifjextum ) nihil refert utrum priore , an pofleriore dic quis
natus fit , & deinceps VI, cal. ejus natalis dies efl ■ nam id biditum
pro uuo die habetur , fed poflerior dies intercalatur , non prior .• idco
quo anno tntercalatum non efl , VI. cal. natiis cjl . Cuni bis VI. cal. cfl ,
priorcm diem natalem habet , Quam vero fentcntiam Catonis nominc
deprompfit Celfus , noftri ruftici efle , quod juris quoque do£lrina vel
maxime commendatur , inficiabitur nemo. Hinc etiam clare percipimus
qua dc caufa idem Cato menfem integrum cum intercalatur , vendito-
ri receperit? fi enim intercalaris dierum XXII. fuiflet, haud ffquum id
videretur . Calendis , ait , Juniis emptor fruSiu decedat : Jt intercalatum
ejl , calendis Majis . Nam quos fru£lus menfe Junio emptor percipere
debebat , jam per Mercedinum menfe Majo pcrcepcrat . A Catone ad
M. Tullium vcniamus . In oratione pro Milonc fcriptum cft : Ccntef-
ma lux efl hac ab interitu P. Clodii , & , ut opinor , altera : qua Jines
jmperti P. R. funt , non folum fama jam de illo , fed etiam itetitia per-
.agra-vn . Neque te moveat quorundam exemplarium fcriptura : d^ , «/
opinor, ultra quam fines . Hanc interpretibus culps vertes . Non igno-
ras ex Afconio in via Appia ad Bovillas XIII. cal. Febr. occifum Clo-
dium,
TRICESIMAQ^UINTA. 321
dlum , ecdemque anno Pompejum ab incerrege Ser. Sulpicio V. cal.
Mart. menfe intercalario conlulem creatum . CoUicantur dies ab interi-
tu Clodii quoufque fummam CII. aflequamur . Quot ex Januario fu-
perfunt.^ XI.: his adde Februarii dies XXIV., adde Mercedini XXVIII.,
habebis LXIII. Apponito demum Martium. Fiunt omnes XCIV. Qua-
re VI. id. April. dies centefimus alter a Clodii caede invenitur , quo
oratio pro Milone habita eft , ut Afconius pofteritati commendavit .
Non enim videtur Cicero diem , quo Clodius mortuus eft , colli-
gere ; quoniam fero fa£ta eft cxdes , & periit , jam fole immerfo :
fed ab illo numerum computare . Neque tarnen inconftantiae dabis A-
fconio , apud quem fi alibi legeris judicii diem fuifle a. d. III. id. A-
pril. corruptum numcrum judicabis . Id etiam ex Pompeji lege patet;
jubebat , ut icribit Afconius , tit pritis quam canfa agerctttr , tejles per
tridiinm aiidirentttr , diBa eonim judices confignxrent , qtiarta die adejfe
emnes in diem poflernm jubcrentur . QLiamobrem Torquatus & Domitius
qusfitores reum Milonem prid. non. April. adefle jufierunt ; ideoque quin-
to die , videlicet VI. id. April. ( quo die qusftionem habitam primani
ftatuit Afconius ) fummum judicium ex lege a6lum eft . Tranfeamus ad
proconfulatum Ciceronis . Hic Coss. Sulpitio & Marcello , denunciac
per literas Attico, Ephefum fe appulfum a. d. XI. czl. Sextyl. fexagejimo
& quinto pofl pugnam BoviHam . Vitium vides , & multis vifum , fed
defuit vera emendandi ratio . Ut tollas, repete a Clodii morte per to-
tum Cnasi confulatum in cal. Jan. quibus Sulpitius & Marcellus hono-
rem inierunt , dies CCCLXI. compones : iidjicito qui a cal. Jan. in
in a. d. XI. cal. Sextil. pertinent . Conveniunc omnes in DLV. quos
defignat Cicero . Expendamus alia . Evolve epiftolain quje incipit : Ac-
cepi tuas literas a. d. V. Terminalia Lctodicece ^ & in extrema fpeftato
tempus quo literje dabantur : Pofl LeuBricam pugnam die feptingentefimo
fexagejimo quinto . Ab hoc numero illo DLV. fubduflo , fuperfunt dies
CCX. , qui ex a. d. XI. cal. Sextil. computati Februario extremo fi-
niuntur . Quare Regifugio fcribebat Cicero , cum intercalatio proxima
eflet , de qua incertus ( quamvis cnim intercalatio ftata , tamen ex
Pontificum arbitrio pendebat ) itemque ambigens utrum prid. cal. In-
terc. an prid. cal. Mart. ponendum effet , certiori via tempus indica-
vit . Quis fuerit annus Romanus , & qua: intercalatio , fpero tibi jam
probafl!e ; propterea fiquid in TuIIio 8c allbi na£lus fueris , quod dif-
fentiat , de vitiatis libris exfcripta , cave dubites . Ego pauca indica-
bo , ante omnia praicipiendo , epiftolas Tuliianas, quas, exorto bello
civili , datas videmus XV., XIV., XIII. cal. Mart. menfe nequaquam
S f inter-
522 EPISTOLA
intercalari , quia Februarius ukra quam XII. cal, non progredirur , fal-
fos numeros continere . Quorum vitia ut quam breviflime indicemus ,
inquirendum cfl: , quo die ad obfidendum Corfinium Csefar copias ad-
duxerit . Difceffiflc Corfinio indicat Tullius IX, cal. Mart. VII. dies
ad Corfinium eflfe commoratum belli civilis commentaria oftendunt :
quid crgo fequitur, nifi ad Corfinium caflra metatuni Ca;farcm IV. id.
Febr. Videamus , quaefo , quid Pompejus Domitio relcribat . Litera mi'
hi a te redditx funt a. d. XIIL cal. Mart. in qtiibns fcribis Ctefarem
apud Corjiuium cajlra pofuijjfe . Sinamus , largiamurque interpretum iner-
tiae Fcbruarium in dies XXIIX. produttum. Nifi eodem die datJE funt ,
ac reddita; literae, pridie Fcralia ( nam Feralia XIII. cal. Mart. agun-
tur , cum Februarius dies XXIIX. accipit ) de re Corfinienfi certior
fa£\us eft Pompejus feptimo die ab obfidione , quibus , capto oppido
Corfinio , caftra folverat Csefar ? Hoc fi animadvertiflent , qui ifl:a te-
mere immutarunt , neque Domitius tam focors & ignavus induftus ef-
fet , ut feptimo jam die ab hofte vallatus , atque in fummum difcri-
men adduftus nuntium mitteret ; neque Pompejus adco imprudens , &
incrs , ut quibus locis infiderent C^faris copiae , tamdiu ignoraret .
Quamobrem III., IV., V. id. Febr. dats videntur litera:, qus in XIII.,
XIV. , XV. cal. Mart. depravantur . Sunt alia in TuIIio ejufdem ge-
neris , quorum vitia facile demi pofllint , temporibus , & rebus inter
fe collatis . Unum ad hanc materiam maxime pertinens fumam , ne e-
mendandi difticultate deterritus , rem optime conflitutam in ancipiti vi-
dear reliqulfle . In IV. Verrina cum oftcndiflet Tullius per Vcrrem dies
XLV. de Siculo anno fuifle exemptos , id Romano more explanavit :
ut quo die verbi caufa ejfe oporteret idus Januarias , eo die calendas
Martias pr,efcriberet . Non vides quam perite ad numerum locum efle
compofitum , Februario diebus XXVIII. conceflis-'' Qiiis contra auderet ,
fi ca:tera ad eandeni fententiam claboraflent ? At nunc vel pueri eft
nofcere erratum , & cximere , nota V. ante idus reftituta,
De intercalatione non autumo quid fuperefl^e quod a te defideretur ,
nifi mavis per nos fcire , quam per teipfum cognofcere , utrum primo
an fecundo anno , five utrum pari an impari interponi folita . Cum
voluntatera tuam perfpexero , diligentia: & labori non parcam . Haec
properanti fervo tuo dabam, quibus fi minus ex tua fententia rem con-
feci , fcribendi ofl^icio tuo defiderio non dcfui . Vale .
D. Patavio IV. non. Febr, CI3 IDCC XXXV.
E P I-
323
EPISTOLA XXXVI.
^luot fuerint pofl ^umam 'Komdi annt initia , ^
quoties confulatus aufpicia immutaia .
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
AMICOSUOS. D.
OUas literas fervo tuo IV. rion, Febr. tradideram , vix tibi red-
ditas opinabar , cum nonis ad omnia pro tua diligentia refcri-
pfifti . Probari a te annura , probari intercalationem , Varroniana Ter-
minalia certa haberi perjucundum eft , quod animum tuum noverim ,
qui non , ut mihi os oblinas , ita fcribis , fed ut fentis , & judicas ,
omnibus accuratius perpenfis . Hanc tuam huraanitatem & benevolen-
tiam in perpendendis iis , & ad examen revocandis qus ad te mitto ,
perpetuo ut niihi prxftes, velim . Tales enim mihi amicos femper ex-
optavi , ut , fiquid in me effet , quod minus placeret , non admone-
rent folum , fed etiam objurgarent . Quod addis qus de intercalatione
reftant , quamvis per me cognofcere maxime cupias , tamen id mihi
imponere nolle , hac tua moderatione non exoras , fed cogis , Tuae
itaque voluntati obfequar , fed muJta prius de anni initiis feras opor-
tet,
Igitur a primo Nums regno exordiar . Anno U. C. XXXIX, quo
Romanae civitatis adminiftrationem fufcepit Numa , tempora five civi-
lia five naturalia a cal, Jan, in orbem rediifle , non te latet , Qiiod
fecuti reges immutarunt , Tempus tamen & au£lor evanuit , Pro cer-
to habebis, extremis regibus annum civilem circa autumni £Equino6l:ium
ab 0£lobri incepifle . Quod inftitutum cuinam attribuam ? Fortafle Tar-
quinio Prifco , ex quo Romani anni inventor putatur . Sed ad hifto-
riam , Gravis auSlor Dionyfius ex Halicarnaflb refert , primos confules
Brutura & Collatinum iniifle confulatura TeTmpaiy tivcoi' y,;ivcov «V <roV
itiA-jiiv ixfivov viroXHirouirav , His cognitis , inquiramus quo die in exi-
lium expulfi fint Tarquinii, Geminos invenio dies , quos in faftis Re-
gtfugium vocant ; alterum a. d, VIII. cal. Jun, de quo Ovidius haec ;
Quatuor inde mtis locus efl , quibus ordine leSlis ,
Vel mos f.icroruiyt , "vel fuga regis iuefl .
Sed apertius Varro : Dtes qui vocatUr flc : Quando Rex cor/iitiavit , frs :
dicius ab eo quod eo dte rex facrtjiculus dicat ad comitium . Ad quod
S f 2 tem-
524 E P I S T 0 L A
tempits ejl itefas : ab eo fas . Id repeti a Fefto hsc vcfligia indicant,
Cal. Ju». — ~ legi debet cton »efa/}o fijlus: vidclicet; dies VIII.
cal. Jun. Cujus interpres Paulus : Rcgifugium facrum dicebant, qno die
Rex Tarquinius fugerit Roma . Hoc efle Regifugium ajo, quo die Tar-
quinius, abrogato ejus imperio , exulatum abiit . Altcrum vero quod
extremo Februario notatur , pra:llum dcmonflrat , quo, viftis Tarqui-
niis , occubuit Brutus viftoriam fuis , & fccuram llbertatem relin-
quens . Ecce tibi Plutarchus in Poblicola ut convenit .• laiTtw tIw fiee.
^lw \iyv(Ti ylncicu irpi inas xxKayS^ay M«/!T('» . QLlorum Ut memor fis ,
rogo . Itaque a. d. VIII. cal. Jun. , dcjcclis Tarquiniis , primi confu-
les honorem inierunt cal. Jun. quatuor mcnfibus ex illo anno, qui erat
ab U. C. CCXLIV. , nempe Junio , Qiiintili , Sextili , Septembri fupe-
rantibus , ut fcribit Dionyfius. Propterea cal. OcV. anni civilis initium ,
& cal. Juniis confulatus aufpicia prima conftituenda funt , quibus &
Macrobius confentit aflerens creatum eflc confulem Brutum , cura , ex-
pulfis tyrannis , Carnex Deae in Ccclio monte feciflct . Qui igitur fa-
ftos confulares ex anno C. U. CCXLIV. repetunt , rccte repctunt /
nam P.omx regnatuni eft annis CCXLIII., menfibus IV., diebus XXIV.
Sunt tamen , ut minime nefcis , inter veteres qui hunc annum regibus
refervent , & confulcs ab infequente exordiantur . Cujus opinionis cau-
fam cum qua:rerem , nullam aliam inveniebam , nifi maluifle ab inte-
gro anno , quam a dimidiato confulatum aufpicari . Quos fi fequlrnur,
qux a confulibus primis inter cal. Jun. & cal. Januar. afla funt , cui
dabimus folari anno .' Brutus igitur aovem menfibus confulari potefta-
te vixit , feptem ad annum CCXLIV. pertinentibus , duobus ad CC
XLV. Quo interfe£to prid. cal. Marr. alterum Regifugium inftitutum
eft a M. Valerio Bruci collega, qui primus ( dicam Dionyfii vcrbis )
ixdvtw tIuj liuipav hpciy iiyt . Bruto fufteflus cft Sp. Lucretius , & Lucre-
tio brevi fato fun£lo , M. Horatius , qui idibus Septembr. anni CC
XLV. Capitolium dedicavit . His tamen ab oranibus receptis & proba-
tis opponuntur c|a2 Polybius de prinio inter Rcmanos & Carthaginicn-
fes i6Io fcederc mcmorijE mandavit . Exfcribam iocum , ne te hac epi-
ftola avocem . YivovTcu 'Wiycepiv cvv^Hkcu VroyLcilms , /^4 l^apyjiSoviois irpco^
Toi xsmc xd^Kioy ivvtov Bpi^rsv ^yx MaV""' 0.'pciTtov T«s irpanss Tcacm^a^ivms^
vTciTvs fjLiTx tIuj tuv (SatTiKiav v.aiti.Kvaiv " v<p' av er'jvi,Sn y.a^iipv^iivcu xjm
TO tS S^ios lipov K«T/Tft)XiVot/ . Quis enim pr^ter hunc fcriptorem Brutum
& M. Horatium fimul primos confules facit , & ab utroque Capitolium
facraruni dicit? Qnx fi vera traduntur, fatis admirari ncqueo cur Dio-
nyfius eadem filentio prcEtereat P Cur Livius, qiii tara multa a Polybio
cxfcri-
TRICESIMASEXTA. 525
exfcripfit , ifta non fequatur , vel , ut mendacia & falfa non refellat ?
Etenini quicunque res gcftas fcribendas fufcipic , qux apud probatos
fcriptores pertinentia reperiuntur , nullo modo diflimulare aut pofthabe-
re debet ; fed reperere & confirmare , ii vera ; vel vitii infimulare ,
fi falfa . Neutrum fa£lum efl: , quaC fcribendo deliraflet Polybius , cui
nifi pluriraum tribuiflet Livius , non parvas perpetuo ordine hiftorias ab
eodem rautuatus non fuiflet . Quid igitur dicendum ? Qiiod res ipfa de-
clarat , Dionyfii ac Livii astate in Polybio non excitifle illa , fed in-
feriore tempore ab imperito nefcio quo inferta . Nam funt alia illo
fcedere comprenfa, qus ad illa tempora non pertinent . Ardeates enim,
quibufcum gerebant bellum Romani ( ab Ardez obfidione propter inte-
ftinos tumultus , & impotentes Tarquinii libidines recefierant , paflis.
in XV. annos induciis ) cur hoftes tanquam focii recipiimtur , & ab
omni Carthaginienfium injurla vindicancur .-'
Sed , ut ad anni difcrimina redeamus , anno finiiliter a primis con-
fulihus XVIL qui fuic ab U. C. CCLX. , eandem inchoandi anni con-
fuecudinem Dionyfius oftendic. Nam, cuni brevc cempus ad explendum
confulatum deeflTet , indi6lis comitiis , Confules Pofthuraius Cominius ,
Sp. Caflius defignantur, qui maturius folito magiftratuni cal. Sept. inie-
runt . Idcirco Calenda O£lobr. confulibus & anno aufpicia praebebant .
Porro hsc anni confularis forma non diu retenta eft ^ anno enim
poft U. C. CCLXVII. A. Vergilius , Sp. Servilius Confules , auclore
Dionyfio , menfe Scxtili mngiftracum adepci funt . Ancicipandi cempus
caufam cum mecum perpenderem , male pugnatum a Cos. Menenio La-
nato adverfus Hetrufcos inveniebam . Qiiamobrem occupato Janiculo ,
& hoftibus urbi imminentibus , cum prEEfcncibus confulibus Senacus dif-
fideret , defignaci confeftim imperii fafces rapere juflTi . Anno quoque
CCXC. Coss. L. Ebucius , P. Servilius cal. Sexcil. anni inicio rempu-
blicam capefllinc, uc ceftacur Livius . Ac infequencis anni coss. eodem
au£lore , III. id. Sextil. qui , pefte laborance civitate , comitiorura cu-
ra pofthabita , per interregem creati funt .
Exinde , antiquata hac confuetudine , ab idibus Majis annum &
confulatum ceperunt . Quod tamen brevi fpatio icerum immucaium .
At certum hujus difcriminis exordium vel finis liquido non apparet .
Per decemviros anno CCCII. tale principium magifb-atibus fuiflfe con-
ftat , & deinde una cum decemviratu abrogatum credo . Nam Decem-
viris non patrum au£loritate , non populi fuffragiis , fed vi ac regia
prorfus poccHcia produ£lo in annum tertium imperio , ac partim civi-
li tumultu , partira bellica expeditione per VII. menfes retento , can-
dem
526 EPI^TOLJ
dem tyrannide deje£lis , M. Horatius Barbatiis , L. Valerius coss'. fuflfe-
^i magillratum ftatim inierunt . Quod tcmpus in id. Decembr, puto
incidilTe , ex quibus quintuni anni cxordium fumplerunt.
Anno itaque CCCIV. coss. iis quos modo nominabam ( fi quicquam
conjeiStando deprendi ) ab idibus Majis ad id. Dccembr. confulatus ini-
tia revocata crediderim . Hinc non mediocris diligentix cura mihi exo-
ritur , cum in tabulis triumphalibus ifta fuperiint :
tus. P. F. P. N. Poblicola. an. CCCIV.
e. Mqueis . tclib. Sextil.
titts. M. F. Barbattis ann. CCCIF.
Sabin VU. K. Septembr.
Siquis enim Valerium de ^quis , Horatium de Sabinis anno CCCIV. ,
quo confules Decemviris fubrogati fuerunr , triumphaffe contendcrit , in
magno crrore verfabitur . Non enim quo anno du'5tus efl triumphus ,
fed quo confules facti , & initus magiftratus , in Faftis notatur . Hoc
quo clarius perfpicias , afteram alia :
ius. Ser. F. L. N. an, CCXCW.
its . Cos. De. Volfceis. jiutiatibtis . IV. id. Maj.
Quo anno L. Cornelium Maluginenfem Cofium confulem defigna-
bo ? Anno quidem CCXCIV. quo antiqua monumenta referunt . Igitur
eodem anno magiftratum cepit, & triumphavit? Ferefne ifta ? Non o-
pinor . Etenim. five idus Majae , ut per Decemviros contingcbar , five
cal. Sextil. ut P. Servilio, L. ^butio cofs. mos erat , ineundis magi-
iliatibus infignes habentur, a. d. IV. id. Majas anno CCXCIV, , non-
dum inito conlulatu , nullifque rebus gcftis , non fcriberetur triumpha.
lor . Qiiemnam , inquies , ex detruncatis literis Cornelium mihi con-
glutinas de Antiatibus triumphantem ••' M. quidem Fabius Vibulanus
Cornelii collcga , Livio aiiclore , id bellum geflit , Antiatelquc fub-
egit . Quid relpondeam ? Vera mcmoras ; publicx tamen memoria; L.
Cornelium vi<Sorcm faciunt , cique confe£\i belii Antiatis palmam afcri-
bunt , quae Dionyfii au6loritate corroborantur. Nec Livius hoc ignoraf-
fe videtur, cum fateatur , fe apud plerofque au£tores invenifle L. Cor-
welium confulem id bellum geffjfe , opptdumqtie cepijfe . Sed ad alia :
C. Sulpitius. Ser. F. Q. N. Longus. anno CD XXXIX.
Cos. III. De . Samnitibus . K . Quint.
Hic conful habetur cum per cal. Quint. ( ut mox videbimus ) in-
eundi confulatus eflet confuetudo . Eodem igitur anno , eodcmque dle
quo confulatum adiit , triumphafie quis dixerit.'' Quarc non annus, fed
dies ad triumphi tempus fpe£lat. Quaproptcr, ut ad id, a quo digrefli
fumus ,
TRICliSIMASEXTA. 327
fumus , redeamus , Horatium & Valerium anno CCCV. triumphafTe ,
antequam magiftratu abircnc , non in incerto relinquam . Quibus confu-
libus fi anni initia ab idib. Decembr. tibi dubia videntur ( fane nihil
prjeter conjefturas affero ) anno CCCXXX. & CCCL. fuifle ex Livio
exploratum habcbis.
Attamen hsc non valde diuturna ; nam anno hinc XIIL ad folfti-
tium itum eft, & cal. QLiint. magiftratus cepere . Quorum origo & cau-
fa mihi incomperta . Tale inftitutum fuifle priufquam Roma a Gallis
everteretur, in annum CCCXXIV. Livius docet.
Ultima anni civilis diftcrentia bello Punico fecundo exiftit ex idibus
Martiis, de qua Tibullus:
Martis Romani fejlie •uenere calendie ^
Exoriens mjlris hinc fuit annits avis
Id & Aufonius numeris fignavit:
Martius & generis Romani praful , & anni
Prnna dabat Latns tempora confulibus .
Multa in Livio hujus generis funt ; quin a C, FJaminii confulatu
in reliquis qui iervantur , Livianis libris , aut anni , aut ineundorum
magiftratuum principium aliud non invenitur . Verumtamen quo anno
ceperit, non lum aflecutus. Ovidius bello Punico cireumfcribit hoc car-
mine :
Hinc ( a Martio ) etiam -veteres initi memorantur honores
Ad fpatium belli ^ perfide Pcene , tui.
Finem Florus Cafliodorlufque exhibent anno DC. cofs. Q. Fulvio
Nobiliori , T. Annlo Lufco. Qui propter fubitum Hifpanis bellum ca-
lendis Januar. maglftratum aufpicati funt , quo maturius in provinciain
proficifcerentur . Tunc in antiquam iedem revocatus annus. Bruma ta-
men cal. Martiis pera£ta five ex pontificum confilio , ut folaris annus
cum urbis exordio convcniret , five propter nimiam intercalandi libidi-
nem . Illud tamen propius vero videtur perpendenti tempus , quo res
Romana fumma dillgentia adminiftrabatur. Quae quidem difquifitio quo-
niam multas difficultates affert , & propriam epiftolam repofcit , in a-
liud tempus refervetur . Caterum cal. Januariis conftituto iterum anni
initio , annus vagari defiit . Cujus exempla ( quis enim modus ? ) fe-
ligere & referre prxtermitto . Exinde III. confulatum iniit Caefar , op-
prefia republica , nec aliud principium , fed aliam anni normam promul-
gavit. Quin etiam ut id perpetuum efiet, & naturale cum civili com-
poneretur , duos menfes inter Novembrem & Decembrem intercalavit .
Quare Ccnforinus qui tale initium Csfari attribuit, fuperioris temporis
ftatunj
32S EPISTOLA
ftatum aut non animadveitiffe videtur, auc ignorsfle, Cujus enim annl
fecit exordium •' Civilis ? At is Romae per annos CVI. ufurpabatur.
Solaris ? Eo reges diu uli fuerant .
Quot igitur annus B.omanus initia habuerit , & quoties confulatus
aufpiciis variatum fit Romae , cognovifle haud alienum cenfebis , cum
proximis litcris qus de intercalario anno expetis , tibi pra:ftabo . Fac
valeaj .
D. Patavio prld. Id. Febr. CID IDCC XXXV.
EPISTOLA XXXVII.
De amo "Rpmano ititcrcalario , (^ de Olympiis fi-ue myjicriis'^
f^ qiiibHs amiis de intcrcalatione antiqux memorU
loquanttir .
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
AMICO SUO S. D.
Sl vales, bene eft . Cum prid. id. Febr. ad te literas dediffem , c-
grcgius juvenis Tabula civis tuus ad me venit Lupercalibus , ait ,
perendie in patriam , fiquid ad te vellem . Promifi continuo literas
quamvis fumme occupatus; ideo ad lucernam has dabam. Dieteris Ro-
mana , ut inftituit Numa , primo an fecundo anno intcrcalarium men-
fem exceperit , dum fcire cupis , paucis indicare poflum , fed non pau-
cis probare . Nequid inconfulte pronunciem , inquirendum efl: , & per-
pendendum diligenter , quibus annis cfle intercalatum vel lapides Capi-
tolini, vel auftorcs teftentur . Antiquifllma intcrcalatio habetur P. Fu-
rio, L. Pinario cofs, anno U. C. CCLXXXI. , quo in lata lege inter-
calationem nominari ait Varro . Hanc pra:termittam ; quoniam quo an-
no fa£la non traditur. Sequuntur quas fafti triumphales oftendunt.
C. Duilius. M. F. M. N. Cof. Ptimus. an. CDXCIII.
Na-valem . de . Sic . & . Clajje . Poeitica . egit
Kal. intercalar.
Anno CDXCIII. qiio cos. Duilius , five confulatus principium ab
id. Decembr. five a cal. Quint. repetamus , non actus cft tnumphus
menfe intercalari , fi , ut proxima epiftola oftenfum eft , annus ad confu-
lares ,
TRIC-ESIMASEPTIMA. 329
lares, menfis & dies ad triumphales faftos pertinebant; igitur CDXCIV.
triumphatum eft .
P. Cornelitis . L. F. T. N. Lentulus. a>i. DXF.
Caudittus . Cos. de . Liguribus . idib. iitter ,
Quo anno Cornelium iftum triumphafle dicemus ? Annone DXV. quo
magiftratum iniit aut cal. Quint. aut idib. Martiis.' Quo nomine an"<
tequam conful.'' Infequente fateri oportet.
Udius. M. F. M. N. Marcellus. Cos. a. DXXCVIL
alleis. contrur, eis . &. Liguribus
tibufqtie interk.
De hac intercalatione fi certior fieri vis , fequere me ad Livium.
Cofs. A. Hoftilio, A. Attilio , quos anno DXXCIII. fuifle teftantur
Lapides Capitolini, Livius intercalatum efle meminit, & tertio die poft
Terminalia calendas intercalares habitas narrat. Item cofs. Q. ^lio Ps-
to , M. Junio , quos iJla monumenta anno DXXCVI. adnotant , aliam
refert intercalationem , & pojlridie Terminalia intercalares ( fcilicet ca*
Ititdas quod vetuftas dempfit ) fuifle. Anno itaque infequente quo cos.
Marcellus fignatur , nulla intercalatio habita eft ( neque enim quotan-
nis intercalabatur ) igitur Marcelli triumphus contigit ann. DXXCVIII. ,
quo etiam intercalatum eft . Sed quid de prima Liviana ? Cum inter-
calatum fit annis DXXCVIII , & DXXCVI. etiam anno DXXCIV.
fuiflie fatendum eft . Per concinuos duos annos ergo intercalatum ? Quod
minus verum habendum : neque fecus in Livio oftenderem , fi , quae ab-
fumpfit eo loco vetuftas, non defiderarem. Ad cofs. Q. Marcium, Cn.
Servilium , qui anno poft rempublicam adminiftrarunt , profe£lo interca-
latio illa fpe6tat .
Eft tertia in Livio dum fcrlbit L. Sciplonem Afiaticum de Antio-
cho triumphum duxifl!e menfe intercalario prid. cal. Mart. Hic in Fa-
ftis Capitolinis anno DLXIII. cos. notatur. Ut verum triumphi tempus
determinetur , ipfum Scipionem in Afiam proficifcentem, & mox redeun-
tem fequi oportet . Profefl:us eft contra Antiochum circa V. id. SextiJ.
& poft id. Brundufio claflfem folvit . Calendis deinde Martiis anni
DLXIV. per Hellefpontum copias trajecit , ubi aliquandiu ftativa ha-
buiflfe Livius tradit ; quod Martio menfe , ut ab Ovidio docemur , fa-
cri dies incidunt , quibus ancilia moventur . Propterea dum P. Scipio,
qui Salius erat , facerdotio fungitur , dumque cum ancilibus faltat , &
carmina canit , mora & quies militibus a confule imperanda fuit , ut
P. Scipio exercitum & fratrem confequeretur . Adde anni tempus &
fummam hiemem j nam ea tempeftate Martiis calendis confeftam eflffi
T t bru-
350 EPISTOLA
brumam oflendam . Ubl icaque anni tempus fivlt , & apta pabulandl
opportunitas fecuta eft , in Antiochum conful movit..Quo debellato fu-
gatoque ulcra Tauri juga , per auturanum Afiaticas res in ordinem di-
gefiit , & compofuit. Qiiibus peraflis , annus DLXIV. exccflit . Sequi-
tur DLXV. , quo , dedu61o in hiberna milite , fucceflbrem in ver Sci-
pio operitur. Icaque , ut ait Livius , vere primo , quod Aprili extre-
mo tunc appetcbat , traditis Manlio confuli copiis , ex Afia difceflit ,
VIII. menfibus anni DLXV. fuperantibus . Quos longo itineri , militi-
bus prjcda onuftis lente incedentibus , fi dederis , breviori fortaffe tempo-
ris ipatio in Icnliam Scipio appellec, quam in Afiam feftinaverac . Hac
ratione ad annum DLXVI. vencum eft , quo incercalatio ex confuetu-
dine fuberat . Itaque extremo menfe Mcrcedino, aiino fere , ut pofterls
mandavit Livius, pojlquam abiit confulatu , hoc eft poftquam provincia
exccflerat, Sclpio triumphum egic.
Dercendam hinc ad inferiora ccmpora qulbus M. Tullius florulc ; dc
tranla£lls enim incercalationibus nulla: llcerae docenr , & quje docebant ,
amiflas defderamus . Tulljus icaque Quin£liuni defendens jncercalatum o-
ftcndlt , qui , Scipione & Norbano cofs. a. d. V. cal. interc. edi£\ura
iatum efl"e contra (^in6tium memorat , & prid. cal, eafdcm de fundo
iplum Quinftlum deturbatum , deje6lumque narrat . Hos quidem Confu-
les anno DCLXX. habemus , qui , ut illa tempora ufurpabant , ex cal.
Jan. magiftratum aufpicati funt.
. Huculijue vidimus paribus annis ex antlquo Inftituto efle Incercala-
tum • quod Numa anno lecundo nimirum poft U. C. XL. inccplflet .
At extremls temporibus quibus omnia in republica pefllim lere , Inter-
calandl etiam ftatus immucatur, a paribus annis ad impares rejefta In-
tercalaclone . Quare anno DCCI. quo Pompejus III. cos. narracur , per
interregem Is creacus fult menfe Intercalario , ut ex Afconlo jndicatura
eft . Et fublnde eo malum proceflerat , ut proxlmo anno DCCII. qui
ex cal. Jan. Sulpltlum & Marcellum confules habuic, alcera incercalatio
inftaret. Extat M. TuIIIi ad Marium epiftola In hoc exemplum : Nos
hic multitudine & cclebritate judicioruin , & novis legibus ita defline*
mur y ut quotidie "vota faciamus , ne intercaletur . Dats literae non folun»
poft Mllonls, fed etlam poft Burfae damnationcm. At Burfa nonne tri-
bunus plebls, cum reus Cos. Pompejo ageretur MIIo ? Ut primum ita-
que Burfa e tribunatu abilt ( quod fa£ium eft ex antiquo infticuco a.
d. IV. id. Decembr. ) in judlclum rapcus eft , & fubinde damnatus .
Quamobrem, cofs. Suipitio & Marcello , fcrlbebac Clcero anno DCCII.
Januario vel Februario mcnfe , eoque non InccrcalatLmi fuifle ex liccrls
ad
TRICESIMASEPTIMA. 331
fld Attlcura miflis decJaravimus - Porro quam dubia & anceps eo tem-
f)ore eflec intercalatio , & quanta pontiflcum inconftantia fieri foleret,
indicat idem Tullius, dum Attico fcribit: ctm fcies Romx vnercalattm
fit tieciie , Velim ad me fcribas certnm quo die myfleria futura fint .
Quamvis legitimus incercalationis annus DCCIII. haberetur, tamen du-
bitabatur • Quis etiam ignorat , quantas in republica turbas excitaveric
eo anno Cuno , ut non unus , led duo menfes interponerentur , quo
diutius ipfe in tribunatu foret , & Csfar , cui favebat , in provincia .-'
Ex quibus de illius anni intercalatione conftac. Verumcamen qu£e hinc
anno III. cofs, C. Julio Csfare icerum , & P. Serviiio , perasenda e-
rac , habicane fic , an non ( quamvis hoc potius fafpicer } ignoratur .
Ideo ad extremum anni Romani tempus ad annum nimirum DCCVII.
devolvimur, quo Csfare III. & Lentulo cofs. non unum tantum men-
fem, quem confuetudo expofcebat, fed tres interpofitos , ut bruma cal.
Januarus conficeretur, Suetonius exponit.
Cum haec no£l:u , ut dicebam , fcriberem , & pluvium coslum nun-
ciaretur, quo in craftinam futuram fementim, cui quotidie vaco, inhi-
beri videbam , noclem interponere ftatui , ut per otium vegetiori mente
perpenderem , numquid forte prstermififlem , quod ad hanc qu^ftionem
pertinebat , Quare , fecuto mane , dum ex commentariolis noftris quai
tibi de anno Romano, qusque de intercalatione fcripfiflem, repetebam ,
& dum omnia jam pera£ta quaz noftra induftria peragenda erant , opi-
nabar , ecce tabellarii cum tuis literis , quas heri fcripfifti . Has dum
perluftro , video te quotidie expe6lare non tantum de intercalatione
( quod nunc a6lum eft ) fed etiam de intercalario die , quem Romani
quarto quoque anno exafto interponere folebant . Hoc enim additamen-
tum nullius momcnti efle fcribis; quoniam narratur, & in vulgum fer-
tur apud omnes , id ab Jolepho Scaligero adeo fcite do6leque expofi-
tum , atque illuftratum , ut amplius dubitandum non fit . Quandoqui-
dem ita vis , id ipfum exquiramus . Sed quid fcribere poflllim quod fuf-
picionibus & conje^luris non innitatur? Ratione quidem quarto quoque
anno diem eflfe intercalandum aflequimur, Macrobius etiam diei interca-
laris praJter Mercedinum mentionem facit . Adde TuIIium myfteria , id
eft Olympia Romana commemorare, Attamen quo anni tempore , quo
menfe , quo menfis die agerentur , non liquido cerno . De anno habeo
quid , quod iniquo animo non feres . Perpende Tullianum illud quod
fupra pofui : CK>« fcies Rom.t iutercalattm . Anmis erat U. C, DCCIIL,
quo proconful Cicero Attico fcribebat , Ab hoc annos Roms XXIIX.
ante Numara eximito , fuperfunt anni DCLXV. , five Olympiades.
T t 2 CLXVL, '
33» E P I S T 0 L A
CLXVI. , quas luftra appellatas cum doceat Cenfonnus, accipio libcrt*
tcr. Anno jgitur DCLXV. , qui , excmptis luftris , reftat , Olympias
Romana ciicebatur , five luftrum a prima originc CLXVL anno L , &
Grasca Olympias CXXCIL anno IIL Hoc tibi myfteriorum annum for-
tafll" probabit . Myfterium autem five arcanum cur iftam intercalationem
appellaflent Romani , fi expetis fcire , explicare videtur Macrobius falia
veris immifcens & confundens . Ait diei intercalationem pontificibus
inandatam , ut cum calendas Januarias anni principium in Nundinas in-
cidere prznofcerenc , diem interponerent , & fic omen everterent j quip-
pe annus a Nundinis incipiens ( qualem fuiffe narrat Dio Caflius
DCCI. quo interfe£lus Clodius ) infauftus & luftuofus haberetur . Hacc
autem in vulgum ja£lata : fed in abditis erat , expulfis regibus , cum
magna celebritatc ex agris conveniret populus , ut nonas Scrvii Tullii re-
gis natalem dicm ( cum ignoraretur enim quo menfe natus eflet , no-
nas cun£las , quibus natum conftabat , facras habebant ) ne ad hanc fre-
quentiam Nundinarum etiam conventus adderetur , & , ne regum defi«
derio conciiarentur animi , interje6lo die , nonas a Nundinis feparari .
Haec de nomine . Vera tamen intercalandi ratio , ut tempora cum folis
natura convenirent, Sed quo tandem menfe? Quo '' Optime quaeris : fi
fcirem , ftatim proferrem . Quare ut certum , nihil habeo : ut verifimi-
le , Caniculx exortum Bceociorum excmplo . Non te lacet Eudoxi an-
num Romano infertum dici . Quod ecfi falfum deprendimus , .quaedam
tamen tradu£la adverto- ideo diei intercalationem Bceotia regula in an«
no Romano fcrutari patieris . Hasc enim quando cum annis Olympicae
06leateridis III. , & VII. copulatur , quibus primus & quintus Ofiea-
teridis Eudoxi annus adhiret , nonne ingenti argumento eft , candem
primum pontificum arbitrio locabilem permifllam , mox Eudoxi difcipli»
na recepta , in extrcmum Boeotium luftrum fubfcdifle ? Quadrat conje-
£lura , fi Tullianas liceras ad Acticum expcndamus . Scriptum eft in il-
lis quas datas extremo Februario anno DCCIII. commemoravi , ad
hunc modum : Qttinto togam puram Liberalihus cogitabam dare / maada»
vtt enim pater : ea Jic obfervabo , qttaji intercalatum non ftt . Jam vidcs
per Liberalia defperafle Tullium de incercalatione certiorem fore . Qua
cura pofthabita , de myfteriis iterum poftulat : faciefque me in quera
diem Romana incidant mj/fleria , certiorem . Cur autem ? Qitod provincia
excefliirus crat IV. cal. Sexcil. , ideo , cum ominofa efltc intercalatio ,
ne in vulgi reprenfionem incideret , five quo die futura erat , praedifcc-
re Proconful neglexiflet , five , eo cognito , majorum inftitutum fciens
Tolenfque non curaflet , id praenofcere exoptabac , ut icer pofthaberet ,
aut
TRICESIMJSEPTIMA. 353
aut in via fubfifteret . Hoc autem anno Eudoxi 0£leateris prid. non.
Sextil. inchoatur ; quare Olyrapia inter III. non. Sext. & prid. non.
ejufdem concluduntur.
Hjec erant quas de die intercalario , cum annus Romanus ageretur ,
ad hoc tempus fciebam. Quid, inquies? Reliqua cur fupprimis ? Num
Scaligeri gloriae invidens , quaj prxclarus au6tor ad Olympia Romana
illuftranda ex epiftolis ad Atticum lib. XV. , & XVI. affert , ne quid
tanto fcriptori debuiffe videaris , non intcgro anirao filentio prstermit-
tis? Ingenui fane viri eft fateri per quos edoftus. Cur igitur te legif-
fe diffimulas quae in ejus volumine , quod de emendatione teynporv.m in-
fcribicur , omnibus linguis celebrantur ? Scriptum eft in eodem de Ro-
manis myfteriis ea doftrina , ut hominem totius antiquitatis peritiffi-
raum decebat . Sed Cicero , ait , ad Atticura ( de myfteriis ) diferte ac
clare ita exprejjit , ut diibitandtim amplins non Jit . Nunc Romana O-
lympia ex Tullio percipe, & Scaligerum, qui primus fontes monftrave-
rit , debita laude , gratique animi officio profequere ac cuku . TDe nieo
itinere •varice fententice / mtdti enim ad me. Sed tu incumbe , qitiefo , in
earn curam : magna res ejl . An probas Ji ad calendas Janitarias cogite-
r/ms? Meiis autmus efl aqttus. Etiam fcribc quo die O/j^mpia , qtium ray-
fieria fcilicet ut tu fcires . Audifne quam aperte , quam clare , quam
dilucide M. Tullius per myfteria dieni inrercalarem oftenderit .-' Cur
his non uteris , Scaligeri etiam aucloritate comprobatis .-" Me miferum .'
J^iid me alta Jilentia cogis
Rumpere ?
Egone tibi ifta exfcriberem de Romana intercalatione agens, quz de
Julia , anno ad folarem motum digefto , & jam tertio vergente , Tul-
lius fcribebat ? Egone tibi in tuas privatas manus mittere auderem ,
qus Scaliger tam inconfulte in omnes ? Atque utinam ea quse ad te
foleo , talia exiftimares , ut de optimis inferioris ^tatis ingeniis hau-
fta crederentur . Verum , ut ingenue fatear , neque Scaligerum , neque
alium praeter illos veteres , quos & laudo , & colo , ad hjEc, qualia
qualia fint , au£lores fequor . Illis utantur qui ingenii facie blandiri vo-
lunt : nos veritatem inquirentes , fontes obfcuriffimis vetuftatis receffi-
bus abditos , rivis pofthabitis qui a re6lo capite finiftris opinionibus
oberrant , confe£\amur . Etenim quid ex Scaligero deproraam ? Ifta ,
credo, myfteria, qua;, inteftinis feditionibus ardente republica , cum M.
Tullius fecedere in Graeciam paulifper decreviflet , ut filium inviferet ,
fcire avebat ab Attico quo die contingerent , quibus iter facienti reli-
gio Sc omen ofFerebatur ? Dicam iiaque cum Scaligero iiiip»rtY.oTipois i
en
534 E P I S T 0 L A
en tibi Romana Olympia qus per a?fiatem peragebantur . Audi quant
diferte , quam dare Cicero expreflit iterum , uno tantum prajterito ver-
lu : (lubttennts igttur ^ hibenia euini navrg.rtio orliofa , eoque ex te qus-
fieram myfieriorum diem . Heec aeftivane , an brumalis intercalatio vide-
tur .' Quid ? Juliane , qua, peraftis Terminalibus quarto quoque anno
abfoluto utimur , & tunc primum ufi lunt Romani , an prifca sefiivis
mcnfibus agi folita , fcd jam antiquata ? Dabantur enim litcrse ad At-
ticum a. d. VI. non. Quint. Non vides , cum hibernam navigationem De-
cembri menfe , quo extremo conficiebatur bruma , exhorrelceret Cicero ,
fi ad extremum Februarium dum fe frigus remitteret , & franceret ,
quo tutius & commodius navigaretur, reditum fuum differret , propter-
ea myfteriorum diem fcifcitari ? A quo tamen itinere ventis in con-
traria ferentibus prohibitus, duas maximas vituperationes efFugifie laeta-
tus eft lib. XVI. ; quippe rumores increbuerant , afflifla & proftrata
inter civiles rumultus patria , fe de Rcipublicae falute defperafle ; dein-
de quod ferebatur ad Olympia , ut ludos fpeftaret , proficifci . Ubi igi-
tur in Scaligero Romana intercalatio ? Ubi myfteria ? Ubi Olympia ,
quibus ad Nums annurn explicandum utamur .'' Scd dimittamus Scali-
gerum fcriptorem yjoyo\oyr/.ih non inutilem , magna tamen circumlpe--
£lione tra£landum. Equidem & Tulliana allata fuam utilitatem habent;
quod enim Cicero communi myfteriorum voce tam anno Romano ,quam
Julio diei intercalationem fignificat , utrumque extitifle, atque idem non
re, fed tempore difcriminatum demonftrat . Perfpicuum etiam , cum Tul-
lius in Graeciam proficifcens hiemalem navigationem , & ominofa O-
lympia timeret, quje futura Panfa atque Hirtio Coss. anno DCCX. ,
de iifdem quoque fuifl!e folicitum , cum IV. cal. Sextil. provmcia ex-
cederet , coque fpatio quo fupra commemoravi , intercalari diem foli-
tum / necnon liquec anno IV. folari ineunte diem poftridie Termina-
lia primum intercalatum . Qi.iod pontificum vitio , ut in literas rela-
lum eft , fa6\um eft , cum V. annum incipicntibus , non IV. id per*
agendum mandaffec Caefar.
Annus itaque in Romana Republica ica fe habebat , non temere &
inordinate inftkutus , ut plerifque perfualum eft omnia ad Caffarem
revocantibus . Hujus imaginem , uc in aliis praeftiti, quam primum ha-
beas , curabo , Vale,
D. Pacavio XIV. cal. Mart. ClD IDCC XXXV.
EPI-
Tab.
CXVI.
VII.
TABULA XXVI. Pag.335
Annus CiviJis Romuleus XLV.
Sol Taurum adit XVI. cal. Septcmbr.
Martius VIII. cal. Scptembr.
Sol Geminos adit XIV. cal. Oftobr.
Aprilis VII. cal. Oaobr.
Sol Cancrum adit XIV. cal. Novembr.
Majus VIII. cal. Novembr.
Solftitium VII. cal. Novcmbr.
Sol Leonem adit XIII. cal. Decembr.
Junius VII. cal. Decembr.
Sol Virginem adit XIII. cal. Januar.
Quintilis VIII. cal. Januar.
Nonis Quintilibus mors Romuli prid. cal. Januar.
Sol Libram adit XIV. cal. Febr.
Sextilis VIII. cal. Februar.
iEquinoftium autumni VII. cal. Febr.
Sol Nepam adit XII. cal. Mart.
September VI. cal. Mart.
Sol Sagittarium adit XIV. cal. April.
Oaober VII. cal. April.
Sol Capricornum adit XIV. cal. Maji .
Bruma VII. cal. Maji .
November VI. cal. Maji.
Sol Aquarium adit XV. cal. Jun.
December VII. cal. Jun.
Sol Pifces adit XV. cal. Quint.
Annus Civilis Romuleus XLVI.
Martius VII, cal. Quint.
Sol Arietem adit XVI. cal. Se.xtil.
.Slquinoaium vernum IX. cal. Sextil.
Aprilis VII. cal. Sextil.
Sol Taurum adit XVI. cal. Septembr.
Majus VIII. cal. Septembr.
Sol Geminos adit XIV. cal. Oapbr.
Junius VII. cal. Oaobr.
Sol Cancrum adit XIV. cal. Novembr.
QuintilJs VIII. ca]. Novembr.
Solftitium VII. cal. Novembr.
Sol Leonem adit XIII. cal. Decembr.
Sextilis VII. cal. Decembr.
Sol Virginem adit XIII. cal. Januar.
Septembcr VIII. cal. Januar.
Sol Libram adit XIV. cal. Febr.
Oaober IX. cal. Februar.
.Equinoaium autumni VII. cal. Febr.
Sol Nepam adit XII. cal. Mari.
November VI. cal. Mart.
Sol Sagittarium adit XIV. cal. April.
December VII. cal. April.
Sol Capricornum adit XIV. cal. Maji .
Ann. I. Numae .
Calendae Januaris : Bruma VII. cal. Maji ,
335
EPISTOLA XXXVIII.
De Dieteride l^omana ci^vili f^ folari .
JULIUS PONTEDERA ANDREjE MARANO
A M I C O S U O S. D.
QUod vereris ne quotidians tus licerje mihi moleftiam afferant ,
& ab inftitutis cogltationibus retardent , lcito nihil efle , de quo
a te minus fit dubitandum. Qualis enim masnanimi ducis nunc
praemia , nunc laudes miicentis laboranti militi vox • qualis remigibus
tempeftate vexatis experti nauderi cohortatio j qualis villici feflis met
foribus oratio :
tales mihi tua; liters omni officiorum genere refertiflfimse . Solvitur gu-
ra omnis , & remittitur moleftia : ftudium autem & contentio inten-
ditur , dum tuum erga me animum , & lam prxclara benevolentije fi-
gna velut prseiens intueor , & fpe6lo . Quse enim fcripfi , tanti efle
non video , ut aliquam tuorum in me officiorum partem afiequi va-
leant . Qiiapropter ct\i ex Integro quotidie me excito & exftimulo . I-
taque pera£la verna feraenti , cal. Mart. quod primum vacuum tempus
na£lus fum , id tibi tribuam , & addicam . Ec quoniam proxime dc
anni Romani exemplo tibi fignificaveram , id nunc retexam , meamque
fidem abfolvam.
Anno igitur poft C. U. XXXIIX. a£lo , abfolutoque civili Romuleo
XLVI. , quo brirna , ut in Tabula XXVI. adnotatur , ad anni ini-
tium , quod antiquitus obcinuerat , revocata eft , novam anni formani
ex cal. Jan. Numa edixit , unde primum dieteridls civilis exemplum "Pab
«x anno noftro producam. XXVI
Ann. L Ann. II.
L Januarius cal. Tanuar. I. Januarius XVI. cal. Jan.
II. Februarius III. cal. Febr. II. Februarius XVIII. cal. Febr.
III. Martius VIII. cal. Mart. III. Mercedinus VII. id. Febr.
IV. Aprilis VIII. cal. April. IV. Martius VII. id. Mart.
V. Majus IX. cal. Maji. V. Aprilis V. id. April.
VI. Junius IX. cai. Jun. VL Majus VIIL id. Maji.
VIL
X
Tab.
XXVII.
53^ r p
VII. Q.uintills X. cal. Quint.
VIII. Sextilis X. cal. Sextil.
IX. Septeniber XII. cal. Sept.
X. Oaober XIII. cal. Oaob.
XI. November XIII. cal. Nov.
XII. December XIV. cal. Dec.
I S T 6 t'A
VII. Junius VI. Id. Jun.
VIII. Quintilis nonis Quintil.
IX. Sextilis VII. id. Sextil.
X. September nonis Septembr.
XI. Oaober IV. non. oaobr.
XII. November prid. non. Nov.
XIII. December III. non, Decembr.
Quapropter alterum biennium cal. Januariis in fuum principium re»
dit . Ab hac regula fubinde paululum receflere Romani , appofito Fe«
bruarii die, quem Regifugium vocarunt, ut infra exaratum eft.
Ann. I. Ann. 1 1.
Januarius XV. cal. Jan.
Februarius XVII. cal. Febr.
Mercedinus V. id. Febr.
Martius VII. id. M.rc.
ApriJis V. id. April.
Majus VIII. id, Maji,
Junius VI. id. Jun.
Quintilis nonis Quintil.
Sextilis VII. id. Sexti].
September nonis Septembr.
Oaober IV. non. Oaobr.
Novcmber prid. non. Novembr.
Decembcr III. non. Decembr.
Quid vcro commodi , auao anno civili , perccperint Romani , igno-
ramus . Hoc quod in propatulo eft , vidcmus , tria nimirum tempora
ad menfium initia efle traduaa , ut in anno folari , de quo continuo
agam , apparct.
VIII. Itaque cal. Januar. Pompilias (anno enim Nums dierumCCCL.
utar ) fol Capricornura ingreffus anni primordium cal. Jan. praebebat .
Cal. item Jan. Bruma agebatur . Die inde XXX. elapfo , fol in Aqua-
rium icandit VII. cal. Febr. , in Pifces vero VI. non. Mart. quo ver
aperitur. Cal. April. fbl in Arietem tranfitum facit . VI. id. Apr. jE-
quinoaium I. Quare inter brumam & aequinoaium vernum dies XC.
intcrccdunt . Robigalia anno Numz XI. inftituta die Arietis XXV. ce-
lebrantur VI. cal. Maji. VI. non. Maji verni temporis dies LX. finiun-
tur , & seftivi inchoantur . V. non. Maji fol Taurura ingreditur , 5c
prid.
I.
Januarius cal. Januar.
I.
n.
Februarius III. cal. Febr.
II.
in.
Martius VII. cal. Mart.
in.
IV.
Aprilis VII. cal. April.
IV.
V.
Majus VIII. cal. Maji.
V.
VI.
Junius VIII. cal. Jun.
VI.
VII.
Quintilis IX. caJ. Quint.
VIL
VIII.
Sextilis IX. caJ. SextiJ.
VIII
IX.
September XI. cal. Sept.
IX.
X.
Oaober XI. cal. Oaobr.
X.
XI.
Novcmber XII. caJ. Nov.
XL
XIL
December XIII. caJ. Dec.
XII.
XIIL
Pag. ^i6 TABULA XXVII.
Dieteris Romana cceleftis.
Ann. I.
j -— Sol Capricornum adit VIII. cal. Jan,
>-Bruma cal. Jan.
Sol Aquarium adit VII. cal. Febr.
• Sol Pifces adit. Veris initium VI. non. Mart.
■ Sol Arietem adir cal. Apr.
■ ^quinoftium vernum VI. id. Apr,
-Robigalia VI. cal. Mai.
•b /xay. ■•;>.. .^ftatis initium VI. non. Mal.
\ y" Sol Taurum adit V. non, Maji.
. jf Sol Gemlnos adit Prid. non. Jun.
, : \ ^A^'^^^ Cancrum adit Prid. non. Quint,
d;W.^^'Solftitium III. id. Quint.
'V**' Sol Leonem adit VIII. id. Sext.
a;pfca'?';.,„, Autumni initium IV. non. Sept.
'./ Sol Virgincm adlt VI. id. Sept.
:\ l^SoI Libram adit VII. id. OEi.
«'•■?«c^>-^quino£lIum autumni XVII. cal. Novembr,
^K, Sol Scorpionem adit VI. Id. Novembr.
«.. •>5<av^,-.,...Hiemis initium IX. cal, Decembr.
/...•"' Sol Sagittariura adit VI. id. Decembr.
»•»
/\ Ann. II.
• *'••♦ «iACSSol Capricornum adit V. id. Jan.
' -P^' ";:>-Bruma XV. cal. Febr.
\ /* Sol Aquarium adit IV. id, Febr.
^'i'..,, Sol Pifces adit XV. cal. Mart.
**' >^*^;,'!'''""-Veris initium VI. non. Mart.
■j ?''-4^^°^ Arietem adlt XVI. cal. Aprll.
' i^>-^^quIno£Iium vernum IX. cal. Apr.
f\ cl/S<rSoI Taurum adit XIV. cal. Maji .
. f \^-Robigalia VI. cal. Mal.
•?^'^'^..'^>'"^ftatls initium VI. non. Maji .
V*' Sol Geminos adit XIII, cal, Jun.
jj .^ \<l/CTrSoI Cancrum adlt XI. cal, Qulnt.
^'■F^-'J>-Somkmm IV. cal, Qulnt.
\ / Sol Leonem adlt XI, cal, Sext.
. ':\^ Sol Virginem adit IX, cal, Sepr,
a "?5rcfl.'''.^Autunini Inltium IV, non, Sept.
jVi^Fm^Sol Libram adlt VIII. cal. Oa.
**''.?^!^>"^quino61:ium autumni cal. 0£I.
4 /\ Sol Scorplonem adit IX. cal. Novembr.
^.^"^'•'•"Sol Saglttarium adit. Hiemis initium IX'. cal. Dcc,
\/
% Ann. I.
«-•■•^^Bruma caL Jcrl.
''^'•to.Veris initlum VI. noTi, Martj
TABULA XXVIII. Pag. 557
Dieteris Romana Coeleftis, appofito Regifugio.
Ann. I.
^ /^Sol Capricornum adit VIII. cal. Jan.
_.,!>— Bruma cal. Jan.
j / Sol Aquarium adit VII. cal. Febr.
l^y Sol Pifces adit . Veris initium cal. Mart.
, Xjy^Sol Arietem adit Prid. cal. Mart.
p^v^i-^quinoftium vernum VII. id. Apr.
/\_ '^Robigalia VI. cal. Maii .
^•/kciv:..'---'"'jE{latis initium cal. Maiis.
I ./" Sol Taurum adit VI. non. Mai.
:%^ Sol Geminos adit III. non. Jun.
-. '\.<j-A^^ol Cancrum adit III. non. Quint.
cl:\c«.,!.V>"Solflitium IV, id. Quint.
'':■{ Sol Leonem adit non. Sext.
« .Sici/lluwAutumni initium cal. Sept.
\/' Sol Virginem adit VII. id. Sept.
f'-.,.^ -csr.Sol Libram adit VIII. id. 0£i.
fl,- ?«c>k„j^qyino£lium autumni id. OSi.
/\ Sol Scorpionem adit VII. id. Novembr.
cL ;>5ccK.,.'.''-'"'Hiemis initium X. cal. Dccembr.
: y-*"" Sol Saoittarium adit VII. id. Decembr.
/\ Ann. n.
: '\.d(^.Sol Capricornum adit VI. id. Jan.
l\cwi. ".io^-Bruma XVI. cal. Febr.
\ / Sol Aquarium adit V. id. Febr.
'■f..... Sol Pifces adit XV. cal. Marr.
^^.■••■■""'Veris initium cal. Mart.
/••■..^.^Sol Arietcm adit XVI. cal. Apr.
el^ix;-- .'Equinoclium vernum IX. cal. Mart.
;■;■" ^^Sol Taurum adit XIV. cal. Maii.
/ '\ /"^Robigalia VI. cal. Maii .
^ixav..,..>-jEftatis initium cal. Maiis.
--,.••■"" Sol Geminos adit XIII. cal. Jun.
. -^ ''■•■^^^^°^ Cancrum adit XI. cal. Quint.
a :00f-__.>-Solftitium IV. cal. Quint.
\ / Sol Leonem adit XI. cal. Sext.
:\ Sol Virginem adit IX. cal. Sept.
^^'.■.•"■""■Autumni initium cal. Sept.
y^^.Sol Libram adlt VIII. cal. Oa.
*^"?^S:-^j!Equino6^ium autumni cal. Oft.
Sol Scorpionem adit IX. cal. Novembr.
d; .•\Kax.,..--''"Hiemis initium X. cal. Decembr.
j ccka. Sol Sa"ittarium adit IX. cal. Decembr.
\ Ann. I.
""Bruma cal. Jan.
Veris initium cal. Mart.
TRICESIMAOCTAVA. 337
piid. non. Jun. in Geminos fefcur , ac demum in Cancrum afcendit
prid. non. Quinc. III. id. Quint. Iblftitiura ab jEquinoftio verno die-
bus XCIV. fejun6tum habetur . VIII. id. Sextil. fol in Leonem decli-
nat , & Canicula mane attollitur . IV. non. Septembr. pofl: dies CXX.
ceflat aftas , incipicque autumnus . VI. id. Septembr. fol ad Viroinem
permeat , & VII. id. Oft. in Libram ; ideo die oflavo XVII. cal,
Novemb. amumni aequinoclium diebus a folflitio XLII. metimur. VI. id.
Novembr. Nepam fol petit . IX. cal. Decembr. autumnales dies XXC.
finiuntur , & incipiunt hiberni . VI. id. Decemb. ad Sagittarium fol
tranfit , cujus partem XXIII. dum adit , primus civilis annus perfici-
tur , & fecundus inchoatur . Verumtamen fignifer orbis in a. d. VI. id.
Jan. definit , & poftridie fol repetlt Capricornum . Tunc bruma a cal.
Jan. in a. d. XV. cal. Febr. removetur . IV. id. Febr. prims Aquarii
partes illuftrantur . XV. cal. Marr. menfe intercalario fol Pifcibus infi-
det . In a. d. VI. non. Mart. veris initium ea ratione , quam in Chal-
daica aftronomia tibi recenfui , recurrit . XVI. cal. April. fol ad Arie-
tem penetrat. IX. cal. April. zquinoctium vernum . XIV. cai. Maji
-fol in Taurum incroitum facic . VI. non. Maji jeftivi temporis princi-
pium . XIII. cal. Jun. fol abit e Tauro , Geminofque fubic , ac XL
cal. Quint. in Cancrum afcendens , IV. cal. ejufdem folftitium oftendit .
XI, cal. Sextil.
in vaflos furgit Nemeaus hiatus ,
Exoriturque Canis , latratque Canicula flammis.
IX. cal. Septembr. fol in Virginem fertur , cujus partem X. obtinente
fole , IV. non. Septembr. autumnus exordium capit . VIII. cal. 0£lobr.
fol in Libram trajicitur , & cal. Oft. die Libra^ o£lavo autumnale eb-
quino8;ium notatur . IX. cal. Novemb. fol in Scorpionem defcendit .
IX. cal. Decembr. hibernum tempus fol Sagittarium ingrefllis reddit .
VIII. cal. Januar. bis co^Ieftia figna remenfus in fua fede adit Capri-
cornum . Quare , tertio ineunte anno , bruma cal. Jan. quibus primo
a6ta fuerat , peragitur.
Hoc itaque modo Chaldaicum annum primum egere Romani . Pau-
lo poft , die anno appofito , breviorem intercalarium menfem , longio- '^^^-
rem autem civilem annum ea regula, quam tabula XXVIII. oftendit , XXVIII.
inftitucrunt . Vale .
D. Patavio cal. Mart. ClD IDCC XXXV.
V u E P I.
338
EPISTOLA XXXIX.
De Dieteride 'E^mana, Eudoxi Fajiis exornata,
JULIUS PONTEDERA ANDREA MARANO
A M 1 C O S U O S. D.
Alfne invito animo mc monere ; quod veritus fis , ne commovear.'
Ma ytui , nd Kpiiyas , f/,d moiuyiii , |it« viit.a.m. non lolum id sequi
ac boni facio , ut fcribis , fed etiam ad caetera tua in me merita tan-
quam maximum cumulum appono. IntcJligo enim , dum mihi talia prae-
ilas, me a te plurimum amari . Sane difficultati occurrere exciderat ,
cum id facere ftatuiflem . Profecto erunt plurimi qui annum Romanuni
Eudoxi , vel Metonis faftis exornari putent , Neque folum Lucano, de
quo illud viget cx Caclaris ore :
Nec meus Eudoxi vincetur fjjlibus annus ,
ut fufpicaris , utentur , led etiam Columella: aufloritate , cujus hasc
funt : vemm in hac ruris dtfciplina fequor nunc Eudoxi & Metonis an-
tiquorttmqne fajlos aflrologorum , qui funt aptati publicis facrificiis _,' quia
& Hotior eft ifla vetus agricolis concepta opinio . Videfne quale telum
effet contraria opinamibus paratum ? Quas turbas mihi dedifTent , fi ,
qus tibi privatim* fcribebam , evulgaffem.' Caveamus itaque dum Jicet,
& arma , quibus adverfus nos ufuri erant , in ipfos , te duce , jacuJe-
mur . Inquirere igitur oportet , & ante occupare anni formam , quam
ex Metone , Eudoxo , antiquifque aftrologis repetunt . Quamvis enim
non omnia vera , quid tamen verum inveniemus , populari fama , quara
Lucanus & Columella fecuti funt , falfa & vera fine difcrimine aucu-
pante . Et falfum quidem quod de 2quino£liis & folftitio ac bruma
memorat Columclla , Tota ifia ratio, qua in o£lavis fignorum partibus
anni momenta conftituunt , Chaldaica eft , Gra»cis , ut vidimus , fecus
difcernentibus . Quam Romani cum ignoraflent ( ex antiquis cnira &
obicuris temporibus repetenda erat ) & nimis quam par videbatur ,
Grxcis indulgentes , ad Graecos rcferebant ( quod Graecis adje£la erac
atque immixta ) quibus etiam difciplinas omnes Jiberalefque artes glo-
nae & laudi dabant . E.xoleverant jam majorum inftituta , qui ex He-
truria ad juventutem informandam doflores arceflebant . Memoria exci-
derat Numa Chaldaici & Romani anni au6lor . Qiiod inferiore «tate
vige.
TABULA XXIX. Pag. ^^^.
Dleteris Romana Eudoxi Faftis ornata.
Ann. I.
4^Sol Capricornum adit VIII. cal. Januar.
^^.'.S-Bruma cal. Januar.
y^\ ^Sol Aquarium adit VII. cal. Febr.
«•■XC ....-^Favonius incipit VI. id. Febr.
1/^ ...^Sol Pifces adit: veris initium cal. Marc.
/1 ..^^d-i^O^ithiae incipiunt flare prid. id. Mart.
1 / V-' ^ .xC'^^"i^hi^ cefTant X. cal. Aprll.
d;.XCK-i%__ i^SoI Arietem adit prid. cal. April.
I ■•^•"■■'r|^^-Equino£lium vernum VII. id. April.
\ ^}^<-^Sacnlx vefperi occidunt XI. cal. Majas.'
v-./ '^?^---- .Eftatis inltium cal. Malis .
^.^9;^"Vl^SoI Taurum adit VI. non. Maii.
.4" "■;;>>- Vergllis mane oriuntur X. cal. Jun.
^Q< yf ^°^ Gerainos adit III. non. Jun.
i yi, l/-;SoI Cancrum adit III. non. Quintil.
\ ^x-iiv^S^ Solftitium IV. Id. Qulntil.
\^'^ic-:;*^^^SoI Leonem adit nonls Sextll.
j./K\ ...I^^Fidicula mane occidit V. cal. Septembr.
;..••""■■■''.';••"• Autumni Initium cal. Septembr.
/•; /'" Sol Virglnem adit VII. id. Sept.
n ' X i<-SoI Llbram adlt VIII. id. O£lobr.
•• elsbxc-^-^q^ifoctiu"^ autumni id. Octobr.
\/\ ^Sol Scorplonem adlt VII. Id. Novembr.
/ \. ^h^ Hlemls inltlum X. cal. Decembr.
d5/«-ax:"--\C_VergIll3e mane occldunt VI. cal. Decembr.
■<3,'j«av: So^ Saglttarium adlt VII. Id. Decembr.
|\ Ann. II.
'i '''•'. ctj^ Sol Caprlcornum adlt VI. id. Januar.
\ ',;::;>- Bruma XVL cal. Febr.
'X'j,(^SoI Aquarium adlt V. id. Februar.
W>.-'^c •".■;.•.>- Favonius incipit IV. cal. Interc.
(.•*■"*" Sol Plfces adit XV. cal. Mart.
/\ ^,,., Veris Inltlum cal. Martiis.
/ \jf' Ornlthi^ ceffant VII. id. Mart.'
^kcK ^^ J:i<^ ^°^ Arietem adlt XVl. cal. ApriL ^
: : :" .,.'.'-^^quino£tIum vernum IX. cal. Aprilis.
Suculse vefperi celantur VIII. id. April.
-Sol Taurum adit XIV. cal. Maii,
Canis vefperl occidlt XI. cal. Maii.
•jEftatis inltlum cal. Mails .
-Veroilia mane oriuntur VII. id. Mai.
• cL-xcv ^°^ Geminos adit XIII. cal. Jun.
cL^a-S^^XcsSol Cancrum adit XI. cal. auint.
i W;.S-Solftitium IV. cal. Qulnt.
\ Xi:^SoI Leonem adit XI. cal. Sextil.
\aifai. v^pidicula mane occidit prid, id. Sextil.
1V" Sol Vlrglnem adlt IX. cal. Septembr.
V '""••.■.;." Autumni Inltium cal. Septembr.
^xxcvnnVj.<;;^SoI Libram adlt VIII. cal. Oaobr.
\/ '■;::S>-^quIno£lium autumni cal. O£lobr.
)^:;'"l^SoI Scorpionem adlt IX. cal. Novembr.
'■v1-'"-'vv?^Vergilix mane occldunt III. id. Nov.
el_3«ax.:;;>Hiemis initlum X. cal. Decembr.
\ .,'•*■* Sol Saglttarium adlt IX. cal. Decembr.
\d;-kcr,
''--! Ann. I.
\""' Bruma cal. Januariis.
'""""■■ Veris initium cal. Martiis.
T RIC ES I MA N 0 N A. J39
vigere cepit , femper Romz viguiffe opinabantur . Hinc Graecum an-
num haberi , Grxco ricu intercalari , Graeco inftituto cardines digeri ,
Grsca regula computari tempora vulgo tenebant . Qux quando falla of-
fendimus , quid fuperefl: , nifi de temporibus diligentius qusrere , fi for-
te pra:ter Chaldaica etiam Grsca acceperint ? Novam itaque tabulam
inftituam , & Chaldaicis Bceotia immilcebo . Sed quid novam voco ,
qu2 mera Romana , neque alia ab iila quam tibi proxime miferam ■'*
Hanc igitur aftrorum converfionibus , ut Boeotii adnotant , exornemus.
VII. cal. Febr. in Aquarium cranfu-e folem diximus ; VI. propterea' Xab'
id. ejufdem Favonii fpirare incipiunc die Aquarii XIV. , ut Eudoxus XXIX
animadvercic . A Favonio aucem veris principium duxere Grsci , du-
xere Sc Romani . QLiin Csfari pridie vernum tempus exiftit . Neque
aliud inicium pofuit Coluraella . Quod correxic Auguftus , & in anti-
quam fedem revocavit, ut ex Plinio non obfcure colligitur . Cal. Mar-
tiis , adeunte Pifccs fole , Ar£lurus die quarco vefperi Eudoxo prodit .
Decimo vero quarto Pifcium die Democricus Ornichiis principium de-
terminat , & flare ait per dies IX. Qua de caufa incipiunt prid. id.
Mart. , ceflant X. cal. April. Ab hoc in a?quino£lium dies XV. fpeflant ,
quos Caco Oleje putacioni ailignat . VI. non. Maji pcrmeante Taurum
fole , X. cal. Jun. die Tauri XXII. Eudoxo Vergilise mane oriuntur .
Hic finis dierum XLV. ab requinoftio verno , & ab Ornithiis LX. ,
de quibus Caco in Oliveci culcura . Animadvercere etiam oporcet quo
fpe£lent dies L. a vere , quos idem Caro inferendis arboribus adfcri-
bit . Ad Sucularum vefpertinum occafum anno I. pertinere opinor, qui
fit Eudoxo dle Arietis XXI. & tempeftacem portendit ; alcero autem
anno ad vefpercinum eciam Canis occaium, qui , prodeunte in Taurum
fole XIV. cal. Maji , evenit XI. cal. ejufdem die Tauri Eudoxo IV,
De quo egregius vates :
Ca)ididus auratis aperit cum cornibiis amitim
Taurus , & averfo cedeiis Caius occidit ajlro .
Quod fidus per fe vehemens cum occideret , quatriduum infeftum fu-
iurum fignificabat ; propter quod publicis facrificiis Caniculam immolan-
do placare foliti . Cato icaque , antequam decrecorii dies incidiflent ,
vernam infitionem peragendam prxcepit . Die Leonis XXII. Eudoxo Fi-
dicula mane occidit V. cal. Sept. anno I. , & prid. id. Sextil. anno
II. Hoc ab Augufto retentum efle oftendara , quod Csfar prid. adno-
taverat . Porro quo derivabimus dies L. a Solftitio , quibus Cato z-
ftivam infitionem circumfcribit , & quos Hefiodus navigantibus profpe-
ros promittit •'' In autumnum quidem , qui die quinquagefimo a folfti»
V u 2 tia
340 E P I S T 0 L A
tio inchoatur . VI. cal. Dec. ann. I. , & III. id. Novembr. anno II.
die Scorpionis XIX. Eudoxo Vergiliae matutinae delabuntur . Hoc alte-
xum Csfar in novum annum pridie agendum traduxit , quod tamen
brevi immutatum efle , & ad priftinam ledeni hiemem reftitutam Pli-
nius oftcndit.
Haec cft anni Romani facies Eudoxi aftronomia expolita, in qua ni«
hiJ de antiqua forma detraStum eft .
Ca^fari Albanenfi noftro belliflimo filutem memento : ejus literas ac«
• cepifle narrato , & confcciife quod mandaverat . Vale .
D. Patavio VIII. Id. Mart, CIO IDCC XXXV.
E P I S T O L A XL.
De Dieteride "E^mana folari diebus Llll. a caL
Jan. remota.
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
AMICO SUO S. D.
OJucundas tuas literas , amore , officio , fuavitate , prudentia refer-
tiflimas , in quibus animus tuus ex omni parte manifeftus) Rifi
Nuniam iraKiiy.t^tov . Facete quidem , & amice . Sed noli , mi Andrea ,
mihi tantum tribuere . Quidquid praeftitifle videor , ad te referendum
)udico . Tc impulfore , ac duce , tantarum rerum molem fufcepi , &
fuftinui . Qijare tuorum confiliorura fru£lum tu a me repetere debes ;
ego ultro dLfero.
Nunc ex Romana meffe quod defideras , fpicilegium accipe . Quo
tempore annum, Romanura longe a bruma inceperit morari , quo au£to-
re , & qua de caufa , non plane mihi exploratum eft . Pontificibus , qui-
bus a Numa demandata erat anni modcratio , omnes quos legi , au6lo-
res vitio vertunt , & quidem recenti ab ultimo videlicet rcipublicaE tem-
pore id rcpetentes . Poft quos , etfi permolefte fero meam interponere
fententiam , tamen otHcio quo me fungi volurfti , adduftus , illius jevi
pontifices ab hac rcprenfione vindicarem . Neque inaniter temereque id
ja6lo. Exftant hiftoria: quibus opinionem meam confirmem. U. C. anno
DXXCV., L. jEmiJio Paulo iterum cos. , III. non. Septembr. quo luna
terrae interpofitione defecit, quod an;ii tempus efllet , Livius hoc modo
. , defcii-
Q,U A D R A C E S 1 M A. 541
defcribit : Anni ( tempus ) pojl circumaSiim folfiititm erat , hora diei
jam ad raeridiem vergente , iter rnulto pulvere , <& incalefcente fole fa-
cium erat . Quid tibi videtur ? Autumnalemne , ut prifco anno , an
folftitialem Septembrem habebis P Certe eo anno non intercalario fol-
ftitium in prima Cancri parte pera£lum opinor IV. cal. Septembr. Sed
quando in hunc Jocum incidimus , mendum in optimo fcriotore indi-
cabo , fi forte ignoras . Prid. non. Septembr. cum csfus fugatufque ef.
fet Macedonum exercitus , victorise nuncium Livius ait Roinam venif-
fe a. d. X. cal. Oftobr. Tertius decimus dies er.it ab eo quo in Mace-
donia pugnattim efi . Ex a. d. X, cal. Octobr. in prid. non. Septembr.
dies decimus o6lavus numeratur. Quare vi^loria nunciata a. d. XV. cal.
0£tobr. qucm fecundum ludorum Romanorum diem fuiffe idem fcriptor
teftatur . Non valde abfimili macula inficitur Eutropius qui ifta a Li-
vio defumpferat : Haux®- S^i tq/ti) ri yLnyoi ri ^i'!rTin0e/ii a-vi/.[ii'^oci t<S
Tls/jo-e. ^' enini fuit five TimpTii , non Te/rii .
Anno quoque anteriori , Cofs, Q. Martio PhiJippo , Q. Servilio Ce-
pione , qui honorem inierunt idibus Mart. , ut tunc anni principium fer-
vabatur, peraftis iis quJB multa , antequam in provincias irent confules,
agere iblebant , narratur a Livio principio veris quod hicmem eam qi>a
htec gefia funt , infecutum efi , ab Roma profeEium Q. Marcium Philip-
pum confulem. Eadem refert anno DLXV. cofs. M. Valerio MeflaJIa, C.
Livio SaJinatore: eadem anno DLVII. L. Furio Purpureone, M. Clau-
dio MarceJJo cofs. Qiiin toto AnnibaJici beJIi fpatio, quo idus Martiae
novis confulibus aufpicia erant, alium anni ftatum , fi diJigenter conft-
deres , non cognofces . Qiiare fi tunc eodem intervallo , quo extremis
reipublicje temporibus indicabo , ver ab idibus Martiis diftabat , quis ob
ea quae tot annis ante contigerant , fequioris statis pontifices reprende-
nt ? Jam vero quis vitio vel negligentix dederit , quod certo confilio
videtur admiflum , & probatum ? Animadvertentes enim , ut opinor , pon-
tifices , fecundo menfe intercaJatione a£ta, perturbari annum , qu£E com-
modius extremo anno fieret , brumam vel non intercalando , veJ quod
erat caJend^ Januarije, Martias indicando , ad Martias caJendas revoca-
runt . Hoc etiam modo , ut ad te jam fcripfi , anni foJaris principium ,
& magiftratuum aufpicia cum urbis annis compofita funt .
Attamen quoniam in tam difliciJi , & fcopulofo loco verfamur, in-
quirere amplius oportet , & ponderare omnia eoufque donec ab omni
dubitatione Ilberemur. Anno U. C. DXVI. prodit Plinius III. cal. Ma-
jas inftituta effc Floralia , ut omnia bene deflorefcerent . Si ad veterem
annum haec referantur, vernodie LIX., non video quid Flora floribus
pra:-
>4Z E P I S T 0 L J
pr^flare poflit , quo tempore nulli in arbore remancnt , nlfi in Olea &
Vite , qux ferotinae funt , inquirantur . At contra , bruma cal. Martiis
conflituta, in Pifces fol tranfibit anno I. VIII. cal. Maji , anno II. V^
id. ApriL & ver erit ex cal. Maiis, iimc
Parturit almus ager , Zeph^riqv.e tepentibtts auris
Laxa-iit arva Jinus ,' fuperat tener "mnihis htmor ,
Inqtie novos foles auclent fe gramtna itito
Credere , nec metuit furgentes pampintts Auflros ,
Aut aiitm coeio magnis Aqiiiloniijus imbrem ,
Sed trtidit gemmas , &" frondes expltcat omnes .■
Tunc opportune colonus vel agna vel vitulo faciet, Floramque thu-
re , & fertis fibi propitiabic , quo melius pometa fua deflorefcant . Per-
ge inde mecum in villam , & qua lcge uvam , qua: vinum pendens an-
tiquis erat, Cato nofter addicat , fpeclato: Locus vinis a. d. cal. OElobr.
primas dabitttr: fi non ante ea exportaveris , dominus vino , qtiod volet ,
faciet . Qli3e fic accipies , ut ante tuturum autumnum qui VIII. cal.
Novembr. continget, vacua cella & dolia domino relinquantur. Si uva
emptorem non inveniet , qua lege vinum in doliis venire oporteat , i-
terum Catonem audiamus : Vinttm acdpito ante cal. Jan. primas , nimi-
rum ante hiemcm j quod non expedit domino vel in brumani differre ,
vel in ver . Etiam qtta lege pabulum bibermim venire oportcat , percipe :
Pabulum frui accipita ex calendis Septembribtis , videlicet a folftitio •
quia ante foinitium prata fecantur , deinde fubmittuntur in pabulum .
Decedito ubi Pirus Jlorere ceperit . A folftitio igitur in ver venit pabu-
lum . Cdtero pabulo cal. Martiis cedito . Si ver, quo Pirus floret , caL
Martiis contingeret, fupervacanea eflet cxceptio. Verum , quoniam a caJ.
Martiis, id eft a bruma mulca in vallibus, lilvis, collibulque vircre in-
cipiunt , proptcrea fic pabulum in iis locis veneat , uc poft brumam
emptor deccdat .
Verum enimvero fi his in eandcm fententiam concurrentibus non«-
dum fatls cernimus , quod profunda tcmporum caligine , & prjepofteris
hominura opimonibus implicatur , reje£lis reliquis qux hiftoria fuppe-
ditat , rem totam paucis conficiam , & maximum probationis pondus
ad reliqua- apponam . Cos. ^milio Paulo & bellum in Macedonia ge-
rente , III. non, Scptembr. ab hora no£lis II. ad IV. defcciflc lunam au-
divimus . Id deliquium anno Julio contingere tradit Pecavius fummus
aftronoraus XI. cal. Quint. hora a mcridie VIII. Quoc dies interce-
dunt' LXXIV. Tunc brumam cal. Mait. fervatam coniicimus . A cal.
itaque Jan. ad cal. Mart. dies LIII. colliguntur : adde dies VIII.; nam
Tab.
XXX.
TABULA XXX. Pag. 343.
Dlcierls Romana Solaris diebus LIII. a fua fede remota.
Ann. I.
.^Sol Capricornum adit VIII. cal. Mart.
^"Bruma cal. Mart.
•"jV-SoI Aquarium adit IX. cal. April.
^=4 .fcFavonius flare incipit VIII. id. April. __
Vj .-Sol Pilces adit: veris Initium VIII. cal. Mau
/\:-j%So\ Arietem adit IX. cal. jun.
iLox^^-Equinoaium vernum prid. cal. Jun.
\ / ?>-iE{latis initium VIII. cal. Quint.
iV" Sol Taurum adit VII. cal. Quint.
4 "■■^Vergilis mane oriuntur XVII. cal. Sextll.
; W"" Sol^Geminos adit VI. cal. Sextil.
= V i^Snl Cancrum adit IV. cal. Septembr.
^f^^c^S^Scmitlum nonis Septembr.
\ )=;■ j^Sol Leonem adit prid. cal. Oaobr.
V ••4^p-jj;,uia mane occldit XII. cal. Nov.
^""/•''■■■-•-•Autumnl initium VIII. cal. Nov.
A ./ Sol Virglnem adit prld. cal. Nov.
/ X i^Sol Libram adit cal. Dec.
' Ti^^qulnoaium autumm VI. Id. Dec.
X/V^^^Sol Scorplonem adlt IV. non. Jan.
1 A. .''(J-Hlemis Initlum XV. cal. Febr.
^■'^^^■^^^Veroili^ mane occldunt IX. cal. Febr.
,;■■■" ,••"■' Sol "Sagittarlum adit IV. non. Febr.
/W^' Ann. II.
■:ia<x.\\ i^So\ Caprlcornum adlt VI. Id. Intercal.
\ \ '""■'^Bruma XV. cal. Mart.
\ V*"i^SoI Aquarium adlt VI. Id. Mart.
\ i./xGJ-gr.Favonlus flare inclplt X. cal. Aprll.
"N.. ,.•"■■ Sol Plfces adlt V. Id. Apnl.
K -^t-Verls initium VIII. cal. Mau.
j. /^...-Y^SoI Arletem adit VI. id. Mali .
f^tS^^quInoaium vernum XVI. cal. Jun.
\ .-^i^Sol Taurum adit IV. Id. Jun.
'}■:. jp^tftatis Inlt^ium VUI. cal. Qumt.
i>a.TV'-'-\^Yg,.^ilijg mane oriuntur VI. non. Quint.
/i ,•••■*"" Sol Gcminos adit III. id. Quint.
/ ''jt, 4^Sol Cancrum adit id. Scxtil.
: cxxalct^^V^Solftltlum XI. cal. Septembr.
■ ^■■•lc;S^°^ Leonem adit XVI. cal. Oaobr.
\ijcii3!!Fidicula mane occidit non. Oaobr.
■i. .•••'""" Sol Vlrginem adit XVI. cal. Nov.
i&^vflpi-Autumnl Inltium VIII. cal. Novembr.
i"--V<>— Sol Libram adit XV. cal. Dcc.
\(li«c*&:7Equlnoaium autumni VIII. cal. Dccerabr.
■'V"" qol Scorpioncm adit XIV. cal. Januar.
/\;?^Vcrgill2 mane occidunt VIII. id. Januar.
iwax>.;ii-Hlemis initlum XV. cal. Febr.
^- i .•■•■""" Sol Sanlttarium adit XIV. cal. Febr.
\d;,va. ^
'■-..; Ann. I.
\;'"-.».Bruma cal. Mart.
*'""-«. ■Vcris initium VIII. cal. Maii.
Q_U A D R A G E S I M A. 545
Cxfar a. d. IX. cal. Jan. bmmam habendam conftituit : adde etiam dies
X. quibus menfes Romani a ral. Jan. ad ca!, Septembr. carebant . Fic
fumma dierum LXXI. Proxima itaque cal. Martiis bruma . Sed mirari
fubit, cur folis defe£lum , qui a.d. V. id. Quint. anno U. C. DLXIII.
cos. L. Scipione contra Antiochum movente, evenifTe traditur, in a. d.
prid. id. Mart. idem Petavius producat ; quando fumma cura ea tem-
peflate res intercalaria adminiftrabatur . Biennio item pofl: , antequam
coss. M.Valerius MeflalJa,C. Livius Salinator in provinciam proficifce-
rentur , lucem efle obfcuratam narrat Livius . Id Petavius anno Julio
folari XV. cal. Sextil. adnotat . De hoc tamen conje^^uram capere ne-
quimus , die ab antiquis non tradito . Quod eonftat , plurimum a cal.
Jan. receflerat Bruma. De hac tamen re mox accuratius diflferam .
Illud modo ponderandum reftat ver famtm -videri , quod ad anni
tempora explicanda ex Livio produxeram . Quid dicam , nifi ex vetu-
ftis pontificum libris a Livio efle defumptum ? quandoquidem illis con-
fulibus quibus faciendum ^rat, ver in a. d. VIII. cal. Majas incidebat .
Manifeftum etiam , cum ab idibus Martiis magiftratus honorem inirent ,
dimidiatum Martium ad fupcriores confules pertinuifle , ac fpatium cal.
Mart. & prid. cal. Majas conclufum , non uni jurifdiaioni fuifle attrl-
tutum,
Jam liquet quam exulcerato animo in pontifices fuerinr , qui de an-
ni perturbatione tam temere pronunciarunt . Et quifquam erit qui Cen-
fonno , Macrobio , csteriique de anno veteri fimilia commentantibus
aflfentiatur , poftquam in re tam clara , tam nota , tam neceflaria vel
mendacii, vel ( ut leniori verbo utar ) negligentis tenentur? Non eft
igitur cur noftri confilii nos pceniteat, qui veritatem inquirentes longe
ab iftorum veftigiis declinavimus . Qiiin etiam hoc inftitutum quotidie
magis ac magls mihi placet cogitanti , dum horum auaoritati acquiefce-
bam , hajrebamque tanquam fcopulo fluclibus delatus , quanta in rerum
perturbatione , & obfcuritate verfarer . Quapropter ter quaterque felices
& beatos illos exiftimo , qui , omnibus pofthabltis , quibus hominum
mentes implicantur , illaqueanturque , omnla ut dubia & incerta , folu-
to & libero animo fufcipiunt , & diligenti cura in dlfquifitionem &
examen traducunt . Sed , ne nimis multa compleaar, & ab eo quod mi-
hi propofuifti, longlus evagetur epiftola, videndum quid novo anni ge-
nere praeftiterint Romani .
Tranfeunte in Capricornum fole VIII. cal. Mart. Bruma cal. Mar- Xab
tiis notatur . IX. cal. April. fol in Aquarium tranfit . VIII. id. Apr. xxx"
Favonius fpirat. VIIL cal. Maii , fubeunte Pifces ible, ver inchoamus.
IX.
344 EPISTOLA
IX. cal. Jun. fol, reli£lis Pifcibus, in Arietem venlt. Prid. cal. Jun. ac-
qulnoftium vernum diebus a bruma XC. fignabis . VIII. cal. Quint. X.»
ftatis initium . VII. cal. Quint. fol ad Taurum fcandit . XVII. cal. Sex-
til. Vergillae mane orluntur . VI. cal. Sextil. fol In Gemlnos afccndit ,
& IV. cal. Scptembr. In Cancrum j ideo nonls Septembr. folftltium fi-
gitur intervallo dlerum XCIV. ab aequIno£\io I. Prid. cal. Oftobr. fol
Leonem ingreditur . XII. cal. Novembr. Fldls mane dclabltur . VIII.
cal. Novembr. autumni adeft inltlum die a folftltio L. Prld. cal. No«
vembr. fol in Virginem introltum faclt , & cal. Decembr. in Libram .
VI. id. Decembr. dlebus poft folftltium XCII. autumnale zqulnoftlum
recurrit . IV. non. Januar. fol ad Nepam pcrmeat . XV. cal. Febr. hlcms
redlt . IX. cal. Febr. Vergilia: mane immcrguntur . IV. non. Febr. fol
in Sagittarium fertur , quo I. annus finltur.
Sequltur alter menfe Intercalario ex a. d. VI. id. Interc. fole in Ca«
prlcornum redeunte. XV. cal. Mart. Bruma. VI. id. Mart. fol Aquarlum
adit . Favonlus Inclpit X. cal. Aprll. V. Id. April. ibl ab Aquario in Pi-
fces trallcitur . VIII. cal. Maii Ver. VI. id. Maji fol introltum habet
ad Arletem. XVI. cal. Jun. iEquinoftium vernum . IV. id. Jun. fol in
Taurum revertitur . ^ftas VIII. cal. Qulnt. VI. non. Qulnt. Vergillae
furgunt matutlns . III. Id. Quint. fol Geminos fubit , atque idlb. Sex-
tll. Cancrum. XI. cal. Septembr. folftltlum . XVI. cal. Oftobr. fole in
Leonem proficlfcente , Canlcula oftenditur . Nonls 0£lob. Fidls mane
jmmergltur . XVI. cal. Novembr. Vlrgo a fole illuftratur . VIII. caJ.
Novembr. definit seftas , & autumnus procedit . XV. cal. Decembr. Li-
brae I. dies , & VIII. cal. ejufdem dle Llbra o£lavo lux & tenebras
aquo difcrlmine feparantur . XIV. cal. Januar. Ibl in Scorpionem rece-
dlt . VIII. id. Januar. Vergilla: mane occultantur . XV. cal. Febr. hi-
bernum tempus fignatur, poftridle fole Saglttarium adeunte. Et demum
VIII. cal. Mart. Caprlcornum fol repetlt , brumamque conftltult cal.
Mart. qulbus dleteris circumfcribltur . Hanc vero confulto levlter per-
ftrlnxi , quod in tabulam exemplar dlgefli , ad quam refpicere poteris ,
& Romana tempora quje attigi , ad examcn revocare.
Tab. Hulc proxlmam aliam tabulam contcxebam , in qua , iramutato in-
XXXI. tercalandi anno , a fecundo ad primum intercalatio revocatur.
Jam tabuJas ad hlftorlam convertamus . Vcrre prxturam in Sicilia
obtlnente , refert M. Tullius fruges demeflas cal. Sextll. in area jacere .
Tempcftive quidem; qula Id tempus, fole Geminos tranfcunte , incide-
bat . Anno U. C. DCXCIX. cofs. L. Domitio, Applo Claudio , cum
M. Scaurum defenderet Cicero a. d. IV. non. Septembr. Cato Praetor ,
ut
Pag. 344 TABULA XXXI.
Dieteris Romana primo anno intercalari , quo Romani
extremo Reipublics tempore utebantur.
Ann. I.
J.i^Sol Capricornum adit VIII. cal. Intercal.
...>-"Bruma cal. Intercal.
/|;/^Sol Aquarium adit VI. cal. Mart.
elkc ..V^Favonius flare incipit VII. id. Mart.
Sol Piices adit VII. cal. April.
^Sol Arietem adit VI. cal. Maii .
■^quinoflium vernum V. non. Maii.
.X.Jvg^Sol Taurum adit VI. cal. Jun.
a; kcivi.^^-Vergilis mane oriuntur XIV. cal. Quint.
\/ Sol Geminos adit III. cal. QLiint.
. :''-■■. ^i/^^ol Cancrum adit III. cal. Sext.
d-Vccv.^vJ^oinitium VIII. id. Sextil.
K.(iv5o3;SoI Leonem adit cal. Sept.
a 3<cii..^>-FidicuIa mane occidit IX. cal. Otlobr.
\/' Sol Viroinem adit V. non. Oclobr.
1 ? ''■■d/^^
O
d-
■''■J/m^^^ Llbram adit IV. non. Novembr.
;^cvS— ,;Equinofl:iuni autumni V. id. Novembr.
..••■■•-.^^jjrSoI Scorpionem adit III. non. Decembr.
a,- io<cDj,^t>-Vergili£ mane occidunt X. cal. Januar.
: /■" Sol Sagittarium adit III. non. Jan.
:\ Ann. II.
/| '■■ '■■. aXoirSoI Capricornum adit prid. non. Febr.
/*..<lrfavSoI Aquarium adit VI. id. Mart.
^ ?^^>-" Favonius flare inclpit X. cal. April.
■/ Sol Piices adit V. id. April.
i ; ■■••.i3/SSol Arietem adit VI. id. Majl .
\ ...■•■ .lEquino^lium vernum XVI. cal. Jun.
1 /J^f^SoI Taurum adit IV. id. Jun.
;• _,.•■■• Vergiiia mane onuntur VI. non. Quinr.
•-/ Sol Geminos adit III. id. Qiiint.
. : '••.cUS^Sol Cancrum adit idib. Sextil.
a ?<a/.-.-.~Somitium XI. cal. Sept.
..^•-..^UoSSol Leonem adit XVI. cal. 0£l;obr.
a, xcir;..l^FidicuIa mane occidit non. Oclobr.
y"" Sol Virginem adit XVI. cal. Novembr.
. ' ''4<^Sol Libram adit XV. cal. Decembr.
^f"^.^;Equ'no£^ium autumni VIII. cal. Decembr.
..••"■■• i^Sol Scorpionem adit XIV. cal. Jan.
<x. >xax;!>-VeraiIi£E mane occidunt VIII. id. Tanuar.
o
Sol Sagittarium adit XIV. cal. Febr.
"D
'\ Ann. I.
J;'>j^^;Bruma cal. Intercal.
""••■•.. Favonius flare incipit VII. id. Mart.
i
Q_U J D R A G t S I M A. .U5 -
ut fcribit Afconius , judicium fine tunica quia sftate agebatur , exer-
cuit. Quis id mirabitur.'' Canicularis quidem aftus, cal. Septembr. Lco-
nem ingrediente fole , eo pertinebat . Eodem anno ad Q; Fratrem fcri-
bit TulUus : ego ex mag»is caloribus ( non enim memini majores ) in
Arpinati fumraa cum amoenitate fltiminis me refeci Lutiorwn eliebus , Phi-
lotimo tribulibus eommendatis . In Arcano a. d. V. id. Septembr. ftii . Ve-
niamus ad autumnum . Narrat per literas Q. Fratri TuIIius , Senatum
frequentiorem tuiffe quam purabatur menfe Decembri fub dies feftos .
Data videtur epiftola P. Cornelio Lentulo , Q. Metello Nepote cofs,
anno U. C. DCXCVL , quo December die VIIL ab autumnali aqui-
no£lio incipiebat . Scis enim per autumnum Romanos cives rufticari fo-
litos. Anno DCXCIX. cujus confules nominavi , literas ad Q^ Cicero-
nem habemus in hoc exemplum : Romie & maxime "via Appia ad Mar-
tis mira proluvies . Craffpedis ambulatio ablata , horti , tabernie pluri-
mte . Magna vis aqute tifque ad pifcinam publicam : 'viget i/hid Homeri '
n^dT oiraftvu oTt Xul^po^tov ^s'» vS^eop (^ivi .
Cadit in abfolutionem Gabinii , Tempus quo fcriptum erat , non ap-
ponitur ; fed inter VI. cal. Novembr. & IV. non. ejufdem tcnetur -
nam Gabinius ablolutus eft VI. cal. Novembr. ( VIII. enim librario-
rum vicio exculum eft ) quo die ludi ViilorijE committebantur . Ad
extremum itaquc Oclobrem ingens illa aquarum proluvies , ineunte au-
tumno eo anno quo intercalatum erat , ■ VIII. cal. Novembr. & autu-
mnali 2quino6T:i<'» h /bito V. id. eiuulem . Sa?penumero admiratus fum ,
cur Ovidius extremo ferme Januario de iementivis feriis caneret , quse
cal. Novembr. indicends erant , fubeunte ex Vergiliarum occaiu IIL
id. Novembr. ferendi opportunitate. Nunc qus caufa fuerit , inteiligo .
Ex antiquis faftis accepit vates , cum Vergiliarum fidus menle Tanuario
occideret mane , & hiems ex XV. cal. Febr. eflet. De qua tertio loco
quaerendum. Anno U. C. DCXCVI. cofs. C. Lentulo, & Metello prid.
id. Febr. monet fratrem TuIIius : cura mi frater , tit valeas , & quan-
quam ejl hiems , tanien Sardiniam iflam ejfe cogites . Nugas agere in-
quies, qui prid. id. fcribere Ciceronem affirmem; nam extremae pagins
appofitum eft : XV. cal. Mart. Appofitum video , fed a quibus? A Tul-
lio nequaquam , qui diferte diem definit : Prid. idus hcec fcvipji ante
lucem . Et in X. epiftola quae tertis eft anneSienda : cognofce minc idus .
Quare de lubfcriptione illa nolito effe folicitus : aliena res eft ; neque
Februario convenit . In hac itaque decima etiam notatur : Narn prid.
id. cum Appius fenatum infrequentem coegijjet , tantum fiiit frigus , ut
populi convicio coa&us Jit nos dimittere . Anno DCCV. cofs. C. JuHo
X X Cafa-
34<5 EPISTOLA
Cxfare II. , P. Servilio , Csfarem prid. non. Jan. Roma profeclum Brim-
cliifiiim verfus III. de bello civili commentario relatum eft , Pompejo
copias Candaviam in hiberna iubducente. Queni anni ftatum cum igno-
rarcc Plutarchus, tanquam anno folari , aut antiquo Romano fcriberet ,
prid. non. Jan. ait , x" A"^''®' ^" ''"/"''"««f oito?, fuifle . At Dionyfius Hali-
tarnafTeus pofteris tradens anno U. C. CCLXXVII. circa folfticium con-
fulatum initum efle a Ser. Servilio , A. Virgllio cal. Scxt. , nonne anno
dieteridis primo qui extrema Republica ufurpabatur , utitur, cum nonis
Sext. vel VIII. id. lolftitium haberetur ? Quid de primo aequinoftio ?
Refert Argia ab antiquis temporibus in fuam aetatem celebrari paucis
diebus ab asquino6tio verno idibus Maiis. Quae ad annum I, qui idem
aequinoRium VI. non. Mai. oftcndic , videncur efle referenda , Magna
ergo djiigcntia & circumlpe£lione vetera examinanda funt , ubi dc tem-
poribus agitur , ne decipiamur , uc ii qui ea commentantur , ab aliis
in errorem trahuncur. Pauca de verno tempore indicanda reftant . An-
no U. C. DCCIV. cofs. C. Claudio Marcello , & Lentulo navigatu-
rus ad Pompcjum M. TuIIius XVII. cal. Jun. denunciat Actico , fe ab
jequinoftio quod valde perturbatum erat , morari . Hoc , anno non in»
tercalari , zquinoflium notatur XVI. cal. Jun.
Uc epiftols demum imponamus modum , inter neceflaria efle judico,
hasc anni difcrimina cum Julio anno componere , ut , quo pertineant
jncnfes, uno obtutu cognofcas.
Ann. I.
I. Januarius cal. Nov. I.
II. Februarius prid. cal. Dec. II.
III. Marcius IX. cal. Jan. Bruma , III.
IV. Aprilis IX. cal. Febr. IV.
V. Majus VIII. cal. Marc, V,
VI. Junius VIH. cal. Apr. VI.
VII. Quintilis IX. cal. Maii. VII.
VIII. Sextilis IX. cal. Jun. VIII
IX. September X. cal. Quinc IX,
X. oaobcr XII, cal. Sext. X,
XI. November XII. cal. Sept. XI.
XII. December XIII. cal. Oaobr. XII.
XIII
Ann. II. intercal.
Januarius XV. cal. Nov.
Februarius XVI. cai. Dcc,
Mercedinus IV. id. Dec.
Martius VII. id. Januar. ■
Aprilis VII. id. Februar.
Majus VIII. id. Mart,
Junius VI. id. April.
, Quintilis nonis Maiis.
Sextilis VII. id. Jun.
September prid. non. Quint,
Oaober prid. non. Sextil.
November prid. non. Sept.
, December V. non, Oaob.
ann. I.
Januarius cal. Novembr.
Alcc
Q_U A D RA G E S I MA.
Altero modo cum I. annus intercalationem admittit ,
t^l
Ann. I. intercal.
I. Januarius cal. Nov. I.
II. Fcbruarius prid. cal. Dee. IL
III. Mercedinus IX. cal. Jan.Bruma.- IIL
IV. Martius XII. caJ. Febr. IV.
V. Aprilis IX. cal. Mart. V.
VI. Majus XI. cal. April. VI.
VII. Junius X. cal. Maii . VII.
VIII. Quintilis XII. cal. Jun. VIII
IX. Sextilis XI. cal. Quinr. IX.
X. September XIII. cal. Sext. X.
XI. Oaober XV. cal. Sept. XI.
XII. November XIV. cal. Oaobr. XII.
XIII. December XVI. cal. Nov.
I.
Ann. II.
Januarius XVII. cal. Dec.
Februarius XIX. cal. Jan.
Martius VII. id. Januar.
Aprilis VII. id. Februar.
Majus VIII. id. Mart,
Junius VI. id. April.
Quintilis nonis Maiis.
Sextilis VII. id. Jun.
September prid. non. Quinr.
Oaober prid. non. Sextil.
November prid. non. Sepr.
December V. non. Oaobr.
ann. I.
Januarius cal. Novembr.
Tertio modo Romana tempora cum Callippicis conferamus, Martium
€X a. d. XII. cal. Januar. exordientes , ubi bruma conftituta eft .
Ann. I.
I. januarius IV. cal. Nov.
II. Februarius V. cal. Dcc.
III. Martius XII. cal. Januar. Bruma ,
IV. Aprilis XII. cal. Februar.
V. Majus XI. cal. Mart.
VI. Junius XI. cal. April.
VII. Quintilis XII. cal. Maii.
VIII. Sextilis XII. cal. Jun.
IX. September XIII. cal. Quint.
X. Oaober XV. cal. Sextil.
XI. November XV. cal. Sept.
XII. December XVI. cal. Oaobr.
Ann. II.
I. Januarius XVIII. cal. Nov,
II. Februarius id. Novembr.
III. Mercedinus VII. id. Dec.
IV. Martius prid. non. Jan.
V. Aprilis prid. non. Febr,
VI. Majus III. non. Mart.
VII. Junius nonis April.
VIII. Quintilis IV. non. Maii .
IX. Sextilis prid. non. Jun.
X. September V. non. Quint,
XI. Oaober cal, Sextil,
XII. November cal. Septembr,
XIII. December prid, cal, Oa.
ann. I.
I. Januarius IV, cal, Nov.
In hoc itaque exemplo anno I. lunae deliquiura, de quo paulo ante
X X 2 fcri-
348 E P I S T 0 L J
fciibebam, III. non. Septembr. adnotatum , incidit anno folari XI. caf.
Quint. ut Petavius animadvertit . Solis autem defe£lus, qui a. d. V. id.
QLiint. evenifle narratur, in V. cal. Jun. conturrit, cum ex a. d. prid,
id, Mart. ubi Petavius anno folari folem defeciflb conftituit , in a. d,
V. cal. Jun. intercedant dies LXXIV. , quot ex a. d. XI. cal. Qiiinr.
jn a. d. III. non. Sept. recenlentur. Quare vereor , ne in prava cxem-
plaria inciderint illi qui primi pro V. cal, Jttit. , V. id. Quint. in Li-
vio fcripfcrunt . Tertio deindc anno inter folcm & nos luna; interpofi-
tio , quam Petavius XV. cal. Sextil. fuiffe oftcndit , in a. d. XV. cal. O-
ftobr. quadrat . Verumtamen hxc pcritioribus examinanda relinquamus .
Jam portum profpicimus , nifi iterum nos in altum revocaveris . Ad
annum Julium accedimus, cujus gratia longe lateque evagati fumus . Id
quam primum exequar. Vale.
D. Patavio idib. Martiis CID IDCC XXXV.
E P I S T O L A XLI.
AlacrobuiS Saturnalia tmo die jinita fcrihens faljitatis
coarmitiir : deinde dc anno ab IJ. C. DCC^^I/,
^ut Confufonis 'T.^ocatur , agitnr ,
JULIUS PONTEDERA ANDRE.E MARANO
A M I C O S U O S. D.
TAntam fcriptorum indiligentiam mirari fcribis . Tamcn nihil ad
Macrobium , qui cum m.uha de anno veteri viderit , multa col-
legerit , multa prodiderit , vera invcnire neglexit . Quid refpondeam •''
Qui aliena ad fuum judicium adfcribunt , nec fua prudentia expendunt ,
mendaciufculis facile implicantur . Scd habeo quid de Macrobio quod
magis miraberis . Id reticerc filentioque premerc conflitueram , ne re-
prendecem , quos magis probare atquc exornare geflio . Verum quando
tusE literae verecundiam mihi expungunt , audebo tuo exemplo , Equi-
dem veritus fum fa:penumero , nc ejus aufloritas mihi apud tc pluri-
mum officerct . Nunc Macrobii judiciuni cur apud me tanti non fit ,
quanti vetus icriptor eflb dcbcrct , offendam , Etenim quid in fuis Sa-
turnalibus fcribit , vel potius quid non fcribit , ut Saturnalia veteri an-
no die uno celcbrari folita confirmct ? Prainofcerc opera; pretium t(l
quani
Q_V A D R A G ES I M A P RI M A. 349
tjuam magnifice concludat ! Abunde , aic , jam probajfe ms exiflimo Sa-
ttiritalia tino tantum die id efl XIV. cal. Jolita celebrari . Sed poflea in
trtduum propagata : prirmm ex adJeBis a C.efare huic menfl diebus , de-
inde ex ediSio Atigufli , quo triiim dicrim ferias Sattirnalibus addixit .
Verane hsc habebis ? Quid ? Piobata ? Hoc mox videbimus . Interea
illud confideremus . Sulpicio & Marcello coss. anno DCCII. audi quid
Attico proconful Cicero fcribac .• Saturnalibus mane fe mihi Fmdeniffte
dediderunt . Deinde : htlara fane Saturnalia , militibus quoqtte , ejuis
exemptis , reliqiiam pr.edam conccjfmus . Mancipia "jenibant Saturnalibus
III. Perge hinc mecum ad lib. XIII. , ubi in extrema epiftola amico
nunciat , Cslarem iecundis Saturnalibus ad Philippum vefperi venifle ,
& in ejus jedibus etiam Saturnalibus tertiis fuifle ad h. VII. En uno
die a£la Saturnalia ? Sed quid aliunde argumenta peto , ipfo abunde
luppeditante Macrobio ? Adduxit enim Nonium & Mummium Atella-
nartim lcriptores ita loquentes , & primum hoc modo ; olim expeBata
veniunt feptem Saturnalia . Alterum : noflri majores -jelut bene muha in-
ftittiere , hoc optirne a frigore fecere fummo dies feptera Saturnalia . Nunc
perpendamus , qusfo , quibus Saturnalia uno die finiri Macrobius argu-
mentetur. Tradit, inquit, FeneftcIIa ^miliam Virginem Veftalem XV.
cal. Januar. efle damnatam , quo die , fi Saturnalia , caufam omnino
non dixilTet . Qixx nos non morantur , cum poftridie incipiant Satur-
nalia . Videamus alia .• a. d. XIII. cal. Januar. fi Saturnalia fuiflent -~*
Licinia in judicium non effet addu6la . Cur amabo ? Licicationem Pro-
confuli TuIIio pro tribunali facere tertiis Saturnalibus licebat ; pontifi-
cibus , om.nium aniniis , ut retulit Plutarchus , religione ta6\is fuppli-
cium ad avertenda e republica mala flaoitantium , de re facra aoere
non libebit , prsferrim die neque nefafto , neque intercifo ? Actende
reliqua : XII. cal. Jan. feria; funt divx Ageronia: . Primum hoc non
verum ; nam anno veteri Ageronia eademque Divalia a. d. X. cal. no-
tancur : cunc XII. cal. facraca erant Opalia, qui dies incercifus fertur ,
hoc eft pro magiftracus arbicrio rei gerendje aptus , vel non . Propcer
quod eo , Proconlule Cicerone , mancipia venibant . Sed finamus fuif-
fe Divalia , diemque rellgione infignem , neque fas Divalibus 291 Sa-
turnalia ; nonne fequitur a feftis diebus Sacurnalia prohiberi ? Quare
Saturnalibus , quz feftis & facris diebus non aguntur , iudicia exerceri
quid vetabat .' Quid in caufa erat ex qua Licinis dies non diceretur,
& noxia non damnaretur Saturnalibus -'' Accedit , non minus Reipubli-
ca» tempore , quam poft ab Opalibus per rellglonem Saturnalia averti :
qua: tamen , mucato- civicar.ls ftacu , per ipfa Opalia agitaca concedic';
igitur
550 EPISTOLA
igitur & ante a feiiis & ab OpaJibus prohibita cfle quis inficiabitur ?
Hxc pluribus fcribebam , quam res ipfa , Sc Macrobii nomen poftuia-
re videbantur.
Vis nunc extremam paginam anno Romano adjici , & folarem inchoa-
ri ? De anno quem Confu/ion/s vocant , agencium fupcreft . Anno ita-
que U. C. DCCVII. coss. C. Julio Csfare III. , M. iEmilio Lepido ,
quod in ^gypto Csfar didicerat , inter Romano? propagare inflituens,
novam anni tormam promulgavit . Ante omnia igitur determinandum
eft , qua rationc fucrit bruma ad antiquam fedem revocata . Nofcere
itaque oportet , quot dies intercalati . Horum numerum dcfiniendo in-
ter fe dilcrepant au£tores . Cenforinus fuiflTe annum ConfufioHts dierum
CCCCXLV. tradit : Macrobius duobus minus . Quorum inconftantiam
Jofephus Scaliger dirimcns , ex CCCCXLIV. conftituit . Quamnam fe-
quemur notam ? Nullam . Qi.u , malum , nullam ? Quod prima & al-
tera librariorum vitio deficit a vera :' tertia auftoris . Sed facile verum
numerum habebis hoc modo. Quot dierum erat annus Romanus'* Non-
ne CCCLI. ? Quot menfis intercalaris ? Profc6to XXVIII. Appone dies
LXVII. quos inter Novembrem & Decembrem Dio Caflius & Cenfo-
rinus interpofitos a Caefare referunt , & juftam fummam coHiges CCCC
XLVI. Quid vero de die intercalario , qui cx coniuetudine incidcbatj,-
anno emm DCCIII. vidimus intercalatum ? Himc quoque non pr^tcr-
miffum a Casfare credo . Fiunt omnes dies CCCCXLVII. In menfes
itaque XV. , ut au£lor eft Suetonius , iJle annus produ£^us . Hasc ta«
Tab. ^^'^ """ pra:tcrvo]amus ,• fed tabuJam ex inftituto epiftola fecum feret
XXXII. '^""^^ ^""i membra corapJexa .
Annus inceptus eft fole XV. Librx partem laftrante , anno Julio
V. id. O£lobr. fi enim ex illa dierum CCCCXLVII. fumma folis an-
nus dierum CCCLXV. detrahatur, dies LXXXII. , fuperllint , per quos
a caJendis Januariis remota bruma III. cal. Anril. aaebatur . Ex hoc
itaque numero LXXXII. fubducantur primum dies Capricorni VII.
( nara die VIII. habita eft Bruma ) dernde dies LIX. quibus Nepz &
Sagittarii figna fol perluftrat , remanent dies XVI. qui ad Libram per-
tinent . Quare die Libra: XV. annus initium cepit . Atqui anno folari
Jalio inter calend. Januar. & VI. id. Oaobr. dies illi LXXXII. non
intercedunt ? Sequitur propterea Conftijijnis annum principium duxifle
ex a. d. V. id. Odlob. Qua vero de caufa diss LXVII. iunt interpo-
fiti , quandoquidcm bruma per ibJos die.s LIII. a cal. Januar. remove-
batur ? Abundant XIV. Sane . Sed quo nomine annus qui fequeba-
tur , folaris falflit , fi illos dies ad annum dieique CCCLI. non ad-
jecif-
Pag. 350. TABULA XXXII.
Annus ab U. C. DCCVII. qul Confujioms vocatur.
Sol Librara adit XV. cal. Januar.
-Equinoaium autumni VIII. cal. Januar.
Sol Scorpionem adic XIV. cal. Febr.
Vergilis manc occidunt VIII. id. Febr. O. I.
Hiemis initium XI. cal. Merced.
Sol Sagittarium adit X. cal. Merced.
Sol Capricornum adit VIII. cal. Mart.
Bruma cal. Mart.
Sol Aquarium adit IX. cal. ApriJ.
Sol Pifces adit . Veris initium VIII. caJ. Maii .
Sol Anetera adit IX. cal. Jun.
.^quinoaium vernum prid. cal. Jun.
iEftatis initium VIII. cal. Quint.
Sol Taurum adit VII. cal. Quint.
Sol Geminos adit VI. cal. Sextil.
Sol Cancrum adit IV. cal. Sept.
Solftitium nonis Septembr.
Sol Lconem adit prid, cal. Oaobr.
Autumni initium VIII. cal. Novembr.
Sol adit Virginem prid. cal. Novembr.
Sol Libram adit cal. IntercaJ. priorib.
-Equinoaium Librae VI. id. Interc. prior.
Sol Scorpioncm adit V. cal. Intercal. fecund.
Hiemis initium III. id. Intercal. fecund.
yergilia! mane occidunt XIX. cal. Decembr.
Sol Sagittarium adit IX. cal. Decembr.
Sol Capricornum adit VIH. cal. Januar.
Bruma cal, Januariis.
Q_U A D R AG E S I M J P R 1 M A. 351
jecifTet Csfar .-' Nanne ab infequcnte ea fumma erat petenda ? Q^iare
ut uterque , & qui deinceps , folis motum aflTequiaatur , dies XIV. ii-
li appocendi funt , Verum cur frontem corrugas ? De men'e interca-
lario video xe dubitare , Neque immerito ; nam hic ad diios annos in-
fequentes redintegrandos pertinebat . Quod igitur ad hos non attinere
conftat , neque ad annum in priftinam ftationem revocandum , quibus
dabimus , nili annis qui proxime defluxerant P Anno icaque DCCV.
intercalatio praetermifTa . Q_Liis enim tunc de anno cogitaret , cum o-
mnia in lummo difcrimine verfarentur ? Hanc primam invenio non ne-
gligentia , fed , ut credo , cun6larum rerum delperatione intercalatio-
nem omifTam . Sed ad tabulam . Calendae icaque Januariae die Librae
XV., & ab autumnali zquinoclio IIX, inicium duxerunt, cum Cxfar ,
raptis confularibus fafcibus VI. cal. eafdem in Africam claflem Lily-
baeo folvit . De hac Csfaris expedicione audiamus M. TuIIium in libris
de dtvinatioyie ita loquentem : Ipfe Cefar ciim a fummo arufpiue mone-
retur , ne tn Africam ante brumam tranfmitteret , noyine tranfnifit? Quod
ni feciffet , untiyn tn locum adverfariorum copitt con-uenijjent . Redeo ad
Tabulam. VIII. cal. Jan. fEquinoSlium autumni. XIV. cal, Febr. fol in
Scorpionem tranfit . VIII. id. Febr. Vergiliae mane occidunt . De qui-
bus belli Africani commentator Icribit : Per id tempus fere Ciefaris exer-
citui res accidit lyicredibdis auditu • namque Vergiliarum fidere confe&o ,
circiter vigtlia fecityida yioBts nimbus cum faxorum grandine fubito eft eX'
ortus iytgens . Ad hoc autem tncommodum accejferat , quod Cefar nvn mo-
re fupertoruyn imperatorum in hibernis exercitum contiyiebat . Id eveniflfe
colligitur raenfe Februario , vel extremo Januario . Paulo enim ante
fcriptum efl: : VI. cal. Febr. movifle CcEfarem . XI. cal. Merc. Hiemis
initium. X. cal. Merced. fol in Sagittarium fertur, & VIII. cal. Mart.
menfe intercalario Mercedino , in Capricornum . Bruma iterum cal.
Martiis collocata . Porro reliqua in cal. Decembres ita diiponuncur, ut
in tabula XXX. annus I. Pera£lo autem Novembri , dies LXVII. in
duos menies , ut Suetonlus teftatur , diftribuit C^far , & interpofuit .
Hos itaque inleram , alteri diebus XXXIV., alceri XXXIII. affignatis .
Quapropter fol in Libram introitum facit calendis Intercalariis priori-
bus , de quibus ad Ligarium Icribit Cicero : Ego idem tamen quum a.
d. II. cal. hitercalares priores rogatu fratrum tuorum 'uenijfem mane ad
Ctefarem. Redierat jam in urbtm Caefar, Africano bello confe^lo, VII.
cal. Sextil. , ut extremo Africanx expedicionis commencario narratur .
Oftavam Librae partem ingrediente fole , autumni squinoftium fit VI.
id. Interc. I. V. autem cal. Intercal. II. fol Scorpionem fubit . III. id.
In-
551 EPISTOLA
Interc. II. hiemls initium . At XIX. cal. Decembr. Veroilis delabun*
tur matutinae. IX. cal. Dec. fol in Sagittarium permeat, & VIII. cal.
Jan. in Capricornum . Propterea bruma fedem , quara ab antiquiflimis tem-
poribus obtinuerat , iterum cal. Januar. recepit . Reftat ut iflius anai
menles civiles per annum noftrum folarem retexam. Quare
I. Januarius V. id. Oflobr.
II. Februarius ( cui Olympia apponimus ) V. id. Novembr.
III. Mercedinus prid. non. Decembr.
IV. Martius cal. Januar.
V. Aprilis cal. Februar.
VI. Majus VI. non. Mart.
VII. Junius IV. non. April.
VIII. Quintilis cal. Majis.
IX. Sextilis cal. Juniis.
X. September prid. cal. Quint.
XI. Oaober IV. cal. Sextil.
XII. November IV. cal. Septembr.
XIII. Intercalaris I. V. cal. Oaobr.
XIV. Intecalaris II. prid. cal. Novembr.
XV. December III. non. Decembr,
I. annus folaris.
I. Januarius cal. Januariis.
Anno igitur poft U. C. DCCVIII. I. annus folaris inchoatur , de
quo cras fpero. Interea vale.
D. Patavio XV. cal. April. CID I3CC XXXV,
EPISTOLA XLII.
De mmo foUri Julio _, /i^-ve de Tahula C^faris Diclatoris ,
N
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
On cxfpeaabam a te hodie quid; quod occupationcs tuas intel-
lexeram , Tamen dedifti ,• idco quod praeter opinionem naaus
fum,
Q_U AD RAG E S 1 M J S E C U ND A. 555
fum , eo carius . Ecquid de anno Julio confecerim , qusris , & ut
habeas quam primum , rogas . En Lupus in fabula : adeft in veftibu-
lo . Jam pramifi epiftolam , qua^ huic viara fterneret , Ea jam inter
manus erit , & intelliges me feftinare .
Temporibus in antiquam rationera reda6lis , admonitus Cxfar ( a
Sofigene credo ) male anni cardines in oftavis fignorum partibus con-
ftitui , & haberi , qui ad primas fpe6lant , cum ab inveterata Italica
& Romana confuetudine recedere nollet , cardines quidem ad fionorum
principia traduxit , fed figna ad fuperiora ita protrufit , ut bruma &
folftitium atque utrumque a;quino£lium in partibus o6lavis eflent . Id
vero ita praeftitit , diebus XIV. quibus Romanus annus a fole fubfide-
bat , per menfes digeftis : primum duobus Decembri annexis , bruma
a cal. Januar. ad III. cal. eafdem traducitur ; fubinde totidem Janua-
rio datis , ad V. cal. mox IV. cumulato Februario , ad IX. A quo prin-
cipio annus folaris exordium capit . Quid infanis , dices ? Ab a. d.
IX. cal. Januar. ad cal, eafdem dies eft nonus , non o6tavus . Re6le :
Sed ^gyptiam fedem maluit Cjefar , aut Sofigenes . Quod emendavit
Auguftus , atque annum Italo ccelo accommodavit , in a. d. VIII. cal.
Januar. retra6la bruma , ut oftendam. Interea Cxfaris tabulam retinea-
mus . XVI. cal. J^n. fol in Capricornum introitum habet , & die o6la-
■vo poft bruma , ut dixi , collocata . Cumque £equino6lium vernum an-
no II. Pompilio IX. cal. April. conficeretur , diebus a bruma XC. , id
eft retentura . Nono autem die tradito Aprili , folftitium quod eo an-
no veteri in a. d. IV. cal. Quint. incidebat , pridie ejus diei fixit ,
ut dies XCIV. inter folftitium & tequinoclium primum convenirent .
Ita fa61:um eft , ut , cum decimo die Tunium amplificaflet , VI. cal,
Quint. adnotaretur folftitiura , Tum diem undetimum , & duodecimum
Sextili adjecit , & tertiumdecimum Septembri . QLiare , ut dies XCII.
inter folftitium autumnique 2quino6lium ierventur , £Equino6^ium 3 cal.
O6lobr. per quinque dies contrahitur , fiftiturque VI. cal, O6lobr. Su-
perfunt in brumam dies XXCIX. , decimoquarto intercalario die No-
vembri conceflfo , Ne vero inveterata Mercedino menfe folvendi nomi-
na confuetudo omnino tolleretur , quatuordecim Mercedini diebus per
annum difpofitis , alios Caefar fubftituit , Mercedoniofcjue vocavit, ut in
antiquis faftis excufum videnuis . Sex enim menfi Quintili attribuun-
tur , fignanturque Merk. videlicet prid. id. Quint. XVJI. , XVI., XV.,
XIV., XIII. cah Sextil.; quatuor Septembri XII., XI., X., IX. caL
O6lobr. , totidemque Novembri XIV. , XIII., XII. cal. Decembr.,- nam
extremus , qui XI. cal. eafdem notabatur , vel avo de marmore extri-
Y y tu$
5 54 -EPISTOLA
tus eft , vel "ab operis exfcribendo praiterrnifllis . Quos dies Tcrtul!Ia«
nus libro quem de Llololatrta edidit , delcnbit ^ & quofdam Chriftia-
nos quafi fuperftitioni addi£los objurgat , quod dies folvendis nominibus ,
atque exigendis infignes oblervarent .
Qua ratione ex anno tam diflimili , & imperfc£to folarem fumma
prudentia Julius Caefar conftituerit , ha£lenus flriftim & curfim indi-
cavimus . Nunc ipfum in tabulam digerere , & veterum .au£loritate
confirmare oportet ; etfi abunde ex veteri forma nova innitutio ma-
nifefta fit , & patefa£ta . Equidem inter antiquos fcriptores anno Julio
nihil confufius , nihil diffolutius , nihil divulfius inveniri plane conten-
derim . Atquc utinam qua diligentia nonnulli aftrorum prudentiam fi-
bi vindicantcs in reprcndendis Varrone , Columella , Plinio ufi funt ,
quod de anni racione ac cceleftium fignorum motibus neque veritati ,
neque inter fe confona tradiderunt , eandem in ipforum monumenta
illuftranda , operarumque & interpretum ac vetuftatis vitia eximenda
contuIilTent , non mediocri profe£to bcneficio fecutam aetatem fibi ob-
ftri£lani habcrent . Sed , quoniam in id unum tantum incubuere , ut
errores , qui temporibus potius , quam au£i:oribus attribuendi videntur,
conle£tarentur , fed opem aliquam medicamque mamim optime de omni
avo meritse antiquitati afferre iuperfedcrcnt , nos jam patefa£la vulnera
nifi cicatrice obducere valemus , linimento faltem aliquo fovere conabi-
mur , Sc ad fanitatem fariliora tibi trademus , Et quando medici eft
non folum quae in fuperficie funt , & ante oculos pofita , verum et-
iam quaj occultis finibus repunt , curare : nos in omnibus artcm ex-
periemur, abdica quasque referando , & fana etiam quje creduntur , fcal-
pendo,ne quid ulcerofum fubeat, quod in pofterum contagione quadara
totum corpus invadat , & corrumpat . Tres inter veteres invenio fcri-
ptores qui annum Julium illuftrarunt , Varronem , Columellam , & Pli-
nium . Hos in confilium adhibebo , non in omnibus tamen j nam &
Columella multa ex alia , ut te monui, aftronomia mifcet, & Plinius item,
Quin Plinius , quamvis Csfaris placita rcfcrat , non tamen probat . Al-
terius cujufdam fe£ta: mihi vifus eft, quam& Ovidius lecutus. Propter-
ea communis illa medendi ratio, qua aliis in locis ufi fumus , dum alte-
rum alterius ope purgare folebamus , in omnibus non conftat . Circumfpe-
£lo itaque judicio circa hanc partem examinanda funt omnia , ne impru^
dences delabamur in id , quo plerique, qui dum Varroncm cx Columella,
vel ex Plinio vel viciflim illuftrare contendunt , nujla faftorum au£lorum-
que quos hic vel ille imitantur, habita ratione , afl^ecuti funt, ut nequc
Varro , neque Columella , neque Plinius vel fibi vel inter fe convenirent .
Ad
TABULA XXXIII. Pag. 355
Annus Julius, five Tabula Cafaris Diftatoris l
^.ii^Sol Capricornum adit XVI. cal. Januar.
.«•^Bruma IX. cal. Januar,
v-d;xr-
XD/.
/ ^^^Sol Aquarium adit XVII. cal. Febr.
elifc....P^Favonius incipit fpirare. Veris initium VII. id. Febr.
^..V dxiffiv. Sol Pifces adit XV. cal. Mart.
4 / Vft^Sol Arietem adit XVI. cal. April.
i^ ...■.>i^.Equino£lium vernum IX. cal. April,
1 !l>i?>3^:5^Sol Taurum adit XV. cal. Maii.
'/., ?!&— Robigalia VII. cal. Maii.
. 5 ''■•■.^A^nrFloralia IV. cal. Maii .
^'^'..■••^^Vergiliae mane oriuntur . .Eftatis initium VII. id. Maii .
S/dxiyt Sol Geminos adit XIV. cal. Jun.
/\.. fctflsrSoI Cancrum adit XIII. cal. Quint.
^" ?^*^iy^Solftiiium VI. cal. Quint.
'-,/ <lwwProcyon oritur mane idib. Quint.
. / ''••■d^^Sol Leonem adit . Canicula mane oritur XIII. cal. Sext.
tt p<cai. ..,.^]>-Fidis mane occidit . Autumnus incipit III. id. Sextil.
\, /'8:pcvmSol Virginem adit XIII. cal. Sept.
> rVcksSol Libram adit XIII. cal. 0£lobr.
*^^ ^^'^^■^^.Equinoftium autumni VI. cal. O6lobr.
/"\xI^5SSoI Nepam adit XIV. cal. Novembr.
«■ .•J!XCK....vI^VergiliaE mane occidunt . Hiemis initium IV. id. Novembr.
I //"" Sol Sagittarium adit XIV. cal. Decerabr.
V \ Ann. 11.
\--?;:..^^.SoI Capricornum adit XVI. cal. Januar.
cl';»<cD5rrBruma IX. cal. Januar.
""-"•Veris initium VII. id. Fcbr,
S^U AD KA G E S I M A S EC U N D A. 3'5 5
Ad- tabulam tandem veniam , in qua fignorum principia Columella Tab.
visrbis notabo , brevitate fimul atque auftoritate quod proponam , exe-- XXXIII.
cuturus . Sextodecimo cal. Januarii fol in Capricornum tranfitum facit .
IX. cal. eafdem Bruma , ut fupra collocabam . XVII. cal. Febr. fol in
Aquarium tranfit . VII. id.' Febr. Columells Favonius incipit flare , ex
quo veris principiuni exiftit . Id a Caslare efle quis negaverit ? Ecce
tibi Varro qui Casfarem fequi fatetur : Primi verni temporis ex a. d.
VII. id. Febr. dies exiftunt . Quo vero figni die .-' Vicefimoteitio , uc
idem Varro de quatuor temporibus fcribit .■ Dies , ait , primus efl ve-
ris iit Aquario , (eflatis tn Tauro , autumni in Leone , hiemis in Scor-
pione , cum uniufcujnfque hortim quattior ftgnorum dies tertius & ■vicefi-
fnus quatuor temportim fit primus . Ex hoc exemplo Florentinus exfcrl-
pfit quae fa'de vitiata nunc habemus : oi loivvv -jrXBs-ot , -/^ wpoyt -ko.v-
Tiiv Bdppav 6 Vau.id®' dpyjjii la.p®' etTnv otuv tos eVi i6 'ttXh^ov 6 tipvp®"
a.pyjiTiu WVHV , 0T£/> sVt T«f iTpo eV^tk (iS^av 'iAjpnuQ/.iav , iJKiti iv vS^po^oy'
ofT®' , -f^ TQj.av it wtVTi lioipav ■ytyofiivn , THTiri Tp&s ri TtvTt i)f/.ipeei
iv Tw (^(D^TiV tx"'"''®'' • Quibus inter fe collatis , quis non improbave-
rit TOi.uv it ■TrivTt fioipav , & Tpeii H nrivTi ii(iipai , quas fuerant TQ/iaiv
A^ UY.osi yLoipiv : Tpgs Asl HKoai iifjiipai , vel fimplicius x/ (loipiv xy ri(ii-
fScti . Non evitavit hanc labera Plinius , qui fcribit , vere aperiri na--
vigantibus mana , ct^jus in prtncipio Favonii hibernum cnelum mollitint ,
fole Aquarii XXV. obtinente partem ., Duobus fignis fubfidentibus , XV.
cal.- Mart. fol in Pifces tranfittim facit , & XVI. cal. April. in Arie-
iem . IX. igitur cal. April. ffquino£lium I. in o6lava Arietis parte die-
Bus XC. a bruma . Quod fpatium squo difcrimine per ver feparatur .
Quapropter fcribente Varrone a bruma ad Favonium dies XLV. nume-
i^ari , verum numerum duces : at a Favonio ad asquinoftium vernum
dies XL. , vitiata emendabis . Pari ratione in Columellae lib. XI. c. III.
cum' legamus :' ubi brtima confe&a efl , intermijfts quadraginta diebus ,
cvrca Hirundinis adventur/i , cum' jam Favonius exoritur , pofl id. Febr.
fepem ferendam efle , numerus quadraginta vitii coarguitur ; quod Hi-
rundo Columellje advenit X.cal. Mart. , Favonius autem fpirat VII. id.
Febr. Itaque intervallum per id. Febr. bifariam fecatur . Quare a bru-'
ma ad fepis fationem dies quinquaginta fpe£lant . XV. cal. Majas fol
in' Taurum tranfltum facit . Dle propterea Tauri XXIII. , exoriente
mane' Plejadum fidere , asftas inchoatur VII. id. Majas , ut Varro at
fentitur , & Columella . Verumtamen fcedis maculis affe£tus Florenti-
nus , qui ex Varrone refert : "S.viiirKnpS^iu ot iap eis vdvus (ictlxs., Siip&"
t' ccp^t^M «Vo Twf vpo oii.ru eiS^uy (tiuuv , ri «x/a eV Ta-Jp^ ovt®" . Sunt igi--
Y y a tuv.
35<5 EPISTOLA
tur verni temporis dies XCI. , quot numerat Varro , & ab aequinocJlio
in aeftatem dies XLVI, ducuntur . Mendola crgo Varronis fententia ,
ab a:quino6tio ad Vergiliarum exortum dies XLIV, pcrtinere . Sed a-
lia ex Varrone prolata nos in Tauro morantur , nec pergcre finunt ,
Robigalia, inqult Plinius , a Varronc determinari, Ible Tauri partem
dccimam obtinente , & Floralia , decimamquartam . A Tauri princi-
pio ad Robigalia dies nonus habetur ; ad Floraiia decimus fecundus ,
Hujufmodi flofculis librarii & interpretes Plinium exornare fspe foliti .
XIV. cal. Jtot. fol in Gemiiios iatroitiim facit , de quo figno nihil mihi
memoria fuggerit , quod fcribam . Venio ad Cancrum , in quem XIII.
cal. Qtiint. fol ititroitum facit . Die hinc oclavo propterea iolftitium ;
nam in o6lavis fignorum partibus , in quibus prifco anno fuerint , car-
dines retinuit Ca:lar , ut fupra indicabam , & Carfarem fecuti Varro ,
Ovidius , Vitruvius , Cokimella , Plinius confirmarunt exemplo . VI.
igitur cal, Quint. folftitium , Tune , inquies , homo audaciflime , in a.
d. VI. cal, Quint. folftitium protrudes , quod Csefar VIII. cal. eafdem
juflerat habcndum ? Hoc erat , ex quo a;quino£l:ium vernum ab VIII,
cal. April. ad IX. revocabas . Tamen adverlus veritatem irriti funt
conatus , neque «'^«'>-oi/o-( yiapwin oi 4^^"^ >^'V<" ■ Profetlo cardines , ut
omnes fatentur , ex Csefaris fententia in a. d. VIII. cal, iunt confti-
tuendi . A quo in contrarium raperis .'' Non vides quid afterat Colu-
mella : FIII. & VII. O- VI. cal. Jidii foljlitium ? Non fuccurrit tibi
Plinius : VIII. cal. Jtdii longifjma dies totius inini , & nox breviffima
foljlttitim conjlituunt : & iterum : foljlititim peragi in VIII. parte Caiu
cri y & VIII. cal. Jtilii diximus ? Jurc objurgas , fed incaflum . Nihil
mutabo . Juvat adverfus omncs conniti , veritate & ratione pra»eunti«
bus . Si una eademque eft Latinorum omnium fententia , cardines in
oftavis fignorum partibus confici , cur folftitium contraham ad fextam ,
vernumque a;quino£tium in nonam protrudam ? Kft enim tam firma ,
tam conftans , tam immutabilis regula a veteribus tradita , qua u«
tor , ut nulla vi fpatla imminui aut produci , pra:terquam ubi ,
& quo conftitutum eft , polHnt . Nam , fi ad VIII. cal. Jul. re«
vocas folftitium , Cancri quoquc principium tibi eft promovendum .
Sed quo .'' In id fortaffe intervallum , quod Geminis datur ? Er-
go etiam Gemini de loco dimovendi , & dcinceps Taurus , aeftatis
principium , aequino£tium ipfum , cun£la dcnique permutanda lunt &
■immilcenda . Non verum igitur Columella fcribit VIII. , VII, , VI,
cal. JuL folftitium fieri ? Mentitur Plinlus, dum afferit VIII. cal. Julii
c.(re breviffimam no£lem ? E,gone fi,c infauiam ? Mentiuntur qui ifta de-
pra*
Q^U A D R AG E S I M A S E CU N D A. 357
pravarunt . Et in Plinio ( quamvis de ipfo qui a Casfare differt , modo
agere, haud opportunum fit ) ubi refideat vitium, facile oftendam . In
Pfeudoptolemso Leoniceno , etfi pleraque ex Columella exfcripta fmr
qusEdam nihilominus a Plinio defumpta agnofcuncur , ut de Plinii fol-
ftitio hzc : VI. cal. ( Julii ) brevij]ma nox . Verumtamen de Columel-
la nunc diligentius videamus . Hic qui duas £equino£lii verni fedes com-
memorat , alteram a Caefare quam probat Sc fequitur, IX cal. April, •
alteram a tabula ( ut credo ) Augufti VIII. cal. eafdem ( quoniam ea
aetate utraque vigebat ) cur folflitio tres aflignac ? A prima enim squi-
no6^iali ad VI. cal. Quint. dies XCIV. colliguntur, quoc Csefaris reou-
la, & digefta figna flagitant: a fecunda ad idem folflicium dics XCIII.
cum horis XII. , ut Plinius ab Augufto recenfet . Qciare folfliiia quje
VIII., & VII. cal. Jul. notantur, neque ad Csfarcm , neque ad Colu-
mellam , neque ad Plinium , neque ad Auguftum fpefitant . NTeutra pro-
pterea a Columella , qua; Lacina aftronomia recufac . Qiiis igicur appo-
fuit , & volumina omnia falfis opinionibus infecit ? A quo tantum eru-
pit virus.'' Unde tam maligna vis exhalavit.-' Ab hominibus ( quis cre-
deret? ) non malis, fed nullius mentis, nullius confilii , ut uno v-erbo
dicam , ignaviflimis. Fa£^um eft horum infania, ut o£lavis calendarum
cardines coercerentur . Quem mihi Latinum auflorem dabis, cui peper-
eerint , a quo manus abftinucrint , quem inviolatum reliquerint ? De
folftitio itaque VI. cal. Qiiint. in Coluniella tantum conftat . Hinc ad
aftatis principium VII. idus Majas dies colliguntur XLIIX., quot re-
tulit Varro . Idibus Quintil. Procyon Ctefari & Columells cxoritur ma-
nc die Cancri XXVII. XIII. cal. Augufl. fol in Leonem tranjitum faji^'
cit . In prima Leonis parte Chaldais mane Canicula emergit . Id in
Columella quod non apparet , inferemus a Csfare efle alienum ? Nonne
idem aftrum, prodeunte Leone , exoriri a Plinio traditum & receptum
a doftiflfimis video , & apud plurimos retencum ? Sed praeter Plinium
ecce tibi vetuftior Manilius , cujus carmina alias indicavi : Ecce & ter-
rius utroque quidem inferior Julius Firmicus, qui in prirna Leonis par-
te prodirc Caniculam , quK a Grsecis 'S.eifJiov dicitur , affirmat . At ifta
in Plinio valere pofllint, in Columella nullo modo ? Quidni .' Numquid
ncs turbat quod de Canicula apud Columellam reperitur : VII. cal. Au-
gufi. Caniculam apparere? Iftud profe6lo fi perinde accipitur, ac vulso
fit , fententiam propofitam non folum oppugnat , fed etiam omnino e-'^"
vertit . Sed quis in ccelefti difciplina tam hofpes & peregrinus non
intelliget aliud efle ftellas oriri , aliud apparere & manifeftari ? Qua de
eaiifa prodit Canicula cum Leone a. d. XIII. cal. Auguft. apparet &^
•• mani-
J58' r P I ^ T O L A
jnanifeflatur a. d. VII. cal. eafdem . Num de Vergiliij fimilla non proi-
dita funt a Columella .'' Noms Maiis Vergilite exorttnitur mane : V. id,
Maii Vergilite totte apparent . Jam vero Euftemoni non nafcitur Canis'
die Cancrl XXVII. , qul prlmo Leonis apparec ? Quapropter In prima'
Leonis parte nafcl Caniculam. Columells libri non refpuunt. Quid noti
refpuunt? Quin exigunt , fi vera Ifta exlflimanda iunt ab eodem aufto-
re fcrlpta : Filix quoque & Carex ubicunque nafcitur , Augufto menfe re-
Be extirpatur , melius tamen circa idus Julias ante CantcuU exortum .
Joitur aliud efl: Canlculam exoriri non longe ab idibus, aliud apparere
procul ab Idibus VII. cal. Auoufl:. Age , experiamur num Iflius lenten-
tiae vefligium in Columella rlmarl poflimus . Dices , quo tandem mo-
do? Optanda ifta magis , quam obtinenda. Non inficlor : tamen nefcio
CU2E In tanta rerum oblcuritate fpes nos proritat , atque hortatur . Ec
quoniam veritas profundius latet , feque ab inquirente fubripit , eos
imltamur qul abfcondlta proferunt defodiendo. Itaque Columellae locum.'
adeamus, & proxima quxque fedula manu perfcrutemur fcalpendo , ut ,.
fi quod ulcus fubeft , curantis ad oculos pateat. XIII. caf. Aug. fol in
Leonem tranfitum facit . Favonius . Nono cal.. Auguflas Leonis in peBore'
cldra flella exoritur , interdum tempeflr.tem ftgnificat . Delnde : W.- calend..
Aug. Leonis in pe&ore clarte Jlellie exoriuntur , interdum tempeflatem figni—
ficat . Cujufnam modi funt Ifta qux bis IX. & IV. cal.. Auguft. con»'
tmgere commemorantur r
fam fcio . Ah
Vix tandem fenft flolidus!
His , hls Inquam , fubeft ulcus • hic alitur vltlum .• Scalpendum hic
eft, fumraumque os referandum . IX. cal. una prodlt e Leonis peftore
fiella: IV. cal. plures . Utrunque falfumj primum, quod unura emlcat
de Leonlno peftore aftrum , non plura , ut canic Ovldius Faji. L
Sidere ab hoc ignis ■vententi noBe Leonis
Qui micat tn medio peBore , merfus erit .■
Ut Hysinus recenfet dlcens Leonem in capite tres ftellas gerere, iaf
cervlcibus duas , In pectore unam . Ut referc Pllnlus VIII. cal. Febr.
Stellam regtam appellatam Tuberoni in Leonis peftore occidere matutl»
no , & III. cal. Auguft. eandem prodlre . Necnon Proclus In Sph,era af-.
ferlt iv T)l xap^iu T» hiovT& lucldum aftrum fulgere a loco KapSia» nun«-
cupatum, 3 nonnullls etiam fia<7iKia-x.ov . Ut denique iple Columella VI,-
cal. Febr. Leonis quae eft in pe£Iore , claram ftellam occidere narrat .
Alterum manifeftl mendacll arguiturj quippe non IX. cal. Auguft. Tu*
ber Leonis ( hoc enlm nomlne vocat hanc ftellam Plinlus , unde mon»
ftrumi
I^VADRAGESIMASECUNDA. 559
'ilrum effiflum eft Ttibeyonl ) verum III. cal, ColumellaE & Cslari s-
jnergit , qux Plinio poftridie . Propter quod in Pfeudoptolemso Leo-
niceno , qui non tam vitiata Columells exemplaria na6lus qualia ad nos
pervenerunt, IV. cal. Auguft. Tuber Leonis exoriri fcribit , IX. cal. e-
jufdem nihil de hoc aftro fignificatur . Jam hominum calliditas hoc in
loco aperte deprendiiur , qui five a:vo deperdita farcientes j five , qus
de Canicula^ exortu a. d. XIII. cal, Auguft:. videbant, tanquam inutilia
atque aiia , cum VII. cal. ejufdem non valde abfimilia annecterentur ,
detufbantes , ipatium ex illis qus IV. cal. contingebant , repararunt .
Deinde , ne vicium tam facile pateret , fuco velut obliniendo , illa IX.
cal. fieri meatiti lunt^ \\zc in lua {tAt refervata, quia alia pepererant,
& tanquam in colonia5; miferant, muItipJicarunt. Verum infelicem aftu-
tiam J Jam latis cernimus qu£E lub obfcura luce penitus receflerant , de-
te£lis hominum dolis , & vetuftatis tenebris remotis . Jam quod fecuti
fumus tanta rerum oblcuritate involutum , licet proferre- quoniam , pa-
tefa£lis erroribus , omnia concurrunt fimul , & lucem e luce accipiunt ,
ac circunquaque renident . Opportunum itaque eft depromere quod in-
ftituta ratio , quod veterum conlenfus, quod depravatus ipfe Columellas
lociis pofcere videbatur . Igitur quo die Columella folem ad Leonem
tranfire indicavit , eodem PfeudoptoIemEeus Leonicenus & Canem oriri
tranfcripfit. Quapropter XIII. cal. Sextil. , adeunte Leonem fole , exo-
ritur Canicula , Id etiam ex Columellz lib, IX. enitefcit clarius , ubi
capite XIV. de Apibus in hanc fententiam locutum invenio : A cani'
cula fere pojl dtem quinquagejimttm ArHurus oritur . Prodit autem Ar-
Rurus Columellae ex a. d. VII. id. Septembr. , ideoque die quinquagefimo
a Canicula . Qi.iod Item confirmat Diophanes qui Varroni aequalis vi-
xit, quique Caffium Dionyfium Uticcnlem in fex librorum compendium
redegit ; neque cnim ab anno Latino abhorrere videtur , dum nomen
Julium in menfe fervat . v t5 y.vvoi ^ inquit , iin-wxii yhiTcu S^ixipxvxavi
exss-i/f Ti h-Kiis fiityif . Quamobrem a folftitio Caniculje exortus remove-
tur diebus XXIV. Falfi igitur numeri in Varrone : inde ( a folftitio )
^d Caniculte figniim ciies XXIX. Depravatus Columellas lib. IX. tunc
peraBo foljlitio ufque ad ortttm Canicuhe , qui fere dies trigtnta funt , pa^
riter frumenta &" fa-vi demetuntur . Ab interpretibus irrepfit malum, qui
opinantes Caniculas fignum , cum VII. cal. appareat , eodem etiam die
oriri , tot dies a folftitio nuraerarunt , quot B.hodii movetur aftrum ,
ut auclor eft Geminus . Verumtamen inter tot fcriptorum fordes Pli-
nius exigua macula inficitur , qui Caniculam retinet diebus XXIII. a
folftitio prodire . Hunc tamen continuo depurar Germanici interpres an-
tiquum
3rfo EPISTOLA
tiquum numerum XXIV. fe a Plinio accepiflfe oflendens.
Poft CaniculjE exortum autumni initium determinandum efl; ex Fidi-
cuIk occalu . Die Leonis XXIII. occidic Lyra ; ideo III. id. Auguft.
Audax nimium tibi fortafTe videbor , ifta cura legeris , fecus veteribus
docentibus . Nam Varro prodit autumnales dies inchoari cx a. d. VII.
id. Sext. Columella autem prid. id. Auguft. Fidim occidere manc , &
autumnum incipere decernit. Florentinus denique ex Varrone refert : ■?«-
p®" irKnpic^iu es tIuj 'jrpa ivai dS^ay ecuytlTCiiy ' tTt S^i (/.iTovopoy dfyja^^iu
aTTO Tils irpi e? itSdv duyti^iiiy , lixiv oyT& iy KioyTi . Quid mihl auSlori-
tas, qus , cum in unum convenire debeat ( omnes enim Csiaris infti-
tutionem fcquuntur ) tam diflimili tempore autumnum definit ? Quod
enim initium probem ? Si Varronis , excidit illud quod fupra ex eodem
protuli , quatuor fignorum diem tertium & vicefimum quatuor tempo-
rum efle primum , cum autumnus in Leone exiftat . Prseterea falfa com-
mentatur Florentinus,qui a Varrone iifdem diflbciatur. Si vero Columella:
adhseream , vitiatus Varro , falfa ipfius fententia . Quid igitur agam ?
Repudiabone antiquas memorias , & conteram ? Nequaquam . Sed vitia
cximam ; illud enim prid. in Columella obrepfit a Plinio , cum Colu-
mellam ex Plinio emendare inftituifl!ent . Subinde , ut opinor , vitiato
quoque Plinio , atque de priti. literis extremis vetuftate elifis , fa£to
VI. , cum Plinium a Varrone die diflentire vidcrent , in Varrone au-
tumnum anticiparunt , fcribcntes VII. Hoc modo tres optimi fcriptores
corrupti funt . Florentinus autem ex depravatis Varrone & Plinio ma-
culis infe6lus eft. Non vana coniicimus; quippe Pieudoptolcmarus Leo-
nicenus fincerum locum a Columella deprompfit , videlicet : ///. ( idus
Aug. ) Fiilicula occidit rriatutitio: auttimnus inchoat . Id pariter fervatur
in Plinio , ubi de Caefaris fcripto ait : ///. id. ( Aug. ) Fidicula occafu
ftio autummru inchoat , itt is adnotat . His conftitutis , aftivi temporis
dies XCIV. conveniunt, ut colligit Varro.
Ab his difficultatibus ac vitiis emerfi pergnmus porro. XIII. cal. Se-
ptermbr. fol r,t Virginem tranfitum facit , & XIII. cal. Oiiobr. in Libram.
Qiiare autumnale aequinoctium cum in o6lava Librae parte conficiatur ,
VI. cal. 06lobr, fervandum eft , diebus LXVIII. a Canicula non uno
minus, ut apud Varroncm notatur. Hinc nova: in Columella ambr.ges;
a^quinoftiui» enim autumni , ut folftitium , per tres dies diftrahitur
VIII. , VII. , & VI. cal. 0£t. , exempta Auguftani aequi^oftii fede ,
qua: fuerat V. cal. eafdcm . Nam , cum animadverterent , hac fervata ,
in VIII. cal. perveniri non poflTe , nifi pcr quatuor a:quino£lia , ulti-
nmm fubduxerunt, infcquentibus perturbatis. Idco V. cal. O6tobr. Hce-
' dos
Q_UADRAGES1MASECUNDA. ^61
dos emergere inducunt , & IV. cal. Virginem definere oriri . Hoc au-
tem cuni a Caliippo , cui Virgo ceflat oriri die Librs V. , exfcripferit
Columella, tranleunte Callippo in Libram fole IX. cal. 06lobr. V. cal.
Ocl. ut tibi jam notum feci , adnotabatur . Hcu mifera au£1:orum con-
ditio ! Felices profefto & vere beatos quorum libros extinxit vetuftas ;
•in affiduo enirn hominum defiderio vivunt , neque unquam ob aliena
vitia rcprenduntur. Quantas accepit Columelia labes,quod diu durave-
rit P Q_uis inconftantis ( ut leni verbo dicam ) nobiliflimo viro non
verterit , quod tria squinoftia autumni , & tria folftitia pofuerit , ad-
verfus id quod profitebatur ? Cum vero autumni £equino£lium a Vergi-
liarum occafu modo diebus XL. , modo XXXI. fejungat , & quartuni
aquinoflium in a. d. IX. cal. Oflobr. diftrahat , quis id Columellae le-
vitati non verterit? Abfconduntur ( ita fcriptum eft lib. II., Vergilis )
altero & trigejimo dte poft autumnale equmoBtum , quod fere conjicttur
iioiio cal. Otiobr, Et lib. IX. Ab tequinoSio deinde quod conficitur cir-
ca VIII. cal. OBobr. ad Vergiliarum occafv.m diebus XL. . Quae fi de
primo occafu accipiuntur, cum folis exortu Vergilix incipiant occidere
XIIL & XII. cal. Novcmbr. , dies XXIV. vel XXV. ab aqumoaio
colliguntur; fi de fecundo qui habetur IV. cal. Novembr. XXXII. : fi
de tertio qui perfecius autumnum finit , V. id. Novemb. XLVI. Qus
vitia cui potius attribuenda funt, quam tempori.'' Necefle enim ut va-
rias viciflitudines fubeat , & in varia hominum ingenia incurrat , qui
multum vixerit . Demofit iqitur sevum de XL. tres dies , ex eodem
imperiti altero & trigefimo deformarunt , & de VI. caL, nono ; tum de
alterutro ignava turba o£l:avis gaudens VIII. cal. finxit . VI. ergo cal.
0£i. Caefaris, Varronis , Columells aecuinofliale tempus in octava Li-
bra: parte peragitur , a quo in folftitium dies XCII. numerantur . V.
vero cal. eafdem Plinii & Ovidii fuiflfe sequinoSlium ab Auguflo confti-
tutum in aliud tempus dilatum declarabo .
Ut tabulam atque epiftolam abfolvam , duo figna determiiiare opor-
tet, hibernumque principium ftatuere. XIII. cal. Nouembr, fol in Scor^
pionem tranfitum facit . Diebus igitur XXXI. in Virgine fol morabitur?
Vitiatus igitur numerus, & notandus XIV. , ut Pfeudoptolemaeus inve-
nit, ac Jenfonius.' & qus lequuntur , pofcunt . Dies Scorpionis tertius
& vicefimus hiemis eft primus IV. id. Novembr. Confentlt Varro. Dif-
fimilem Columellam faciunt , qui pridie hiemem inchoant . Verumtamen
PfeudoptoIemsEus Leonicenus veram fedem accepifl^e demonftrat . Varro-
nis porro interpreti Florentino fortunato evenit , ut autumni finem , hie-
mifque initium re6te tueretur. Poft dies igitur XCI. , ut docet Vano, de-
Z z finit
3($2 EPISTOLA
finit autumnus, & hiems inchoatur, diebus XLV. ab autumni aquino-
£lio remota. Quod intervallum Varroni rellitues ad dies XXXII. nunc
contra6tum . XIV. cal. Decembr. fol in Sagitiarium traitfitum facit , in
quo annuum curriculum abfolvit.
De intervallis non multa anneClenda reftant . A Vergiliarum occafu
ad Favonium dies XXCIX. fpe£tant . Nec aliter Varro . Ab eodem fi-
dere in brumam XLIV. Perperam itaque in Varrone : ab boc ad byumam
dies LVII. Cardines fimiliter quibus fpatiis feparentur, ex duodecim fi-
gnis cfl oftendcndum . Idco, cum Capricorno , Aquario, Pifcibus dies
tricenos attribuat fol , bruma ab ajquinoftio I. diebus XC. dilcrimina-
tur , & ab altero squinoctio XXCIX. ; quod Libram & Sagittarium
diebus LX. fol abfolvit , Nepam autem XXIX. Quapropter in Varro-
ne , ubi ferere oporterc fcribit ab autumnali xquinoctio in brumam per
dies XCI. , extremae & primx notje deperditae videntur. Utrunque au-
tem squinoSlium a folftitio diflimili modo dirtat j primum diebus
XCIV. , quot tria figna Arietem , Taurum , Geminos fol tranfcurrit :
alterum XCII. ,• nam Virgo poft dies XXX. a fole relinquitur , qui
per LXII. Cancrum & Leonem accendit.
Primo anno perafto , fequitur fecundus horis VI. produ£lus ex cal.
Jan. hora diei I. • & deinceps tertius eodem dic hora autem diei VII. j
tum quartus hora no£tis I. . Quintus igitur ad infcquentcm diem tran-
fit, & bruma conficitur VIII. cal. Jun. Scd , fubinde, interpofito inter
Terminalia & Reaifuaium die, omnia in fuam rationem revocantur.
De tabula Caelaris Di£latoris qux jam evanuerat, & de primo anno
folari qui Italix illuxit , hxc habebam . Sequuntur alia atque alia par-
tim obfcura , partim ferme ignota , de quibus fmgillatim eft a nobis
fcribendum. Vale.
D. Patavio XIII. cal. April. ClD IDCC XXXV.
E P I S T O L A XLIII.
De anno j^ojptiaco , a quo j. difar fuum exfcripft .
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
T
Uas literas quas pridie Quinquatrus fcripfifti , triduo poft accepi
XIII. cal. April. oblignata jam Epiftola, quae fecum annum Ju-
lium
Q^U A D R A G E S I M A T E RT I A. 563
lium ferebat . His video quae de veteri anno Romano five civili , five
folari , qu2 de intercalatione , qua: de anni partibus ex antiquis monu-
nientis erueram, & tibi mileram , a te maxime probari . Quod etfi
benevolentis tus erga me attribuendum interpretarer , me tamen conti-
nere , quin gaudio afEcerer ( laus enim quse a laudato viro proficifci-
tur , cujus animum non pertentat ? ) non poteram , non quod fcripfiffe
quid te dignum viderem , verura quod tux voluntati abunde fatisfecif-
fem . Sperabam enim fore , fi ea quorum tam miilta fufpicionibus a£la
efient , tibi non injucunda fuiflent , ut , qus de Julio anno habebam
certiora, & veterum lcriptis magis confirmata , potiori jure tua huma-
nitate fufciperes. Qi\z quamvis a te nondum certior fatlus eram , tibi
reddita fuifle , reliqua tamen ad Julium Caefarem ex ccelefli difciplina
quam Graece commentatus fuerat , attmentia continuo adiicere infliitue-
bam , ut , perluftrata anni tabula , hsc nulla interpellatus mora fuis lo-
cis aptares . Verum quando ad tuum arbitrium & nutum me accom-
modare foleo , atque extrema tus epiftolae parte maximopere flagitas ,
ut de ^gyptio anno veteri quid ad te mittam: quod mandas, prspo-
nam , & pro virili curabo .
Quare nunc
Accipe Niliaae Pelujia munera Leiitis.
De ^gyptiis enim quid tuis fegetibus dignum niittam .' Qiis com-
mentari pofllim •-' Qlios au6lores fequar P Qua rcgula infifiam P Qiiibus
adminiculis ducar, qua fimilitudine , qua ratione , quo exemplo? Pauca
de hac materia attigit Plinius , neque ad tempora annique momenta
valde pertinentia . Ptolemxus vero, qui acriori indagine quam veteres ,
ccelefl^ium rerum contemplationi operam dedit , cum inferiore aetate quani
Plinius , floruerit , aptior ad antiqua placita refellenda , quam ad ea co-
gnofcenda & confirmanda videtur . Quid de libris dicam qui Ptolemsum
mentiuntur ? Hofne fpe£tem , ut non vera , non veri fimilia , non JE-
gyptia , fed inania , fabulofa , falfa me tibi fcrlpfifle ftatim exclames ?
ProfeSto animi pendeo, & dum omnia mente oculifque perluftro, nihil
video quo melius utar, quam Cifare . Aifne Casfare ? Certe . Quid La-
tinus cum iEgyptiis P Magna intercedit fimilitudo , ne dicam fermc o-
mnia ab jEgyptio fonte haufl:a mihi videri . A quo , amabo te , an-
num folarem didicit Csefar, nifi ab ^gyptiis •'' Unde in Latium inve-
xit , nifi ab ^gypto ? Caefaris itaque annus cum ^gyptius appareat ,
quis mihi vitio dederit , fi exprefl[am formam fpeftabo , quandoquidem
archetypum nufquam licet invenire ? Quo tamen facilius quem hinc ad-
umbravero , pro ^gyptio tibi venditem , tcftes duos fide & antiquita-
Z z 2 te
3<54 E P I S T 0 L A
te infignes non ab ^gypto , fcd a Gr^ci;! addLicnm , quos tibi ftipii'
lanti iponforcs obfidelque relinquam , ne dolo malo tecum egifTe videar.
Age itaque , antequam omnia in unum corpus redigantur , fingula , qua-
fo, delineamenta recognofce, & a quo principio ducantur , & in quem
finem , ante pro tua prudentia cipe ,• difiicilc enim erit , abfolutis o-
mnibus, togatum fignum haberi , jEgyptia indutam vcfte , impofitaque
tiara . Capiris primum fedes definienda concinne , quod cjEtera membra
moderatur . Caput autem cuinam aptabimus , quod mobile & vagum
per omnes articulos errabat ? NuIIum cnim anni principium ccrtum ,
qui fingulis luflris ftationem relinquebat , pofthabito die qui cx qua-
drantibus conllat ,• ideo quintus annus ab cxtremo quarti folaris anni
dic capiebat exordium . Traditur tamen quoddam initium non anni ci-
vilis vel folaris, fed anni quem magnum & canicularem vocant. Huic
definita erat fcdes Canicula: exortus , au quam annus civilis rccurrebat ,
poftquam CID CCCCLX. vicies figniferum orbem fol perluflraffet . A
Tab. Canicula itaque mane prodeunte , nifi abnuis, principiuni fumamus . O-
XXXIV. ritur autem ^gyptiis Canicula, ut teftattvr Ceniorinus, a. d. XIII. cal.
Sextil. quo Csiari prodit, pofl Solflitium , puEo,diebus XXIV. ,utLa-
lini oblervant . Hoc tamen tanquam vcrum , & certum modo non af-
firmo , fed , ut Gcometra: folcnt , ut mihi des , poftulo : mox confirma-
bo. Solftitium itaque cum Ca^fiire a. d. VI. cal. QLiint. in Cancri pri-
ma parte conflituatur . Qiio fignato , adeamus Plinium de Alrica terra
fcribentem in Bereniccs & Ptolemaidis urbe bis anno abfumi umbram
XLV. dicbus ante folftitium , totidcmque polt , & per eos dies XC. in
meridiem umbram jaci . IV. igitur id. Majas diebus XLV. ante Iblfti-
tium VI. cal. Qiiint. umbra evaneicit : deinde pcr dies XC. in a. d.
IV. id. Sextil. quo iterum abfumitur , in mcridiem vergit. Addit Pli-
nius id fieri in Mcroe infula , primum fole XVIII. Tauri partem trani'-
eunte , fecundum XIV. Leonis. Ideoque IV. id. Maii dics eft quo ibl
XVIII. Tauri partem attingit , & IV. id. Sextil. quo Leonis XIV. Por-
ro cum in partem Tauri XVIII. fol die XIX. pertranieat , & in XIV,
Leonis die XV. , introituni facit in Taurum VIII. cal. Maii , & in
Lconem VI. cal. Sextil. Propterea , pcrluftrato Tauro diebus XXXII. ,
tranfibit fol in Geminos VII. cal. Jun. & in Cancrum poft dics XXXI.
VI. cal. Quint. iolftitiali die , a quo ad Leonis principium dies XXXI.
pertinent , quot in Cancro ibl moratur . A folftitio Nili incrementum
incipi Herodotus & alii nos docent . Id cvcnire Profper Alpinus obler-
vavit ( ut in co volumine quod de rcbus ^gyptiis privatim condi-
dit j memoria: rcliquit ) circa XV. cal. Quint. nulla habita Gregoriana
anni
r^o. i<r4
TABULA XXXIV.
Annus Solaris iEgyptiacus.
• Sol Cancrum adit. Solflitium VI. cal. Quinr.
."anicula mane oritur XIII. cal. Sext.
Aquila occidit . Prodromi incipiunt X. cal. Sextil.
■Sol Leonem adit VI. cal. SextiJ.
»Etefiae incipiunt V. cal. Sextil.
-Umbra abfumitur IV. id. Sextil.
-Autumni initium. Fidis mane occidit III. id. Sextll.
-Delphinus vefperi occidit idib. Sextil.
1 ^-— Sol Virginem adit VI. cal. Septembr.
., ^~^Vindemiator exoritur nonis Septembr.
' "••Spica Virginis oricur . Etefise ceflant XVI. cal. 06lobr.
\ "\,::.::.'n-Sol Libram adit. Autumni .^quino£lium VI. cal. O£lob.
^X. •■'^^5^Sol Nepam adit VII. cal. Novem.br.
/ <l>KczJ?~^^s''8^^^^ occidunt. Hiemis initium IV. id. Novembr.
/ X Sol Sagittarlum adit VIII. cal. Decembr.
cl- cDO<ix:ik'<Gx'''"-o^ Capricornum adit. Bruma IX. cal. Januar.
^ •■•(l-><vj^°^ Aquarium adit X. cal. Febr.
\ «;>f^;.S— Favonius incipit . Veris initium VII. id. Febr.
\f\" Sol Pifces adit VIII. cal. Marr.
/ "yh^Sol Arietem adit. jEquino£lium vernum IX. cal. ApriL
^ ••■*'" ^'11 . .
^'"■■'"'" dl^r^^o'^ incipit occidere nonis April.
.dxov. ^^Sucuk occidunt XVII. cal. Maii .
/ \ ^^Sol Taurum adlt VIII. cal. Maii.
/ ''''■•■./d[(x^^^'^^^ occidit VIII. id. Mali .
ttxav. a &<i><^>-VergiIi£ mane oriuntur . jEflatis initium VII. id. Maii .
,.•■'■' >:T—Umbra abfumitur IV. id. INIaii .
Sol Geminos adit VII. cal. Jun.
Orionis gladius exoritur XIV. cal. Quint.
■•.'^■' •"'-■■••■ Solftitium VI. cal. Q.uint.
""""••■ Autumni initium III. id, Scxiil,
Q_U A D R A G E S I M A T E RT I A. 5<5j
anni emendatione . Idcirco ^gyptiis nunc citiiis peiagitur folftitium ,
quod nimis quam par erat , intercalationi indulfere .
Quatuor fignorum principiis conftitutis, reliqua in fua quEeque fpatia
eodem ordine procedunt. Quare dies Virginis primus VI. cal. Septembr.
Libn-E VI. cal. 0£lobr. Scorpionis VII. cal. Nov. Sagittarii VIII. cal.
Decembr. Capricorni IX. cal. Januar. Aquarii X. cal. Febr. Pifcium
VIII. cal. Mart. & demum Arietis IX. cal. Apr. Ex quo fit , ut in
prima lignorum parte conficiantur cardines : aequinoftium vernum IX.
cal. Apr. Autumnale VI. cal. Oft. Bruma IX. cal. Januar. Solftitium ,
ut pofui , VI. cal. Quint. quos recepit Cafar .
Opportunum jam eft teftes producere, Eudoxum nimirum atque Ei;-
£temonem , ut fum pollicicus ,* XVIII. cal. Auguft. ait Piinius in lE.-
gypto Aquilam mane occidere , Etefiarumque prodromos incipere . No-
tam XVIII. in Attica difciplina rejecimus , & X. fubftituimus^ quippe
poftridie Euflemoni idem aftrum dekendit, & XIII. cal. eafdem Csfi-
ri Canicula exoritur . Die autem Cancri XXVIII. Eu6lemoni Aquila
occidit . A quo acceperit , fi quasris , intervallum dierum XXVIII. ab
j^Egyptio Cancri principio VI. cal. Quint. in a. d. X. cal. Sextil. per-
tinens indicabit . X. fimiliter cal. Sextil. prodromi in ^gypto flare in-
cipiunt per dies V. , ut numerat Eudoxus • ideoque fpirant Etefix V.
cal. ejufdem . Quorum tempus Eudoxus in dies L. producit . Ceflant
itaque XVI. cal. Oclobr. Plinius me falJi non finit fcribendo ; XVI.
cal. OiSlobr. Spicam quam tenet Virgo , exoriri matutino in jEgypto ,
Etefiafique definere .
Die Leonis XVIII. Delphinus Eudoxo mane occidit . Hoc fpatium
ex a. d. VI. cal. Sextil. quo Leonem in jEgypto fol ingreditur , id.
Sextil. finitur. Dilcrepat Plinius non fuo, fed temporis interpretumque
vitio : prich ui. Augujl. •vefpe^re Mgypto & defari Delphinits occidens
fignificat . Sed Columella re6le idus retinet , quod in Plinio etiam efle
oportere oftendi , iterumque ( quamvis aperte conftat ) oftendam . Ve-
rum quid fiet illo 'vefpere quod mane vel matitttno procu! dubio fue-
rar j nam mane occidit hoc tempore Delphinus Chaldseis , mane Eu-
doxo , qui ab jEgyptiis haufit , mane CoIumeJljE , qui a Csefare exfcri-
pfit ?
Adeunte Virginera fole in jEgypto VI. cal. Septembr. dies Virginis
X. quibus Eu£temoni Vindemiator apparet , nonis Septembr. ceflant .
En tibi Plmius : Vindemiator JEgypto tionis ( Sept. ) exoritur .
Tranfeamus ad vernum fignum Arietis , in quem fol introitum fa-
cit IX. cal. April. & die Arietis XIII. nonas Aprii. attingit. Hoc fpa-
tio
jdd EPISTOLA
tio Orion incipit Eudoxo vefperi occidere : eodem ^gyptiis , referen-
tc Plinio , mms ( April. ) Mg^/pto Orton , & glndtus ejus incipiunt
abfcondi .
Hoc etiam menfe , auiSlore Plinio , XIV. cal. Maji ^gypto Suculte
occiilunt vefperi . 'Hnmzvum. XIV., cum proximus XVI. notetur , ut At-
tica ratio exigit , improbavimus , reftituca nota XVII. , quam folam
Plinii locus admitcit . Concurrunc dies Arietis XXIII. , quibus Eu6le-
moni Suculas abfconduntur.
Die Pharmuthi XXV, oriri, nimirum cum fole , Vergilias memorat
Theon , quod in XII. cal. Majas convenit , die Arietis XXVIII, Id
notant Chaldaei poftridie.
IV. non. Quint. JEgypto Procyon m.rtutino oritur tpfluofus . Procynis
progrcflio fecus oblervatur ab ^gvptiis , atque a ChaldaEis , & Lati-
nis : illis movetur die Cancri IX. : his XXVII. Verum quod ex eo-
dem Plinio infra exfcripfi , animadvertas velim : efl autem maximopere
pertinens , ftcut paulo mox docebimus . Vetus Germanici interpres non :
efl av.tem : fed : ad teflus a Plinio accepit . Quod ipfe Plinius mox
confirmat , ut pollicitus erat , dicens m.ignam aflus caufam hoc aftrura
obtinere .
XVII. cal. Jul. gladius Orionis exoritur , quod JEgypto pofl quatriduttm ,
videlicet XIV, cal. Qiio enim die incipic Eudoxo prodire Orion ? Quo
Euctemoni , die Geminorum XXIV. Tranfeunte in jEgypto in Gemi-
nos fo!c VII. cal. Jun. ucerque auclor jEgyptiacum tempus defignat.
Jam incelligimus Julium annum ab ^gyptio expreflum , 6c Graeco-
rum aflronomiam ab ^Egypco ferme totam efle . Nunc de reliquis
qus ad tabulam exornandam fpeclant , difleramus . Et quando de Ca-
niculae exortu XIII. cal. Auguft. conftat , libet alia ex aliis auftoribus
jnterferere . Die Epiphi menfis XXV. 'quod tempus cum XIV. cal,
Sextil. convenit , Canem Hephajftion Thebanus oriri tradit . Cum dies
a meridie incipianc jEgyptii , mane ejus diei de quo fcribebam , inci-
dit in a. d. XIII. cal. Sext. matutino tunc exoriente Cane . jEgyptio
quoque morc accipiendus eft apud Geminum Dofitheus , cui die Can-
cri XXIII. Canis in .Sgypto ix.(p«!'t!i -^iiireu . Pucaci enim dies XXIII.
ab Attico Cancri principio V. cal, Quint, fed a meridie finiuntur me-
ridie XIII. cal. Sext. mane canicula prodeunte . Audiamus etiam Por-
phyrium ex Nympharum antro infufurrantem : Aiyv^rriots ii dpx» tS
iTi®- iy^ vS^payJ®- j de Fiououois , «Aa y.apKir& ' Ylpif yoip tj» xoipxira »'
Srfcij , Sf Kjyos uTipa 01 tAtjyis tpnai . Quibus dc Aquark) lalfa refert ,•
nunquara enim ab Aquario Romanum annum incepilll; audivi . Cjete.
rum
Q_UADRAGESIMJTERTIA. - 5^7
rum in Cancro oritur Canis, a quo jEgyptius annus magnus inchoatur.
Et quoniam ex a. d. IV. id. Maji in IV. id. Sexiil. umbra in me-
rldiem per dies XC. fleftitur , & IV. id. Sext. umbra rurius evane-
fcit , poftridie autumni initium , redeunte in Septemtrionem umbra ,
quale Csfari refticuimus , haberem . Neque hoc fine au6tore audeo ,
canente de Nilo Lucano:
cont)\ique incenfa Leonis
Ora tument , Cancroque fuam torrente Syenem
Imploratus adefl , nec campos liberat undis ,
Doiiec in autumnum declmet Phoebus , & umbras
Ofiendat Meroe .
At hybernum tempus unde inchoabo ? Si Eudoxum fequor , occul-
tantur Verglhs , a Scorpionis initio vEgyptiaco du£lo fpario idib. No-
vembr. , fi Euttemonem , V. id. ejufdem . Sin vero Cxfarem fpe£to ,
vei Callippum, quem jEgyptias difciplins minime expertem non nega-
veris , IV. id. Novemb. die Scorpionis XVI. Hoc in tabula fum fe-
quutus .
Die item Aquarii XVI. Democrito Favonius flare incipit , & tem-
pus exiftit VII. id. Febr. Qua; fi vera judicaveris , intelliges , cur Cas-
fari dies tertius & vicefimus quatuor temporum fit primus , qui jEgy-
ptiis decimus fextus • anticipant enim C>elaris ligna per dies feptem ,
ut in oSlavis partibus cardines concludantur . His tamen opponuntur
qux de Ifide , & Ofiride narrat Plutarchus . Vernum principium ait
effe menfis Phamenuthi calendas , quas celebres agunt Aegyptii , & in-
sreflLUTi Ofiridis in Lunam vocant . Id tempus anno non vaso in V.
cal. Mart. producitur , quo Fudoxo Arclurus velperi prodit , & Hi-
rundo apparet . Ifl:a fane homini Boeotis ieclx non valde aliena vi-
dentur . Sed Aegyptiam hiemem in dies CVIl. portendi efl: cur dubi-
tem . Quamobrem , ■ his non gravate dimiflis , alia videamus.
Si die Tauri XV. fic asftas , cum Csefaris principio eadem compo-
nitur . Mihi hoc potius probari conducibile erat , quam Euclemonis
vel Eudoxi intervallum / quoniam aeftacem elTe habendam , antcquam
ad, fummum orbem feratur fol , tu quoque fateberis.
Nonis Januariis Acgypto Sagittam veiperi occidere meminit Plinius,
cui non plane afientiri poflfum , & Aquilam malo , quas Atticis die
Capricorni VII. delabitur , Chald^is autem ipfis nonis Jan. Profe6to
Sagitta , ut Hyginus docet , occidit Virginis ortu ; ideo Chaldxis fe
immergit V. cal. Septembr. Neque multi laboris fuit illis qui tot por-
tenta in Plinium induxerunt , Aquilam in Sagittam invertere.
VIL
5^8 EP1ST01\A
VII. cal. Maji ^gypto Hxdi exoritmtttr , de qulbus filcnt Graecl.
VIII. id. Majas ^gypto Canis vefperi occitltattir ferius quam in aliis
reoionibus fieri traditur .
Haec cum fcriberem , & circumfpicerem , nc quid prstermittcrem ,
quod hasc anni ratio poftulare videbatur , eccc occurrit mihi Didymus ,
cujus libros de re ruftica Caflianus Baflus non exfcripfit , fed laceravit .
Hunc itaque Didymum Aegyptia; difcipllnas acldi61um oplnatus fum ,
tum qula in Phoenicla degeret , qux ad Aegyptlacam plagam quodam
modo accedit ,• tum quia quae lcripfit , Aegyptlaca apparent . Quje ta-
men fi mavis a Ca;fare , non repugno ; fiquidem & Cxfar ab Acgy-
ptlis deprompfit . Prjeceptum itaque eft a Dydimo ferendas Siliquas
oiiro Tiii vpo .3' v.a\di'S'a)i/ TaysaQAn «p^e/ tHs rrpo J" xtiXdyS^tuy ^JLpneiQtti .
A Bruma igitur a. d. IX, cal. Januar. ferenda Slliqua dicbus XXXYI.
Clarius tamen his brumale tempus definltur : wocuaaSjcu Si xf^ipoTipoi' tuv
ffiropuv Tols Tpoirais Toli ^H(/,i°f,vais " eu fiai Tiis irpo 5' y.xxdvSuv Vavaa'
^uv . At vernum aequIno£tium defignat , cum docet Mefpilum ^jt&^H'
S;cu dnro tHs too -5' KaxdvScov A'-TO'.\iii>v . Cur Itaque fecus in his : i/.i-
p^£< Si ia^iviis icn!fi!Q.ias ( cmeipovc^i ) TOVTi^i Til wpo oKTca -ActKdvSaiv AVgt-
'kUdv . Non repetam a quibus vltium emanaverlt , quod recenter tibi fi-
gnificavi . In altero fimlliter a:quino£lIo idem aufi lunt : ms fj.iv kq/..
Sds dp^iSicu tmdpHV nrpoa-iiMv diro i<Tiiu.i°/.as ipSivoTrcoQ/.viJs , iJTis Tpo oy.Ttu
y.axdvSav OV.rfy.og/tair . Trltici fationem inclpi lcribit «Vo irkadScov Sv-
ffias , HTis iri Tn 'jrpo TicKsdpav vovaiv 'Noifji,0Q/.ov . Sl vovav pro (iSdiv pofi-
tum emendaveris , Verglliae, ut in Cafarls tabula ,'atque adeo in Ae-
gyptia , IV. id. Novembr. occultentur . Afltrlt demum Coronam occi-
derc «V 'Jvls xam ^oivixitv loirois t» Tpo iwrd y.uhdvScav AeKiijt0Q/edV , quse
Latlnls non longe a Vcrgiliarum occafu delabltur , a quo celeberrimus
vates Tritici fementim eflfe incipiendam declarat a Democrlto edo6tus,
qui talia , ut Didymus teftatur , de fatlone ante prxceperat :
yinte tibi Eote Atlantides abfcondantur ,
Giiofjiaqtte ardenti decedat flella Coronte ,
Debita quam fttlcis committas femina .
De Acgyptlo anno veteri folari habes fententlx mes teftlmonium .
Multa prxtermifi j quod de iis prorfus mihi non conftlterlt . Qiiamvis
enim in hoc genere nonnulla conjefluris agantur , ea tamen , fi refla
intclllgentla moderentur , allquod ad veritatem determlnandam momen-
tum habcrc judlcamus. Fallaciflima autem fufplclonum irrltamenta, qui-
bus imbccilles anlmi vcllicantur , & huc atque illuc novarum rerum
fpecie impelluntur , neque ufquam confiftere finunt , cur apponerem •''
Qiiae
Q_U AD R AC E S 1 M AT E RT l A. 3^9
Qu2 In me nullam vlm habere expertus funi , iii te tam acri judicio
virum valitura exiftimarem ? An quilquam apta ad perfuadendum fe
invenifle arbitrabitur , quibus ipfe non aflentiatur penitufque acquiefcat?
Cave tamen exiftimes , quas ad te fcripfi , & fum fcripturus , perin*
de a me haberi , atque a te haberi ( quod tua eft humanitas ) folent.
Multa quidcm ad pondus , ut ajunt , & menfuram conveniunt : multa
levia & inania non fubfidunt , led innatant, & effluunt.- multa ad ve-
ritatem connituntur , quam tamen ut aflequantur , magis opto , quam
aflecutura pollicear : immifcentur demum nonnulla qux epiftolarum gei
nus , & mutua inter nos familiaritas , ac benevolentia expofcunt .
Epiftolam dum complicabam, fubit animum oftendere qua ratione Ac-
gyptius & Chaldaicus annus inter fe conveniant , mutuoque innexu fe
ampleclantur . Prid. non. Sextil. anno Romano prodire matutino Ca-
nem oftendimus , quod Aegyptii die Cancri XXV. obfervant . Quare
V. id. Quint, ex Chaldaico . principio Aegyptiis fol in Cancrum fer-
tur , iblftitiumque peragit , quod Chaldxi die hinc VIII. conftituunt .
Age , deducantur per annum folarem figna , ut infra adnotatum vides.-
Sol Cancrum adit V. id. Quint. Solftitium.
Sol Leoneni adit . Fidis mane occidit . Autumni initium III. id.
Sext.
Sol Virginem adit III. id. Septembr,
Sol Libram adit . Aequino£lium autumni V. id. OSlobr.
Sol Nepam adit . Vergilis mane occidunt . Hiemis initium IV»
id. Novemb.
Sol Sagittarium adit V. id. Decembr.
Sol Capricornum adit . Brurna V. id. Januar.
Sol Aquarium adit. Favonius incipit & Ver VII, id. Febr.
Sol Pilces adit VII. id. Mart.
Sol Arietem adit . Aequinoftium vernum VI. id. April.
Sol Taurum adit . Vergilia mane oriuntur. iEftatis initium VII.
id. Maji.
Sol Geminos adit IV. id. Jun.
Tempora itaque quse fequiori aetate in Aegypto die fignorum XVI.
a£la vidimus , tunc die fignorum primo agebantur . Eadem vero Chal-
Axi ( fi tales ftationes eo x\'o temporibus attribuerint ) die fignorum
VIII. egerunt ,• nam a IV. non. Qiiint. in annura noftrum fic dige-
runtur figna.
Sol Cancrum adit IV, non. Quint.
Solftitium V. id. Quint.
Aaa Sol
^D EPJSTOIA
Sol Leonem adit. Canis mane oritur prid. non. Sext.
Autumni initium III. id. Sextil.
Sol Virginem adit prid. non. Sept.
Sol Libram adit IV. non. Oftobr.
Aequinottium autumni V. id. 0£tobr.
Sol Scorpionem adit III. non. Novembr.
Hiemis initium IV. id. Novfmbr.
Sol Saoittarium adit IV. non. Decembr.
o
Sol Capricornum adit cal. Januar.
Bruma VI. id. Januar.
Sol Aquarium adit prid. cal. Febr,
Favonius VII. Id. Febr.
Sol Pifces adit VI. non. Mart,
Sol Arietem adit cal. April. |
Aequinoftium vernum VI. id. April,
Sol Taurum adit VI. non. Maji.
Aeftatis initium VII. id. Maji.
Sol Geminos adit III. non. Jun.
Et quoniam Iblari anno digeftis per utriufque gentrs principia fignis,
Tjuid fequatur , vidimus : ad Numae Romanumque annum tranfeamus .
Quo anni modo figna ita procedunt.
Chaldaica,
Sol Cancrum adit IV. non. Quint,
Sol Leonem adit prid. non. Sext.
Sol Virginem VIII. id. Septembr.
Sol Libram adit non. Oftobr.
Sol Scorpionem adit VIII. id. Nov,
Sol Sagittarium adit VIII. id. Dec.
Sol Capricornum adit VII. id. Jan.
Sol Aquarium adit VI. id. Februar.
Sol Pifces adit XVII. cal. Mart.
Sol Arietem adit XVII. cal. April.
Sol Taurum adit XV. cal. Maji .
Sol Geminos adit XV. cal. Jun.
Ann. 1 1.
Sol Cancrum adit XIII. cal. Quint.
Sol Leonem adit XIII. cal. Sextil,
^gyptia .
V. id. Quint.
III. id. Sextil.
Id. Septembr.
Prid. id. Oaobr,
Id. Novembr.
Id. Decembr.
XVII. cal. Februar.
X. cal. Intercal.
X. cal. Mart.
X. cal. April.
VIII. cal. Maji.
VIII. cal. Jun.
Ann. II,
VI. cal. Quint.
VI. cal. Sextil.
Quarc
Q^U AD RAG E S I MJT E RTI A. j/f
QLiare qui Chaldxi ab Aequinoftio verno annuni exordiuntur, Arie-'
lis principiurn ftatuunt XVII. cal. April. Aequinoctium autem X. cal,
eafdem , ut apud Aetium retinetur . A Leonis vero prima parte qui
annum aufpicantur , fi initium capiunt ex a. d. prid. non. Sextil. alte-
rum annum ducunt ex a. d. XIII. cal. Sextil. Ulud Chaldzi , Bceotii,
Corinthii , Spartani fecuti funt : hoc Aegyptii , ut oftenfum eft. . Jam
liquet ab eodem fonte Chaldaicam & Aegyptiam Aftronomiam incepil-
fe , & totam diffimilitudinem fieri ex anno quo incipiunt ,• Chaldsi e-
nlm ab impari inchoant , Aegyptii a pari : Propterea annus Chaldso-
rum LXVII. a Nabonaflaro erat DIV. ; DXII. & DXIX. Nabonaffari
a Chalda^is vocabantur LXXV. ac LXXXIII. , ut ex Ptolemseo cum de
Chaldaico anno agerem , tibi fignificavi . Quibus fmiiliter annis eadem
fignorum principia qua» Aegyptiis fuiffe modo deprendimus , Babylone
etiam conflituta inveniuntur . Poffquam vero folertiori cura cceleftia
contemplanda fufceperunt Chaldsi , ab Aegyptiis receffere animadverten-
res ex diffimili cceli converfione fibi die citius , quam jEgyptiis cardines
perfici , ftellalcjue reverti, Cur vero a Leone ad Arietem anni primor-
dium traduxerint Chaldsei , & quo tempore , & qui ( nifi fi patrium
morem fecutus eft Aetius, quem Chaldaica regula ejus cives moderaban-
tur) in tanta rerum obfcuritate & hiftoris tenebris quicquam perfpice-»
re nequeo. Sed de Chaldxis fatis.
Quid tibi de Julio anno videtur ? Non convenir cum Aegyptio car-
dimbus ? Non convenit temporibus ? Non convenit Caniculse exortu fi-
gnorumque intervallis .-' Et dubitabimus adhuc quin totus Aegyptius
fit , quando ex Aegyptiis membris totus conflatur ? Ad h^c intercala»
tio accedit poft Terminalia appofita , qua , dum inferiores V. dies men-
fi demuntur , annus ad CCCLX. contrahitur , ut Aegyptius , diefquc
poft Terminalia tanquam anni fupplementum habentur , quales & quoi
jn Aegypto , quos hac de caufa iirayo(iivai tiii.ipui vocabant ,. abfoluto an--
no fubne£lebantur .
De aftrorum progrefTu & fignificatione quse fcrlpferit Csfar, perpen*
^endum fubit . Id ad proximas calendas tibi refervo . Vale r
D, Patavio IX. caJ. April. CID IDCC XXXV.
A a s j E P r.
372
EPISTOLA XLIV.
Ve Stellarum ortu ft) occa/ii ipfarttmque Ji^nificatione ,
quji Juiius C.efar Grxce in puLiicum ufum cmifit.
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
EXipe6tabam a te heri litcras , quibus de anno .^gyptio quae ad
te recentiflima epiftola mifi , certior eflem . Vcrum hodie ctiam
nihil , graviter molefteque feroy eoque acerbior hxc cura me lolicitat,
quod tuam diligentiam in reicribendo novi . Summa: me inertiie da-
mnabis , qui tamdiu diftuliiTem , quod a te defiderabatur . Ne valeam
fi nebuloni ifti quicquam commififlem , niii a te jufllis . Exprefllt et-
iam non jaftantia & garrulitate mira, quibas moleftiorcm , & magis odio«
fum hominem non cognovi , led quod ad tempus tuas literas mihi red-
diderat . Quamobrem , fi reverfus cft , invefliga , & epiftolam extor-
que . Interea de Csfaris aftronomia commentariolum mittam , quo mul«
ta ad Julium & .^gyptium annum pertinentia complcflar . Incipiamus
a Bruma , a qua in Favonium Caelari nobilia figna fignificare icnbic
Plinius .
111. cal. Jaiu mattitiuo Caiiis occidit . Quadrat Columella , fed non
undlque ; 111. cal. J.rn. Canicula ■vefperi occidit . Illi manc , huic ve-
fperi . Qiud praeftat.^ Mane credo e.K vetcrum icriptis; Chalda;is enim
cal. Decembr. , Eudoxo prid. non. Canis matutino decedit ; cun£lis au-
tem vefperi extremo Aprili celatur.
Prid. non. Jan. C^^iari matutino exoritur Dclphinus . De eodem i«
dem Plinius hajc repetit lib. VIII. coitv.s a Delpbini exortu ad prid. non.
Jan. Verum ad pro a. d. erratum habebis .
Nonis Januar. Caefari & Columellae Fidis exoritur mane , itemque
Ovidio :
Injliterint imhres mijjis tibi nubibtts atris ,
NoniC figna dabitnt , exortente Lyra .
VIII. cal. Fcbr. flella regia appellata Tuber Leonis occidlt matuti-
no . Vidcbis an potior fit nota IX., quo die Ovidio i"e immcrgit. Et-
cnim mter ChakliEOS hunc motum notari VIII. cal. ofiendimus ; qui
fi cun» Caefare convenirent , Plinius , ut folct , commemoraflct . Coiu-
«1, I J 5 - ' A mella
Q_UADRAGES1MAQ_UAKTA. 373
tnella VI. cal. id referc , non fine vitio . VI. cal. Feb. Leotiis qute ejl
t;t peBore clara Jlella eccidit , ■Mnituiiquam fig;iificatiir hiems bipartita .
Quod fi tibi de nota IX. parum conftet , atque a Chald^is malis re-
cedere quam prsire, VII. cal. in utroque auftore fignabis.
Prid.' non. Febr. Fidicula Caefari occidic vefperi .
A Favonio in tequinotliura veritum dsfari fignificat XVII. cal. Mart.
tricinmn varie . Germanici interpres exfcripfit quatriduitra varium. Quod
efl; quatriduuni decretorium, de quo multa aftert Plinius. Veteres quo-
que editi libri numerum .XFJ/. improbant , qui Februario non convenic,
& XIV. retinenc . In Germanici etiam interprece IV. cal. extat , pri-
ma nora amiffa- in eodem tamen refte ftgnificant , nempe fidera , no-
tatur.
Ft VIII. cal. Hirundinis vift; . Credifne hsc intemerata , & vera ?
Quidni ? Nemo in dubium revocac . At mihi aliud ferc animus . Vide
igicur quid audeam : & VIII. Chelidoniie vocati ab Hirundinis vifu Ca-
fari fignificant . Quls dabic hsec tam longe petica •' Aifne cam longe
quje lib. II. in Plinio continentur .'' Favonium , inquit , quidara a. d. VII.
cal. Mart. Cbelidoniam vocartt ab Hirundmis vifu , noHmdli vero Orni'
thiam uno & LXX. dic pofl brumam ab adventn avium fiantem pe/
^ies IX. Diebus icaque a bruraa LX. , ut prodit Democritus ( ideo
uno & LXX. die fuit : uno de LXX. ) Ornichis Cjefari fpirant ex a»
d. VIII. cal. Mart. in a. d. IV. non. ejufdem per dies IX. . Ac Pli-
nio qui die a Caefare diftcrc , pofl:ridie incipiunc , quippe & bruma non
IX. cal. Jan. fed VIII. fervacur. AncequaiTi Ornichias dimittamus, ac-
<ipe iterum quod in illis mihi non probatur . Cur enini bis idem ab
■Hirundinis vifu: ab adventu aviura . Satis primis de nomine dcclara-
tum eft. Reliqua ex librariorum munere abundant.
Et pojlero die ArBuri exortt^ vefpertino . Apud Germanici incerpretem ;
it^ poftero die ArBuri exortits vefpertinus fcilicet Caefari fignificat . Co-
lumellas fit IX. cal. Marc. Iib. XI. • quod ab Eudoxo deprompfit • Lib.
autem 11. VI. vel V. cal. eafdem . Ubi malo VII. vel VI. , illud ab
Juiia aftroncmia , hoc ab Icalica , diebus LX. a bruma .
Item III. tion, Mart. C^efar Cancri exortu id fieri obfervavit . Sine
hscfitatione Cancri in Equi efle mucandum affirmarem ; fiquidem , in
Cancro fole morante , Cancer oritur , ut ex Callippo indicacum eft .
At Equus tam Columella; quam Ovidio nonis Martiis attollitur . Non
^amen me preterit , fi hic Columell^ locus cum prioribus excufis con-
jfcratur, qus ex Aldi licentia refultant, evanefcere atque extingui. Edi-
tum enira eft ab anciquis : . IV. non. Martii Equus mane oritur . flatus
Aq:ti->
574 E P T S T O L A
jiquilonii , Qnx igitur interpofuit Aldus : Favonius , inteyJunj: Atijler ^
hiemnt . Nouis M.ri-tiis , ex eorum induftria qui vero iJJudunt, pendcnt,
Quibus remotis , a CaJJippico initio XI. cal. Mart. ad IV. non. ejuf-'
dcm dicrum Pilcium XIV. quibus Eu£temoni Equus movetur, l"pe£lat
intcrvaJIum . Exoriente itaque lioc aJlro , ClieJidonias fpirare Caefar a--
nimadverterat. Hoc in PleudoptoJcma;o Grjece invenitur:^' ri <puij.ipci^
K.aujc/pt ^iKi^oviaui irniiai ('iri i>fjLipai i'ixu . Convenit tempus quod finff
vitio cft repertum in PJinio : difcrcpat numerus confulto ad tegendam
fraudem deformatus , qusrente au£lore falllim , quo vcrum ficilius oc»
cultaretur , Ornitliias autcm dies IX. flare lcriplic Plinius a Democri»
to edo£tus, & adiecit etiam SeptemtrionaJes vencos impari fere dierum
numero definere.
Major pitrs auflortim VincJemiatoris emerfn . III. non. Mart. Ovidio
quoque oritur Vindcmiator, quo die Euclemoni apparet, flantibus Or-
nithiis die Pifcium XII. Tribus in eundem diem convenientibus fcripto»
ribus , diflentire CoJumeJIam, & quare , inter CalJippica enucJeavi.
VIII. icl. Mivrt. j€ij»ilo;ui Pifcis exortii .. Germanici interpres exortus'
videlicet figmficat / oflendit .
Et pojlero dte Orionis . Hujus quoque progrefllo Caefari fignificat.
Idibus Martiis Caefari & CoIumeJJae Nepa occidit , quod ( eheu nl--
mis vcrax ) fibi feraJe Cxfar adnotavit,
XVL caL ApriJ. MiJvius apparet; nam Liberalibus Ovidius canit:
Stella Lycaomam vergit declivis ad ArBon
Milvius , hcec illa noBe videnda veuit .-
Id ad Csefarem referam , poftridie Milvii cxortum quem Plinlus me»-
morat , Italica ratlone fibi afllimente . Nunc cognofcc quam nugax fuc»
rit Pfcudoptolemxus Graece editus fcribendo : >ci" ri pcciityd^ Kcucrapi (x-
'r'ii'&- tfoifirou . Quae fiunt anno noflro XIII. cal. Apr. Ex dcpravato
Plinio haufit , a quo etlam Germanici interpres , etfi modo folum
III. cal. legatur, prima nota extrita, defumpfit.
XII. cal. Eqiium occidere matutino. Emendatius Germanici interpretis
exempJum opinor : XII. cal. Equus occidit miUutino . Haud fecus CoJu-
meJIa : XII. cal. April. Eqiius occidit mane , Septemtrionales venti . Qujb
ad Itallae difcIpJinam, Auguftlve tabulam pertinere arbltrarer, & prldlc
efle adnotata a C^lare. Certe Pfeudoptolemsus Leonicenus ex CoIumelJa
mutuatus cfl; : XIII. ( caJ. April. ) Equus occidit matutino . Aquilo vel
Septemtrio jlat . Accedunt ChaJdsI qul Ca:fari dle fspenumero prxeunt,.
His XIV. caj. Apr. Equus deJabitury quamvls mendofifllme apud Aetiunt
fcribatur «j'«ti'a« pro dmS^uvti^ ui diximus»
Calen-
H^U AD K A G ES I M A (l_U A RT Ji, 575
Calenda Apriles Casfari lionificant , qiubus , ut in metrum digeflit
Ovidius j
Dum loqnor , elatce mettiendus /tctmine canda
Scorpjus in virides priteipitatur aquas .
Eodem tempore Columellae Nepa occidit , Quod xium a Csefare exl-
ftimo , idipfum in Plinio deperditum defidero . Ipfe fane Jocus quid de-
poicere videtur z ab eo {^ iEquino6tio ) ad Vergiliarum exortum mattiti-
tium Ciifart fignificant . Calend. April. III. non. Apr. XJt a bruma in
Favonium Jiobilia fidera Csfari fignificant, ita ab a:quino8;io verno ad
Vergilias. Itaque:^/^ eo ad Vergiliarum exortum matutinum Cafari Jigni-
ficant . Cal. April. Scorpius occidit . III. non. Hoc fi rejicis , & cal. Apr.
eximito , quod in Germanici interprete fruftra invefi^ipaveris .
Nonis April. Vergiliie Ctefari & Chalda^is vefperi occultantur . Pofiri-
die CoIumelljE j quippe Cxfar cum Chaldsis confentit . Porro huc in
jionas ab ^gyptio principio dies Arietis XIII. quibus Eudoxo Vergi-
iis celantur, duces^
VI. id. ( Apr. ) Ciefari ftgnificatur imber Libne occafu . Id probat O-
vidius, fi Plinium, nota VI. verfa in VII. emendaveris- tertio enim a
nonis die , quo Caefar in Africa xidverfus Jubam vi6loria potitus fuerat ,
tale carmen fundit:
Plura loeuturi fubito fubducimur imbre'^
Fendula caelefies Libra movebat aquas.
Neque ab hac fententia Columclla , cui Libra occultatur IV. id. Apr.
te removeat; hoc enim a Callippo credo.
XV. caJ. Maii Ciefari Suculte occidunt 'vefperi , continuoque triduo 7?-
gnificat . Quod Columellx XIV. cal. qui pridic folem in Taurum tranfi-
re narrat . Significant itaque continuo quatriduo ( ita enim Germanici
interpres in Plinio invenerat ) Suculx; fiquidem pluviofijm & turbidum
ccelum poriendunt ufque ad Palilia , quibus ferenitas redditur , ut fcri-
bit Plinius , propter urbis natalem diem , Igitur ab occafu Suculae figni-
ficant XV. , XIV. , XIII. , XII. cal. Maii . Quamobrem & Suculis
^uatriduum decretorium datur.
VIII, cal. Mati Ciefari notatur /iies . Germanici interpres mtantur
nempe dies quatuor decretorii ex Caniculx occafu, oftendit.
VI. non. Maii Ctefari Suculte matutmo exoriuntur . Eodem die etiam
Columellae . Sed cur Sucula cum fole exoritur ? Quis unquam unam ef-
fe Hyades tradidit ? Congruit vero : Suculte cum fole exoriuntur , ut
Pfeudoptolemsus Leonicenus exfcripfit . Verum enimvero Ovidio quod
ipfe fibi peperit, fruftra tollere dedecus conabor:
Jt
57<S TPISTOLA
At Jimul inducens obfcura crepufcula mBe»T , ^
Pars Hyadum toto de grege nulLt Litct .
Ad diem quidem convenic , fed a diluculo ad nottis crepufcula de«
clinac .
VIII. id. Maii Cxfari Capella pluvialis exoritur.
VII. id. Maii Vcrgilix Cicfari raane oriuntur.
V. id. Maii CjEfari Arclurus occidit matutino. De eodem idem Pli-
nius hsc memorat lib. VIII. Coitus omnibus ad ArHuri occafum id efi
a III. id. Majas . Si de Ca;faris fententia , erit a. d. V. id. Maii j fi de
Italica rationc , a. d. IV. id. ejufdem .
III. id. Maii Ccefari Fidictda exoritur. Eadem Columella III. id,
fignificat tempcftatem .
XII. cal. Jun. Capella Caefari vefperi fc immergit .
XI. cal. Jun. Ca:lari Orionis gladius occidere incipit.
III. uon. Jun. Cieftri & Ajfyrix Aquila •vefperi oritur. Id pridie no*
tat Actiusj idco IF. non. quod Germanici interpres confirmat , & ipfe
Plinius capite XXIX. Ab Ovidio calendis Aquila producitur ; a Colu-
mella cal. & IV. non. Eudoxo autem dic Geminorum VII. prodit , quod
ab Acgyptio principio ad cai. Jun. I'pe£lat intervallum.
FIII. id. Juii. Ar&urus defari matutino occidit : Italia VI. Cura VIII.
id. Arflurus Chaldxis defcendat , & Italis VI. , VII. id. Ca:fari , qui
die a Chaldaeis in plerifque differt , quo a Cxfare Italica ratio , celabi-
tur. Porro quod conjeftura indicat, au£lores confirmant. VII. id. Jun.
Columells Arclurus occidit j eodem tempore Ovidio , ut hoc teftatur
carmen :
Tertia pojl nonas removere Lycaona Phabe
Fertur , & a tergo non habet Urfa metum .
Ambobus Quintilios apponito , & dcmum Germanici interpretem .
Cajterum cum Aegyptiis fol ad Gcminos fcandat VII. cal. Jun. dies
Gcminorum XIII. quibus Eudoxo hoc fidus delabitur, in a. d. VII. id.
Jun. definere colliges .
IV. id. Jun. Csfari Delphinus vefperi exoritur. Nec aliter Faftorum
au£lor, &. Columella, Chaldseis ex more pridie referentibus.
XVII. cal. Julii Gladius Orionis Ca?fari cxoritur. Poftridie Ovidius
Orionem in ccelum tolli canit. Neque id a Caefare opinabar.
XI. cal. Jun. Orionis Gladius Casfari occidcre incipit. Quibus laudi-'
bus tempora illa , quibus ifta nata & adulta funt , prolcquemur •' Ubi
funt qui Plinium cidparc folent , & nuoatorem habere ? Itane vix O-
rion exortus ad occafum prscipitatur -^ At quo lempore ? Quo Chal-
dxis.
Q_U AD RAG E S I M A Q_U A RT A. 377
3*is , quo Eu6lemoni , quo Boeotiis , quo Qiiintiliis , quo Ovidio ,
quo ipfi Csfari emergit . Quin Democrito hoc ipfo die quo occidere
incipit Csefari , naicitur . Q_uis aequo animo ifta feret , & Plinium ob-
torto collo ad tortorem non rapiet ? Et merito quidem , fi tam vana
& falfa fcripfifiet. Verum in quo peccavit.'* XI. cal. Jul. o>(b;,^oc Cafari
occidere fcripfit . QLiod Grxce expreflTum cum minime intelligeretur , &
fupra haberent .• XI. cal. 0,-ionis GlacUus occidere incipit , ignaviflimura
hominum genus id iterum inculcarunt . Sed quo argumento id probem ,
fi me interrogas , CoIumellEE verbis refpondebo : XI. cal. Julii Anguifer
qui a Gr,fC!S dicitur 6<pi5-x©' mane occidit . At Ovidius eodem die op'«-
XO" exorientem facit ? Qiiid ad nos .-' Haud ignoras in multis quas ad.
ftellarum difciplinam pertinent, male accipi vates. Verumtamen fi me-
moria labitur , non labitur tempore , quo o(ftS')f®- Csfari progredi vifus
erat.
A Solftitio ad Fidiculse occafum VI. cal. Jul. Csefari Orion exoritur.
Ipfo folftitiali die-'' Profefto. Nonne Chaldzis & folftitium peragitur ,
& mane Orion nafcitur eodem tempore ? Ovidii etiaru in ore non ver-
latur carmen :
Ecce fuburbana rediens male fobrius tede
Ad flellas aliquis talia verba jacit .
Zona latet tua nunc , & cras fortajfe latebit ,
' Dein erit Orion afpicienda mihi .
At Ji mn effet potus , dixijfet eadem
Venturum tenipus folflittale die .
X. cal. Aug. Csfari Etefiarum prodromi incipiunt . Aquila Atticas
matutino occidit . Jam in Atticis indicatum eft IX. cal. Aug. occidere
Aquilam ; idcirco IX. item cal. Caefari prodromi die quinto a Cani-
cula fpirant . Ceffant autem XIV. cal. 0£lobr. exoriente mane Spica ^
quare perflant diebus LVI. , quot ferme Eudoxo ,
III. cal. Aug. regia in peSlore Leonls ftella matutino Csfari im-
mergitur . IV. cal. adnotatur in Columella, cui poftridie Aquilam occidere
defcribunt . Verumtamen utrunque falfum in Plinio indicabo . Quintilii
refte Cjefarem fequuntur ." At emergit pofitum a Plinio utraque au6lo-
ritate declaratur.
VIII. id. Aug. ArBuYUs medius Ctfari occidit . Quoties occidit Cs-
fari Arfturus ? Delabitur mane quidem V. id. Maii , vefperi autem VII,
id. Jun. Et exoritur toties , vefpertinus VII. cal, Mart. matutinus prid.
id. Septembr. Perpendas itaque velim , fi Aquarius medius fcribere o-
porteat , de quo Columella : VII. id. Aug. Aquarius medius occidit . Ne-
B b b bulo^
D .
,78 EPISTOLJ
buloftts aflus . Neque flocci facies Leoniceni fycophantam fcribentem :
VII. /V/. ^Kg. Orionis medium occultatur , & dies ab ^ujlro caligitwfus ^
& tejluofus . Nufquam enim in Columelia Orionis nomen . Id interferi-
tiir ad occultandam fallaciam . Si ^quarius medius a te probatur , & tem-
pus a Columella delumito .
111. id. Sext. Fidicula Caefari occidit.
In his intervallis fignificatur prid. id. Aug. Atticte Equus oriens , vefpe-
re JEgvpto & Ciefari Delphinus occidens . Jam in Attica Aftronomia
cxpofitum eft Equum Euftemoni idib. Aug. prodire , & in Acgyptia
ex Eudoxo Delphinum vefperi fe immergere , quare & Csfari idibus
Delphinus fe abfcondit vefpertinus . Quibus fi tibi parum profeciflTc vi-
fus fum, dabo aliam ex Columella probationem .• Idibus Aug. Delphini
occafus tempeftatem fignijicat .
XI. cal. Septembr. Ciefari & Ajfyrite flella qux Vindemiator etppella-
tur , cxoriri mane incipit , Non multis expendendus locus • quandoqui-
dem Aflyriis nafci V. cal. Vindemiatorem non te latet . At VII. cal.
Columellx ? Adde etiam VI. , fi vera Ptolemaeus Leonicenus accepit .
Ita paulatim a V. cal. ad VII. itum eft . Sed dic mihi ? Probafnc hoc
tempore Columellae Ar£lurum occidere , qui Chaldxis, Aegyptiis, Bceo-
tiis , Atticis , Casfari , Quintiliis , atque ipfi Columellx nonis Sept. prod-
it matutino ? Non per Jovem . Tamen fcriptum eft , & vulgo rece-
ptum VII. cal. Septembr. exoriri mane Vindemiatorem , & ArSturum
incipere occidere . A quo ifta ? Prorlus nefcio . Si occidere fuftuleris ,
exoriri vel prodire repofito , ab Eu£\emone videntur . Huic enim tiI i
T>7f irxp^ivis ii(/,if>a. rrpTpvyiiTiip ^a/VsTeu , iinTiAa Si v[gi dpKTip&' . Et dlCS
Virginis X. a Chaldaico principio ad V. cal. Septembr. finitur .
V. id. Septembr. Caelari Capella oritur vefperi , Columella VII. ,
Euftemoni autem die Virginis XX. qui ab Aflyrio initio fiunt VII.
id. Hoc die Chaldaeis item nafcitur ; quare Czfari poftridie , vidclicec
VL id.
Prid. id. Septembr. Ar6lurus medius Csfari prodit . De quo exortu
alia traduntur a Plinio, ut lib. XI..- Gignitur id maxme ArBuri exor-,
tti a ( leg. a. d.) prid. id. Septembr. Item.* Quidam a^Jlivam mellationem
ad ArBuri exortum proferunt ; quoniam ad tequinoBium autumnt ab eo fu'
perftnt dies XIV. QLiibus tum Ar£turi ortus , tum AequinoQii fedes,
quam Caefari refticuimus , definitur . Quapropter cum lib. II. legeris ;
pojl eos rurftis Aujtri freqttentes ttfque ad fidus Arflttri qttod exoritur
XI. diebus antc lequinoBium autumni , ad illorum normam Ipatium red-
intcgraio . Dc eodegi Ar£turo lib. XVIII. haec item habemus : Si DeU
phi.
Q_U J D R A G E S I M A Q_U A RT A. 579-
'pfyin» occidente imbres fuernit , ucn futuros per ArBiimra . In quibus ma-
lo ex Germanici interpretis exemplo : non defuiuros per ArElitrum . Ex-
optarem quoque ut lua prudentia ponderares , an r,-iedius ob contra£tam
fcribendi formulam de matutino exieric ( ArQurus enim unica ftella
conftans a cceleftium rerum peritis non diffecatur, ut figna quje pluri-
bus ftellis conflantur ) an ab imperitis venerit j quippe Germanici itt-
terpres omittit . Reftat unde exfcripferit Csfar, uc inveftigemus . Die
Virginis XX. Eu£lemoni apparere Ar6lurum , cum de Atticis fcribe-
bam , tibi fignificavi . Hoc fpatio ex a. d. IX. cal. Septembr. quo fol
Callippo & Quintiliis in Virginem fertur, in a. d. prid. id. Septembr.
pervenimus .
XIV. cal. 06lobr. Spica quam tenec Virgo , exoritur matutino , Ete-
fiae defmunt Czfari , & fignificanc . Eodem tempore Spica Columellae
furgit. Nafcitur autem Callippo Spica die Virginis XXIV., qui , tranf-
eunte in Virginem fole Bceotiis VII. cal. Sepcembr. cura XIV. cal.
Ofilobr. copulacur.
XI. cal. OSlobr. Cafari commiffura Pifcium occidens fignificac . Hac
die Columellae Pifces occidunc mane.
VI. non. Oclobr. Atticte Corona exoritur niane . Afiie & Cefari V. cal.
Heniochus occidit matutim . Accicis V. non. Coronam oriri oftenfumefl:;
quare Affyrise & Caefari IV. non. Heniochus occidic . Quarco fimiliter
non. 061. Columella: Auriga occidic mane.
III. non, O^tobr. Cxfari Corona exoriri mane incipic . Die Librae
X. prodire Eudoxo Coronam in Bceociis conje£labam ; <juod Eudoxi lo-
cus fcede ampucacus cerca f^atuere non finebac . Hi Librs dies incepti
ex a. d. VI. cal. Oclobr. tranfeunte ^gyptiis in Libram fole , III. non.
08t. accingunt . Csfari Columella eodem tempore Coronara oflendens
affentitur.
Pridie non. 0£l. Cjcfari Hcedi occidunt iiefperi . In Libra, aflronomi»
om.nibus confentientibus, ut Plinius declarat, Hcedi prodeunc , & Chal-
dzis nonis 0£iobr. Columellje aucera prid. non. oriuntur vefpere . Ideo«
que , exempto occidunt , Plinio vel prodeunt reponamus , vel oriuntur .
VIII. id. 0£lobr. Csefari fulgens in Corona flella oritur . Convenit
Columella .
III. id. 0£lobr. Cjefari Vergilis vefperi oriuntur , Columellae VI. id.
qui III. & prid. id. ejufdem Coronam totam producic . Numerus igi^
tur in Plinio fufpicione non caret , ut meus fert animus ; & malo VL
id. quam III. nam hunc diem Columella non admittit , qui tamen Cae»
ferem fe£latur.
B b b 2 Idi«
380 EPISTOLA
Idibus 0£lobr. Corona tota Caefari oritur. Num priJ. id. \it in Co'
lumella ?
VI. cal. Novembr. Suculae Caefari vefperi oriuntur , quac Chalda:i-s
XVI. cal. ejufdem . Germ.anici interprcs atfert ex Plinio XVIII. cnl. No-
vembr. Quod cum Oftober recufet , XVII. cal. orientur Caifari cum
Bceotiis die Librae XXII.
Prid. cal. Novembr. Cefari ArBtmis occidh , &" ShcuLv exoriuntur cura
fole . Ar6luri occafum a quo acceperit, video,- at Suculas exoriri cuni
fole unde didicerit , non aflequor . Qi_un neque Caefari id attribuo , ne--
que Plinio j Callippo enim prid. cal. Nov. ti? -? ri aMfnrix ri Taup*
luyet x.spaKif . Propterea vel abfcomhtntur ^ vel occiclioit ^ non oriuntur .
IV. non. Novembr, Ar£\urus Caefari occidit vefperi . Adeunte in ]£.-
gypto Scorpionem fole VII. cal. Novembr. dies VIII. quibus latcre in-
cipit Eudoxo Ar£turus, ad IV. non. Novembr. producuntur.
V. id. Novembr. Gladius Orionis occidere Caefari incipit . Immergi-
tur Euftemoni Orion die Neps XV. , quo intervallo jEgyptii a Cae-
fare adnotatum tempus attingunt.
IV. id. Nov. Vergilia; mane occidunt. Hiemis initium .
XIV. cal. Jan. Cslari Aquila exoritur, quae poftridie Plinio Italkam
»ationem fequenti . Nafcitur vero hoc aftrum Eudoxo die Sagittarri
XXVI. , quos fi ab .Egyptia fede numcrabis, in a. d. XIV. cal. Jan.
pervenies .
■ Haec de ftellarum fignificatione a Caefare prodita rctexebara ex Pli*
nio , cum tuas literas anxie expe£larem . Vale .
D. Patavio cal. April. CI3 IDCC XXXV,
E P I S T O L A XLV.
De Plwii anno folari Ji<-ue de Tahida Ai'.giijli ^
«
JULIUS PONTEDERA ANDRE£ MARANO
A M I C O S U O S. D.
GRatiflims mihi tuae literae fuerunt quas Stephanelllus attullr ,♦ e
veftigio enim quod tua manu fcribebantur , gravi morbo te fo-
luium cognovi . Id mihi etiam Stcphancllius confirmabat . Quare tibi
etiam atque etiam gratulor . Sed maximopere rogo ut tuam valetudi^
Par. iSz. T A B U L A XXXV.
Tabula AugaRi ex Plinio Ovidioque.
l^^Sol Capricoi-num adit XV. cal. Jan.
J^-Brunia VIII. cal. Jan. h. n. VII.
/0^^Sol Aquarium adit XVI. cal. Febr.
i .^yij-^^U-Favonius ipirat. Veris initium VI. id. Februar.
Kii-.V;/( Sol Pifces adit XIV. cal. Mart.
iy" ^-..j^;- Ar£lurus vefperi oritur . Chelidonis incipiunt VII. cal. Mart.
^'■tl^xuv;' Chelidonias cefiant Prid. non. Mart.
^y:\clY^Sol Arietem adit XV. cal. April.
\ ''i>r^^quino£lium vernum VIII. cal. Apr. H. n. X.
\/^.^SoI Taurum adit XIV. cal. Maii.
A^VoD.Si^Vergilias mane oriuntur. Subfulanus flat VI. id. Mai.
fv^cr-'''".*'" '-'
o''VJji<LVtiSol Geminos adit XIV. cal. Jun.
;SoI Cancrum adit XIII. cal. Quint.
am
/ ^^..S^Soiaitium VI. cal. Quint. H. d. X.
d; 5<civ;..--'|[^^Prodromi IV. id. Q.uint.
:/■" /o,:x>^vr- Procyon oritur mane XVII. cal. Sext.
/ \ ct ?3.Vf ..^_ Sol Leoncm adit XIII. cal. Sextil.
/ \ \cl j&m;:.. Canicula mane exontur XII. cal. Sext.
.- ''••..,/-., \iJ-Etefi2 X. cal. Sext.
Aixar. '/^^>-Fidis occidit mane. Volturnus flat Prid. id. Sextil.
^?^- ^fxu. Sol Virginem adit XIII. cal. Sept.
M-xs^aT — EtefiK cefTant prid. cal. Sept.
\c:pia\ Ar£lurus mane oritur prid. id. Sept.
'"'KXj^SoI Libram adit XIL cal. Oa.
\ '■■■•i^— .Equinoaium autumni V. cal. o£l. H. n. X.
* *&Xi-V *■
''•-./"1 > — Sol Scorpionem adit XIII. cal. Novembr.
^. ^s^^^VergiliiE niane occidunt III. Id. Novembr.
hTn.jv" Sol Saaittarium adit XIV. cal. Decembr.
«
^C^^.Bruma VIII. cal. Jan. H- d. I.
■ -Favonius VI. id. Febr.
Q^U A D R A G E S I MA Q_U 1 NT J. 581
«em in pofterum tanci facias , quanti te ab omnibus fieri intelJexifti .
Jalinini Arabici Flores quos defideras, redeunti Stephanellio , & Vero-
nam petenti tradam . Quod vero ad priftinam fcribendi confuetudinem
me revocas , parebo libenter ,• quid enim mihi jucundius quam te per
literas veluti prsfentem videre & audire , cum quid a te nunquam Ie«
gam , quin aliqua ex parte melior evadam ? Sed quid efl: ? Adhuc me-
moria tenes quod de Ovidio jam hinc altero menfe tibi fignificaveram ?
Id mihi prorlus non excidit : tamen , hoc au£\ore pofihabito , ad Pli-
Bium neceffario revolvar . Etenim pofl: diuturnos labores cum totus in
Ovidio eflem , & cascis anfra£\ibus , ac tenebris errarem , hic folus in-
ventus eft , qui mihi facem afterret, & a tanta caligine eriperet . Qua-
xe. 'A Ovidium penitus perfpicere cupis , ante omnla danda eft opera , ut
Plinium five ducem five mavis interpretem fufcipias,& tuearis. Plinium
itaque tibi pramittam , eumque mx humanitati eommendo ,- adhuc e-
nim valetudine infirmus , vulneribus qus illi lenivi , nondum ad cica-
tricem perdu£lis , apertum ccclum fuftinere nequit , atque in hominum
ccetum prodire .
Qui Caefaris tabulam quam de anno edidit , ex Plinio reparare infti-
luunt , magno in errore verfari necefle eft , quod omnia ad Cjefa^-em
referunc , ex quibus m.ulta Plinio propria inveniuntur . Alia cnim eft
Cxfaris de anno fentemia , alia Plinii de eodem regula • fed utraque
tanta fimilitudine inter fe affinis , ut non facile internofcatur , nifi utra-
que exa£lo judicio diligentius perpendatur. Qiiorum alterum in Cxfare
pro mea virili cum prjcftiterim , alterum in Plinio reftat . Inquiram ita-
que primum fitne in Plinio anni forma alia ab Julia.^ deinde cujus au-
ftoris : tum quid fit , & qua ratione a Casfarea difcriminetur . De pri-
mo non eft dubitandum / Plinius enim Italicam rationem ( ut is ap-
pellat ) ab Julia aperce fecernic .. VIII. id. Jun. Cafari Arflurum oc-
cidere tradit , Italiz VI. item Fidiculam VI. id. Aug. qux Caefari III.
id. ejufdem latebat . Praeterea Plinio fol in Aquarium tranfit XVL cal.
Febr. quod Cacfari ex Columella prid. contingere adnotavimus . Ver-
num quoque principium apud Plinium VI. id. Febr. habetur , & sfti-
vum VI. id. Maii , quod Caefari fit pridie . Extitit igitur alia anni re-
gula pra:ter Juliam , pofteriori cura elaborata , & ut verior , ac certior
Romse recepta , quam & Ovidius fequi videtur . Porro ad quos au£lo-
res referenda fit , non plane apertum . Augufti imperio vigere cepifl^e o-.
pinor . Quid prohibet fufpicari hac ufum efle Auguftum , cum Julium
annum , utpote .Egyptium , Sofigenes ita reformaret , ut Italije pJagse
conveniret ? Etenim aeream de anno tabulam ab Augufto in publicum
pro.
,8z EPISTOLA
prolatam Macrobius memorat , qua f;,flos etiam compJexum crcdere li-
cct, dum lacris diebus alios addidit, ut FaJ}. I. Ovidius canit;
Ceefaris arma cnnant alti : ncs Ccefaris aras ,
"Et quofcunque facris addicln tlle dies .
Jam vero Sofisenes cceleflium rerum ea aetate conrultifTimus annum
iub Julio Cacfare a fe illuftratum , tyjnis , ut Flinii verbis dicam, com-
ritentationiius non correxit ■' Quid de Ovidio dicemus .'' Cur ab Julio
anno recefTit ? Cur Caefaris de anno edi£lum tam parvi habuit , ut ,
eo poflhabito , allum in Augufti domum mittere auderet ? Ha:c pro-
fe6\o apud me magni ponderis eft conje6lura , neque ab Augufto , dum
novas de anno leges fanciret ( Julii enim anni emendationem ab Au-
gufto faftam Suetonius rcfert ) ea negle£la quse vera effe conftabat ,• ne-
que ab Ovidio celcbrata qux ab Julio Auguftanoquc anno difcrepabant.
Veram autem Plinii & Ovidii Aftronomiam habitam , & magis quam
Juliam Italo coelo accommodatam magno argumento eft , quod Julia
hanc Romani antepofuere . Cum itaque Augufti ^vo inventa fit , quid
crat , propter quod ab Augufto annum Julium corrigente repudiaretur -■*
Cur novam tabulam nihil novi complexus cdebat , cum Julia extaret ?
Cur annum emendabat , vera emendandi norma rejefta ? Nam quid e-
rat in anno Julio ob pontificum vitium pravum & perVerfum emen-
dandum .^ Intercalatio anticipata narratur . Ea pofthabita , in fuam ra-
tionem annus revertebatur . Qiiid igitur nova labula neceflaria ? Jam
cernimus anni emcndationem ab Augufto indi£tam eam efle , quam Ovi«
dius & Plinius illuftrat , quamque nos in tabulam tibi ordmamus; quo«
niam hominum focordia in oblivionem adducitur . Et de Italica! ra-
tionis ( ita enim cum Plinio appellabo') auftore fatis. Eadem quid fit,
& qua differentia ab Julia feparetur , deinceps videndum.
Tab. Die poft Juliam temporibus , cardinibus ( folftitio excepto quod u«
XXXV. trique commune ) & plerilque ftellarum progreflionibus exiftit . Idcoque
cum geminas brumae fedes aflerat Columella , prima ad Cailarem &
Aegyptios pertinet , altera VIII. cal. Jan. ad Auguftum . Propterea fol
in Capricornum tranfitum facit non XVI. ftal. Jan. , fed poftridie . In
Aquarium quoque fol fertur XVI. cal. Febr. a quo ad Favonium VI.
id. Febr. dies eft tertius & vicefimus . De Favonio nonnulla ex Pli-
nio commemorabo . Fer ergo ( inquit lib. II. ) aperit na-vigantibus ma»
ria , cujus in principio Favonii hiberntm moUiunt caelum , fole Aquarit
XXV. obtinente partem . Is dies VI. efl ante Febr. idus . Notam XXV.
efle debcre XXIII. jam indicavi. Idem veris initium repetit libris XV. ,
XVI., & XVIII. Exfcribam quae lib. XVI. affervantur , quippe depra»
vata :
Q_U A D R A G E S I M J Q^U I N T A. 583
Vata : Prmus efi conceptus fiare incipiente vento Favema circker fer^
VI. id, Febr.. In quibus vetufta exemplaria non circiter oftendunt , fed
exinde , & veiuftiora ex inde ^ propterea fufpicor fcriptum a Plinio :
ex a, d. fere VI. id. Febr.
XIV. cal. Mart, fol ad Pifces afcendit , quod pridie a Csfare fer«
vatur .
VII. cal. Mart. diebus poft brumam LX. , ut lib. XI. Plinius deter-
minat , exoritur vefperi Ar6lurus , & finiul Ornichis fpirant per dies
IX. Id Cafar in biduum digeflerat .
XV. cal. April. fol in Arietem venit , & VIII. cal. ejufdem In o*
£1:ava figni parte squinofl;ium vernum peragit . Per dies igitur XLV.
Favonius a bruma, tocidemque bruma ab aequinoflio I. diftat , ut com«
pucat Plinius.
XV. cal. April. exoriencc In Ari^te fole , Milvius etiam Icalias 0«
ftenditur .
XII. cal. April. Equus occidit matutino .
XIV. cal. Maji fol Taurum ingreditur ; ideo dle vicefimo tertio
Vergiliarum exortum matutinum actingit VI. id. Maji . Hunc termlnum
in Plinii libris 11. & XVIII. fervatum invenies . At intervallum ab
eo ad aequinoSlium vernum exfuperat operarum negligentia . Locum tl-
bi ex libro XVIII. proponam : Ab <equinoclio verno initium afiatis die
XLVIII. Vergiliarum exortus matutinus-^ Ibli enim dies XLVI. haben.tnr.
XIII. cal. Jun. fol adit Geminos.
VI. id. Jun. Italis Arfturus delabitur .
Antequam de Cancro fcribere pergam , de intervallis , quibus Pli-
nius cardines feparat , cognofcere oportet . Ipfius verba ex lib. XVIII.
huc afFeram , ut fceda au6loris vulnera perfpicias : Cardo ternporvim qua-
dripartita difi/nffione coaflat per incrementa lucts . Augetur heec a brU'
ma , & eequatur noBtbus verno teqmnoSiio diebus XC. horis tribus . De-
inde fuperat no&^s ad folflttium dtebus XCITI. horis XII. ufque ad te-
quinoBium autumni , Et tunc aquata dte procedit ex eo ad brumam die-
bus XXCIX. horis tribus . Luxne a folftitio in autumnale squinofHura
per totidem dies decrefcit , quot ab asquinoctio primo ad folfti-
tium augetur ? Plinii itaque annus die feipfum fuperat . Non latuit
hoc explanatores qui appofuerunt : deinde diminuitur ufque ad lequino^
Bium autumni diebus XCI. horis XII. Hi cum addant multa , quot ta-
men 'dies ad id fpatium neceffarii funt , non fatis definiunt . Pauciori-
bus , ut mihi quidem videtur , redintegrabitur Plinlus : diebufque ( cu-
yas reliquiaE ufque ) XCII. horis XII, ad aquinoQium autimni , Non do-
cet
3S4 E P I S^ T 0 L J
cet Pllnius lucem a folftitio in aequino6lium autumni mlnui , fed fu«
perarc no£\es per dies XCII. horis XII. , ut ab squinoitlo verno ad
Iblflitium fuperat diebus XCIII. horis XII. Ab aequinoftlo In brumam
dies dimlnuitur, & no£tibus cedit . His hoc modo compofitis , primum
intervallum a bruma ad squlnoftlum vernum dierum XC. horarumque
III. tam Plinio quadrat , quam caeteris . Alterum dierum XCIII. ho-
rarum XII. Plinio Ovidioque commune difcrepat ab aftronomis cajte»
ris , quia his die contrahitur . Hoc ufus ab 2quino£\io verno VIII.
cal. April. ad folftitialem fedem VI. cal. Jul. refta quafi manu duftus
pervenies , & hora diei X. folftitium fignabis.
At fcriptum eft a Plinlo FIIT. cal. Jul. dics longiffma, & nox bre'
•vilTima folflitiitm conficitiiit . Item : folflitiiim peragi in VIII. parte Catt'
cri , & VIII. cal. Julit diximus • & de tempeftatum praenotionibus :
Equidem & folflititim VIII. cal. Jul. in fimili caufa duxerim ? Ifta ne
fequar ? Sed cur non fequar ? Omnlum librorum & interpretum con«
fenfum , communemque do£lorum hominum fententlam homunculus im-
probabo .-* Quid faciam , ut tragice exclamem , quo me vertam?
Hac urget Lupus : hac Canis angit .
Quo veritas me Invitat , illinc deterret au£loritas . Verltatem fpe£la-
bo ; nam nulla eft au£\oritas , llla dempta . Vulgata tamcn quo fpe-
ftent , pro tua diligentia prlmum perpende . Solftitium fierl VIII. cal.
Jul. In VIII. Cancri parte dlcunt . Quarc in Cancrum fol afcendit
XV. cal. ealdem . Diebus Itaque II. Italica ratio Juliam anticipat ,
quam per diem ab Julia recedere oftcnfum eft . Sol quoque In Geml-
nis non XXX. , aut XXXI. diebus , fed XXIIX. moratur , & folftl-
tium ab aquino£lio verno diftat diebus XCI. His itaque & aliis quae
in Plinio vera & Integra invenlmus , repugnantibus , ego nc folftitii
fedem VIII. cal. Jul. retinebo ? Ego leviflimis hominibus , quorum im-
prudentia vetera monumenta ( ncque enim cafus tantum in plerlfque
Ilbris de a;quIno£lio autumni & folfticlo confenlum excudit) inquinata
funt , tantum tribuam , ut nova pro antiquis , adulterata pro fince-
ris , pro veris falfa fufcipiam defcndcnda ? Abeat auftoritas ifta , & aliun-
de patronum fibi quaerat ^ nunquam enim falfis (quid dicam , te judice? )
patroclnabor . Illis itaque ncgle£lis , folftitium VI. cal. Jul. retlnea-
mus . Ubl Caefar conftituit ? Sane . Cur non poftridie , ut In bruma ,
8c £equino£lio primo , ac verno aeftivoque termino ? Id me fugit . In
Ovldio fimiliter invcniemus , pofthabito I. aequinoftio , non pofthabi-
tum folftitlum . Vera , credo , Illa ratio ita fierl invcnit , quae dies
XCIII. horas XII. inter folftltium & verls aequino£Hum Interponit ,
cum
Q_U J D R A G E S I M .4 Q_U I N T A. 585
cum Casfar pridie aequino6tium exorfum XCIV. includat . Tranreunte
igltur in Cancrum fole XIII. cal. Jul. Geminorum fignum die coar-
6tatur , & ab aeftatis initio ad folftitium dies XLVII. numerantur.
Venio ad Caniculae fidus , quod paucis perflringere non licet , adeo
conturbata funt omnia , & latis maculis afFefta . De hoc aftro in Pli-
nio hzc traduntur : XVI. cal. Auqnft. AJfyriic Procjon exoritur . Deiri'
de pojindie fere tibtque coiifejfmn inter omnes Jidtis indicans , quod Ca-
nis ortum vocamtts , fole partem prtmam Leonis ingrejjo . Hoc Jit pofi
foijiitium XXIII. die . Non femel in his peccatum eft : tria maxima
crrata video . Falfum eft XVI. cal. Aug. Aflyriae Procynem oriri ;
Chaldxis enim pridie id. Jul. fieri oftendimus die Cancri XXVII. Eo-
dem jntervallo prodit Csfari , ut Cohimella indlcat , fed poftridle e-
jus diei , nempe idibus • quoniam in Cancrum folem adducit Carfar
poftridle , quam Chaidsi fervant . In Germanici interprete deterius
exftat exemplum : XV. cal. Augujli Ajjyriis Chiron exoritur . In Julio
quoque Firmlco eadem ftella, quod Gra:cum nomen GrKce fcribebatur,
corrupta eft : in Cancri XX. oritur argion . Purus ab omni labe Ma-
nilius , ut in ejus difciplina tibl enarravi . Non puto te expe£tare ut
Chironem , qui alio tempore exiurglt , tibi probem : Procynem retine-
bo , fed non reglonem & diem . Tempus ante omnia quod Plinii re-
gula pofcit, eft ftatuendum. Dle XXVII. Cancri Procyon exoritur ma-
ney idcirco XVII. cal. Auguft. ut in quibuldam Plinii libris occurrlt.
Etenlm prima Cancri pars illuftrari incipit ab hora diurnaX. , propter-
ea matutina diei vicefimi feptimi hora , qua Procyon attoliitur , ad
XVII. cal. Aug. fpeftat , quamvis pridle inchoetur . Notato tempore ,
expungam Ajjyritt , & fubftituam Italiie . Non mlhi imprudenter hoc
excidlt ; auftorltate ducor , quam nemo improbaverit , Plinii , Inquam,
eadem repetentis : Ru.rfus pleniltmium nocet a. d. IV. non. Julii , cum
Mgypto Canicula exoritur ; -vel certe XVII. ( ita enim excudit Jacobus
Crilpinus ) cal. Aug. cum Italite . His nodis liberati properamus ad re«
llqua : Deinde pojlridie fere v.biqtie confejjum ititer omnes /idus indicans y
qitod Canis onu.m vocamtts , fole partem priniam Leonis ingrejjo . Quid-
nam hoc eft ? Poftrldle ejus diei quo Procyon nafcitur , orietur Ca-
nis ? Igitur XVI. cal. Aug. fol in Leonem tranfitum facit per folos
dies XXVII. Cancro immoratus ? Quis tale portentum in aftronomiam
induxlt ? Plinlus , ut ajunt . Tamen Germanlci interpres minus por-
tentofa refert .• Deinde pofi tridttum , quem , fi antlquiores aut non
pravos Ilbros naftus fuKTet , deinde pojl quatriduum , vel pojl dies IV.
fuilTe relaturum puto . Hoc quidem intervallo tangitur Canls exortus
C c c XII.
SS6 E P I S T 0 L A
XII, cal. Aug. ( quem numerum liber II. ubi de ventls agitur , pro
XV. repofcit ) pridie vefperi fole in Leoncm tranfcunte . Pofl: dies ita-
que XXIV. a folftitio nafcitur Canis ; Solftitium enim fit VI. cai. Jul.
Jiora dici X. , atque ex eo die horae IX. tantum fubfidunt . Quamob-
rem XIII. cal. Augufl:. eadcm hora dierum XXIV. peragitur interval-
Jum.
Q.uoniam de Solftitii & Canis , ac Caniculs ( hoc enim nomine etiam
Procynem intelligit Plinius ) proprietate , ut hic au£tor prodidit, fum-
matim diclum efl .• nunc autumnum in Plinio mecum recoi^nofce • vi-
debis enim fade lacerum & divuHum , qui certa ratione digeftus fue-
rat , fedibufque fuis attributus & connexus . Neque enim a Varrone
& Columella hoc eft a Cjefare ita difcrepat Plinius , ut putant , huc
& illuc animi levitate flufluans / verum die uno folum recedendo per
candem intercapedinem omnia finibus fuis coercet , & moderatur . Sed
quo prctrufus eft ? Quo ? In a. d. VI. id. Auguft. Evolve librum
XVIII. , & fpe£tato : 7/7. id. Aug. Ficiictda occafu fuo autumnum in-
choat , v.t ts adnotat : fed , ut •vera ratio id fiert invenit , VI. id. e-
jufdem . Et alio capite : Extra has caufas funt 'vinalia altera quie a-
guntur a. d. XIJI. cal. Septenibr. Et Varro a Ftdicv.la incipiente occide-
re mane determinat , quod -vult initium autumni ejfe , & hunc diem tem-
pejlatibus leniendis ejfe inflitutum . Nunc Fidicula occidere a. d. VI. id,
Augujl. fei-vatur . Revera dum ifta diligenti cura mecum ipfe revolvo ,
admirari fuccurrit quofdam, qui , cum Piinio multa culpz & reprenfio-
ni vcrcifrent , his pepercerint , ex quibus tam promptum telum habe-
bant . Nihilominus ipfos locus latuit , ut latuit etiam illos qui ad e-
maculandum Plinium diligentiflime manum admoverunt. Quorum utrum-
libet faftum eflet , facilius mihi cefliflet res ; quia vel quos refellerem
haberem , vel quos imitarer . Quid nunc mihi auftor es .'' Declinem-
ne ifta , ne adverfus communem receptamque fententiam femper conni-
tar : an , prstermiflis omnibus , quid fentio libere pronunciem , atque
e tenebris , quod rimatus fum , proferam in lucem •'' Multum qui-
dem hominum judicium me movet , tamen Plinii fordes & fqualor
magis , qui cum magnam mihi egrcgio opere attulerit opem ,
ipfi malo pro mea mediocricate gratiam referre , prajfertim multis cum
eodem ferrara ducentibus . Quapropter autumnum a. d. VI. id. Auguft.
efle conftitutum non a Plinio , verum ab imperito quodam tam certus
fcio , quam me hacc ad te fcribere . Neque conje£luris motus temerc
aflirmo , tibi prscipue quem femper feci maximi . Csfaris Germanici
intcrprctem adcamus , in quo , qu2 a Plinio attuli , tali modo exfcri-
pta
Q_UADRAGESIMJ!IUINTJ. 387
pta inveniemus . ///. id. Jiigujl. Fidicula occafu fuo atttumnum inchoat ^
aut ( L, ut is ) adnotat : fed vera ratio id fievi inveitit pridie idus
Jugujl. Ecce pridie pro VI. id. quod in Plinio defideratur . Ecce alie-
nis in fedibus , quo ab iraprovida turba fe iubduxerat , fervatum . Ecce ,
inquam, illud pridie,qaod, unde in Columellam irrepfiflet, fape mira«
tus fum . A Plinio infititium venit , eoque comprendit , ut nonnulla
qufE alienas fedes invadunt . Verum ubi non infitum, fed natum erat,
poftquam propagatum fuit , ab radicibus evellitur , & tanquara inutilis
flipes extra fundum projicitur . Veruratamen aliud in his & Varro a
Ftdicula fovetur vitium . In melioris nots exemplaribus excufum efl :
Varro & a Fidicula . Qiiae fcripturas diftimilitudo quid deperditum o-
ftendit . Quid autem fuerit , pro certo polliceri flultitiK efl: . Conje-
£lare quod locus non rcfpuat , poifum : Varro die IX. a Fidicula . CuiiT
Varroni ex Csfaris fententia Fidicula mane occidat III. id. Aus. &
o
Vinalia XIV. cal. Septembr. contingant , occidit Fidis die IX. ante
Virialia . Hinc ex iis qua^ fupra commemorabam , & qus proxima Var«
ronianis annefluntur : nunc Fidicula occidere a. d. VI. id. Augujli fer-
vatur : fulpicio alia nos moratur , & verfat . Si ex animo vetera e-
mendare liceret , illud id. Aug. demerem , expleremque numerum VI. in
VIII. verium. QLiid enim attinet diem qua Fidis occultatur,repetere ,cuna
de intervallo inter FidicuIaE occafum & Vinalia au£tor loquatur ? Per«
mitte mihi totum locum fubjicere noftra conjefitura expolitum .• Extra
has caufas funt Vinalia altera quie aguntur a. d. XIV. cal. Septembr.
Varro die IX. a Ftdicula tncipiente occidere mane determinat , quod vidt
inittum autumni ejfe , & hunc diem fejlum tempejlatibus leniendis ejf^
iiijlitutum . Nunc Fidicula occidere a. d. VIII. fervatur . Nihil , fi hoc
modo legamus , aliunde arceflere opus efl; ; omnia plana & aperta vi-
dentur . Si mihi tantum licere non dabis , vitiatum numerum VI. , fi
proxima retineantur , profefto dabis , cum prid. efle debeat .
Occidente igitur mane Fidicula prid. id. Aug. & autumnum inchoan*
te die Leonis XXIII., fol Leonem petit XIII- cal. Auguft. Dices for-
tafle, quid nugas mihi conglutinas ••' Ex a. d. XIII. cal. Aug. in prid.
id. ejufdem dies eft quartus & vicefimus . Certe .• Sed , fignum circa
primam facem fole adeunte , diei quadrans ad intervallura fpeftat , &,
cum mane pridie id. occidat Fidis , a figni initio ad ftells occafum
fiunt dies XXIL horz XII. Quare dies eft XXIIL
Nunc haud intempeftivum eft ad autumni squino£tium percurrere .
Prius tamen de Virgine , ne extra fines errabunda profiliat , viden-
dum . Poft dies Leonis XXXI. noctu fol in Virginem pernieat XIII. cal.
C c c 2 Se-
388 E P I S T 0 L J
Septembr. eandemque diebiis XXX. colluflrat . Qua circa horam no*
£^is X. reli6la , ad squinofliale fidus rol declinat XII. calcnd. 0£lo-
bris . Non igitur , inquies , aequinoflium Vlll. cal. 0£lobr. a PJinio
recipis ? Non adepol , neque pluris facio quam folftitium VIII. cal.
Jul. quod ex eadem editorum levitate efBuxit . V. cal. 0£\obr. ftatuo
die Librae oc^avo , quo a Solftitio dies XCII. hora: XII. ablblvuntur
( quos dies Fidicula occafu fuo in dies XLVI. , ut in antiquis libris
excufum eft , per asqua decernit ) a Bruma vcro XXCIX. cum horis
III.
Conftituto 3Equino£lio , qux de Ar£luri cxortu in Julia tabula com-
mcmoravi , fi ad Italicam normam redigere vis , aftri progrelllo non
prid. id. Sept. fervanda erit , fed poftridic . Neque fecus de Coronaf
exortu ftatues . Hanc die XI. ab autumnali aequinoflio exorientem in
ferendis frugibus obfervant coloni , ut Plinius teftatur . Prodit autem
Cxfari III. non. OiSlobr. ideoque Itali^ prid. non. ejufdcm die Libraf
X. ut Eudoxo olim nafcebatur . Quare poftridie ferendum die poft asqui-
iw£lium XI.
XIII. cal. Novembr. hibernum Scorpionis fignum fol ingreditur , &
die Scorpionis XXIII. , occidentibus mane Vcrgiliis , hiems ducitur III.
jd. Novembr. Quod late in Plinio patet , quamvis non ubique fince-
rum , ut deinceps exfcribam : Pojl id tequi;tociium lib. i i. diebus fe-
re qtcattior , & XL. Vergiliarttni occaftis hiemem inchoat , quod temptis iit
JII. id. Novembr. iticidere coitfttevit . Lib. XVIII. c, XXXI.; Jttjltim
vindemia tempus ab aquinoElio ad Vcrgiliariim occafum dies XLIV. Qui»
i)us intervallum diminuitur . Contra lib. XI. in his : & ab «qv.inoBio
ad Vergiliartim occaftm diebtts XLVIII. plttrima fit Erice , ultra ter-
minos hiems tranfilrt , quia fbli Bceotia; in dies XLVIII. ab autumni
sequinoclio Vergiliarum occafus differtur : Latinis & Plinio poft dies
XLY. fubledit . Extra fedem fimilitex protruditur fpatium in his quac
proxima leguntur. H.cc ergo mellatio finc vindemite , <& Vergtltartm OC'
cttftt idibus Novembris fere includitur . Lib. vero XVII. iterum nimis
conrrahitur : Pojl teqtunofiittm XL. diebtis ad Vcrgiharum occaftim XIV,
folt dies fttnt . Necnon libro proximo : At ab eo (equtfioBio ad brumam
Vergiliarum mattitinus occafus htemem ( inchoat ) die XLIII. Et deinde
funt , qus non difcreta obfcura fiunt . Hoc ipfo Vergiliarttm occafu fie-
ri ptttant . Aliqui ad III. id, Novembr. ut diximus , fervant . Clariora
evadunt hoc modo : Hoc ipfo Vergiliartm occafu ficri putant alii , qui
a, d. III. id. Nuvcmbr. tit diximus , fervant .
Satis de hieme.- reliqua in brumam nullo ncgotio perciirram . Nam,
fepo-
I
Q_U AD R A G i: S 1 M A Q_V I NT A. 589
fepofiiis Scorpionis diebus XXIX. , Sagittarii tempus erit XIV. calend
Decembr. & Capricorni XV. cal. Jan. hora diei I. , a quo exordium
cepimus , brumamque iterum attingemus VIII. cal. Jan. intervallo die-
rum XXCIX. hor. III. ab autumnali a:quino£lio , a Vergiliarum autem
matutino delapfu XLIV.
Anno in fua tempora cardinefque digeflo , a majori cura ad mino-«
fem traducor , inquirendo fiquid aliud Italicx rationi accommodatum
Plinius adjecerit . Et primum de ventis fcribere fuccurrit , qui per ae*
qua interftitia fignis anneftuntur . Jam Favonium fpirare dic Aquarii
tertio &: vicefimo di)trmus . Id omnibus competere per fingulas inter*
calationes uno die anticipantibus , rurfiunque luftro fequenti ordinem fer-
vantibus Plinius opinatur . Ad Favonium referuntur Ornithias iidemque
Chelidonise , quos a bruma dies LX. , ut Eudoxus determinat , Plinio
etiam au£lore , flare indicatum eft . Poft Favonium incipit Subfolanus
die Tauri XXIII., exorientibus matutinis Vcrgiliis , & ineunte sftate .
A folftitio dominantur Eiefias : dicani Plinii verbis ad exprimendam au«
ftoritatem : Arcientiffimo au.tem tejlatis tempove excritnr Cantcula fidus ,
yb/e primam panem Leoitis ingrediente , qui dies XV. ( 1. XII. ) ante Aw-
gtijl. cal. efl . Hujus exarltim diebus oBo ferme Aqutlones antecedunt quos
prodromos appellant . Pofl biditum autem exortus iidem Aquilones conflan'
tius perJLtnt diebus qiiadraginta , quos Etejias vocant . Prodromi igitur
die Cancri XXIII. perflant , ut fert ventorum natura a Plinio propo-
fira , nimirum IV. id. Jul. Quod tempus definiri a Plinio puto lib. XVI.
etfi vitiatum fpatlum nimis contrahatur : Florere ait folflitio Vitem , &
qita paulo ferius incipit , Oleam ! deflorefcere omnia feptenis diebus non
celeritis , qutedam tardius , fed nulla plus bis feptenis . Omnia & intra
V III. id. Jtil. Eteflarum pracurfu . Si Vitis folftitio floret , & paulo
poft Olea : defiorefcunt autem omnia etiam tardioris natura: non diu-
tius bis feptenis diebus , manifeftum eft dies XIV. a folftitio non
intra VIII. id. Jul. includi , fed V. id. Porro Oleis ferotinis , qua» poft
folftitium florent , nonne dieculam faltem dabis •' Sic omnia deflorefcunt
intra IV. id. Jul, Etefiarum prxcurfu . Quare in Columella ubi legi-
tur VI. id. Jul. Prodromi flare incipiunt , notam in IV. id. vertendam
cenfeoj id enim ad Cjefarem , qui poft Caniculam prodromos die quinto
obfervat , non fpe6Iat . Antecedunt prodromi qui circa horam diurnam
tertiam fpirant , Caniculam diebus VIII. Biduo deinde a Canicula E-
tefias X. cal. Auguft. flant in cal. Septembr. CoIumell^E vero , qui a Cal-
lippo accipere videtur, III. cal. Septembr. ceflant.
De diebus decretoriis qu£E reftant , ne quid ofcitanter ftatuam , quan-
do
590 E P I S T 0 L J
do tot me clrcumnant ambagcs, msgna dlligcntia, & circumfpefto judi.
cio eft ufus. Uxc cap. XXIIX. & XXIX. lib. XVIII. continentur, dc
quo nonnulla commemoravi . De reliquis ha:c primum in tranfitu ani-
madvertere liceat . Qi'.,e cttm acclderiut , vis major appellatur . Qiiani
prxftat Germanici Interpretis fcriptura .• qua ctmi pleniltoiio acciiJerint ,
vi majori impelluijttir .
De his nv.nc dicemtis a ntillo aiite nos prodita . Intcrpres ; de hit
MUitc dicemtts qux ante nos a ntillo fitnt prodita .
Pritifque catifts reddemus , & capite proximo XXIX. : dno funt pnc-
ter lunarem , paticifque caeli locis conflant . Interpres .• Prius cattfas red-
demus eorum qiue funt pr.eter lunarem , & qua paucis caeli locis con-
flant .
Namque Vergili,e privatim attinent ad fruUtts . Interpres : Namque
Vergilite primatum teiient ad fruSus • quoniam prima znate oriuntur ,
quo tempore arborum plurima: aut fiotent , aut fru6lum oftendere in-
cipiunt .
Ipfe circulus fertttr per Sagittarium atque Ceminos folis centro bis te-
quinoBialem circtdv.m fecans . Interpres .• folis centrum infra aquinoBia^
lem circulum fecans . Eadem Joannes Spira primus in Plinio excudit.
Et quoniam corum commifTuras , ut ait Plinius , hinc Aquila obti-
net , hinc Canicula , de utriuique aftetSlionibus differendum eft . Aqui-
lam fcribit commemorafle a. d. XIII. cal. Jan. Italis exoriri. Non me-
mini id in Plinio alibi legifle, qui ftellarum difciplinam ex a. d. III. cal.
Jan. aufpicatur . Hieme tradit florere Amygdalam , exoriente Aquila .
111 1. non. Jun. itcruni Jlquila exoritur vefpcri decretorio dic florenti-
bus Oleis ., Vitibufqtie ., fi plenilunium in eum incidat . Hoc ad Cacfarem
pertinet : quod vero cap. XXVII. , 11 1. tion. fervatur , ad Italicam ra-
tionem ; ideo fcriptores ex hoc loco illum depravarunt , & viciflim ^
nam cap. XXVII. de iis quse conftituit Caefar , verba facit , capite
autem XXIX. de iis qua: Italica ratio.
Rurftts pleniltinium nocet XIIL cal. Aiigtijl. cum Aqttila occidit ufque
in X. cal. ejufdem . Et lib. VIII. de Ovium fcctura : Coiius omnibus ad
ArBuri occafum , id efl a 1 11. id. Majas ad AquiU occaftim X. cal. Au-
gttfl. Etenim fi de iis qua diflimili modo narrantur , eft cur dubite-
mus, Aquilam Plinio vel X. cah Auguft. vel XIII. occidere non reci-
pio plane . Ut verum pateat , fatis crit , qux de hoc fidere memorat
Cokimella , huc aiferre , & pro noftra diligentia perpendere , accuratiuf-
que animo intueri. VI. cal. Aug. Aquila exoritur . Quibus vitium inefle
non negaverisj quod vel conditur ^ vel abfconditur , \cl c:e/*?/Kr, vel quid
itcm
Q_U AD R A G E S 1 M A Q_U I N T_A . 591
item legendum, quod Aquilam occidere declaret . Propterea Pfeudopto-
lemaeus Leonicenus , qui ad occultandum mendacium qux a Columella fu-
mit , mifcet, VII. cal, Auguft. Aquilam occidere , non oriri exfcribit .
Sed quid aliiinde argumenta peto , fcribente iterum Columella III. cal.
Auguft. Aquilam occidere •-' Neque nos moveat , quod Aquilas occafus
bis parvo intervallo repetatur. Occidit enim per quatriduum , propterea
uterque tcrminus definitur. Quare V. cal. non VI. aut VII., & prid.
cal. non III. Id non animadvcrtentes correclores primum Aquilse occafum
in exortum immutarunt. Occidit etiam Plinio per quatriduum, nempe
IV. cal. Aug. in cal. eafdem . Attamen non alienam laudem in his
mihi attribuo.- exemplaria Parms prodita fibi vindicant ; ibi enim ex-
cufum efl: : item IV. cal. Aiig. cum Aquila occidit afque in c.jlendas eaf-
dem . Ha;c cum legeris fi a ratione haud aliena exiflimaveris , tuum e-
rit Sc foeturae locum ad idem tempus revocare.
Interea alterum foeturas terminum perfequamur . VI. id. Majas Cs-
fari Ar£lurum mane occidere vidimus. Plinio igitur poftridie . Non nu-
gas agimus , fcribente de decretoriis diebus eodem auflore : Qtiomam ea-
rnm conceptus exortu Vergiliarum incipit a. d. VL id. Maii , ut docuimits .
Aliud hoc quatriduum eji , quod rieque rore fordeye veHnf^ exkorrent enim
frigidum fidus Ar&uri poflridie occidens . Qua de caula V. id. Mai. ma-
ne Arfturus celatur . Illa etiam ab omnibus vitii damnata pratermit-
tenda non funt : quod neque rore fordere 'velint j exhorrent , quas in an-
tiquis editionibus hoc modo leguntur : quod neque rore forbi de velim -
exbaurit . In Recanatii tamen codice Venetiis melius ordinata inveni ;
quod tieque rore forbide velim ; exhaurit . Pintianus Plinii commentator
locum purgare coa£lus eft in hanc fententiam : quod neque rura herbida
-vehm , exurit . Verum ( dicam libere quod fentio ) quid morbofius ?
B.ura menfe Majo, quo cuncla & nata & adulta, & quam maxime her-
bida funt , ne herbida fmt vota fufcipere ? Quid aliud hoc fi?nificat
quam omnium frugum fterilitatem expetere ? Adde , Plinium de Oleis
Vitibufque loqui , quas herbidas nemo proprie appellaverit . Quare vi-
deto num veteri fcripturae inhjerentes Plinii fententiam aflequi poflfimus
fcribendo: quod neque rore forbido ■velim-^ exhaurit . Quippe conftat , &
Plinius confirmat rofcida tantum fideratione infeftari ; ideo quatriduum
illud cum nubibus no£lu precatur , cum in nube, ut ait Plinius , non
cadant rores.
Ab Aquila ad Caniculam veniamus , quo nomine Procynem & Ca-
nem Plinius mifcet , ut indicatum eft , & confundit . De exortu Pro-
cynis qui fit XVII. cal. Aug. jara di6lum eft, item de Canis emeriu
qui
592 EPISTOLA
qui in prima Leonis parte notatur, XII. cal. ejufdem . Supereft Canis
occalus , qui extremo Aprili definitur hoc modo : Sed vera caufa eji ,
quod pofi dies undeviginti ab aquinoBio verno per id quatriduum varia
gentium odfervatione in IV. cal. Maii Canis occidit , JiJus &" per fe ve»
hemens , & cui pritoccidere Camculam necejfe Jit . VII. cal. Mai. ipfis
Robigalibus Ovidio occidiflc Canem autumo , qui nunc aliorum culpa
exoritur:
Sex ubi qute refiant , luces Aprilis habebit ,
In medio curfts tempora veris erunt .
Et frufira pecudcm quitres Athamantidos Helles ,
Signaque datit imbres , exoriturque Canis .
Fortafte egeriturque erat , ut in IV. Trifi. egeriturque dolor fcribit :
fic Canis ejicitur nempe imprecationibus^ ideo
Pro Cane fidereo Cauis hic tmponitur aris .
Immcrgetur itaque Canis & Plinio VII. cal. Maii in IV. cal. eaf.
dem per quatriduum. Adhuc tamen intervallum ab jEquino£lio difcre-
pat . In Recanatii Codice adnotavi unum vigimi , ex quo «//«»7 triginta ^
ut vifum etiam Petavio , poteris conftituere .
Antequam epiftola; claufulam addam , non alienum erit referre quse
Flavius Vegetius in lib. de re militari memorlx reliquit a Plinio , uc
exiftimo, excerpta. De navigandi itaque opportunitate lcribit : Phoenita
decurfu idefi pofi ertum Plejadura a die VI. cal. Juniarum ufque ad Ar-
Bitri exortum id cfi in diem XVIII. cal. OBobrium ut fecitra navigatio
creditur , quta lefiatis beneficio ventorum acerbitas mitigatur . Alia hls
non longe pofita videbis , qua» , etfi vitiata , vitli tamen clarius illa co-
arguunt : Ex die igttur III. id. Novembr. ufque in diem VI. iduum Mar-
tiarum maria clauduntur . Si Martiarum in Majarum immutaveris , Vcr-
giliarum exortum a. d. VI. id. Mai. , occafum vero a. d. III. id. Novembr.
cum Plinio habebis . Tutam enim navigationem inter Plejadum exortum
matutinum , & Ar6lurum Vcgetius promittit , qux poft hoc tempus ,
videlicet ex a. d. XVIII. cal. Oclobr. ( Idibus cnim Sept. Plinio ori-
tur Arfturus ) in a. d. III. id. Novembr. incerta cft &: periculofa . De-
lapfis vero mane Vergiliis in ipfarum exortum matutinum omnino non
navigatur . Quare VI. c^l. Jun. fuerat VI. id. Maii , Dc quo nolito
mirari : majora invenimus peccata, ubi minime errandum erat , conne-
ftente fefe in fua tempora rerum ordine. Quid igitur mirum ubi nul-
Jus aderat admonitor, erratum ? At prima: Phaenit£ decurfu id efi poft
ortum Plejadum? Non arbitror te immutaturum Phoenit£ cum Turncbo
in Pharmuthi , aut cum Petro Scriverio in Pauni . Cur enim barbara
men-
Q_U A D R A G ^ES I M AS E XT A. 593
menfium nomina recipias.' Cur tempori non congruentia, Pharmtithi VI.
cal. April. incipiente, Pauni VII. cal. Jun. Sed tu , inquies , quid repo-
nis creta vel carbone notandum? Non difteram , quid lufpicer , adiice»
re . Phaeniciie decurfn , hoc eft ceflante vento Phcenicia vel Phmiita ,
quem Plinius media regione inter ortum brumalem & meridiem fpirare
affirmat . Aut hoc modo : Ph^xnicite vel Phcenices decurf.is is efl pofi
oYtum Plejadum . Quis ignorat quanta excelluermt navigandi fcientia
Phcenices .'' Quod igitur fit a Phoenicibus navigandi peritiffimis , id in
exemplum adducit Vegetius . Tu tamen , quxlo , tuo judicio fubleva ,
ne errem , fi quando ullivenerit , ut hunc locum publice enunciem . In-
terea fac valeas.
D. Patavio VI. cal. Jun. CID IDCC XXXV.
EPISTOLA XLVI.
Calendarium "Kujiicum Fat riejianum j Calendarium ejuo Oojidii
fajlos illujirant j Calendarium Adagni Conftantmi tempore ex-
prejjlim hahitum \ libros <jui injcribuntur de re medica Lar-
gi Dejlgnatiani , Plinii _, Prtjciani > Sorani Ephejii , e/fe mo-
numenta^ tam nulUus pretii , (juam fordid^ ^ barbarx 0-
ri"ims .
JULIUS PONTEDERA ANDRE^t MARANO
AMICO SUO S. D.
PRoximjE tux literae , quas a tabellariis pridie Fabarias calendas ac-
cepi , te quam optime valere fignificant j ideo mirifice hoc nun-
cio fum Ixtatus. Quid de Augufti & Plinii tabula? Omnia fcribis non
perinde a te efle habita , ac fcripferam . Aifne omnia ."* At verebar ne
quid fecus. Nunc profe6lo ad reliqua fubeunda me paratiorem habebis;
iiam magnus fJimuIus five ex tua humanitate , five ex tuo judicio ac-
cedit . Quod addis te vereri vel maxime nequid oftenfionis afierat mo-
numentum illud quod Calendarium Ruftictim Famefianttm vocant , o-
mnium ore celebratum, ubi cardines in calendarum VIII. defcribuntur ,
non ell cur tam folicite lapidem extimefcas. Imo lapidem, inquies , in
quo neque librarii neque interpretis manu quicquam addi vel demi pot«
D d d efl.
594 E P I S T O L J
efl . At fcalptura potell, & ( quod maximum efl: ) inveterata , & ab
omnibus recepta opinio. Numquid fi tibi vcteris monumenti daretur co-
pia , in quo fcriptum elFet Julium annuni dicrum efle CCCL, , conti-
nuo non exclamares maximum in notis erratum , legendumque CCCLXV. ?
Cur tam praecipiti judicio vctuftam mcmonam damnares ? Quod vel o-
ptime calles illum annum dies CCCLXV. complexum . At , i\ in eodem
lapide legifles VL cal. Jul. Iblflitium, imperaflefne Scalptori ut notas ad-
deret atque expleret numerum , ut eflet VIIL cal.? Nullo modo ^ quo-
nlam ratione pcrfualum comprobatumque habes, eam eflc lolftitii legiti-
mam fedem . Quod igitur tibi , abdicatis prsjudiciis , optimum fmce-
rumque conftat , id in alium , cujus animo minime recens opinio infe-
dent cardincs fuifle in VIIL calcnd. , fi incidiflet , e veftigio damna-
tum immutatumque videres . Nunc quem mihi dabis qui hoc non cen-
feat , non foveat , non fequatur , totifque viribus non defendat ? Cum
itaque unus fit omnium talis fenfus , una docirina , una vox, ex iftis
fuifle ncccfl!e eft , quifquis ad lapidem illum manum admoverit , quos
communis labes invaferat , pcnitufque occupaverat . Igitur fiquid fecus
ac probabat , invenit , fiquid dubium , fiquid , ut fieri folet , vetuftate
corruptuni , cenfefne ea fide in exemplum poluifle , ut extabat , cum
vitiatum , mancum , falfumquc crederct ; an potius in id quod fuifl!e
quondam pro certo habebat , ac vcrum opinabarur, immutafle ? Fac ta-
men firmo magnoque animo fis : nihil ex hoc monumento ad tabulas
noftras infirmandas nafcetur. Cur, amabo te? Quia neque vetus, neque
legitimum opinor , &, quod magis miraberis , iners , ignavum , barba-
rum. Principio jam tenes quo tempore , quove menfe apud Latmos a
fole XII. ligna colluftrarentur; quaeque anni temporibus , quzque efl!ent
cardinibus attributa. In hoc monumento prxpoftero ordine menfe Janua-
rio fol non in Aquario , fed in Capricorno dcfcribitur ; Februario non
in Pifcibus , led in Aquario ; Mariio in Pifcibus , pofthabito Ariete .
Idcirco cum ex vitiatis Plinii exemplaribus cardines omnes in VIIL
cal. defumantur eflfe , aequinoflia non Arietem , aut Libram , fed Pi-
fces ac Virginem: Solftitium Geminos, non Cancrum, pcrmeante ible,
contingunt , bruma demum per Sagittarium eodem aftro tranfeunte ,
quani ex communi aftronomorum fententia fibi attribuit Capricornus. De
Martio fcriptum eft :
J^ejtiiiioBiunt
VIII. cal. April.
Sol Pifcibus.
De Junio:
So'
Q^UADkAGES^lM^SEXTJ, 595
Sohs injlttium
VIII. caL Jul.
Sol Gemiiiis .
De Septembri :
De Decembri,
^qitinoB.
VIII. cal. Oaob.
Sol Virgirte .
Sol Sagttt.
Tiitel Vejlie
Hiemis initiiim
Sive tropte
Chimeriit .
Quid tibi de ifla nova Urania videtur? Quo ccelo delapfa? Quid de
hiemis initio •-* Cum brumali cardine quam appofite copulatur? Quid de
interpretatione : Hiemis initium Jive tropie C/jir/ierin., tanquam brumse
proprium nomen in Latio non eflet ? Verum quibus laudibus aliud com«
mentum profequemur , quo , ut diligentiores eflent coloni , atque agro
eolendo diutius vacarent , dies naturales hora longiores inducuntur? In
Januario notatur :
Dies hor. VIIII. s. Nox Hor. XV. s.
In Februario :
Dies hor. X, s. Nox hor. XIV. s.
In Martio :
Dies hor. XII. s. Nox hor. XII. s.
Nje tibi ftrenuus paterfamiliEe , & fedulus fuarum rationum curator
monumenti au6tor videtur , qui talia excogitavit . Propterea neque Al-
dum , neque alios qui tam pulchrum ornamentum au6lori dempferunt ,
intra folis modum rationemque dles redigentes , unquam laudabo . Ve-
rumtamen mittamus cceleftia , quibus fi operam dare diligentius voluif-
fet inventor , Hipparchum , Ptolem^umque ac Sofigenem longe poft fe
reliquiflet .
De re ruftica videndum , qua nihil inveniri , aut excogitari poteft hoc
in monumento perfe6lius. Quamobrem , fi vis optlmuni agricolam cito
fieri , accipe qus menfe Julio in agro peragenda funt :
Mejfes
Hordiariie
Et Fabar .
Valeat Columella qui hoc menfe, & extremo Junio Fabam efle con»
D d d 2 teren-
59^ ^ P I S T 0 L A
terendam atque Ordeum docet , & Junio metendum . Valeant agricolas
qui Ordeum , quod ante cateras fruges ad maturitatem decurrit , circa
idus Jimias & faepe prjecocius legunt . Valeat prifca religio qua: faba-
rias calendas Junias nuncupavit , quibus facris Faba matura adhibeba-
tur . Percipe etiam qua; menfe Auguflo villico tuo committas facien»
da:
Mejfes
Fnmentar
Item
Triticar.
His tamen haereo , nifi me harum rerum imperitum hinc expedias .
Dic quxfo , mi Andrea , quid iftae mefles Frttmeutariie qux a Tritica-
riis diftinguuntur , fibi velint ? Ordcum & Fabam jam Ie6lam in area
vidimus : Miliam Panicumque non eodem tempore quo Triticum , per-
fici folent / quippe neque eodem fidere terr^ commictuntur . Triticum
etiam , in quo culmus fpicam efFert , a Latinis efle Frumentum acce-
pimus . Verum quid effutio ? De novis frugibus fortafle loquitur auclor ,
quz in vulgum non feruntur- quoniam antiquorum Triticum, & quod
per univerfam Italiam nunc colitur , Junio menfe demetitur maturum .
Minima enim cun£tacio damnofa fcmper cenletur , cum grandines ac
nimbi repentini contingere foleant ; prxterea Formicje grana depopulen-
tur . Mcflis igitur in Sextilem differenda , ut inanem ftipulam colliga-
mus ? Hinc fufpicatus fum ex Germania novje agricolationis informato-
rem venifle , ubi ob aeris indementiam menfe Augufto demetitur Tri«
ticum .
At illud mcnfc fimiliter Sextili peragcndum : Paltts parat . Quid ad
Mefl!em pali P Numquid Augufto menfe etiam vinea: putandx pedandae-
que ? Attamen otiantibus colonis id erat mandandum , ut omnia cum
maturare eft opus, parata ad ordinandam Vitem habercnt, non acftu ac
labore feflis uc pene fractis , ut in Triticea mefie , qux maximum to-
tius anni opus habetur, non folum quod ardentiffimo fidere peragitur ,
verum etiam quod feftinanter, & fine intcrmiflione in id incumbjtur,
Tranfeamus ad alios menfes . Mcnfe Septembri Ponia lcgtmt . Quje
poma ? Fici , an nuces Jnglandes , & Graeca: ? nam mala , Pira hiberna ,
Sorba , Mefpila , Zizypha , 0£lobri , pera£la vindemia , de arbore de-
fcendunt . Nihilominus a noftro au£lore poft Ie£la poma Uva ferva-
tur Oclobri . De percipiendis fru£libus , frugibufque hanc fummam ha-
beto .
Nunc de arborum cultu : Menfc Februario
Q_UJDRAGESIMASEXTA. 397
Viitearum
Superfictum
Colitur
Timet egreglus agricola ne Ijedantur radices, dum fodiuntur vineje •
ideo farcula efle fufpendenda , & fumnium folum radendum prscepit .
Ignava itaque atque iners prifca stas , qu£e faspius per annum vineas al«
te fodiebat . Menfe Martio :
Fineie &
Pedamina
Iii Pajltno
Putantur
Vineas putarl novi : putari pedamina in pajlino prorfus Ignoro . Tu
fi ufquam id fieri vidifti , accipe me , obfecro , rufticEe iflius difciplinae
difcipulum . Attamen de iis quse in fundo re£le atque opportune facien»
da funt , fatis .
Sequitur tertium de religione & facris. Menfe Januario:
Sacrtflcant
Dis
Penatibus .
Pcnates tantum colere novus pontifex otiantibus colonis permlttit .
At Jano &. Carmenta» , quorum facra vetuftiflima prsterit, cur ex anti-
quo ritu facere agricolis interdicit ? Menfe Januario .■
Cara cognato
Ex quibus pontificalibus libris id hauftum ? Ex quibus ? Ab Ovidio
( quis crederet ? ) atque ab hoc carmine :
Proxtraa cognati dtxere Charifiia cari ,
Et ventt ad focios turba propinqua deos .
Ex caris cognatis inauditum facrum inftitutum eft. Menfe Martio :
Ifidts navigtum .
Prsclare. Si enim colonis terrae proventus minus refpondeat, farcu*
lo in rcmum verfo, naucleri fientj,* ideo Ifidis navi prius bene precan*
tur. At, inquies, in Faftis Ifidis navigium celebrari au£lor eft Lafitan-
tius Firmianus . Quidni ? Ab hoc igitur accepit Calendarii repertor ,
pr3°fertim Firmiano in Graecis an in Romanis faftis id contingere non
enarrante .
Sacrura. Mamurio
Ex quo fonte ? Ex quo Mamuralia , qulbus nebulo allus Romanas fe-
rias inquinavit . At Matronalia , Megalefia , Tubiluftrium ad colonos
pertjnuifle non vifa funt^ quippe omittuntur. Menfe Aprili:
Sa*
^yg. / EPISTOLA
Sacrum
Pharie
iteni
Serapia
Cur barbara folum , patriis & vetuHioribus reje£lis , inter faftos recl^-
piuntur? Ubi enim Cerealia,' ubi Fordicidia,- ubi Robigalia • ubi Flo-
ralia , qua ad agriculturam maxime fpeflant ? Ubi Palilia r" Ne Pal»
quidcm armentarium colonum facrificare fmit , 8c natalem urbis diem
feftum agere ? Et de facris & fcriis ha£lenus .
Supereft ut Latini fermonis clegantiam ex eodem marmore contem--
plemur. Quod paucis exequar/ nam folis injlitium pro foljlitiim , Tritica-
ri£ , fuperficium , fcrobatio arborttm , cujus gcneris & fecuii fuerit au-
ftor , aperte demonftrant . Et dubitabis adhuc , quin falfum fit monu-
mentum , in quo ferme omnia falfa , inania, vana, barbara , non rei ,
non tempori , non rationi congruentia primo obtutu inveniuntur ? At
Inter Latinje lingujc thefauros reconditur ? QLiid ad nos ? Nobifne au-
ftoribus ? Certe nos ad quifquilias & Ibrdida barbaris recrementa fepo-
nendum exiftimamus. Sed age : vis locum infpicere, ex quo erutum efl: ,
& ubl excultum ? Perge mecum . Apud Bedam ubi de temporis regula,
agitur, fcriptum efl: folera in Aquarlum tranfire XV. cal. Febr. , in Pi-
fces XV. cal. Mart. , In Arietem XV. cal. April. & fic deinceps in o-
mnia figna XV. cal. ingrediente fole. Qiia de caufa cardines omnes in
oclavis item calendarum , & in o£lavis fignorum partibus lervantur .
Ovidii quoque Caleudaritm inter prsclaras antiquitatis Romans memo-
rias excellit, in quo candem aftronomiam vidcrc Iicet,nempe XV. cal»
Febr. iolem in Aquarium remeare , XV. cal. Mart. in Pifces , XV. cal.
Maii in Taurum , XV. cal. Jun. in Geminos , XV. cal. Jul. in Can-
crura . De Ariete tantum notatur opcrarura vitio : XI. cal. Apr. fol A-
riet. Necnon asquinof^ium 1. VIII. cal. Apr. folfliiium VIII. cal. JuJ.
Quo tcmpore floruit ifla anni ratio ? Quo illa Bedae , quo illa Calenda'^
rti Ambrofiani , quz paucis abhinc annis in luccm prodiit. Haec fimi-
li regula deleftata XV. cal. folem in figna evocat , & VIII. cal. in
cardincs promittit. Qiiid de Divo Ifidoro putas? Eadem profitetur. Ex
hujufmodi itaque fontibus , five potius aftronomiae cceno effaflum eft Ru-
fticum mo numentum , & floribus quos illa astas fcrebat , fubiude orna-
tum pro certo habeto. Numquid cardines in VIII. cal. non fervantur,
& o£lavas fignorum partes ( etfi principia appofita non fint ) non re-
pofcunt ? Cur , inquies , Thefauris adjiciuntur e cloacis eruta ? Quia
humanum genus, ut alios decipere ftudet , ita facile fc dccipi patitur .
Sed
Q_U A D R A G E S I m A S E XT A. 399
Sed hinc, ubi alienus odor tibi rugas in fronte fortafle contraxir , re-
cedamus , ut pukherrimo vetuflatis figno te rccre em Istitiaque perfan-
dam.
Ecce tibi ad dexteram pervetuftum monumentum , quod Calendarium
jnfcribitur mag;ti Conflantini temporibus exprefium . De ifto dubitare ca-
veto : vera fervat , & qusque temporibus fuis quam optime aptat . X.
cal. Febr. fol in Aquarium tranfit, X. cal. Mart. in Pifces , XVI. cal.
April. in Arietem. Ex qua , qusfo , plaga novus ifte aflronomus defcen-
dit? Cur' Quia Aquario dies XXVIII. , Pifcibus XXV. attribuit . Sine ,
qusfo : XIV. cal. Maii fol in Taurum tranfit , XIII. cal. Jan. in Geminos,
XVII. cal. Jul. in Cancrum . Ergo Geminis dies XXVI. ? Quid de
folftitio ? VII. cal. Jul. fignatur . In qua Cancri parte ? In XI. Pro
Jupiter ! Accipe reliqua. Cancro immoratur fol diebus XXXII. , Leoni
XXX. , Virgini XXXIV. , Librs XXX. , Scorpioni XXXI. , Sagittaria
XXIX. , & Capricorno XXXVI. In eodem tamen nonnulla ex Plinio
agnofcimus ; quin ab eodem jam vitiato XVI. cal. Aug. folem. in Leo-
nem tranfire . Fefti quoque dies qui nufquam habiti funt , hic facri
fiunt , ut Tiberiiialia , ut Ju-venalia , ut M.rmuraha , ut Pelofia , ut Ge-
neralia . Hilaria etiam iterantur , & QLiirinalia . Parentalia vero a Fe*
ralibus & Chariftiis diftinguuntur. De reliquis noli curiofms inquirere-
nihil fingi poteft a vero magis alienum , nihilque ineptius.
Abeanius hinc , quod jam mors pudet . Et quando tam illiberaliter
in Jovis cella, hoc eft Inter ferias & facra accepti fumus, dum tibi fto-
machus componitur, in bibliotheca fedeamus. Qtiatuor fcriptores qui cum
Latinis Medicis vagantur, pervolvendi funt , fi forte ad annum illuftran-
dum quid liceat proferre . Largium Defignatianum primum evolvam , in
quo om.nia inconcinno ordine mifceri & perturbari videmus . Vernum
aequinoftium VIII. cal. April. & brumam VIII. cal. Januar. a Plinio
mutuatur , folftitium firailiter ab eodem jam depravato VIII. cal. Jul.;
autumni vero squinoCtium VI. cal. 0£lobr. a Columella . Ab hoc et-
iam Plejadum occafum matutinum IV. id. Novembr. accepit , & exor-
tum ab Ovidio prid. id. Maii . Qiiamobrem fi unquam tabulam difco-
loribus ceris variam , atque ex diffimilibus animalibus indu£la membra
referentem fpeSlafti ,
lit turpiter atrim
dejinat in pifcem muher formofa fuperne,
ex hoc exemplo anni fpeciem , crede mihi , fingit Defignatianus ifte ^
dum ex pluribus atque inter fe diffidentibus fcriptoribus partes colligit,
atque in unam jungic formam . ?
Pro.
400 EPISTOLA
Proximus Pfeudopllnius ( fic enim potius dicendus , quam, Plinius )
folftitio & bruma a Defignatiano , Prifci.inoque ( qui tertius eft au-
clor ) non differt ; utroque autem aequinoclio VI. cal. conftituto ad
Prifcianum proximus venit , & autumnali etiam ad Dcfignatianum ,
quamvis vcrnum ( mcndaces enim in fententia non permanent ) ad
VIII. cal. fubinde adducat . Porro asftatis principium IV. id. Maii ad-
notat , quod Prifcianus ftatuit efle prid. id. ejufdemj itemque Defigna-
tianus : hiemis vero VI. id. Novembr. occidentibus Prifciano Verqiliis
IV. id. cafdem .
Quartus Soranus Ephcfius infcribitur , qui nova qusdam in aftrono-
miam induxifle invenitur ,• omiflis enim cardinibus , anni tempora VIII.
id. Febr. , Maii , Auguft. , & Novembr. cfle definit .
Hjec itaquc literarum monftra ( in quibus te diutius fum moratus ,
quam ipforum fordes patiebantur ) qua: fub alieno nomine res ab an-
tiquis temporibus prave detortas in lucem proferre aufa funt, quantum
a prifca anni forma differunt , tantum ad barbaram , inanem , falfamque
doStrinam accedunt . Quapropter horum au6loritate utatur qui velit , &
hinc ad anni Romani , Julianique vel Augufti cmendationem normam
dirigat, libellamque dcfumat . Tantum enim a vero receflferit , quantum
ifti ab eo nomine , atate , & do£trina quEe titulo mentiuntur, removen-
tur. Vale.
D. Patavio IV. Non. Jun. CID IDCC XXXV.
EPISTOLA XLVII.
De 0<-vidii Faflis ex ANgufti tabula , Eudoxo , alufque .
JULIUS PONTEDERA ANDREjE MARANO
A M I C O S U O S. D.
ANtequam obfignatis , ut ajunt , tabellis mecum ageres , quod de
Ovidii Faftis mc efl!e tibi lcripturum fignificaveram , has literas ex
a. d. V. id. ad te dabam , quibus fidem mcam abfolvercm , & tuis
placitis ac mandatis obtemperarem . Mifi etiam proximis diebus epifto-
lam , qua in te cam opinioncm , qux de Plinio omnibus minime
recens penitus inhxfit , paululum convellerem , & paratiorem ad ea quse
^e Ovidio eram fcripturus, te habcrem. Etenim Ovidium , propterea
quod
Q^U AD RAG E S^ IM A S E ? T I M A. 401
quod Julium Casfarem laudibus apud Auguftum exbrnavit , cum ita iibi
confulere opinaretur , faftorum extitifie au£lorem , ecrdemque Julia ra-
tione temperafie quis non dicit , &: conftantiflime tuetur ? Id vero fi-
millimum apparet , cum omni aflcntationis artiftcio totam Augufti do-
.mmti profequatur . His dum aflentior , & in commune erracum cjeca
mente rapior , fcis quos mihi vates exhibuerit ludos ? Jam levitatis
meae , vel potius morbi & infanijE pudet . Jam tot lucubrationum poeniten-
tia animum exulcerat , atque aflTiduo morfu retraflat . Quid dicam ? Nift
mihi Plinius manum injeciffet , & ab illis cogitationibus traduxiflet ad
-alias, adhuc illis, tanquam infelix Prometheus faxo , fortafle adhajrerem .
■ Ut primum refipui , & nimia: credulitatis patuere illecebrae & doli ,
gratias habui maximas Plinio , qui me a tanta amcntia liberafiet . Qua-
•propter qui mihi dux in re£1:am extitit, quique vatis penetralia often-
dit , • eum tibi prasmifi melioris fententias moderatorem & magiftrum .
Hunc Ovidius modo fubfequitur , qui veluti peregrinus & alienus ne
in veftibulo diu fubfiftat pra;fertim a te arceflitus, rogo.
Faftorum partem alteram vetuftate nobis ereptam plerique opinati
funt , quoniam duodecim , non fex volumina fcripfit , cum Romje de-
gebat , ut carmine ad Angufltm declaratur :
Sex ego FaJIorum fcripfi , totidemque libellos^
Cttmque fuo Jinem menfe -volumen habet .
Idque tuo miper fcriptiim fub nomine , C<efar ,
Et tibi facratum fors mea rupit optis .
Quibus tamen extremam manum ante exilium non addidifle , ex eo-
dem carmine cognofcimus . Expolivit igitur exul , & retraSlavit fortaf-
fe quaedam , fuperindu£I:o Germanici titulo , cum prius opus Augufto
infcripfiflet . Ecce tibi querulas voces in Fafl. IV. :
Sulmonis gelidi patriie , Germanice , noflr£ .
Me miferum Scjtbico quam procul illa loco efl .
Ut igltur fex volumina perfeciflTe indicio eft , quod in pofteros trans-
miflTa funt , & omnium manu teruntur : ita reliqua abfoluta , quis pro
certo aftirmaverit ? Quare , hoc toto qussftionis genere reliiSlo , in quo
vaticinari atque infanire viderer plura fcribendo , de aucloribus , quos
imitatur vates , inquiramus . Quatuor prscipuos commemorabo : Ca:fa-
rem , Eu£lemonem , Eudoxum , & reformats aftronomiK tabulam , de
qua in Plinio quid fentirem ex proximis literis quas VI. cal. ad te
dedi , intellexifti . A Cxfare & ab Eu£lemone necnon ab Eudoxo ac
Bceotiis aftrorurn concurfiones fumit : temporum autem vices ab Eudo-
xo . Anni cardines Augufti tabuls dabis . Sunt tamen in duodecim fi-
E e e gnis
402 EPISTOLA
gnis difcrlmina qusedam , quorum fons in abftrufo Jacet j neque mlhl
diligentius inquirenti caput licuit reperire . Nonnihil etiam vatis indi-
ligcntiae attribuendum videtur , quippe cceleflium rerum difciplina mi-
jiime laudatur.
Principio III. non. Jan. Cancer vefperi occidit,ut hoc carmen fignlficat :
Ergo ttbi twx aderit venturis tertia nonis ,
Sparfaque ca^lefli rore madebit humus :
O^ipedis frufira quterentur brachia Cancrt ,
Prteceps occiduas ille fubibit aquas .
Eodem die occidit ColumellaE . A qua aftronomia petitum id fit ,'
num a Cifare , an a Callippo , in tanta fcriptorum calamitate , libro-
rumquc interitu afTequi nequeo . At Lyrx exortum nonis Januar. eflc
a Caefare , ut audifti , conflat ; nam V. id. Jan. Dclphinum oriri un-
de hauferit vates , in incerto relinquam . Agonalibus itaque peraftis
hoc carmen anneftit .•
Interea Dclphin clarum fuper aquora Jidus
Tollitur , & patriis exerit ora vadis .
Pojlera lux hiemem medio difcrimine fignat^
JEquaque pneteritte quie fuperabit , erit .
Tab. Si forte expetis fcire, unde media hiems in Ovidium pervenerit, ha-
XXXVI. beo quid neque firmum , neque conflans , probabile tamen . Jam pro-
ximo vere , cum hoc ipfum in anno Romano qua^rebamus , a Canicu-
\z occafu, Aetio homine AfTyrias fectas duce , triginta feptem dies , qui-
bus frigus in fummam hiemem intenditur , ad mediam deduxi . Hoc
dat fpecimen Eudoxus quoque , cui die Sagittarii XII. Canis occidit
matutino III. non. Decembr. Ab hoc termino in a. d. IV. id. Januar.
dies XXXVII. numerantur . Quare conjicere non difplicet , Eudoxum
qui alterum finem a Chaldaeis acceperit , alterum quoque acccpiffe ;
praefertim cum tam multa ab eodem fonte in fuas fcgetes derivaverit .
Ideo media hiems fiet Eudoxo die XX. Capricorni . Hsc fi utroque
•pollicc laudaveris , non efl; cur medis hiemis au6torem alium ab Eu-
doxo in Ovidio quaeramus .
Tranfire folem in Aquarium conflituit Csfar XVII. cal. Fcbr. Pli-
nius ex Augufli tabula pof^ridie , quam fequitur vates . Nam XVII.
cal. Febr. templi quod Furius Camillus Concordis dedicaverat , perafta
hifloria , canit :
Htec ubi tranfterint , Capricorno , Phoebe , reliHo,
Per Juvenis curres Jigua regentis aquas .
Septimus hinc eriens , cum fe demerferit undis ,
Ftil.
Pag. 40Z. TABULA XXXVI.
Ovidii Fafti ex Tabula Augufti atque ex Eudoxo.
i /vm^^^ Capricornum adit XV. cal. Januar.
_....>-Bruma VIII. cal. Januar. H. N. VII.
/ify^ Media hiems IV. id. Januar.
. ? \ Soi Aquarium adit XVI. cal. Febr.
^?^/ ....•.■.'■•'•■ Veris initium V. id. Februar.
'i/iiiajv Sol Pifces adit XIV. cal. Mart.
^./'•••../dU^Sol Arietem adit XV. cal. Apr.
«p^;;:>-7Equinoaium vernum VIII. cal. Apr. H. N. X.
X/cb.l. Sol Taurum adit XIII. cal. April.
/\ \ Medium ver VII. cal. Maji .
*^ :^™' ,,.;.••■■■■' Vergilia oriuntur.* ^ftatis initium prid. id. Maii.
■-...• "i.xLiii Sol Geminos adit XIII. cal. Jun.
4 •■"''■■•. -(W, Sol Cancrum adit XIIII. cal. Quint.
i^cui- J^ Solftitium VI. cal. Quint. H. D. X.
\/6::v. Sol Leonem adit XIII. cal. Sextil.
A- 3<aL.-.'-., Canicula mane oritur XII. cal. Sextil.
:^* . .-^iJ-"' Fidicula mane occidit XIIX. cal. Septembr.
,..'X ..••a-xia . Sol Virglnem adit XIII. cal. Septembr.
/ .?■••.. '■JK^SoI Libram adit XII. cal. 061.
/ o.f<iKV^^qy;no£^ju^ autumni V. cal. Oaobr. H. N. X.
iv^cuoaix ..^^^' -^^ Scorpionem adit XIII. cal. Novembr.
\ d- x><c2<:-.,;,. Vergiii^ mane occidunt prid. id. Novembr.
'• ■• .il",, m Sol Sasittarium adit XIV. cal. Decembr,
** ■-••'•.
'''•-.ji .xxci». Bruma VIII. cal. Januar. H. D. I.
''■"■"■■•"• Veris initium V. id. Februar.
Q^U JD R^ G E S I MAS E P T I MA. 405
Fulgebit toto jam Lyra mdla po/o .
De Lyra autem Columella -lcribit : XI. Febt: Fidicula vefperi occi*
dit , dies phivius . IX. cal. Febr. ex occafu prifiini Jideris Jignificat tem»
peflatem • iiiterdum etiam tempefias . Qnz excrema vel abiicienda tan-
^uara ex margine , vel tempeflas in temperiem rnutanda . Deinde no-
tam XI. malo cum Ovidio X. Ad X. vero cal. Febr. dies II. Aqua-
rii , ut Bceotii ftatuunt , pertinent , quo termino a Gemino tantum
adnotatum eft : Av/itoxstTa dxox®' x^-!^'"'' • Ex quibus fufpicari fuccur-
rit quid deperditum , & fortafle quod Ovidius meminit j ex ux.poi/ux'^
enim negligentia fcribentis fit facile ahox®' . Adde etiam ex iis quas
pauca de Democrito traduntur , pleraque citius Democrito permeare
quam Eudoxo , ut retuli . Et propterea non efle abfonum credere De-
mocrito per dies IX. celerius contingere Fidlcula; occafum , cui citius
etiam per dies VIII. quam Eudoxo , exoritur . Quas fi vera aflequi-
mur, fit priftinus Fidicula: occafus IX. cal. Febr. qul pridie contingit :
Sidere ab hoc , ignis , venienti ncSie , Leonis
Qni micat in medio pe&ore ^ msrfus erit .
De quo aftro quando ea probas qua cal. A.pril. ad te fcripfi , quid
amplius quaeram ?
Primo a6to Faftor. libro ad fecundum , hoc eft ad Februarium venio ,
cujus calendis
Sape graves pliivias adopertus nubibus wther
Concitat .
Die Aquarii XL occidente vefperi Lyra , Eudoxo pluvia fignifica«
tur . Dies convenit . Sed cur ab Ovidio pofthabita Lyra P Sane quo
die aftrum occidit , cernitur; non enim occlderet . Ideo vates poftridie
cjus diei definere occidere canit , quia tota latet ;
Proximus Hefperias Titan abiturus in undas
Gemmea purpureis cum juga demet equis :
Illa noSle altquis tollens ad Jidera vultum ,
Dicet , ubi efi hodie , qute Ljra fuljit heri}
Dumque Lj/ram quterit , medii quoque terqa Leonis
In liqutdas fubito merfa notabit aquas .
ColumelljE cal. cum Eudoxo occultari Fidis incipit; III. autem non.
Febn Fidis tota , & Leo medius occldit , qu2 ab Ovidio accepit,- id«
circo etiam tempus IF. non. Columella; apponendum eft.
III. non. Febr. Ovidio Delphinus vefperi occidit , IV. enim nonas
fic loquitur :
Qiiem modo Ctelatum flellis Delphina videbas ,
E e e 2 Js
404. EPISTOLA
Is fugtct vlftis mSle feqttente tiios .
Ad quos au6lores referam , non video j quoniara id referendi defuit
Gemino cura . Nonis Februariis :
]am puer Idaus medLf teims emittet alvo ,
Et liquiclas , mijlo neclare , fundit aquas ,
En etiam ftqttis Borcan horrcre folebat ,
Gaudeat , a Zepbj/ris mitior av.ra venit .
A Callippo vates deduxit , cui die Aquarii XVII. <tSfO'xi®' fiia&'
tu/etTfAci , \i<pvp®- trv» . Ab utroque Columella fumpfit .
Quintiis ab aqtioreis uitidum jubar extultt undis
Lucifer , &" primi tempora veris erunt .
Hoc verno principio diffcrt Ovidius a Latinis j 8c id ad Eudoxum
pertinere crediderim die Aquarii XIX. fignatum , quo fpatio hiems fi-
militer Eudoxo inchoatur . Hac ratione Ver a bruma diftat diebus
XLVI.
Tertia nox veniet , cujlodem protintis Urfe
Afpicies geminos exeruijje pedes .
Fit III. id. Februar. QLiod Ovidio , deficiente veterum aftronomia ,
relinquo .
Contittuata loco tria Jidera Corvus &■ Anguis
Et meditfs Crater inter utrunqtte latent .
Idibtis illa latent , oriuntur tioBc fequenti .
Unum commemorat Columella , hoc cft Craterem XVI. cal. Mart.
oriri. Anticipandi caufa fuifle videtur , XV. cal. Febr. in Pifces prod*
eunte Ible .
XIV. cal. Mart. .
Jam levis obliqua fitbfedit Aquarius urna y
Proxitnus lethereos excipe , Pifcis, eqtws .
VI. cal. Mart. advenlt Hirundo iplb Regifugii die , cujus originetrt
cum expofuiffet Ovidius , continuato carmine fcribit :
Fallimur ? An veris prtenutKia venit Hirundo ,
Et metuit nequa verfa recurrat hiems}
Num me objurgabis , fi hoc ad Eudoxum retulero ? Appofite tamert
csnvenit dies Fifcium IV, quo Eudoxus Hirundiuem advenire tradit .
Convenit etiam intervallum dierum XV. a vere V. id. Febr. ut au6toir"
eft Hippocrates .
Hac ratione ad III. librum , & ad III. menlem Martiuni ventum
«ft.
Tertia. aox de menfe fuos ubi moverit orttts y
Con'
Q^UADR^GE^IM^SEPTIMji. 405
Condittis e gemiius Pifcibus alter erit .
Nam diio funt , Auflris hic efl , Aquilonibus ille
Proximus, a veiito nomen uterque tenet .
Occidere hoc tempore quo oriuntur , Pilces imperite traditam eft .'
tujus culpa ubi refideat , in Ovidione , an in librariis , pofito cotuli*
tus pro proditus , igno;o .
Cum croceis rorare genis Ttthonia conjunx
Ceperit , & quintie tempora lncis aget ,
Sive e/i Ar6lophylax , five ejl piger ille Bootes ^
Mergetur , vifus effugietque tuos .
At non effugiet Vtndemitor i
III. non. Marc. oriri Euclemoni vefperi Ac£turum , & Vindemiato-
rem apparere in Atticis fcripfimus . Id accepit Ovidius , fed ofcitantei*
accepit , dum condi Arclurum canit .
Nonis Martiis .
Jamque ubi coeruleum variabunt Jidera coelum ,
Sufpice , Gorgonei colla videbis Equi .
■ Neque csret macula Euftemon, cui nonis Martiis 'inrnr®- iu®' S^-Jvh ,
Opinor enim , ut tibi in Atticis fcripfi , fuifle iiriTiAH ^ ab hoc enim
lumpfit Ovidius .
Poftridie
Protinus afpicies venienti noBe Coronam
Gnojfida .
Quod au6lor a Pifcium principio ex a. d. XVI. cal. Mart. compu«
tat / quippe Ttj Kti Tuv 1-xpvuv E,vS'o^ri> i-iipaiiQ- axpoyv^©' iiriTiAet .
Sed ad idus properamus / exinde enim
Pofiera cum teneras aurora refecerit herbas ,
Scorpius a prnna parte videndus erit .
Quae fi fcire cupimus, unde fmt petita, Geminum adeamus fcriben-
tem : T» Tav i^^uaii EvY.T>if/.ovi Ti cx.ofmi oi irpaToi ds-epts Svvovai . ToC
dies a XIV. cal. Mart. ubi Ovidius Pifcibus principium dedit , ad XVII.
eal. April. colliguntur.
„ Liberalia proxima fequuntur , &: Liberalibus
Stella Lycaontam vergit declivis ad ArSlon
Milvius , h(ec illa no&e videnda venit .
De quo in Caefaris tabula , quid fentiam , habes . Carmina tamen
qujE alias comraemoravi , repetenda efle reor , ut tota Ovidii aftrono.
mia in unum corpus digeratur .
Poft dies XXX. quos Pifcibus attribuunt , ut illa atas maxime pro«
babat ,
4d6 E P I S T 0 L J
babat , XV. cal. April. fol in Arietem introitum habet . Hoc in O-
vidio non perfpicue difcernitur ; nam de extremis Quinquatribus X. cal.
April. canit.-
Summa dies e quinque tubas litjlrare canoras
Adnwnet , & forti facrificare T>ex .
Nunc potes ad folem fublato diccre 'vultu ,
Hic here Thryxex vellera preffit Ovis .
Igitur XI. cal. April. ad Arietem fol iranfit . Quod ut dedinemus,
veteri confuetudine Quinquatria funt accipienda , cum uno die finiren-
tur , ut ex Varrone & Fefto indicavi . Quod etiam oftendit M. Tul-
lius dum Cornificio fcribit , Quinquatribus ejus caufam frequcnti fenatu
non invita Minerva egifle . Si enim per quinque dies afta eflent
Quinquatria , quifnam ex illis intelligendus ? Ovidius itaque Augufto
obfequens , cujus opera Quiuquatria amplificata exiftimo , per dies V.
celebrat , fed prifco gentis more unum habet , & illo Arietis initium
definit . Quapropter in antiqua marmorea tabula , cujus exemplum a
Grutero & ab aliis auttoribus aftertur , Quinquatria XIV. cal. April.
lantum notantur , quod illc dies Quinquatribus legitimus eflet , & tan-
quam folus . Sed ecce alia ambages ex hoc carmine .•
Tres ubi luciferos "veniens prtemiferit Eos ,
Tempora mSurnis aqua diurna feret .
Si a Tubiluftrio ex a. d. X. cal. April. trium dierum fpatium meti-
mur , pridie in Arietem fol tranfeunte , asquinoftium peragetur non in
oSlava figni parte , ut apud Latinos fine ullo difcrimine viguit opinio,
led in quinta ; fin autem a primis Qiiinquatribus ex a. d. XIV. cal.
April. aequinoStium habendum XI. cal. ejufdem . Quod aperte falfum ,
cum Vlll. cal. ab Ovidio conftituatur , ubi certa zquinoftialis fedes .
Quamnam ipitur dabimus Carniinis interpretationem , ut au£lorem ab
reprenfione liberemus ? Nonnulli ut tale incommodum dcclinent , hos
ires dies a Tubiluftrio numerant . Verum attende quid icquatur. Dum
aquinotlium in quinta Arietis parte vitant , protrudunt in nonam , XV.
cal. Apr. ad Arietem folem adducentes . Qua igitur via ab his vadis &
flu£libus emergemus •' Facili & plana , fi me audics ; quoniam levi mi«
cula aflfeclum fuifle carmen puto , & primum verfum defluxifle ex iilo :
Sex ubi luciferos •veniens prtemiferit Eos .
Prima voce immutata, reliqua in unum concurrunt , & quadrant in-
tervalla ; quod iex dies a Quinquatribus primis in a. d. VIII. cal. A-
pril. fpe£\ant , ubi etiam Plinius rcquinoftii ledem fixit in o£lava fi-
gni parte , die a Cslaris squinoSlio recedend» .
Ad
Q_UADRAGES1MASEPTIMA. 407
Ad quartum Faftorum volumen , & ad Aprllem accedamus . Itaquc
calendis
Dum loquor , elattc metuendus acumine cauda
Scorpius in 'virides prtecipitatur aquas ,
Calendis item April. Columells Nepa occidit . Poftridle
Plejades incipiunt humeros relevare paternos ,
Qute feptein dici , fex tamen ejfe folent .
Tempus tibi oflendet vel Euftemon ab jEgyptio aequino6lio , vel
Eudoxus , & Democritus a Callippico.
VII. id. April.
Plura locuturi fubito fubducimur imbre ,
Pendula ccelejles Libra movebat aquas.
Id a Csfare efle indicavi . Eodem die Ovidio : )
Enjifer Orion <equore merfus erit .
XVI. cal. Maj. Suculae celantur , ut hoc carmen oflendit.*
Sed jam prieteritas ubi quartus lucifer idus
Refpictt , bac Hyades Dorida no^e tenent .
Ab Eu£lemone acceptum eft.
XIII. cal. Majl
£ duce lanigeri pecoris qui perdidit Hellen ,
Sol abtt , egrejfo viBima major adejl .
Vacca Jit , an Taurus non ejl cognofcere promptum .
Quare Arieti dies XXXII. prxter aliorum inftitutum vates largitur.
Sex ubi qu£ rejlant , luces Aprilis habebit ,
In medto curfu tempora "verts erunt ,
Et frujlra pecudem quicres Athamantidos Helles .
Signaque dant imbres , exortturque Canis .
IX. cal. Majas adeunte in Bceotia Taurum fole , dies Tauri III. fit
VII. cal. ejufdem , quo medium ver fuiffe Eudoxo puto , poftridie Ca-
ne fe vefperi occultante . Ab hoc tempus inter ver & a:ftatem quali-
tate medium incipit computari . Quapropter , fi hac vera conje£tando
recipimus , ab Eudoxo in Ovidii faftos medium ver emanavit , a quo
media etiam hiems venit . Csterum vati noftro non laudi dabis in
Tauro occidere Arietem , qui Callippo in prima Librje parte incipic
condi , & in tertia Arietis, hoc eft eo ipfo die a Bceotio principio ,
quo medium ver fignatur, exoriri , nifi carmen emendaveris fcribendo;
Nec frujlra pecudem quxres Athamantidos Helles .
Neque Canem prodire hoc tempore fines j fed noftrs opinioni , quam
tibi notara fecimus , indulgens repones.-
ege<
4o8 E P I S T 0 L A
egeritnrque Canis .
Ha£lenus de Aprili : Maji cura lubit. Et primum
j4lt Jove furgat opus , prima mihi noBe "videytda
Stella ejl itt cunas officiofa Jovis.
Non obfcure percipimus Capram cal. Majis oriri efle defumptum ab
Eudoxo , cui die Tauri IX. nafcitur , Quod fpatium in cal. Majas ab
exordio Boeotio protenditur.
VI. non. Maji Argeftes flare incipiunt , & Suculae exoriuntur , quod
ad Cxfarem retuli .
NoSle niiiiiis quarta promet fua fidera Chiron
Semivir , &" flavi corpore mijlus equi ,
V. etiam non. Maji Columell^ Centaurus totus apparet . Pergit va.
tes;
Huiic Lyra curva fequi cuperet , fed idonea nonduni
Efi via : nox aptum tertia tempus erit .
III. non. Maji Lyra vefperi oritur , Chaldjeis pridie.
Scorpius in coelo cum cras lucefcere nonas
Dicimus , a media parte videndvs erit .
Prid. fimiliter non. Maji Columellaj Nepa medius occidit.
V. id. Maji occidit Orion , cujus delapfum mediis Lemuribus hoc
carmen dctcrminat;
Qttorum fi mediis Bosoton Oriona qu,tres ,
Falfus eris , fgni caufa canenda mihi ejl .
Tum ad orientem mane pridie id. Maji converfus , inquit :
Plejadas afpicies omnes , totumque fororum
Agmen , ubi ante idus nox erit v.na fuper .
Tunc mihi non dubiis au&oribus incipit ajias,
Et tepidi finem tempora veris habent .
Ex quo vates didicerit , Eudoxi tabula oftendit. Idem dics nempe
Idibus ora prior Jlellantia tollere Taurum
Indicat ,
XIII. cal. Jun. reIi£lo poft dies XXXI. Tauro , fol in Geminos fef--
tur . En tibi auftor , ut clare computat :
jdt mihi pande , precor , multo meliora petenti
In Ceminos ex quo tempore P/jcebtts eat.
Cum totidem de menfe dies fuperejfe videbis ,
Qriot fiint Herculei faBa laboris , ait .
XII. cal. Jun. poftridie ingreflTus folis in Geminos
No&e fequente diem Canis Erigoneitts exit.
'■•i'X Quo
Q_U AD RAG E S I M A S E P T I M A. 409
Quo carmine decipiaris , iit interpretes folent , cave. Exit enim Ca«
nis de afpeftu , non oritur .• ut homo exit qui fato cedit , & dies
cxit qui elabitur . Quid plura ? Attici , a quibus certe vates fumit , ita
memorijE mandarunt .
Quinto ab occiduo Cane die VIII. cal. Jun. vefperi
Grata Jovis ftilvce rojlra "videbis a-vis >
Quaj ad conftitutum diem Athenls huc advolavit , ubi Eu6lemoni
die Tauri XXXI. vefperi cernitur oriens.
^uferet ex oculis vemens anrora Booten ,
Continuaque die ftdv.s Hyantis erit .
Utraque die Tauri XXXIL VII. cal. Jun. apud Eu£lemonem con'«
tingunt , ab Ovidii explanatoribus indo6te in biduum digefta.
His V. menfi finem imponimus . Reftat Junius , cujus calendis
Oritur magni pritpes adunca Jovis .
Aquila furgit Columellae cal. Jun. & poftridie .
Pojlera Ittx Hyadas Taurince cornua frontis
Evocat , & multa terra madefcit aqtia .
Sucularum cxortum a quibus au6tor fumpferit , nulla ad nos demif-.
fa notitia declarat . Pluviam fieri Democrito die Geminorum X. vi=
fum eft , quod IV. non. Jun. contingere oftendi ,
Tertia poji nonas removere Lycaona Phxbe
Fertur , & a tergo non habet Urfa metum .
VII. item id. Jun. Caefari & Columella: Ar£lurum occidere ad te
fcripfi .
Poftridie Cerealium IV. id. Jun,
Navita quippe fedens Delphina "uidebimus , ?«^«;V ,
Humtda cttm ptilfo mx erit orta die .
.Id a Cxfare patet , & CEefarem exfcripfiffe ab Eudoxo , cui die Ge"
minorum XVIII. Delphinus prima face emergit , pariter manifeftum ,
Ab idibus Juniis
Tertia nox veniet ^ qtia tu, Dodoni Thjene,
Stabis Agenorei fronte videitda Bovis .
XVII. itaque cal. Jul. SucuIjb cernuntur.
At pater Heliadttm radios tibi tinxerit undis ,
Et cinget geminos Jlella ferena polos,
Tollet humo validos proles Hyriea lacertos ,
Continua Delphin noBe videndus erit .
Cum Orion Eudoxo die Geminorum XXIV. exoriatur XVI. cal, JuL
quo tempore refert Ovidius , non dubium eft Boeotium tempus Orio»
F f f ni '
410 EPISTOL^
ni ab au£tore deflnitum . Delphinum vero eadem nocte manifeftari a'
quo vares didicenc , non invciiio.
XIV. cal. Jul. fol in Cancrum remcare crauicur . Hic alia acque a-
lia dificnfio , diem Geminis llibducic , XXIX. tantum reliclis , & fol-
fticium in nonam figni partem prjecer recepcam Lacinorum regulam pro-
miccic , Proferani verfus quibus id probatur , nc quid fme exemplo ad
te mictam.
Jam fex & totidem luces de menfe fupe-.funt ,
Hiiic v.iittm numero tu tamen adcle diem .
Sol abtt e Geminis , & Cancri figna rubefcunt .
Labicur memoria egrerjius fcripcor , & ex patria confuetudine cum
XIII. cal. Jul. in animo haberec, dies XIII. acceplc , qui XII. cranf .
Nam fine dubio hoc die folem in Cancrum tranfire oportcc , cum uc
intervallum a folfticio in acquino5tium I. dierum XCIII. hor. XII. con-
flec , cum etiani ut folflitium in oSlava Cancri parte retineatur. Qiiae
ut clarius cognofcas, diem quo Forcun<E Forcis celebricas habcbacur, an*
te oculos poficum perpende :
Quam cito venerunt Fortume Fortis honores .
Pofl feptem luces Juuius a£ius erit.
VIII. igicur cal. Jul. hoc ipfo Forcunae fefto de folftitio, & de O-
rlone , qui , ut Casfar & Chaldsei ftacuunc , ipfo folfticiali cempore o-
riebacur , hxc func carmina:
Ecce fuburbana rediens male fobrius xde
Ad flellas aliquis talia "verba jactt :
Zona latet tua nunc , & cras fortaffe latebit y
Dein erit , Orion, afpicienda mihi .
At fi non efjet potus , dixiffet eadcm
Venturum tempus folflitiale die .
Huc ufque prscipua & maxime neceffaria qua: ad cceleftem Ovidii
annum pertinere vifa func , perpendimus . Si reliqua fex Faftorum vo«
lumina auc perfeciflet Vaces , aut ab codem perfeila , & abfoluta fortu»
na fervaflet , fidentius de tota re tibi icriberem , quam nunc conjecluris
& fulpicionibus duc^us conabor adumbrare . Cum duo fumma in OvI«
dio & Flinio fint eadem , vernum nimirum a;quino<SIium & folftitiura
in eadem fignorum parte, aquoque dierum XCIIl. hor. XII. feparata
difcrimine , viderc vifus fum eandem anni rationem ab Ovidio faftis
comt^renfam , quam in Plinio indicavi . Quod de cardinibus maxime
accipiendum volo / temporum enim vicibus a Latinis vates diflentit ,
^udoxum fecutus . Quare brumara peragi VIII. cal. Jan. & tranfire fo«
lem
Q_UADRAGEStMJSEPTIMA. ^\i
lem in Cnpticcrnum XV. cal. Jan. ab Ovidii regula non abhorret. Inter-
vallum cjucqi^e dierum XC. hor. III. a bruma ad xquinoclium I. con-
veniec . QLiid enim Latinis & Chaldxis magis commune , quam Ca-
pricorno dies XXX. aflignare , & in octava Capricorni parte agere bru-
mam ? ]am tres Cardines in Ovidio habemus , Plinii exemolo , & in
Latio recepco ordine ufi . Quartus reftat , quem facile attinoes a bru-
ma diebus' XXCIX. hor. III. , a folftitio XCII. hor. XII. "deduais .
Quo fpatio inter fe conveniunc , fionabis . Conveniunt aucem V. cal.
Oftobr. ubi Plinii squino6tium auturanale collocatur.
Venio ad aniii tempora aftrorumque infignium motus , qus fi ab
Eudoxo in Ovidium emanalTe receperis , uc ea qu» fex primis volumi-
nihus contexuntur , profe£to emanarunt , quod vetuftas abfumpfit , re-
parare connitar. Jam neminem, nifi fi quis veritati illuferic , veris fe-
dem aftatiique principium ab Eudoxo efle inficiaturum opinor . Quid
ergo prohibet autumnum hiememque ab eodem fonte revocare ? Occi-
dit Eudoxo Fidicula XVIII. cal. Septembr. die Leonis XXII., immer-
getur quoque eodem tempore Ovidio, autumnumque pr£ebebit . Et cum
Canicula mane prodeat PJinio XII. cal. Auguft. , naicetur fimul noftro
vati , quod Icalica ratio polcere invenitur . Necnon Procyon exorietur
cuni Plinio ex eadem regula XVII. cal. Jul. Prascermittamne Etefias ,
qui per Caniculares dies Ipirant , an huc ab Eudoxo exfcribam ? Prae-
teribo fane , quando Cheijdonias Chelidoniarumque prodromos nofter
auclor verno prxterxnifit . Siquid horum tibi ulu venerit , vel ab Eu-
doxi , vel a Plinii tabuHs mutuaberis . Interea quo die de Leone abeat
fol , Virginemque ingrediatur , ex Plinio determinabo XIII. cal. Se-
ptembr. ^ nullani enim video cauiam qua ab Italica ratione Auguftive
tabula recedam . Pridie igitur id. Septembr. cum Csefare , quo Eudoxo
pertinent dies Virgiuis XIX. , mane oriecur Ar£Iurus . XII. cal. Oclobr.
iubfidente Virgine , lol iii Libram tranfit , & o£lavam Librae partem
prssmittens aequinoflium autumni , dabit V. cal. eafdem . Porro, Libras
diebus XXX. fignatis , Scorpionem XIII. cal. Novembr. raetabimur .
Prid. id. Novembr. Vergiliig Eudoxo mane occultantur . Tale hiemis
principium in Ovidio quis repudiaverit ? Poft dies XXIX. proximum
Sagittarii fignum Ibl fubit ex a. d. XIV. cal. Decembr. In quo diebus
XXX. afl^uniptis , ad brurnalem Capricornum devertit XV. cal. Januar.
quo Ovidii annus cum faftis claudebatur.
Habes de Ovidii faftis ad id , quod , te au£lore , fufcepimus , qus
vifa funt percinere . Plura fi defideras , Plinius , Eudoxus , Eu6lemon
praebebunt . Nolui ego iis refertiorem epiftolara mittere , de quibus
F f f 2 conji-
412 tlPISTOLA
conjicere quldetn licet , fed dubitare muko magis . Satis mihi fuper-
que erit , fi his qusE in tabulam conjeci , tantum tribueris , quantum
homini magis ab animo & voluntate , quam ab ingenio & viribus ad
omnia difficilia , & dura tuo nomine fubeunda parato efle tribuendura
videbis . Vale.
D. Patavio V. id. Jun, ClD IDCC XXXV.
EPISTOLA XLVIII.
De Ptolem.ei libro falfo hoc nomme prodito , qui infcrtbitttr
(pdcis dirKoivuv t'!na'n[i,otalci)i' .
JULIUS PONTEDERA ANDRE£ MARANO
A M I C O S U O S. D.
Llteras tuas idibus datas quas Marco fervo meo tradidifti , accepi
poftridie mane , ftatimque refcribendum putavi . QiiEeris in his ,
cur Ptolemaei liber qui titulo (faais dnrxolvmv innaiiiJLaa-iav ( de quibus li-
brum contextum efle a Ptolemaso Suidas nos certiores facit ) circum-
fertur , fmcerus & legitimus mihi non videatur . Multa funt qu^ me
fccus fentire , ac folebam , cogunt ; ncc dubitationem meam prsfertim
quod ad rem , quam tra£to, vel maxime fpeftat , accuratius nunc tibi
referre fuperfedebo . Principio quid cft a Ptolemxo probatiflimo fcripto-
re magis alienum, quam ab ea fcntentia, quam femel atque iterum pro-
baverit , defcifcere , & ad aliam traduci ? Perpendit , repetitis obferva-
tionibus, quo anni articulo folftitium , quo autumni aequinoftium pera-
geretur , affecutufque eft pro fua diligentia hoc die menfis Thoth XXIX.
confici : ilJud Epiphi I. , qus ex a. d. IV. cal. Sepcembr. incepto per
Thoch anno, VI. cal. 06lobr. SBquino£lium , VII. cal. Julias Iblftitium
oftcndunt . At in ifto Libello folftitium quidem non reperitur; quia tri-
cefmius menfis Pachon dies quafi vetuftate elifus non appofitus eft. Ad
eum tamen diem , & ad VIII. cal. Jul. folftitialem cardincm pertinuif-
fe nemo non videt. .Equinoftium vero die XXVIII. Thoth , five VII.
cal. Oftobr. notacur. Scio quid dices : prioris ha:c func cura; : meliora
invenit poftca : retra£lavit vetera . Efto . Verumtamen qux Callippi ,
Eudoxi , Euftemonis , Democriti nomine pratexuit , cur ab auftorum
fignis non derivat , aut ab iis faltem , quas tunc ipfe ut vera intiicba-
tur ?
Q_UADRAGESIMA0CTAVA. 41?
tur ? Certe hoc genere nihil tam perverfum , tam prsepofterum , tam
devium dici aut fingi poteft . XI. cal. Apr. zquinofilium vernum ha-
bendum docet in prima Arietis parte , quod prid. fit ex Callippi fen-
tentia. Alterutrum igitur refpicere debebat, dum fcripfit ; t» \' rS pa.
jit£;'4)5' ■KxAiinra viioi i) fi/piioi . Quse a Gemino accepit ^ nam Callippo
die Anetis III. , exoriente Ariete , veijoi » kpetsiV, Cur igitur neque a
Callippi ffquinoftio , neque a fuo , fed a Columell^ & CsEfaris nume-
rat , & a X. cal. April. in VII. cal. ejufdem fignificationem protrahit.^
Porro de folftitio haud abfimilia coanofcere licet . XII. cal. Sextil. Eu-
D
doxo , ut ex Gemino ofienfum efl:, incipiunt Etefize , quos fycophanta
ifte in diem Epiphi XXIX. five in a. d. X. cal. ejufdem producit.Sed
cx quo tempore hi venti in jEgypto fpirare (blent .'' Ex quo.'' XI. cal.
Aug. die Epiphi XXVIII. Abeat itaque Plinius qui X. cal. Aug. jEgy-
ptiis Prodromos flare , & poft dies V. Etefias fcribit. Qijid vero illa :
EOKTilfjioi/i x^!^'^" ""'^ ^ahcta-a-ai' , qu^ , incipientibus Etefiis XI. cal. Sex»
til. concludit.' Ifta fane die Cancri XXVIII. , & IX. cal. Aug. in At-
tica ratione fieri eft oftenfum . A quo itaque initio progreditur impo-
ftor ? Qiias dc Eudoxo afferr , ex a. d. VI. cal. Jul. , quaE de Eu£lemone
ex a. d. VII. cal. eafdem . Hoc pa£lo fuum folftitium pofthabuit , &
alienum immifcuit ac perturbavit . De ^quinoclio autumni , & de Li-
brjE figno nihil quod ad confarcinandura mendacium ex Gemino de-
cerptum fit , inveniebam . In proximo tamen Virginis fidere tenetur ■
inferuit enim qus ex alio principio quam ex a. d. VII. cal. OiSlobr.
ubi a?quino£i:ium fixerat , squinotlialem fedem petitam efle aperte
fub oculos ponunt . Etenim , cum fol dies XXX. quot inter aequino-
ftium VII. cal. 0£lobr. & VII. cal. Septembr. intercedunt , Virgi-
ni attribuat , VII. cal. Septembr. Virginem adit , nebuloni autem no-
ftro V. cal. ejufdem , a quo dies Virginis V. quibus Callippo Etefis cef-
lant , in cal. Septembr. deri^rat . Quamobrem V. etiam cal. Oftob. z-
quino£tiale tempus erit . Hac ratione neque id quod conftituit , fer-
vat , neque aliena fpe£lat ^ Caliippi enim intervallum III. cal. Sepr.
finitur . Verumtamen de Etefiis alia interponere refert , quo au8:oris
impudentiam clarius internofcas. Die primo Thoth , qui , ut dicebam ,
IV. cal. Sept. inchoatur, exponit Eudoxo definere Etefias.- cui profe£lo
exciderat XI. cal. Auguft. Etefiarum initium de Eudoxi fcripto confti-
tuifle. Propterea cuni per dies LV. durent, ab illo initio XVIII. cal.
0£tobr. cefTant . Sin autem IV. cal. Septembr. finiuntur , III. non.
Quint. incipiunt fpirare . Sed finamus ifta tanquam aliena fine repren-
fione effluere. Fatria & ab eodem obfervata perpendamus . Die Thoth
m.,
414 E P I S T 0 L A
III., nimirum prid. cal. Scptembr. ab vEgypto recedere Etefias docet ,
quos in a. d, XVI. cal. Ofilobr. exoriente Spica , diftulit Plinius . Ex.
his lamea diceret quis .•
Nec fatis acl objurgandum caufa .
PJinius vctcra , & aliena mcmorat : hic nova , propria , & per fe
cognita pcnituique pcrlpe£la . Quare ad alia tranieundum . Ad brumam
\\.£c pertinent : Tp b' t» Tvfil Ltiiioy.ptTtfi viT& us lu iroAd , quae ex Ge«
mino retuli lacunis intercepta , & divulla: AiiuoxpiTe^ v6t®- wvd .
us £V(Tt';i« . Qiiid tibi de hominis calliditate videtur ? Ut belle hiulca
& lacera mcmbra iarcit , & redintegrat I Tamen non vides quantse an»
tiquitatis fit au£lor,qui dum Democritum , Metrodorum , Euftemonem ,
Euuoxum atquc alios laudat , neque fincerum Geminum invenire potuit,
neque ad Geminum emendandum Democritum ? Vifiie , etiam iftud e-
jus inertia: largiamur ? Quid huic loco faciemus intcgro apud Gcmi-
num : t^ i tHs mapbivv ELiJ^i^j» uETOf, (ipovTol ^ eevi[ji,& (liyas nrvii ^ vitiato
ad tegendam fraudem a Nebulone : t)) ^' t« bd^ EuS^d^^^ vtms , fipovTai ,
dyiu& (jn^m-iirTov ? Quid llh ti; i tcHv ^i^i)i/.ci>v AiiuoxpiT^ vSap yiviToi ,
dc quo praeclare noRer : t»? 3' ts Ylawl AnfioKpiTto vS^up iwl ylw ? Time-
bat ne pJuvia dum aflris vacabat , fibi pallium madcfaceret / ideo in
humum deiccndere juiTit. De utroque loco & de aliis iJJi viderint qui-
bus a£lio de dolo malo, & de adulterio apud praetorem competit. No-
bis iatis erit ofiendifle quantum &. quam inxqualiter a propofitis fignis
aberratum fit.
Ad anni tempora nunc te revoco , & huc ex Gemlno de vere ad-
duco Dcmocrito incipere Favonium die Aquarii XVI. nimirum VIII,
id. Febr. quod nofier Pieudoptolemxus in V. id. traducit die Mechir
XV. , treiquc amplius dies hibernos Democrito de fuo penu largitur .
CaJJippum vero , cui Favonius fpJrat nonis Febr. ad idem Dcmocriti
tempus revocat & cohibet j credo Baoiios intcr ie diflentire non pla-
cuiffe. In Casfarem quoque largitor extitit ; quo cnim tardius impera-
tor ex hibernis moveret , tribus diebus hiemem longiorem fecit , &
non VII. id. Febr. fed IV. id. Favonium cvocavit. Aiihe IV. id. ?Sa-
ne : t»? it' t» ^t^ip J^aia-api ^gj. ^liiTpoSapto iap®" dp^ii . (^icpvp®' dp^eTtu
vvHv . Verum de primo tempore iatis . Sequitur iecunduni quod Eudo-
xus inchoat die Tauri XXII. prid. id. Maii . Id homini haud opportu-
num vjilim eft . Dies IV. verno adiecit , & die Pathon XXIII. non
ex Ludoxi Geminique commentariis , non ex matutino Vcrgiliarum ex-
crtu , aut alio ftellarum raotu , fed de prsdara illa aftronomia quam
in Calcndario Farnefiano attigi , ubi illa tempora Geminorum princi-
pium
Q_UADRAGESIMAOCTAVA. 415
piiim fervabant, XV. cal. jLin. sftivos dies excitavit. Neque fatis fuit
aflatem ab uno fine coarflare; altero quoque amputavit, diefque ffflivi
temporis XVII. egregius aftronomus dempfit . Etenim cum sftas Eudo-
xo ceflaret die Leonis XXII. , autumnufqiie inciperet XVIII. cal. Se-
ptembr. IV. cal. Aug. tiI 4 tb 'b.licropi efie Eudoxo o-^ropai dp^lm de-
crevit . Subit ex divifione temporum hiems, de qua optimum artis ef-
fectorem & magiftruin audiamus .• t;; i^' tS 'A^ip x^f^^"®' «Vpc' , '^
vii[jt.iuvH EvS^o^rji, . Eadem poftridie repetit . Ab Eudoxo hiemem inchoari
occidentibus mane Vergiliis die Scorpionis XIX. prid. id. Novembr. no-
tum eft." cur igitur pofthabitum principiurn , & in biduum divulfum ,
quod ufium efle debere nemo non fatebitur P Quid vero illud EKcioxo
Jtgnijicitt ? Si ab inferis excitaretur Eudoxus , diceret fibi non Aquilo-
nes, non frigora, fed impudentiam, vecordiam , mendacium fignificare .
Quod mihi fine nxpofjLctyTia non fignificat tantum , fed aperte demon-
ftrat .
De anni prsecipuis partibus paulo verbofius retuli , quam au£loris in-
dignitas poftulare videbatur. De reliquis fingillatim non fcribara ; quid
enim primum reprobem , aut quid deinceps.' Commemorabone ftellarum
converfiones pluribus diebus tani indofte atque imprudenter, quam ftul-
te dementerque effiftas? An evolvam horarum XIII. , XIV. , XV. no-
tas , quibus totam aftrorum rationem permifcet ? Dicam fortaffe de JE-
gyptiorum menfibus, & cum noftris re£te compofitos probabo ? Quid de
tot fcriptoribus quos recenfet ? Habueritne eorum libros , aut habere fin-
xerit , inquiram , quando praeter Geminum, quem dum excerpit , filen-
tio praeterit , neminem alium ex illis , quorum opera extinfla funt , ei
notUm conftat ? Si de omnibus effet fcribendum , non epiftolam , fed in-
gens volumen , quod non vitiofa nuce emeres , mitterem • fiquidem in
hoc libro nihil prseter m.orbum & vitium invenio . De veteri Aftrono-
niia , annorumque ratione fatis multa me quxfivifle fentio.
Vive , vale : ftquid novtfli reBius iflis ,
Candidus imperti : ft non , his utere mecum ,
D. Patavio XVIII. cal. Quint. CID IDCC XXXV.
EPI-
41^
E P I S T O L A XLIX.
Bxplicatur , emendaturcjm Varroms hh. 11. de re
pecuaria in caput V.
JULIUS PONTEDERA A N D R E jE MARANO
A M I C O S U O S. D.
EX longinqua peregrinatione domum, id cft ad Varronianam villam
reverlus , antequam ad mentana Joca , ut inftituti noflri mos eft,
proficircar, quod in II. & III. Varronis libros, quos de re pecuaria ,
& de viJJaiicis paftionibus condidit, commentatus lum , ut liabeas, curabo .
Itaque nunc pecuaria orfus in caput V. excurram . Et primum te in
veftibulo fiffam , dum ifta ratione atque animo luftremus :
Itaque in qua terra culturam agri (ioaieruiit pafiores progenieni fu.im
qui condiderunt urbcrn . Qiubus fi dii immilceatur , fentcntiam cognitu
faciliorem habebis . Itaque in qua terra ctilturam agri dii docuerunt pa-
fiores progeniem fiiam . Id imitatus eft Columella lib. I. hoc exemplo :
Itaque in hoc Latio , & Saturnia terra , ubi dii cultus agrorum proge-
viem fiiam docuerunt . Quis enim ignorat agriculturam a Saturno Italis
traditam ? Quis item Saturni fanguine ortos Romulura & Remum , quos
paftoriciam vitam fecutos effe accepimus?
Coloni ut ea qu.e in agricultura nafcantur , e terra fruElum faciant :
contra pafioris ut ea qute nata ex pecore . Ab his vetufta difcrepant : ro«
loni ea qu,v in agricultura faHum , ut nafcerentur e terra .• contra pafio*
ris ea qu,e naBa ex pecore . Qi\x quamvis utique vitiofa , facilius ta«
men medicam manum admittunt ; co/oni ea qu,e in agvicuhura faciunt , ut
fperentur e terra : contra pafioris ea . Hsec in pauciora contrahit CoIu«
mella lib. VI. Ille ( agricola ) fruBum e terra fperet : hic ( paftor )
e pecore .
Qiiarum quoni.xm focietas inter fe magna / propterea quod pabtdum in
fundo compafcere , quam njendere plcrunque magis expedit domino fundi ,
& fiercoratio ad fru&us terrefires aptiffima . Antiqui excufi libri : Qua'
rum inter fe confocietas magna , nimirum : quaruni mter fe cum focietas
m,jgna . Totum locum accepit Columella hoc modo .• Sed in his tam
difcor dantibus votis efi tamen qu,edam focictas , atque conjunBio , quoniam
Cr pabulum e fundo pUrunque domefiicis pecoribus magis quam alienis de^
pafce.
HU AD R A G E S 1 M AN 0 N A. 417
pafcere ex ufii fit , & copiofa fleycoratione quce contingit e gregibus , tcr»
reflres fruBits exuberare .
E queis quoniam de agricultura librum Fundaniie uxori propter ejus
fundum feci , tibi , Niger Turrani nofler , qui . DeefTe quid opinor , ni-
mirum hunc tibi , Niger . Haud abfimili modo locutus efl: Varro lib.
de L. L. VL : Qitare inftittnis fex libris quemadtnoditnt rebus Latina no-
mina ejfent impofita ad ufuni nojlrum , e quets tres fcripfi P. Septimio
qui mihi fuit Qiurjlor : tres tibi , quorum hic efl tertius . Icem lib. IH.
de R. R. tres libros inflittii , e qtieis duo fcripfi , primtim ad Fundaniam
uxorem de agricultura : fectmdum de pecuaria ad Turranitm Nigrtim ;,
qui reliquus efl tertitis , de villaticts fruBibus , in hoc ad te mitto . Hac
raiione omnia clariora, quae, illa voce fubdu£la , obfcura & perturbata
jacent , ratus fum fore , ut infra in exemplum exfcribam : E queis quo-
tiiam de agricidtura librum Fundanne uxori propter ejus fundum feci -
bunc tibi , Niger Turrani uofler , qui vehementer deleBaris pecore j pro-<
pterea quod te empturtentem in Campos Macros ad mercatum adducunt
crebro pedes , qtio factlius fumptibus multa pofcentibus minifires . Qttod eo
factlius faciam , quod & ipfe pecuarias habui grandes , in Appulia ouia*
rias , & tn Reatmo equarias . Qrta de re pecuaria breviter ac fummatim
percurram ex fermonibus noftris collatis cim iis qui pecuarias habtierunt
in Epeiro magnas , ttim ctim piratico bello inter Delum & Siciliam GriS-
cite clajfbus praejjem . Incipiam hinc . Non me falJit Viflorii opinio ,
qui : qua de re pecuaria cenfebat fuifle/ Quare de pecuaria . Ego vete-
ra ma!o , quibus breviter hac de re Turranio fe a£lurum fignificat ,
quo legentis animum magis attentum paret . Erunt etiam qui putent
qua idem efle ac qua ratione , ut vates ufurpat .
Qua facere id pofjis , nofiram nunc accipe mentem .
Qiioniam in pecuariis , inquit Varro , ufum habeo , idcirco de re pe-
cuaria breviter tibi fcribam . Siciliam quoque in Ciliciam , ut opinabatur
Fulvius Urfmus, nunquam immutarem,- Scimus enim ex Appiano Ale-
xandrino Siculum & Jonium mare piratico bello Varroni fuifle deman-
datum. Quod etiam ex ipfo Varrone intellJgimusy quo enim pa6lo in
Epiro de pecuaria fermones habuiflet, in Ciliciam delatus ?
Ad capjt I. venio, ubi ex Vi£iorii caftJgatJone legJtur: qui efiis E-
pirotici pecuarii athletie rernuneremini nos . Optlmus liber; qui efiis pecu^
ri athietie remune reminos . Propterea ex ifto pecuri cur Epirottci pecua^
rii fecerit, non percipJo. MJhi fatis videtur retinendum : qtti ejlis pecii'
ris athleta . Etenim neque Varro qui primus loquitur , fe Epiroticum
fingitj neque Scropha qui fubinde concludens de reliqms & potiflimum
G g g de
4i8 EPISTOLA
de Attico qui in Epiro pecuarias magnas alebat , ait : uunc rnrfus 'vos
rcdclite nobis o Epeirottc .
Ad cibtm eitim la8c & cafeum adhibitum j ad corpus vejlitum &
pelles attulerunt . Numquid ad corpus lac etiam , & cafeum non perti-
nent ? Cibo enim alimur, vcftibus tegimur . Qiiarc fiquis corpus exime-
ret , cibus ad veflitum refponderet , & utrunque ad corpus fpe£laret ,
Quoniam autcm non modo pellibus, fed etiam lana uti folemus, fiqui-
dem , ut adiicit Varro capite proximo , fruiluyn Ovis e lana ad vefli-
raentum percipimus , lana quoque effet addcnda : videljcet : ad cibum e-
nim laSe & cajeum adbibitum-^ ad veflitum lanam & pelles attulerunt .
Hoc tibi ex Crelcentio probabo qui ex Varronc exfcripfit : Ad cibum
enim lac & Citfrum competunt , ad veflttum vero pelles & lana . Sed
maximum probationis pondus affert CoJumelia Ovium commoda lib. VII.
hoc modo commendans : Nam id ( pecus ovile ) priecipue nos contra
frigoris violenttam ( pellibus ) protegit , corporibufqtie nojiris liberaliora
pritbet velamtna ( e lana icil. ) . Tum ettam cafei laHifque abundantia
tion foium agrefles fattirat , Jed ettam elegantium menfas jticundis & nu-
riierofis daptbus exornat .
Ut oppidum in Grxcia 'i^ir-^nov <ipy®' . Hoc oppidum in Italia a Dio»
mede cfTe conditum, & primum Argos Hippium appellatum , mox Ar-
gyripam iib. III. Plinius teftatur. De hoc etiam celeberrimus vates ;
Vidimus , 0 cives , Diomedem , Argivaqtte caflra ,
Atque iter emenji cafus fuperavimus omnes ^
Contigir/iufque manum qua concidit II ia tellus .
llle urbent Argyripara patriis cognomine gentis
ViElor Gargani condebat lapj/gts agris .
Quare fcribendum: oppidum in magna Gr,tcia .
Non idem quod multa etiam nunc ex vetert tnflituto Bubus & Ovi-
bus dicitur? Ignorare videtur Varro omnia iuis recipicns , multie origi-
nem , ut modo Bos, modo Ovis effet. A Grscia venit , ut alia atque
alia. Solon enim, ut refert Plutarchus, lcge praefcriplerat , qui Lupuni
interficeret , drachmas V. acciperet; qui Lupam , unam . Sed pro pecu-
nia: caritate illi Bos dabatur , huic Ovis . Quis etiam inter Latinos
non dix^rit , memorijeque reliquerit , negantibus Romana; juventuti fini-
timis connubia , raptas a Romanis Sabinas virgines lumma parentum
indignatione , ex quo bellum inter Sabinos & Romanos exarfit ? At fl
Plutaichum dc Lycurgi legibus , & Laced^monum inffitutis fcrlbentem
legcns, videbis coniuevifle Spartanos, non paftis nuptiis , virgines im-
puberes in matrimonium collocare , fcd adultas & maturas concedere ra.
picn-
Q_UADRAGES:iMJN6NA. 415»
piendas . Quld igitur mirum eam confuetudinem fuiire Sabinis qui L.H"
cedasmonio fanguine orti erant , & Spartana colonia habebantur ? Quod
indicium etiam prsbet vox Thalajjtim in nuptiis ab illo sevo reten-
ta , qua virginem ad lanificium , hoc eft ad matris familite officium ad-
duci indicabant . Inde faSv.m ( dicam PJinii verbis ) ut nubentes ■'uirgi'
fies comttitretur cohis compta , <& fufus cum flamr,ie . Quapropter fiquis
Spartanos mores , & Sabinos quoque intuebitur , minus injuriofum in
parentes Sabinarum raptum habebit , cum illorum inflituta imitati Ro-
mani qui & finitimi crant , & Grsco fanguine creati , tum etiam eo-
rum multi Peloponnefii quos Evander ex Arcadia in ea ioca incolas ad-
duxerat, connubia ea ratione qua lex Sabina jubebat, adepti fint , quam-
vis inter cives id tantum licuifie finamus. Verum , ut ad multam red-
eam, hoc nomine u;ium fignificari a prima a:tate de L. L. fcribit Var-
ro , ieque a rufiicis adhuc iifurpatum audifle . QLiaproptcr cum diSto
non audienti indiceretur pcena, multa Bos, & multa Ovis nempe unus
Bos & una Ovis indicebatur, ex qua confuetudine multa folum in ufu
remanfit .
Et quod (cs atitiquijfinuira quod ejl flatimi pecore , pecore ejl notatum .
Sequendos efTe in his antiquos impreflbs libros opinor: & quod xs an'
tiquijfimum quod efl flatum , pecore ejl notatum . Quod inftitutum a Ser-
vio rege emanavit ; hic enim primus, ut memorat Plinius , Ovis Bo-
vifque effigle zs fignavit.
In emptione alias ftipulandum Jlatim ejfle e •valetudinario , alias e fa-
m pecore , alias e neutro . Vetufta lcriptura .• alias flipulandum flatim ,
altas e fano pecore . Qiiare illud e "valetudinario Aldo , qui primus eo
Varronem exornavit , relinquamus . Quis enim pecus e valetudinario e-
merit ? Quod enim de Capris: quas., ut ait Varro , fanas fanus nemo
promittit , lufpicari potes, id ex his : alias e neutro accipitur.
Quod rr.orbofum pecus , & lutiofum , & quando non •ualet , ftpe ma-
gua gregem afficit calamitate. Quis ifta quibus ter id exprimitur , wor-
bofiim , vtttofum , & quando non •valet probaverit , prafertim cum ex an-
tiqua editione diffimilia habeamus : & quoniam non vakt , ftppe magna
adficiuntur calamitate ? In utroque etiam Florentino codice hoc amplius :
quod morbofum pecus ejl vitiofmn , videlicet quod morbofum pecus vi-
tia & morbos aliis inferit, atque immifcet, ac fspe totum ovile dum
non valet , corrumpit . Neque verbum adficitmtur quod in cunftis ex-
emplaribus Vi£lorius legit, nos morari debet fcientes pecus nomen ( ut
Grammatici vocant ) colleSIivura polTe cum eodem commode copulari ,
Signa funt , ut eorum . Scribereni pro eorum Ecorum veteri fcriptura ,>
G g g 2 five
420 EPJSTOLA
five noftro more Eqtwrnm ; ab Equis enim exemplum fumit .
Qtti Jive cx tejlti five e labore febrem hnbein . Qux ab Aldo funt ,
& ab omnibus poft Aldum rccepta & probata , prioribus impreflis li^
bris difcrepantibus .• qui ftne labore febrem habent . Ab his Vi6loriani
codices paululum recedunt : qui fi e labore febrem habeiit . Qus magis
probarem ; quoniam unius tantum fcbris curatio traditur , cum aliam
exigat qaae ex nimio asftu , aliam qua: ex immoderato labore exiftit .
Et item cibo fujiinettir . Cum vidcrem Columellam , Vcgetium , Ab-
fyrtum jubentes primis diebus febi-iens pccus cibo efie abftinendum , id
ipfum in Varronem recipiebam . Nunc aliud mihi fert animus _,• nihil
enim effe immutandum puto . Siquidem Equum , qui e labore febre cor-
ripitur, cibo fuftineri expedit; quippe laborando vires exhauriuntur .
iVe ffigtis aedat , Sitienti aqua tepida dattfr . Multi ediderunt cedat .
At Crefcentius pro frigiis , frigidus ,• & mox pro tepida aqtia , frigi-
da . Porro quod ad frigidtts fpeftai , tanquam vitium repudio j in Cre-
fcentii enim interpretationibus Vcrnaculis extat vera fentcntia : e gli fi
por.e alcttna cofa addoffo , accio iion fia perccffo dal freddo . De aqua ve«
ro frigida non ita ccrtum & pcrfpicuum videtur , quamvis Columella ,
Vegetius, Didymus eandem febrienti pecori commendent. Varronianam
cnim receptam vocem tepida tuetur Abfyrtus . Quapropter in re dubia
non tanti mihi eft Crefcentius , ut a communi fcriptura defcifcam .
Qi(ot rejictdie fnt alienanda in delciElu quotannis faciendo confiderare
debet pater familia ; nobis autem animadvertendum eft quid fit rejicu*
Iie . In cunftis manu fcriptis libris qctot eptda: reperit Vittorius , quod
mihi nunc quidem obfoletum , quondam tamcn optimae notx videtur
fuifle vcrbum. Quot eptdie , videlicet quot agnl & verveces pingues ad
epulas fmt vendendi ; quoniam inutilia folum armenta gregefque quae
vili diftrahuntur , alienare , non ftrenui cft patrisfamilis . Vidi etiam
Laurentium fcripfiflle : Poll. eptdte Oves priepingues . In Catone quoque
delicula arrnenta , deltculas Oves , ut Vi6^orius de optimis libris de-
prompfit , in rcjictda & rejictdas immutant librarii , nefcientes quid
iielictdttm cflTet . Delicula autem armenta Ovefque corpora felecla lunt
atque opima a deleco , quo pro delego vetuftiflimi utcbantur. Porro de-
Iscos Porcos vocat Varro, qui a mamma depulfi jam Ia£lentes non di-
cuntur .
Hactenus in univerfum de re pecuaria difltruit Varro ; nunc capite
II. peculiaria referre inftituit , & de Ovibus continuato ordine ; nam
Has primtim cportet bonas emere . Qttte ita ab tetate fi neqtie vetule
fKttt , neque mere agnte . De his nunc aliud mihi cedit judicium , ac
fupc-
Q_U A D A A G E S tM A t:tO N A. 421
fuperiorlbus annis folebat . QtKe ita ab cetate ( funt ) Jl mque -vetulie
funt , neque mer,e agna: . Bonas icaque & idoneas efle Oves tradit Var-
ro , primum quje setate bona , deinde ( quod flatim exequitur ) qus
bona forma parantur , ut de Suibus : Qui fuum gregem •vult habere ;'-
doneum , eligere oportet pritnum bona atate , fecundo bona forma . Et de
Pavonibus : bi ad greges conjlituendos parantur bona <etate , & bona
forma .
Ventrem quoque ut habeant pilofum . Itaque quiS id non haberent , ma-.
jores nojlri apicas appellabant , ac rejiciebant . Vetufliflima exemplaria :
Itaque quo id non habent , videlicet : quoniam id non haberent , ut
Tullianum ilJud .• non quo qtiicquam metueret , aut fufpicaretur . Ani-
madvertas deinde , num apicas a Graeco aLT^v.<ii veniat , & atricas fcri-
bendum fit i an corrupte apicas . Equidem a majoribus, idefl: a prifcis
civibus id ufurpatura indicat Varro , non a rufticis qui vocabula de«
torquent & vitiant.
Not2 eligendi Arietis funt: ravis oculis laiia opertis auribus amplis ^
peBore . Urfmus amplis in amplo corrigit , & diftinguit : ravis oculis ,
lana opertis auribus , amplo pe&ore . Qua: valde probo : verumtamen
ampli ex Politiano mallem ; quid enim prohibet credere amplis & hoc
ample veteribus in ufum fuiffe ? Certe maxima eft codicis au£loritas .
Prsterea antlquiffimi Tufci , ut mihi Cl. Gorius fignificat , non ples
fcribebant In Eugublnis tabulls , pro plures? Igltur ab hoc amplis , &
multltudlnls nuraero amples .
Quod reBe fanum efi extra lufcam , furdam , minam idejl ventre gla-
bro . Apicas Oves dlci fupra pofult Varro, qus frae lana ventrem ge-
runt . Cur hlc alia voce idem oftendlt ? Quld refpondeam ? Aliud ef-
fe Overn apicam , aliud minam credoj nani aplcas etiam in masno gre-
ge fcrutantls ad oculos faclle patent . Ideo in emptlone non excipiun-
tur . Quid ergo 7nina de qua ftlpulando cavetur ? Fortaffe ut in Boum
genere quse fterilis Vacca , Taura dlcltur : ita inter Oves qux ven-
trem non fert , mina , quara paftores fierpa dicunt tanquam inutlJem ,
& de grege extirpandam . Equldem Columella in emendis Ovibus ex-
prefle nos monet Ovem majorem trima , dente minacem , Jlerilemque rc-
pudiandas efle . De mina voce ludit Strabax apud Plautum in Trttcul.
Pojl illuc Veni quam advenit ,
Si diis placet ad vtllam , argentum meo qui debebat patri ,
Qt'.i Oveis Tarentinas erat mercatus de patre : qutsrit patrem.
Dico ejfe in urbe . Interrogo quid eum velit . Homo crumenam
Sibi de cello detraxit : minas viginti mihi dat , Accipio lubens .
Condo
422 EPISTOLA
Coiulo in crumenam . Ille abtt . Ego propere min.is Oveis
lii rrtimeua hac in urbera detuU ,
In Fefto minam mamniam efle videmus cxfuccam acque exilem j
^uod infruftuofi uteri argumentum pra^bet . Si vera rati firmus , illud
quidem : iclefl veutre glabro addiramentum habebis .
Frimv.m providenilum . Quibus Crefccntius prxponit : dc paflione ;
incipit caim : De paflione .■ primitm prcvidenJum efl . Quod minirae con-
lemno ; nam cle paftione , fcetura , mtricatu ,. fanitate ordine fe di6lu-
rum pollicitus eft Varro . Ad qux non prius aggreditur , quam ali-
quid prasmitcat , uc : quod ad fxturam , quce dicam : in nutricatu ,
citm parere cepertiiit : de fanitate , fimt multa .• dc forraa , Ovem : de
ferma videndum , ut flnt firmte : de ni'.m;ro , in centum Sties , decem .
Quare etiam hoc in loco ubi propofiti ordiniS' ratio fic exigit , necef-
laria formula illa cenfenda cft .
Ubi flent , foltira oportet ejfe eruderatum , & proclivum . Cum ovile
non modo eruderatum efl*e debeat , & proclivum , verum etiam virgul-
tis , paleis , ftramentifve ftratum ; quo m jllius quiefcac pecus , & pu-
rius fic , noiiaulla hujufmodi a Varrone pofita ipfa res fcrt ; quippe
neceflaria . Equidem Crefcentius in lib. IX. ita Varronem tranfcripfit :
Ubi flent locttm oportet elfe virgidtis , aut paleis aut aliis flraminibus
flratum atque decltvum . Q_uid horum. fuifie in Varrone non inficiabe-
ris . Id quoque ex iis qua mox commemorabo , tam cercum erit ,
quam quod ccrtiflimum . Cato fimiliter , ac Columella idem confir»
manc ; iile enim Ovibus Bubufque diligencer cfle fubfternendum monet,
&, dcficientibus ftramentis , legendam in cam rcm fiondem Iligneam, E-
buium , Cicucam , Ulvamque inculcat : hic vero ftabulancibus Ovibus fem--
per quam aridifiimis filicibus vcl culrais ftabula conftraca fint , curat ,.
ue quis humor fubfiftat . Propterca expedit , ut vatis dicam niodis :
Et mtdta diiram fltptUa fiitcmnque maniplis
Sternere fubter /jttmum .
Ut everri facile pofjtt , ac fieri purum / non enim foJum ea tdigo la--
nam corrumpit Ovium , fed etiam tingulas , ac fcabras fieri cogit . Quld
ea uligo prsccliifle indicat , ad quod referatur . Ex Crefcentio fenten-
tiam ita conjicio : ut everri facile pofltt , ac fieri ab unna purum i
non enim folum ea uligo . Crefcentius autem hoc modo : ut mtmdari ac
feri piirum ab urince htmiditate facile poffit . Id Varro in fequentibus
declarat docens ftabula facienda lapide ftrata , necubi tn fhibtdo ttrina
conflflat . Quod moniuim bis repecir Coluraelia lib. I. & VII.
Cum aliquat dtes .fteterunt , fubjictre eportet virgulta alia . QuaE aper*
ic
Q_U A D R A G E ^ TMAN O N A. 425
tc demonflrant , ut [:^u]o antc tibi indicabam , Jocum illum tibi flent
efle depravatum ; nam ■vrrgiiha alia aliquid jam prius ftratum oflen-
dunt . Quod vitium cum animadverteretur , conati ilint toUere edendo
ijirgulta & alia , ut Aldus , Parvus , Junta , Gymnicus . Verum Cre-
fcentius propius ad Varronis fententiam accedit , hsec fervans : Cum
aliquot dies Jhterint , fubjicere oportet alia virgtilta , -vel paleas . So-
lent autem paftores ter aut quater per fingulos menfes Ovibus paleas ,
aut ftramenta , vel virgulta lubjicere , ob eas non foluiii caufas quas
Varro commemorat , led etiam quo major ftercoris copia fiat . Idque
erebrius verno faciunt ; quod tunc ovile pecus teneras virgas , herbaf-
que pafcirur , & purgatur . Cseterum iftud virguha in Politiani codice
fcriptum eft ■uirculta ; hoc autem vel a vi cuni -/ finali & co!o , vel
ab htr vola manus quo utitur Lucilius apud M. Tullium , aipiratione
in u verfa ; quippe virgulta putantur , atque , ut re£la furgant , in
diverfa fiecluntur . Quare homlnum manu culta.
Coiitra tllts in faltibus qua pafcuntur , &• a te&is abfunt longe , /JOr-
■tant fecura crates aut retia , quibus cohortes tn folitudine faciant cictera-^
que utenjilia . Ex veteri fcribcndi ratione vitiata & perturbata omnia
duco . Scribebatur : contra illei ( ideo in Politiano tlle reftat , i fub-
dutto ) tn faltibus quei pafcuntur , qualia multa in Varrone de L.L.
adhuc retinentur . Ad hanc paftorum confuctudinem refpexifle videtur'
Virgilius , dum IH. Georg. hsc verfibus eft complexus:
omnia fecum
Armentarius Afer agit tefiumque larentque,
Armaque , Amycleumque Canem Crejfamque pharetram .
Sole exorto ptito propellunt . Potius : fole exorto potum propellunt , five
cx veteri fcriptura : putum , ceu .• Cungrum , fitntes , frundes , Ache-
irunte pro Congrum , frontes , frondes , Acheronte . Quod divinus vates
ut multa alia a Varrone accepit:
Luciferi primo cum Jidere frigida rura
C.trpamus , dum mane novum , dum gramimt -canent ^
Et ros in tenera pecori gratiffmus herba .
Inde ubi quarta fitim cceli collegerit bora ^
Et cantu, querida rumpent arbufla Cicad^ ,
Ad puteos , aut alta greges ad flagna jubeto
Currentem Ilignis potare canalibus undam.
Nemefianus item ab utroque hoc carmen deduxit:
Sed ante diem pecus exeat , humida dulces
Effieit aura cibos , quotiefque , fugentibus Euris,
Fri'
424 E P I S T 0 L ^
Fngtda no£it4rito tangmtitr pafcua rore ,
Et ntatutime Itteent in gramine gMtir .
Ut Jimul argutie nemus increpuere Cicaciif ,
j4d fontem compelle greges .
Pera£la pafcendi regula , ad foecuram defcendit Varro , de qua hzc :
Cuni onines conceperunt , rurfus Arietes fecernendi : tta faBts pnegnanti-
bus , quod funt molejli , obfunt . Saspenumero opinatus fum : ita faBis
prtegnantibus e margine petitum , & meaE fufpicioni plurimum indulfit
Crefcentius fcribendo : Ut ait Varro , cum Oves conceperint , Arietes fc'
cernendi fttnt , qui cuni funt molejli , obfunt . Idem Varro de fuillo pc-
core hxc tantum : Ctnn omnes conceperttnt , rurftts fegregant Verres . Quam-
obrem tuam de hoc loco fentenciam fac fciam.
Relinquitttr de mimero . Nonnulla in his vetuftate eflfe deperdica cxi-
ftimabam j quod nihil de Arietum numero traderetur . Ncc muto fen-
tentiam . Perneceflariura enira eft fcire quot fcemina ad fingulos Arietes
parandae fmt . Actamen non mulcjc eft: induftriae ex his quae de Capri-
no genere conne6tic au6lor , de Ovibus conje^luram facere .• De moi-t-
bus , inquit , & fceminis idem fere difcrimen , ut alii ad denas Capras
Jingulos parent Hircos , ttt ego : alit etiam ad XV. , tit Menas : nonnulli
etiam , tit Murrius , ad XX. Prsterea extremo a£lu ubi de paftorum
numero agitur , Varro ad Acticum , qui de Ovium culcura difteruit ,
converfus , feptingenarii , ait , greges mei : ttt , opinor , o5itngenarios ha-
butfli , nec tamen , t'.t nos , Arietum decimam partem . Quapropter At-
ticus fecus ac Varro de Arietum numero conftituerat . Hoc propcerca
cflc amiflum ratus fum.
Extremum capitis eft : ne mintts habeamus in centenas Oves hirtas Jin-
gttlos homines ,' in pellitas binos . Jenfonius haec duo pellitas binos tali
pa6to excudic .• Capr.e binos . Eadem Policianus in opcimo libro inve-
nit captie binos hoc eft captas binos ; nam Oves pellibus te£t£E impedi-
tae funt , & plane captae . Ideoque diligenciorem curam expofcunc.
Tranfeo nunc ad caput III. & ad Caprarum culcum ; de quarum la-
£le quod apud vos in opcimum caieum quale nuper mihi mififti , co-
gitur , hoc primum accipe : ut & lac multiir.t , & pingue habeant prO'
portione . Excremum propoitione Varroni minime accribuendum puco ,
fed incerprecibus refervo . Eodem etiam Crelcentius caret , qui caetera
deprompfit . Hoc amplius & ia8e pro lac malo .
In Satira&i Fifcello . Separandum eft : In SattraBi , Fifcello ,• duo e-
nlra funt mpnies, quorum primus Sora&e & SoraBis quoque appella-
tur .
Qiia
Q_U J D R A G E S I M A N 0 N A. 425
Qua ratione Caprs & quo jure emantur , nunc indicabo : Illas Ca-
pyas hodle re8e ejje , & bibere pojfe . QLiibus tamen hac formula , me
opinante , cenferi potefl: melior .• Illafce Capras hodie reBe ejfe, & bi-
bere pojfe ; qua Varro de Ovibus r Illafce O-ues qua de re agttiir ; qua
de Suibus : Illafce Sues faiias ejfc ; qua de Bubus : Illofce Boves fanos
ejfe ; qua demum de indomitis pecudibus utitur : Illofce Juvencos fa-
itos re&e .
Studiofe entm de agrejlibtis fntticibus pafctmtur , atque in locis ctdtis
virculta carpunt. Profeflo nemo animi integer in culta loca Capras ini-
git , quarum dens fatis venenum exiftimatur effe.
Pafcuntur vero Jilvas & ftmma Lycai ,
Horrentefque rubos , & amantes ardua dtmos .
Propterea in locis incultis fcripfit Varro habendas efle Capras , quii
bus , ut de opilione fubjicic , rttpes ac fihhe ad pabulandum cordi .
Dejijlente autumno exigunt a grege in campos Hircos in caprilia . Quai
vitio depravantur , neque re6le diftinguuntur . Autumo germana fuifle :
Dejijlente auttmno , exigunt gregem in campos , Hircos in caprilia . Extre-
mo enim autumno de laltibus & alpeftribus jugis in campos grex Ca-
prilis revocatur , atque Hirci qui feorfum a Capris pafcebantur, ne fce-
minas inirent , eafque lumma hieme parere cogerent , inira fccminarum
fepta ad admifluram reducuntur ,
Sed quis e portu pojl Italico prodit , ac de Suillo pecore expedit ?
Videlicet quis poft nos, quos Epiroticos vocatis , e portu Italico pro-
dit ( Italia enim porcorum cultura infignls ) & de Suillo genere nar-<
rat ? Quibus a Capris ad Sues fermonem convertit , unde IV. capuc
inchoatur .
Boni feminis Su^s animadvertuntur a facie , & progenie , & recrione
coeli . Quid e regione caeli ? In qua coeli plaga iftse formofaj fues na-
fcuntur ? Cuinam igitur in mentem venerit adjicere cceli , fi his e rc'
gtone intelligit Varro potius ex iis locis ubi nafcuntur , amplas , quam
exilis efle parandas ?
Sus Gr£ce dicitur 5s olim Thjfus . Coaluit Thffus ex duabus voci-
bus SJf vs • nam Sus antiquitus in Grzcia di£lus ^Of , ut ex Clemen-
te & Athenso accepimus, cui ab imperitis appofita interpretatione vt ^
ex utroque evafjt monftrum Thyfus.
De niagnttudtne Gallicarum fuccidiarum Cato fcribit his verbis : In
Jtalia in fcrobes terna aut quaterna mtllia atdia fuccidia . Vere ftis uf
que adeo pittgttitudine crefcere folet , ut fe ipfa Jlans fu/linere mn pof-
Jit , neque progredi ufquam . Itaque eas , ft quis quo trajicere vult , iit
H h h plo.
4i6 E P I S T 0 L J
plojinm impoitlt . De quibus multi multa lcripferunt , & plures fcri-
pturos efTc credo . Adeo tamen perturbata Ibnt omnia & vitiata , ut
de cmendatione defperandum fit , Cato de Gallicis fuccidiis iplarumque
magnitudinc fcripfit : his de Italicis refertur , 8c de numero . Quapro-
pter Urfmus in Italia vertit in Gallia , atque in fcrobes in njenes ,
quod alii in Infubreis mutant. Mihi , quamvis non veram fpondeam ,
non inutilis tamen vifa ifta lcSlio : In Gallia Infubres terna aut qua^
tern.t millia lautia fuccidia babere . Sus ufque adeo . Illud enim "vere
quo Crcfcentius privatur , ex habere relifilum vidctur . At , inquies ,
ubi luccidiarum magnitudo ••' Numerus declarat , ut apud M. Tullium
in Kull. fruflus copia m.rgttitudo appcllatur. Idem Orator pro Rofcio A'
mer. teris alieni magnitudinem dicitj quod in plurima nomina diffundebatur.
Et quod matres afpernantur . Non Suculas matres afpernantur ,
fed Suculas matres y quod propter laftis exiguitatem , dum nimiuni
mammas prefllmt , ipfas dentibus fauciant . Ideo fortalfe fcribendum :
Et quod matres eos afpernantur y five : eos fpernantur . Crefcentius hoc
modo retulit .• Porci nati bieme fiunt exiles propter frigora , &" quia
Matres afpernantur eos . A Varrone etiam Florcntinus cadem accepit :
Ix S^i TtKToi/.ifo'. S^ix ^fifidy®' X«Tfl'S»\« ( five XetTroSuutt ) ylmTcu Stoi Tlai
S^uffxpaaieev t3 eeip& , ^S^' 16 (/,11 (itmKte^ifioivttv ydKay.nni i/.cti'ci>! Tcav utTi-
ptav a\j'TU S'ta^ii[/,iri»v , Stei lo Tu.i ^i)h.xs iirttvil^siaas yaKrc/.T©' /?i« $Kt,iaiit'
vas i/Vo* Tav oSovTeav tKxS^eU .
' Scrofa tn fua qtuvque hara fuos alat oportet Porcos , quo alienos afper-
nautur . Affentior Scaligero , ut alieni feparentur : non affentior , ut
eos Scrofa ab fe fcjungat . Qiiare cx veteri lcriptura hxz tibi laudabo :
quo alienei fpernantur . Hoc iplum fubulco pra;cipit Columella , & fe-
dulo monet : nequis fttb nutrice aliena educetur ■ nam facillime Porci ,
fi evaferint haram , mifcent fe , & Scrofa cum decitbuit , /cque alieno
ac fv.o prtebet ubera .
Qnotiefcunqtte haras fttbulctts purgat ^ toties arenam injicere oportet , aut
quid aliud qtiod exttgat humorem , in fingtdas injicere debet . Quid ex-
trema fibi volunt in fingtdas injicere debet ? Vcreor , ne ea injecerint
Hbrarii . Certe Aldus ejufque a(fe£latores ea cximunt . Qiiorum tamen
au6toritas parvi habenda . Crelcentio magis moveor , qui illis utique
caret .
In eortim fcetu Scrofce bis die ut bibant , curant , laBis caiifa . Antiqui
Codices varii : in eorum putu , pecu , petu . Immuiarem vel : in eorum fotu ,
hoc efl: in Porcorum nutrimento • nam fovere pro nutrire ulurpatum a
veteribus notum eft : vel ; in eorttm fetu a petu Politiani pro foetu .
Cum
Q_U A D R J G E S I M A N 0 N A. 427
iCuni treverutit , cupiunt fequi m.nrem fajlum : domique fecernumt
'tt matribtfs . Antiqua exemplaria Viftoriana : cum creverunt , capiuntur
fequi niatrein pajlum . Propter quod capiuntur Idem atque irufediuntur .
Nonius : capere , implicare , tmpedire . M. Tullius in Verrem : non CC'
perunt , fed adduxerunt eam onere fuo plane captam atque deprejfam .
Hinc mente vel oculis captos dicim.us , qui mentis oculorumque officio
impediuntur. Oves fimilitcr pellibus te£las captas appellat Varroj quia
fic opertae implicantur illiganturque . Qua de caula cum creverunt Por-
ci , impediuntur fequi matrem paflum , eofque fecernunt a matre , &
feparatos pafcunt .
Ut defiderium ferre poffv.it parentis , quod decem diebus ajfequuntur ,
Subulcus debet confuefaccre omnia ut faciant ad buctn.im . Hffic vulgo &
approbantur, & recipluntur. Codices Vi£loriani , Ca;fenas , necnon Jen«
foniani libri nutrices apponunt juxta parentis . Qiiod extra fedem pro-.
filuit ; in codice enim quo Crelcentius ulus fuerat , hasc tantum exti-
tifle autumo qux tranfcripfit .• ac feorfim pafcunt . Nutrices fubulcus
afjuefacere debet . Quamobrem , quK interjiciuntur ex aliis Ilbris refti-
rtutis , parentis ad nutrices applicarunt . Hsc tamen utut fe habeant ,
. nutrices ad fubulcus profefto fpeSlat / matres enim quae longius paftum
progrediuntur , ad bucinam primae ut conveniant , curant , a quibus
Porci omnia facillime difcunt . Porro pervetuftum bucinx ufum ad por-
. culationem fuifle in Italia memorat Polybius Hift. lib. XII. & , clan-
, gente bucina , longe & late difperfos Sues ad fubulcum congregari .
Ideo ad Xll. convenire dicuntur . Crefcentius : ideoque ad bucinam
'Convenire dicuntur , quod etlam Urfmus ex antiquls librls oftendit . Quid
: vero dicuntur? Jubentur, ficut illi quibus dies dicitur, certa die ad Ju-
•;dicem prsfto effe jubentur . Hanc verbi proprietatem retinet Terentius
in Andr. dum fcribit :
Sed dico tibi
Ne temere facias .
Eandem fequitur Ovidius Trifi. III. canendo :
Ejl fuga diBa mihi: non eji fuga di&a libellis .
: Greges majores inicquabiles habent . Vide, qusfo, quid melius, majo-
»-e/«e ( quod in utroque Florentino codice majorum eft ) an -majalium .
Nam ex Sue tres parantur greges : Suum quo continentur Scrofae &
■ Verres : Majalium qui funt Porci caftrati : Porcorum qui nondum pro-
pter aetatera caftratl . De primo fic Varro : in centum Sues decem Ver-
'.res fatis ejfe putant ; quidam etiam hinc demunt . De tertlo : Pa-rcorum
gregem alii duplicant : alii etiam majorem factunt . Secundus ergo eva-
H h h 2 nefcit.
428 -EPISTOLA
nefcit , nifi fi legamus .* greges MajjUum iiiieqtiablles ( five ut in anti-»
<juis , iniequales ) habent . Secl ego modictim puto centciiarium . Aliqu^t
majores faciunt , ita ut ter quinquagenos habeant .
Habes de minori pecore quid in Varronem conjecerim : De majori
reftat , quod cras cogito . Valc .
D. Patavio XIV. cal. Quintil. ClD IDCC XXXV.
EPISTOLA L.
Emendatur explkatnnjue Varroms lik II. de '!{. 7{,
a capite V. ad extrema .
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
CUm XIV. cal. Quiiit. literas ad te dediflcm , quibus priniam Var<
roniana: pecuariae partem noftris conjefturis perftrinxeram , fa«
ftum eft hoc triduo, ut afliduis occupationibus ab altera avocarer . E-
quidem homini philofophix additlo populi frcquentia & nundinis nihil
moleftius . Itaque XI. cal. fummo mane ad id quod tibi fum pollici-
tus , redeo , & , ut praeftem curabo . Quare de majori pccore primum ,
deinde de iis quaj pecoris gratia parantur, atque ex pecore percipiuntur.
Principio ex Bubuh ftipula hoc indico cxiguum fane , ideo ob exi«
guitatem rib aliis prstermiflum & neglcctum : ttarra ij}i , iiiquit . Hic
cnim & alibi unico r fcribendum eft »aro ( unde gnarus , ignarus )
quod proprium Varroni Vellius Longus attribuebat , cum id vetufliflS*
mis omnibus fit commune femivocalcs non gcminantibus .
Ut ftnt ha pecudes atate potius , ad fmihis ferendos integr.e , quam
jam expertie. Vetus Ic£lio : qu.im jam exparte . Quod arbitror expartes^
quia fimplicium vocales in compofitis non immutari a veteribus often-
di . Ideo expars pro expers , quod etiam ex glo£is Philoxeni affertur ;
expars «iioii^®- .
De optimi "Bovis fignis prxceptum cft primum , fi fit oculis magnis
& nigris. Ita Columella Boves probat qui funt oculis nigris & paten»
tibus. In Florentino , qui Varroniana Gr^ce interpretatur , legitur u(-
Kitro^^sKu.11! .^ quod in nonnullis codicibus in fjLiyaKopiaxiDs; immutatur. Ta«
men utrunque cflc nccefiarium cx Columella &: Varronc inteliigis.
CoffN
Q_U I N Q_U A G E S I M A. 429
Comprejfis malis , fubftmifve , gtbberi fpinct leititcr remijfa , apertis
fiaribus , labris fubuigris , cervicibus craffts , ac lo;tgis . Quid tibi inter
partes quae circa os jacent , inferta fpina videtur ? Non dabis id ex-
fcribentibus vitio ? Ego non hxfitans ratus funi hoc ordine commemo-
rata fuifle a Varrone : conipreffis malis , fubfimifve , apertis naribus ,
labris fubnigris ^ gibberi fpina leniter remijfa , cervicibus crajfis . Quod
fi rejicis ( in vicinia enim fedem fervavi ) adne£te caudx ,• nam fpina
tani cum cervice , quam cum cauda committitur. Sed illud potius efle
etiam ex te conjicio.
A collo palearibus demiffts ^ corpore amplo , baie coflatos , Lnis hume'
ris . In Jenfonio hcEc folum : a collo , corpore amplo , demijfo , bene
conflato , latis humeris . Sed Politianus alio modo ex laudato toties co-
dice exfcnbit : a collo corpore apoleo demiffo : bene coflatos . Liber au-
tem S. Reparatpe : a collo corpore a poleo demijfa benc coflatos . Quibus
vulgata praviffima declarantur . Quid ergo eorpore apoleo ? Fortaflfe co^«
pore apaleo vel apalo ab «T-a\oi , quoniam Palear quod fola cute con-
ftat , molle eft corpus . Et bene coflatos quod Florcntinus ^Tipvns ap-
pellat .
Nec ctijus ungulte divaricent . Hoc in antiquo Politiani libro diva-
rent , quod a varo defcendit , unde variis reftat .
Et cujus ungues fir.t leves & pares . Florcntinus : tus Ivb^/ai tikh^<
f^ iVBf. Flic igitur perfecias : ille ieves . Sed depravatur Florentinus .
Scribendum itaque tkV avvyjx.~t xeim -^ IffHs . Sic in utroque idem.
Corium atta&u non afperum ac durura . Jenfonius corium attra&u ex-
cudit . Hoc Florentinus B-Jpa-av ^aip:? vocat , quod perperam Latinaz
confuetudini reddunt : pelle ad taSium molli j nara ^x(pih quod facile
tontrectatur , indicat . Non nie latet Columella qui fcribit.- taBu cor-
poris mollifftmo j verum ibidem mallem quoque traciu .
Scire autem refert pra:cipuum efle in Bubus bonltatis fignum corium
raolle & plicatile ; imo fanitatis ,• ideoque illi , quibus induratur , & ad
traftum contumax fit , morbum oftendunt quem Coriaginem dicunt.
Expofitis notis quibus optimi Boves cognofcuntur , addarn in vete-
ribus libris non caudam fcribi , fed codam , ut Plotus , pro Plautus
codex pro caudex . De qua fcribendi norma plura mih . Coda pro cau-
da ufum. Varronem teftatur Nonius , a quo fupereft ; Canis ftne coda .
Hinc nos morem tenemus .
Reftat coloris quo parandi Boves probacio : colore potifftmum nigro ,
dein robeo , tertio heluo , quarto albo . Mollijfimus enim hic , itt durifft.
7>ius primus . De mediis duobus prior quaai pojlerior , in eo prtor • utri-
que
430 EPISTOLA
que pltiiis qutjm nigri & albi . Boves nigri coloris cateris praeftare -, al-
bi vero molliflimos efle cum Varro conftituat , cur in extremis in di-
verfa abit helvum &: rubeum colores nigro anteponens •'' Neque enim
de nigro & albo vario iufpicari pofllimus ; fiquidem cum optimus fic
niger , peflimus albus , ex utroque temperatura conftat . Quid igitLU"
deefle puto , videlicet ntriquc ad labores pluris quam tiigri , & albi •
quod , ut ait Plinius , nigri coloris candtclive ad labotem damnantur .
QiiJpropter ad gregera parandum , & ad fru6lum , optimus erit color
rigcr, deinde rubcus , mox helvus , infimx nota» albus . Ad labores ve-
TO rubeus ik helvus nigrura & album antecellunt . Idcirco Columclia
Baves , qui ad aratrum vcl plauflruni emuntur , colore rubeo vcl fufco
probat .
Co-ritra Jiigatorii Ligujlici . Scilicet cun£li Boves qui ad opus paran-
tur, jugatorii non funt ? His itaque dimilFis , revocanda funt vetufta :
contra nugatori Ligitfii .
Hoc feaindim aflri exortum facio qttod Grxci vocant xvfxtv , Fidem
noflri . Tum deniqr.e Tauros in grcgera redtgo . III. id. Maii Cafari &
ColumelLx Fidicula exoritur , a quo ad vefpertinum Delphini exortum
dies XXVIII. pertinent .
Maxime idonettm tempus ad concipiendum a Delphini exortu ufque ad
dies XL. , aut paulo plus . Emergit Cslari & Coluinells Delphinus
vefperi IV. id. Jun. .propterea dierum XL. intervalium XIV. cal. Sex-
til. finitur , poftridie niane Canicula exoricnte . Hinc accepit Plinius :
cottus a Delphini exortu ad prid. non. Januarii diebus XXX. , aliquibus
& auttrmno . Quz vitiis infecit vctuftas ; idcoque , cum Plinius Augu»
fti rationem fequatur, fcribendum : coitus a Delphini exortu a. d. lll. id.
Jun. diebus XL. , aliquibus & autumno , vidclicet ufque in matutinum
FidicuIiE occafum ex a. d. prid. id. Scxtii.
De quibus admirandv.m fcriptuni iwjeni , exemptis tefliculis , fl flatnn
admiferis, concipere . Qaid mirum , cuni genitura jam parata ieminalibus
veficulis contineatur -''
JEflate ad aqttam appellendum bis , hieme femel . Rcciperem a Poli-
tiano appellandum ; voce enim ad omnia bubulci Boves moderantur .
Vociferando dum difperf^ pafcuntur Vaccs , ad mulclram cogunt ; fimi-
liter ad potum invitant, ac potantes fibilo allectant.
Secundum flabula pabtdtim fervari oportet integrttm , quod egredientes
deguflare pofftnt . Antiquum cxemplar regredientes oftendit . Primum e-
nim cum Vaccas e bubill producunt , ad aquas appellant ; Deinde pa-
fcere iinunt clrca ftabulum , iit rcdintegrentur , & ta'dium dcponant .
Q_U t N Q_U AG ES I M A. 451
Cajlrare voti oportet aute bim.mim ; qiiod dijfictilter , fi aliter feceris: ;
fe recipiunt . Qai atitem pojlea cajlrantur , duri & irmtiles fiunt . Cre-
lcentius .• fi ante feceris . Quod non abfonum putoj ut enim ante prae-
mittitur, ita pojlea fequitur.
Item ut i>i Ycliquis greglbus pectiariis delecius quotannis habendus , &^
reicoLe ( fic in utroque Florentino codice retculie fcriptum ) reiciiinda ,
qtiod lociim occtipant earum quie ferre pojfmit fruBus . Iftud reiculie iam
alibi improbavi, neque hic aquo animo fero. Quare vifne rediculis jo-
cemur ' En , pro & reicolie , toricola , five toreicolte , quod Taurs utero
fteriles Tauros ( unde nomen ) confe£lari folent . Quapropter in dele-
ftu faciendo etiam Columella inculcat tauras quie locum fcecundarum oc-
cupant ^ ablegandas , aut aratro domandas . Quod a Varrone defumptum
efle non inficior.
Niimerus de Tauris & Vaccis fic habendus , ut in fexaginta unus fit
amticulus , atter bimus . Quidam habent aut minorem, aut majorem nume-
rum gregum . Najn apud eum duo Tauri in feptuaginta matribtis funt .
Numerum gregum alius facit alium. His profeflo quid vitii fubeft- An-
tea emm Vaccius dicebat ; Habeo Tauros totidem , quot Atticus ad ma-
trices LXX. duo unum anniculum , alterura bimum . Numerus itaque
LX. , in quo Tauri duo anniculus alter , alter bimus , ille eft quem
Vaccio atque Attico communem facit Varro , quod etiam Crefcentius
confirmat aflerens tradidifle Varronem duos Tauros matricibus LX. fuf-
■ficere . Quare uterque locus ubi fcriptum eft LXX. , vel feptuaginta vi»
tiatus habendus, fed diflimili ratione • primus enim LX. erat , fingulis
Tauris Vaccas XXX. aflignans : fecundum nullum fuifle credo , led in-
terpofitum a libranls ex margine , ubi adnotabatur apiid eum , nempe
Vaccium loquentem fuifl^e in feptuaginta Vaccis Tauros duos . Quapro-
pter ifta : quidam habent aut mtnorem , aiit majorem ntimerum gregum .
Nam apud eum dtio Tauri in feptuaginta matribus ftint Infititia credo •
Illa ennn \\zc.- ntimerum gregum alius facit alium explanabant .• hcEC nu-
merum , & Vaccil fententiam, fed jam depravatam, ut indicavi.
Attictts centumviginti habet . Optimus Vi£torii codex : centaurium vi-
ginti ; Urfini autem liber : centttm vicenum. Num : centenarium vicenum?
Pofthabito capite VI., & Afinorum cura, in quo nihil invenio quod
mea induftria melius tibi remittam , ad Equos veniamus.
.^tas cognofcitur Equorum , & fere omnium , qui ungulas indivifas ba-
bent , & etiam cornutarum. Hsc in vulgum ab omnibus editoribus pro-
dufla . Paulo fecius Crefcentius : .^tas cognofcitur Equorum & fere 0-
mnium qua ungulas indivifas habent , & etiam cornuta funt . Sed extre-
ma
43*
■EPISTOIJ
ma alio loco: & etiam coruutorum. QLiibus fimilia in Geoponicis Graji
ce commentatus eft Ablyrtus . Porro quid coruutarum nomine indicet
Varro , non ita perfpicuum eft , ut videtur . Etcnim fi de iis tantum
animalibus quae in fronte cornua gerunt , fufpicio fit , ut de Bubus , Cer-
vis, & fimilibus, hsEc quideni ungulas minime indivifas habent , verum
divifas . Sin vero de iis qua: cornu carent , atque ungues dividunt , ut
de Sue, & Cane,quorum setas ex dentibus quoque cognofcitur, neque
cornutorum voce , neque eorum cenfu qus ungulas indivifas ferunt ,
comprenduntur. Quid ergo reftat , nifi ut unguias cornu dicamus •'' Dc
Equis quidem non canit Virgilius :
Unde etiam templo Trivix lucifque facratis
Cornipedes arcentur Equi}
Item .•
cavatque
Tellurem , O" folido graviter fonat tingula cornti ?
Non canit Horatius in Satyr.
Ut cum carceribus mijfos rapit ungula currus ,
Inflat Equis auriga fuos vincentibus?
De eodem Silius Italicus :
jam nullis curjibus infiat
Prendere cornipedis .
Et de Bubus Cato .• Boves ne pedes fubterant , priufquam in viant
quoquam ages , pice liquida cornua infima unguito . Et Columella : ac pi-
ce Itquida cum oleo vel axungia cornua ejus linuntur . De Capris fimili»
ter five de Fauno Ovidius .•
Cornipedi Fauno , c^fa de more Capella ,
Venit ad exiguas turba vocata dapes .
Quare armentorum , quorum aetas per dcntes exploratur , duas quafi
clafies conftituit Varro , primam in qua Equi , Afini , Muli qux ungu-
las indivifas gerunt : fecundam cornutorum in qua Boves , Caprae , Sues ,
Oves , Canes quae ungulas in bina veluti cornua diftinguunt .
His majores qui funt , intelligi negant pofje , praterquam cum dentes
funt faili brocchi , & fupercilia cana , &" fub ea lacume , ex obfervatu
dicunt eum Equum habere annos fexdecim . Invcnio qui de Equi annis
dubitant, & decem fcribere oportere rentur, tradente Columella, Equis
decimo anno tempora cavari incipere , & fupercilia plcrunquc cancfcc-
i"c, ac dentcs promincre . Sed tamen cur ex Vanone Columellam non
emendant potius , quam contra ? A Varrone non exfcripfit etiam Pli-
nius quod lib. XI. contexuit : Abfumpta hac obfervatione , feneSus i:i
Equis ,
Q_U 1 N Q_U AG E S I M A. 453
Equis , & cateris veterinis intelligitttr demium brocchitate , fuperciliortm
canitie , & circa e.r lacunis , ctim fere XVI. annorum exiflimantur?
Forma effe oportet magnitudine modica , quod nec "vafios nec minntos
decet effe . Equas clunibus & ventribus latis . Cum duo in unoquoque
Animalis gencre fpeBentur , mas & fcemina , de Equa quae pofui , me-
morat Varroj de Equo five mare , qus fequuntur : Equos ad admijfu'
ram qv.os velis habere , legere oportet amplo corpore , formofos . Quare :
ejfe oportet magnitudine modica y quoniam nec ■uajlas nec minutas decet
ejfe Equas , clunibus . Ita Abfyrtus in Georg. la: ^;;XH'a.- 'iirTrvi , l| aJy
'n-oXVTpof>icr}[iey , etvac yjii A^iruyHS , /^' //s^^Sv©" iyiffcn i-Aavov , f^l eoatuxs
iS^eiv irKdia! Tt ix^" ^" '"'"^^ y.ipi(Tt ids y.iiKiu! xaix 'ncs Kayovas . NecnOR
Crefcentius ex Varrone item : qtiia t:ec •vaflas nec exihs decet ejfe E-
quas , clunibtts & ventribus latis.
Cruribus reBis & tequalibus , genibtis rotttndis, ne -magnis , nec intror-
fum fpeBantibus . Aldus primus ex Columella apud quem legitur .• tere'
ti gemt, parvoque , neque introrfum fpeBanti , locum deformatum edidit,
qui in antiquis Iibris impreflis , & in C^fenate codice alio modo fta-
bat : cruribus reSlis , tequalibus , ir.troverfis , potius Jigurata , genibus ro-
tundis , nec m.ignis . Quid vero hinc nos .'* Nugas fortaffe : cruribus re-
Bis , tequalibu; , non introverfeis , potius Jigura alta ( hoc eft , alta ftatura,
ut de figura fcnbic Cicero ) genibus rotundis , ne m.tgnis . Etenim cum
genu ad crus pertlneat, fi crus non introrfuni vergit, necue illud . Ea-
dem de caufa ciim pes fit alterum cruris extremum , de Vaccx forma
Varro refert , ut fit pedibus non latis , neque ingredientibus qtii difplo*
d a nt t'.r . Qaod potius de genibus erat dicendum . Difplodunrur autem pe-
des qui ad exteriora flecluntur: fic Canes laudat Varro cruribus reBis ^
& potius varts quam vatiis , pedibtis magnis & altis qui ingredienti el
difplodantv.r . Hac de caufa plotus hom.o dicitur , qualis Plautus appel-
latus eft , cujus pedes naturs vitio extrorfiam vergunt . Quod in iis ar-
te fit, qui chorum ducunt. Hi.nc cecinit JEneid. VI. Vates.'
Tars pedibus plaudunt choreas .
nifi enim pedes difplodantur , veloci motu vibrari nequeunt . Plauti fi-
militer appellantur Canes , ut memorat Feftus , non propter aures , ut
ipfe opinatur , flaccidas & languidas , fed ex pedibus qui difploduntur ,
Qui natac , brachia quoque difplodit, dum dextrorfum, & fmiftrorfum
agitat,
Vitreafque natatu
Plaudit aquas ,
ut Statii utar metro . Plaudere inde ortum eft , quod qui laetitiam 0«
I i i ften-
454 EPISTOLA
flendit , brachia diducit, & deinde maiuis inter fepulfat, ftrepitumque
edit . Id ad alia transfertur , propterea
Lybico molles plaiidv.ntur pefline telte ^
cum textor ad fingulos radii du£lus pecline fubtemina denfat & con-
flipat . Sic difploia fonat vefica , quJB aeris plena comprefTa ad latera
cum impetu dilrumpitur, dilploditurque. Sed ad nortrum. penfum redca-
mus . Ad alterum , potitts fgura a!ta , quod pertinet , Columella Equos
probante , fi fint (vqualibus atque altis , reSifque cruribtts , id non prz-
termilTum a Varrone exiftimabam ; quin , ut Boves in quibus crurum
brevitas laudatur , crunbus potius minoribus probat , ita Equorum crura
potius figura alta probafle haud incongruum credebam .
Poftquam quibus partibus & fignis Equorum pulchritudo & pra:ftan-
tia cognofceretur , pro fua diligentia commcmoravit Varro , cur in ex-
tremis pofuit ; corpore multo ? Nefcio quid mihi ex librariis atque in-
terpretibus fubolet, prjefertim cum de Equorum magnitudine prima fue-
rit cura , & legendos amplo corpore formofofque pr2Eceperit.
Nunc ubi nobiles , & de quibus rcgionibus commendentur , accipe :
Iit Cr.ecij Thefjalici Equi a terra Appuli, ab Rofea Rofe.nii . In quibus
hafc audemus: In Cracia Theffalici Equi : a terra Appulia Appii/i , ab
Rofea Rofeani .
Generofi quoque feminii indicium dat pullus , fi cum flumen trave»
hundum , gregi in primis prtcgreditttr . Num traviundum ab antiquo
travio, quo bis utitur Lucretius ?
Emptio Equina fmilis fere ac Boum . Alia ^{1 fmilis fcnptura in Po-
litiano, nempe fmulis ., a quo Plautinum fimulter :
Exoffabo ev.m fmulter , ut Mur,enam cocus .
Ab eodem fimulo qui fe extrinfecus fimilem fingic & componit.
Ad Equinam fccturam venio , quam libi non paucis expediam . E
qua hoc primum .• Horum fxturte initium admiffionis faccre oportct ab £-
qtiinoHio verno ad folflitium . Quis non videt fxturte atque admiffo-iis
efle idem? Titulus erat, fed Varronianus, nempe; de horum foetura . I.ii'
tittm admiffonis . Ut de Canibus : De faetura . Principium admittendi .
De Bubus ; Propter fxturam htec fervare foleo . Ante admijfuram .
Admittere oportet cum lempus anni venerit , bis in die mane & vefpc
re . Peroriga e.iim appellatur qv.ifquis admittit . Politiani liber & Vifto-
rii : Peroriga mift appellatur quiqui admittit . Quas recle Jofephus Sca-
liger in antiquam formam redegit: Perorigam. Is ita appelLnur . Atta-
men Perorigam cmaculatum non dabis , de quo iterum Varro ; Et eum
capite obvohito peroriga adduxijfet . Et capite proximo : iidem ut in-
eant
Q^UINQ^UAGESIMA. 43 5
ixnt Equas, perorigas curamus . In primo itaque & tertio loco ex duo-
bus per origam & per origas unum concrevit ; & hinc ex fecundo pe-
roriga . Quae quo facilius incelligas , commemorare expedit ex qua ori-
gine exiftat origa y atque etiam ex qua auriga . Hoc quidem de aurea
( hoc erat frenum ) fit, & ab jugo five ab ago ; nam aureas ^ ut ait
Fcftus , dicebaiit frenos quibus Equorum aures religantur . Sed quibus re-
digo in qui ad , ut alibi probat ipfe Feftus : aurea dicebatur frenum
quod ad aures Equorum religabatur . Verum origa ab oria llve orea
( quod item aliud freni genus ) cum jugo vel ago copulatur . Et orea
frenum , quo Equorum ora coercebantur . Cato in Orig. Equos refpon-
dtt '. c::as mthi inde ; ttbi cape flageUura . Ccclius pro fe apud popu-
lum : Equufque mihi fub feminibus occifus erat : oreas detraho , infpe&an-
te Stetinio . Q_ui igitur per frenum auream Equum moderabatur , auri-
gam vocabant , qui per oream frenum , origam.
Alternis qui admittunt , diuturniores Equos , & meliores pullos fieri
dicunt . Videtur Equas fcribendum ; quod au£tor fimilitudine declarat .
Itaque ut reflibiles fegetes ejjfent exuBiores , fic quotannis qitx prtegnates
fiant . Id docet Columella : id Palladius repetit . Unde id Varro didice-
rit, fi Ariftotelem adibis, cognofces. Similiter ex antiquis monumentis
certior eris , vetcribus in ulu fuifle pr,tgnas , pragnatem , p'tegnatibus ,
prtegnates , ut in Varrone a Politiano repertum eft.
Ne ungtdas comburat J}ercus ^ cavendum. Jenfoniani libri .• ne ungulas
commuttet flercus , cavebit . In optimo Vi6loriano : ne ungulas commurat
flercus , tenebat. Qiiaenam fequemur ? Vetuftiflima quidem tenebat in tC'
nebis mutato, videlicet prohibebis , ut in hoc Virgilii :
TexendiC fepes , &" pecus omne tenendum ,
vel defendes, ut in alio Virgiliano carmine :
Stabat pro templo , & Capitolia celfa tenebat .
Illud etiam commurat alio ftmillimo exemplo ex veteri lapide poflli-
mus confirmare :
PeBus . malum . commurat . fuura .
Qiiibus omnibus addatur Columellae aufloritas : providendumque ne
ftercore ( leg. Jlercus ) migulas adurat .
Ab eo tempore mediocrtter exercendum . Multa fuper hoc loco fcripfi ,
quae nunc praeteribo . Cum enim diligencius Varronem perpenderem , a-
nimadverti , antequam Equus dometur , farragine effe purgandum praece-
ptum a Varrone .• deinde obiiciendum Ordeum per dies XIV, ab eo
tempore inftruere oportere ad eas res , ad quas quifque aptum vult ha-
bere . Domandi principium efle , fi mediocriter exerceatur . Quare de
I i i 2 in-
43^ TPISTOLA
indomito Equo id accipiendum efl , non de domito . " >
Deniptis enim tejlictdis fiuut quietiores , & tiieo quod femine carent ,
ii cinterii appellati . Quae male interpunfta vitiantur : Opportunius hoc
modo : Demptis enim tejliculis fiv.nt quictiores ; ideo quod femine carent .
li cauterii appellati ( five cum Jenfonio appellantur ) ut in Subus nia-
yales , in Callis Gallinaceis Capi . Canterius enim e Graecia venit . Quie-
tiores autem fiunt Equi ; quod femine privantur , propter quod exi-
muntur teftcs.
His Equorum cultum abfolvam . Nec quid ex extremo capite effe
exemptum, ut olim , fufpicor ; nonam enim partem qux ad numerum
refertur , quamvis fuo loco non redditam , tum ex principio habemus :
quo traditum eft ad fingulos admiflarios denas foeminas efie parandas -
cum Modius Equicolus tot marcs , quot fceminas habere foleret j tum
etiam ex iis qus de paftoribus narrat , quibus Equarum gregem quin-
quagenarium recenfet . Propterea ad caput VIII. defcendam, ubi Muli.
De quibus hoc primum libi animadvertendum trado.
Uterque eorum ad ufwn utilis , partu fruBus neutcr . Sunt tamcn qui
edunt : partu, fruiiu, "jentre , & peffime Jenfonius : partus , fruBus ■ven»
ter . Mallem : partu, frtt&u neutcr ; quippe in gregibus quxdam parta
tantum rem domini augent , ut Equi, Afini , Sues : quxdam partu &
frutlu , ut Oves, Boves , & Capra: , qus praeter fobolem , lac etiam
prasbent , & Oves infuper lanam . Muli icaque atque Hinni ab utroquc
genere differunr ; quia neque pariunt , neque lac pncbent , aut lanam .
Matri fuppofititite quoque inferviu.nt quo Equa ad miniflertum laBis ci*
bunt pullo pr,ebere poffit . Quid opus addere Eqtta , quo inelcgans iermo
evadit.-' Aptius habcrem tequa , hoc eft parem ad lactis minifterium.
Hic ita edu&iis a trimo potefl admitti ; neque enim afpernantur propter
confuettidineni Equinam . Depravatum nfpernanttir ; deterius : eum afper-
nantiir quod Aldo placuit , Etenim ad Equas ncquaquam id fpe£lat , fed
ad Afinum , quem hac de caufa Equac alendum fubmittunt ; nara ftc nu*
tritus , ut ColumcIIae verbis dicam, admijfarius Equas diligere condifcit .
Reponendum itaque afpernatur ex Jenfonii editione.
De Afinis quam ampHffimum , formofifftmumque pojftint , eligunt . Pnn«
cipes editiones : De Afinis quernque tnnplifjir.ium , & formofiffimum quem
pojfunt , eligunt . Hac meliora nobis qui veteribus magis deleftamur ,
fed tali modo : De Aftnis qtiemque ampliffmum & formoftffimum quam
pojfmit , eligunt .
Qtios emimus item ut Eqtios , flipulamurque in emendo , ac facimus in
accipiendo idem quod diclum ejl in Equis . QviX. obfcura , & alienis im.
mifta
Q_U 1 N Q_U A G E S 1 M A. 437
mifta effe propter hominum inertiam credo . Nam que in emendo ex
margine ( ubi notabatur ; Qtt£ in emendo ejfent attendenda ) irrepfit .
Id fi eximas , plana & aperta reliqua fiunt : Qiios emimus , item , ttt
Eqitos , Jlipulamiir , ac facimus in acciptundo idem , quod di&mn efl itt
Equis .
Htec me Reatino auSlore probares mihi , inquit , niji . Diftinguendum
hac ratione ; H<fc , me Reatino au&orc , probares , inquit mihi , nift . Tu
nimirum Varro , mea auftoritate quod fum Reatinus , ubi maxirai &
pulchcrrimi procreantur Afmi , & Muli , addu6tus hsc probares , nifi
domi ciles infl:ru6^us j quoniam Equarum greges habes , & Mulorum
juga vendidifti .
Hinniis qui appellatur , ejl ex Equo & Aftna , minor quam Mtdus ,
corpore . Certe utroque parente Afino Hinnus fuit , qui primus ex Eqtto
& Afina Varronem degenerem fecit . Non docuerat , o fatue , Varro ,
quid erat Hinnus , fcribendo : Mulos atque Hinnos bigeneres ejfe atque
inftitios, non fuopte genere ab radicibus . Ex Equa enim & Afno fieri
Mttlum : contra ex Equo & Afina Hinnum ? Quid erat cur eadem in
vicinia collocata repeterentur ? Quarc fatis ; Hinnus qui appellatur , eft
minor quam Mulus , corpore .
AJterum quod de Hinnis in vulgatis libris coarguerem , inveniebam :
Hofce item , i;t Eqiiidos , & educrnt , & alunt ; quandoquidem vetufta
educunt magis probamus . Educo autem , educis ad idem notandum
accipitur , ac natos alendos ftatuere . Eodem fignificatu interpretaberis
quae fupra leguntur : ut eduBus a trimo potefl adniitti , ut Mtilura aut Mu'
lam ntitricantes educamus , ut mox de Canibus : quod molliori cubili fa-
cilius educantur ,- nam veteres excufi libri .• educuntur . Quod Nonius
comprobat cum dicit .• edticere extra trahere , educare nutrire . Virgilius
ctiam fimplex duco ufurpat , de Capris canendo ;
Atqtte ipft memores redeunt in teBa , fuofque
Ducunt .
Id in homine tollere dicunt , ut Terentius :
Qtiidquid peperijfet , decreverunt tollere .
Et M. Tullius ex veteri poeta :
Puerum primus Priamo qui foret
Pofl illa natus tempora , hunc fi tolleret ,
Eum ejfe exititim Trojte , peflem Pergamo .
Quoniam recenter nati homines pedibus non utuntur, ideo ipfos tol-
limus , ut nos vernaculo more ufurpamus alle-oare . At in brutis ani-
mantibus educere potius , quia non tolluntur , fed educuntur in locum
ubi
49 8 EPISTOLA
ubi ali & nutrirl folent. Hinc & in homine qui pedibus uti poterat ,
adhibetur, ut in hoc Terentiano metro :
Ego hv.nc majorem adoptavt mihi ,
Ediixi a parz'o!o .
Hoc eft eduxi a patre ad me parvulum , cum mihi alendum decre-
viffem .
Atque his de minori & majori pecore commemoratis , ea fubiiciam
quae ad Canes & paftorcs atcinent , & demura qnz ad lac &. tonfu-
ram , propter qux illa probantur, & coluntur. In Canum traclatu hoc
invenio , ad ea quas docentur , mlnime pertinens , nequc etiam totum
ad Varronem : I;t fuillo pecore tameii funt qu,v fe vindicent , Sues , Ver-
res , Majales, Scrof.e . Videtur Sues infititium ; non enim Sucs omnes,
nempe qui minores nacu funt, fe defendunt , vcrum majores, ut Vcrres ,
Majales , Scrof^ . Quippe fi cun£los intelligeret Varro , exceptionem non
faceret : /;; fuillo pecore tamen fuiit qu£ fe "uindicent .
Cum duo Canum genera conftituerit Varro, tinum venaticum & perti'
net ad feras beflias ac filiwflres , depravatus five potius ( ut in ple-
rifque vitiatis evenit ) a communi fenfu remotus cum in antiquis exem-
plaribus eflet locus , amputantes corrupta interpretes affecuti iunt , ut
fententiam haberent neque integram , neque Varronianam . Vetus fcri-
ptura ex Viciorii codice : unum venaticim & pertinet , ad feras befii-
bus ajfdveflribus ajfl-uejlres . Quam ex Casfenate codice ita mihi exfcri-
pferunt : pertinet ad feras beflias ac filveflribus ad filveflres . In illis
difcrepat Politianus ultimo verbo ajjilvejlris , S. autem Reparats liber be-
fliis . Ex his tam vitiatis fiquid conglutinem , inlanirc tibi videbor .
Tamen quid prohibet experiri , & fpeciem ac formam aliquam de illis
reliquiis adumbrare-' Fortafle mco exemplo tu diligentius in id incum-
bes . Ita agnm , nihil nifi mcras nugas profcrens : & pertinent ad fe-
vas ( five fey.{i ) veflibulas filvefiribus affi luflreis . Ut enim domefticus
Canis pertinet ad domus veftibulum cuftodiae caufa , ita venaticus ad
ferarum veftibulum . Opinor enim lcriptum veflibulas fequioris generis;
propterea quod a vulgari confuetudine crat remotum , repudiatum a
librariis , & male detortum . ./ijf quoque s vulgi captu rcccflic . Ve-
rum uc ajfas nutrices appellatas efle ait Nonius , qujE pueris nutrien-
dis adfint , & ab illis nunquam divellantur .* ita ajf Canes qui aflfidui
luftra ferarum ac veftibula invcftigant .
Ab his tricis ad alia tum sevo tum hominum vitio perturbata , &
longe a priftina forma tradu6ta oculos convcrte , mecumque perpende :
P, Aujidr.is Poiitianus Amiterninus cum greges Ovitim emijjet in Umbrta
ulti-
Q_U I N Q_U A G E S 1 M A . 439
ttltima , quibv.s gregibus Jine pajloribus Canes accenijfent , pajlores tit ds'
ducerent in Metapontinos faltits & Heracle^e e>ripoyii'.r,i : inJe cum domum
recltffent qui ad locum deduxerant , e dejiderio hominum , Qux interpre-
tum induflria fi£la & compta ac mendaciis involuta ex antiquis libris
declarabo . H^c enim videtur au£loris fententia : P. Aufidius Pontia-
nus cum Ovium greges in Umbria ultima emeret , ftipulatus eft , ut
gregibus fme paftoribus accederent Canes : pr^cerea ut paftores ad Me-
tapontinos faltus greges deducerent , & clam inde fe fubducerent , ne
Canes paftoribus addiiti eos fequerentur . Qlio fa£lo , & domum pa-
ftoribus reverfis , paucis poft diebus Canes fua fponte in Umbriara ad
paftores redierunt. Quare illud Heracle.s emporium ex ingenio defluxitj
quippe aliud pecus in faltus ad pafcendura deducere , aliud ad merca-
tum , uc iterum veneat . Nunc ex antiquis exemplaribus Varroniana
proferamus .• Pajlores ut dedurent ( quod accipio dedurarent cujus ge-
neris eft illud de Ovibus quo id non habent ., pro non haberent ) in Me-
tapontinos faltus , & traclepsre , Inde , Sed traclepere fuit tracleperent .
Porro clepere non modo clam rapere fignificat , ut in M. Tullio de
Deorum natura hi verfus oftendunt :
Agnum tnter pecudes aurea clarum coma
Quondam Thj/ejlem clepere aufum ejje e regia .
verum etiam furtim fe fubducere , ut Varro de L. L. ex LucIIio de-
clarat : ibi ab rehus clepfere foro , Idem apud Grxcos xKi-irrco , unde in
Latium clepfo emanavit , ut Synef. Epifl. x\s4«<^ atavmi' «Vo rmv S^njjt.o-
clwv . Traclepo autem , ut trado , traduco , traluceo pro tranfclepo , tranf
do , tranfluco , transluceo . Verbum quoque dedurent five dedurarent , ut
in antiquis habemus , magls prxftat , quam vulgare deducerent ; illud
enim plurimum elegantije oftendit, quod durare , perfeverare , pcrmanere
fignificat , ut Terentius adhibet :
Non hic durare quifquam potejl .
& alibi : SanSle adjurat
Non pojfe apud vos , Pamphilo fe abfente perdurare ,
Ideoque cautum eft in emptione , ut paftores dedurarcnt in Meta-
pontinos faltus , vldelicet , ut efle perfeverarent cum grcge ad faltus .
Verum de Umbris Canibus expedit Gratium de venatione canentem au-
dire :
At fugit adverfos idem quos repperit hojles
Umber , quanta Jtdes , utinam & folertia naris
Tanta foret , virtus & tantuni vellet in armis .
Sequitur quartum de emptione , Fit alterius . Codices atque Jenfonla-
na
440 E P I S: T 0 L J
na editio : Sed quod quarum de emptione fit alteyius . Qiiare : Sed ( quod
quiirtum dc emptione ) fit alterius .
Pafcitur enim e culina & ojfibus . Probatifllmum Vi6^orii exempiar
pro e culina , e curia fervat : a quo non valde difcrepat Csfenas : e
viria j neque Venetum : ecuria . Verurn e curia optimum/ nam curiam
ccenaculum appellabant veteres Romani , ut prodit Dionyfius Halicar-
nafleus Antiq. Rom. lib. II. , quem locum huc tibi apponam : Kw ev>.
etriuym ■x.oiiu itit ioprnis iirl Tiii ^pocTQ/iay.ii! tTiots • irieeioQ/ioy ydp inv zars-
av~&ja.au.ivsv txarw ^pttTpla' v^ cOv ct-jTa xocSojiiTo ti< aajjip ir lols ifkii'
yjxsif nrpvm.veiois , er/a KOivii tuv qipa.TQj.civ : cvofjt.oi iTt <jb1s irioiiBoi.ois ih ,
wffTep Tous (^aoiTpitus , )c«g/cu , y^" f 6'xS'-* iiiiuv Stu y.oiKivTou .
Ut alligari pojjiut , primitni levibus "vinclis . Repofuit ex antiquis li-
bris ■viiiclis Viftorius , prius enim edebatur numellis . Illud & Casfenas
codex confirmat , necnon Crelceniius : levibus vinculis . Pariter Fron-
to in Geopon, ^nrfiols S^i awiSi^sffi , <20 (liv 'irpu-Tov iijLcivTi .
Quidam tiitcibus Grxcis in aqua tritis perungunt aures , & inter di'
gttos • qtiod Mufce , & Ricini , & Pulices foleant ( fi hoc unguiue non
fis iifiis ) ea extdcerare . Eadem Fronto ex Varrone Gra:ce enunciat :
'inzf.yQ/.iiai cTe tbV cxCkxxhs otiivyS^oiKns Tiy.pees jif£<7a' CS^aT©" TiTQ,'(/,iins wt^
<7U cStu, , /sjL na [/.iTsc^u tuv SaxTvKav , 'ira fiiiTt fjiiltu •Trpocy.a^il^uffi iKxO'
irciSaou , /wi/Vf xpoTavis, n ^!teipes ^xifiuai , Eadem Columella : Fere autem per
(eflatem fic Mufcis aures Canura exulcerantur , fepe ut totas amittant .
Qiiod ne fiat , amaris nucibus contritis linienda funt . Et demde : Hoc
eodem medicamine contaSli Ricini decidunt . Demum : Pu.licofte Cani re-
media funt . Qua de caufa reflituendum eft Varroni amaris , & Fron-
toni pro tp^fipis 4v^oi ^ nam Pulices tum a Varrone , tum a Columel-
la nominantur . Prseterea Pedes Canibus infcftos effe non videmus . A-
maris autem Nucibus Amygdala eademque nux Graeca accipitur , quod
qenus inter nuces amarum tantum oisnere ad hoc tempus fciebam .
Et , fi alter indefinent^r leger efi , ne fine Cane grex fit . In Cre-
fcentio : &fi alter ager ejl , ne fine Cane grex fit . Omlttnur definenter'^
quod ea etiam atate depravatus erat locus , qualem prodidit Vi6\orius :
& fi alter videm fiter <eger efl . Id expedire conatus efl Jofephus Sca-
liger : & fi alter itidem uter ^ger efl . Scd dctcrius Popma : & fi aU
ter quidem foetura <eger efl ^ quot enim morbis confli6\antur Canes prae-
ter fceturam ? Nos quoque in his lufimus : & fi alter quidem fieret
eeger , ne / Certe jam vitiatis fuifie fubnexum efl facile dabis . Poflea
Florentia accepi pro indefinenter cx Politiani manu vide fiter : ex codicc
S. Reparatae : vidcfitcr . Quod quis conjiceret : & fi alter videlicet ager efl .
His
Q_U I N Q,U A G E S I M J. 441
His Canum hiftoria & nutricatus finiuntur .• De paftoribus qui pe-
coris gratia parantur , continuo agendum .
Qtii pafaott , eos cogere oportet i>t pafitotie diem totum ejfe , pafcere
Cdmmuniter . Vellem hoc modo : Qni pafcunt eo , cogere . Atque eo nem-
pe loco , ut in faltibus , in callibus , montanilque vallibus ( de quibus
loais cum proxime prsponantur, intelligit Varro ) ubi totum diem pa-
fcunt- quod afxu non moleftantur greges. Nam qui in campis ac fum-
miflis collibus , expedit
JEflibus at mediis umbrofam exquirere -vallem ,
Sicubi magna Jovis antiquo robore Quercus
Jngentes tendat ramos , aut Jtcubi nigrum
Ilictbus crebris facra nemus accubet umbra .
Aut fi in jure cejfit , cui potuit cedere . Vetufts editiones / aut Jl
in jure cui ceffit , potuit cedere . Vi6torianus autem codex ; aut fi in
jure cefft cui potius cedere , nempe : aut Ji in jure cefft , cui pote
( vel potis ) jus cedere : vel : aut Ji in jure cui cejfit , pote ius cedere .
Cibtis eorum debet ejfe interdiu feparatim uniufcujufque gregis . Vetu«
ftiflima Vi£toriana : uniufcujufqtte gifve gregis . In Veneto exemplari
gifves . Quod interpretor fuifle .• uniufcujiifque cis ulfve gregis , vel pro
cis gis propter c Sz g affinltatem . In memoriam enlm revocare potes
quoties in Alpibus paftores vidimus citra atque ultra gregem feparatim
efli; excubando . Nam , fi in unum locum ad cibum capiendum con-
gregarentur , ex infidiis erumperet Lupus , & lautam coenam fibi pa-
raret . Habeo etiam ex Politiano tnterdius , quod item apud Plautum
pro interdiu invenitur.
De nutricatu hoc dico , eafdem fere & ntitrices & matres . Tremel-
lius fimul afpicit ad me , & tit te audii dicere , inquit , cum in Libur-
niam venijfes . In Vi£lorii codice Tremellius omittitur , & pro illo :
femel fimul afpicit extat . Itaque has diftiones perturbatas , & alteram
etiam vitiatam autumo . Quare fic defidero : eafdem fere & nutrices &
matres fmul . Tremellius afpicit ad me .
Qu(€ oflenderent fcetas nojlras qute in conopeis jacent dies aliquot , ef-
fe levuncidas , & contemnendas . Vitium fatentur oranes in levuncidas .
Viclorianum fuit L ejuncidas • ideo , L infititio abje£l:o , remanet ejunci'
das , five juncidas , ut mox ufurpatum credo a politioribus . Ita apud
vetcres ipfumque Varronem in iis libris , in quibus omne antiquitatis
decus extin6lum non eft : eidus , eidem , heic , hei pro idus , idem ,
hic , hi .
, Qu2 de Illyricis mulieribus fubjicit Varro , nemo mihi perfuaferit ,
K k k talia
442 EPISTOLA
talia ad nos pervenifle , qualia ille fcripferit : Necnon etiam hoc : quas
•uirgines ibi appellant nonnunquam annortim XX. , quibv.s mos eorum non
denegavit ante nuptias ut fuccumberent quibus vellent , & tncomitatis ut
•vagari liceret & fiHos habere . Sententiam enim ita fufpcndi vides , ut
cum ad extrema ventum eft , quid amplius expe£les . Levi tamen im-
mutatione perficitur oratio : & incomitatas ttt vagari ( five vagari ut )
liberet , & fiHos habere .
Qu£ ad valitudinem pertinent hominum ad pecoris . Jenfonius ac peco'
ris ,• ideo ad Aldinum .
Li Gregibus Ovium fed magiiis quos milUarios faciunt quidam , faci'
lius de fumma hominum detrahere pojfunt , quam de minoribus . Quai a
vetuftis libris vitii infimulantur j ibi enim : Greges ovium fed raagmm .
In quibus magnum pro magnarura , ut idem Varro apud Nonium : Gal'
Itm , invidum , cadum , medimnum , pro Gallorum , invidorum , cadorum ,
tnedimnorum . Et M. TuUius in Orat. ex veteri inflituto . Patris mei
rnetim faBum pudet . Conjiliim focii , augurium atqtie extum interpretes ,
& alia plura ad eundem modum qui refert . Magntim autem idera ac
multum , ut in Virgilio :
Ac veluti magno in poptdo ctm ftepe coorta efl
Seditio .
Ita magmim natu appellat Livius ex annorum numero. Ad hcEC ad-
das velim qux de Gallicis fuccidiis ad te ex Varrone mifi . Itaque
greges Ovium, fed magnum hoc eft multorum capitum facilius de fum«
ma paftorum detrahere poffunt.
Ad ultimum a6lum ventum eft , ad fru£lum fcilicet pecoris extra-
ordinarium , de quo Varro ; ut pnediSitm eft de la£le in eo & tonfu-
ra lan,v . Efl omnium rertm quas cibi caufa capimus . Quid , inquies ,
in eo ? Cafeo fuifle exiftimo ; de lafte cnim , cafeo , & tonfura ordine
tra6lat Varro . Et de lacle in his : efl omnium rerum ( lac ) quas ci-
bi caufa capimus , maxime altbile . De cafeo : ex hoc la&e cafet qui
fittnt . De tonfura : de tonfura Ovium primum animadverto . Qux cun£ta
fibi explicanda initio propofuerat au£tor dicens : fi exigerc mavis ftne
Mtdarim fxtiira &" nutricatii niimerum oclogtnta &" unum , efl qui ex-
pleas duplicem iflam lacttnam , qttod extraordinariiC fruBtittm fpecies dute
accedunt magnx , quartm una efl tonfura , quod Oves ac Capras deton-
dent , atit vcllunt : altera qti.t latiuS patet , efl de la&e & cafeo . Quid
vero cenfeam de voce laBe , quas in altero membro a Commclino &
Gryphio non edita eft , fine qua multa intelligi non pofllint , paucijs
tibi cxponam . Cum poft & tonfttra alteri pcriodo adje£lum fit /^«<f ,
quod
Q__U I N Q_U A G E S I M A. 445
quod inutile videtur , neque non inufitatum Varroni , qui fcribit :
quarum una efl toijfura : de tonfura Ovtum : tonfurte tempus , credere li-
cet ex laBe efle lame depravatum . Depurabitur itaque Varro fcriben-
do : ut priediBum efl de laBe , cafeo , & tonfura . La8e , ait , omnium
rerum quas cibali caufa capiriuts . De efl vero ait conftituo • nam nc-
ceflaria videtur Coflinii perfona qu£E progrediatur a6iumque abfolvat .
Cibali vero five cibili pro cibi vetus eft in codicibus fcriptura.
Hinc de la£lis natura diflferit Varro , quod alibile maxime ovillum ,
& caprinum ; & quod purgat equinum , tum afininum , deinde bubu«
lum , demum caprinum . Sed horum funt difcrimina qucedam , & a pa^
flionibus , &" a pecudum natura , & a mulBu . A paflionibus quod fit
ab Ordeo , & flipula &" omnino arido & firmo cibo pecude pafla , id a-
libile . Ad perpurgandmn id quod ab viridi pdfcuo . Quare a paftioni-
nibus duo difcrimina facit , primum cujus natura ignoratur , fi id ali'
bile quod in flullis codicibus reperitur , fuftuleris : alterum pertinet ad
perpurgandum . Quid ergo de primo ? Hoc quidem magls ad alendum
fpeftat , quam ad purgandum; quoniam ex aridis & firmis herbis fit .
Idcirco ad primum genus refertur . Propterea illud vel primum aut I.
poteft defiderari .
Alterum genus quod ad perpurgandum id quod ab viridi pafcuo , &
eo magis fluxe ex herba quis ipfa fumpta perpurgare corpora noflra folet .
Lac itaque quod fit ab Ordeo & arido focno pecude pafta , nutrit :
contra quod a tenera herba , eoque magis fi nobis ipfa fumpta alvum
fubducit , purgat . Porro in Vi6lorIi & Politiani libro id quod a vi-
vidi pafcuo erat : ea qui€ avuridipas . In Vaticanis vero codicibus ea
qu(e auridipas . Sed optime in S. Reparats exemplari : ea qute a viri-
di paflu . Id confirmat Diofcorides Tiei y«KuKT& : 16 d-n-i ■x^Kapi; vo-
liHs fi«Aoy sV( fj.aKciitTiy.oi' xcixiai . Hoc fi Scaliger & Popma animadver-
tiflfent , nunquam fcripfiflent ex viridi pafcuo intelligl Hibifcum ex il-
lo Virpilji :
o
Hoedorumque gregem viridi compellere Hibifco .
De virga enim paftorali canit vates , & quia tenelli Hcfidi , tene-
ra herba utitur , apta tamen , quippe lenta . Quod alio carmine figni-
ficat Maro ;
Hec fat ertt , Div.e , veflrum ceciniffe poetam,
Dum fedet , & gracili fifcellam texit Hibifco .
Porro qu2 reftant, expendenda : fluxe ex herba . Id in utroque FIo-
rentino codice : fuijfe ex herba . Vi£lorius exfcripfit fl uffx ex herba .
De quibus fubduc^o /, optima erit Ie£lio Urfino etiam probata : fi ufe
K k k 2 ^ pecii-
444 EPISTOLA
( pecudes pabulo ) ex herba . De hac re icribentem Theophraftiim t».
f\ (p-jTuy IX. aUuiamus : A/o t^ olyi dp-/.:iS'ii (iu^a.a^tv di'Ti tS ^se/^i/.ocx.iTO'
Tfiy , yuKui/.iDiroTHy 'Trtpl to tetp ' oTav oi oVo( ^v.KtTa tuv itiiTay <fj>k.&ni
tix(/.di^aaiv ' <w'Tt ydp qiccpijLetxuStTccjsy 10 yd.>.a . Wivtiai ^i 10 Pimv ' S^oxh
ydp iroKvyofjLcomTov V.3I ircev^ttyaTaiDV •zdvTcay 6 /?«? ' cpCimt Si irapd duTols
cTi lAifiop®- dfjifoTtp®- . Ex quibus Plinius Latinis reddit: traHunt Ar-
cadci quidem non medtcamititbus itti , fed la&e circa ver • quouiam tuas
maxime fuccis herba turgeant , mediccnturqtie ubera pafcuis . Bibunt aU'
tem Vaccimm j quouiam Boves omnivora fere funt in herbis . Nunc illud
fiuxe & fuijfe mihi in memoriam revocat , quod de Varrone apud So-
fipatrum memini legifTe : Varvo , inquit , in Afta fulaxe ex ffrau alba
fr/efertur , quod furgationis caiifa adbibctur . Qiiid iftud eflet fulaxe ,
nunquam affequi potui . Videbatur mihi modo de lacte fcripfifle Varro
quod in Afia excelleret ad purgandum , fi Vaccae ufa: efl^ent cibo ex
fpina alba . Scd conje£lore opus efl: . Igitur ad te deftro . De la£le
quod a paftionibus , fatis . Alterum difcrimen a pecudum natura , de
quo nihil ad. te mittam.
Quare de tertio .• a mulgendo atqtie ortu optimum efl id quod nequt
enutnBum longe abefi a mulfo , ncque a partu continuo efl fumptura . In«
ter qus infertum efle Aldina manu emunBum clare cognofcimus , fi an-
tiquas editiones fpe£lemus j ubi , pro ilIo,ra/w, Quod tamen inutile ha«
bendum.
Cafcttra facere incipiunt a Vergtliis vernis exortis ad tejlivas Vergilias ,
Verno tempore occultari vefpcri Vergilias cnincs qui de ftellarum di«
fciplina fcriptores fuperfunt , fatentur . Et Cjefari quidem , quem fequi
fokt Varro, nonis April. immerguntur. Ab hac itaque die in a. d. VII.
id. Mai. latent per dies XXXIV. , Bccotiis auicm per dics XL. , quos
conficiendo cafeo afllignat Varro . Propterea : a Vergiltis vernis ad ex»
•rtas Vergilias teflivas .
LaBis duobus congiis addunt coagulum magnitudine Oletv . Prima eX-
cufa & Vifloriani codices.* la^is duos congios . Ex quo emendavit Vi«
ftorius : in laBis duos congios . Hoc Cxfenas liber confirrnat, ubi legl-
tur : fit la&is duos congios , fit ex in depravato .
Mammx enim rumis five rumts , ut ante dicebaut , a rumi , & inde
dicuntur fubrumi agni laHentcs a laBe . Perobfcurus & interpretum tri-
cjs perturbatus Ickus . Jenfonius ediderat : mamnue cnim rumis five rumi-
nare , ut ante dicebant . Eadem de probato libro Vi6torius & Politianus
afferunt , fed pro rumis rtimus , ut in Veneto codice , & Florentino ad
S. Rcparataj fcribiiur . Qiia ratione Varroniana hinc expediemus •' Non
mo*
Q^VIN dUZiQES I MA. 445
molefle , fi me audis : Mammte enim rtmeis ftve rumina , & , ut ante
dicebant ^ a rumi etiam elicuntur fubfitmi agni laBentes . De rumeis ( ex
quo rimus in codicibus ) antiqua lcriptura patet : de altero rumina indi-
cabo ex Plinio quid fit , qui hanc hifloriam five potius fabulam fic
exponit : colitur Ficus in foro ipfo ac comitio RomiV nata , fuJguribus
ibi conditis . Magifque ob memortam ejus qute mitrix Romuli & Remi
conditoris appellata j quoniam fub ea in^venta efi Lupa infantibus prisbens
rumen ( ita vocabant mammam ) mtraculo ex are juxta dicato . Itaque
vuminare ex rumina atque & coaluit . Ad cujus emendationeni Venetus
codex propius quam csteri , accedlt .• mH/w^j-e £?' ttt ante dicebant . Cx-
fenas vero : ruminatie ^ tit ante . Addit Varro : ut ante dicebant -^ de ea
enim re locutus erat Scrofa. Quid vero Az txzrQxno LaBe ? Abiicies, fi
fapis , cum Scaligero,- nam inepta agni Ia£lentis interpretatio videtur. Cs-
terum a riimen dea Rumna , non Rumia / nam fupra in Varrone ubi
vulgo cft : apud divte Rumiie facellum , Politianus invenic vetuftum Ru'
■mnia , inverfis extremis literis pro Rumnai . Hoc ex Rumina contrahi»
tur , de quo ex Varrone Nonius : Hifce manibus laBe fit , non •vino ,'
Cunime propter cunas , Rumin,e propter rumas .
Qum afpergi folent fales , melior fojflis quam marinus . Diflentit an»
tiquus codex , ut ex Politiano relatum eft mihi .• Qua fpargi folent fa-
les , meliorem fofflis . Hoc eft .• qua terrarum parte , five ubi in cafei
conditura fale uti folent . Sed de meliorem? Autumo fuifle : melior erit .
Omnino tonfores in Italia primum venijfe ex Sicilia dicuntur . Hoc ex«
tremum in eodem codice dicunt, quod ab antiquis etiam Jenfonius ex«
fcripfit . Id ea qus fequuntur , comprobant .• Eofque adduxijfe P. Lici'
nium Menam , videhcet dicunt .
Illi hoc : Neque ab hoc quod mutaret Cofftnius . Quid : illi hoc ? For-
tafle hoc fatis ; idcirco conticuit Coflinius . Et nos hoc fic utamur , e»
piftolx finem cum libro imponendo . Vale .
D. Patavio XI. cal. Quint. CID I3CC XXXV.
EPI-
44«
EPISTOLA LI.
Ex^licatur i emendaturtjue Varroms li[?er 111. de
'-vdlaticis pajltonibus a primo capite in
caput XIL
JULIUS PONTEDERA ANDREjE MARANO
A M I C O S U O S. D.
MUlta in Varrone noflro me illuftraflie , & ad antiquum nitorem
rcdegifle cum fcribas^non mihi, led antiquitati, cujus ergo con-
nitimur , gratulor . Tamen fero nati fumus , non modo mefle fublata ,
fed etiam fpicilegio ferme confe6lo . Ideo ea fere reftant , qux alii de-
fpe6\ui habuere. His nos minutatim inveftigandis &; legendis operam &
fludium damus. Supereft de R. B., liber tertius qui de vilJaticis paftio-
nibus agit. In hoc itaque quod non probabo, fcribam , ab his initio du»
fto:
Quod tempus Ji referas ad illud principium quo agri coli furit cepti ,
atque m cafis & tuguriis habitabaut , uec murus ttec porta quid ejfet ,
fctebant . Plura pono , quo cititis veterem lcripturam confirmem . lilud
cnim agri coli apud Politianum & Jenfonium junftim legitur agricola
qui in cafis & tuguriis habitabant.
Quod a rujlicis Romauis alebaiitur , & iti bello ab his tuebantur . Co.
diccs Vi£loriani Politianique ac Carfcnas: ?!y in bello ab iis alebamur .
Vetun^ autem editiones .• ab bis tuebantur & alebantur . Ratus fum
utrunque efl^ neceflarium ; nam in pace a rufticis hominibus P. R. a-
lebatur .• in bello quoque rufticorum labore & dcfendebatur , & , jam
colleflis in pace frugibus , alebatur.
Nam lingua prifca & in Gracia Aeoleis Beotii fme afJJatu vocant
collis tebas , Ante Vi£\orium edebatur <folis tebas . Vitiofe fane , fed vi.
tium ex prifca fcriptura colis five coleis unico L originem traxit.
Qui pojiea cre-uerunt ^ peculia diviferunt . Jenionius : ^«<f pojlea , & re-
fertur ad peculia-^ nam primo propter paupertatem indiJcretas opes ha-
bebant ; eafdem mox aufias diviferunt .
Vis potius villce publice utamur umbra , quam privati candidati tabel-
la dimidiata tedijicemus nobis . Quos de hoc loco commentantes vidi ,
nefcio quid de candidatorum diverforiis & tabernaculis inducere ani-
madver-
Q_U I N Q_U AGESIMAPRIMA. 447
madvertl , cum Varro de tabella quse ad ferenda fuifragia populo prae-
bebatur , feffive jocetur . Hanc enim attollentes contra folem , exigua
umbra oculos a fole defendebant, ut nos, extenfis pileis, folemus; ideo
xdificabant fibi , quonlam fibi umbram procurabant , non parata uteban-
tur.
Mahm coiiJlUwn confuJtori ejl pejjtmum . Prifca edita ejfe pro ejl .
De hoc A. Gellius loquitur lib. IV. , & a Grico ifto Hefiodi verfu
deduxit .•
;; (fe y.anil 0iiXii Ta (jnxHidetyTi x«;t/ri/.
Recipis fios , iiiqtut , tn tuum ornithona , ubi fedes inter aves ? Ab-
jiciendum alcerum membrum.* «i/ye^ej inter aves exiftimo/ nam ubi op-
yiSaVjibi aves . Sed etiam fcnbendum cpvi^uvce Graece credo , ut ipfe
Varro contra luae setatis mores exprobrabat , quod Romani Grceca potius ,
quam patria nomina ufurparent.
Tua , inquit , h^ec iii campo Martio extremo ntilis , & non deliciis fum-
ptuojior quam omiics omnium Reatime : tum & oblita tabulis ejl pitlis ,
nec minus Jign:s oritata . Ad mea vejligium ubi Jtt nullum Lfjippi aut
Antiphj/Ui , fed crebra fatoris & pajloris . Hoc modo ordinata concin-
nius mittam , pauculis immutatis .• Tua , inquit , h.tc in campo Martio
extremo utilis , &" iwn deliciis fumptuofior quam omites oranium Reatince ,
tam & oblita tabults ejl piSlis , nec minus fignis ornata : an raea vejli'
gium ubi ftt nulliim Lifyppu aut Antiphylht , fed crebra fartoris , &
pajloris ? Verum cur audeam mutare fatoris in fartoris nolito mirari .
Sartoris fcripfit Varro , ut refert Politianus , fatoris interpretes & ope-
rae ignaviflims. Cum enim ad unum fundum fatis fit iator unus , aut
alter ( neque enim valde magnus Axii' fandus , cum jugerum cc eflet )
cur villam crtbram fitoris faciunt , eoque veritati illudunt .•'
Ego vero non recufo , vel hodie ex ijla pajtione crebro . Opinor efle
diftinguendum hoc pa£lo : Ego vero non recufo vel hodie , atque ex ijla
pajlioiie crebro . Nimirum .• epo vel hodie te ad ccenam recipiam , &
crebro propter paflionis utilitatem quam me doccs , vocabo in pofte-
rum.
Ac vim formamque ejus expone , Mcrula , «0« gravate .
Primum , iiiquit , domiiium fcientem ejjfe oportet earum rerum . Videbis
num aptius ita ordinanda fint : ejus expone . Merula mn gravate pri'
mum , inquit , dominum fcientem . Non aliter Varro alio loco : Ille non
gravatus primtm , inquit . Merula itaque perfona ad rationis villaticz
paftionis difciplinam ingreditur Varro, & tria fumma genera conftituit,
opn^uvas nempe , Leporaria , Pifcinas . Primum , ubi aves inclufs nu-
triun»
44» 2PIST0LA
triuntur j alcerum , non ea ubi tritjvi nojlri dicebjnt , ubi foliti Lepores
Jint , fcd omnia fepta ajfBa villa , In quibus tibi foliti , an : ubi foli
fuifle cenfebam , ut mox : neque folum Lepores eo ( leporario ) includun-
tur filva . Nifi fi verbum pafci fubintelligas • ut fspe veteres . Plaa-
tus Ctjl.
Viris eum fuis pradicaiit nos folere ,
Suas pellices ejfe ajunt .
folere , nempe fuccumbere . Terentius Andr.
Qitod vulgtts fervortim folet ,
facere videlicet . Catullus de Acme .
Non ejl fana puella j nec rogate
Qualis Jit , folet h<ee imaginofum.
Pati fcilicet .
Qi'.,e tuorum fervorum diligentia tttearis in fcetura ad partus , & nata
mitricare faginareque in macellttm ut perveniant . Prima formis edita .•
mtricere faginefque. At vetufta codicum : ntitricare faginifque . Jenfonia-
na igltur meliora , fi pro perveniant , perviant ex utroque Florentino co-
dice fumas, & pervient fubftituas, unde pervius , atque ejufdem generis
verba devio , obvio fuperfunt .
Qitte palatum fuave domini paravit , tit teBa majora habeant , quam
tum habebant tutas villas . Certior fio Florentia cx Politiano donum ex-
tare , non domini , quod coniicio domntim pro dominortim , ut fequentia
habeant & habebunt repofcunt . A domnus donno originem habet . Dan-
tes Inf. .
Quefli parevame maeflro e donno .
Ab eodem donna nempe domina . Vil. Jib. IV. : la quale regnava
in Tofcana , & in Lombardia , e quaji di ttttto fu donna . Dantes Purg.
Ahi ferva Italia di dolor hojlello ,
Nave fen^za nocchier in gran terapejla ,
Non donna di provincie , ma bordello .
Si enim late ibi diffufa aqua & inqtiinatur facilius , &" bibittir inuti-
litts'^ & ex eis caduca qua abttndat , per fijlulam exire , ne luto aves la-
borent . Damnabat in his Urfinus quts abtindat tanquam t« caduca in-
terpretationem . Mihi contra caduca fufpeflum cft , quo fubJato , con-
grua eft fententia . At iJJis exemptis , ad quid referatur caduca non a-
pertum eft, & pcrfpicuum.
Diebus vigiuti antequam quis tollere vtilt Ttirdos , largius dat cibtint
quod pltis ponit , & farre fubtiliore incipit alere . Ratus lum qui largitts
^ft eibum, & qui plus ponit , idem agere, & propterea alcerutrum fu.
pcr-
Q,U I N Q_U A G E S 1 M AP RI M A. 449
pervacare . Neque tamen ab Aldo , Parvo , Jimta , Gymnico meliora
habemus .• largius dat cibum , & aquie plus ponit ; quoniam in hoc tc-
Bum aquam venire oportet per fijlulam . Ideo femper laroius exhibetur .
Non contemnenda omnino protulit Jenfonius .• largius dat ctbumque plus
ponit , qu£E utique in Veneto codice vidi . Verumtamen omnium opti--
me Crefcentius; Diebus vigiiiti antequam tollere vult Turdos , largius det
cibum , & farre Jubtiliore incipit alere . Quapropter quod plus ponit abe-
rat ab eo libro, ex quo exfcribebat Crefcentius. Profe^lo additamentum
videtur .
In hoc teBo ca-veaque tabulata habeant aliquot ad perticce fupplemen-
tum. Contra hoc aviartum ejl aliud minus , in quo quee mortuce ibi funt
aves , ut domino numerum reddat , curator fervare folet . Qiiantas turbas
inter interpretes hic locus excitaverit , notum tibi efle exiflimo ,• pro-
pter quod , ut foleo , prxteribo. Sane perobfcurus eft, & lenociniis in-
lerpolatus fucatufque . Quid doceat Varro , percipere quodammodo vi-
deor , nimirum ; fiat veluti cella in cavea ad portarti , in qua aviarius
mortuas aves fervet . Hac igitur ratione ex veteri fcriptura Vi6loriana :
In hoc te8o caviis quie caviis tabulata habeant aliquot adportat fubple»
mentum , quod indicat Varro , tibi adumbrare tentabo .• In hoc teBo ea-
vteifque cavite tabulata habeant aliauot ad portai ( Politianus ad por-
tte ) fubplementum contra hoc . Aviarius qua mortu.e ibi funt aves , ut
domino numerum reddat , folet ibidem fervare . Primum cavia pro cavea
recepi, ut tinia, naufia , vinia , hederacia pro tinea , r.aufea , vinea , he^
deracea Catonem & Varronem fcripIifTe indicatum eft. Ex illo caviares
hoftis , & caviie pars hofti^ ad lumbos recifa , quj: , quoniam nro col-
legio pontificum ponebatur in facrificio, opitna habenda eft, ex pecude
in caulis opipare alta . Ab eodem Gabbia vernaculum defcendit , quod
pro avium cavea, & pro beftiarum vivario adhibetur vulgo. Ex avia^
rium aviarius reftitui; quippe curator tam codices , quam prima excufa
carent . Ideoquc Aldum id curaiTe credo . Reliqua autem .• efi aliud mi-
ntts abieci , quod neque Jenfonius , neque codices Csfenas , Venetus ,
atque uterque Florentinus oftendunt . Ex margine enim recepta viden-
tur/ ibi namque adnotabatur efle minus aliud aviariura, de quo conti-
nuo agit Varro , fecluforiumqus appellat .
Statim tn fcenus des licebit . Tum mihi , tu dic illud alterum genus . Ve-
tera exemplaria formis imprefla , vel manu exarata.- licebit multum: dic il-
lud alterum. Legerem itaque : licebit . Mibi tum , dic illud .
Abfoluta Turdorum fagina , de Varroniana villa fequitur , ex qua
duo parva & levia ad te miuo, primum.- intermediis arbufculis humtli.
L 1 J ■ bus,
450 EPISTOLA
bus , ex quo intermediis Jenfonius , CaEfenaique liber , & Politianus re-
iiciunt, exhibcntes protnediis , quamvis difiun6luni Politianus pto inedtts
fciibat. Igicur ut promifctuts , ita promedius .
Alterum : ac pifciculi ultro ac citro commcant . Ultimo diflcntit Poli-
tianus, qui ex antiquo monumento exfcribit : commetant . Id a vcteri-
bus ulurpatum Nonius cx Naevio teftatur : Cur ad lupam noflram tam
miihi crebro commetaiit Lupi}
A Cafmi villa tranfit Varro ad Pavonum culturam , de qua ifta
funt magno interpretum ftudio agitata : qiti fecus fiqutd diceres de tis
gey.tilitatis caifa , fortaffe aute eum duceret ferram . Codices Vi6loriani
& Venctus : foyt.^jfe ante cum duceret . Itaque ante ex proximis confla-
tur." fortaffean tecum duceret ferram. Saferna apud Nonium : Quod for-
taffean ex voluutate fua fumma cum claritudtue celcriter confectjj et . L.
Attius Aiitenorid. Fortafjean fiut quos htc f.oit meret metus . Quare &
capite XVI. ubi de Apibus : Quod ., inquit Varro, fortajfe an tibi fatis
Jit , Axi , legito .■ ■ fortaffean . Ita alibi , fi occurrit.
Ex iis M. Aufidius Lurco fupra fexagena millia tiummum in aniio dt-
citur capere . Pro fupr.t m primis excufis s. invenitur, nimirum fefler-
.tium. Aldus repofuit H. s. quem Parvus & Gymnicus fecuti funt. Id
confirmat Plinius , & patet hac ratione . Cum feftertius quarta pars
denrail habeatur, denarii L. quot finguli Pavones venibant, exhibent C C
feftcrtios . Itaque ex grege centenario feflertium vicena millia . At Lur-
co cx fingulis Pavonibus ternos pullos rton exlgebat-'' Quare feftertium
fexagena millia . Denique in Caefenate exemplari non uumum fcribitur
fed mtntmum .
Primus hos jQ. Hortenfius augurali adiiciali coena dicitur pofuiffe .
Qitod potius fa&um tam luxuriofi quam feveri boni viri laudabant . A-
liiid his indicat Varro, aliud indicare videtur, fi indiligcnter legamus.
Ait hoc fa6lum pocius luxuriofi nepotis, quara feveri hominis & frugi
fuiflc a bonis virls , ita mores fercbant , laudatum . Sed boni viri ipo:'i'
V.US . Tamen qui ad ifta illuftranda manum admovere , tam a luxurio-
fjs quam a feveris civibus id probatum icribunc . Quare , ut omnis dii-
biratio tollatur, ita funt accipienda: Quod fa6\um lam luxuriofi potius
quam fevcri boni viri laudabant . Eadem obfcuritaie involvitur Macro-
bii exemplar : Qiiod potius faBum tam luxuriofe quam fevere boiu vtri
laudabant .
Ad Columbas veniamus .* qute fcetie funt , in certum locuni ut difclu'
fum ab altis rete habeant quo transferantur , & quo foras evocare pojftnt
.tnatres, Scriberem: qu<e fera ^ qupd in S. Reparats libro cii fette^- cur e-
nim
Q_V I N Q_V JG E S I M A P R I M A. 451
"nim faetee feparands qua per fingulos ferme menfes , dempto intervallo
a bruma ad vernum aequino£tium , fcetant ? Quare fer^e quae placidiori-
bus dum funt molefts , obfunt . Praecinit mihi Crefcentius a Varrone
exfcribens .* qid ftint nimis feri & bellicofi , ut alios ladant , exinde re-
tnoveas , & in aHmn locv.m fecretum ab aliis feponas . Poftea in Varro»
niano Veneto codice legi : qu£ funt fere . Hoc amplius ex vetuflis ed>
tionibus Politianoque habeat pro habeant refcriberem , quod ad paflorem
fpeclat. Vellem quoque ut mihi liceret poffuit in foffit mutare, necnon
in Columells lib. VIII. ubi extat .• nec minus in agros eraittatit matri-
ces, legere emittat . Etenim paflor contriftatas aves , & diuturna cufto«
dia quafi fenefcentes ad apricationem foras evocat, atque cmittit.
Altera de caufa propter illicimn ,• ipff propter pultos quos habent ^ uti-
qtie recleunt. Qui vetera interpretanda fufcipit , non fe, hoc efl fenten-
tiam fuam fpe6tare & tueri debet , fed veritatem . Ideo non me pccni-
tet pudetquo a priftino fenfu recedere, & pofihabito pullitiem quod po-
tius quam illicium olim habueram, inlicium amplefti . Hoc autem tanl
in Veneto codice, quam in Politiani fcripto repcritur.
Quoad pojfunt immittendum m TipiTipiayet^ atate bona , parafidttm neque
pullos , iteqtie vettdas . Separanda hoc modo : vipi^iptayxs . .^tate bona
parandum , -/leque pul/os , iieque vetulas .
Ut Columbis genere proximx Turtures, ita Columbis Turturum cul-
tum & far£luram anne6lit Varro . De harum aviario haec traduntur ."
a fummo ad cameram ad femipedem , ttque latum ac mutulus a pariete
^xtare potefl . De quibus nihil fcriberem , nifi vitii fufpicionem Colu-
inella praeberet pleraque a Varrone de Turturibus fumens , Ait mutu-
los ad lineam per parietem effe defigendos , imponendafque mutulis te-
geticulas cannabinas , vx Varro , fed addit prstendenda efle retia qui-
bus aves prohibeantur volare ; quoniam id infarftur^ detrahit . Hoc i-
■gitur in Varrone , utpote neceflarium , dcfidero . Sed ubi huius vefti-
gium.' Nufquam quidem. Attamen inveniem.us, fi hoc modo legere ii-<
cebit .• a fu.mmo ad cameram ad femipedem rete laturn ac mu.tulus , a pa-
riete extare potefl . Nimirum ab infimo ordine ad cameram expanfum
rete ad femipedem a pariete difiat , quo fpatio extra parietem eminec
mutulus.
De Turturum farctura.^ Ad faginandum appofitiffmum tempus circiter
mejfem . Etenim matres eorum tunc optimee funt , ctsm ptdli plurimi gi-
gnuntur, qui ad farSuram meliores . Cur optims funt matres, cum plu-
rimi pulli gignuntur ? Primum in feptis Turtures ob fceturam non a-
luntur, ut expreffe fignificat Coluraella/ propter quod Varro neque de
L 1 1 2 Tur-
452 EPISTOLA
Turturum fcetura \ neque de pullis alcndls agic , ut de Columbis & Pa*
vonibus facit . Deinde plures quani geminos neque pariunt , neque e-
ducunt . Demum cum pullos nutriunt , non optima funt matres , fed
macerrimae . Tolluntur hac turbs , una particula immutata ; Tunc pulli
plityinii gignuntur , qut ad frrBuram nieliores . Legitur itaque tempus cir-
ca meffem , quo matres jam cffoetcE cito glifcunt, & pulli adulti inve-
niuntur ad farfturam aptiores .
Perramus hinc in cohortem, ut Gallinas fpe£\emus . Harum cukum
fic aufpicatur Varro : Axius , ego qu.v requiro prfune ajfure membrii de
Palumbis, de Gallinis dic fodes , Merula . Videtur legendum .• Axius :
egoque ( ex primis cditis ) requiro ajfatura ajfx membra palumbis , de
GaUinis dic , fodes , Merula . Videlicct & ego etiam in Palumbis afTaturam
afTam malo quam alio modo , quod in Gallinis proprium , de Gallinis
nutriendis narra mihi , Merula . Hunc locum ut fic exponerem , de quo
alia atque alia tradiderunt interpretes , veteris fcripturz \^ftigiis inha»-
renti luceni mihi prxbuit Apicius lib. de re culinaria VII. , ubi in ti-
tulo r'Jfatur£ legitur ; ajfaturam affam a furno fimplicem file plurimo
coiifperfam cum melle inferes . In quibus tamen fnnplicem abiicerem; nam
sffa & fimplex idcm . Porro ante Palumbts exemptum de nolito mira-
rr; eo enim uterque Florentinus codex privatur.
QLiibus flgnis optimae Gallinas comparandjE fint, defcribit Varro, in-
ter qusE monet , ut eligantur cnjla creBa , ampla . Hoc in amplas ex
Politiano immutarem , & ad Gallinarum amplitudinem refenem , de qua ,
ut in unoquoque genere folet , nihil prsmilerat Varro. Id imitatus efl:
Columella in hanc fcntentiam .• reHis rutulifjue crijlis , albis aurtbus ,
e^ ftib hac fpecie quam ampltjfim.v.
Contra fmgtdas perticas in pariete cxculpta fint cubilia earum . Vetu-
ftifTimus Politiani codex pro cxculpta cxclifa , nempe aedificator dum
parietem replet , locum relinquat pro Gallinarum cubili ,• ideo exclufa
extra parietis corpus , non tamen cxtra parietcm erainentia . Hoc ta-
men Varronis monitum improbat Colum.ella : quoniam ita craffos parie-
tes tedtjicare non convenit , ut excifa pcr ordinem Gallinarum cubtlia re»
ciptant . Hic excifa a parietis corpore : ille exclufa .
Qiiod puliccs & catera nafci folent qu£ Galltnam coHqutefcere non pa-
tiuntur . Peduin genus Gallinis proprium eas maxirae infeftat , non Pu-
lices . Quare Pedes , de quibus iterum Vano : a coUo corum crebro
eUgendi Pcdes . Ex Varrone vitium Columcllara invafit de eadem re
fcribentem ,• nam PtUicibus altifque JimiUbus ammalibus replentur . 1«
quibus opto vel Pedibus vel Pe.Uculis .
Qui
Q_U I N Q_U AG ES I M A P RIMA. 455
Qui ( Ut hoc intelligant ) concutiunt errare quod in eis vitales -venas
confumlmt . Vctus leflio : quod inanes vitales venas confundunt . Quas
quamvis & recepta a primis editoribus , & codicum Vi£lorii , ac Cs-
fenatis au£loritate comprobata, praeterea, fiquid in hac re video , Var-
roniana , a plerifque in dubium revocantur , Quis tamen ignorat , va-
fa in fuis primordiis effe animantibus inania ( quod ipfa prius expli-
cantur , deinde humor per ea impellitur ) tum qux inania , infirmiora
efle , & facilius confundi ac conturbari quam fucci plena ? Venetum
exemplar exhibet cinanes hoc eft prifca fcriptura einaneis . Florentinus
Grasce reddit : w' eV auivh ^ot/x:;' . Plinius Varronlanam fententlam fic
exponit ; concuti vero ( ova ) experimento vetant / quoniam non gignant
confufis vitalibus venis. Confunduntur autem , quia inanes funt venje.
Objictendum pullis diebus XV. primis mane fubjeBo pulvere ( ne ro*
Jlris noceat terra dura ) polentam mixtam cum Najlurtii femine , & aqua
aliquanto ante faSla intrita , ne tum denique tn eorum corpore turgefcat
(tqua prohibendum . Alia alio tempore de hoc loco conje£laveram : nunc
mihi potiora fubdam : & aqua aliquando ante taSlam & vino , ne tum
denique . Ad polentam igitur taBam pertinet , cujus interpretatio intrita
deformata eft ex & vino . Eodem yerbo utitur Varro de Anferibus a-
gens : Qitod ea aqua ta&a etiam cum ejl arida , Jit viridis . Et de
Cocleis ; Locus is melior quem & non coquit fol , &" tangit ros. Vinum
quoque addendum erat , ut Gr^ce in Geoponicis ex Varrone defumi-
tur : Tf.ofi^iv cTs wpcoTDV Kai/,l2uvn iwl n^ipas li aKoticc ftjTO y.apS'ci^is crip-
(jt,aiDS uvv olva pci^ivm vS^aTi .
Et quoniam nihil vel exiguum in nobiliflimo fcriptore prartermitten-
dum eft quominus pro noftro captu in prifcum decus reddatur , no-
tabo in mari Tufco effe debere in mare Tufco , fcribente Charifio , Var-
ronem uti folere 7nare non mari .
H,t novijfmte in triclinium ganearium introievuitt e culina propter fa'
Jlidium hominum . Antiqua fcnptura : Genanium , & Genavium pro ga»
nearium Aldino . Genavium ex duabus di£lionibus conflatum puto , ha-
runi altera integra avium ; alterius autem reliqui» gen fuperfunt . Hanc
lufpicari licet fuiffe altenigenarum . Qiiod ex Plinio comprobatur . QUiV
ncvijfimte Jv.nt peregrinarum avtum in menjas receptie propter ingraturn
virus .
Nunc de Anferibus : nec teque fit manjuetum . Vetera magis Varro-
niana : necnon aque fit inconjuetmn . Quod item Venetum exemplar o>«
ftendit.
Saliunt fere in aqua , inungentur in flumen attt pifcinam . Politianus,
inttn*
454 EPISTOLA
imingtietitur . Num : exin intguenttir i;i fitimen ntit pifciit.ini . Jocatur
Varro fuo more , quod Anferes a coitu folent fe in aquam iramerge-
re , & veluti luftrare . Quod etiam Ariftoceles, a quo Varro fumit ,
lib. de Anim. VI. indicavit.
In qtieis mn includant plus •vicenos ptillos . Elegantior vetus leflio .'
in quiv non inducant . Inducere autcm inigere . In quie , nempe in cel-
las qus fupra terram parantur ; aut in fpeluncas quz fubtus . Paulo
pofl: : Anferes pafcunt in htimidis locis , ulji pabtilum ferunt , quod ali-
qtiem fruBum ferat . Cum Anferes fata omnia &" morfu Ledant , &
flercore , quos fruflus a fatis , ubi pafcunt Anferes-, fufcepturl iimus ,
non vidco . Quod non latuit Varronem , qui mox de ferendo Intubo
fcribit : folia ejus decarpentes dant , ne fi in eo inegerint , ubi uafcitur y
aut obterendo perdant , atit ipfi cruditate pereant . Quare & pro ubi ,
ut in primis excufis eft , magis convenire cenfemus , feparantes .• An-
feres pafctcit in humidis locis . Et pabulum fertint .
De Anatibus : Pabulum iis dattir Tritictim, Ordettm , -vinacei , tev.t .
Extremum expungendum opinor ; quis enim tam amens uvis Anates
nutriet ? Vinacea quidem tam a Varrone , quam a Columella , Palla-
dio, Plinio, & Didymo Anatibus commendantur , non uva; . Si abji-
cere nolis , adde .• -vinacei ex uva , ut de Porcis locutum efle Varro»
nem video : dari folent vinacea ac fcopi ex tiva .
De primo Vlllaticae paftionis a£lu , ut propofuit Varro , hanc fum-
mam confeci . De fecundo & tertio VIII. cal. fpero , nili quid novi.
Fac valeas . *
D. Patavio X. cal. Quint. CID I3CC XXXV.
EPISTOLA LIL
Explicatnr emendaturaue J^arronis lib. lll. dc njillaticis
paJiiGnibus a capitc XII. ad cxtrema .
JULIUS PONTEDERA ANDRE.E MARANO
A M I C O S U O S. D.
OUs VIII. cal. Quintll. praeftanda tibi eram pollicitus , tertio dic
poft fufcipere cogor eorum opera , qua fxpe illiberaliter exer-
ceor . Hos fruflus mala merx rependit ,• ideo fi A"e<"Ts\»u «s<r« , o-
Q_U I N Q.U .4 G E S 1 M J S E C U N D J. 455
tiu» -S't>y.n ipiKi-^irifi , mihi ex aliorum arbitrio liceris vacandum eft. Qua-
re properamus , ut iftis plagis folutus liber pauliiper in Alpes excur-
rara , ubi «s'-^? ^ioyivas , oTay Aoj-eVK S'o-/.-n .
Ad a£lum II. vills affi£liciuni nuper Varronem reliquimus . Hinc
evocemus , ut nobis dubia explanet , & primura de Leporibus haec :
Hos qiioque nviper lii/iitutuni ut fijginarent pleraque , cuni exceptos e Lepo-
rario concludiint in caviis , Hxc in Macrobio leges , ubi etiam fagina-
rentur , quod in antiquis Varronlanis editis item excufum eft . Sed ple-
raque In Macrobio non leges j neque mirum ; monltum enlm cujufdam
videtur , cui Leporum fagina in omnlbus non fuccefTerat . Perpendes
etiam fuperiora : quatuor enim nwdo intromifit in leporarmm , brevi folet
repleri . Primae editiones intromiffs , quod autumo intromifis unlco / ;
quippe vetcribus / non geminabatur.
Quod eum Aeoles Bosotii >.i7ri^v appellabant . Antlqui Ilbri : JEolis
& bonum leporum appellabant . Ex quibus vldeto quld conjiclam ; Qiiod
eura JEoleis Sicanum Leporiira five arKai/oy Kiiopiy appellabant . Id Varro
indlcat de L. L. Lepus , inquit , quod e SicuHs quidem Gneci dicunt
Ki'iro°'-y . A Rorr,a quod orti Siculi , ut annales veteres nofl-^.^dieunt ,
fortajfe hinc illuc tulerunt , & hic reliquermt hoc nomen . Quare cutn
Siculi xiiro^y appellarent , ^olli ai%dvov xiTopiv vocarunt .
Cuniculi di£li ab eo quod fub terra cuniculos ipfi facere foleant , Fla-
vlus Caper de verbis dubiis hoc tradit : Farro Cuniculum hoc .' alii
hunc . Certe hoc loco in Varrone niodo finnlis vocatur , modo humi»
le^ ideoque illud librariis attrlbuendum cenfeo ; hoc Varroni .
De Apris duo funt quibus te paucls morabor : prlmum : Scis , in-
quam , Axi . Quod Aldo remltto . Prima excufa ; Scis inquam Agri ,
Axi . Quz puto legenda ; Scis , inquit Appius , Axi-^ Appius enim de
leporarlo verba fecit , & de Apris quoque dixlfle indlcium faclt capitls
proximi principlum : Axius : tuas partes , inquit , fublevavit Appius ,
0 Merula nofler . Quamobrem , ut quls clfet qui de Apris loquebatur ,
intelligeretur , illa effe interpofita credo.
Alterum : Quintus Orpbea vocari jujft . Quod Aldlnum . Jenfonius hoc
modo : Apud quod Orphea vocari juffit , fcilicet apud pro ad triclinium .
De Cocleis : nam & valde ampLe funt , quamquam ex Africa , quce
vocantur folitanme . Ordinabis hoc modo : nam & valde amplte funt
quamquara ex Africa , quts vocantur folitannce . Delnde ita ut in eas
LXXX. quadrantes conjici poffnt . Qulbus pro conjici antlquum verbum
a PoIItiano prodltum coici reponerem , hoc eft cogi ex veterum or-
ihographia .
De
45<5 E P I S T 0 L ^
De glirarlo : Qtiibtts in teitebris cttm cimttlatim pofittm ejl iit doleis j'
fitmt pingties . Victoriana : Qttibtts iu tenebris ctimttlarim pofittm ejl ,
Scilicet : Qitibus in tenebris etim afatim pofttwn cfl . Qui de operculo
imponcndo multa tradunt , fi ad tencbras refpexerint , jam claulos efle
Glires atque operculatos fatebuntur . Larga itaque manu ad Glirium
faginam ponenda funt cibaria ,• ideo prscedunt : in hoc dolium addunt
glandem , aut nuces juglandes , atit cajianeam .
Ad Apes , quarum cultum tibi etiam cordi effe fcio , pervenimus ,
de quibus m.ulta tibi fcribam . Merttla , ut cetera fecit , iTOQ>.y.ui qu.v
fequi melittirgi foleant , demonflrabit , Primum Aldum invenio qui iro'
Qjix.is , aut c cceno recepit , aut excogitavit , cum antea ederetur /&/-
lifcus , quod in Urfini codicc erat v\tKi>s . Hoc autem maxime qua-
drat • Appius enim iroeix.cos loquitur : Merula de materia ipfa five dc
arte . Pari ordine lib. II. : ego vero , inquam , dicam dumtaxat , quod
efl iToo/x.oy, de duabtis rebus primis qu£ accepi , de origine & dignita-
te : de tertia parte ubi efl de arte , Scrofa fufcipiet .
Ubi non refonent imagines / hic enim fonus harum ftigte catifa cxifli-
mattir ejfe . Procertim ejje oportet . Vctufliora etlita 8c uterque Floren-
tinus codex ac Venetus cattja carent • quo fubdu6to , adhuc perfe6lus
fermo exiflit . Deinde : Procertim ejfe oportet aere temperato . Primx c-
ditiones .• Pneterea procerum ejfe . Venetus liber & Florentinus uterque
procenm tantum , ut Csfenas prieterea . In tunta lcriptur.B varietate
anceps fum quid fit conjiciendum . Equidem procertim tanta codicum
fide confirmatum damnare non audeo , quis enim co locum fignificari
ncget , ubi cera colligltur & paratur ? De Apuni fede certe Varro ibi
loquitur, ttt Jpeflet potijfimum ad hibentos ortus . Neque tamen rejicien-
A\xm praterea antiquum item , & , quamvis non neccfnirium, non inutile.
Ocymtim , Cyperum , Medica . Nemo Cyperum ad mellificium com-
mendat j quoniam huic flos nullus prarter filamenta Apibus non apta .
Propterea neque apud Jenfonium reperitur , nequc apud Crefcentium
qui reliqua a Varrone defumit . Ciclcnas vero codcx incer Ocymum &
Medicam medium ^pittm ftatuit Apibus gratillimum. Siquis tamen Cj'
perttm rctinendum ftatuat , Cfpiron legat , quod efl Gladiolus , ut ex-
ponit Plinius . Qiiin etiam id Georglus Alexandrinus in Varrone repe-
rifle videtur , quod non Cyperum , led Cypiron commemoravit . Porro
Gladiolus ob flores ad mel non inutilis incer flirpes Apibus infervien-
tes tam a Columella quam a Palladio recenfetur.
Etentm ab iequinoBio verrto florere incipit , & permanet ad alterum
^qiiinoBium antumni . Vel alterum abundat , vel auttimni,
AlVQS
Q^U 1 N Q_U AG E S I M A S E CU N D A. 457
Alvos ubi fint . Primam vocem repudiat Vi6lorius ; quor.iodo enim ,
inqult , debuit eo verbo ttti , antequam iJim illius expofuijfet ? Attamen
lupra ufus fuerat : extra ofiium alvei obturaut om;jia . Verum , eo re-
raoto , proxima cul adne£temus : ex viminibus rotundas : alii Ji6iiles ,
quadratas , longas , latas ?
Vitiles fimo bubulo oblinunt intus & extra , ne afperitate abfierrean-
tur . Etfi doftiirimorum virorum auSloritatem femper vereri foleam ,
tamen aliquando veritatls determlnands ftudio ab eadem recedere co-
gor , ceu nunc Vi6toriana, reponendo ex primis editis fiBiles , quod fu-
pra ex alio Varronis loco commemoravi , pro vitiles . Fiftilia enim afpe-
ra quidem & dura , nifi fimo bubulo obliniantur, gluten quo favi fuf-
penduntur , relpuunt , Hac de caufa qui alvos ex ligno conficiunt ,
intus Impolitas relinquunt , quo facilius committantur favi . Contra vi-
tilia fimo extrinfecus tota ftipanda funt , non ob afperitatem , fed ad
aerem prohibendum . Intus fimo non tanguntur.
Sed fi tranfiturce funt Apes , ea Apiajlro perfricanda . Extremum ,
ut in Jenfonio & Csfenate exemplari , melius perfricandum . Ea au»
tem pro eo , ut qua , quaad pro quo , & quoad .
Ne cum animadvertennt aut tnoptam ejfe habuiffe dicantur , aut cum
funt Apes morbidte proptcr primores vernos pajius . Ab his vetuftiffima
differunt .• aut inopiam ejfie habuijfe dicitis ait cum . Pr£Ecipiente fupra
Varrone , fi Apes de alvo in alvum in eodem loco funt tranfiturs ,
quid fit faciendum : nunc quid praeftandum & obfervandum , cum mi-
nlme fint tranfiturs , doceri credo ; quia aut fame vexatas , aut mor-
bo laborantes conftat non eflfe traducendas . Hinc leserem : «.e five
nam cum animadverterint aut inopiam ejfe ( efle pro edendi vel efc£ )
habuijfe , devitant-^ aut cum funt . Sin vero prima edita reparare malue-
rls quJE funt : aut inopiam efcx habuiffie dicatur , aut ^ verfo dicatur ia
vitatur , omnia plana fequentur . _
Neque qu^e afferuntur ad quatuor res faciendas , propolim , eritha-i
cem , favum , mel , ex iifdem omntbus rebus carpere dicuntur . Malo ex
primis editis dicunt, quam Aldinum dicuntur . Ideo dicunt fimplex mi-
nifterlum praeberi e malo Punico : duplex ex Faba , atque Apiaftro :
trlplex ex Nuce Grxca , & Lapfana .
Necnon ettam altud difcrtmen fequantur in carptura , aut eas fequa*
tur ,' ut in melle . Significare vldetur Varro , quod , etfi Apes dlfcri-
mlna fervent, dum fuccos carpunt, cum allum ad erithacem feponant,
alium ad mel , aliura ad favos , alium ad propollm , tamen alia dif-
crjmina contingunt in iifdem rebus quas fecernebant , ut in melle quod.
M m m ex
45« EPISTOLA
ex alia re llquidum fit , ex alia fpiflum . Propterea ; neciwn etiam a^
litid difcrimen fequantiir in carptura , aliud eas fequatur ( vel fequitur)
ut in melle .
Quod ex alia re facimit liquidum mel , ut ex Sifere fiore . Diligen*
tiores Varronis interpretes ex Sifane lcgunt y & duplici via cxponunt /
alii Sifaram , ut in Eubcea olim vocabant , cfle Ericem tradunt , Pli-
nii teftimonio ,• alii Sifaram Sifer credunt , & Paftinacs generi adji-
ciunt. Quas profe£lo flirpes Apibus infervire fatemur, verum mcl quod
ex his paratur , efle liquidum , id pernegamus . De primo ita Plinius
lib. XI. : tertiurn gemis mellis minime probatum filveflre , quod Ericeum
vocant . Convehitur pofi primos autumm imbres , cum Ence fula fioret in
ftlvis , oh id arenofo fimile . Id etian> ex ipfius Erices natura declara*
tur , Componitur Erice, flofque ejus, cui in re medica primus datur
honor , parcibus falinis , tenuioribus , & ad motum maxime aptis ,
quibus fumpta vifcerum infarftus tollunt , obftantia expellunt , meden-
tur calculofis , ac craflis lentifque fuccis laborantes juvant . Quapropter
ad illarum ftirpium qus magis aqua quam falibus conflantur , claflem
nequaquam revocanda eft Erice , Verum contra iis adjicieuda quae mi»
nimis , fed maxime mobilibus principiis conftant , quale habetur Ori-
ganum , Sorpulium , Thymum , Majorana , Ros marinus . At mel quod
de hujufmodi ftirpibus carpitur , quls liquidum dixeric ? Spifllim profe-
£to & denfum ; denfac enim 8c fpiflfat fal . Porro quibus rationibus eo-
rum qui Ericem five Sifaram incroducunt , fententia infirmatur ; eorum
item opinio refjllitur qui Sifer in fcenam admiccunt, & Paftinacam pu-
tant . Aliud quidem eft Sifer , aliud Paftinaca . Quod tamen non mo-
ror . Ultro id iis largimur , qui fkpenumero de illis difputant , quaj
niaxime ignorant , atque habent in poftremis . lllud folummodo expla-
nandum arripio , neque ex Paftinacis , neque ex Sifere , five , ut ma-
lunt, Sifara liquidi mellis carpturam ficri . Aromaticar enim ha: ftirpes ,
falibufque quam piurimis compofitae , ut Thymum & Apiaftrum , quid-
quid mel prsbent , fpifllim prasbent , & denfum . Quare ad cas ftirpes
devolvimur , qu£e aqueo humore abundant , ceu Faba , Lens , Medica,
Cytifus, Pifum quas Apibus quoque commendant . Hujufmodi flores pc-
culiari naturs confilio apciflima ad fervandum humorem forma prarditi
funt : praeterea ut leguminum conditio ferr , inter cmnes luccofiores a-
quofiorefquc liquidum mel exhibere poflunt , Hinc legumina omnia da-
mnata in cibis; quippe ob nimiam aquae copiam inflationem intereano-
rumquc diftentionem inducunt . Et hac de caufa Fabam Pythagorica fen-
tcncia improbatam videmus ; fiquidcra ut Icgumen inflat , mentemque
per-
Q^U I N Q.U ^ G E S I M AS ECU ND J. 459
perturbat . Nunc ex Crefcentio Varroniani loci caftigationem adducam i
Item ex alia re factunt liquiihm mel , ut ex Ciceris flore . Qu^ in ver.
naculum fermonem Francifcus Sanfovinus ita reddit : Et ct una cofa fati'
110 mcl liquicio , come del fior del cece . Hsec fi diligenter attendantur
non defenforem modo , verum etiam approbatorem invenire poflunt ,
QLiibus fi forte minime acquiefcis , aliud legumen fubftituam Cicerte
nempe ex Politiani lcriptura fifera . Efl: autem Cicera ex Lathyri oe-
nere , quam Columella & Palladius defcribunt , eandemque antiquum
nomen hic fervare non ignoras , cum vulgo in gracili fegete , collino-
que arvo feratur.
Cibi pars quod potio , & ea iis aqua liquida , utide bibant , ejfe 0-
portet , eamque proptnquam . Eadcm fic tibi exfcribam : cibi pars quod
potio , & ea tis aquam liquidam , unde bibant , ejfe oportet , eamque
propinquam . Nam Apibus mel cibus , & potus. Et ea velut & eo pro
ideo , ut Terentius Eun.
Eone ferox , quia habes imperium in belluas ?
Plautus Aulul.
Eo dico , ne me thefauros reperiffe cenfeas ,
'-. Aquam vero liquidam tum ex Crefcentio accepi , tum ex illo eam'
^ue propinquam conjeci .
In qute addunt lanam purpuream . Melius lanam perpuram • nam o-
mnia coloribus fucata Apibus contraria . Columella confirmat .• quibus
Itquonbus rnundam lanam imbuere oportebit . Quid .'* Crefcentius apud
Varronem id nadus erat ; fcribit enim : alii aquam mulfam , ut ftt
prope , cttrant , tn quiS addunt lanam puram .
'- Extmendorum favorim fignum fumunt ex ipfis , cum plenas alvos ha^
bent , & cwm illos germinaverint , ex Apibus . QLiibus veteres codices
diflimiles. Vi£torianus enim : fumunt ex ipfs viris alvos habeat , vem
congerminarit , Eadeni in S. Reparata libro praeter nem pro vem . Poli^
tiani autem leftio : fumunt ex ipfis vtrts alvos habent nem congermi-
naverint .• coajeBuram capiunt . At Csfenas exemplar : fumunt ex ipfss
curis alvos habeat , nayn cum germinarit . Venetum demum .• fumunt ex
ipfis 'virt falvos habeat nem congerminarit . Qux quamvis vitiata me-
iiora tamen quam qus Aldus ac Parvus fecuti funt . Nunc videndum
qua via antiqua reparare poflimus . Itaque illud viris vel curis cum
Popma lego furis vel fureis -^ quippe ex Fucis, quos /«rex appellat Var-
ro , maturs mellationis (ignum efle capiendum tam Columella , quam
Palladius oflendunt . Hinc pergentes reliqua fic adumbrare pofllimus :
fttreis fi alvos habeat -^ nam cum germinarit , ex Apibus conjeBuram ca-
M m m 2 piunt ,
4<5o HPISTOLA
■piunt , Jl intus faciunt bomlnim . Vel hoc modo : fureis alvos haheatHe ;
vam cum germinarit .
Et cum introeunt , ac foras trepidant . Separanda funt : Et cum itf
tfo euiit ac foras , trepidant . Vidclicet : intro ac foras volitant feftl»
nantes / nam trepidant pro fefiinant , ui Virgilius in Georg,
Tum trepida inter fe coeunt , pennifque corufcant .
& JEneid. XII.: ,
Ne trepidate meas , Teucri , defertdere naves .
Horatius item Carm. II..-
Cujus oBavum trepidavit atas
Claudere lufirum .
Et Ji opercula alvi ciim remota fint , favorum foramina obduSia videH'
tur mellis membranis . Manu exarati libri ab his difcrepant / Vi£lorii
& Politiani : C^ fi opercula alvum cum remoreijft .• Caefenas : & fi oper'
cula alvi cum remorcijfi : Venctus : & fi opercula alvi cum remoreiffi .
Ego opinatus fum hoc modo legendum effe : & opercula alvum cum
remoreis , fi favoruni . Quz poftea S. Rcparataj codice confirmari vi-
deo j ibi enim : & fi opercula alvum cum remoreis fi favorum . In his
primum fi abundat ; quippe appofitum , poftquam fi ante favorum r^
rcmoreis adhaefit . Remorcis autem vel vemoris pro removeris , quod ia
alio minoris vetuftatis libro invenit Politianus. At alvum pro alvorum
lenes . Pro mellis vero membranis exfcripfit Crefcentius : quafi membra-
itis, idque interpretatur Sanfovinus : quafi coperti da una pellicina . Non
abfimili voce utitur Columeila .• Ergo cum rixam Fucorum & Apium
feptus commtttt videris , adapertas alvos infpicies , ttt , five femipleni fa-
vi fint , differautur , five jam liquore completi , ut fuperpofitis cerii tan*
quam operculis obliti , demetantur .
Si vero alvus non fit fertilis , ubi quid eximatur . Prinia formis ex-
cu(a : five alvis . Non fit fertilis , nifi quid eximatur . Ca:lcnas vero
liber : five alvulis uon fit fertilis , nift quid eximatur . Hinc legendum
credo : fane alvos non fit fertilis , nifi quid eximatur . Non dcmpto mel-
le , inertes fiunt Apes.
Exemtio cum efl major neque tmiverfam neque palam facere oportet .
Sxpe fufpicatus fum , & adhuc fufpicor major infititium efle : fatis ex'
tmtio cum efi , nempe cum exiraendum eft . Univerfam quoque primat
cditiones improbant fervantes numerofam , quod ad partes X. , de qui-
bus locutus erat Varro , refertur .
Et prope apponendum beue olentium hcrbarum maxirac Apiafirum (sf
Thymum. Redintegrantur ifla in Creicentioj qui fumpfit : & prope ap-
ponen-
Q__U I N Q_U J G l^S I MAS E CU ND A. ^61
po»€ndum aliquid bene olentium herbarum , maxime Apiajlrum & Thymum .
Promu-m e die quam maxime tempejlate bona . Re6lius .• Proimndum
quam , ut colligendum eas , reponendum .
Deinde concutiendum leviter , ut manu non tangas , & ponenda in fi'
le. Vetera edita: leviter ipfo 'vafe , quaz etiam Cslenas exemplar exhi-
bet . Politianus autem ex optimo libro : Leviter ipfo •vafo ab antiquo
•vafum j- ex altero : leviter ipfum vas , quae de S. Reparatae libro uti-
que accepi . Autumo itaque vel integrum effe ex Politiani manu lo-
cum; vel legendum leviter ipfas vafo , Crefcentius pleraque tranfcripfit ,
nonnulla tamen mendofa / quorum commemoratio non inutilis videbi-
tur : & concutiendum leviter vas , & Apes manu tie tangas , & po-
uendum in fole . Ex his ponendum recipcrem ,• quoniam toties eadem
formula hic utitur Varro . Id in Vaticanis codicibus ponendo , fortafle
veteri fcriptura ponendom.
Relinquitur tertius a6tus de pifcinis , de quo exigua quasdam fubne-
£lam , & primum .• ac cepti funt a pr,econe renuntiari . Hoc in optlmo
exemplari recinii , fed cum duobus ii , ut longs vocales inter veteres
notabantur , ceu mariinus in antiquis monumentis .
Quod cum pifcinarum genera duo dulcium & falfarum .' alterum apud
plebem , & fine fruBu , ubi lymphce aquara pifcinis twjlris minijlrant .
Arbitror : & fme fumptu '^ quoniam maritimjE (cdificantur magno , fecun-
do implentur magno , tertio aluntur magno .
Non mirum , mio tempore enim memini hunc Ciefari duo millia Murte-
narum mutua dediffe in pondns . Cur antiquiora edita pofthabentur ;
fex millia , qu£B Plinius confirmat & Macrobius ?
Quis coatra maritimas non ex pifcinis fingulis plures conjunBas habet }
Pluris nam ut Paufias . Jenfoniani libri , Cxfenafque exemplar & Vene-
tum .• conJunSlas kabet pliiris ? Nam ut Paufias.
Nam ut Paufas & cieteri piSlores ejufdera generis loculatas magnas
habent arculas , ubi difcolores fmt cera ^ fic hi loculatas habent pifcinas .
Jure ac merito magnas Urfinus rejecit ,• tj» arculas enim non conve-
nJt . Id tamen arbitror extra fedem jacere , & quondam ad loculatas
pifcinas pertinuifle . Animadvertere quoque oportet fitne arculas reti-
nendum , an vetus excufum areolas five areulas reftituendum , cum pi-
£tores loculatis arculis utantur ad reponendos colores , tabellis five a-
rcolis ad pingendum .
Neque fatis erat eum no» pafci pifcinis , niji eos ipfe pafceret ultro .
Quod compreflis labris mecum meditor , vifne proferam ? En tibi :
«0» pafci pifcibus , tnf eos .
Sed
46i E P I S T 0 L J
Sed de hac portentofa pircinarum luxuria videamus alia .• ut arch',.
teBo permifcrit , tit ftiam pecmiam confttmem . Vetus & communis co-
dicum le£lio : vel ut fuam . Ubi v;l idcm aique etiam capitur , quo
Terentius ufus .•
vel hoc quis no;i credat ?
Quo Virgilius
'jel Priamo mifcranda mamis .
Hsc cum fcriberem , atque animadvertcrem , numquid ex Varronc
fcribendum relinqucretur , afferuntur mihi Vcnetiis IV. R. R. exempla-
ria Lipfiae prodita , & ab egrcgio viro Caiparo Fritfchio dono mifla ,
quorum unum affabre compa6\um cum epiffola tradam tabc]Iariis ,
ut quam citiflime habcas , & fummum ornamentum tuje bibliothecaj
imponas . Valc.
Dabam ?atavio VI. cal. Quintil. CID IDCC XXXV.
EPISTOLA LIII.
De Lipjienji "B^fiicorum Scriptorum editwtie ^ ff-) de fragmcnto j
fai/o Gargdii Afartialis titulo nuper prodito ,
JULIUS PONTEDERA ANDREjt MARANO
A M I C O S U O S. D.
IN longinquas Alpes jam iter fufcipienti , ut nuperrima mca epifto-
la IV. cal. QLiintil. tibi fignificavi , redditx m.ihi funt tuaj literx ,
^uibus de Lipfienfi Rufticorum Scriptorum editione nravius quam natu-
ra tua {cvx, , dolcbas , & nonnihil tibi commotum elfc noniachum hoc
pharmaco niccum querebaris . Qiiod fecus atque exoptabam , tibi cori-
tigifle , graviter molcffeque fero . Sed vide quid inter me & te inter-
fu : tu quafi heluo totum ad librum te dedifii , jejuno animo .• cgo
qui jampridem multa mente pra:cepcram , cademque ex communi fama
futura mihi propofueram , ita paratus accefli , ut pleraque qualia pro-
fpexeram , Invenirem . Itaque res ruftica apud me anceps fuerat , quip-
pe Germanus homo de iis qua: apud Italos in ulu funt , haud lecus
icribere valet , atque Italus de cerevifia conficienda , aut dc Braflfica
Germanico jure condienda . Addc eum qui politioribus literis vacans ,
multis przterea officiis , occupationibus , publicifque muneribus implicitus
tctri-
Q_^U I N S^U A G E S I M J T E RT I A. 41^3
«tncum rurls ftudium aut nofcere non potuit , aut contempfit . Tamen
multa qu32 agrlculturam adjuvant , na£lus lum , c|uamvis libruni fubful-
tim evolverim . Non me fugit editorum diligentiam nonnunquam defi-
derari poffe; nam emendatiorera , utpote ex aliis exfcriptam, me quoque
fperalfe fatebor. Qlus tamen operarura aut editorum vitia Gefnero repren-
fionl vertere poterit ? Quamvis enim hujufmodi errata Vi6iorio culpse afli«
gnentur , quas , non curante editiones Vi6lorio , in pofterioribus editionibus
inveniuntur , nihilominus nunquam ob aiiena menda Gefnero rem ru-
ftlcam excudendam curanti quicquam detraflum velim • fumma^ enim
jmprudentia: eft , fumraaeque injuri^ id alicui inculpato objicere , in quo
tu fequentius peccsre poies . Eadeni operarum negligentia animadver-
fionum litull contrahuntur , aut immutantur , quo fa6lum eft ut plera»
que evanefcant . In Viclorlanis hoc prscipuum habeto . Quod , ut ex-
emplo pateat , cum etiidilTet Vi6lorius : Faculcs ruParias X. hic rela-
tum eft rufcanas tantum . Simillter : Aceris fro;idem iligneam : & Vi'
ti ficca alltgato cura Vlftorio prlncipia effent , Lipfienfes operse alla
fccere : Acus , frondern iligneam : & viri ftcca aliigato . Necnon haec
item Vi6loriana argumenta .• qt:am privati candidati tabeila dum ita ;
Terra ad ea obruenda pulvinos fieri : Itaque in Vejis , ut in Papinia r
illas ita reddunt : Tabella dimidiata : Terra adruenda : Itaque in iis . De
noftrls vero ut con;e6lurara habeas , ex duobus prsftabo . Scripferarn
€X Columellae lib. XII. cap. IV, de condiendis herbis ; Quoniam fere
raaturis atque trtmefiribus confummatis fationibus , eaque ex veteribus e-
ditionibus comprobaverani . Quld cenies mihl ab operls attributura ?
Vitlatis me illaquearunt , atqne ita fcribentem induxerunt : Vere matu-
ris atque trimeflribus : vera leSio -^ qu.ifi vere ab Aldo proditum , & in
Ifta editlone retentum ego unquara approbaffem , cum prifcum fere ef-
fe revocandura oftendHTem . In Palladii autem Ilbro I. cum Aldinas e-
ditlones contemptui habuiffem , in quibus legitur : neque gelu , neque
nebula , neque alio ma!o pofj;t noceri , & primos edltores laudaflem qui
exhibent : neque aliqno animali poffit noceri , idcjue ex Afrlcanl libris
exfcriptum oftendiflTem , negandl particula pofthabita , vltll me laudato-
rem fecere, ut hinc reprenfionis anfa arriperetur.
Quapropter procul a vero efle exiftimo , quod tu fufpicaris, Gefne-
Bum , huc & illuc nequis ex Italia caput exereret, concurfando , operi
excudendo minus vacare potui{fe .• verum , eodem gravloribus ftudiis ,
'& occupationibus Interpellato , auflores vltiatos effe & corruptos opinor;
ivir enim Ilterarum humanitate imbutus quid fama,quid officium , quid
hominum expe6tatio, quid pofteritas a fe pofcebant, ignorar? non pote«
rac.
4<54 £ P I S T 0 L ji
rat . Sed efto , ut fcrlbis , noftra ut abdita eflTent , neque lucem , fi ficw
ri pofTet , alpicerent , qua potuit diligentia curavit . Huc atque illuc
difperlit inhonora atque abfcondidit . Tabulas ipfarumque explicationes
eo animo diftribuit , ut non noftra, fed Gefnerlana exlftlmarentur . Non-
nulla itaque prxmifit , deinde noftra annexuit nullo intervallo aut indi-
ce feparata . Quamobrem qui meum nomen in extremis lcgerit , id a
hobis tantum ; reliqua fme nomlne a Gefnero prodita reputablt . De
luis vcro nihil , nifi ampla forma , & magnlfice exornatum edendum fi-
vit . Tum a magno illo ruftico apparatu , qua» a nobis reftituta funt
ad rufticos au6^ores Intelligendos maximc attinentia , rejeclt- ubi enlm
fcges ut nos explicavimus; ubi ^rvum • ubi origa & auriga • ubi focus
& foctilus ; ubi capiuntur prifca fignificatlone , & pr^cipio j ubi ftBores
& reliqua a fico pro feco\ ubl ferarius-^ ubl aiticularitis-^ ubi curia pro
ccen.iculo ; ubi tot alia ? Cur pofthabuit , quxris ? Haec omnia qux tu
diligentiffime collegifti , a me in compendium reda£la , quanti fmt mo-
menti , faclle oftendam. Ut Itallje decus, inquis, demeret Gefnerus, ad-
deretque Germanix, nos depreifit, abiecitque Inhonoros & dlfperfit : fuos
autem feque exculit , & In fubliml collocavit . Credlfne tam emots men-
tis effe Gefnerum, ut nos homunculos quicquam ad Italloe ornamentura
conferre arbitretur • aut , nobis extra lucem remotis , Germaniam IIlu-
ftriorem futuram fperet ? Hoc fi dabis ( quod nullo modo inficiari po-
its ) pueri eft credere quje ex te commemoravimus , ad Gefnerum perti-
nere . Nos enim Icalis partlcula fumus,& quamvis pro virili connlta-
mur, ne priftantlflimse parentl dedecus fimus, tamen veremur maxime,
ne nos genuijrc aliquando fe pudeat pigeatque . Ergo , nobis inter tene-
bras pofitis, minus Italix gloria renidebit •' Nobis proftratls, ab antiqua
literarum & laudis poflTeflione dejlcietur •'' Quapropter nemo fanus in nos
velut degenerem fobolem arma ferat : adverfus duces , & Imperatorcs ,
ftrenuofque mllites quos plurlmos enixa eft Italia atque enltctur, gene-
rofi animi eft copias ducere & pugnare , veramque exiftimationem , noa
noftris amputatis argumentis , pofthabitis voculis , iucubratiunculis negle-
ftls, fed , illis fuba£lis , fibi comparare . Quarc vcl calus , vcl incuria
cudit , qus modo referebam .
Eadem de caufa antlquarum Ie6tionum mulca pofthabita videmusj idco-
que cum ea qua; Politianus ex anciquiflimis librls exfcripfcrat , utillflfi-
ma fmt , cognituque maximopere necefl^aria , XC. praftermifl^a ex cap. II.
librl fecundl Columellae vlr praeftantl Ingenio & moribus ornatus Hic-
ronymus Lagomarfinius , collatls Lipfienfibus cum Politiani libro , ad
aos fcribit.
Sed
Q^UINQ^UAGESIMATERTIA. 4,6^
Sed ad ca qus graviora exiftimas , vcniamus . Nemini , inquis , per-^
fuadere poterit Gefnerus , ea l"c invenifle, primumque excogitaflTe quse a
te Lipfiam miffa inter manus habebat . Quis enim ante te de Crefcen-
tio in illa re fomniavic unquam ■'' Quis de Catonis libro ? Catoniana
omnia eflent , an contra , a quo eft ante te oftenfum ? Quis de Colu-
mellae volumine r/e ai-boribus infcripto ea quK tu collegifti , meditatus
eft? Tu quidem , mi Andrea , harum rerum minus aptus judex quasfi-
torque videris, quia amanter magis quam fevere caufam pendis.Nemi-
ni quldem qux memoras , poffe perfuadere , Gefnerum fe invenifle , quo-
rum au£lor in ejus domo verfabatur , libenter tibi concedam . Attamen
quod tu excogitafti , cur me quoque pofl^e comminifci negabis ? Quibus
tamen occurris/ fi enim,ais, hjec contra receptam opinionem valerent,
quod Homerus , Pindarus , Virgilius , Horatius in poeticis prxftitit ;
quod Plato , Empedocles , Democritus , Ariftoteles , Cartefius in phyfi-
cis ^ quod Hipparchus , Ptolemsus , Tichon , Galiixus , Copernicus
Caflinus in ccelefti difciplina; quod denique quifque in unaquaque fcien-
tia & arte vel invenit, vel expolivit, ea omnia przftaret Gefnerus.
Urges deinde gravius, ut tuis verbis reddam . Ctm itaque tanta ex-
celleret dtvinandi vi ^ ut homtnuin cogttationes prtefciret , & prtcnofceret y
prtster tlla quce leviter perflrinxt , alia etiam pro fua Immanitate a te
fumpfit uon mittua qmdem , fed ut proprta , tuo dempto nomine , qtiie tu
imprudens Lipfiam miferas , cett tn Catone illa quce tncipmnt : argumenta :
trir/iefirem : Harundinem difponito ; mutat , exprimat : fquid contufum : dif
funapiter . Quibus addas , fi vis , in Columella : relaxa humo : refecato :
Sefama qUiC rigautur , mjtitrius . De quibus omnibus non perinde fen-
tio , ac de caeteris , eaque lcribae indiligentis & focordis , non Gefne-
vp aflignes, velim.
At etiam in nos dicaculus evafit , noftraque ejus fidei tradita & cora-
miflTa ut ederentur, temere habuic, immifcuit, di£lis perftrinxit & car-
pfit , eorum vim infirmare & diflfblvere conatus ,• quod ncmo fufpicatus
efletj quia facra & intemerata efle oportebat. Adde quse literis officio-
que impetrata erant ; haud cnim ignoras quanto ftudio & contentione
enixi funt , ut quid fibi mitteremus . Vercor itaque , ne huic uni for-
tafle poflit Gefnerus reprenfioni fuccumbere . Etenim de iis quz excufa
in publicum ufum emittuntur , quifque veritatis gratia fcribere fine fa-
mx detrimento poteft, cum illa qux ab amicis veniunt, propter editio-
nem expetita , non propter reprenfionem mifla religiofe & fancle haben-
da fint , & potius illi reddere ac remittere a quo accepimus , debea-
mus, quam verbo carperc diftoque Isdere . Quod fi inofficiofum vide-
N n n batur,
^66 EPISTOL^
batur, de dubiis & obfcuris, aut non necedariis , ad me fcribere quld
vetabat, prajfcrtim cum viverem, atque ejus voluntati abunde fatisface-
re poffem.'' Hac tamen nos noftris moribus pendimus & exiflimamus .
Sed non omnis tellus omnia gignit . Nonne videmus alia in alia regio-
ne atque alia in confuetudine efle ? Mos patrius virginibus Gallicis &
Belgicis non denegat hofpites & amicos paternos ofculo excipere , quod
apud nos nefas habetur . Contra mulieres & virgines noftrae in convi-
viis cum hofpitibus fedent honefte , quod Turcicis ita interdiftum eft ,
ut ne in via quidem confpici a viris poflint , aut falutari . Fieri ita-
que poteft, ut quod noftra inftituta rejiciunt & averfantur, quorumdam
mores non improbent. Quapropter quae excufari & defendi hac de cau-
fa pofllint, accufare definamus; pra:lertim quia modefte & circumfpefta
mente noftra perpenduntur . Nam illud etlam quod tu fumme injurio-
fum ducis , dum fcribit quodam loco Gefnerus noftros de veteri anno
commentariolos a fe defiderari , alio addit fe nefcire quid poft Scalige-
rum &; Petavium de caelefti ratione veteri annorumque regula fit fcri-
benuum, inter beneficia habeo, & ampIe£lorj vir enim fumma: pruden-
ti<e altique fpiritus profpexiffe videtur , quam anceps & difticilis eflec
de hac materia tra6iatio, cui fi di6lo audiens fuiflem , minus nugarum
a nobis haberes.
Quod vero de Gargilil Martialls fragmento fcribis , repetam tuis ver-
bis : Q^wd ne dca quidem Cloacina in fua ara coli vellet , i>iter pnecla-
ra antiqtiitatis monumeiita -uerfabitur? Pergis deinde : 2.«"^ '»' ^" primtint
improbem , & quid deinceps ? Illiufne levitatem qui Gargilii Martialis ti'
tulum ittfcripfit / an vecordiam , qui comraentariis illuflrandum cttravit ,*
a» improbitrtem ^ qui fpeciufo fwmine juvcntutem deceptt / an flultitiam ,
qui tantum jlagititm diu latere exiflimavit ? Non enim Gargilii Martia-
lis , aut politioris cujufdam Jcriptoris reliquiie , fed barbarix purgameu'
ti'.m , qvod ea quoque quce de Catone exfcripta funt , fxdilfme commactt-
lavit . Q^z cui exprobres , non percipio ,• Gefnero , non puto • nec po-
tcs • fiquidem In eos conferenda omnia funt , qui rei Rufticae edirlo-
nem hoc cceno ornatam jam diu polliciti funt , edendumque id ipfum
juflerunt. Novi enim editorum mores , & quam magnlficis pollickatlo-
nibus emptorem invit;nt, teneo ; Ideoque fine ulla dubitatione tibi af-
ferere audeo, intcr Latinos Rei Ruftica fcriptores fuifle hujufmodi qui&
quilias prodituras , quamvis ad hoc opus Gefnerus manum non admo»
viflet . Nam dc Cale:idario Ruflico Farnefiano quid mlramur , fi tan-
quam germanum , & antlquum conjunxlt ? Quot alii lummi nominis
au6lorcs ab eodem decepti funt, & quotidie decipiuntur?
Haec
Q_UINQ_UAGESIMJTERTIA. ^67
Haec funt praecipua qus tibi gravia & molefta vifa : quse tamen r&t
nihil folicitum habent . Ut primum philofophiaj ftudio me addixi , &
hominum mores penitus infpexi, ita me inftitui & compofui , ut qu«
extrinfecus mihi contingerent , ad me pertinere non exiftimarem . Odi
propterea altercationes & lires, Sc ab omni jurgio me averti; quoniatn
cum ingenuis viris,tum maxime philofophis id alienum efle ftatuebam .
Quamobrem nihil eft in hoc opere quod me contriftet , aut de quo
gravius querar ; & fiquid eft quod acerbe feram , id propter maculas
nonnullas quibus rufticum opus afficitur , mihi contingit . Verumtamen
fperare licet non diu in hoc ftatu futurum .
Addam tamen nonnulla , ne ab omni reprenfione Gefnerum mordicus
vindicem ( mortalium enim nemo inculpatus atque irreprenfus vivit )
& ne judicio tuo , quod femper facio plurimi , pondus fubducam , in
quibus male accipi poteft , me incaffum in ejus defenfionem connitente .
Scriptum eft a Columella libro I. c. VIII. avltorhatem detvahere ad
impeiium , quod malebam ab imperio , vel de imperio Tulliana ad Leptam
miflfa imitatus : qiianttim de illo libro , tantumdem de mei judlcii fama
detrabatnr . Detrahitur autem de imperio aufcloritas propter villici ado-
lefcentiam , cui majores natu fervi parere dedignantur . Quid ad hsec
iiofter Gefnerus ? Nihil immutare oportet , inquit , quoniam au&oritas ad
imperium vmperandt ejl , ut Canes ad -oenaudum . Qiiare Canes ad ve-
nandum, & Boves ad arandum, necnon arma ad pugnandum detrahere
re£le dicemus , fi au£loritatem ad imperium detrahere , & quid ad li-
brum , aut ad judicii famam demere Gefnero conftat. Ego vero cum a
majoribus acceperim auftoritatem ad imperium conferre , ut Canes vel
Boves ad venandum, aut arandum parari vel inftrui , hoc in eius lau-
de ducere nequeo .
Ad librum III. tranfeamus. Cum in fcminario denfius, quam Julius
Attlcus folebat , malleolos Columella deponeret , propterea quia multi
cultorum negligentia , ccelique ariditate depereunt , ex quorum interitu
qui comprendunt , rarefcunt , iftud interitu exiftimabat Gefnerus efle ver-
tendum in interfitu aut interjeBu. Nam , ait , ubi manu quadam ferun-
tur^ impedimento funt , ne invalefcant alia herbce . Hsc do£lo viro exci-
diflfe nollem/ dicet quis : O terque quaterque beati agricolx ifti qui ftir-
pes manu pangunt , quorum fata-nullis herbis contriftabuntur ! Quam
optarem ex hujufmodi hominum genere, iftaque difciplina ut aliqua mi-
hi daretur copia; noftri enim cultores , etfi manu in ferendo utantur ,
.& toto anno runcando & farriendo, ne inutiles herb^ incrementum ca-
^iant, laborent, tamen parum proficiunti quippe noxiae herbs non pro.
N n n 2 hiben-
4d8 EPISTOLA
hibentur , nifi in fcenili aut tabulato feminarium conRituatur.
Invito quoque animo hjEC ex libro V. cap. IX. commemoro ; Qtudam
rnelitis exiflimatit ocnlis ( taleas olcagineas ) excolere , qu2 fine vitio ef-
fe Gefnerus affirmat . Idcirco , urgebit aliqiiis , in malleolis deponendis
adhibenda eft manus, ut prohibeantur herbfe .• in oleagineis taleis oculi
prsftant . Cjeci itaque ab oliveto abigendi iunt . Quid ad hasc refpon-
dcre poflTumus , praefertim cum in promptu fit , &. ante oculos emenda-
tio .-' Cum tradidiffet Columella taleas totas ita efle humo immergen-
das , ut terra quatuor digitos alte fuperveniret , addidit , quofdam mc-
]ius exiflimare qui totas non occultant . Quapropter : Qtudatn melias
cxijlimarit octilis extollere , nempe oculis fubiicere non totas deprcflas, ut
fine indicibus colantur.
Neqtiatn quoque mallem prjetermlfluni a Gefnero , quam eo modo
confirmatum . Neqtiam , inquit , farmentum Jlerile ; quod pcr translatio-
nem fignificare nemo non fatebitur ^ alias quis flirpem tiequani , id eft
malam dixerit , nifi ftcrilem intelligat atque infcecundam ? Nunc auclo-
rkatem qua illufirar , attende : Stc neqtiam hojlf.m Catouis & Varrouis
habnimtis . Igitur hojlum five haujlum infcecundum & fterile , & cum
hauflum de oleo dicatur, oleum etiam infcecundum habendum eft.
Habes de nequam quid in Gefnero exoptem : nunc tu viciflim qurd
fibi velit alteras deponevc , mihi inveftigato enodatoque. Animadvcrteram
jam diu in Columella lib. V. c. X. ha?c : Primo "jerc anteqtia-m germi"
ttent , arbores deponito , efle feparanda tali ratione .• prinio • ger-
minent arbores , deponito . Tum primo ex lib. <le Arboribtis fuifle rames
fufpicatus fueram , qu6d poftea ex Politiani fcripjo confirmari injellexi;
iic enim in antiquo libro locus invcntus eft .• removeret aquam gernn'-'
ftatit , nempe : ramos vere , aiiteqttam germinent arbores , deponito . Quid
ad hsc Gcfnerus? Liceat , inquit , nobis etiam patdo tnitiorem huic loco
mediciitam circtimfpicere . Itaque alteras pro arbores fubftituto, omnia in
antiquum ftatum redigi opinabatur. Attamen cui iftud alteras anneften-
dum eft , aut quo accipicndum fignificatu? Arbores , fcribit Columella ,
ac femina cum radicibus atitimno ferito , hoc ejl circa calendas d)' idas
ORobris : ramos ( hoc cft femiru fine radicibus ) vere , antequam germi-
nent arbores , deponito . Quibus congruit iententia . At verlb arbores in
alteras , quid fit deponere alteraSf nifi tu me quid adiuvas , omnino i-
gnoro .
Capite etiam infequenti cum legeretur.* at , Ji tencram U/mum mari-
taveris , novam ftiffcret , cumque iftud mv.im improbatum rcjcftumque vi-
derec, fubftituht aliunde petita: onus nupta uon jufferet , nimirum : Vitis
Ulmum
HU I N Q_U^ G E ^ 1 M^T E RT IJ. 4^9
tJlmum fuftinere non valebic . Ideo Vitis , quje cum fit trunco ramif-
que infirma, arbori apponicur, uc ab eadem lufiineatur, arbores fulcire
& firmare debet? Dicet tamen quis/ nuptam eflfe Ulmum. Ergo arbo-
res Vitibus nubent ? Hsc a tali viro probari vix in animum inducere
poflum , cum mendum nullo negotio tolJi poflic legemi. • noxam fufferet^
fiquidem arbor novella novella Vite cum maricatur , dum Vicis cicius
crefcit, quam arbor, haec Vitis pondere aut necatur, aut ita affligitur ,
ut retorrefcat . Quare aybores ( ut Plinii verba ufurpem ) marhare »iji
•validas inimicim , enecante veloci Fitium tncremento .
Minori quoque laude dignus videcur Gefnerus , cum agruni fpurcum
fqualidum eflfe docet • quod humida terra eadem graminofa , ficca ea-
dem fqualida. Ex quo cognofcimus agrum fpurcum , five fqualidum gra-
minofo opponi. Ec quoniam in ficca terra ( qualis eft fundus tuus in
Sabuletis , ubi Graminum qus de fegete eftodienda & legenda jufl!eras ,
ingentes acervos comburi vidi ) IjeciflTimum Gramen procreatur , folum
ficcum fqualidum fimul , fpurcum , graminofum , acque adeo humidum
habendum eft .
Quid ? Cum a£torem aliuni a villico in eo Columella: loco confti-
tuit , ubi de villico tantum agitur , & ea quse villico attribuerat Cz-
to , Catonis ferme verbis referuntur , ut ; ne villictts fit ambulator :
«e ternn)jos egrediatur : tie negotietur fibi , pecuniamque dornini occupet :
hxc enira negotiatio curam villici avocat . Ubi igicur aftoris perlbna alia
a villico.^ Ex quo fervorum genere? Cui rei addi6ta? Quo officio prae-
dita , & a quo confticuca?
Jam vero fementim a faticne non diftingulc , & hoc ad omnes ftir-
pes percinere cenlet : illud frumentis proprium refervat , atque hsc ex
libro II. in exemplum adducic : Nam qu£ limofa verfantur arva , toto
anno definunt pojfe tra&ari , nec funt habilia fementi , aut occationi ,
aut fationi . Pravum eflfe locum non vidifle quis crederec , pofico fa-
tioni pro farritio-.ii five fartioni ? Namque femen fparfum primum coope-
ritur , deinde occatur , denique natum farritur.
De porculatione tamen minus miramur; talia enim viro politioribus
literis addiclo nofcere auc ignorare quis laudi aut vituperacioni dabit ?
Prfficipit Columella libro VII. Sues jejuno ventre in pafcua non efl^e
inigendas , utiqtte vere dum adhuc laftant . Viridia pabula Suibus ple-
runque nocent . Concra Gefnerus laBant cum pabula conjungit , quia ,
uc addic , vere Sues porcos laf^e non nutriunt . Quod non ita eft fir-
mum , uc cenfetur . Tradit Columella anniculam Suem non improbe
concipere , fed iniri debere menfe Februario , ut ppportuno tempore
&
470 E P I S T 0 L A
^ uterum ferat , Sc pariat . At -bimas , trimas , quadrimas parerc vc-
re neque Columclla negat , neque quotidianus noflri temporis ufus re-
-cufat. Quis etiam ignorat qus fcribit Varro , porcos fcilicet natos hie-
me fieri exiles propter frigora & la£lis exiguitatera ••' Igitur cum an-
nuus Suum fru6lus bifariam feparetur , curandum efl; , ut vcre atque
autumno nafcantur . Sed efto : annicula Sus Februario menfe initur :
parit ergo pofl: quatuor menfes , nempe Junio ; binis menfibus porcos
nutrit , Junio nempe & Quincili . Superfunt in ver menfes fex . Non
dabis primipara: matri , nacis ab ubere amotis , menfl:ruam vacationem ,
prjefertim cum hsc ad calculos non fint ita revocanda , ut partus &
fcetura! dies definitos, qui prsteriri non pofTmt, aflignemus ? Marem i-
«?itur rurfus Septembri menfe patiatur , enitetur propterea Februario .
Quare Februario idefl: vere natos la£lat . Porro de ftirpibus laclentibus
quae ex Propertio , Virgilio , Ovidio , Plinioque afFert Gefnerus , ita
funt dividenda , ut alise proprie laclefcere dicantur , ut Spica , Laclu-
ca , Dens Leonis , Hieracium , Tithymallus ; qus quoniam non mo-
do vere , fed & xflate & autumno atquc etiam hieme , fi pcrennent,
Jac effundunt , in fufpicionem non vcniunt : aliae figurate lac^entes vo-
centur , hoc eft nutriantur , ut Ovidius hoc carmine appellat :
Sata vere novo teneris laBentia fulcts .
Quibus demas vitium , velim , Jibris pro fulcis fubflituto . Hoc i-
tem modo non accipi herbas a Columella "viridia oftendit , & immatura ,
quibus ftirpes laclentes & tenella: abunde declarantur. Erunt tamen qui
de verbcr la&ant quod primus in Columcliam tranftulit Jcnfonius , du-
bitent, cum in duobus codicibus Politiam icnbatur lanSiittnt & /aciuiit ,
in Goefiano lauciunt, m Lipfienfi lanciunt , dum fcilicet pabula adhuc
tenera lattcinant avideque ingurgitant , ut Apes Tithymalli atque Ulmi
flores avidius carpendo in alvi proluviem incidunt .
In XI. quoque libro vitiato Politiani codice deceptus novum ver-
bum vervagere & vervagendi , quod nufquam invenitur , aut inveniri
poteft ( nam verva£lum unde originem duxerit, abunde prxceptumeft)
CoIumelljB addere non dubitavit . Scilicec Politianus exfcripfit : uligino-
fos & mediocris habitus campos fub afiate veru a^endos ? Fatentur o-
mnes : tamen hlc non pofteros monuit , fe utique errata & prava non
prastermififle ? Annon optima erat CoIumcILe fententia : fub aflate ve-
reve age,idt ideft tra£landi , ut in publicum ufum diu viguit ? Qlix et-
iam, fi libet Politiani fcripturam fequi, hoc modo ftabit : fub teflatem vcr-
vi agendi j quoniam vernum tempus ab hujufmodi terrx molitione non
«ft rejiciendum , praccipicnte libro II. Columella uligiaofos agros pro-
fcindi
Q_U I N Q_U A G E S I M J Q_U A R T J. 471
fcindi debere pojl idvs meufis Aprilis , hoc eft exrremo vere .
Sed mirari icerum fuccurrit , cur depravatis denuo adhsreat .' Ex-
fcriptum a Politiano ex Catone ofFenderat : ttbi qiiinque -viudemiie ejfe-
pojfut , vitiofe pofthabito numero V. qui primus fuerat . Quod ex Vi-
ftorio declaratur . Hic enim ex eodera codice ex quo Politianus , hanc
notam V. qua Aldi & Juntx ediciones, quibus utcbatur Victorius , pri-
vantur , deprompfit, & fuo Iolo primam repofuic Catoni . Ecenim quis
permilerlt tot dolia efle paranda , in quibus quinque annorura vinde-
miae condantur , & pro doliorum magnitudine vinariam cellam sdifi-
candam ? Id Catoni nequaquam , qui vendacem patremfamilije effe o-
portere tradit , & pro agri modo villae aream amplectendam ftatuit .
In alterum annum fzpe expedit vinura fervare, li vilitas eft ; fed cum
nova vindemia urget , vel vili diftrahendum eft , ut pendens condamus .
Sunt alia hujus generis qux perfequi neque ctium erat , neque vo-
luntas • quanto enim libentius ea fpeclo & fufpicio qu^ laudibus ex-
ornare geftio , tanto gravius & moleftius ea retraito, qus ab au£loris
dlgnitare remota videncur . C^terum ut ab hujufmodi cogitationibus te
abducam , Jafmini Arabici baccas hodle ex arbore le£^as mitto . Te
belle curatum , cura ex Alpibus rediero , fac inveniam. Vale.
Dabam Patavio Prid. cal. Sextil. CID IDCC XXXV.
EPISTOLA LIV.
ColtimelU liber 1. emcndattir , illufiraturque ,
JULIUS PONTEDERA ANDREiE MARANO
A M I C O S U O S. D.
EX literis quas III. non. Septembr. per tabellarros ad te miferam,
intellexifti , pofthabito illuftrandi Columells officio , ad alia ftu-
dium atque operam me tranftulifle , tum ne aliorum placita improban-
do refellendoque tempus tererem , tum etiam ne mala pro bonis ara-
ple£terer , iis prsfidiis quse ex vetuftis codicibus repetenda erant , de^
ftirutus . Ad h^c acceflerat recepta jam tum , Alpes cum peterem , 0-
pmio , qua omnia , qus , te jubente , fufceperam , perfefla & pro mea
mediocritate confununaca eflfe jnihi perfuaferam s quandoquidem fiquid
ex
47i E P I S T 0 L ^
cx Columella vel Palladio fupererat , id ex Lipfienfibus cornmentariis
opportunius fumere poteras . Nunc quafi a publicis & privatis aftioni-
bus vacem , otioque iners afBuam atque exuberem , ut ad Columellam
curam diligentiamque traducam , rogas . Numquid ignoras in proximum
menfem , ut autumnalium ftirpium naturam ad Aipium radiccs invefti-
gem , profeftionem me inftituere , & quidquid otioli forte intercefierit,
in re herbaria libentius infumere malle , quam agriculturae vacando in-
ter interpretum librariorumque fordes conterere •'' Talc proficifcenti via-
ticum tribuis ? Hanc occupato vacationem paras ? Haec quidem te non
fugiunt , qui & occupationes meas fateris , & eafdem ut paulifper fepo-
nam , exoras . Quin etiam refici animum , & recreari rerum varietate
fubjicis , 8c hoc confilio me a gravioribus ftudiis interpellare , ut inter
leviora conquiefcam . Tibi igitur leve opus videtur , omnique moleftia
vacuum cum operis atque interpretibus coIIu£tari P Ego certe inter Al-
pium cautes montiumque afperitates libentiori animo verfor , neque eft
ulla tam ardua atque intra£labilis regio , ubi efle me potius non exo-
ptem , quam domi veteres memorias perluftrantem , vel affentando gra-
tiam ab interpretibus qusrere ,• vel eorum placita atque audaciam con-
futando totam congerronum turbam in me commovere . Quare dum me
a naturx contemplatione ad hujufmodi otium & quietem revocas , mo-
leftiffimo labore implicas, inque maximas anguftias adducis . Verumta-
men verane tibi narrari vis , qui jamdudum animum tuum perfpexi ?
Ut ab inftituto itinere me avertas, novifque difcriminibus eripias, ma-
gno operi adjicis, cum certus fis, ante me hiemem domi occupaturam ,
quam tot voluminibus difcutiendis finem imponam . Huc amor animut-
que tuus fpeftat : huc tuai litera: & mandata me ducunt.
Qiiam pro me curam geris , hanc precor , optime , pro me
Depoihts , lethumqtie /inas pro laude pacifci .
Quamquam pcr culta loca iter facienti nullum ferme imminet peri-
culum nifi lua culpa : in afperis atque inhofpitalibus tantum omcn ti-
merem . Quare bono animo efto . Jube mihi revertenti ut apud tc fo-
cula fervcant mature , quando abeunti tam dure obfonas . Ego interea
utrunque quod defideras , curabo . Ante difccflTum meum de Columel-
la quae noverim , perfcribam ; in itinere autem omnia circumfpiciam ,
quo magis efuriens ad te veniam . Quare , qucniam properandum cft ,
de Columella ftatim vidcamus , fed hac lege : noftra Lipfiae prodita
practermlttantur . Antiquis tamen Ie£tionibus Lipfiae editis fic utar , uc
Goefianis maximum pondus attribuam , fummamque auftoritatem . Al-
Jo vero magnam dicani impingam , eundemque ad te judicem , non
pro
Q_U l N Q_U A G E S 1 M A Q,U A RT A. 473
pro meritis , fed , ut potero , exornatum mittam . Exordiar icaque ex
prsfatione , atque ex his.
Qttod neque f^s exiflimare htmi naturnm quam prinius ille mictJi ge^
wtor perpetua faecttnditate donavit , qttaji qtwdam morbo JleriUtate ajfe-
£tam , neqtte prudentis crcdere , teHtirem quie divinam & aternam juven-
tutera fortita communis or,i.;iium parens diBa Jit , quia &" cvtnBa peperit
femper , & deinceps paritura Jit , 'velut horr.ineyn confemiijfe . Cum jam
faftidio ac contemptui eflet Romanis res ruftica , quod divitiis & Ju-
xu affluentes in otio potius & dcfidia languefcere malebant , quam in
agro operi vacantes mollia deliciis , & libidinibus refoluta corpora ex-
ercitationibus laboribufque firmare , ne a majorum inftituto ignavia , &
focordia declinaffe viderentur , terra: infcecunditatem , cceli frupibus ae-
nitalem fpiritum contrarium , atque immutatam priflinam naturje erga
mortales benignitatem culpabanc . Ideo t.inquam ccelefti injuria repulfi ,
incultos agros feris ac pecudibus depafcendos ac proculcandos • villati-
cas vero rationes quas optimus quifque paterfamiliaj adminiftrare opti-
me folebat , traSlandas lacerandafque ignavifiimis mancipiis relinque-
bant . Hujus itaque erroris caufam , five potius excufationis fallaciam
ut aperiret Columella , antequam de arte ipfa ageret , publicse perfua-
fioni occurrendum judicavit • quod nemo tam animi impos invenitur ,
qui ftudium atque operam in id quod communi defpcratione defertum
fit atque abje6l:um , impendere velit . Non immutatum. igitur cceli fta-
tum , non effcetum vetuftate folum , non confenuifle rerum omnium
parentem , aut aliam efle , quam quz feraper fuerat , & futura eft , cuni
perpetua virtute divinitus prazdlta fit , quod per fe veram rationem in-
tuenti fatis clarum & manifeftum eft , demonftrat . Ex iis ha?c func
quse prima propofuit, quibus primum naturam tanquam quoddam prin-
cipium , quod cun61:a circumundique digefta & diffufa ample£litur , &
fovet ; deinde tellurem quae eorum qax in noftro orbe fiunt , parens
habetur , contemplatur . Cur quae difcreta funt , & diftintla , confun-
duntur ab Aldb , & mifcentur •' Cur naturam qus in immenfum pa-
tet , & promittitur, terra finibus concludit ? Numquid humi natura a-
lia eft ac tel/tis ? Idem igitur bis inculcatur . Hoc primum ab Aldo
excogitatum , & receptum vulgo rejiciendum opinor , repetendumque
cenfeo tam a primis impreffis , quam a manu exaratis Politiani & Goe-
fii libris pro humi naturam , rerum naturam . Sequuntur:
Nec pojl hxc reor intemperantia coeli nobis ifia , fed noflro potitts ac'
cidere vitio , qui rem rufiicam peffimo cttique fervorum •ueluti carnijici «0-
x<s dedimus , qttam majorum nojlyortm opttmus quifque optime tra&ave-t
O o o rit.
474 E P I S T O L A
rit . In his item Aldus a veteribus editionibus declinavit ; nam ante
optime omifit &, quod fententije vim & lumen addit ; praeterea intem-
perantia ex "violentia conftituit . Hoc autem cuf aufus ■' Antiquum efle
in Columella violentia non teftantur primi editores , qui a codicibus
id acceperunt.' Non confirmant Goefii & Politiani exemplaria , id ipfum
dum lervant ? At improprium eft ? Quid eft , amabo , videntia , nifi
major vis ? Ergo Plinio ea qua: in ccelo atque adeo in aere fiunt , vi
majori attribuere licuit , Columellas eadem violentis aflignare non lice-
bit ? Ante omma ( inquit Plinius libro XVIII. ) duo ejfe genera coele-
Jlts injtirite memtnijfe debemus : unum quod tempejlates vocamus , in qui-
bus grandines , procell^ , aeteraque Jimilia intelliguntur ; qute cum acci-
derint vi majori impelluntur , five , ut vulgo editum eft , vis major ap-
pellatur . Equidem , fi quicquam violenter contingit , quid ventis, quo-
rjm ( dicam Plinii verbis ) & touitrnnm &• fulminum jaElus viole;ni,e ple.
rique ajfignant , quid procellis , quid turbinibus , quid tonitruis fulmi-
nibufque violentius ? Tamen putafne me efle fanum qui a Plinio prae-
fidium peto , quod domi , ideft apud Columellam habetur ? Ait enim
c. VII. in hasc verba : Niji Ji caeli major vis , aut prtedonum incejjit .
Quare ca^li violentia & cceli raajor vis nonne de iis qu£e in aere ge-
nerantur, dicuntur. Vetera itaque antiquitate & exemplo confirmata re-
petamus . Quin extremum tra&averit a Goefiano exemplari admoniti in
tra&averat vertendum cenfemus / quippe jamdiu mos ille colendi per
fenatores agros obfoleverat.
Verumtamen majori prudentia , ne veri fpccie fallamur , in proximis
opus videtur . Atqui ego fatis mirari Mon pojfum , quid ita dicendi cu-
pidi feligant oratorem , cujus imitentur ehquentiam , menfuram , & riu-
merorum modum rimantes j placitie difciplin.e confeSlentur magijlrum , vo-
cis & cantus modulatorem , nec minus corporis gejliculatorem fcrupuloftjfi'
me requirant faltationis ac mujiae rationis Jludioji . De quibus mihi at-
tentius cogitanti ifta : placitie difciplinie confeBentur magijlrum otiofa ,
atque aliena videri folent, & cujufdam monitum efl!e qui in libri ora,
quemque difciplinae qua dele£tatur , magiftrum confeftari , adnotaverat ,
^depol neque cum anterioribus conncttuntur , neque cum infequenti-
bus copulantur / nam qui dicendi cupidi funt , oratorem cujus imicen-
tur eloquentiam, menfuram , & numerorum modum rimantcs, feligunt;
faltationi autem & muficx rationis ftudiofi vocis & cantus modulato-
rem , nec minus corporis gefticulatorem fcrupulofiflfime requirunt.
PauJo infra habcmus : cum etiam Ji priedi&arura artium profejforibus
civttas egeret , tamen Jlcut apud prifcos florere pojfet refpublica . Nam
ftne
Q_U I N (^U AG E S I M A Q_U A RT A. 473
/tne hidicris artibus , atque etuim ftne caujtdicis olim fatis felices fuere ,
futuneque fimt urbes . Quanto itaque antiqua & vera requentibus reftius
eft , exempto nam quo primi imprefii libri carent , ab Aldo interpo-
fito , atque ut ante olim conflituto , tali ratione diftinguere : cum ef-
iamji priediBaritm artium profejjoribiis ctvitas egeret , tamen , ficut apud
prifcos , Jlorere pojfet refpubltca fine ludicris artibus , atque etiam ffie
caufdtcis , ut olim fatis felices fuere , futuneque funt urbes . Etenim fi-
ne oratoribus , muficis , & corporis gefticulatoribus bene civitatis fta-
tus conflituitur , publicaque res adminiftratur .
Supereft ea pars quae ad agriculturam fpe^tat ; hsc five cum illis
collata , five per le expenfa utilifiima & maxime neceflaria exiftimaturj
quippe ftne agricultortbus nec confflere mortales , nec ali pojfe manife-
Jlum efl . Quo magis prodigii fmile efl , quod accidit , ut res corporibus
iiojlrts , vtttcque utilttatt maxime conveniens , mtntmam ujque in hoc tem»
pus conjummationem haberet . Quibus, verfo prifco excufo mintme in mi*
tiimam , au6lorem repugnantia fcribentem Aldus induxit ; Columella e-
nim nullam eflb agriculturje perfe6tionem exprefle declarat , cum dicit :
folam rem ruflicam , qu£ fne dubitatione proxima , & quaf confangui»
nea fapientiiC efl , tam difcentibus egere , quam magiflris . Illud etiam
agricultoribus diftinguere agri cultoribus expedit , ut capite I. agrorum
cultori re£le feparatur .
Hoc, quantulumcunque ell, nifi fupervacaneum exiftimaveris, poteris
in vicinia hsc etiam perpendere : ntf (cquius exiflimamus cepijfe pns-
dam ex militia , qu^e nobis nihtl fne fangmne & cladibus alienis affert .
Cum Mars communis fit , nullaque fere incruenta victoria , eo gravius
eft bellum , & magis deteftandum , quod prsda nobis non contingic
fme ianguine & cladibus non modo hoftium , fed etiam noftrorum .
Ideoque codex Lipfienfis mihi in hoc magis probatur , qui rejicit alie»
nis . Nam prasdam cepiffe ex hoftibus juftitix non adverfatur / quifque
enim fe iuaque naturs inftituto tueri debet j eofque potius Ipoliare qui
nobis infidiantur , quam ab iifdem fpoliari quid vetat ?
Ex omnibus minimis , maximis , mediocribufque ad te quje fcribo ,
hoc infra adnotatum quamvis minimum delpe£lui ne habeas , quod ex
unius literae immutatione pendeat : fquem defderamus agricolam , quem-
que defcribimus . Etenim capite II. agricolam inftruere , & qualis efle
debeat , incipit Columella docere .• igitur non hoc loco, fed ibi defcri'
bemus. Hoc erat propter quod te fum moratus a primis editoribus ad»
monitus.
Perpenfis in univerfum omnibus , qux fibi res ruftica afflimit , ne
O o o z artis
47^ E P I S T 0 L A
artis amplitudine a difcendo ftudiofi deterreantur , eos ita hortatur Co-
lumella , ut ad proximum vel tertium locum contendant , fi fummum
faftigium in agricultura obtinere defperent; quoniam in co quoque gra-
du cum laude atque exiftimatione florebunt . Utitur autem primum va-
tum atque oratorum exemplo , quorum ingenia propter defperationem
ad inertiam devoluta non iunt , quamvis prxteritorum virorum aut
prsfentium famam & gloriam fe aflecuturos non viderent . De his ita-
que hsc : Nec Brutum , aut CTlium , Pollionem-ve cum Mejfala & Ca-
tulo ileterrueye ab eloquentix fluilio fulmiua illa Ciceronis . Duo in his
ab Aldo in aliud verla invenio : primum ncc tx antiquo impreffo uon ,
quod num fuiffe credo ( interrog<indi enim indice ifta cum proximis
fcribcnda funt ) alterum Catulo ex Ca!"^'o , quod non modo prifcorum
edirorum , fed & codicum tam Politiani quam Goefii fide ab interitu
vindicatum habemus . Hic autem C. Licinius Calvus qui Ciceronis ae-
tate vixit , de quo idem M. Tullius in libro qui infcribitur Brutus ,
loquitur; de quo item Quinflilianus libro X. eundemque pofl J. Caefa-
rem , & Coelium laudat . Quin etiam iclem fcriptor libro XII. hos o-
mnes oratores quos Columella celebrat, lioc ordine , aliis interpofitis, re-
cenfet ; Tum , inquit , deinde efflorefcat non multum inter fe rliflantium
temporum oratorum ingens proventus ; Hinc entm •vim Ctcfaris , indolem Cce»
lii , fubtilitatem Callidii , gravitatem Bniti , acumen Sulpicii , acerbita-
tcm Cajfti , dtligentiam Polltonis , dignitatem Mejfalte , fanBttatem Cal-
•vi reperier.ms ,
Venio nunc ad caput I. quo rci ruflica: fcriptores au£lor numerat
Varronem imitatus , Sc continuo ha:c tibi perpendenda trado : Cvtera
tion dijfmulanda erunt agrorum cultori pntcepta ruflicationis , qua cum
plurima tradiderunt Pceni ex Africa fcriptores , multa tamen ab his fal-
fo prodita coarguunt noflri coloni . Qiiis putavcrit ita obfcurum fuifTe
Romae Pce::i nomen , ut ubi gcntium ef^et , declarari oporteret ■' Pro-
culdubio id notius erat Romanis , quam Athenienfibus Veipertiliones .
Cur igitur additur declaratio ex Africa fcriptores? Cur addatur, teneo,
icilicct propter ium.mam vecordiam : a quo autem ignoro . Hoc tantum
affirmare non verebor , a Columella nequaquam . Quare , his quiiqui-
iiis abje6tis , ad caput II. tranfearaus , quo optimi fundi magis optan-
da quam invenienda traduntur figna . Horum primatum nos cum mul-
tis aqu3e perenni damus, de qua item Columellam ita pra;cipientem au-
dire expedit . Tum rivos decurrentes in prata & hortos & faliSa vivte
aque falientes demittant . Dicet aliquis , quid in his veritati pcrfpicui-
tatique derogat ? Iftud vivte quo veritas involvitur , tcgiturque , id
enim
Q_U I N Q_U AG l^ S I MA Q_U J RT A, 477
enim in Goefiano & Lipfienfi codicibus 'uilUque fcriptum eft . Propter»
ea , quoniam ad villam vel maxlrne neceflaria perducenda eft aqua ,
opinari eft id fuilTe -villafque aqttie faliemes demittant , five melius , e-
tnittant , ut proditum eft ab Jenfonio . Quod libentius nobis concedes ,
fi ea qua: capite V. commemorantur , infpexeris . Sit , inquit au£tor ,
"vel intra viUam , vel extf-iiifecus tndti^us fons perennis j deinde , mul-
tis pofthabitis , aeterum ad tejluum temperandos calores & amxnitatem
loconm pltirimum conferunt falientes rivi , quos , fi conditio loci pati-
ttir , qttalefctmque dtimmodo dulces utique perdttcendos in ■villam cenfeo .
Porro fi in his Columellae verba malueris , quam Aldina , pro te/iuum
vel afiivos a primis impreffis libris fumito, vel melius ex Politiani Goe-
fiique exemplis icjlattm .
Quibus perfpe6lis, obiicitur in hoc loco ingens quaeftio, quam , dum
tlbi propono , & quid fentiara , addo , velim tua prudentia ita mihi
expedias , ut quae ob vetuftatem minus plane cognofco , aperta , prona ,
& manifefta mihi conftituas . De vetereto quod in probatae antiquitatis
libris non hoc tantum capite apud Columellam reperitur , inter peritos
rerum Romanarum interpretes gcminam video efle fententiam.- alii qui-
dem efle operarum erratum putant/alii idem ac vervatlum exiftimant.
Mihi omnia in difquifitionem revocanti , diligenterque perpendenti ut
leeitima & vctus vifa eft diflio , ita aliud , ac verva6lum . Hoc autem
quibus fignis cognofcere , & ftatuere folcmus , ex eodem Columella vi-
deamus. Scribit lib. II. Fabse modios IV. vel VI. in vetereto cum fe-
ritur, duas bubulcorum operas detinere/ at in reftibili arvo unam . Si
veteretum vervaftum eft , cum verva6lum fit arvum vere profciflum ,
veteretum quoque verno profcifllim habendum eft. QLiod igitur profcif-
fum eft , iterandum deinde , tum tertiandum , mox , jaclo femine , in
liras redigendum . At quot operis jugerum profcinditur ? Nonnc dua-
bus , auftore Coluraella ? Qi-iot fatum liratur ? Quadrante operae . Cur
ergo jugerura ( nam Fabs modii IV. , ut cenfebat Tremellius , vel
VI. , ut Columella, jugerum occupant ) in vetereto operis duabus con-
fcritur Faba ? Si ea feges per ver arata erat , cur tot operis feritur ,
quot profcinditur ? Exploratum itaque eft veteretum vernali tempore
ron efle aratro fubaftum ; ideoque non verva£lum dicendum . Sed ne-
que reftibili terra ; quod in reftibili una opera Fabae fatio jugeratim
peragitur. Veteretum propterea arvum neque vere aratum , neque anno
anteriori autumno, aut fub hiemem fatum/ quippe reftibile hoc nomi-
ne vocaretur . Quid tandem ? Quod ab opere diu cefTavit , vel in pa-
bulum fubnaifium ad Medicae cultum , vel in pratum fepofitum , vel et-
iam
47» EPISTOLA
lam coloni focordia, aut terra; macie negle6lum. Q.uamobrem, quoniam
fenio velut effcetum jnaratum jacuic , veterecum , Merito igitur operis
initio conquerebatur Columella minores fru£lus ea state patrifamiliaz
ttmplijfma vetereta conferre , quam antiquis feptena illa jugera Licinia-
na_," quoniam contra icges aut ex fcgetibus prata fecerunt , aut eafdcm
proculcandas pecudibus , & dcpopulandas ac vaftandas feris derelinque-
bant. Qunpropter quod per aliquod tempus aratum non efl:, zieteretum :
idem aratum & cultum a novando novale . Idcirco Columella lib. III.
cum ad ponendam vincam filveftrem agrum , nimirum veteretum maxi-
me probaret, pofteaquam id arvum fentibus atque arboribus effe extri-
candum, atque inferius folum effodiendum , & in fermentum congeren-
dum monuiflfet , fubdidit : u^t pttra rwvalia , & arboribus ermit Itbera ,
conferi oportere • Quid ? Libro XI. non fcribit inter foJflitium Ete-
fiarumque prodromos profcifTum verva£lum optime iterari , & filveflrem
agrum, decrefcente luna, exflirpari utiliflime .'' Aliud igitur verva6lum,
quod vere profciffum eftj aliud filveftris ager, hoc eft veteretum , qui ,
dum illud iteratur , cultu iubigitur , ac rcnovatur . Sed cur adhuc te
inoror quafi dubitatione implicatum ? Non vidimus optime feri Fabam
in vetereto.** Eandem pnecipit au£lor libro XI. ante ithts Novembr. oc
catam habeas quam pinguijjimo , & uovo loco . En tibi veteretum poft
cuJturam dici novum locum , videlicet nova/e , ut dixi . Porro cum Var-
ro I. R. R. volumine iradat multum intereffc utrum in tufJi terra , an
in ea feras , quce quotannis obftta fit , qu<£ vocatur rejlibilis , an in ver^
vaBo y quie interdum requievit ^ qiiid tibi videtur rudis terra , nifi vete-
retum ?
Anncfluntur vetereto ifta.* Tanta quiclem Curitis Dentatus , quem pau'
lo ante retulimus , profpero duBu parta viBoria , ob eximiam virtutem de»
ferente popu/o priemii nomine quinquaginta folt jugera , fupra confularem
triumphalemqtie forttmam putr.vit effe , repudiatoquc publico mtinere poptt-
iari , hac plebeja menfura contentus fuit . Quz redintegrantur , di6\ione
fatis pofl putavit aevo detrita , fed in Goefiano Jibro fervata , itemque
ac adnexa plebeja , atque in hac a Manutio au^ta .• antiquitus tali ra«
tione ordinata credere eft .• Tanta quiclem — — ob eximtam virtiite-m dc'
ferente poptilo pr,emii mmine D foli jugera , fupra confularem tritimpha»
lemqtte fortunam putavit fatis ej/e , repudiatoqtte publico munere , populari
ac plebeja menfura contenttis futt . Quod egregium facinus , habita con-
cione , ut in Jiteras retulit Plinius , verbis iliuffravit afferens perniciofum
intelligi civem , cui feptem jttgera non effent fatis . Notam porro D ve-.
riorem , ut aJiis vifum , quam L vel qtttnquaginta , nos quoque opinati
fu.
Q_U l N Q_U A G E S I M A Q_U A RT A. 479
fumus • fiquidem , cum per legem Licinlam D jugera poflidere civi Ro»
mano liceret, nec minus quani alii cives colebanc, Curio a populo at-
tributum efle credendum eft, nec plus quam lex fmebat . Id vitium et-
iam in fequencibus : o-imimftm fuijfe fenatori fupra quinquaginta jugera
poffedijfe animadverfum ab aliis quoque fatemur.
Ad fundi modum hsc etiam fpe£lant , quibus prKpotentium immo-
deratam iibidinem reprendit: qui pofftdent fines gentium^ quos ne circui'
re equis quidcm valent ^ fed proculcandos pecudibus^ & vajlandos ac po-
pulandos feris derelinquunt . In quibus attende Aldina : circuire equis
qutdem valent , iis qua2 in primis impreflis libris , & codicibus , ubi
hoc modo .• circuire quoque "valent , aflfervantur , diflimilia • ideoque ut
novitia , ita minus apta . Nam occupare latifundia quas pedibus noa
iacile circuire poflis , non multum a vero videtur alienum j fed eadem
equitando circumdare non valere hebetis obtufique cordis eft tam fcri-
bere , quam opinari . QLiibus fubne£lere alia ab eodem Aldo addita pro-
tinus refert .• ac populandos . Hxc minime necefllaria , dum a primis ex-
cufis libris, & manu exaratis Goefii & Politiani abfunt, Aldum au6lo-
rem agnofcunt.
De fundi modo fatis .• de ejus infpe£lione 8c villx fitu agitur dein-
ceps cap. IV. Ibi Virgilianum carmen laudatur hoc exemplo.-
Ventos & varium caeli pnedifcere morem
Cura Jit , ac patrios cultufque habitufque locorum .
QLiod non folum apud Columellam, verum etiam in Virgilii editio.
nibus quas perpendi , vitiatur j incertum enim quod eft , & ■varium ,
prsdifci & cognofci nulla ratione poteft. Quamobrem ex antiquis libris
tam formis quam manu impreflis proprium reponamus .
Alterum in eodem capite propter exilitatem facile contemnendum li-
bentius prEetermitterem , nifi Columellffi placitum aliud ex eodem red-
deretur. De univeriali fundi cultura ha^c in cunftis impreilis circumfe-
runtur.' Jimul attentando pojfejfor ejfcit , ut in id formetur , quod maxi'
me prajlare pofft . Ultimum membrum ad agri reditum referri nemo
non videt , proximis tamen dlflentientibus : ea res etiam feracifftmos agros
v.tiliores reddit. Congruunt autem , & eleganti ordine cum luperioribus
anneftuntur, fi ex Goefiano libro fcribatur prteflari , nempe quod ma-
xime fieri pofiit .
De villx pofitione haec traduntur : atque arete idem tantum comple&a'
tur , quod ait Cato , quantum ne villa fundum quterat , tieve fundus vil-
lam . Quoties haec animo admovi , toties villa mihi vifa eft in prava
membra eflfe confufaj neque enim idem ex antiquo excufo adem ab Al-
do
480 EPISTOLA
do converfum convenire exiftiinabam ^ neque in adem acquiefcebam '.
Cum itaque ancipiti mente multa agitarem , & in omnibus fruflra fu-
fcipi laborem viderem , obtulit fe mihi pedem quod Politianus & Goe-
fius ex veteribus memoriis deprompferant , idque , utroque excufo reie-
£lo , libenter fum amplcxus . Porro quid fic pes in architeftura , &
quid pedem ponere , cum iundamcnta infticuimus , ex Varrone de L. L.
fcribente , necnon ex Senecas libro qui de tranqiullitate aninn titulum
fert, declaratur.
Additur de regionis falubritatc , ut in faluberrima parte xdificium
ponamus . Petatur igitnr aer calore & frigore teniperatus , quem fere me-
dius obtinet coUis , quod tieque deprejfus hieme pruiiiis torpet , aut torrat
ajlate -uaporibus . In his quoque, ft ad veteres editores , & ad codices
Goefianum & Medicxum refpexeris , Manutium facile cognofces . Anti-
qua fcripcura : qui fere medios obtinet colles , quod tieque deprejfus hieme
pruinis torpet , aut torretur ajlate vaporibus . Propter quod fi vetera Al«
do mutare ex ingenio quis conceflerit , depravare certe non dabit j fi-
quideni torret vitium eft • quia aer vaporibus «accenditur & torretur ,
ut M. TuIIius ardore folis torreri fcribit . Ac aer eft qui habicacores
torret ? Scilicet fi vaporibus accendatur , hoc eft torreacur . Ideoque qui
Aldi patrocinium adverfus Urfinum, atque adeo Columellam fuicipit,
Interdi&o huic omne adimat jus
Prator , &" ad fanos abeat tutela propiuquos .
Eandem fortunam paiTa funt quas ex capite V. continuo defumam .
Foftquam enim aedificatorem monuiiret Columella, ut vallem, & proxi-
mam paludem , nec minus junftam militarein viam vicarec , quod illa
hominum pecudumque corporibus gravia peftifero ipiricu morbos crcant,
haec praecereuncium rapinis , & hoipicum afliduis diverticulis rcm fami-
liarem infeftant , concluiionem hanc pofuic .• Propier quie cenfeo ejufmodi
"uitare incommoda , "villamque nec in ■vij , nec pejlilenti loco , fed procul
& editiore fitu condere , ut froiis . In quibus fi , quancum vecera cxpri-
menti liceret , Aldus perpendiifet , Sc , non quid melius fibi viderecur ,
fed quid verum , hoc eft , quid ab anciquis prcdicum erat , fpeflaiTet ,
ejus poiius prudenciae judicium cum laude expendercm , quam intemperan-
ciam audaciamque improbarem. Numquid fallb dolemus? Scnpcum eft in
primis excufis , & non excufis eciam libris in hanc racionem : villamque
*tec in via , nec alio procul editiore fitu condere , fc ut . Quz levi im-
mutacione in priftinam formam rediguncur : •villamque nec in via , fed
alio procul editiore fitu condere , fic ut . Qui enim procul a via milita-
ri ajdificat , ejus incommoda devitat : qui vero in fublimi , noxios fta-
gnan-
Q_U I N Q.U AG E S I M A Q_U A RT A. 481
gnantiura aquarum halitus non timet . Cur igitur aliena , inutilia , falfa
immifcuit Aldus?
Reftant alia quae caput V. fordibus afpergunt , ceu : Sed & proful'
tura , & fubflruBione fungentur aeiverfus ea , qu,e mox , fi forte villam
frolatare libuerit , ad fuperiorem partem applicabmitttr . Jubet au£tor
villam condentibus , ut ab inferiore parte asdificii pedera flatuant , quo
firmius a fuperiore nova extruflio applicetur. Quare non ad fuperiorem
partem applicabuntur , verum , ut in Goefiano libro, de fuperiore ad in-
feriorem . Proxima etiam confideremus : nam novum cum veteri adflrui-
tttr , rimofoque recens tedifictum quafi furgenti rehiBans oneri cedit . Quid
hic redundet, etiam me tacente, puto te intelligere ^ novum enim , &
recens idem eft ; fed illud ab Aldo , prioribus imprefTis pofthabentibus .
At rimofoque quo au6lore exiftit.^ Ineptiflimo quidem fcriba . Nam quis
tam excors veteri rimofoque adificio novum applicabit ? Rc6^e igitur
Lipfienfis codex tale abfurdum evitat . Qiiid enim ampllus lepentes de-
fideramus : Nar,t , cum veteri adflruitur reccns adificium , quafi furgenti
reluBans oneri cedit ?
De villas f.tu & ftruftura qus minus congrua vifa funt, tibi atten-
tiore cura hsc exiftimanda tradebam ; de ejus partibus qus capite VI.
circumfcribuntur , hzc aMim: Domitis armentis dtiplicia bv.bilia fint , hi-
berna atque afltva • aeteris autem pecoribus quce intra villam effe convc'
nit , ex parte teSla loca , ex parte fub dio parietibus altis circumfepta ,
v.t illtc per htemem , htc per leflatem fine violentia ferarum conquiefcant .
Ergo tam Bubus quam ca:teris pecoribus doraitis duplicia ftabula paran-
da funt . Non quadrat itaque bubilia : nec mirum j ab Aldo enim eft ,
codicibus , & primis impreflis bubulo exhibentibus . Etenim , cum orae-
miferit au£lor pecudibus fieri oportere ftabula, qu2 neque frigore , ne-
que calore infeftarentur , addidit : domitis armentis duplicia : bubulo fint
hibernacula atque lefliva . Verum , inquies , unde tibi effofllim hiberna^
ctda pro hiberna ? Ex codice Goefiano • haud enim nefcis hibernacula
eam doraus partera ubi hierae habitatur, a Vitruvio appellari, Quod non
animadvertens Aldus & qu£E praecedunt ; urbana rurfus in hiberna &
eefliva fic tiigerantur , in Columella depravavir , cum in prirais impref-
fis ( nec fecus ex codicibus Lipfiae & Politiani affertur ) hibernacida
effet . De ftabulis igitur etiam htbernacula dicuntur , iteraque eefliva ,"
quod utique egregio raetro Georgicorum fcriptor retexuit :
Qv.am multie pecudum pefles , uec fingula morbi
Corpora corripiunt , fed tota tefliva repente
Spemque , gregemque fimul cundamque ab origine gentem.
P p p Dc
482 E P I S T 0 L A
De bubilibus hoc etlam tibi non fubtraham : Lata bubilia ejfe opor-
tebit pedes decem , vel mnime novem , qttte meiifura ad procumbendum pe-
cus, ac jugario ad ctrcumeundum laxa minijleria prabeat . Quamvis pue-
ri fit cognofcere bubilia effe cubilia fcribendum , tamen in Lipfienfi co^
dice id retentum videmus . Equidem bubilia tam angufla & contrafta
ncmo zdificat , neque ufui effent , fi sdificarentur . Atqui fi tam clarus
locus declaratione eget , ex Palladio dabimus exfcribente .• oBo pedes ad
fpattum Jlandi ftngulis Boum paribus abundare , &" in porrefiione XV.
Neque latitudo ped. XV. te ancipitem reddat ; binis enim Bubus ca
paratur , non fingulis , de quibus loquitur Columella .
Ad vetera quje de apothecls traduntur, tam formis quam calamo ex-
prcfla , dum fimiliter me converto .• quoniam vina celerius vetiifiefciint , qux
fumo quodaip genere pnecoquem maturitatem trahunt , continuo Aldinorum :
qu.e fumi quodam tenore pracoquem , me piget taedetque . Illa autem
quodam genere prtecoquem tanquam quodammodo praecoquem accipio.
Neque his folis rufiicas villaj membra depurantur ; nam de fterquili»
nio alia in recentioris memorise libris edita funt : & extruBum pavi-
tumque folitm habeat , ne humorem tranfmittant ,• alia ab antiquioribus e-
ditionibus prodita habemus : Ci>' extrtiHum pavimentumque folo ne habeat.
His tamen magis probanda protulit codex GoeCmnus : pavimenttimque fo-
ia habeat^ quippe una appofita litera, priftinum nitorem recipere mihi
vifa funt .• & extruBum pavimentumque fola habeant , ne humorem tranf
mittant . Ignorafle autem Aldum fufpicor , cum pavimentum in pavitum
verteret , pavimentum non modo folum paviculis denfatum , fed etiam
materiam , ex qua fit , hoc nomine fignificare . Quod tamen Columella
iterum hoc capite declarat docendo : pavimenta tejlacea qu^e pro aqua
receperint amtircam mijiam calci & areme , fttperjlerni , & magna vt pa->
viculis inculcari atque expoliri . Palladius quoque lib. I. folum omne bi-
pedis fterni jubet , vel minoribus laterculis , qttos , fuffufo tejlaceo pavi'
mento , debemtts imprimere . Idem ad foli firu£\uram & foliditatem fu-
perfundi tejlacea pavimenta , & deinde marmora collocari oportere eo-
dem libro docet.
Ad fterquilinium ha^c etiam referuntur ab eodem Aldo hac forma
exprefla : periti rujlici qttidqtiid ovilibtts Jlabulifque converfum progejfe'
rtint , fuperpojitis virgeis cratibtis tegunt , ftec arefcere ventis finnnt , aut
folis incurfu patiuntitr exuri . Quae ex codice Lipfienfi, antiquifque edi-
toribus, a quibus , omni artificio remoto , pura ac naturali decore or-
rata habemus , fucata oftenduntur : Periti — — fuperpoftis virgis /e-
gunt , nec arefcere folis incurfu patiuntur . Nec plura ex Varrone , quem
irai-
Q_U IN Q_V AG E S I M AQ_U A RT A, 483
imitatus eft Columella , exfcribenda erant : Stey-quilinium , incjuit Varro t
tnelius illud cujits latera & fumnmm virgis ac fronde vindicatum a fole*
Ubi igitur virgea crates ? Ubi venti .■* Ubi folis uftio ?
In extremo quoque capite reprenfionis notam vitare & cavere pote«
rat Aldus , nifi a prilcis editionibus aberrans diilimilia exprefliflet .• 0-
tnnis flercorata colluvtes , cohortis , balineorum , & oleis expreffa amurcte
fanies inftuere debent, quo pomariis oJeribufque locum deftinaveris. An-
tiquifl!imi itaque praecepti nos memores, quo docetur tam diligenter eA
fe amurcam quam oleum , condenda oUis, edu6to Aldino oleis , primum
excufum ollis reponamus , cum tradat etiam Columella amurcs recre»
mentum , quod dum illa defscatur , in ollis fubfidet , arboribus lastan*
dis , hortenfibufque herbis efle perutile .
Ad caput IXi jam tempeftivum eft tranfire , verum obiter prius te
monitum volo, nubilarium quod propter fubitaneos imbres area folet ap«
plicari, efl^e in Politiani & Goefii exemplaribus nubilar , itemque libro
II. cap. XXI. in Lipfienfi codice, & primis forma imfirefljis . Quapro»
pter nubilarium ex Columella prodire ille folum mihi ^erfuadere pote»
rit, qui meliora & antiquiora teftimonia protulerit.
De iis jam dicamus quae propriam patrisfamilisE diligentiam pruden»
tiamque defiderant. Inter prima autem cum fervi attendendi fint* de his
fmgillatim agens Columella , quibus operibus quis corporis aut animi
habitus attribuendus fit , declarat . In magiftris , inquit, eligendis potius
fedulitas & frugalitas , quam corporis flatura roburque , fpe£landa funt ;
quia hxc plus conferunt , quam illa . QiiJero a te quid caufae fuit , ob
quam flittura nobis Aldus excuderet .'' Non fatis erat antiquum flatus ,
quod ex Goefiano Jibro etiam affertur ? Aldus igitur , cum omnia in
veteri agricultura fibi Jicere exiftimaret , non folum CoIumelJae fenten-
tias evertit , & alias atque alias fixit & refixit , fed & verba plurima
mifcuit, atque ex animi Jibidine immutavit. Idcirco etiam capite IIX.
cum in antiquis panis potionifque probitatem , Goefii & PoJitiani Jibris
confirmatum , fcriberetur , in panis potionifque bonitatem vertere non
dubitavit . Nec minus pauJo poft ab Jenfonio proditum pedumque te-
gumina ( quod Goefii cura mox cJarius evafit ) tanquam viiium re-
pudiavit , quamvis apud Livium invenire potuifliet , & tegmina fuflS-
xit.
Quibus in tranfitu animadverfis , ad patrisfamiliae ofl^cia redeamus .
Poft magiftrorum eleflionem de bubulco propria refert Columella .• Bu-
bulco , ait , quamvis neceffaria , non tamen fatis efi indoles mentts niji
ettm vaflttas vocis , & habttus metuendus pecudibus efficit . Prima ex per*
P p p 2 vetufto
484 EPISTOLA
vetuflo libro ita reddidit Politianus : Bubulco quo quamvls . Videlicet j
ut reor , Bubulcoque , quamvis .
Monet deinde agricolas au6lor, ne opera familis confundantur : nam
id miiijme conducit agricoLt , feu quia nemo fuum proprium aliquod ejfe
opus credit- feu quia cum eiiixus e/l , non fuo , fed comnuaii offcio proi
ficit-^ ideoque labori multum fe fubtrahit . In his quoque egregium ejuf-
dem Manutii facinus contemplator ; Ideoque enim & liberque quanam
fcripturs fimilitudine , aut fignificationis focietate inter fe conveniunt ?
Nulla per Jovem : tamcn ex antiquo impreffo liberque efformatum fi-
denter ideoque repofuit , cum libenterque propter fcribendi contra6lioneni
potius fignificare videretur.
At vero ifta proxima .• propter quod feparandi funt aratorcs a vinitori'
bus , & vinitores ab aratoribus , iique a ynediajlinis tam in cxcufis li-
bris, quam in plerifque manu delineatis foide confufa vetuftiorem cor-
ruptorem nafta funt . Tria fervorum genera cum hoc loco proponat Co-
lumella , aratorum , median^inorum , & vinitorum , haec '& vinitores ab
aratoribus , quas utique Politiani codex rejecit , vacare facile concedes ,
quibus remotis, perfe6la fit fententia hoc modo.- aratores a vinitoribus ,
iique a mediajlinis .
De primo volumine h.TC erant qu2 tibi perfcriberem . Cras alia me-
ditor. Fac valeas.
D. Patavio VIII. id. Septemb. CID IDCC XXXV,
E P I S T O L A LV.
Emcndatiir ilUJlratiir(jue ColumclU liber U. itt
,;■ capHt Xlll.
JULIUS PONTEDERA ANDREA MARANO
AMICO SUO S. D.
HEfternis literis de iis fcripfimus qus primo voluminc content»
veluti principia futuris agricolis prxcipiuntur .• nunc artis praeci-
pua Sc magis propria videnda. Columella itaque capite I. ut jam repu-
diatam eoruni fententiam qui terram a:vo conlcncfcere atque efTcetam
reddi diuturno partu opinabantur , certiori argumcnto falfitatis coargue-
ret ,
Q_V I N Q_U A G E S 1MAQ_U I NT A. 485
ret , cur incuka loca quse vetereta appellari declaravi , ex agrefti recens
habitu in fegetem reda6ta frugibus exuberent , ik deinde faspius fuba£la
& fata minus praebeant, oflendit, rationemque affert, non quod requie-
tior fit humus, & juvenili prxftet robore , m.igno fceuore cejf.nionis co-
lono refpondere , fed quia plurimorum annorum frondibus & herbis re-
creverit, & largiori alimento fuerit tanquam fimo faturata. Qusri potefl
ex his qua; a Columella exfcripfi , magno foenore cejfationis , qui fiat
ut Aldinum cejfationis antiquo impreflb cejfatorum , aut Goefiano fato-i
rum par videatur? Vidit certe Aldus cejfatontm non convenire fed de-
perditum cfTe temporum fortafle non vidit, & Ovidium in Metam. cejfa-
ta tempora canere non advertit. Nam. de Goefiano facilior eO; conieftu-
ra cogitanti prima in di6lione omifla , ut in aliis vocibus fieri in eo
codice perpcndimus .
Atque de his qu£E agricolam minus adjuvant , fatis : venio in rem
prsfentem , ad caput , inquam , II. , quo de terra , & de iis qua aut
fequi debcat colonus, aut evitare , fufius difl^eritur .• Sed nunc potins lu
berioris foli menunerimus , cujus demonflranda efl duplex ratio , culti &
filveflris . Quis Aldinum ratio non rejecerit, cimi ex libris Politiani &
Goefii , prifcifque editoribus traBatio habeamus , videlicet qua ratione
cultus ager traftandus efl , & qua incultus ? Cujus bina genera novi-
mus , ficci atque humidi . Si humidus , foflis humor iiiutilis exficcetur
vel CJEcis vel patentibus . Ubi folutior btmus eji aliquie Jiunt patentes ,
qutedam etiam obaecantur : ita ut in patentes ora hiantia ascaruni compe-
tant : fed & patentes latitis , & apertas fimma parte declivefque , & ad
folum coar&atas , imbricibus fupinis , ftmiles facere conveniet . Vifne ifla
breviori fed germano modulo compleflamur , rejeclis Aldinis? Ex vetu-
ftis editoribus accipe : qutedam etiam obcacantur , ita ut in eas ora bian*
tium fojfarum competant . Sed latius apertas fumma parte , decUvefque
Nam docuerar Columella apertas foflias hlanti ore cum caecis convenire
debere , quo facilius aqua exonerentur . Aldus contra , cscas quse tots
latent, in apertas facit hiare. De cascis item fulcis non abfimilia com-
mentus eft. Jubente enim Columella in principio atque exitu ioKx in«
ftar ponticulorum bina faxa conftitui , qus ripam fuftineant , ne prxclun
datur humoris illapfus atque exitus , Aldus fic depravanda exiflimavit ;
ne priecludatur humoris illapfu , atque exitu . Fofl!a igicur permeante hu-
more , prscludetur . Cur ergo aquae recipiendx & remittcnda; paratur ?
Verumtamen , ne femper de Aldo fcribam , funt alia ante Aldum vi-
tiata , ut de Filice hac : quoniam intra biemiium ftepius convulfa moriun-
Uir . Etenim circumpofita .• Filicis exflirpatio : Filicem fationibus tnteri. .
mi
486 2PJST0LA
tni : nafcentem falce decidas : abfumitur -^ ^ouus convulfa moritur pofcunt ,
quam convulfa moriuntur . Nec inania , aut falfa opinamur j tnoritur af.
ferc Politianus , non moriuntur.
Qux expediendi rudis agri rationem continebant , cum tradiderit Co-
lumella, pinguis &c frumentis habilis arvi figna ftatim propofuit, nimi*
rum dulcedinem foli proprianj , herbarum & arborum proventum , nigrum
colorem vel cinereum . De cteteris ambigo j de colore fatis admirari non
pojfum , cum alios , tum Cornelium Celfum non folum agricolationis , fed
tiniverfte natur,e prudentem virum , Jic & fententia & vifu deerrajfe .
De omnibus igitur tanquam incertis & dubiis notis auclor ambigit .
Et merito quidem talia ex vulgatis fufpicaraur , quamquam colorem
tantum in incerto relinquac , cum nibil ex Goefiano codice repetendum
abfic- quod ita connectebatur .• Nibd dc ctteris ambigo : de colore fitis
admirari non pojfum . Hoc modo duo figna vera fatetur : de colore du-
bitat , qui bonitacis incertum indicium praebet , Poffum quoque illa , ni-
fi tenuioris curae exiftimes, ctim alios , tum Cornelium Celfum per PoJi-
tianum tibi pleniora reddere hoc pa6lo : tum alios , tum etiam Cornelium
Celfum .
Poft haec ad prima figna reverfus Columella , qua via terra: pingui-
tudo dulcedoque explorari & cognofci poflit , demonftrat : nam perextgua
confpergitur aqtia glaba , manuqtte fttbigitur , ac ft glutinofa efl , O" quo'
vis leviffimo taflu prejfa inb,erefcit ,
Et picis in modttm ad digitos lentefctt habendo ,
ttt ait Virgilitis ; eademque illifa humo non diffpatur , ea res admonet
nos inejfe tali matcriie naturalem fticcum , & pingtiedinem . Cur ifta ti-
bi commemorem , fortafle mlraberis ,• quippe per fe clara & perfpicua
judicantur , propterea quod nemo adhuc inventus eft , qui quidquam
in his reprenderet . Fatemur : verum quot homines , uc ajunt , tot pla-
cita . Minori pulchritudine nobilis terrarum orbls eflfet , fi qulfque ea-
dem coglcaret , cademque confe6laretur . Dum in diverfa rapimur, &
quemquem fua ducit libido, innumeraj rerum fpecies ex tam diffimili &
varia humani ingenii perceptione nafcuntur , cum , amentibus etlam re-
motis , mundanam fcenam minus jucundam , mlnufque decoram futu-
ram vldeamus , Quare nolito mirari , fi lccus ac csteri , de hoc lo-
co judicem . Tria oftendam quibus non admodum dele£lor, primum eft
particula ac , quae in antiquis Impreflis at fuerat ; idque in ea verte-
rem . Alterum qtiovis in Gocfianum quamvis mutarem , quod paulo in-
fra Columella iterura adhlbct dicens terram folutam quamvis levifftmo
dente moveri fatis ejfe . Tertium Aldinum ea res , five Jenfonianum-
qutt
Q_U I N Q_U A G E S I M A Q_U INT A. 487
quie res demerem , & abjicerem . Aifne ? Abjiceres ? Cur non ? adno-
tationem fuifle in margine pofitam prifca impreJTa non dedarant : qute
res admone-.jt hos , nimirum de terrx pinguedine?
Explorata foli quod colere deftinamus , qualitate , de arandi difci-
plina prscepta addit Columella , Qi^iare , inquit , antiquijjimi fere omnes
formam hujus operis cmifcvipfere , quam vehit fcita legemque i>i profcin-
dendis agris fequantur agricolte. Quonam morbo & ieniuum omnium ftu-
pore captos Columella; editores dicemus , qui Aldina ifla adeo perver-
fa , & a vero aberrantia approbarunt & receperunt , cum in antiquis
Jenfonianis quanto meliora & certiora, tanto magis Aldinis diilimilia &
difcrepantia haberent ? Numquid fallimur .'' Numquid hsc fimilitudine
aliqua cum Aldinis componuntur : Quare antiqutfftmum efl formam hujus
operis confcribere ? Ubi , o boni viri , antiquiflimi ifli , de quibus fi-
let Columella , qui hujus operis formam tradidere ? Quo nunc profefti
funt ? Ubi latent ? Summe neceflfarium eft , inquit Columella , curiofe
& fcite agricolas docere , quo maxime modo Boves in opera jugatos
habere oporteat ; qua diligentia bubulcus arare debeat • qua Boves cum
ab aratro disjur.xerit, curare- tum quibus temporibus iubigenda fint ar-
va , & qualia perlcribere • quibus item iterari , quibus lirari ac femi-
nari , & quo frugum genere expediat , recenfere . Qiije qua prudentia
maximopere opportunum effe proipexit , ut docerentur , pari cura at-
que arte peregit & perfecit . Neque tamen cum multa pertra£let quic-
quam refert , quod ab antiquis memoris proditum fuerit , longoque
ulu colonis probatum . Vereor , mi Andrea , ne plura quam mihi pro-
pofitum in hujus materis difquifitione a te efl , videar tibi de ifla
forma collegiflfe , Tamen quid aliud fieri oportebat , quando vel Aldus
qui talia invenit , aut ab aliis excogitata promulgavit ; vel Jenibnius
qui de veteribus fincers fidei monumentis ab Aldinis quidem diverfa ,
fed vericati , hoc efl Columellx fcriptis confentanea deprompfit , igna-
viflTimus dicendus erat , & habendus ? Adhaereamus itaque antiquis quo-
ufque licet , eos in cceno qui nova fe£tantur , relinquentes .
Inter ea qus agricolis arva profcindentibus exequenda commemorat
Columella , multa de bubulci ofliciis comple^litur , ceu ne Boves aran-
do per cornua illigentury quoniam qui Boves ita revinciunt & vexanr,
folum minoribus aratris moliuntur , qui non valent alte perfojfam nova-
liura terram refcindere ,• quod cum fit ^ omnibus virentibus plurimum con'
fert . Efl aliquid eadem ad Goefiani codicis imaginem referre : quia non
valent alte perfojjam novalium terram refcitidere : quod cum fit , cmni'
bus vireutibus plurimum confertur , Q,ui itaque Boves per cornua cum
jugo
488 E P I S T 0 L J
jugo conjungunt , minoribus aratris uti coguntur ; quoniam profunde a
majore aratro perfoflam terram refcindere fuftoilere & refupinare non
valent . Eadcm macula haec libri IV. inficiuntur : Qiio^ quiciem uon fit
in traduce , qui a materno fuflinetur ubere . Rationem afFert Columella
cur in traduce fuperior Vitis non refecetur j qiiia , aic , materno ali-
mcnto , cum ftirpi adhxrcat , iiiftentatur . Divifit itaque Aldus qui a
quod in primis impreflis , & Goefianis copulatur . Hxc aperta funt &
plana: illud autem confertur quod etiam in primis excufis legitur , cur
approbem , dicam , fimulque id illuflirabo . Prifcarum edicionum necnon
Politiani & Goefii codicum au6toritate & fide , quas mihi pro centum
millibus Aldis , Aldiquc fe£latoribus quocquot funt aut fuerunt , funt ,
plurimum moveor, acque ad vulgata quamvis fententiam abfolvant, rc-
jicienda impellorj deinde cum primigeniam verbi confero fignificationem
mentc percipio , non video , /poc , exempli caufa , mi/ji confert , &
/>oc mi/ji confertur , qua alia ratione inter le differant , nifi quia in al-
tero quod mihi utile efl: , non declaracur , cum in alcero fignificetur .
Imperfecla itaque , & detruncata lententia eft : /joc mihi confert , cu-
juimodi multa ab antiquis habemus , qua; perficicur & redintegracur ,
cum dicimus , /joc mihi opes attxilium pecuniahi confert : icem hoc mi-
hi plurimtm confert . Age : immutentur calus : ab hoc mihi plurimum
confertur , five a bubulcis profunde folum profcindentibus plurimum omni-
bus -virentibus confertur .
Sed htec quK neque tuse fapientiae, neque nofl;ri infl:icuti efle viden-
tur , ita fufcipias velim , ut intelligas nihil eiTe faflidiofe habendum ,
quod opcimae vecuflacis libri nobis reliquerunt . Reliqua in hoc capicc ,
quibus excrema optimorum interpretum manus nondum exhibita cfl: ,
commodius perfequamur . Igitur in opere Boves ar&e junBos habcre con-
•ventt , quo fpeciofius ingrediantur fublimes , & elatis capitibus , ac mi-
nus colla eorum labefaSlentur , jugumque melius aptum cervicibus injidat .
Non providi Bubulci cfl: arBe junftos Boves in opere habere , ut pla-
cuit Aldo , fed apte , vel arte , ut impreflTum eft ab anciquis . Prxceps
in vitium abiit Aldus , cum apud Plinium libro XVIII. hjEc prava in-
vcniifec : ^raturos Boves quam arBilfiue jungi oportere , prava , inquam ,
qua-m ar&ijfrme pro quam aptiffnae . Deinde , cum traderet Celfus impcnfas
reformidans , minora aratra efl!c paranda , &. minori aratro uccndum ,
addic Columella ignorafle Celfum plus ejfe' reditum in ubertate frugum ,
quaiH flipendii , Ji majora mcrcemur armenta . De hac voce flipendit
dubitalfe me fateor : nunc omni dubicatione exfolvor , cum in Lipfien-
fi codice id efle impendii fignificctur.
Admo-
Q_UINQ_UAGES1MAQ_UINTA. 4,%9
Admonet poft hsc bubulcum auclor, cum arando Boves ad arborem
venerint , ut eos forticer retineat , & retardet , ne Bos extrenio jugo
truHcum delibet, rainumque deplantet . Quamvis non ignorem Varronem
lcribere Agnum membrum delibare , tamen delibare truncum neque re-
£le dici , neque propric exiftimo , cum arbor radicibus valide firmata
de fede moveri , aut luxari facile non poflit . Quod arbori maxime
cavendum eft , quodque frequentius contingit , corcicis l^fio eft ,- ideo
ne truncum delibret potius fcribere , nifi alia mens tibi Ct , cogito.
Cum ■ventum erit ad verfttram , in priorem partem jiigum propellat , &
Boves inbiBeat , ut colla eorum refrigefcant , quie celeriter conflagrant ,
nift affidue refrigerentur . Quanta au£loritate iftud refrigerentur inter Co-.
lumelliana hoc loco vigeat , & per omnia volumina circumferatur ,
prifcum imprefllun flringantur oftendit . Ergo id qucxjue Aldmum ? I-
ta cenfendum j ab Aldo enim in Columella legi cepit . Attamen noa
ixiteprum Jenfonianum Jlringantur arbitror , cum ex Goefio deteftum fic
rejlringa-ntur , quod eft refolvantur , vel relaxentur , ut Lucrecius in«
dicat :
Proptereaque folere vias reflringere noflris
Senfibus , introituque fuo perrumpere corpus .
Ut Plautus in Captivis;
Ne Canem quidem irritantem voluit quifquam imitarier^
Saltem , fi non arriderent , dentes ut reflringerent .
Ut Ovidius Metamorph. XII.
Quid mc meminijfe malorum
Cogis , & oJduBos annis refl-ingere luElus}
Hinc etiam cognofces , quod paulo ance fcribebam , fi arBe jugati
eflenc Boves , qua ratione jugum in priorem partem propelleretur , ut
Boum colla refrigefcant .
Abfolutis bubulci officiis , quid in unoquoque arvo fcrvandum fit , cunx
aramus aut ferimus , perfcribic Columella , ftatuitque uliginolbs campos
efl!e poft idus Aprilis profcindendos . Qtio tempore , inquit , cum arati
fuerint diebus interpojitis circa folfiitium , quod efl nonum vel oBavur»
calend. Jultas , iteratos ejfe oportebit , ac dcinde circa Septembris calen*
das tertiatos . Qus lcriptores inanes opiniones tenaciter tuendo vitiis
involvunt , hax nunc nos eximamus . De lolftitii tamen fede cum ad
te tam multa lcripferim , quicquam amplius non addam • conftat eniiti
eflle oportere : quod ejl VI. cal. JuL At de diebus circa folftitium in-
terpofitis , quos indeterminatos relinquunt interpretes , viginti autem
fuiflle Goefianus liber oftendit , multa inquiram ad difcendum prajclara,
Q, q q nec
49° EPISTOLA
nec tibi ad veritatem determinandam fortafle inutilia , atque injucunda ".
Ante omnia de brunia te prsmonuifTe conveniet , eaque huc tranftulif-
fe juvabit quai de fementis tempore capite VIII. traduntur . Propter
qtiod intelligi debet Tritici fitio dteriim fex & quadraginta ab occafu
Vergiliartm qui fit ante diem IX. calend. Novemb. ad bnmie tempora .
Sic enim fervant prtidentes agricolce , ut qtiindecim diebns pritifqtiani con^
ficiatur brtima , totidemque pojl eam confeBam neqi4e arent , neqite Vi'
tem aut arborem putent . Circa brumam igitur dies XV. interponuntur
religiofi , quibus ab arando & putando fe abftinent coloni : fed circa
folftitium XX. , quos item rcligioni datos credendum efl: . Ucer nume-
rus utro melior exillimandus fit , perfc6liorque , ex libro XI. fpero ti-
bi me probaturura . Ibi fcriptum eft in hanc lententiam : Pcr hos quo'
que dies abjltnent terrenis operibus religiojiores agricolie - ita tamen ut
ipfis calendfs Jiinuariis aufpicandi cauft omne genus operis injlaurent .
Cieterum dijjerant terrenam molitionem ttfqtie in proximas Idus . A bruma
jgitur dies religioni habiti in a. d. Idus Januar. XX. coUiguntur , id-
circo numerus quindecim five XV. depravatus efl . Quapropter ex a. d.
prid. non. Decembr. in brumam , &• hinc ad Januar. Idus dierum XL.
intervalJuni percinet , quibus fodere aut arare , Vitem arboremque pur-
gare rejigioni objiciebatur- quamvis vera ceflandi ratio videri poflit per
hos dies lumma hiems , atque intraStabile opus , rigentibus gelu ftir-
pibus , & indurata tcllure . Semcntim propterea inter prid. non. De-
cembr. & Vergiliarum occafum abfolvebanc . Occidunt autem Columel-
\x Vergili^ XIII. cal. Novemb. a quo in a. d. prid. non. Decembr.
dies XLV. I'pe6Iant , quibus ferendi maturitas erat . Qui itaque in no-
tam XV. vitiatam inciderunt , ut fpatium conveniret , etiam Vergilias
a. d. IX. cal. Novembr. delabi opinati funt, & in id quod impruden-
ter fibi perfuadcbant , veteres libros immutarunt , cum fcriberetur .• a.
d. XIII. cal. No-vcmb. Porro ab hoc occafu ad autumni £equino6tium
VI. cal. 061. dies XXIV. pertinere notabis , etfi in eodem capite VIII.
ablcondi Vergilias altero & trigefimo die pojl autumnale tequinoBium cun-
fti cditores confentiant . Redcamus ad prima quae hoc modo reor ef-
fe fcribenda : Qt<o tempore ctim arati fuerint , -jiginti diebus interpofitis
circa foljlitium quod efl VI. cal. Jtilias , iteratos ejfe oportebit .
Proximum eft ut de aliis dicam eodem capite comprenfis , quje ne-
que ad Columellam , neque ad ea quae docet , referenda arbitrabar .
Udos agros non efle arandos fxpius agricolis inculcat 5 quippe mmitts
htmor , ut dixi , limofos Itttofofqtie reddit : at qu,e ficcitjtibus aruerunt ,
expediri probe twn pojfiunt . Videturne tibi aptius efle fcribere : at qui
ficci*
H^U IN Q_U AG E S I MJ Q_UI N T A. 491
ficcitatibus amemnt , cum agfi proximi nominentur ? Si negas , chiro-
grapho Goefiano convincam .
Qui itaque agri ficcitatibus aruerunt , tra£lari non facile poffunt 5
Nam "vel refpuitur duritia foli dcns aratri , vel , fiqua parte penetra-
•vit , iion minute dijfndit huminn . Quis de his poterit dubitare ? Nemo
fortafle qui neque arantem bubulcum , neque aratrum unquam confpe-
xerit . At harum rerum vel niediocriter callidus minute difpndere hu*
mum non convenire aratori , non prsftari ab aratro primo obtutu anim-
advertet . Nam vomis duni imum folum tranfverie fcindit , aratrum
fubinde per fcifluram infiflens terram diviiam fuftollit , 8c hinc atque
inde invertit , ac minute diffundit , fi foluta eft , &: natura putris ,
nec ficcitatibus indurata . Q_uare qui farrit , quique occat , minute
terram csdendo diftinditj qui vero arat , diftundit . Vetera itaque im-
prefla eademque Goefiana non minute diffundst fequi par eft , reli6lis
Aldinis.
Neque tantum humum non minute diffundit arando , qui durum
foluni profcindere contendit , fed aliud incommodum patiatur neceflfe
eft , cum Boves iniquitate operis maxime multentnr . Sive Columellffi
conluetudinem quam libro I. retinet dicens .* agrum pefjime multari ,
refpicimus ^ five Goefiani codicis probitatera , pefjrme multentur eflfe prx-
ferendum arbitramur.
Tura etiam ratio ruflici aggravatur exiguo profeclu operis . Cujus rw
flici , dices ? Aldi credo , qui tam ruftice atque inurbane fe in Colu-
raellam gerit / ruflica enim fuerat ratio ante Aldum in univerfum pro-
pofita . Hoc etiam depravafle ufque adhuc glorias Aldo ceflfit .
De collibus deinde arandis hoc monitum habemus : totidem operis ,
quot uliginoft campi , excolitur jugerum talis agri . Sed in arando maxi-
me eft obfervandum femper , ut tranfuerfus mons fuleetur . Quamvis vulga-
ta non valde improbem , tamen Goefiana : jugerum . Sed tali agro iit
arando tibi conimendare non prjetermittam .
Tertla ratio exilis agri eft . Expeditwr autem labor ejufmodi folo efl ^
eo quod pauciores impenduntur opene . Hic puenliter labitur Aldus, dum
nimia cura vetera nltitur emendare. Si enmi expeditior eft agri laboc,
eo quod pauclores operae impendantur : expeditiflimus erit , cum nuJ-
las, quale pratum habetur ita di6lum, quia ad fru6luni capiendum fera-
per eft paratum . Pra:terea qui male fundum colunt, minus laboris non
impendunt , cum negligentia aut avaritia operas fubtrahant ? Expedi-
tior itaque hujufmodi fundo labor eft , eo quod pauciores impenduntur
.opers . Quapropter ne talia Columellae attribuantur, & fam£E dilcrimen
Q, q q 2 fubeat
492 E P I S T 0 L ji
lubeat ejus nomen , quod ad hoc tempus intemeratum viguit , Jenfo-
niana repetenda funt , antequam penitus ab hominum mcmoria evane-
icant : expeditior —— foli ejl , eoqtie pauciores impeiidtmtur operte .
Etenim exilis & foluta terra facile colicur , & ubi minor labor pro
foli conditione adhibetur , minus temporis impenditur , & minus ope-
rarum .
Suba£l3 jam terra , & futurae fationi parata , frugum genera capite
VI. circumlpicit ColumeJla , & cum multa proponat , Triticum quod
Robus appelJabatur , maxJme Jnudat . Hoc efTe nos credimus , quod
Amajorcato dicimus , quodque in Sicilia , in rgro Neapolitano, Roma-
no , ac Tufco in fatis habetur , cujus mulca difcrimina , uc lcis , co^
lere quotannis folemus . Proximum bonitate Siligo quje ubique in Ita-
lia colitur , candoris eximii , propter quod , ut vecuftiiTmius vates fo-
lebat , expedit :
Fortiiuatam Italiam frumento canere candieio .
TertisE notjE Triticum habetur trimeftre , quod genus Siliginis efle
affirmat Columella , neque in propriam naturam recipit . Equidem Su
ligini fimillim.um eft • cx qua fimilitudine vuJgatiflimum TritJcum effe
SiJJginem exiftimavi . Secernicur camen a Siligine , & propriis {Jgnis
cognofcitur , cum per eaidem ferme fpecies quas in Siligine obfervavi-
mus , diftundatur .• nam & rufis & albis gJumis atque ariftis gJgnitur ,
&: pari dilcrimine mutiJatum . SerJcur a nobJs aucumnali fidere , quo
pariter Siliginem cerrs commictimus , nec tamen citius quam rcliqua
frumenta , demetimus , cum in frigidis regionibus melius vere fatum ,
( ex quo cum poft tertium menfem maturum demetatur , nomen inve-
nit ) rcfpondeat .
Poft Tricicum Adoreum in cenfum vcnit , ex quo genere Far qttod
appel/atur Ciujimm candoris nitidi . Hoc rubigine infecit Aldus ; nec
tamen omnino integrum in antiquis impreflis , & codicibus Goefiano
& Lipfienfi.^ Cluftnum candidioris & nittdi ; avum enim , ut fufpicor ,
grani dempfit .
Poft hac de ferendi opporcunitate capitc VIII. unum mihi enuclees,
velim / aliud enim efl!e mihi videtur non ambigere , aliud non abntiere:
non ambioimus de certis ; non abnuimus , cum dubitamus . Satifne
hxc tibi probantur ? Cur igitur codicum Gocfii , & Politiani , prima-
rumque edicionum uon abmiinms Jn non ambigimus mutac Aldus excu-
dens : Nos quoqtte non ambigirnus in agro temperato , & minime humido
fementem fic fieri debere}
His paucis totam frumentorum fationem , quse capitibus VIII. & IX,
cir-
Q_U I N Q_U A G E S I M A Q_U I N T A. 493
circumfcnbitur , tranfgrefTus in extremo IX. capite in Milio & Pani-
co fic Aldinum vitium indicabo , ut eximam fimul & conculcem : Pa-
mctim pinfitum & evolutum furfure , fed Miltum quoque pultem quavis
iiiopia maxime cttm la&e non fajlidtendam prabet . Qua inopja premi il-
los putas qui miliaceam pultera ex Ia6te luba£tam non faftidiunt? Num-
quid ignorare poterat Aldus ea aetate qua fcribebat , cum ex Indiis
Mayxii sranum adve6lum nondum in agris fereretur , non in annonae
caritate , non in fame , fed , feculo melioribus frugibus exuberante ,
annuum & ferme quotldianum panem ex Milio fme lacle efle cibarium."'
Quid dicam de panicea aut maliacea pulte, qus vel hoc a;vo quamvis
optimis ptifanis abundet , non modo rufticas menfas inflruit , verum
etiam urbanas ? Quid igitur Aldum impulit , ut , pofthabitis rejeftif-
que primis impreflis.- quam-vis in copia : codicum etiam auftoritate con-
ftantibus ; quavis iiiopia , aut aliunde fufciperet , aut excogitsret , &
tanquam Columelliana proferret ?
De Milio & Panico quK frumentis annumerantur , hsc : de legumi-
nibus m.ulto pauciora na6lus fum • ideoque duo tantum verba in vul-
gatioribus libris imminuta , ex codicibus , & antiquis excufis redinte-
grata mittam . De Lupino capite X. traditum eft , vermes in eo gi-
gni , qui fimul atque ofctlla Luptnorum ederunt , reliqua pars enafci non
poffet . Apiid antiquos edcrtmt diverium prodit ,• Ab Jcnfonio ediderunt
legitur : in Goefii , & S. Germani libris edederunt , fortaflle adederunt ,
quod ufurpatum a Virgllio hoc verfu videmus.-
Siepe favos ignotus adedit
Stellio .
Alterum de Lente afferam , quse a Curculionibus etiam dura ejl in
filiqua , eflur . Iftud efur Politiani & Goefii Iibri amplificant exeflur
fcribentes .
Pabulorum cultui profpicit caput XI. , ubi farrago optima fit cum
Ordei cantherini decem modiis circa jequino6lium autumnale obferitur:
h£EC vel viridis defe£ia pecudibus prsbetur, vel ad femen percipiendum
refervatur. Similts fatio Avenx qats autumno fata partim cieditur in fae-
num vel pabulum , dum adhuc viret • partim femtni cujlodttur . QLioniam
ferendi tempore , feminis modo , atque ufu Avena & farrago inter fe
cognata funt , ex Goefii monumento lumamus .• fimilis ratio Avena .
Cdntra fit in his quse de Fceno Graeco memorantur : Sed hac ratione
jugerum fex modiis : tlla feptem occupamus . Ad duo enim inter fe re-
mota fationum tempora referuntur , autumnale alterum , alterum ver-
num j ideo : fed hac fatione , videlicet verna, fex modii terrse tradun»
tur:
494 EPISTOLA
tur .• illa autumnali feptem . Qus fidentius conftitucbam , utpote Goe-
fiano exemplari confirmata . His duobus immutatis, demam tertium ex
Ervo , quod potejl & atttimuo fert , nec mtitus pojl byurnam . Nam Al-
dinum & quod Politiani libcr omittit , tanquam non necelTarium cen-
fendum eft . Siquis tamen retinere malit , in au.tem vetus excufum ver-
tat ; hoc enim & auctoritate tuebitur , & vetuftate.
De fegete farrienda & runcanda extat capite XII. frigidum quid at-
que infulium , quod nihilominus cuncli editores fufcipiunt , & fovent.
Etenim eoruni fententiam referens Columella , qui Fabani minime (ar-
riendam cenfebant , quia internatas herbse , iiiblata Faba , fceno cufto-
direntur , fibi videri inquit pejjimi agricolie committere , iit fatis herba
proveniat , frugibus enim plurimum detrahititr , fi relinquittir runcatio .
Plus enim ponderis , plufque fidei apud me confequuntur vetera quas
cx Politiani libris aftcruntur, in ante fatis infuper pofito : pejfime agri.
cola ( agricolas fuifle reor ) committcre , ut in fatts herba proveniat ^
frugibus enim plurimum detrahitur , ft relinquitur runca . Atqui fi par-
ticulam i;i interponere nimiae audacia dedcris, pr.eveniat fcribere faltem
finito . Id autem fupra fata excellere eft , primafque obtinere , ut No-
mentanas Vites Amineis fcecunditate pra:venire ex eodcm au6lore habe-
mus . Quid vero runca quod bis hoc loco in iifdem codicibus Politia-
ni atque etiam Goefii occurrit , runcatio autem excuditur P Herbam pu-
to ita appellari quae tollitur runcando.
Sed cum Celfus qui farriendam Fabam ncgabat , inter cateras dotes
legtminis hanc quoque enumeraret , quod , lc£la Faba , ex eodem ar-
vo foenum colligi poflet , non idem lentiens Columella , adeo , inquit ,
Fabam farriendam cenfeo , ut exijlimem debere ter farriri . Quibus quid
addere immoderatx licentise aut tcmeritatis non erit, dummodo ex an-
tiquis & probatis libris id depromatur . Quando ca qux de legtminis
dotibus laudat Cornclius Celfus ita dubia funt , ut , cum ad Fabara
pertineant , ad omne lcgumcn referri poffint , dubitandi Jocum remo-
vebo , ejus inter dotes & lcguminis conftituto , quod nobis Goefii &
Politiani exemplaria fuppeditant . Deinde ex Lipfienfi Goefianoque co-
dicibus etiam ante ter interponam,
His ( quantulacunque habebis , qua; tamen pro au£loris cui dcpurando
infervio, nobilitate maxima habenda ) pro noftra diligentia accuratis, ad
caput XIII. protinus tranfirem , nifi in Academiam ad vos novo chi-
rurgo meo fuflFragio exornandos , vocarer . Jubeo te bene valere .
Dabam Patavio VII. Id. Septembr. CID IDCC XXXV.
E P I-
49 5
EPISTOLA LVI.
Emcndatur , illuflraturque ColnmelU liber IL a
capite XI U. ad extrema.
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A I\I I C O S U O S. D.
MUnere cujus gratia interpellatus fueram , perfun£lus , cum heri
lumma celericate demum me recepiflem , prsefto fuit candida-
tus veller Chirurgus defignatus . Cui petenti fiquid ad te vellem , epi-
ftolam recenter fcriptani ut tibi redderet , tutiulque commiflljrum exi-
ftimavi , quam meum corium fecandum . Hoc tamcn non perinde di-
co , aique ejus famje quicquara detra6tum velim . Refle enim fe gei-
fit , &. fperare licet nullum corporis vitium apud vos fore diuturnum .
Accedit quod liberalis ingenii eft , nec lucro inhiantis • ideo ^grotan-
tes ad mercedcm ut veniant , non patietur . Attamen cum ad omnia
fecanda & urenda tam parato animo proficiicatur , fi ab incidenda epi-
ftola manum abflinuerit , eandemque integram tibi reddiderit , .Slfcula-.
pio gratias habebis . Interim ego aliam retexebam . ^
Quot opens certus feminis modus jugeratim feratur, colaturque dum
diligenti cura ad calculum revocat Columella capite XIII. , inter pri-
ma qua2 ad Triticum attinebant , Aldus corrumpit .• in totum fumma
operartim decem & dimtdia , quse fuoerioribus priici cditores anne6lunt,
& verbo occupant moderantur icribcndo : i>t totura fummam operarum de-
cem & dimidiam . Perperam etiam ab eodem Aldo hsc de Ordei cul-
tura feparantur , & retlo caiu reguntur : fumma operarum fex & dimi-
dia , qu2 in antiquis a verbo exigmit pendent : fummam operarum fex
& dimidiam . Kis interjiciuntur ifta qus jam dudum ex depravatis li-
bris iumpta eife indicavi .• Sefami modii novem vel decem totidem ope-
ras, quot Tritici modii quinque poflulant . Animadverteram autem Sefa-
tni vertendum eife in adorei , quod Sefami nullo modo retineri poiTet ,
aut defendi j five quia de eodem paulo infra opportunius agebatur , fi-
ve quia ea ierainis menfura Far Adoreum tantum expofcebat , collatis
iis quas capitibus IX. lib. II. & II. lib. XI. continentur. Nunc ex ve-
tufiis monumentis id ipfum tibi confirmabo ; in Politiani codice nota-
tur fijfemiuis '. in Lipfienfi Jifemiuis, quod in Adorei feminis expanditur,
cum
49^ i: P I S T 0 L J
cum a Catone, a Palladio , imo ab ipfo Columella alibl fic appelletur;
Brcviori etiam compendio locus redintegratur ex Plinio , qui Adoreum
femen ob prseftantiam femen tantum appcllat. Quare : fiJferAtnis , fic fe-
minis modii novem vel decem tottdem operas , quot Tritici modii V. po-
flnlant .
Adduntur alia de Cicere , cujus modii tres undecim operis coluncur ,
nempe bubulci quatuor, occatoris duabus, fartoris una, runcatoris una ,
tribus legentis . His Aldus unam ademit , & fummam decera operarum
conftituit ; quod fecutos editores in eundcm errorem traduxit . Re£te
autem in prioribus impreflis , & Politiani Goefiique libris v.ndecim , ut
dicebam .
Et ha£lenus funt in hoc capite quae propter fcriptorum inconftantiam
diflimilia Icvi conje61:ura penduntur. At illa qux de totius anni opera-
rum diftributione au£lor colligit , quamvis modici judicii fit falfa gene-
ratim cognofcere , lamen quae vera, quxve falfa fint per partes demon-
flrare, majore opus eft prudentia , quam a te , ut in csccris flagitare
loleo, expe£lo. Semina , inquit, quie quarto fulco feruntur , in jugeribus
"vigtntt quinque defiderant bubulcorum operas CXV. . Nam profcinditur is
agri modus quamvis duriffimi quinquaginta operis , iteratur quinque , &
viginti , tertiatur & conferitur XL. H«c mecum perpendere ne recufa .
Frumenta in jugeribus XXV. colenda exigere aic bubulcorum operas
CXV. Qiiibus haud equidem aflfentiri pofllim ; nam in fingula jugcra
cum Tritici niodii V. ( de terrae enim mediocritate eft inteiligendum )
ferantur, modiis CXXV. quos autumnali fatione folo tradendos hoc ca-
pite au6lor memorat , jugera XXV. occupantur . Tritlci autem modii
V. , ut capitis initio oftcnfum eft, bubulcorum operas IV. non poftulant ?
Modii igitur CXXV. operas C. non CXV. cxpoicunt; fiquidem, ut capite
eodcm IV. docetur , jugcrum commode profcinditur duabus , una itera-
tur , tertiatur dodrante , tn liram fatum redigitur qtiadrante operiC . Hinc
etiam nota ulcima XL. viciaca detegitur; quoniam jugerum tertlatur &
femlnatur una opera ,• propterea jugera XXV. operls XXV. , non XL.
iterancur, Sc conferuntur. Atque hsc qua; cognatione quadam inter fe
copulantur, non difficile tranfcgimus. Id in proximis ut re£la via con-
fequi pofiimus , etiam atque ctiam videndum . Ctetera legumina occupant
operas LX. , id efl menfes duos . Pluviales quoque & feri.trum computan-
tur , quibus non aratur , dies quinque & XL. Item pera&a fementi qui-
biis rcquiefcunt , dies XXX. . Sic in affe fiunt o&o menfes , & dies X .
Quibus dies XV. quos fuperioribus fubduximus, debcmus, ut men fes o-
£to diefque X. habeamus . Brumale quidem Intervallum dies XL. non
folun-i
Q_U I N Q_U AG E S I M A S E XT A. 497
folum admittit, fed necefTano requirit; quandoquidem circa brumam 0-
tiari bubulcos diebus totidem declaratum eft . Superfunt dies V. quos
pluvialibus diebus & feriatis adignabimus , ut cun6li L. notentur/ pri-
mum enim fpatium quod colendis leguminibus attributum operas LX. ,
id eft menfes duos , occupat , nequit produci . His quas communis for-
tuna diftraxit , & corrupit , notis reftitutis , aliena atque inutilia de-
menda iunt . Nam cftera ante legumina quod locus refpuit ( legumen
enim neque nomine, neque natura , neque cultu cum frumentis conve-
nit ) quis defendendum fulceperit P Quis autem retinendum duxerit , quod
Politianus in codicibus non legiffe teftatur-^ Illa vero qiui)us non aratur
non aperte externa , quippe pluvialium dicrum & feriaruni interpreta-
tio , quibus cognata feparantur , & vi quadam divelluntur ? Sed cur hoc
tibi probare pergo ? Non fatis conftat effe rejiciendum , quod optimL
Goefii & Politiani libri rejiciunt ?
Quoniam autem duo funt prscipua , quibus Istantur fegetes , aratio
& ftercoratio , abfoluta arandi tra6latione , de ftercoratione capitibus
XV. & XVL falutaria prscepta traduntur . In illo animadvertere eft ,
cum tria ftercoris genera conftituantur , quod ex avibus, quod ex ho-
minibus , quod ex pecudibus fit , avium primum efTe , exceptis tamen pa-
luftribus , aut nantibus , ut Anatis & Anferis , nam id noxium quoqus
efl . Etiamne , inquies , hic habes , quod reprcndas P Etiam .• quod enim
natat , paluftre non eft ? Cur igitur diftinguuntur paluftnbus , aut nan-
tibus? Certe fcribendum : paluftribus ac nantibus . Nec aliter Vr.rro , a
quo Columella, ex Caflio laudat volucrum ftercus , ut omnium opti-
mum , pAfter paluft/ium ac nantitim . Quin Piinius cum haud ignoraret
nantes aves qax in cohorte aluntur, etiam paluftres efTe , illud tantura
ex Columella retulit dicens ab eodem alitum nantium ftercus damnari .
Q_uid quaeris? Non in minimis folum peccatum eft.-nam Jucundus,vel
Aldus , cum ex depravata particula ac , efle alias paluftres cohortales a-
ves, ahas nantes credcrent , reliqua fcedius inquinarunt , verfo antiruarum
editionum quod in quoque . Verum quid ex eo boni? Nihil tali pafto.
At hoc vel optima fententia .• uam inde noxium quod eft .
Ubi vero, dicet aliquis , neque pecus in fundo haberi expedit , ne-
que aves nutriri , quo genere fterquilinium parabimus ? Licet , fubdit
Columella, e vepribns compitifque congefta colligere . Plura ex veteri li-
bro Nicolaus Heinfius commemorat, nempe://Ve? e vepribus , & e viis
compitifque. Inter Goefiana etiam legitur & e viis pro compitifque , quod
fortafl^e Goefius exfcribendo neglexit . Revera colligere e viis latius pa-
tet, quam e compitisj quoniam ubique vis, non ubique compita. Pro»
R r r pterea
498 EPISTOLA
pterea dum illud non prastermittas, hoc alterura non morabor. "-
Congeftis in fterquilinium purgamentis omnibus, eoJcm medio loco ro'
bujiam materiam defigere convenit • uamqiie ea res ferpentum uoxam late»
re in fiercore prohibet . Quanto difficiliorem pofteris loci hujus emenda-
tionem reliquit Aldus , qui ab antiquis imprefTis ferpeutem noxiam fu-
mcre j-ecufavit ; tanto faciliorem Politianus tradidit , qui latere Medi-
caso codici deefle animadvertit . Hoc enim remoto , verbum aliud necef-
fario perquirenti , fi in memoriam revocaveris quae apud Varronem &
Plinium te legifle non dubito, depa61:a fcilicet robufta materia, non gi-
gni in fterquilinio ferpentem , occurret tibi noxiam ex nafci deprava-
tum . Hoc pa£to & fibi convenientia fcribit Columella , & Varroni
quem fequitur, arque imitatur . Quid enim ex vulgatis tanto viro di-
gnum.^ Ne ferpentis virus lateat in ftercore ? Lateat potius ibi quam
domi , quam in ftabulis , quam in pafcuis .• lateat , inquam, & ut la-
teat perpetuo, curandum eft, non prohibendum j dum enim latet , ne-
mini nocet.^ dum vagatur, infeftum. Cur<E itaque efle debet agricols ,
ne in fimo naicantur ferpentes, in quo ova deponere folent , quo me-
Jius tepore excludantur , quoniam ipfi ad incubandum non idonei .
Ab eo agro qui pecore viduatur , tranfit deinde Columella ad fun-
• dum pecore inftru6lum- nam ubi greges quadrupedum verfantur , qutedam
quotidie ut culina , & cafeale : qu.tdam pluviis diebus , ut bubilia &" o-
fuilia debent emundari . De Cafeale varia eft hominum opinio/ nam a-
lii latrinam / alii celJam ubi cafeus reponitur ; alii locum ubi confici-
tur efle arbitrantur . Mihi vitium lubolct , cum antiquam fcriptur^
Goefianam aerile intueor, ex qua commode reparatur caprile , quod ex
Lipfienfi codice fincerum depromptum eft . Cum itaque Capris nihiJ
fubfternatur, quod cum lotio & ftercore macerarc oporteat , cumque li-
bro Vn. jubeat Columella , caprile quotidie everri , id iplum vulgato
cafeale prsferri a nobis neminem tam procuJ ab agriculturae ftudio re-
motum improbaturum credo .
De comparando fimo , & de capite XV. ha:c «rant , qu2 tibi nota
eflTe volui : quemadmodum autem per agrum difponere necefl[arium fit ,
cum capite proximo doceatur, ex eodem haec tibi ponderanda mittam :
ita tit plani loci jugerum duodecim , clivofi quatuor & viginti vehes fier-
coris teneant : & ., ut paulo prius dixi , mn antea diffipet cumulos , quam
erit faturus . Duo lunt qus tibi fignabo nec vera , ut mca eft mens ,
nec convenientia : primum numerum duodccim qui pravus facile depren-
ditur. Nam , fi capite V. jugero quod IpiflTius ftercoratur , vehes qua-
luor & viginti ncccfliarias cfle aflSrmat CoJumeJJa ,* ilJi vero quod ra«
riorem
Q_U I NQ.^ .A G E S I M J S E XT J. 499
rlofeni ftercorationem defiderat , duodeviginti / ftercorari autem IpifliuS
collem , rarius campum ibidem addit , lequitur itaque plaai loci juge-
rum quod rarius ftercorandum eft , non duodecim , led duodeviginti ve*
hes admittere . Propter quod Lipfienfis codex vero propiorem numerum
oftendit dm & vigiiiti , nempe duodeviginti . Alterum faturus eft quod
apud Politianum arBurus fcribitur^ idque , mutata licera , priftino colo-
re elucefcit , araturus fi fiat / quippe , ut ex eodem capite V. clarius
cognofces, poft ftercorationem femper quidem arandum eft, non femper
ferendum *
De agrorum cultu plura quam opinabar , tibi congeffi .• ea ne me
fallant , etiam acque etiam vide , & ad omnia diligentiflime refcribe .
Nunc de inftituendis colendifque pratis qusdam ex capite XVIII. ap-
ponam . Et primum ne majora armenta, niji cim ficcijjtmum folum efl ^
qiioniam demcrguiit ungulas, & atterunt , fcmduntque radices herbarum ,
in pratum agas , te monebo . In quo prato , inquies , ungulas demer-
gunt ? In udo quidem , quod etfi ex proximis intclligi poffit , tamen ef-
fe vetuftate fubdu6lum codiccs tum Policiani in quo .• quia udo demeu
gunt ungulas-^ tum Goefii , cujus talis eft fcnptnva : quia udo demerguntur'
ungulte , oftendunt / nec non ipfe Columella confirmat eadem hoc ex-
emplo repetens : nam pecudes, ut ante dixi , molli folo tnfigunt ttngulas.
Haec prima pratorum cura .' alcera , ut primo vere purgentur ; nam
tnajoris incrementi herbs , & fpinofje evellenda; funt & penitus exftir-
pands , omnefque lapides , & fiqua obiacent falcibus obnoxia colligi dc
bent , ac longius exportari . Qui primus in Columella impedimentum fal-
cibus afperum obnoxium appellavit , ob hanc noxam obnoxium habe-
rem. Ex codicibus itaque Goefiano &. Lipfienfi antiqua." 6^ V/^w^ obia'
Cent falcibus afperiora , repetamus.
Atque hasc agenda funt , fi prata jam fa£la accepimus . In novis au-
tem parandis , eum locum quem pratum fieri volumus , aratum fatum-
que Vicia fceni feminibus permifta, induBa crate , coiequabimus , grumof
qtte quos ad verfuram plerunque traSlte faciunt crates , diffpabimus ita ,
ut necubi ferratnentum faenifecie poffit offendere , Si verbi dtffipabtmus ve-
tera exempla attendimus, ftatim Aldi five potius Jucundi , qui rera ru-
fticam a fe depravatam Aldo excudendam tradidit , fallacis patent • id
enim in impreflis prioribus eft defpiciemus , in codice Lipfienfi addefpi-
ciemus , in Politiani fcripto afficamus . Quid porro ■■' Difiiciemus credo ,
Sed eam Viciam non convenit ante defecare , quam permaturuerit , &
aliqua femina fubiacenti folo jecerit . Tum fcenifecam mefforem oportet in-
ducere ^ & defeBam herbam religare , & exportare . Quid eft, obfecro ,
R r r z foeni'
500 EPISTOLJ
fcenifecam mejforem ? Si ex duobus quae diverfa funt , coalefcit , male
conjungitur , & copulatur: fi divifum fumitur, cum aliud fit fccnifex ,
aliud meflbr, alterum ab altero reiicitur & prohibctur. ToJIitur hoc in-
commodum per Politianum , in cujus codice cfl; .• Tt4m fTnificeas ( an
fosiiifecas ? ) oportet indticere . Amoveatur itaque a pratis mefibr , & ad
fruges demetendas refervetur.
Defefla herba , ad fcenum ftudium & diligentiam capite XIX. protl-
nus traducere oportet , quod neque peraridum , neqite ritrfus ijiride coUi-
gatur . QuaE utique fervanda funt , cum fcenum aut in metas coaccrva-
tur , aut reponitur in tabulatis . Redeat itaque ex Lipfienfi codice in
fuam fcdem , colligatur remoto , conclatur , De condendo fccno hoc et-
iam confidcrandum cfl : vel fi non competit , tit atit in villam faenum
fortetur , aut in manipulos colligatur , cevte quidquid ad eiim modum ,
quo debet , ficcatum erit , in metas exflrui couveniet . Mos ubique obti-
net , ut fosnum aut fub dio in acervis cuftodiatur , aut fub teftum re-
conditum in tabulatis confervetur . His duobus modis tertia reponendi
fceni ratio hic adjungitur, fed impcrfeda &; truncata, qulppe nova, &
nondum abfoluta , cum cafu nata fit , vel negligentia . Quo enim foe-
num in manipulos colligatum inferendum eft , quod tam a tabulatis ,
quam a metis excluditur .'' Ex Goefiano codice indicabo .■ '■jel , fi non
competit , ut in villam foenum portctur : at in manipidos colligatum cer-
te , quidquid ad eum modum , quo debet , exficcatum erit , in metas ex-
flrut conveniet .
Poft fcenificia de area paranda capite XX. vidcndum ,• qua; , fi ter-
rena enc , ut ftt ad trituram fatis habilis , pri;nurii radatur , deinde con-
fodiatur , permiflifque palcis cum amurca , quie falem non accepit , exter-
gatur. Intcr nuoas noftras quas Lipfiam mifcram olim , cxteratur inve-
nies , quod pra extergatur adnotaveram . Nunc video me ineptiarum cri-
mcn evitafle , antiquos codices Politiani & Goefii ipc£\ans, quibus dif-
fimili vcrbo, non diffimili fignificatu noftra conjeflura corroboratur / i-
ftud enim & rigetur ficile evadit extrigetur , aut primarum editionum
extringetur , five extringatur , quod erit diftringendo refolvatur , extera*
turque .
Librum jam atque epiftolam capite XXI. abfolvam , ultima colonum
opcra qua: coIle6^arum frugum emolumcntum habctur , peracla . Itaquc
poft trituram , pura deinde frumenta , fi in annos reconduntur , repurgari
debent ^ na^n quanto erunt expolttiora , minus a Curcuhombus exeduntur .
Si Columclls fententia fatis tibi cft , refte Aldino repurgari eandem te-
Ijes ; Cn autem iplhm au£^oris verbis expreflam defideras , videto Poli-
tianine
Q_U I N Q,U AG ES tM AS "E P T I MA. 501
tlanlne reperiri in repoliri converfum apte in contextum concurrac •
»am quanto grana funt expolitiora , mirms a Curctdionibus exeduntur . Da
operam , ut pancratice valeas .
Dabam Patavio VI. Id. Septembr. ClD IDCC XXXV.
EPISTOLA LVII.
Emendatur _, illufiraturcjue ColumelU Itl^er III.
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
AMachaone veftro literas quas VII. idus dederam tibi deferendas,
opporcune tibi reddicas efle gaudeo,- tamen eafdem cum fuperio-
ribus tuo judicio probari , maximopere gaudeo . Hoc tempore ilJas quo-
que in tuas manus pervenifle fpero , quas nudius tertius tabelJariis ve-
ftris deferendas curavi. Quid de iis item ftatues , fi pro tua diJipentia
perfcripferis , vehementer te amabo. Interim ad propofits materis ordi-
rem rcdeamus. De arborum Sc Vitium cultu fequitur traftatio copiofa
illa quidem, qua; in tria volumina diffunditur, & multis difficultatibus
erroribufque implicatur. Tamen frangi vel debilitari meum animum toc
fordium moleftia non finam , neque patiar voluncatem , quamvis ab in-
genio f^pe deleratur, officio deefle. A tercio volumine exordiar.
Ex furculoy inquit Columella cap. I. , ^el arbor procedit , ut 0/ea •
•vel frutex , ut Palma campejlris _,• vel tertium quiddara quod nec arbo-
rem , nec fruticem proprie dixerim , ut ejl Vitis . Dubicafle de Palma
Guilandinum unum ex deceflbribus noftris video , & merico quidem •
nam Palma humilis , qux eciam in hoc Horto colitur , arbor habenda
eft , non frutex , eadcmque per furculos quoniam non propaoatur , pro-
pofita regula minime continetur . Opinabatur itaque fubfticuendum cfl^e
camia campejlrts-^ quoniam libro qui de arboribus titulum gerit ubi ea-
dem repetuntur , ad fruticem declarandum Arundo in exemplum affer.-
tur . Sed & Rofa recenfetur , qu^ concifa in virgulas , & fata in fruti-
cem furgit . Animadvertere etiam eft ibi arboris duo oenera nominari
Oleam nempe , & Ficum : totidemque fruticis , Rofam fcilicet & A-
rundinemj libro autem III. arborem unam , nempe Oleam- ideo crederc
eft
502 EPISTOLA
efl fruticem etlam unum protulifle , hoc eft Rojam . Sed quid campejlrii ?
Qux , credo , in campis nafcitur . Attamen cum in antiquis excufis &
codicibus fcribatur Palmte campejlres ( quod vitium vitiofius reddit Al'
dus edendo/ Palma campejlris ) Rof.e campejlres fi Rofam probasj aut
Roje , Arunciines , fi utrunque ex libro de arboribus fumere libet , ut
notes , curato.
His de arborum natura generatim praepofitis , de Vitium generibus"
differere exorfus capite II. Columella , quod cuique agro traditum pro
uniufcujufque indole & ingenio melius refpondeat , auc contra, diligen-
ter exequitur/ ideo majorem Germanam , quia celeriter in flore corrum-
pitur , non ejfe vinets aptam , -jix etiam arbnjio ^ niji pnepingtti & tivi-
da terra , demonflrat . Qiiibus inter fe repugnantia confunduntur / nam
uvido ioco amplioris acini Vitem , qualis efl Germana major, non rcfte
mandari docet . Adde hanc Germanam facile dum floret , vitiari , &
hac de caufa non effe vineis idoncam ^ quippe humilius pofita rorulen-
tum iblum reformidat. Quare Goefiani codicis vocem "vi-vida vulgari k-
"vicla anteferendum duco . Pari modo peccatum eft capite XI. in his .•
qtti fit hu-midce terrce perrnijlits • ibi quoque in antiquis libris vi-uidce ,
Similiter libro V. ubi Oleis deponendis apta laudatur denjior terra , Ji
uvida & lceta ejl , ex veteribus voluminibus tam formis excufis , quam
calamo expreffis ab Aldo vitiatum effe vivicJa compertum habemus ^
Non me fugit quid ad ha;c refcripturus fis , Palladium nempe qui
Columellam fequitur , niemorije tradidiffe Olcis convenire terrani naturie
(lenfioris , & humidce . Verum enimvero fpondefne hxc fincera.' Non e-
xiftimo^ afleram enim ex codice Lugdunenfi vividce .• afFeram id ipfunt
ex Crefcentio qui Palladium tranfcripfir ..
Hajc itaque major Germana prolixarttm freqttentia materiarum , folio-
rumque , d^ uvarum & acitiortim magnitudine dignofcitur : internodiis quo-
que rarior , largis fritSibus a minore fuperatur , gfflu non vincitur . Quae
fepararida videntur hoc modo , rejec1;is illis & acinorum quse primi e-
ditores omittunt.- rarior . Largis fruStbus a minore fttperatur . Prolixis e-
nim & frequentibus materiis , item foliis atque uvis amplis , internodiif-
que rarioribus diftinguitur. Foecunditate a minore fuperatur.-
Minus apte ifta etiam quae de minori Gemella prodita funt , ordi-
nantur ; Cum prceditlis regiontbus commodifjime jugttm fujlineat materia ,
fruBumque • nift quod duplicem , non abfimilem minori Germance egerit ^
Si hoc pa£lo feparabimus , perfe£lam fententiam habebimus .' Cum prce-
diSis regionibus coramodijjime jttgum Jujlineat . Matertam' fruBumque ( «/-
Ji qtiod duplicem ) non abfnr.ilem minori Germance gerit . Hoc autem ge~
rte
Q_XJ 1 N Q_U- AG E S I M A S E P T 1 M A. 305
rit ab Urfino fumimus ; quippe excufum egerit literam Germaiue extre-
mam fibi adiunxit ; quin binas Juntinum agerit .
Tertio loco Lanata Aminea celebratur , fane vini boni , fed hvioris
quara fuperiores . Verum luperiores , id efl; Gemina auflerioris vini efle
non dicuntur' Qtiare in Lanata lenioris , ut primum impreflTum eft,ex-
tatque inter Goefiana , non Aldinum levioris ; fi tamen afperum leni
opponitur, atque antiqua recentibus prasftant .
Super hunc numerum quem retultmus , fingularis habetur Aminea majo-
ri Geminte non diffimilis . Hanc profe£lo Vitem cum majori Germana
contulit Columella , fi Goefiano & Lipfienfi codicibus credimus primif-
que editoribus , a quibus Medicsus Politiani codex non valde diflentic
exfcribens .• Germin^ pro Germaii,e . Quod etiam ex his qus fequuntur ,
confirmatur, propriis virtutibus & notis quibus majori Germans Lana-
ta Aminea proxime prxfertur, perpenfis . Major Germana in flore cor-
rumpitur: Lanata melius fiore exuitur; illa internodiis rarior raras uvas
explicat; hxc fpiffas ac tumidioris acini , ex quo illa de acinorum ma-
gnitudine refte a majori Germana per nos efle fubdu£la conflat , quEe
Lanatx propria aflTeruntur . Prxterea cum major Germana non valeat ,
iiifi pr,epingui & vivida terra : Lanata gracili arvo non defcifcit . De-
mum quid amplius expefitas-'' Majori Gemime Aldinum eft.
Proxims vcniunt Nomentans Vites y fed earum quoque feracior eji
minor , cujus & folium parcius fcmditur , & materia non ita rubet , ut
Amineis , a quo colore Rubelliante nuncupantur . Si in Nomentana Vite
.minore materia minus rubet , quam in Amineis , cur hse potius Rubel-
lianx nomen non obtinent , quam illEe.'' Res in confeflb eflet , fi locus
mendo careret . Sed in Amineis vitium efl: : in Politiani codice , item-
que in Lipfienfi fcribitur a majoris • in Goefiano vero optime : ut ma-
joris-^ nam Rubella major magis rubet materia , quam minor Rubella ,
cum tamen utraque rubeat.
Ultim^ pretiofi vini Vites habentur Apianse , fed capiti , nervis , ve-
nifque non aptte . Apianum vinum quod mofcato populari confuetudine
efl: , caput lentare nervofque jam notum eft .• venas autem inflare &
difl:endere ( quod cuique contingit meracum intemperanter bibenti ) non
vero laedere , nemini item dubium exiflimo . Non igitur venifque a Co-
lumella? Non asdepol , fi antiquorum codicum Politiani & Lipfix , qui-
bus deefl: , valet auftoritas . Jam vero ipfe Columella Vitem Inerticu-
]am , qus Apians facultate contraria eft , ita nominari non affirmat ,
quia innoxia , & iners in tentandis nervis habetur ■' Quibus nihil de
venls addi videmus .
Se.
504 E P I S T 0 L J
Secundae notz Vices Biturica & Bafilica commendantur . Sed de Ba«
filica noicere oportet qua ratione in Goefiano & Lipfienfi codice lcri-
batur , videlicet Balifca , quod in antiquis Plinii editionibus retinetur .
Item apud Columellam paulo infra, quod in impreflis eft Arcelacie , Bd'
Jilicieqiie -^ in codicibus Arcelacie Balifceqtic notatur . Capite etiam IX.
Bituricum aut Bafilicum genus , necnon Biturici & BafiUct generis cum
in excufis legantur, illud Politiani liber Valifcum defignatj hoc Goefia-
num exemplar Balifci . Capite fimiliter XXI. ubi vulgus editorum Ba-
Jilicecque excudit , prima imprcfla , & manu exarata quse Lipfix & FIo-
rentiz aflervantur , Valifcttque oflendunt . Claudicat ergo Bafilica nulla
au6loritate fi.ilta . Verum Balifca , aut Valifca , a qua origine repete-
mus ? Etfi , qu2 de hujulmodi rebus quasruntur , ancipitem dilputa-
tionem habcant , tamen , cum genus utrunque Bituricum nempe , &
Valilcum ex longinquis regionibus arceflJitum efl!e caput IX. oftendat ,
doceatque hifioria in Aquitania populos fi.iifle qui Bituriges & Vibifci
nominarentur , cogitabam , ut ab illis Bicuricam , ita ab his Vibifiram
Vitem a Latinis appellatam . Quot etiam alia Vitium genera a regio-
nibus vel gentibus nomen non invenere ? Pompejana , Aminea , Rho-
dia , Lybica , Thafia , Fregellana , Allobrogica hac de caula non voca-
runc Romani ?
Secundz utique claflis Vifiala dicitur- nam htmillimis tabulatis aptior
Vifula brevem materiam & latum folium exigit . Quae pcrficiuntur ex
Goefiano codice : durum & latum folium exigit . Id ex Plinio efle ne-
cefl^ario addendum confirmabo , atque una Vitis genus quod in Plinio
Jibrariorum negligentia difi:erptum eft , in antiquam formam reftituam .
Nam libro XIV. , in quo multa de Vitibus cx ColumcIIa defcribit Pii-
nius, de Vilula ha:c fignificari opinor : Vix ulla magis tam denfo uva-
rum partu ir/ipatiens variantis caeli , fed contra tenorem unum algoris
leflufque conjlaiis . Qu'^ minor efl ex eo genere , melior . In eligendo folo
morofa , pingui putrefcit , gracili omnino non provenit . Mediam temperiem
delicate quierit j ob hoc Sabinis collibus familiaris . Uva ejus indecora vi-
fu , fapore jucunda , nifi matura protinus rapiatur , etiam tion putrefcens
cadit . Contra grandiiees eam tuetur foliorum amplitudo & duritia . Nunc
fubnefitamus quz de Vifulis prodidit Columella : Vifulte deinde ab his ,
& minor .Argitis terrie mediocritate Itetantur j nam in piyigui nimtis vi-
ribus luxuriant : in macra tenues , & vacute fru&u veniunt : amiciores Ju-
go , quam arboribus ; fed Argitis etiam in fublimibus fertilis vaflis ma-
leriis , €> t4vis exuberat . Humillimis tabulatis aptior Vifula brevem ra.r-
seriara , durum O" Litum folium exigit , cujus amplituditte fruflus fuos opti-
me
Q_U I N Q.U AG E S 1 M AS E PT I MA. 505
me adverfus grandinem tuetiir .• qui tamen nifi primo qitoque tempore /e-
gantur , ad terram decidunt , humoribus etiam prius quam dejluant , pU'
trefcunt . Jara cernis , his cum illis collatis , fimilitudinem exprimi .
Quare prima in Plinio : Vix ulla fuit Vifula . Quod ne miremur , vi-
dere eft ex Politiani fcripto Columelliana Vifulte & Vifula notari "vis
ulU , vis ulla , & in Lipfienfi codice conjun6lim VifulU Vifulla . Por-
ro a Plinio cum Vifula bifariam feparetur in majorem & minorem ,
quoniam minor ex eo genere melior habetur , credere licet fcripfiffe
Columellam : Vifida deinde , & ex his minor Argitis _,• qua! proprio no-
mine inter Vifulas fic appellaretur . Ideoque Pliniana illa u-ua ejus ad
majorem fpeftant , quae foliorum amplitudine & duritia cura fru£lus
fuos tueatur , nos ex Goefiano libro durum Columells re£te Sc ordine
repofuiffe declarat.
Poft hzc tertium gradum facit earum Celfus qute fcecunditate fola com-
mendantur , ut tres Helvenacite , quarum &c. At Spionia dapfilis mufio -~—
ut Oleaginea , ut Murgentina , eademque Pompejana , ut Numiftana , ut
Venucula eademque Scirpula , atque Sticula , ut nigra Fregellana , ut
Merica , ut Rhtetica . Quando hac formula ut tot Vltium genera com-
ple£1:itur Columella , ut Spionia fcribendum eft . De nomine quoque
ambigi poteft , quod in tribus codicibus Lipfienfi , Medicxo quo ufus
creditur Politianus, & Goeliano ut Scipionia notatur, vel a gente Cor-
nelia , ut in Oleis Liciniana , Sergia • in Piris Aniciana , Dolabellia-
na , Naeviana , Turraniana : vel ab uvarum longltudine .
Commemoratis Vitium generibus , pofteaquam de earum fcecundita-
tc , atque utilitate multa generatim au6lor dilputavit , & de malleolo-
rum eleftione & fatu praecepta congeffit , quod genus ipfe maxime pro-
baret , tandem addidit capite VIL hoc exordio ; Sed ccrtum habeo ,
P. Silvine , jamdudum te tacitum requirere , cujus generis fit ifia fce-
cunda Vitis , quara nos tam accurate defcribimus , ac ne de iis aVtqua
fignificetur , qute vulgo mn habentur feraciffimie ; plurimi namque Bitu-
ricam , mtdti Spioniam , quidam Saflicam , nonnulli Arcelacam laudibus
efferunt . Diffimili modo feparanda exlftimo , receptis ex Goefiano &
Lipficnfi codicibus anne pro ac ne , & Goefiano nuut ( quod in vulga-
lis eft non ) in num verfo : Sed certum —— defcribimus ? A-nne de iis
aliqua fignificetur , qutc vulgo nunc habentur feraciffimte / plurimi nam»
que Bituricam , multi Sctpioniam , quidam Vilifcam , nomiulli Arcelacam
hudibus efferunt ?
Videbis etiam quomodo fe habeant haec capite IX. comprenfa : iV>-
hil enim dubium efl , quin ipfa natura fobolem matri fmilem effe volucm
j-;r . Unde etiam pafiot lUe in BhcoUcis ait , fic Canibus catulos fmin
S s s /<?jj
50^ E P I S T 0 L A
les , fic matribus Haedos , noram . Uiide . Quam vcllem optaremque ef^
fe hoc exemplo .• Ni/jtl voluerit ( ut ctiara paflor ille in Bucoli'
cis ait )
Sic Cayiibus catulos fimiles , fc matribus Hiedos .
Unde . Certe illud mrara , quod probatiflimi codiccs , & priora im'
prefla rejiciunt , ex Virgilio videtur translatum . Porro uiide ortum ar*
bitror librariorum vitio , alterius citius fecundum u»de diclantis , alte-
rius tardius ut fcribcntis , qua: cum in id tempus inciderent , primum
ut poflerius unde evafit .
Cognitis iis quas de Vitium fcecunditate tradenda erant , earum cuf-
tum capite X. exequens Columella , qux in eligendis feminibus fequen-
da funt , & quas vitanda , declarat . Et primum veterum agricolarum
inflitutum , qui ultimum & produ£liflimum flagellum in malleolos feca-
bant , pangebantque , improbaturu* , oftendit fumma farmenta recepta
ab antiquis &. probata , quia de tenero citantur, quia uvis exuberant,
& materiae amplitudine prasftant , non ex palmitis indole , fed ex lo-
ci opportunitate talia videri, quoniam quidquid a ftirpe re£lo curfu ad
lumma impellitur , protruditurque , ibi confumitur & ceflat . Propter
quod etiam in crure Vitis uberrima farmenta reperiuntur . Sed hte Jlir-
pes qute e duro citantur , duplici ex caufa probatx funt , quod a foetu
i'acant y quodque ex proximo terrie integro atque illtbato fucco aluntur :
&" illie fertiles ac firmee , quia e tenero prorepunt , & quidquid , tit
fupra dixi , ad eas alimenti perveyiit , indroidttum ejl . Hujufmodi ma-
teriae quia e duro proveniunt , quia fructu carcnt , quia largiori fuc*
CO aflueta: ut primum a matre recifse funt , atque uberi humori defti-
tut^ y cito rctorrcfcunt , duplici ex catifa probatiV funt ? A quibus pro-
batse ? Ab antiquifne ? At hi extrema flagella qus de produSlifllma Vi-
te profiliunt , legebant , vitantes , ut Columcllne dicam verbis , quod
e duro triinco eitatum , quod pampinaritm vocant . Nam colonus hoc fo»
lum pritceptum a magijlris accepit , ne pampinariam virgarn deplantet ,
A libranis igitur . Neg^andi itaque particulam ncceflarlam cfle vidcs .
In Politiani libro fcriptum efl: : citantur ac duplici ; unde fufpicio fit
ac quid amifllim indicare ceu haud , non , vel quid item . Vcrumta-
men nefcio quid aliud menti mihi obverfatur ; iflud cnim -jitantur ,
five Goefianum utantur fuiflc vitantur reor , & illa : probatic ftint infi-
titia habeo , vitantur jam depravato , excogitata . Nam hanc efle pro-
pofita» difputationis claufulam animadverto , non efli; fcilicet deponcnda
fiagella qux de fumma Vite enafcuntur , quia , quamvis fertilia fint ,
& quamvis de tencro proveniant , cum nimio humorc alantur , in de-
tcriori
Q_U I N Q_U A G E S I M A S E P T l M A. 507
teriorl loco pofica celeriter deficiunt / unde etiara pj-aeflantiflimus vates
fumma jlagella ne peterentur inculcavic : fimiliter non pangenda illa
-qu2 de duro nata circa Vitis crus nutriuntur ; quippe fru6tu vacua ,
ic nimio alimento Ista funt , & tangnam faginata . Medias autem ma-
terias effe macerrimas , quia tranfcnrrit htnc parte aliqua interceptus ,
illinc a fe traBus humor . Quapropter quse e duro propter radices e-
mittuntur , vitantur duplici de caufa , infoecunditate , & nimia uberta-
te : quae vero de fummo & tenero , una , nempe loci opportunitate .
Cur itaque ita eduntur / & illce fertilcs & jirmie , quia e tenero prj)-
repunt , & quidquid , ut fupra dtxi , ad eas alimenti perventt , indivi-
liuura efl ? Nemo in ferendo rejicit , quod e tenero nafcitur , & quod
fertile efl: ; fed id rejicitur atque improbatur , quia loci ubertate in
fruBum cogitur . Ex duplici itaque caula altera ex antiquis impreflis
removetur : qu£ tenero prorepunt , propter quam nullum farmentum in
fatione vitatur : alteram ut habeamus , audendum eft : eo quod quid ,
tit fttpra dixi , ad eas aHmenti pervenit , individuum efl . Repetamus
itaque cun£la qua noflris conje6luris , qua codicibus expolita .• Sed &
h<e fltrpes qute e duro , vitantur dupltci ex caufa / quod a faetu va-
cant , quodque ex proximo terrte integro atque illibato fucco aluntur : &
illie fertiles ac Jirraa quie e tenero prorepunt ^- eo qtiod , quid ( five eo
quod quidqtitd ) ut fupra dixi , ad eas alimenti pervenit , indtviduum
ejl . Media funt macerrimx , quas tranfcurrit hinc parte aliqua interce-
ptus ^ tllinc ad fe traBus humor .
Igitur id farmentum quod media Vite Jitum non tmportuna quidem par-
te deficit . Immutatur non Policiani manu in nec , fed melius cenfen-
dum ne Goefianum , videlicet : ne in deteriori quidem loco fatum de-
generat , quia parvo afluetum.
Quare magnopere cenfeo in eligendis feminibus adbtbere curam , ut fru-
Sluofa parte Vitis palmites legamus eos , qui futuram fcecunditatem jam
toto fruBu promittunt . Stipes & caudex videtur , quicunque Goefiana
non ample£litur : qui futuram foecunditatem , jam dato fruBu proraittunt .
Prorfus de ejus fcecunditate dubitari non potefi: , qua» jam fru£lum at-
tulerit .
Videlicet quaft femper Jit parentum fcecunditati proles refponfura . Quam
diflimilia , verumtamen optima ex Politiani , Goefii , ac Lipfize codi-
cibus afferuntur : Videlicet quia femper fperet parentum fcecunditati pro-
lera refponfuram ! Nec fecus exiftimaveris , fi cum proximis conjunges :
An non opilionem laudabimus ex ea matre fobolem propagantem , quce ge-
minos enixa fit , & caprarium fubmittentem foetus earum pecudum , qute
S s S 2 trige-
%.
5o8 EPISTOLJ
trigemiito partu comntendantur} Videlicet quia femper fperet parentum fofi
cunditati prolem refponfnram .
QuaB eo diligentius animadvertenda funt , quo frequentius quadam
occulta vi a priftina natura femina defcifcunt , ut in leguminibus con-
tingit . Quod non tantum de feminibus leguminum , fed iu totam agrico'
lationis rationem di&um ejfe intelligendum ejl . Secundum membrum fi
cum Goefianis contuleris , diflimile quondam fuifle videbis : Sed de tO'
ta agricolatione fpatiove di&um ejfe intelligendum ejl . Ubi fpatium ar-
tis magnitudinem dedarat , ut in Juvenalis Sat. IV.
Spatium admirabile Khombi .
Ut in Plinii libro VIII. Quod fit hominum fpatium a vefligio ad
verticem . Ut denique in Gellii libro I. Facile intellexit modum fpatiwtu
que plantit Herculis ratione proportionis habita .
De terra: vinealis qualitate , ejufque paftinatione nonnulla tibi com-
memorare poflem , quse capitibus XII. & XIII. continentur , nifi in
magna rerum indagine aliquid confulto prastermittendum effct , quo bre-
vior fierem , & minori moleftia tuam patientiam fatigarem . Qiiare u-
num notaflfe cap. XII. fatis habebo, quod leftorem non moratur folum,
fed etiam in errorem trahit , cum ita Aldi opera proditum fit .• Sed
ne nunc per injinitas terreni fpecies evagemur , non intempejli-ue comme'
morabimus Julii Griecini confcriptam velut formulam , ad quam pofita ejl
limitatio terrce vinealis . Non difficile aflfequi poterit , qui antiqua ex-
empla recognoverit , limitatio ab Aldi editionibus emanaflTe, quod prio-
ris imprefli , Goefianique imitatio comparatione evanefcit . Hoc autem
imitatio Lipfienfi ajlimatio ( quod ex alio codice etiam Politianus me-
morat ) prxferre non dubitabo ; quoniam cum infinita» fint terreni fpc-
cies , ex Graecini formula exemplum capiendum eft , & fimilitudo,
Ad caput XIV. , & ad fationem veniamus . Cum ferendi tempora
duo praecipua a colonis obferventur , vernum & autumnale , vernae po-
fitionis dies fere quadraginta funt ab idibus Februarii ufque in tequinO'
Bium : rurfus autumnalis ab idibus O&obris in cal. Decembres . Ab idi-
bus Febr. in a. d. VIII. cal. April. ubi 2quino6lium vernum ex Au-
gufti tabula conflituitur , intervallum dierum XL. perficitur : alterum
autem ab idibus OQobr. ad calend. Decembr. , in XLVII. producitur.
Autumo igitur fcripfiflfe Columellam in a. d. VII. cal. Decembr. quo
die Brumalia fefium agebant Romani , furculis deponendis finc impofi-
to . Sic dierum XL. fpatium habebimus , quod hac etiam a:tate feren-
dis arboribus , & Vitibus agricolac determinant , maximeque probant .
Et quoniam duo funt ferendarum Vitium genera , malleolus & vivi-
radix ,
Q_UIN Q,U AG E S I M A S E P T I MA. 509
radix , pluribus dotibus hsc prsftat • nayn minus interit , ctm & calo-
rem , & frigus , & c£teras tempejlates propter Jjrmitatem facilius fufli-
neat .• deinde adolefcit maturius , ex quo evenit , nt celerius quoque ftt
tempejli-ua edendis fruSlibus : tum etiam nibil dubium efl ftepius transla^
tum . Poteji tamen malleolus protinus in vicem viviradicis conferi foluta
& facili terra . Cur tot tibi exfcribam , nolito mirari • his enim \n-
curata ulcera celantur . Quare medicinam prolpicienti cun6ta membra
nofcenda funt , quo facilius in antiquam formam reftitui poflint . Qux
facilis nunc mihi patet ; nam fiepius in feynen converfo , omnia inte-
gra exiftimo , & clara futura . Siquidem viviradicis qux de vitiario in
paratam fedem transfertur , natura & qualitas ante , quam fereretur ,
a vinitore explorata eft , & probata . Quod in legendis & protinus
deponendis feminibus polliceri non eft , cum plerunque ab operis mal-
leolos legentibus peccetur . Praterea muItEE Vites reperiuncur , quas vel
foliis vei materia , vel colore cujus fmt generis , fe oftendunt j ideo-
que quod alienum in vitiarium irrepfit , cognofcitur atque extirpatur .
Quapropter non dubia eft radix qu2 transfertur.
In ferendo autem fervanduni eft Magonis praceptum quo agricoiis
fuadet , ut vinacea permifta ftercori in fcrobes ingerantur ; quod illa
provocent , & eliciant novas radiculas : hoc per hieynem frigentem & hu-
midam fcrobibus inferre calorem tempejlivum , ac per /eflatem virentibus
alimentum d^ humorem prabere valeat . Cum diverfa & varia ab anti-
quis proferantur , nempe : per hiemem frigentem ut humum fcrobibus in*
ferre calorem , tempejiate ac per cejlatem , ftuitiflimi hominis eft Aldo
aflentiri , qui hieme frigidiora aut approbavit , aut ab aliis meditata
extulit . Verum dices , quid faceret Aldus aut Jucundus , cum in tani
vitiata incidifl^ent ? Quid facerent •'' Non in promptu erat , & ante
oculos vel per htemem frigentemque himum ; vel per hiemem frigente hu*
mo ? Illud vero tempejlate qua de caufa in tempejlivum mutatum ?
Quid opus erat id transformare quo oftendit Golumella , tranquillo
tempore , hoc eft temperato ( quale vernum & autumnale ) ac per x<
ftatem ( quod tempus minime temperatum eft ) ftercus Vitlbus nu-
trimentum & fuccum miniftrare ? Hoc maxime modo per fingula anni
tempora ftercoratio feminibus utilis futura declaratur . Porro tempeftate
tranquillum & placidum tempus aliquando fignificari non te prscerit ,
cui Cafar , M. TuIIius , Virgiliufque exempla fuppeditant.
Depofitis jam ordinariis feminibus , quis porro his capitis XVI. de-
le£labitur : in eadem linea in qua viviradix , obtinebit ordinem fuum ,
prtejidit caufa , quorum ex numero propagari pojjit in loctm <iemortu£ Vi-
tis.
5IO EPISTOLA
tis . Qiiinqtte malleoli pa»gendi funt pcr fpatium pedis '. ifque pes a me-
dio interordinio fimitur , ut ab utraque parte paribus interzrallis dijlent ?
Sententia diffipata , &: prave diftorta ut fuis numeris infiftat , partim
ex Goefianis , partim ex primis impreflis , aliifque etiam cditionibus ,
recentibus exceptis , ordinanda videtur , atque adeo purganda , ut in-
fra exfcripfi : In eadem deinde linea in qua 'viviradix obtinct ordinem
fuum , prtefidii caufa quorura ex mmero propagare ( fator nempe vel a-
gricola , vel tu , fi poffts legeris ) pofft in locum demortux Vitis , quin-
que malleoli pangendi funt per fpatium pedale • ifque pcs ita a rnedio
iuterordinio fumitur , ut ab utraque Vite paribus intervallis di/ient . U-
trinque enim a fatis Vitibus malleoli V. qui inter ordines panguntur ,
pari fpatio removendi funt , cum pes quo finiuntur , medium interor-
dinium teneat.
Cum Julius Atticus infignls agricolationis maglfler , praetorto capite
& recurvato , malleolos demergeret , de hac fatione ita capite XVIII.
reprenditur a Columella , ut in re furama ipfum turpiflirae errafle de-
monftret . Non noftri eft inftituci ea referre , quibus Grxcini opinio-
nem & fa£lum au6lor infirmat , atque evertit . Hoc uniim commemo-
rabo , non ut maximum , & ad hanc fententiam Iabefa6landam praci-
pui momenti , verum tale , quale fi unquam fufpicatus eflet Colurael-
la , pudore afHceretur . Quomodo tandem ? Dicam CoIumelI«e verbis ,
ut vulgus editorum opinacur : Ita eventt , ut quod in falitJo conferendo
vitaveramus , id fequatur in ejufmodi malleolo , quem necejfe efl face-
re longiorem . Damnaveram in hoc loco fali^o quo totius fententlje vis
extlnguitur , tum quia libro IV. de Salice fercnda & colenda Colu-
mella agere inftituit , tum etiara quia Salix hanc cukura: diligentiani
non pofcit , cum palo pangatur ; ideo de farmento fubftituendo illi co-
gitaverara . Nunc ex antiquis editionibus ubi excufum eft falicla , non
totum farmentum , fed ipfius partem, hoc eft fagittam intelligo ab au-
£lore conftitucam eflfe , hoc pa6lo : in fagitta non ferenda vitaveramus .
Nam a fatione fagitta rejicitur ; quoniam oranis faecundus pampinus in-
tra quintam aut fextam gemmam fruBu exuberat , reliqua parte quamvis
laetiflima vel ceflat a fru£lu , vel minus refpondet . Qui igitur malleo-
lum dctorquet , breviorem reddit • ideoque , fruftuariis gemmis humo
depreflis , infima fagitts pars quae extra folum recedit in propaglnem
fecatur , ex qua racemarii pampini propter quos faglcta non ferebatur,
gignuncur . Cur igitur, inquit Columella , a fatione fagitta repudiatur,
fi , detorto malleolo , pars ex faglcta nunquam fru£luaria luraenda eft.-'
Hxc ad fuperiorem malleoli partem pertinent : qu2 fequuntur capi.
. .1 te
Q_U IN Q_U AG E S IMAS EPT IMA. jit
te XIX. , ad inferiorem : nara in clivoJJs , ubi tena decunii , potefi,
palmipedalis depom , Valhs & uliginoji ca-mpi Jitu ferimus etiam trigem-,
mem . Triplici modo iftud ferimus in vetuftis memoriis delineatur : m
Politiani fentitur '. in Lipfienfi fternitur : in Goefiano Jitus patitur , quod
prae csteris ampleSlerer , videlicet : Fallis & uligi>ioJi campi Jitus pa*
titttr etiam trir^emmem .
o
De Vitiura deponendarum generibus extremo capite XIX. qujeflio-<
nem Columella proponit , & quid in ferenda Vite attendere expediat
capite proximo declarat , & decernit . Qii^ftio vero hoc initio infti-*
tuitur : Sed illud ettam quod ■,io;id:'.m tradidirnus , antequam difputationi.
claufulam imponamus , dicendum ejl , an pltirium generum Vites habendce
fint , exque feparata , & diJiinBit fpecialiter , an confufa , & mijla ca*
tervatim . Primum conftituit utruni unius , an plurium generum Vites
habere utile fit , idque capitis XX. principio flatim exequitur , dicens
prudentis efle agricols Vitem quam pracipue probaverit , nulla interve-
niente alterius nota Jlirpe conferere , numerumque quam inaximum ejus
femper augere . Quaeftionis itaque caput , quod ex Goefiano iibro refti-
tuam , defideratur : Dicendum ejl uniufne , an plurium generum Vites ba-
bendx Jint . Extant etiam apud Politianum hujus reliquis .- ne an plu-
vium , deperdito unius .
H^c etiam capitis XXI. qus ad fecundam qusftionis partem atti-
nent , in dubitatione vertuntur : Sed omitto illud quod in defcrtptis et-
iam Vitibus contingere potefl . Dele£lationem quam cspit dominus, dum
ad vines fus fpe6laculum venit , ubi fingula genera feparatim verfico-
loribus racemis collucent , haberl etiam fton negat Columella in eo a-
gro , in quo Vites confufs variis fru£tibus exuberant ; hsc enim va-
rietas oculis fpeftantium plurimum blanditur . Quare videndum fitne po-
tius indifcretis , quam iit defcriptis , aut indefcriptis , quod recens prod-
iit . Nam , fi difcreta femint hoc capite vocat Vites Columella , qus
feparatas dlgefta funt , cur non indtfcreta qua2 confufa & miftje pan-
guntur .-'
Sed inanis voluptas plurlmis incommodis comparatur, ex quibus ma-
ximura eft , ex diverfs nota; Vitibus vetuftatem non ferens vinum fie-
ri ,• atque adeo necejftas cogit agricoiam mufti annonam expedire . Si au-
£toritas nobis deeflet , qua tamen non deftituimur , cum prifcis edito-
ribus , & codicibus Goefiano ac Lipfienfi maxima habenda fit , non di-
gnius Columella cenferemus annonam experiri , quam eandem ut de-
pravavit Jucundus aut Aldus , expedire? Illud autem commune pretium
t-cntare eft , ut imperium experiri apud Livium , & extrema experiri
apud
5,2 EPISTOLA
abud Terentium, dum pater familiae vinum, quoniam recens, vili ven*
dere cogitur , cum plurimum pretio accedat , fi venditio -vel in annum ,
vel in tejiatem certe differri poffit .
Ab eodem Aldo excufa hzc etiam qua: paulo poft lcguntur, efle au-
tumo , quafdam nempe Vites meridiano axe convalcfcere , quia rigore
-vitiantur , quando priora imprefla , quia funt calidiores oftendunt . Ne-
que diflimiles codices nifi verbo funt , quod in Politiani codice mos fcri-
bitur , in Lipfienfi mfi . Ideo fi antiquum ducerem vitiantur , & de
eodem non ambicerem ( quoniam Aldi perfona mihi femper fufpefta ,
qui tam temere a prifcis editoribus aberravit ) nobiliorem fententiam
tibi compararem , videlicet : quia , nif calidiore , vitiantur .
De III. volumine haec erant , de quibus ad te fcribendum cenfui ;
minuta enim defpicere a principio decrevi , five quia prudentcm le£to-
rem non morantur ,- five quia magis editoris quam emendatoris operara
repofcunt . Vale .
Dabam Patavio IV. Id. Septemb. CI3 IDCC XXXV.
EPISTOLA LVIII.
lUufiratur emendaturque ColumelU liber IV.
JULIUS PONTEDERA ANDREjE MARANO
A M I C O S U O S. D.
NOndum tibi perfnadere potui ntceffitudini noftra , ac familiari»
tati neque confentaneum effe , neque honeftum , neque sequum ,
cum ad me fcribis , haec praefari .• cVi x«e*'^<"' «'' ^«' •> q"« ^^ illos
fpeftant , inter quos epiftolarum ufus tantum , non inveteratae amicitiae
ac mutuse benevolentis confuetudo intercedit ? Qiiare , fi me amas ,
& omni ftudiorum officiorumque genere , atque araiflimo amoris vin-
culo tecum conjunftum ducis , illis tandem miflfis , his utitor non ar-
rogantis titulo , fed amicitiae jure : Iri 0tih.oiia/ yinStiu • oTui ci».as fi»
trca , -Affl tU mfxiTn* . Quod fic mandaveris , alacrius curabo. Attamen
quae modo juflifti , non praetermittam . Quod in extrema pagina addis
noftras epiftolas tibi eflc jucundiffimas , amorem tuum erga rae agno-
fco j minori enim taid^o qua: ab amica manu veniunt , legentem affi^
Q_U I N Q_U A G E S 1 M A 0 C T A F J . 513
ciunt , quam qux aliunde mittuntur . Sed conjeftanea noftra tibi ma*
ximi ponderis videri , id me vehementer dele£tat . Perpetuo ut gau-
deam , velim .
Ad IV. Columellae librum aggredimur , cujus initio fe reprendi indu-
cit au£lor tradentem fingulis leminibus fingula adminicula efle necefla-
ria , cum Cellus atque Atticus doceant minore fttmptK gemmis didu^is
dtio contiittia per ordtnem "uejlire pedamenta . Qui gemmis didit&is prava
efle cenfent , eorum opinioni non repugno ,• prava enim funt .• emen-
dantibus vero geminis diduiiis aflentiri nullo modo pofliim . Cur enim
reprenditur Columella , dum idem prxcipit , atque alii tradunt • nam
fmgulas viviradices fingulis palis contribuere , & geminas duobus cum
idem fit opus , eodem fumptu peragitur ■'' Alia itaque ratione verum in-
quirere oportet . Permittebat Cellus & Atticus , uc capite proximo ex-
planatur , minori impenfa duos palos btnis unins feminis flagellis mari-
tari ; quia major fumptus requiritur cum gemina feraina totidem palis
adminiculantur , quam unicum femen cum ad duos palos propagatur .
Qiiare illi ad binos palos unam viviradicem pangebant : Columella ad
fmgulos fingulas . Quoniam igitur quid Columells vitio vertebant , te-
nemus , emendationem ex Goefio proferamus .• minore ftimptu geminis
matertis dtiBts duo contmua per ordinem vejlire pedamenta ^ quod eft, ut
paulo ante dicebam , btnis umtts feminis flagellis duo pedamenta frequen-
tari .
Hoc primum Columellje imprudentis dabant . Di£lis quoque eundem
carpebant y quod femina vineatica profundius quam Celfus atque Atti-
cus decernebant , immergeret ferendo . De qua re cum apud Silvinum
fe purgaret , ex repaftinatione argumentum petebat : quod repajlinata hti'
mus , dum ejl recens foltita laxaque , velut fennento quodara intumefcit .
De quibus quid fcribam ? Putabifne hic inter Columellse verba me re-
cepturum laxaque , cum in Goefianis & primis impreflis laxataque vi-
deam , qui jam pridem de relaxa lib. XI. fine aufitoritate dubitave-
ram .'
Dilult etjam capite II. auclor, quod in ejus fcriptis reprenfum pri-
mo loco protuli ; nam qui unica viviradice duos palos efle maritandos
cenfent, alterum incommodum plerunque patiantur, necefle ^^: Jlve e->
»im caput ipfum demortuum eji , duo viduantur Jlatumina : five vivit , 6»*
ut ftepe venit , vel nigri ejl generis , vel parum fertilis , non in mio , fed
m pluribus pedamentis fru&us clattdicat . Miraberis fortafle qui noftra le-
gere loles , tam claram & apertam iftius venit emendationem ncftram
tanquam dubiam ab aliis negligi . Sed magis miraberis ita vili habi-
T t c tam
514 EPISTOLA
tam cfTe Goefianam vetuftacem , qua illa confirmatur . Quos ne imita-
remur , non modo evenit pro venit ab hoc fummje ficlci libro fumen-
dum cfle rati fumus, verum & temtit pro "vivit . Quid intcreft, dices.-'
Idem tenuit & -vivit , cum de ftirpibus loquimur , fignificat . Non ne-
go : tamen utrunque ex probatiflima antiquitate non affertur. Nobis e-
nini , ut faepe dicere foleo , quantum de au6torum fententiis , tantum
de verbis laborandum eft, ut non fimilia , fed eadem unicuique redda-
mus.
Quorum utrunque prasftandum eft capite III. extremo, ubi ex Gr^-
cino relatum eft Paridium quendam eoldem fruflus ex tertia agri par-
te percipere folitum , poftquam in duabus reliquis filias nuptui collo-
caflet , quos antea ex toto agello . Qiio quid coniicit ? Niji melius fcili-
cet poftea ctdtam ejfe tertiam tllam jundi partem , quam antea univer'
fam . Quis igitur hoc ex eo quod narratum eft, coniicit ? Gra»cinus an
Columella ? Ille quidem , ut in impreflis eft .• in manu tamen fcriptis
Goefiano & Lipfienfi id ambiguum relinquitur hac forma . Qtiod qiiid
convincit ? Quje non propter antiquitatcm tantum vulgatis praeferre non
vererer , verum propriis etiam dotibus & bonis praeftantiora judicarem-
quippe inter conje6luras non eft , imo evidenter intelligitur ex reditu
meltus fcilicet pojlea ctdtam ejfe tertiam illam fundi partem , quam an-
tea univerfam .
His velut cohortationibus ad ferendas Vites paratis animls , earum
cultum per partcs Columella capite IV. exequitur. Ante omnia imperat ,
ttt , fa&a in pajliuato fcrobe , Vitis a raedia fere parte ftdci proflernattir , &"
ad frontem ejus ab imo tifqtie reEla materia erigatur , calamoqtie applice-
tur . Non tlbi infulfum & frigidum videtur re&am materiam errgi } Ob-
ruamus itaque inter fordes dum concalefcat , reftltuto ex libris Goefii
& Politiani exigattir , quod eft ab imo ad fummum refla extrahatur ,
five, ut infra au£1:or repetit, in fummum perducatur.
Nam dtim exaltare fortius orbem ablaqueationis fojfor Jludet , obliquam
Vitem plertinque fauciat . Quo mihi hujufmodi fortitudo qus plebejum
morem imitatur? Abeat fortius , veteribus Goefii & Politiani monumen-
tis jubentibus. Si tamen eo deleftaris , & ibi habere mavis , alia vefte
induito , ut altius fiat , quo in Oleis colendis lib. V. utitur Columel-
la , ubi altis g}'ris arbores ablaqueari jubet .
Abeat etiam malleoli ab his ; Jic enim malleoli , &" viviradices , &
reltqua femina , quce depofuerimus , convalefcenf^ atque ipfius fedem rcpe-
tat Gocfianum optime , quod optimi primi edltores maluerunt . Nam
poft viviradices malleolos qui inter ordines panguntur , reliqtia femina
non
n .1
Q.U I N Q_U ^ G ES I MJ 0 C T AFA. 515
non comprendunt ? Tamen proxima : Ji mollts & tenera htmus ntdlis
herbis irrepentibus , huniorem Jlirpibus prtcbuerit , ex Politiani & LipfiS
codicibus ad hunc modum exornarem: ft mollis fimd ac tenera,
Caput quoque VIII. nos propter Aldum moratur : Sequens deinde
tempus ( ut prodidit Celfus & Atticus , quos in re rujlica maxime nO'
Jlra tetas probavit ) ampliorem curam depofcit . Nam dum Aldus ( quis
enim alius illa.- in re yujlica primo excudit, quorum locum in priori»
bus impreflis libris & manu fcriptis Jure obtinet ? ) Celfum & Atticum
in ruftica re extoJlere cupit , in csteris artibus & difciplinis inglorios
reddit atque inhonoros . Tamen Celfus plurimarum fcientiarum do£lri-
na clarus habetur,- & forcafTe Atticus non in agricolatione fola , fed &
in aliis emicuit. Scribamus kaque : quos jure maxime nojira tetas proba*
vit ,
Multis deinde pofthabitis qua» editorura potius diligentiam , quam no-
ftram exigunt , in hls capltis XV. velut in curfu oftendam : id quod
a matre abfcijfum recens ent ab Aldi editlonibus recens erit originem
habere , quod primis editoribus erat recejfit . Neque ab hoc Lipfienfis
codex abhorret , quamvis librarii culpa fcribatur reccjfor.
De ordinanda Vite , & de jugo fimplici vel multiplici poflem non-
nulla tibi ex caplte XVII. commemorare, fi iis prafidiis quas ex vete-
ribus monumentls habemus , penitus acquiefcerem ; quibus enini mihi
non fatisfacio , iildem tibi fatisfa£lurum nunquam fperabo . Declinemus
itaque quoufque firmiora na6li erimus . Ne tamen fruflra te in hoc lo-
co interpellatum queraris , au£lor libi ero , ut Jocis calidis & ficciori-
bus jn omnem partem jugum porrigas, quo melius undique denfati pam-
pini palmitefque matrem adverfus calores obumbrent.- contra frigidis &
pruinojis regionibus fimplices ordines inftituas . At de pluviofis quje ficcis
opponuntur , nihil traditur ? Habeo quid , fed antiquatum fituque obfi-
tum : contra pluvtis & frigidts & pruinojis regionibus , quod de anti-
quis libris exlcriptum eft ; formis enim impreffa eo privantur . Itaque
fi tibi haud alienura effe id videbitur, in prifl:inas tenebras redeat ca-
veto.
Hsc de novella Vite formanda tradlta funt : de veteri autem repa-
randa jubet auclor capite XXII. eandem exftirpari , & denuo referi Jl
modo foli bonitas fuadebtt . At fi cum ejus vitio confenuit , nullo modo
reftituendam cenfet . Quara juvat eadem ex antiquis imprefiis & m.anu
exaratis libris prolata reformare ad hanc fententiam : fuadebit . Cujus
-cum vitio confenuit , mdlo modo .
In putatione autem ha:c quse capite XXIV. traduntiir, cullodire de-
T t t 2 be- ■
5 1 6 E P I S T 0 L A
bebis, ut, ab imo crure clu6lo initio , circumfpicias cliiigenter, ne pam-
pinarii palmites aut furunculi relinquantur .• Ji vero trunci pars fe&a fo'
lis afflatu peraruit , aut aquis noxiifve animalibus , qute per raedullam
irrepunt , cavata Vitis efi , dolabella conveniet expurgare quidquid emor-
tuum efl . Ut primum cognovi fe&a in Politiani libro cfle feneSfa , in
Lipfienfi , evcBa , ftatim adverti fuiffe : fi vero trunci pars fencBa vel
folis afflatu peraruit ; fenio enim membra in ftirpibus cmori atque ex-
ficcari fxpenumero viciemus.
Plagie quas in duro Vitis accipit , obhqute rotunii,eque fleri debcnt j
«am citius convalefcunt . Quid tandcm in hac putatione fit, quod aliud
quam eft , effe cupiam , fi me rogabis , dicam extremum couvalefcuat
malJe efle coalefcunt . Quod ColumelJianum efle pro certo habeo , fi an-
liquis editoribus , fi Goefianis memoriis, denique fi ipfi Columellae fcri-
benti hoc capite plagas levatas , & terra cum amurca fuba6la linitas
celerius coalefcere , habenda eft fides . Prave quoque libro V. capite
XII. excufum eft : convalefcet Ficum cum Olea • nam in Goefianis eft
coalefcet • & proxime fequuntur .• qtiarto anno nbi bene coierint . Quid
qusris ? Libro de arboribus qui pleraque libri V. repetit , cealcfcet tue-
Tiir.
His procuratis, circtmfpiciendus efl furunculus , qtti qnamvis anguflif'
fimc prtecifus in modum verructe , proximo anno materias exigat . Ubinam
gcntium gcmmam ( nam gemma furunculus, & quidem angufta & brc-
Tis ) putari & pracidi vidifti ? Vitium ergo prtecifus ? Sic autumo : id
in Politiani fcriptis percifus dicitur , ex quo perctfus deducebam , vidc-
licct protrufusj matcriam enim, & palmitem citari & cxcitari , id eft
emitti fxpe apud Columellam leges.
■^ Ei quoniam de gemmis agimus , animadt^ertere convenic gemmo &
gemmafco ab antiquis faepe pro gertnino ulurpari , fxpius a librariis pro
eodem confimdi Sc mlfccri , ut capitc XXVII. : antcquam gemment pcr
divortium vcris atque hicmis quam altiffime fodtencLe vinea funt ; ante-
quam enrm gemmcnt vulgaret Aldus , germinent excudebatur, Item : fi
falmis incipientibus progemmantibufque fojforem immiferis , duo idem fi-
gnificantia comprcndunc ; qulppe incipientibus palmis prima eft gemma-
rum explicatio. Qjid porro palmis iucipientibus mihi videatur, fi quz-
ris ? Frigidum quiddam , rigens , non rei , non ftirpibus , non au6lori
conveniens . Nobis igitur illudunt , qui , remoto Politiani inicientibus ^ itt'
cipientibus CoIumelJa» recoquunt . Neque tamen in hoc acquiefco; quin
incienttbus defidero , quod dum clcgantis plurimum praefcfert , loci pro-
prietatem appofitc demonftrat . Sed ad alia . Capice etiam XXIV. ^e»j«
man-
Q_U 1 N Q_V AG E S I M AO CT AV A. 517
mantetn cxcare oculum habemus, quod proprie geymir,antem dixeris- nec
fecus ibidetn locutum au£lorem invenio , dum prascipit , ne putando
oemma Isedatur, propter quod palmes , quem mox in germinatione citave*
yit, imbellis ^ ac minus fruBuofus erit . Capite autem XXIX. re£le mo«
tus in ftirpibus fignificatur , fi Goefium ex veteri libro exfcribentem fe-
quimur: cura & gemma fe , & cortex naturaliter movet j nam qui vul-
sata : cum & gemmas & corticem naturaliter movent , ample6luntur ,
meras nugas agunt, cum Aldum non Columellam intueantur. Equidem
quis alius quam Aldus hxc excudit formis , cum prius ederetur cortex ,
& movet? Stirpes itaque gemmare & gemmafcere proprie dicuntur, cura
Quintili ferme menfe , ut Virgiliano metro dicam ,
Se medio trudunt de cortice gemmte .
Germinare autem eft cum arbor, ut divinus poeta canit,
Trudit gemmas , &" frondes explicat omnes .
Hsec tamen , ut dicebam, a veteribus confunduntur; ideo circumfpe»
6ta mente perpendenda funt omnia , nequid temere rejlciatur , quando
exploratum non eft , an tales motus in ftirpibus , qui multum a phy-
ficis habent , antiquis nofcendi curs fuerit , & , fi fuerit , an diftingue-
re , & quasque fuis temporibus femper accommodare maluerint , quam
indifcreta & confufa relinquere . Inter ea tamen quoruni ratio mihi
neque comperta , neque provila eft , ex M. Tullii libro III. de OratO'
re excipio : gemmare Vites , luxuriem ejje in herbis , Letas fegetes-^ ^ g^'
mere Vites conftituerem , propterea quia gemitus , luxuria , laetitia ab ani-
mantibus ad ea quse anims expertia funt, transferuntur, cum gemmare
quantum eft cunftis arboribus commune , tantum ab homlne alienum .
Gemere autem in Vitibus , ut ruftici adhuc dicunt , humorem fundere
eft , ut gementibus excidunt lacrymje , quas imitatur Vitis a putatore
vulnerata .
Redeamus in viam . De pampinatione extremo capite XXVII. haec
contenta tibi adnotabo eo confilio , ut qua: me dubia cogitatione folici-
tant , tuo judicio ad me expedita remittas : Nam cacumina fiagellorum
confringere luxurite comprimendte caufa , vel e dura parte aut a trunco
furgentes pampinos fubmovere oportebit , nifi ad renovandam Vitem unus
tiut alter fervandus ejl , tum e capite quidquid inter brachia viret , e*«
plantare , atque eos qui per ipfa duramenta fleriles nequicquam matrem
occupant , palmites detergere , cujusUbet vel pueri efl ojfictum . Ut igiiur
a facilioribus incipiamus , verbum oportebit eximendum cenfemus , quod
cum a primis editoribus omittatur , nec minus a Politiani & Lipfiae
codicibus abfit , unde Aldus fumpferit , nifi forte ab Jucundo , incertura
eft»
5i8 EPISTOLA
eft . Delnde illa : vel e dura parte , aut a trunco furgeittes pampinoi fub'
movere , ni/t , ad pauciora efle redigenda exiftimamus, videiicet : T;e/ du-
■ra parte truiici fitos pamptuos fubmovere , ntfi; quae enim dura pars in
Vite, nifi truncus & brachia, de quibus fingiliatim tra(5lat Columella?
Audaciflimum facinus eflfe talia fine aucloritate fingere exclamabis : nec
immerito . Tamen au£loritate ducimur , & temperamur , ut ordine ex-
ponemus . Etenim in prioribus excufis harc inveniuntur : tum clura par-
ie vel truiici fuos pampinos removerent , nifi . Pofthabetur itaque e ante
tiura , deinde /lut a trunco fit, vel /mjc/, quorum cum reliquis ex Po-
litiani manu tale eft exemplum ; trunci fi pofl pr.mpinos fummoverent ,
fi . Age: dic mihi , o bone , quis libi audacior videtur .'' Aldufne qui
de fuos Jenfonii , vcl de fi pofl Politiani furgentes efFecit ; an ego qui
fitos cogito? Minus itaque ego audax; nihilominus audax; quoniam cul-
pa quje aliorum exemplo minuitur, non aufertur. Attamen pcr codicera
Lipfienfem omni licentiae iuipicione abiolvor; ibi enim \e^\x.m -^ vel dum
parte trunci fitos pampinos fummoverent , nift . Reilat ut extrema vt ex
fubmoverent cum fi Politiani componas , conftituafque levi immutatione
fubmovere , nifi . Neque in his iblis Aldi fides, cujus officium erat ve-
tcra excufa noicere , perpendere, atque imitari, non extitit ,• quis enim
iftud occupant probavit .' Aldus . Qiiis in Columellam recepit .-' Aldus .
■Quis formis primus excudit? Aldus . Nam antea ab Jenionio optant
fuerat expreflTim , quod in opacant tribus codicibus Politiani , Goefii ,
Lipfienfi au61oribus , facile explicatur ; quippe propter opacitatem qua
fruftus Isditur , inutiles pampini palmiteique a duramentis detrahun-
tur .
Quibus perfpe6tis , tempeftivum eft ut ad caput XXIX. , atque ad
inferendas Vites te ducam , ubi quo melius qux a Columella prasci-
piuntur , in ngrum transferre poflimus , de dubiis & obfcuris inter prz-
cipua eft quaererey nemo enim quod non planiflime intelligit, re6\e imi-
tari valet . Communicabo itaque tecum nonnulla qua^ prima oculorum in-
tentione ab au6tore dilcrepare vifa iunt . Tradidcrat Julius Atticus a cal.
Novembr. ad cal. Junias Vites tuto inferi pofle : contra negabat Colu-
mella hiberno tempore prudentis efle Vites fecare , & inferere , quam-
vis nonnunquam brumali fidere infita comprendant . Nihilominns non
quod perraro fit , & fortuito , verum quod plerunque & ccrta rationc
continpit, difcentibus eft oftendendum . Etcinm fi cxiguo nitmcro pericli'
tandum fit , in quo major cura temeritati mecletur , poffum altquatenus
connivere : cum vero vaflitas oferis etiam diltgentiffimi agrtcol^t curam
Jiflendit , omnem fcrupulum fubmcvere debenms . Quajro a te, utrum ma-
jor
Q_U I N Q_U AG E S I M A 0 C T AV A. 519
jor cura cenlenda fic qux .propter operis vaflitatem agricolse diligentiam
detinet ; an illa quas in cxiguum numerum inlumitur , & conlumma-
tur ? Illa certe / igitur .• tn qno minor cma temeritati medetur , fcriba-
mus, quoniam ad exiguum numerum referuntur.
Infitionis deinde opus aggreifi , furculos quos ad inferendum fumi-
mus , ita temperare debemus , ut calamo non abfimiles fint , Calamus au-
tem fjon amplius tribus digitis debet allevari , aquabthter ex ea parte qua
raditur , ut fit levis . Hxc ab Aldo ; codices vero & inter fe , & ab
Aldlnis differunt ; tequabiliter tamen ab omnibus repudiatur . Itaque a
Politiano exfcriptum eft ; allevari , atque is ex ea parte: a Goefio : at-
que is ex ea parte qua raditur ut Jit ab ea parte levis , qu^ in Lipfien-
fi monumento etiam leguntur . Refert item perpendere prima excufa ,
in quibus lequabiliter locum hsc obtinent .• atque is ab ea . Prima igi-
tur qux fimillima , recipiamus non hsefitantes , cum reliqua quamvis
diflimilia in re clara & nota neque nos impediant , neque morentur ;
qualia enim fuerint propius aflequi conjeftura opinamur, quam quae o-
culis cernimus , fcilicet : atque is ab utraque parte qua raditur , ut fit
levis. Qax confirmare tibi prxfertim qui in agricolatione excellis, etfi
fupervacuum videam , tamen ut intelligas vel verba reddere auftori me
connixum efle , quae de eadem infitione lib. de arboribus docentur ,
huc evocabo : farmentum quo ad infercndam Vitem ulurus es , infra
tertiam gennaam ex utraque parte duorum digitorum fpatium tit modum
cunei teHiiilftme fcalpello acuto , ita ne medullam Itedas , adradito . Quas
magis probabis veteri forma , qua naturalis , non ab Aldo vel Jucundo
fucata fentcntia nitet : cunei tenuiffinw fcalpello acuito ita , ne medidlam
liedas. Cognofce nunc alia ex libro V. deprompta .• & furculos ex utra-
que p.irte derafos d emitt it 0 . SimAhcv de Oiiva inferenda .• c^rwrw/W ^«m-
de Olivte , fcut matri cohcerent , ex utraque parte adrade , & ita Jtjfura
Fict infere ,
Ab infitlone ad infitum paulo infra cura traducitur/ nam infitus fur-
culus cum excrevit , nepotibus orbandus , niji ft propter penuriam & cal-
vitium loci fumitur in propagines autumnus . Deinde falcem maturis pal'
mitibus admovet . Opinatus fum ( neque ab hac opinione quid me re-
traheret, nondum na£lus fum ) autumnus fuifle alumnus , qua voce cap.
XXVII. ad eandem rem fignificandam utitur au£lor , cum dicit eveni-
re ut quidam oculi trigeminis palmis egerminent , quibus binos detra-
here oportet , qi;o commodius fngulos alumnos educent . Equidem furculus
qui per infitionem alienx matri tanquam nutrici traditur alendus, pro-
prie alumnus appellatur, &, cum fiiius matri fubftituendus fit, propter
ejus
520 tPJSTOlA
ejus orbitatem alumnus in propaginem per mergum fubmlttltur. M.oio
tamen video placuiffe membra iecare hoc pa£lo : tn propagincs : Autumnus
deir.de , quod veri fpecie blandifir . Sed quibus ? Quibus infitorum na-
tura incomperta efl atque ignota . Nam cum infita tardius germinent
quara quae infita non funt , tardius etjam. infitorum farmenta mature-
icunt . Quomodo igitur autumnus maturis palmitibus falcem admovebit ,
quando in hlemem maturitatem folent infita diftrahere & differre ? Non
jubet Columella capite XXIII. circa idus 0£lob. auipicari putationem ,
fi farmenia juflam maturitatem ceperint ? Qus igitur iub hiemem perfi-
cluntur , autumno non funt putanda , fed vere . Itaque cum femper a
teneris pampinis ferrum abitincre oportcat , hoc praecipue in infitis quas
propter imbecillitatem quod velut novercali ubere alantur , quamvis le-
vifiimam injuriam reformidant , obfervandum efle inculcatur.
De infitione qua: cuneatis furculis fit , fatis : eft altera qus peragi-
tur terebrando. Qua cognita , & terebra Gallica ad hunc ufum para-
ta^' quoniam lanuginem excitabat antiqua terebra ^ igitttr fecmtdnm d-qut-
no8ium perfeBam Vitiitm injitionem habeto , locifque aridis & ficcis ni-
gram Vitem inferito , humidis albam . Neque efl ejus propagandi necejft-
tas . Haec vel ex libro de arboribus huc translata funt , uc lacunam
quje in hoc capite erat , explerent .• vel hic ex eadem caufa inventa
funt &: culta ; barbara enim , & falfa qua de uvarum dilirrimine me-
morantur , eile cognofcis . Quis namque pro terrs diffimilitudine has
differentias fervat .-' Quin in uliginofis locis fi vineta ponantur , melius
nigrae uvaj quam albae ftirpes reipondent ,• quippe alba uva propter te-
neritudinem facile putreicit. At in ficco agro ucraque probatur. His i-
gitur icpofitis alia quae ad locum redintcgrandum magis idonea cenfc-
bis, ex eodem libro repetamus , & perpetua jun6lura ordinemus : exci'
tabat antiqua terebra . Itaquc cavatum foramen cum purgavimus , tindi-
que adrafos furculos inferimus ^ atque ita circumlinimus . Talis infttio fa-
ctlltme coalefcit , neque efl ulla ejus propagandi tiecejfitas ; quoniam infi-
ta propagantur qua imbecillitatem offendunt , aut quae tarde & difficul-
ter coalelcunt .
Pofl vinearum cultum fubjiciuntur illa quz propter Vites habenda
funt, ceu vimina, pedamenta , &. jugamenta ; ha^c enim vinearum dos
appellantur. Qua itaque ratione Salices, Genifia: , Arundines , Caftane-
aeque nuces colenda: fint, atque educandic, diligenter docctur. Et quo-
niam Salices geminae funt naturae, quod alia viminalis dicitur, pertica-
lis alia ; hanc pampinari non minus quam vinea purgatur , tradit capi-
te XXXI. Columella, ut in longitudiiierri ramotum potitis , quam tn latt'>
tudi.
ilUlNQ.UAG£SlMJOCTAVJ. 511
tu(^i>iem evocetur. Quibus conrraria confLindi qiiis non videt ? Ranius c--
nim quid aliud quam arboris lantudo , qu£ pampinando prohibetur ?
Ramortm igitur , quod Politiani liber omittit , abundat , eoque exem-
pto, caetera luum ordinem conlequuntur .
Nunquam ferme Aldus vel Jucundus rufticis noftris manum admovit,
quin vulnus aliquod infllgeret , vel his capitis XXXII. ( quis crede'
ret? ) latus profunde aperult . Artindo minus alte pajlinmir , raelius ta-
men bipalio feritiir . Editum erat apud antiquos .• minus alte pajlinato ,
hoc eft minus profunda paftinatione, melius tamen bipalio feri. Vetera
itaque retineamus , recepto a Politiano a!io pro alte . Quare , ut in
Plinio viget Populum albam feri bipedaneo paftinatu, ita in Columella
ne Arundo minus alto pajlinato depofua deficiat nobis , pofterifque ,
curabis .
Arundineto vix egreffi , in alias Aldi tricas capite XXXIII. incidi-
mus : Cajlanea Roboribus proxima efl , & ,deo Jlabiltendis ■vineis habi.
lis . Ejus enim in repajlinato nux pofita celeriter emicat , & pojl quin.
quenniuM cafa more faliBi recreatur, atque in palum formata fere tifque
in alteram cajionem perennat . Nam ejus enim Aldus fevit , quorum fe.
dem in primis impreflis & calamo fcriptis libris obtinuit tum ; fiqui-
dem Caftanea nux primum duritie Roboribus proxima , deinde'utilita.
te ftabiliendis Vitibus accommodata , tum celeritate proveniendi , demum
diuturnitate a Columella commendatur . De hac tamen non convenic
inter peritos , fi in palum efFormata pangatur ; quod enim humo infi-
gitur , cito putrefcit ; ideo ad ridicas habilior , quod ( ut ipfe fatetur
Columella ) genus fiffxUs adminiculi manet dtutius , quam teres palus .
Quamobrem illa atque in palum cum Politiano fcribamus neque tn pa.
lum .
Ut Caftanes cultum , librumque IV. , atque eplftolam claudamus ,
eth parum intereft , utrum : at quce radicibus exempta , an : at qu<e ra^
dicitus cxempta fequamur , tamen fi Columelliana malumus , quam Al-
dma, illa quae codicibus & primis excufis probantur, meliora cenfemus,
cum radicitus ab Aldo in Columelk caftaneto efle ceperit. Vale.
Dabam Patavio III. Id. Septembr. CID IQCC XXXV.
y u u EPi-
522
E P I S T O L A LIX.
Emendatur , tllHfiraturque ColumelU itbcr V.
JULIUS PONTEDERA ANDRU^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
TAm crebras & tam rcfertas tabellas noftras quotidie ferme tibi red-
di nolito mirari - omnibus ' enim pofthabitis , nofte atque die
tibi oblequor. Verum tantulas a te nifi quocidianas , putafne me aequo
animo laturum-'' An ignoras cujus generis animal fim , ejus fcilicet quod
facile in via decumbit , nifi agafo ipfum fubinde excitet , atque exfti-
mulet? Quapropter, fi eo quo jubes , me cito venturum cupis, quoti-
die incitamenta ( dummodo tuo commodo fiat ) admoveto . Incitatus
ad metam decurram.
Ad V. Columella: volumen nunc te voco , atque inter geometricas
rationes , quas ad metiendos agros capite I. auflor inftituit , te primum
exercebo . In hoc cernere eft ftadium quod habet pajfus CXXV. id efi
pedes DCXXV. , qu(e o&ies ynultiplicata ejjicit mille pajfus . Ifta .• qute
o&ies multiplicata ad quid referantur , non clare definitur : eadem cum
Goefianis collata ftatim quid fint , intelligo , ubi hoc modo fcribuntur.-
Qux oBies mulplicata menfura ejfctt mille p^Jjiis.
Sed fi trtangulus difparibus fuerit lateribus ager , tanquam in fubje-
6ta forma qute habet reSlum angulum , aliter ratiocinium ordinabitur . £"-
fto unius lateris linea , qu(e facit angulura reSIum , pedum quinquagiyita ,
& alterius pedtim centttm . Quid , amabo , opus erat iterum eadem po-
nere .• qute facit angulum re&um ? Jam non exprefilt Columella eam
formam qu<e habet reBum angulum , in exemplum fubjicere ? Merito i-
gitur illa in prioribus impreffis , & codicibus Politiani , & Lipfienfl
non inveniuntur . Quare Aldo reftituamus Jucundove .
Hsc pauca de agrorum dimcnfionibus inter fcribendum nobis obver-
fabantur , quae filentio tranfeunda non erant , cum veritati invcftigandae
operam demus . Ad provlncialium vinearum cultum divcrtamur . Su-
pervacuam efTe paftinandi curam afTerit capite IV. Columclla, ubi folum
pv.tre , & per fe refolutum,
Namque hoc imitamur arando ,
ut
Q_U I N Q_U A G E S I M A N 0 N A. 523
ut att Virgiliiis , quod etiam pajlinando . Tam paftinando quam arando
terra refolvitur , & fit putris : Propterea vel ; idem etiam pajlinando ,
ut primi editores prodiderc , & Lipfienfis codex tuetur , efle revocan-
dum opinor : vel melius : idefi etiam pafimando Politiani & Goefii
fcripto comprobatum conftituendum • Aldina enim efl: vulgata fcriptura .
Deinde multa tranfgreflfus in capite V. obiter indicabo .• quiv tmo
Jiigo fi'.pcrponititr , effe oportere : quie mi jugo j neque diffimiles primi
impreffi , & Goefianus libri.
Hsec de vineis : fequitur arborum cura qusc ad fuftentandas Vites
parantur , quaeque arbuftum conftituunt . Hujus duo genera novimus ,
Italicum &; Gallicum quod rumpotinum vocant . Ante omnia tamen
res exigere videtur hoc loco , quoniam de arbufto Italico fum fcriptu-»
rus , ut ejus imaginem ( Gallici enim expreflam formam in iis habes
quj2 Lipfiam excudenda miferam ) & fimul Draconis , ac lati farmenti
quam jamdudum tibi reconditam lervo , addam . Qiis quidem in ma<
nus tibi tradere decreveram , fi iftac , ut ftatueram , iter feciffem.
Arbuftum Italicum quod Columella affabre exprimit , quodque in Xab.
meis fundis excolendum curavi , figura prima adumbrat , quale putator j-^-^^Yjj^
exornat , digeftis pef tabulata Vitium brachiis , & palmitibus in fru-
£lum demiffis.
Altera figura latwn farmentum refert , quod libro V. Viti demen»
dum tanquam inutile Columella prscepit . Id quid fit , quoniam vul-
go ignoratur, nofcere oportet , & qua ratione in latitudinera extenfura
fic vocetur . Latum igitur farmentum ex binis plerunque , fed proxi-
mis oculis , cum geminus coles fit , per medullam coalefcit ; ideo non
teres , verum comprefllira & late expanfum gignitur , quoufque fepare-
tur . Nonnunquam ex unica gemma , led animalculi vulnere Isefa pro«
truditur . Hoc tamen , etfi optimum locum teneat , in materiam non
fubmlttitur ; quoniam fterile & pampinarium habetur , fed dejicitur
putando .
Draconem tertia oftendit , de quo fit mentio apud Plinium lib. XVII.
ubi palmes emeritus vocatur , plurimis annis induratus . Porro Draco
( cujus nomen jam Italis defecit , quam.vis ufus in agris retineatur )
produ6liffimum eft farmentum de extrema palm.a excultum , gemmis ,
capreolis , ac nepotibus circumcifis , cacumine tenus , qua parte , qua-
tuor vel quinque gemmis reliftis , in totidem capita prarlongatur ; ex
quibus in annum infequentem flagella emittit , qus proximi vacuique
arbufti ftatumina exornant .
Szpenumero , ut etiam memorat Plinius , non per arboris tabulata
V u u 2 dige-
524 EPISTOLA
digcritur Draco , fed ad imum truncum in demortus Vitis locum de-
mittitur , efFofTaque terra , in mergum obruitur , flagcllis binas gem«
mas extollentibus . Hac via ex dcmcrfis oculis citiflime elicitur radix .
Sin autem vetus materia , id eft e Draconis corpore humo tcgitur ,
quoniam de duro non facile citantur radices , corticeni deradere , 8c
minutiflimis itlibus cultri cufpidc circum incidere arboratorcs folent. Sic
reciik fibrillas extra materiam clongantur , atque in radicem crefcunt .
Draconem in mergum curvatum , 5c a Vite , remota arbore , pro»
du6lum quarto & quinto loco tibi tabula oftendet . Cujus tamen cultus
non perindc fit , & fieri debct , ac per Plinium , ut in vulgatis eft ,
docetur • primo enim anno totius Draconis alimento propaginem nu-
triendam relinquunt : altero prope folum Draco ad medullam iecatur .*
tcrtio dcmum totus Draco tam a mergo , quam a Vite undc produ-
£tus fuerat deciditur , abjiciturque . At Pliniura docentem faciunt :
Hunc prcecifnm quam maxima amplitudiue tribus partibus longitudinis de»
rafo cortice quatenus obruatur ( unde rafile vocant ) deprimere fulco • re*
liqua parte ad arborem ereBa , ocyjfimiim in Vite . Nam fi palmcs an-
xiotinus & brevis in fcrobem depreflfiis matri per duos annos alendus
committitur , cur Draco tam craffus , oblongus , & vetus , plurimis
pra:terca farmentis onuflus flatim a ftirpe diflringitur & feparatur •■' Non
lcriptum efl hoc loco a Plinio traduccra bitnum prnecidi , cum oneratis
melius fit donare tcmpus ? Et quid materise amplitudinc gravius labo'-
rat , quam Draco ? Expedit itaque non praxifum pofitum eflfe a Plinio
credcrc , fed vei prtccipuum quam maxima amplitudine , vel prtecelfum ,
vel pr.ecipitem , vel quid item quod propofita ratio polcit . Castcrum
Tabuls explicationem ablblutjE epiftoIcC iubnec^am .
Ad Columellam redeamus . Tres capite VI. ad arbuflum conflituei>
dum a Columella arbores probantur , Ulmus , Opulus , Fraxinus . Ut-
iTium tamen ncmo fanus in agro vincaque retinebit , fiquidem circum-
imdique ex radlcibus in filvam furgit , arvumque totum ita occupat , ut
mlrum qaidem fit tale incommodum a veteribus non animadverfum .
Opulus in pingui maxime agro ( in gracili enim & jejuno cito defi*
cit ) laudatur ,• quoniam Vitem utiliter nutrit , ncc fronde denfa uvani
op acat & corrumpit . Oppio vulgus nofira confuctudine appellat , Bau-
hinus Acer minus & campejlre . De eadem arbore iterum in arbuflo
Gallico agit Columella dicens .• f^uic rei raaxime videri idoneam Optc-
ium , ea cjl arbor Corno fimilis ; quin etiam Cornus , &" Carpinus , &
Orr.v.s , nomiunqv.am & Salix a plerifque in hoc ipfum difponitur . Atqui
•^ua:nam inter Opulum & Cornum intercft fimilitudo.'* Quare illa.^ ea ejl
arbof
Q^U l N Q.U AG ES 1 M AN 0 N A. 525
erbor Corrio Jimilis redundantia & aliena cenfebis . Fraxinus Or-
nus efl: in arbufiis valde probata ,' quia Vitem commode fuftinet ,
uvafque optime educit & percoquit , ncc in Ixto folo luxuria exube-
rat , neque in macro jejunitate confenefcit. Nihilominus cum ad imum
truncum virgas crebras fundat , a nonnullis repudiatur.
Sed Ulmorum duo genera traduntur , majus & minus ,• illud Atinia
dicebatur ; hoc vc-niactdnm & noflras / Atinia autem Ulmus jucundio-
rem quam vernacula , frondem bubus prsbet , qua cmt ajfidiie pecus
pa-veris , & pofiea generis alterius frondem dare inflitueris , faflidium
bubus affert . Non patiemur Gocfiano afferes fententiam opportunius
abfolvi ? Necnon areas in his qua; ad Ulmorum feminarium fpeQant .•
terrani dtligenter occatam & refohttam ■verno ternpore in aream compone-'
'inus , ex eodem fonte non magis probabimus , quam excufum aream ?
Illud quidem in proximis viget .• injiciemus areis , & eas totas femini-
bus fpijje contegemus : flramentifque areas cooperiemus : ipfas quidem areas
ita angufle cvmpofltas habebimus .
JEflate deinde priufquara fol oriaittr , aiit ad vefperum feminaria con-
fpergi potius quam rigari debent . Conftat Aldum ab hoc priorum edito-
rum fcepius ad illud potius primum difcefrifle , quod mox cunfti fe£la-
ti funt . Non poflem tamen jure id reprcndere , nifi a Politiano femi'
nus haberem , ex comiiw.s , ut puto , depravatum • nam germinantia
femina cominus aqua afpergenda funt , ne , fi altius defcendat , mota
terra , germina radicitus convellantur . Adde TertuIIianum oftendere co-
minus apud veteres comparandi vim habuifle .
Sciant prasterea qui circtmculco & circumcalco qus paulo infra legun-
tur , Latina putant , & Columellam au61:orem laudanr , non firmo lo-
co inniti j nam circumculcari in Goefiano libro circum calcari eft .
Igitur in refoluta terra ternum pedttm quoquoverfus faciendi fcrobes :
at in denfa fulci ejtis altitudinis qui arbores recipiant , prtfparandi . Ex
Goefiano libro ad vocem altitudinis cum notatum videam & latitudi'
'itis , id fic accipio , ut utrunque ampleclendum cenfeam ; quia utrun-
que neceflfarium judicatur , tertia menfura in fulco contenta.
Arboris atitem perpetua cultttra efl , non folttm ante diligenter eadem
difponere , fed etiam truncum circumfodere , & quidqttid frondis enatum
ftierit , alternis annis aut ferro amputare , a*t aflringere , ne amula tim-
bra Viti noceat . Arboris cultus eft , eandem primum diligenter difpo-
nere / deinde fedulo colere / ideo ante difpofitionem nulla impenditur
opera . Iftud itaque ante quod in prioribus impreflTis atitem erat , nifi
» Goefiano codice rejiceretur , non ad tempus , fed ad ordinem poflTec
refer-
526 EPISTOLA
referri . Tamen cum certum fit pofl: Aldum in Columella efle cepifle ,
id non neccflario inicrpofitum cenfendum efl:, Deinde ex iildem primis
editoribus reftituto eandem pro Aldino eadem , Goefiana : ne nimia unu
bra Vtti noceat , ftatuere oportet , temula enim puerile blandimentum
au6torem extenuat atque enervat .
Ctrm detnde arbor ■vetttjiatem ftterit adepta , propter ramum •uulneraii-
tur ita , iit excavetur ufque in medtdlam , qua fit exitus humori , quera
ex ff.pertori parte conceperit . Solent aibores vetuftate cariofa: fieri cavK-
que frequentius trunco quara ramis y ideo propter quem ramum vulne^
randa erit terebrando , fi inferiorc parte corrupta invenitur ? Goefius
vetuftam fcripturam poflerram attulit , quam ex duobus pofl arrr.m coa-
luifle arbitror , ied hoc depravatum . Rem quodammodo aflequi video,
quamvis verba non pollicear . Mos enim agricolarum efl; qua finis ero-
fioni eft , arbores perforare , ideo pofl erofionem indnerabittir ita , ut ex-
cavetur ufque in rneduUam , detiirque exitus humon . Nam & extrema
qu2 Goefiana funt , meliora efTe quam vulgata qua fit cxitus himori ,
ratus fum , quibus proximae etiani reliquia: a Politiano allata; qu,e exi-
tus , xvo detrito verbo , inveniuntur.
In arbuflo Italico quibus hsrerem , oc ancipiti animo diflraherer ,
tibi fignificavi : nunc ad vera inveftiganda qua: de arbuftiva Vite tra-
dita funt , niti oportet . Etenim qut bonitati vini fludent , in fummas
arbores Vitem promovent , ut quieque niateriie fe deve&iV in cctjifjt-
riiura quemque ramum extendunt . Haec ab Aldo : meiiora nuper pro-
didere : ut quceque materia fe dabit . Optima tamen ex Goefiano codi-
ce pctenda funt , ut qu,eque materia fedebit , ita , a quibus non valde
difliimilia prima excula: materia fed evetita , nempe fcdevet tta , hoc eft
fedebit ita . His eleganter declarat au£lor materias infcriori loco natas
ad fumma cfle promovendas . Eodcm fenlu Sedeo efferc Lucanus hoc
carmine :
Mediifque fedent convallibus arva .
Eodem Silius , dum canit :
Campo Nola fedet .
Catera putationis ratio talis efl , tit veteres palmites quibus proximi
anni fruElus pependit , omnes recidantur : novi , circumcifis undique ca-
preolis & nepotibus qui ex his nati funt , amputati committantur . Prio-
ribus libris quid in Vite eflet nepos , cum a Columella abunde decla-
ratum fit , inutilia & infititia hsec qui ex his nati fv.nt amputati.^ eflle
primo obtutu exiflimabis / nepotis enim expofitio erat , in libri extre-
mitate fignata , Propter quod , ncque Palladius qui reliqua exfcripfit ,
quic-
0_U I N Q_U A G E S I M A N 0 N A. 527
quicquam ex illis commemoravit ; neqiie Plinius qui ab eodem Colu-
mella ifta refert: De citter.t putatione omni , flagclla qute proxime ( fru-
6lum ) tulerint , rectdantur : mva , ctrcumcifis uncJique capreolis , fpar'
gantur in tabulatii .
Sed ipforum palmitum duo genera funt : alterum quod e duro prove'
fiit , quod quia primo amio plcrunque froitdem Jine fruRu a£ert , pampi-
narium vocant : alterum quod ex anmculo palmtte procreatur , quod qttia
protinus creat , fruBuarium appellant . Cujus ut femper habeamus copiam
in -vinea , palmitis partes ad tres gemraas religand<e funt , Qiix non ita
probo , ut ca:teri ; creat enim vacat , ideo in antiquis Politiani &
Goefii memoriis pofthabetur . Hoc remoto , eadem exiftit fententia .• quod
e duro nafjitur, infequente anno fru£tum aftert , quod ex anniculo farmen-
to, protinus. At dices , ex quo colligis in anniculo farmento protinus gi-
gni fruflum , crcat fublato .-' Interrogabo te quoque viciflim , fi id re-
tineamus , quid procreabit anniculus coles ? Fruflumne , an id quod
prscedit , frondem flne frti&u ? Fru6lum quidcm . Ex quo hoc deduci-
tur , nifi ex his : quia fruBuariim appellant ? Quare conjefitura eft o-
pus , five fervetur creat , five non . Propterea fiquid addendum eft , id
addere oportet , quo fententia abfolvatur , nempe ; 5«/^ protinus fru&um creat .
Sin vero imperfectus eft locus relinquendus , quid refert nova & alie-
na adjicere ? Abundat etiam in vinea five in ea Politiani & Lipfienfis
codicum . Ubi enim fruciuarii palmites , nifi in vinea ? Verum quid
ratiocinamur ? In optimo omnium libro Goefius non vidit . Proximum
autem palmitis efle oporteie palmitmn tum ex Goefiano Iibro , in quo
non alio modo repertum eft , atque ex Politianl & Lipfis codicibus
palmitem pro palmitum exhlbentibus ; tum ex aufloris mente compro-
batur/ fiquidem, ut fru£luarii fit copia , palmiribus qui in fruftum fub-
mittuntur , ad tres gemmas religatis , opportuno loco materise citantur .
Quifquis autera pampinus loco itatus in exputando , vel alligando fra-
Bus ejl , modo ut aliquam gemmam habuerit , extolli non oportet . Quis
■amens fra£tum pampinum extolleret , & quo extollendus eft ? Non ef-
fe ad codicem adradendum docet Columella , quoniam proximo anno vel
'validiorem materiam ex una creabit . Cur igltur incer fordes optmium
fcriptorem efle patimur , cum ex veteri libro nobis Goefius miniftret :
ex toto tolli mn oportet?
Validam ergo Vittm in ramos diducere cenfeo , & traducibus difperge-
re atque diradiare , Cteterofque vina rios coles prtecipitare , & , Ji nimis
luxuriabttur , folutas materias relinqucre , ea ratione Vitem feraciorem fa-
cere . Quoties , te jubente , ad ruftica monumcnta me confero , toties
vix
.•528 TPISTOLA
vix me concinerc valeo , quin mihi bilis commoveatur , & ferveat ^
diim undique egregia Aldi ta6la occurrunt , ceu in his quje tibi pro-
pofui , duo , primum diradiare cfl: , quod neque a prioribus excufis
lumpfit , neque ab antiquioribus & probatis libris exfcripfit j in illis ,
itemque in Politiani codice & Lipfienfi dnrare exiftit . A quo igitur
didicit ? Qiia auCloritaie novum verbum pofteris impofuit ? Qua impu-
dentia elegans , & Vitibus proprium durare ita neglexit abjecitque , ut
alienum & barbarum in ejus iocum fubrogaret •' Numquid durare pro-
prie de Vitibus non dicitur , cum in ramos diduclx confirmantur , &
ftabiliuntur , undique digeflo humore , & pari moraento viribus libra-
tis .'' An ab hoc Vitium brachia duramina , & duramenta non vocan-
tur.' Quare qui in ramos Vitem diducit, traducibufque difpergit, non-
ne eandem durat , cum in brachia , ideft in duramenta diftribuic , &
per aqua partitur ? Hoc autem figurate dicunt , quoniam Vicis qua: im-
putata luxu diffluit , & nimia germinatione corrumpitur , fi a putato-
re ferro compeicicur , & immodica frondendi libidine cohibita , cx cer-
tis tantum parcibus , qux ab eodem conftituuntur , germinare inipera-
tur , ad frugalitatem reducitur , & , dum , ut ait Plautus , parce &
duriter fe babere incipit , duratur. Tum prifcum excufum fi minus ma-
cula idem Aldus contigit , ut fi mmis effet , eoque optimum Columcl-
Ix monitum depravavit , Nam luxurianti Viti folucs macerias relin-
quendse non funt , fed idoneis toris humoris curfus cohibendus efl: , i-
demque qua in nova flagella qux citra vinculum nafcentur , qua in de-
miflum palraitem feparandus . Ubi igitur minus luxuriantur Vices , li-
bera flagella relinquuntur . Qua enim alia de caufa prxcipites colcs tan-
ta ubertate in fru6tum fe induunt , nifi quia in duro ligantur , neque
vimine propter fibrarum duritiem fuccus divertitur , aut retardatur ? H«c
duo ad Aldum vel Jucundum pro certo rcferrem . Reliqua ut cxterof-
que coles , atque ea ratione — — facere antiquiorem corruptorem invcnif-
fe credo . Itaque certofque non cteterofque , Goefiano & Lipficnfi codici-
bus exhortantibus , fcribamus ; nam pauciora & opportuno Joco luxu-
riofae & validas Viti farmenta cenfebat auftor in frudlum efle fcrvanda .
Nccnon extrema ad antiquam imaginem redigamus .• ea ratio Vitem fe-
raciorem faciet _,« non enim hoc opinabatur Columella , verum cx iis
quae facienda jubebat , confcquebatur . Nolo tamen ad meura judicium
ha;c adfcribi . Trium codicum Politiani , Goefii , & Lipficnfis confenlU
compiobantur .
Et quoniam , ut ait prsftantifllmus Poeta,
omnia fatis
In
HU I N Q_U A C E S 1 MA N 0 IS! A. 529
In pejtis ruere , & retro fublapja referri
ibJent , & multa quotannis depcrire , propterca arbuilum rarefcere , at-
que a priftino reditu vineas deficere videmus . Quod ne fiat , diligen'
iis piitrisf.^.niilite ejl primam qnamque arbcrem fenio defeBam tollere , ut
in ejus locum itovellam rejlituere Vitem qtieat , uec tam -viviradice fre-
quentare ( ea etji Jit factdtas ) quam ( quod longe melius ) ex proxim»
propagare . Jam olim a nobis reje£lum atque emotum Fitem , quod uti-
qu^ Lipfienfis codex przterit , non te fi.i2it ; quippe de arbuftis , non
de Vitibus id jufierat ColumelJa . Modo alia conabor totum locum ita
componendo j fenio defeclam tollere , & tn ejus locum novelLmi rejiitui-
rs , neque eam viviradice frequentare ( ea etji fit facultas ) fed ( quod
ejl longe melius ) ex proximo propagare . Quorum rationem tibi defide-
ranti afFerre nequaquam fuperfedebo . Primum quo confilio ut m &
vertam , ex Politiani commentariis apparet : idcirco ut pofl:erioribus li-
brariis in mentem venit . Quo immutato , verbi queat ufus , & vis
evanefcunt . Id tamen quid fuerit quondam , fi forte fcire defideras ,
ex Lipfienfi codice cognofcere potes j refertur cnim ex illo hac fcri-
ptura : c[u<eraT- , hoc eft : quserat paterfamilise novcllam arborem quam.
emortujE fubftituat . Sed tale monitum cui tribuemus, nifi fl:udiofo cui-
dam in libri ora commentariolos fcriptitanti ? ReJiqua eam pro tam ,
fed pro quam ab antiquis editoribus accepi , atque in fua {zHq colloca-
vi , repudiatis Aldinis .
Sequitur capite VIL Rumpotinetum five arbuftura Gallicum . Id a
rumpis deducitur , hoc autem a pufnpHs , ideft lora , quia hujus generis
arbufta per traduces hinc inde demiflas inter fe connetluntur , propter
quod Plinius refert ex Grsca origine etiam furieta appelJari . Eadem
tirella a vernaculo tirando in hac Cifalpina Gallia ubi rumpotineta fre-
quentiflima coluntur , ruftici vocant. De hoc arbufto, iis excepris quae
de Opulo fcribebam , leviora addam , ut : tum omnes pene virgte »e
umbrent eo tempore quo Vitis putatur , abraduntur , quae feparanda funt :
tum omnes pene virgie ne umbrent , eo tempore quo Vitis putatiir , abra-
duntttr , Et in extremo capite : quod an extediat patrifamiliie facere ,
cultus docet ; nam cidtus Aldus excudit , cum in prioribus editionibus
cffet diBu . Ditu quoque in Lipfienfi codice inventum eft , in Goefia-
no autem fiiperiori verbo annexum facereditus . Autumo reditus ; quip-
pe ex reditu impenfs ponderantur .
De tota Vitium ratione puto tibi multa ( nam omnia exhauri-
re noftr^ non erat facultatis ) oftendiffe tam a veritate difcrepare ,
quam a Columella : De reJiquis arboribus videndum eft , & primum
X X X de
550 EPISTOLA
de Olea, qus inter arbores probatiffima atque ubenima habetur. Huius
capite VIII. multa refenmtur genera , ex quibus bacca jticundiffinia cjl
Fauftte , fpeciofijfma ejl Rcgi<e , qine poiiiis efc.t quam olco ejl idonea .
Verum ut perfpicias , cum ex Goefianis poft literam H qus Regice
fubjicitur , his geminis H H inter varias lefliones qus Lipfix editse
lunt, fignetur &" turaque , quod ad quiC pertinere reor , conne6lere ne
te pigeat : Regite , & utraque potius efc<e quam oleo ejl idonea . Ete-
nim utraque conditiva eft , ut libro XII. oftenditur , & jucundiflima
PauCs bacca vocatur , quia cibalis . Qux autem fic funt , minus flu-
unt j ideo oleo rainus idoncae .
Paufce tamcn oleum faporis egregii , dtm viride ejl , -uetujlate cor'
rtimpitur . Duo extrcma ab Aldo judico, qui , quamvis quod locus po-
fcere vidi.-batur , a Palladio acceperit , non eft laudandus . Diffentiunt
vetera : Jenfonlana : nar,i rumpittir j Lipfienfia : ima rumpitur : Goefia-
na ( qux magis laudo & probo ) in annttm rumpitur , videlicet depra-
vatur , & a priftina qualitate recedit . Rumpcre porro depravationem fi-
gnificare antiqui jurifperiti teftantur , unde ccrrumpo .
Ab OlejE generibus tranfeo capite IX. ad folum quod haec arbor de-
fiderat . Id genus terr^e fere tiigrie ejl , quam cum in tres pedes pafii-
navens , & alta fojfa circumdederis , ne aditus pecori detur , fermenta'
ri fmito . Tura ramos novellos & nitidos quos comprenfos manus pofft
circumvenire ( hoc efl ■manubrii crafftudine ) feracifftmos arboribus adimi-
to . Quid cft , dices , in his quod tibi difpliceat ? An illa : boc efl
manubrii craffttudine ? His tamen nos fublevavit Lipfienfis editio ea-
dem repudiando . Quin de iis nihil laboro ; germana & antiqua autu-
mo , cum & capite IV. & libro de arboribus fcriptum fit legenda e(Tc
pomorum femina : nc minus crajfa quam manubrium efl bidentis . An
de feracifftmos ambigis , quod Urfinus feraciffrnis cenlebat fuifle , & ef-
■ fe oportet? Hoc item fequar- nam fcire utrum rami in Oleis quarum
natura neque cognita , nequc probata eft nobis , fint feraces , an con-
tra , mortalium nemini puto contigifle ,• idcirco , cum de furculis ad
infitionem legendis loqueretur Columella , praecepit , ut ex qua arborc
inferere vis , & furculos ad infitionem fumpturus es , animadverteres ,
ut eadem eflet tenera , ferax , nodifqtte crebris . Quid ergo lufpitaris ••'
Dicam : cum illa / detttr , fermentari ftnito . Tura ramos , alio exemplo
inter priora excufa videam , ncmpe : detur infraBuri ra;nos , alio in-
ter manu exarata quae Politianuis ita expreflit : ater . EreBuri ramos /
& Goefius ita : pecoria ter inferetur , vulgata & recepta tanquam filfa
delpicio , atque cxdudo . Tam vitiata igitur fufcipienda funt ? Ncqua»
quam j
Q_^U I N Q_U A G E S I M AN 0 N A. 531
quam ; nam Goefiana nullo negotio emendantur : pccori detur , infera"
tur . Ranws . Etenim fuba£ta & probe culta ac parata terra , ac mace-
riis vel fofla munita quid aliud expe£tat , nifi femen?
Parato feminario , & recifis taleis , oportet totas eas immergiri , ut
ptitris terra quatuor digitis alte fuperveniat . A quo iftud immergiri ?
A quo .' Ab Aldo ; nani prifcum imprelfam inmecleri , & non impref-
fum Lipfienfe rmmediri , Ergo Aldi au6toritate immergio Latina civita-
te donatum efl: . At quid immederi, aut imr/iediri , nifi forte humo da-
ri , hoc efl: ifihumari , nefcio . Hoc adhibet Plinius iibro XVIL ad id
opus fignificandum , dum aflerit : non inlmraare taleas aut ficcare prius ,
quam feranttir , utilius efle compertum . Ubi ficcare habebis fecare ; quod
dum feruntur tales , recentifiimas ab arbore efie expedit .
TrUiicus autem aptior translationi eji , qtd brachii craffittidinem habet .
Nemo haec in dubium revocat , quamvis ab Aldo , aut Jucundo , vetera
Quandoquidem ifle circttnvveflit diBis , fepit fedulo.
Apud prifcos editores erat : truncos . Gratus aiitem magis efi qtii .
Eadem ex codice Politianus retulit hac forma : Gratus autem maturis
qtii ; eadem ex Lipfienfi libro fcribuntur tali ratione : triincos gratus
autem maturis ejl , qui . Quo igitur auSlore iftud translationi effinxe-
runt ? Quanto laudabilius erat veteris fcripturae vefligia fequi , iifdem-
que Columells fententiam ftatuere vel hoc pa£lo : Trtiucus auteni apttis
magis is efi , qui bracbii craffittidmem habet.
Atque ea ratione Jlercorabitur olivetum , qtiam in fecundo libro propo-
fui , tamen fegetibiis profpicietiir . At fi ipfis tantttmmodo arboribus fatis
fervaveris , ftngtdis flercoris caprini fex librce , flercoris ftcci modii fin-
guli , vel amtircce in fingtdis congius . Stercus atttumno debet injici . A
quibus difcedere haud alienum cenfebis cogitans ufque modo probatum
fervaveris vitiofaE abundantiae per Goefium de optlmo libro frvari pro-
mentem argui & repudiari . Qyid porro commodi fervari prsbeat , la-
tius non difceptabo ; nam , diligentius collocatis membris , atque in
fuos articulos diftin£lis , re£la fententia procedit .• At , fi ipfis tantum-
raodo arboribiis , fatis fervari fingulis flercoris caprini fex libras , Jlerco-
ris fcci modios Jingulos , vel amurccs in Jinguhs congitim , Stercus aiitii-
mno debet injici . Haud fecus Palladius qui Columellam imitatur , fignl-
ficat , affirmans caprini ftercoris fex libras uni arbori fufficere . Itaque ,
fi tam arboribus quam frugibus ferendis profpicietur , ea ratione fter-
corabitur ager , qua libro II. indicatum eft ; fin folis arboribus , fatis
erit in fingulas eam ftercoris & amurcz menfuram quam au£lor defcri-
bit , condi & fervari . Etenim in hunc ufum cuftodiri amurcam fcitum
X X X 2 cfti
5J2 E P I S T 0 L J
cft^ & ftercus fi aridum fpargitur, ut de ficco loco conditum deproma-
tur , neceffe eft . Fateor quidcm nonnullas verbcrum inflexiones quas
locus ipfe pofccbat , mutafle . Gum enim animadverterem ex primo im-
prefTo conditim faftum ab Aklo cottgius , & ab antiquioribus librariis
qui fervaveris delcftabantur , reliquos modos refto cafu efle inf.exos ,
mihi quoque plus quam foleo , indulfi , ne cgo folus , inventis frugi-
bus , glande vefcerer .
Extremum de Olea hoc erit , de quo olim me dubitaflfe non ncga-'
bo : cujus utritifqtte ( urina: fcilicet atque amurcae ) tnodus fervattr,- ;
atam maxim,t arbori , ni tantundem aqtut mifceatur , ttrna abtinde erit .
Legebam tunc : fi tantundem aqua mifceatur , non invita Minerva .
Nunc ex Goefiano codice
Moniti mcliora fequamur .
Ibi enim ut , non ni habctur , quod pro dunmodo nonnunquam in
l,atio adhiberi teftatur M. Tullius in V. Verrin. In jtigcro , inquit ,
Leontini agrt medimnu.m fere Tritict feritur , perpctua atqite tcquabili fa-
tione • ager efficit cum oBavo , bene ut agatur y verum , ut omnes dii
^djuvent , cum decimo,
Poft Oleas de pomiferis aliis arboribus agit capite X. Columella •
ex quibus quae mihi dubia videri folent , continuo tibi indicabo . Po-
marii locum maceriis , fepibus , vel fofla efle muniendum inter prima
docet Coluraella , ne pecori , neve homini aditus deturj quontam ft fe-
■pius cacumina hominis manu tra&ata , atit a pecoribus pr.erofa fuut , ;;» per-
petuum femina incrementum capere iiequeunt . Oftcnderam iis quas Lipfiam
tranfmileram , prave vitiofeque traclata fcribi , & antiquius habendum
effe vel prafra&a ex libro de arboribv.s fumptum , vel detraEla Jenfo-
nianum . Hoc Goefiani codicis teftimonio confirmari video . Cujus au-
6ioritas quanta fit , & apud omnes eflt oportcat , ctfi faepius ribi per-
fcribo, tamcn animadvcrtas veiim , cur ftirpis cacumina fint manu tra-
6landa ; fi cnim ut emendentur , id non modo ftirpl non nocet , fed
vel maxime prodeft : fin vero, ut inutilibus frondibus &: virgis fpolien-
lur, nemo non videt in arboris incremcntum hoc etiam plurim.um con«
ferre . Id igitur nullis munimentis piohibcndum cft . Qiiaie de tra£\atu
nulla hic efle poteft qusftio . Sibi itaque habeat tra&ata Aldus; fecum
quoque homints retineat , quod cum mam primus conjunxit , veritus ,
credo , ne manus pecoribus attribueretur . Nullum certe hominis vefti-
gium in antiquis excufis ; nullum in calamo imprefils libris ; nullum
denique in liisro de arbonbns , in quo «adein non diflimili fententia tra-.
duntur.
Ame
Q,U I N HU AG E^ I MJ N 0 N J. 533
Ante annum arboribus lcrobes parato , ut pluviis , fole , & gelicidiis
l-efolvantur , ac macerentur . Jt fi eodem anno & fcrobem facere , &
(irbores ferere voles , minimum ante dms menfes fcrobes fodito . Undenam
gentium voles arceflitum dixerim, quod in Politiani coramentariis , &
Lipfienfi codice prohibes eft , in Gocfianis peribis ? Certe cx libro de
arbortbus . Verum quid peribis ? Properabis primigenio fignificatu , ut in
Plinio pereundo. Sed perire facere quis dixitPNemo mca: memorise fuc*
currit ; verum de fimplici ire exempla fuppetunt ex Terentio Hecyr.
Noflra illico
It "jifere ad eam.
Ex Propertio in Ele^is :
Ibat & hirfutas ille ferirc feras .
Ex Varrone de Ennto
Ibant -jiere veneriam corollam ,
Semina lege crajfa non minus quam manubrium bidentis , reSla , levia ,
procera , fine v.lceribus , integro libro . Ea benc & celeriter comprendent .
Si ex veteribfs ramis femes , de iis quoque qui quotannis bonos & ube-
res fru&tis afferunt , eligito , ac illos magis qui funt contra folem , quam
qui umbris , ramis , aut plantis continetttur . Sed antequam arbufculas tranf-
firas , nota quibus ventis antea fuerant confiitutie . Plura exfcribimus , quo
diligentius de iis quse incerta videntur , inquiramus . Arborum femina
qus in pomariis collocantur , quatuor modis diftinguuntur • aut enim
de femine furgunt in feminariis fato ; aut plants funt a rerra de ma-
tre evulfx , aut fiolones , quje omnia mdicata feruntur ; aut de ramis
dempta, atque, ut radicem capiant, humo concredita . De radicatis i-
taque primum verba faclt Columella .• deinde de iis quse fine radice
panguntur . Ergo de his : ft ex veteribus ramis fumes , de tis quoque qui
qtiotannis bonos & uheres fru&us afferunt , eligito , quis ftipes vel fungus
non dubitabit , praefertim cum libro de arboribus fcriptum legerit : /<?-
mina fi ex arboribus fumes ? Non negabo hominum ftupiditati plurimum
InduIfilTe Aldum , qui primus quoque excudendo interpofuit , quafi femi-
na prima eflent ex novellis ramis defumpta , fecunda ex veteribus .
Non eft igitur cur ab ea opinione removear qua imbutus quondam le-
gebam .• ft cx arboribus ramos fumes . Numquid hanc claufulam paulo in-
fra non ponit Columella : oraniian generum ramos circa cal. Mart. in
hortis diftribuendos efle ? Si itaque radicata femina non habueris , atque
ex arboribus ramos fumes , de iis qu£ quotannis bonos & uberes fruBus
afferunt , eligito. Hac vitiis purgata re6t:e arborum generi convenire vi-
demus : hsc autem quse fequuntur , ad arboris partes ex quibus femina
car-.
554 EPISTOLA
carpcnda funt , fpe£lant : ac illos magis qtii fu-.it contra folem , qiiatn qul
umbvis , ramis , atit plautis contineiitur . Cum in Politiani & Lipfienfi
codicibus piima fint ; ab illa qui ; \n Jibro autcm dc arhoribus , ab hu-
mcris , fortafle non alia fuit fcriptura quam quse libro cle arbor. conti-
netur. De hac tamen , ut tibi libebit , ita opinaberis , dummodo reli-
qua ut ad antiquam formam, remotis Aldinis, revocare permittas, vi-
delicet : qv.ari% qui Ynmis aut plantis ponentur . Hoc vero ex Gocfiano
Jenfonianoque conentur levi licentia conftitui , quod quantas turbas in
re ruftica excitaverit , opers pretium eft cognofcere . Id quo celerius
effici poffit, ad librum <^e arbor. digrediamur ,• ibi enim ifta miiccntur:
Obfervabis autem ab humeris , qui fuiit contra folem orientem , ut eofdeyii
decerpas . Si cum raciice plantam pofueris , incrementum ejus futurum ,
quod & cateris quas feveris , arboribus . Arbos infita fruMuofior efl ,
quam qu<e infita non efl , id efi quam quce cum ramis atit plantis poni-
iur. Prius quam arbufctdas transferas . Qux dum ad librum V. tradu-
co , ubi reliqua iterantur , hac defunt , dumque ibi multa vetuflate de-
perdita effe fufpicor , quod in utroquc loco efle oportere videbatur ,
ncutri vulgata convenire deprendo . Qi-ud enim eft : fi ctm radtce plan-
tam pofueris , incrementum ejus ftiturum , quod & Cceteris quas feveris ar-
boribus} Facilius quidem radicata ftirps comprendit, quam qua: fme ra-
dice pangitur , At & cxteris arboribus idem contingit ? Quibus ••' Ulifne
quae non radicats ponuntur ? Inutile itaque & fupcrvacaneum cum radice
plantam ponere , fi squaliter vivit & provenit radicata quam radicibus
deftituta . IUa vero : arbos inftta fruiluofior efl cjuam qu.e infita uon eji ,
id efl quam qtue ciim rarais aut plaiitis poiiitiir quo accipiemus modo ?
Cur enim Olea aut ramis aut plantis feritur.' Cur Vitis mallcolis aut
propaginibus ? Cur Ficus virgis ? Cur pomifcra arbor furculis vel ftolo»
nibus .' Qu2 tamen fieri doccc Columclla , & infa^cunditatem infitione
emcndandam efle non addit j quippe omnia cum fint fcecundi feminis
partus , maternam indolem retinent , & gencrofitatem . FaUum igitur
praeceptum, & Columells dofclrinse ac confeffis experimentis contrarium.
Porro ha^c .• incremeiitum ejus fiiturum quod & cdtevis quas feveris arbo-
nbus ab Aldo in quandam veri & elegantis fpccicm exornata non ex-
cufa funt , cum codices & prima imprefla hoc modo oftendant : incre-
me;ittm ejus fuerit ( furit ex Politiano ) oji.e ccteris, fentics ? Qua for»
nia barbarum confarcinatorem facilius declarant & produnt , quam il-
ia fucata . Qiiae tamcn fi emendare ftatueris , cum veritate conjungi pof-
iunt hoc exemplo : incrementum majiis fore quam aeteris , fenties . Sed
quid eft? Nafum contrahis j qnia ifta : quam qu,e ctm ramis aut plaft'
tis
Q_U 1 N <l,U AG E S I M A N 0 N A. 535
tis ponittir, non rejicio ? Numquid a Columella non funt prodita , etfi
a fua fede divellantur , quibus neque Aldus pepercit , appofito cum ,
,quo Lipfienfis codex caret , & imprefla primitus carebant ? Atqui fi ve-
rura attingere cupis , ex libro V. qua; fupra animadvertebam , repete :
quam qui ramis aut plantis ponentur , Nonne eadem atque ifta .* quam
qute ramis aiit plantis ponitur ? Connectantur itaque , ut in iua membra
conveniant .• Obfervabts av.tem ab humeris , qui funt contra folem orien-
tem, ut eadem ( nempe femina quod etiam Urfinus cenfebat ) decerpas
potius , quam quce ramis aut plantis ponuntur , Verbi igitur pono dubia
fionificatio ad tot ambaoes & circumdufliones librarios detorfit. Ir.dica-
re autem nonnunquajn confifiere & coutineri quo validiori teftimonio
confirmabo quam M. Tullii in Oratore fcribentis , in eo pofitas ejfe for-
tunas Grttcite .• item pro Quin£lio perorantis vitam in alterius mantt
pofitam effe ? Quid quaeris ? Latius fe diffudit fparfitque nialum , & a
fcedato Columella dira contagione Palladium invafit . Incredibiiia mc-
morabo , fed vera . Ecce tibi au6\oris verba quibus pomiterarum arbo-
rum cultum qualem Columella elaboravit , in compendium redegerat ,
quo fint ftatu : Si truncos ponere volueris , fv^pra terram prope tribus pe-
dibus erigantur . Ubi duas in una fcrobe plantas deponis , cavendum efl ,
'ne fe contingant j nam vermibus intertbunt . Sed ( ut Colmnella dicit )
feraciores funt , qute ferninibus , /joc ejl nucibtts fuis , quam quic plantis
ponuiitur aut ramis . Non cernis qUiC fe>ninibus , hoc efl nucibus fuis quani
fmt vitiofa & falfitatis plena .•* Quare fi hoc efi nucibus fuis , qux in
antiquis libris non inveniri admonet Politianus , demantur '^ 8c feminibus
fiat inferuntur , quod ex pravo Columellas loco defumptum eft , tene-
mus . Cum igitur falfum fit feraciores efle ftirpes quse inferuntur, quam
quse ramis aut plantis pangi folent , fru£luofiores Columella tradente
efle quse de apricis ramis , quam qus de opacis humeris detrahuntur ,
hoc exfcripfifle Palladium exiftim.o ,• ejus tamen verba librariorum
protervitas fcedavit , fententiamque imminuit & corrupit .
In viam redeamus . Sed ante quam arbufculas transferas , nota quibus
•ventis antea fuerant confiitutee . Poflea manus admoveto ut de clivo &
ficco in ktmidum agrum transferas . Cum in antiquis impreflis non fue-
rant ( quod ab Aldo eflfe cepit ) fed erunt videam , & conflitutte in
Politiani & Lipfienfi libro conflitui poffn fcribatur, prsterea nota quibus
"ventis antea ab Aldo quoque originem habere fufpicer , quae ab Jenfb-
nio in vulgum prodita fuerant hoc modo : notabis ventos quibus antea ,
ad prilcam formam puto efle fcribendum : notabis ventos quibits antea
fteteranty ut iifdem conflitui pojjint . Ex Lipfienfi fimiliter codice.* nota
m
556 EPISTOLA
in ■ventis qitil)us , brevius rententia reparabitur .• nota , ut vetttis, quibifs
antcz Jleterant , conjlitui pojfiiit . Hoc exemplo cum iis etiam quae in
libro iie arbor. memorantur , conveniunt j ibi enim legitur : ftgnato ut
iifdem vetttis quibus antea Jletertint , coajlituas eas . Verum quid de re-
liquis ( poflhabito pojlea quod ex pojfmt depravatum duco ) raaims ad-
nwveto , ttt de clivo & ficco in humidum agrum transferas ? Prudentia
opus eft , ut ex deteriori loco in meliorem femina differas , non ma-
nu. Qucm igitur his exitum expediemus? Facilem partim ex Goefiano
codice cx quo traditum eft adhtbeto pro admoveto j partim ex libro de
arborib. ubi extat : curamque adhibeto .
Pirum atitumno ante hrumam ferito , ita iit tninime dies XXV. ad bru-
mam fuperftnt . Quae Plinius in librum XV. tranftulit recenfens ex com-
muni Italiae confuetudine tempora fationi attributa,ut Piro auttimmtm ,
ita ut brumam XV. nec intnus diebus anteced.tnt . Quaeres utri juftum
numerum fervaverint librarii ? Neutri , credo y nam ille nimis produci-
tur ; hic nimis contrahitur . CefTantibus ab omni ruftica opera diebus
XX. ante brumam colonis , candcm notam in utroque au6\ore defidcro .
De infitione quoque , nifi abnuis , nonnulla tibi ex capite XI. indi-
cabo , quod opus opportune pcragitur , cum primttm germina tumebunt .
Apage te , inquies, cum hiijufmodi prseceptis,- quis enim tam rationis
expers in furculorura germinatum infitionem diftulerit-^ Age , fi Aldina
difplicent , acclpe ex primis imprcflis , tribufque codicibus Politiani ,
Goefii , LipfiJE veriora : cum primum germinatum ibttnt . Etenim primus
temporis articulus inferentibus attendendus eft , quo in ftirpibus fuccus
in motum incipit cieri , filentibus adhuc gemmis . Hanc igltur fcriptu-
ram tanta aucloritate confirmatam fuifle quondam in libro de arboribus ,
non eft cur dubitemus.
Commune quoque in utroque libro erratum eft, cum dcinde trttncum
recideris ; lioc enim in Goefii libro V. truncam reddideris , fcribitur ,
id pariter in Politiani codice de arbor. notatur j ad arborem enim re-
fertur ,
Optime itaqtie inferittir Caprifici ramus , Quae vitiata efl^e ex libro de
arbor. facili conjeflura aflcquimur ,• in co cnim hoc modo lcribuntur :
Optime itaque ea inferitur tali ratione . Dicet tamen aliquis : qui probas
eadem efle in utroque libro conftituta? Goefiano codice , ex cujus libro
V. allatum eft : ea carifici ratione inferitur / namque cari fuerat tali :
Fici auiem petitum eflTe extrinfecus , ubi in adnotamentis crat Fici m-
fitio , par eft putare .
De ultimo inferendi genere , quod Columella primus agricolis often-.
dit,
Q^U I N Q_U A G E S 1 M A N 0 N A. 537
dk, ufiique comprobavic , hic perpendamus ; quod antiqui illam quaji
Jimtiottem qtta nos pattlo ante ufi fttmus , velut quandam legem fanxe-
rint , eos tantum furculos pojfe coalefcere qui Jint cortice , ac libro O'
fru£Iu confimiles iis arboribus , quibus inferuntur . Conftituerat paulo an-
te Columella optime arbores inter fe per infitionem mifceri quae funt
cortice , libro , & frufilu confimiles & fuppares , quod tanquam legem
veteres olim fanxerant ; quoniam quicquam quod ab hac difcreparet ,
non experti erant diflimilia inferendo . Ex eo igitur quod ex univerfa-
li fententia, trltaque confiietudine Columella definivcrat , lex antiquitus
quasdam conftituta erat . Ex Aldinls hoc minus dilucidc conflat; & fi
conftaret , tamen mallem vera quamvis obfcura , quam perfpicua , &
clara , fed aliena . Ad vetera itaque redeamus tam formis quam manu
exprefla .• Et ex illa dejinitione qua . Haec fiquis ad librum de arbor.
tranflulerit , fpero fore , uc ejus induftria & diligentia ab omnibus com-
mendentur.
Prscipua quae de arboribus redargui poterant , perfolvimus , fi de
Cytifo nonnulla ex capite XII. addamus ,■ hujus enim cura fuperat ,
quo liber V. , & arborum cultus definitur. Cytifum in agro effe quam
plurimum maxime refert , quod Gallints , Apibus , Capris , Bubus qttoque ,
& omni generi pecadttm utiliffimus ejl . In his cenfebat Urfinus Apibus
in Ovibus eflfe vertendum : nos utrunque neceflfarium effe ex Goefiano
libro , necnon ex libro de Arbor. tibi aflSrmamus , qui haud ignoras
Apibus vel maxime idoneum effe Cytifum , qua de caufa ipfe ColumelJa
de Apum cultu agens inter praecipuas ftirpes apiariis Cytifum recenfet.
■ Quod ex eo cito pinguefcit , & laEiis plurimum pr,ebet Ovibtis . Re-
"ponenda videtur prifca le£tio : pnebet Ovis ; ad Ovium enim pabulum
prascipue ab Ariftomacho Athenienfi , ut au£tor eft Plinius , Cytiius
laudatur.
Potejl etiam ante Septembrem fatis commode ramis Cftifus feri . Pro-
fe£lo, ut Columellae dicam verbis,y7 femen non habueris , cacumina Cf»
tiforum vere deponito . Irrepfit igitur vitium ex libro de arbor, Porro
codices difTimilcs , Politiani : circa feptem agri commode ,• Goefii ; circa
fepem agri commode . Hsec ut optima tibi laudo & probo ; ideo : potejl
etiam circa fepern agri commode feri ^ tum quia facile comprendit ^ tura
etiam quia virgultorum, fpinarum , herbarumque injuriam fujlinet .
Dum arborum Vitiumque cultum abfolvere geftio , longiori fermone
te fum moratus. Sed proximo biduo quo ad alia traducor, te bene fe*
riatum finam . Vale .
Dabam Patavio Id. Septemb. CID IDCC XXXV.
Y y y Tabu»
55«
EPISTOIA
Tabuls XXXVII. explicatio
Tlg. I. Arbf.pto» italicum exprimit.
a a a a a Arbuflum .
bbb bb b tabulata ,
ccccc Vites.
deidfi Tori.
I e eee duramenta ,
ffff brachia .
gggg ftjgella in fruBtim demijja,
Tig. 11. Laturrt farmerttum oftendit .
tig. III. Arbuflum Italicum quale
Tig. 1. rcfert .
a aa Draco.
Fig. IF. Vitem arbuftivam, remoto af-
buflo, imitatur,
Fig. V. Arbuflum , remota Vite , ri-
pr/efcntat .
b bb Draco qui ad viduatum
arbuftum C C promittitur , O"
in mergum curvatur .
cccc flagella Draconis qute
in jcrobem hine O' kinc ad
arbuftum in propaginem hu-
mantitr .
dd d fumma pars flagello-
rum qua cxtra terram attoU
luntur cum gemmis.
EPISTOLA LX.
Emendatttr , illufirntnrcjue ColumelLt liber Vh
JULIUS PONTEDERA ANDRE£ MARANQ
A M I C O S U O S. D,
T
£ quoque , magna Pales , Ci^ tc memorande canemus
Paftor ab Amphryfo , "vos fil-vx amnefqiie Lyaei .
Quid enim vetat de pecore quid me di£lurum a divino carmine
aufpicia capere, quo tc mihi dulciflimo eloqLiio attentiorem parem, &
quo melius a molcfliffimo ifto aliena vitia invefligandi ftudio utcrque
noftrum paulifper recreemur ? Ex iis namquc epiftolis quas ad te tam
crebras & refertas dedi , nifi ruflicarum rerum latietatem ceperis ( quod
non arbitror ,• quia le plurimum deleSlant ) certe eorum per quos a
priflino ftatu dejeSlas funt , non mediocri faftidio te cfle afteclum pu.
to . Mihi quidem non femel atque iterum fed quotidie id ufu venit ,
quamvis me excitem , atque exftimulem , ut tibi morem geram . Q.ua-
re properamus peregrinantium inftar , qui itineris difticultate atque ae-
ftu fatigati non ad diverforia , & fontium blandimenta refpiciunt , fed
ad patrios penates , hoc eft ad laborum finem magno animo conten-
dunt. Terrae itaque & ftirpium abfoluto cultu, tranfit Columella ad a-
jiimalia qus ruri aluntur, iive operum noftrorum, laborifque focia , ut
Boves , Equi , Muli , Afini ; five cuftodias caufa , aut reditus , volupta-
•■■.'' tifque,
ilfque , ut Oves, Caprs , Sues , Canes , Apes , pilces , aves , & ferje
iionnulla: ; univerfamque difciplinam in IV. libros digerlt , primo qui
ordine VI. , majora compleftitur; altero qui VII. , minora • III. five
VIII. aves & plfces ; IV. eodemque IX. filveftrium pecudum & Apum
tutelam . Ex his quld dubiuni mihl occurrerit , te in confiiium advo-
cabo, tuamque fententlam quam mihi lignificaveris , non minus iequar,
quam prudentiam ac do6lrinam .
Et quoniam primum decus in Italla ab antlqulffimis atque Heroicis
temporibus lemper Bubus datum eft , a quibus etiam nomen accepit:,
ab iiidem exordium iumamus . Perpendentes enim in ea urbe ctijus in
maenibus condendis mas & faemina aratro terminum Jignavertmt , velup
pecus , dum Aldinum pccus rejicim.us , de lacuna ambigimus , & quo
genere explenda fit , ignoramus . Sententia quidem ex hifloria liqucc
quam Varro illuftrat dicens : Taiiro & V.jcca qui ejjent muri & port.t cle-
finitura . Propter quod videtur Columelk ( nam Varronem fequi conftat)
addldiiTe quos terminos arando definiflent , 'uelut murum & portam .
Hujus vefligium in vetuftis librls formls vel calamo expreffis fupereft ,
nempe pro pecus petam potiim .
Rubros Boves ufquamne vidifti ••' Non exlftimo : tamen Umbria va-
Jlos & albos eademque rubros ea tempeftate generabat , qua librarli ca-
put II. corrumpebant . Robii autem vel rubei nafcebantur , quales et-
iam nunc inveniuntur , cum hsc in ilteras Columella referret , Goefio
ex optima antiquitate leftimonium perhibente.
Ad domandos juvencos diem quo domituram aufpiceris , liberum a tempe-
Jiatthv.s , & a religionibus matutinum eligito . Quae aulplcla ft minus fe-
qui placet , novitia enim iunt , neque augurata , ex primis editoribus
& codicibus antiqulora indicabo : quo domhuram atifpiceris , bmium tem-
pejlatibus & religionibus matutinum eligito . Nam bonum in aufplclis ef-
fe indicat Ovldius dum canit :
Ite bor.is avibus .
Cannabinifque funibus cornua juvencorum ligato . Sed jaculi quibus CO'
pulantur , lanatis pelitbus involuti Jint , ne tenera fronte fub cornua /<e-
dantur . Nefclo quo fato eveniat , iit homines circa faJfa mifere labo-
rent , vclut iJIi qui j.-:culi quod vel Aldus peperit , vel quis alius , il-
luftrare commentarlis conantur , cum Liquei in antiquis fit five excu-
fis , five calamo efFormatis libris . Reliqua partim ex Politiani , partim
ex Goefii fcrlptis ita Jcribenda iunt : quibus capulantur , lanatis pelli-
bus involuti fmt , ne tenerce frontes fub cornua lcedantur .
Jam domito Bovi ramus illigatur , & temonis vice trahitur : quae u*
Y y y z nico
540 -EPISTOLJ
nico fpiritu in antiquis proferuntur .• ramus illigatus temonis vice tra.'
hitur .
Hajc obfervanda funt , cum placidi erunt juvenci ; contumaces vero
atque efferati inter duos veteranos jungantur , cui nulla eft jufla detre-
6landi facultas j nam fett coii/i/iit , dmbus gradte»ttbus etiam obfeqtutur .
Eripuit aevum vtvitus quod inter Goefiana fervatur , nempe : etiam >;j-
i'ittis obfequitur .
De Boum cibariis , deficiente foeno , ifta capitis III. memini dubia
mente perpendifle : vel fi non , modius viridis laurex &" iligne,t fiondis /
quippe non ad menluram , verum afFatim viridis frons praefertim quz
non optima , eft prxbenda . Nunc tanquam Aldina rejicere non vere-
bor , veteribus impreflTis revocatis : modo juris ( viris ex Politiani ma-
nu ) laurea & lignea qute frondes , & hac ratione emendatis : modo vi»
ridis laurea iligneaqtie frondes ; quod eft , fi fceni copia non fuppetit ,
faltem frondes virides objiciantur .
Ilignea tamen vel melior eji quernea , fed ejus generis / qitod fpinas
non habet ; nam id quoque , uti Jttniperus , refpuitttr a pecore propter a-
culeos . In his fimiliter nimis audax Aldus tenetur , collatis antiquis ,
ut Jenfonianis : nam id qttod Junipertts ( qua» item ex Lipfienfi codice
exfcripta funt ) ut Goefianis .• nam id qttod eruis ; ut his qus protu-
lit Politianus : nam id qttod juperitts . Ha;c autem facilera fui emenda-
tionem praebent .• nam id quod afperius , refpttitttr a pecore propter aculeos .
Haec in fano armento praeftanda funt : ne vero aegrotet , docet ca-
put IV. medicamentum , quod componitur pari pondere triti Lupini ,
Cuprejfiqtie , & cttm aqtta no&e una fub divo habito . Hoc extremum
babetur eft in Goefianis & primis impreflis , hoc eft , qttod conipomtttr
&c. &" quod habetttr .
At cum Bos jam aegrotat , & in cruditatem incidit , multa atque
exquifita remedia tibi caput VI. indicabit . Si nec h,rc profuit res , ca-
prifici aridit conteruntur , & cum dodrante aqute calida dantttr . QuaB
in librum III. digeflit Vegetius , fed hoc exemplo : ft tardius profictt ^
tres partes Lauri conterttntur , & cum duplici aqu<e calidte dantttr . Quam-
nam medicinam fequemur? Hinc Caprificus, hinc Laurus laudatur , et-
iam Catone ad Boum remedia tria Lauri folia commendante . Meus
animus ad Columellam inclinat , cum etiam Goefius ex probatiffinio li-
bro offerat .• fi nec hoc profuit\ , tres Caprifici aridi conteruntur . Quid
autem tres caprifici ad Bovem ? Dicet quifpiam viciflim .• Quid tria
Lauri folia Catoniana ? Utut tibi videbitur , Goefiana quidera , quibus
vulgata Columelliana confirmantur , non funt contemncnda.
i Eft
S E X A C E S I M A. 541
Eft etlam inter remedia , ut Bos xgrotans concitate agatur / deinde
pofl: alias potiones , ut currere cogaturj demum , aliis adhibitis medica-
mentis , ut citatus Bos agatur . Non vides extremo curfum acceleran-
dum efle magis atque magis ? Itaque , ut in Goefianis , ut citatius
Bos agatur .
Torminibus laboranti Bovi remedia capite VII. au£lor fuggerit , de-
inde ab hoc morbo ad graviorem defcendit , quem fic dcfcribit.- Qttod
ft tieque •ventris rejliterit citata proluvies , neque intejltnorum ac ventris
dolor , cibofque refpuet , & pnegravato capite , ft fa-pius quam confue-
■ vit , lacrj/mce ab oculis , <& pituita a naribus profluent . Quorum pri-
hia ex Vegetio per Morgagnuni noftrum re£le emendata dum exifli-
mo , de reliquis diligentius confiderandum eft . Primum animadvertere
eft , neque fi ante fvpius , neque quam aut edidiflc Jenlonium , auc
Goefium de veteri monumento exfcripfifle , cum uterque lacrymaque am-
piificaverit . Propter quod fufpicio fit confuevit quo tota fententia ever»
titur , aliena manu efle interpofitum ; quandoquidem Boves fani lacry-
mas emittere non confuefcunt . Quo fublato , cunfta ad Vegetii exem-
plar ita conveniunt, ut quid amplius defiderari non poflTit. Qtiod fi ne-
que ventris erit citata proluvies , neque inteflinorum ac ventris dolor ,
cibofque refpuet , & pnegravato capite , fcepius lacrfmaque ab oculis ,
& pituita naribus profluent . Nunc quas ex Vegetio funt , recognofce :
Quod fi neque proluvies ventris erit , neque intefltnorum dolor , recufat
tamen cibos , & pnegravato capite erit ,• lacrfma quoque oculis & pi-
tuita naribus ctirrit .
Ad caput XII. Sc ad fuppurationem nunc venio , quam fanguis cir»
ca pedes tumens facit ; hic enim nifl emiffus fuerit , faniem creabtt ,
qui fl fuppuraverit , tarde procurabitur , Non opus his faniem non con-
venire oftendere , poftquam Morgagnus nofter literis ad me datis , id
abunde prasftitit . Quid ergo ? Ad famicem Politiani me libenter con-
verDo , a quo non valde alienum fcriptura ramicem , quod in Vegetii
codice Sanibucus reperit , quodque in Vegetii libro IV. integrum legi-
tur , & denique quod Pfeudogargilius inter Boum mala vel ex Vege-
tio vel ex Columella defumpta recipit, & fale atque aceto cum axun-
gia curat , quibus utitur etiam Columella. At quid famix ? Sinus qui-
dem atque abfceflilis propria appellatione a Veterinariis ufurpatus videi
tur , & fortaflfe ab ea origine , ex qua phyma , v in * verfo , ut >tt/-
Ki% calfx .
Ex capite XIV. hajc continuo perpendamus ; Interdum & tumore pa»
lati cibos refpuit , crebriimque fufpiritm facit , & hanc fpeciem prabet ,
ut
542 EPISTOLA
ut Bos Jti latiis pendere vuleatur . Qnx excudit Aklus/ nam prima ex-
cufa , Goefianulque liber , & Vegetius qui a Columella exlciibit , »«-
nwr odeadunt . llla quoque iit Bos in latus neque uc vera , neque ut
Columelliana recipio , quae ab Aldo originem ducunt , excudentibus e-
ditoribus primis ut Bos l.vtus . Hxc autem fic intelligo , ut Bos opti-
>mi iiabitus mceftus , & animi demiifi efle appareat ; fiquidem penderc
dubium efle accipio , dum Bos a cibo & ruminatione ceflat .
Sf tn opere collum contufum erit , prtefeutijjfinium erit remeditm fanguis
de aurc emijfus , aut ^ fi id fa&um non erit , herba qute -vocatur Avia ,
cum Jaie triia & impojita . Reflituto ex primis cditoribus, Goefioquc , ac
Veaetio contuderit , &. reje£\o Aldino contufum erit , ftatim ad iftud Avia
me verto, de quo quamvis multa icriplerim , nunquam tamen deftiti aut
cogicando , aut inquircndo in verum conniti . Id quid fit , invenifle ,
ctii in dubiis rebus nequaquam prudcntiae efle videatur polliceri , nihilo-
minus tibi fpondebo , & Lamium five Lamia efle debere teftabor . Qua
fiducia hoc audeam aflferere , fi me rogabis , Plinium producam libro
XXII. firribentem : Lamium mederi cum mica falis contufis , incujjis ,
imiftis , & Jlrumis , tumoribus , podagris , vulneribus . Nonne contra
contufiones Avia cum lale a Columella laudatur ? Nonne eadem ex Cor-
nelii Celfi praecepto tumenti cervici imponitur? Adde a veteris fcriptu-
ra; amati , ama , habia vefiigils non valde remotum videri Lamium ,
prxferrim fi etiam Lamia a Latinis appellabatur . Nomcn a Gr.cco eft
•Keufios , quoniam flos late in duo labella diducitur, expanditurque . Sic
Lamix ab antiquis appellats , quod hianti ore infantibus infidiarcntur.
Ad intumefccns collum etiam hac compofitione fic utendum ejl . Cum
disjungitur ab opere , in ea pifcina , ex qua bibit , tumor cervicis aqua
madefaSus fubficcatur . Quonam mentis veterno occupaium Aldum di-
cemus , qui vctuflum impreflum fubjicitur reddidit fubficcatur , quafi
madefieret tumor , ut eodem tempore ficcarctur ? Recipiamus igitur fub-
jicitur ? Nequaquamj' verum ex Goefiano fubicitur jubigitur efformatum
ample6temur.
Clavorum qui fere cervicem infejlant , minor molejlia ejl _,• uam faci-
le cperanti lucerna injlillatur . Secundo mcmbro nihil puto ab hominc
dici poffe fiultius . Probari autcm id poft Aldum ab omnibus , Sc iii
cun£tas editiones recipi humanam ftultitiam prope lupcrat . Quafi ve-
ro , inquies , a primis editoribus fuerint optima prodita , quae funt :
u.rm facile operantem lucernam inflil/ato ? Nemo ccrte talia ut fincera
-tibi probabit : tamen longe quam Aldina meliora vel eo nomine quod
luco carent , ego tibi aflerere poflfum . His tamen miflls , cx Goefia-
nis ,•
S E XJ G E S i MJ. 545
His/ fiam facit eo per lucemam medentem injlillatio paratior ejl , lenten-
tia redintegratui* hac ratione : ttam facile , oleo per Ittcernam ardentera
injlillato , reparatio eji , nempe moleftice . Quorum probationeni ex Ve-
getio dabo : nam facile fanantiir per ardentem lucernam oleo injlillato ,
Perpamus ad alia . Scriptum eft capite XVI.: fape etiam vel gravi'
tate loigioris vel ctim in profcindendo- aut duriori folo , aut obvits radtci
odlti&atf.y , convelli armos . Majori nixu dum conatur Bos , armos con-
vellit : quod evenit vel plauftra trahendo , vel ducendo aratrum. Ve-
hendo quidem plauftrum , cum via falebrofa eft , & prxrupta , aut e-
re£la nimis / item cum ccenola , & profundius immerguntur rotae .• a-
rando vero , cum in durum folum , aut in radicem vel faxum impin-
gitur aratrum , vehementius eonnitentibus Bubus , ut fuperent impedi-
mentum . Quare non longi laboris fequi juvat pro longioris ; nam ara-
tio afliduus & continuus efl: labor , fed gravitate longi itineris , ut Ve-
getius invenit , aut duriori folo , aitt obvite radici obluBatus , convellit
armos
Adverfus Vipers morfus caput XVII. remedia commemorat / nam
Perfonatit radix contufa prodefl , vel Simonianum Trifolw.ra quod invenitur
confragofis locis , efpcaciffimum traditttr . Si tanta vi contra editorum
librariorumque audaciam valuifTet Trifolium «a^puKTiiov , quanta adver-
fus Vipera; i6tus valere proditum efl: , nunquam Simonianum fa£tum
eflfet . O literarum peftis ! Sic facratas memorias corrumpere juvat , ut
cmptorem decipias ? Sed quid prxterita & barbara tempora increpo ,
quse fummis ignorantis tenebris obfita erant , penitufque demerfa? No-
ftra potius culpanda funt , qu2 fapientis titulum fibi afllununt , cum
tanta luce hic locus ex Goefiano libro perfundatur . En tibi quantum
vera a falfis difterant : prodeft , vel Ji montamm Trifolium invenitur ,
quod confragojis locis ejflcaciffmiura nafcitur . Neque tantum in Columel-
ia Jl montanum in Sinionianirm tranfiit , fed in Vegetio quoque Siler
montanum peperit , deinde luperfcetans ex vitiato Columella altero par-
tu ' Simonianum reddidit .
' Si vero herbam anni tempus negat , femen in ufum recipitur , ra^
dicefque cum ftio caide trita & farina ac fale commijlie ex aqua mulfa
fcarificationi fuperponuntur . Quibus ex Goefianis addere oporter Ordea-
cea , quod olim egregius Morgagnus ex Vegetio repofcebat . Neque ta-
men in reliquis integrior Vegetius qui radices cum fucco caulis tritas
fcarificaiioni imponendas jubet ^ quo enim tempore herba viridis non
reperitur, neque cauli fuccus ineft . Itaque , ut in CoIumeHa , cttm
fp.\j' caule . Sed cur in his quae in Columella antecedunt : atque ipfa
folia
'544 EPISTOLA-
folia ctim fale trita malagmatis more fcarificatiom intenditur ; eundem a-
micum noftrum qui emendavii iHtendunttir , inhonorum pofthabemus ?
Non enim id folum & verum ac neceflarium exiftimamus , fed & rno-
re tanquam Aldinam propaginem abjiciendum efle cenfcmus , cum in pri-
mis impreffis , & duobus codicibus Politiani & Lipfienfi legatur malag'
matis iiicenditnt txl . Ex qua fcriptura non aperte patet incendunt vd
fuifle intendunttir , & more ab Aldi vel potius Jucundi moribus cmanaf-
fe , itemque fcarificationi , quo & codex Lipfienfis & prima excufa u-
tique carent ''
Inter venenatorum animalium morfus & remedia confunduntur noiv
nulla oculorum vitia , eademque inter fe mifcentur . Ideoque epipho'
ram fupprimit potenta confperfa nmlfa aqua , & in fupercilia genafque
impofita , Paflinacceque agreflis fcraina , & fticCHS armoracite cum me/le
conlinita octdoruin fedant dolorem . Separanda lunt : Epiphoram • ini'
pofita . Paflinaae quoqtte agrefiis femina , Quod pcr fe latis clarum , ex
Vegetio ac Gocfiano exemplari illuftratur. Verum quid conlinita , quod
in antiquis excufis conlevata , in Vegetio tnta ? Non potius conltevata ,
quam Aldinum conlinita judicaveris?
De Bubus generatim fatis me fcripftfl!e videbar : de Tauro eligendo
hoc curandum manet / Taurus r?nim laudatur , fi fit ventre paulo fitb-
flri&iore , qtii magis reBus , & ad ineitndas fceminas habilis fit . Quid
m7«j dices P Id Goefianum eft tretis , Lipfienfe reus . An probas fire-
nuus per contraftionem fcriptum fireus?
Poft pecoris probationem fequitur pafcendi difciplina , de qua quod
mihi dubium obverfabatur , in Lipfienfibus commentariis habebis . Nam
illud capitis XXIII. de revocandis buccina armentis , quod ita facile
recognofci pofl^unt , dum in unum conveniunt , numerufque recenfetur ,
fi veluti ex militari dtfciplina intra fiabidarii cafira manferint , fatis eft ,
ut quis Goefianum ac Lipfienfem codices , in quibus fiabu!orum legi«
tur , infpiciat , quo celerius fe fiabularii pceniteat approbaflfe .
De fcetura hinc capite XXIV. loquitur Columella, & de Vitulorura
educatione , cujus gratia illa fit. Itaqtie & faette Cytiftts viridis , & tot'
refaUum Ordettra macerattmque Ervum pr.ebetur , vel tenero olere commi-
fto torrido molitoqtte Milio , & per tinam noBem laBe macerato faltrui»
tur . Quantum in his innovatum fit , ordine oftendam , Primum illud
vel tenero olere ex primis impreflis 6^ tenerius oltts-^ deinde ex Caefena-
te codice : & teneruit oliis • demum ex Palladio exfcnbentc : ipfis aU'
tem vitulis tofium molitumque Mtliitm cum laBe mifceatur falivati more
frabendum , efle oportere : & t&ner vittdus olim densocftravi . Nunc
reli.
S E :>C A G E S I M J. 54 5
reliqua in Aldina edicione corrupta purgabiimis hoc modo : Et tcner
•vitulus torrido mohtoque Milio & permijlo cum laBe fativatur . Etenim
Aldus ut haec fuperioribus adnefteret , primum & in vel mutavit ,
pofthabito torriilo quod in antiquis excufis , & manu impreflis vituhts
proximum ftatuebatur . Deinde per vam la&e ( quorum primum in Goe-
lianis eft permijlo ) per unam noBem la&e effinxit , idque ut probabile
redderet , niacerato quo cun6la exemplaria & priora excula pnvantur ,
exornavit .
Capite etiam XXVI. cum oftendiflet Columella in vituli caftratione
extremam tefticulorum partem elTe relinquendam , ne in totum effcemi-
naretur , adjeclum eft : formaque fervata maris generandi vim depofuit .
At a quo ifta ? Ab Aldo , aut ab Jucundo .potius , cui in votis erat ,
ut egrcgius Polenus nofter ex Vitruvio oftendit,
Pnlchra Laverija ,
Da miht fallere •
Columella enim , ut a prifcis editoribus & Goefio difcimus , fcripfe-
rat formamqtie fervat maris , cum generandi vim depofuit .
Quoniam de Bubus & de iis qua: dubia aut vitiata efle rati fumus ,
traflavimus , ad caput XXVII. , & ad Equos accedamus . Quibus cor-
di eji edticatio generis equini , maxime convenit providere au&orem indu-
flrium , & pabuli copiam , qtiie utraque vel medtocria pojfunt aliis pe-
coribus adhiberi • fummam feduhtatem , & largam fatietatem defiderat
tquinum pecus . Propter Aldi munera tibi haec exfcribebamus • nam ex-
tremum pecus prster neceflitatem Aldus appofuit , quod nos veterum
editoruqi & codicum fidem fecuti abjiciemus . Praeterea cum inter Goe-
fiana fit equitium non equinum , id ipfum tibi notum efle volumus, ne
negligas , fi ita videbitur .
Ad admiflTuram deinde converfi dabimus operam , cum Equabus ge-
nerofis circa vernum tequino&ium mares jungentur , ut eodem tempore ,
i^uo conceperint , jam latis & herbidis campis pofi anni meffem parvo
cum labore fmtum educent . Vifne ex hoc femine tibi pullos creari
qui , quoniam menfibus XV. in materno iitero morantur , perfeSlif-
fimi erunt , & maxime diuturni ? Aldo fubblandiri oportet , qui E-
quarum partum circa vernum SEquinoflium conceptum poji anni mejfem
producit ; nam meflls circa folftitium peragitur , & folftitium a primo
aequinoftio per dies XCIV. removetur. Non igitur id ab antiquis fum-
pfit ? Non per Jovem ; primis editoribus pojl anni menfera exhibenti-
bus , codicibus pofl annum menfem . Ex hoc conjicio pofl annttm men-
fttm j quoniam eodem ferme tempore quo concepit Equa , partum fie-
Z z z ri
54<5 E P I S T 0 L A
ri expreflit Columella , hoc eft circuma£\o anno . Non mc latet Pal-
ladlum qui Columcllam tranfcribit , eniti Equas libro IV. docere fpa-
tio chtodecmi ■menfis . Hsec tamen mendo non carent , promente ex co-
dicibus Politiano : fpatio XIII. menfis.
Ifque admifjarius potefl trimus adbiberi , & ufque ad amios •viginti
plerunque idoneus ejfc . Hasc etiam vitiata Aldus excudit , cum a prio*
ribus cditoribus haberet : ifque admijfurte pote/l ufque tn aunos -viginti .
Quae tamen tibi non probo / fiquidera poteft ex duobus pojl trimatum
corruptum videtur . Veftigium ex Lipficnfi codice afFertur : pojlerrima .
Attamen ex Goefianis integra omnia & perfefta nafti fumus : Ifque
admijfurte pofl trimatuni ad annos viginti plerunque idoneus ejl , qux ca-
pite XXVin. repetuntur . Unde igitur illud adbiberi accepit Aldus ?
Ab Jucundo fortafle .
Qv.od fi admijfarius tners in venerem ejl , odore perfricatur , deterfis
fpongij fxminie locis , & admota naribus .• rurfus fi Equa marem non
patitur , detrita Scilla naturalia ejus liniuntur . Quanto ornatior atque
elegantior Goefiana fcriptura .• Q£wd fi admijfariv.s iners in venerem ejl ,
odore proritatur , deterfs Jpongia feeminie locis , & admota naribus :
Equa rurfus , fiqua marem non patitur , detrita Scilla naturalia ejus
liniuntur .
Admiflura jam perafla , matribus profpiciendum eft , curandumque ,
»»e curfu exerceantur , neque frigori committantur , nec in angujio claufo-
^e , ne alia^ aliarum conceptum elidant . Demenda efl: claufo particula
•ve quam Aldus largitus eft , cum prima imprefla eam omittant , nec-
non liber Goefianus . Claufum autem locus eft circumfeptus & muni-
tus , quod fa:pius ufurpat Columella , ut lib. VII. de Capris : fed nu-
merum hujus generis majorem quam centum capitum fub uno cLw.fo non
expedit habere . Lib. VIII. de Columbis .• qUit claufo continentur . De
Pavonibus : ne extra claufum fcetwn edant . De Apibus lib. IX. Qiiibtts
iutra claufum aluntur . Lib. XII. Ovium c.eter.irumque pecudim foetus at-
que fruHus claufo cujlodienda erunt .
Ab enixis Equabus ad pullos cura traducitur , quorum pulchriiudi-
nem ex capite XXIX. notabis , fi fint arqualibus atque altis reBifque
cniribus . Igitur qui crure inxquali nafcuntur , pulchritudine non com-
mendantur •'' Qiun monftrum erit quod inxquali crure incedit . Quare
hoc fignum non ad pulchritudinem , verum ad naturalem modum fpe-
6lat . Cur igitur inter pulchritudinis notas recenfet & laudat Columel-
la , quod abcfle , integro corpore , non poteft ? Qiiem putas hujus fi-
gni auftorem .-* Columellam ? Apage tc cum iftiufmodi lufpicionibas .
Aldus
J E X A G E S I M A. 547
Aldus id excudit ; nam primi editores , & Goefianum exemplar non
teqtialibus , fed mollibus tuentur , quo Columella Virgilium imitatur de
eodem pullo canentem :
CoHtinuo pecoris generoft pulhis in arvis
Altius ingreditur , & mollia crura reponit .
Hinc intelliges ex quo fonte in Varronem pro introverfeis translatum
fuerit tequalibus , ex vitiato nimirum Columella .
Hujufmodi item pulli laudantur , qui funt ex placido concitati , &
ex concitato mitijfmi / nam hi ad obfequia reperiuntur habiles , & ad
certamina laborum patientiffmi . Hlc etiam tenetur Aldus. Undenam pa^
tientifftmi , quod prima excufa , & Lipfienfis codex non memorant ,
quodque Goefianus liber promptijfmi effe oftendit , fufcepit ? Propter
quod Goefium exfcribentem ad certamina laboremque promptiffmi , fe-
quamur .
A fanis Equis gradum facit capite XXX. Columella ad morbofos j
& quoniam fa:pius frigore morbos contrahunt , frigori , inquit , fomen-
ta adhibentur , caputque & fpina tepenti adipe vel vino hniuntur . PIu-
ra remedia adverfus hoc malum tibi ex Goefianis commem.orabo : Fri-
gori fomenta adhibentur , &" calefaElo oleo hmbi rigantur , caputque &
fpina tepenti adipe vel virto liniuntur . Qus ex proximis vera ftatues :
/t urinam non facit , eadem fere remedia funf^ nam oleum immifium vi-
no fuper iha & renes infunditur .
Solent etiatn vermes quaf lumbrici nocere intefimis . Qiubus dublta-
tionls multum adjiciunt codices Goefianus & Lipfienfis exhibentes non
quaf , verum ;« qua . Icaque dum in Vegetii libro L duo vermium
genera quibus interanea infeftantur commemorari video , vermes lumbrt-
cos , & tineoLis , in illo in qua hoc fecundum tineoLe in Columella
defidero hoc exemplo : folent ctiam vermes tineolis & lumbrici nocere
tntefiinis .
Interdum & faftidio ciborum languefcit pecus . Ejus remedium efl ge:
iw.s feminis , quod Gith appellatur ; cujus duo cyathi adjunguntur olei
cyathis tribus , & vtni fextario . Nemo erit tam Inconfideratus qui
multo prsftabiliora non duxerlt antiqua partim formis , alia manu ef-
fe£la , quam vulgata & probata cun6tis : Interdum faflidio ciborum lan-
guefcit pecus . Ejus remedium efl genus feminis quod Gts appellatur ; cu-
jus duo cyathi trtti diluuntur olei cyathis tribus , & vint fextarto .
His de Equorum medicina curiofe penfitatis , in Mulorum genere
vitia rimabimur . Ad hoc infitltium genus procreandum , ut capite
XXXV L praecipitur, Equam convenit in annos decem , quoufque amplijfi-
Z z z 2 ?«rc ■
54» E P I S T 0 L A
me atque pulchcrrimte forms Jit , membris fortibus pattentiljimam laboris
eligere . Quod monitum etfi Columclla tradat , tamen quando Aldi ma-
nus interpolavit , non pluris faciam , quam alia pofteriorum ingeniis e-
laborata . Rcponamus itaque prilca Goefiana : Equam coirjenit in a;mos
Jecem amplijj-.m^e atque puUherrimie formte , merr.bris fortibus , pjtiemijf'
r-Jam laboris eligere .
Hxc quoque ex aliena induftria .• ut qu,t peraHo anno menfe tert/o
decimo "vix eduntur , pleniora funt, quam illa qu2 Columella prasflitit ,
fi Goefiana intuemur .• ut quie tnenfe tertio decimo -vix edmitur . Quod
cnim menfe tertio decimo vix maturatur , in alterum annum incidere
jnfipientis eft declarare.
De materno Mulorum fanguine haec facile veteri adminiculo fuffujri
tranfcgimus .• in paterno genere probando major eft labor; quoniam fte-
pe judtcium probantis fruflratur expemuentum . Multt admijfarii fpecie re-
tihs mirr.bilijfim.tm fobolem fonna vel fexu progenerant . Ex his quid do-
Xtzz Columella, non perfefte aflequor: ex infequentibus melius coliigo :
quod quidam adraiflarii contempti ab afpeclu pretiofijjtmorum Jeminum fe-
yaces funt . Ideo : rriulti admijfarii fpecis temts mirabilijftmi Jebolem foT'
rna 'jel fexu degenerant , five — — mirabili pejfrr.am Jobolevi forma "vel
fexu progenerant . Hoc eft , mares pulcherrimi partum degenerant , for-
ma quidem, cum parvi corporis, aut afpefilu turpis & contemptilis Mh-
las procreant; fexu vero , cura plures mares qui vcteribus eraat viliores
quam fcemins, fingunt.
Hujufmodi mari fenfim magijlri fubmovere debent generis ejufdem fae-
mitum ^ quoniam fimilia fimilibus famtliariora fecit natura • tta entm effi-
citur , ut ejus obie&u , cum mas etiam fuperjcStu eblanditus efl , "velut
incenfus & cbaecatus cupidine , fubtratia quam petier.-.t , fajiiditie impo-
natur Equ.e . In quibus faliuntur multi qui tanquam cun6la Columel-
liana & edunt & probant , cum Al-dinis mifceantur. Vetera & gerraana
ex prioribus impreflis & codicibus repetita in hanc fententiam ordinan-
dz cenfemus .• Hujufmodi mari fenftm mrgijiri fubadmcta genei-is ejufdem
faemtna ( quoniam fimHia Jimilibus familiariora fecit natura ) itaque obie»
fia , cum fuperjeBu ebl.inditi funt , velut isKenfum & obciecatum cupidn
ne , fubtra&a quam petierat , ftfiiditte tmponunt Equte .
Quo femine generaius Mulus animo &. forma prasftantifTimus capite
XXXVII. commendatur. Quanquam pojjit huic ahquatenus tomparari quod
progenerat Onager , nifi C^" indomitum , &" fer-vitio contiimax flvejhi mo-
re Jirtgofum patrts praferat habitum . Aptior fententia conflatur , fi Poli-
iiani & Lipfix codices unde habemus .• firigofunt eua , & prilcum ex-
cufum
r £ X A G E S I MJ. 549
cufum pripferret , fecuti legamus : Jlrigofumque patris prieferret habitum .
Jamdudum tacitum te qusrere puto qua forma eligendus fit admifla-
rius Afinus , cujus femine tam pretiofum apud veteres animal figuratur .
Ab afpeSiu non aliter probari debet , quam tit fit ampliffmi corporis j
cer-vice valida , robujlis ac latis coflis , peBore mufculofo & ■uaflo , fe-
minibus lacertofts , cruribus cumpaBis coloris nigri vel maculoji , nam mii-
rinus cum fit in Afino vulgaris , tum etiam non optime refpondet in Mu-
la. Omnia quidem optima figna , quanquara de colore maculofo poflic
dubitari; quandoquidem , fi difcolores pilos Afinus in palpebris , aut au->
ribus gerit , fobolem quoque frequentcr facit dt-verfi coloris , qu: & ipfe j
ttiam fi diligentiffmie in admijfario exploratus efl , f^epe tamen dominum
decipit . Quare rnaculof vitium efl: . Prima imprefla id in macilis mu-
tant , Goefianus liber in magilts . Quapropter , cum in hoc admiflario
Palladius qui plerunque Columelliana intuetur , tres colores nigrum ,
murinum , & rubeum commendet , perpendes utrum illa vel magilis , aut
macilis fcribenda fint, vel magis tubei , hoc eft , vel potius rubeij an
quid aliud habenda.
Rejefio Aldino maculoft , hac etiam ab eodem Aldo excufa reiicere
oportet : quam ut avitus coler primodii femtnis mijlu reddatur nepotibus ,
& repetere antiqua imprefla eademque Goefiana : primordiis feminum mi-
J}us reddatur nepotibus .
Igitur qualem defcripft Afellv.m cum <efl a partu flatim genitus oportet
matri flatim fubtrahi . Cnm Aldina mihi femper dubia funt & fufpe£la,
tum ifta raagis , quae in antiquis difiimilia funt ; nam pro partu excu>
fum eft ab Jenfonio proti , idque in Politiani & Lipfienfi libro protri fcri-
bitur , ex quo quis colligere poteft proiinus , ncmpe protinus genitus .
Porro flatim, vitiato protinus , ex proximo repetitum videtur.
Subdu6lus igitur matri Afininus pullus , Equae alendus fubiicitur ,'
nam , obfcuro ioco partu ejus amoto , priedi&us quaft ex ea natus alitur .
Cut deinde cum decem diebus tnfuevit Equa , femper poflea deflinanti
priebet ubera . Anne in his quoque quid Aldinum •'' Nihil quidem j ta-
men duo video, quae Columella digna non arbitror, tollamque alterum
deflinanti , prasbente Goefio deftderanti ; alterum vero pradiBus , quod
prtele&us efle malo , tuo judicio expendendum trado .
Ex admifl^ario Afino unum atque alterum fupereft , quod propter e-
ditorum levitatem dubium atque incertum ad te perlcribam . Ante ad-
miflTuram Afinus defeHo viridi pabido , &' largo Ordeo frmandus , non'
xunquam etiam falivandus ertt . Quo morbo incitatus Aldus vetuftura
imprefllim faginandus in falivandus verteric , nunquam fum affecutus .
Video
550 EPISTOLA
Video ex Varrone talem marem Ordeo & foeno nutriri , 8c ante ad-
miflliram largius, quo ad laborem fuflinendum vires augcantur , Video
apud Columcllam Equum fub admiffurae tempus , affatim dato fceno ,
Ordeo , Ervoque faginari , ut hac fagina hilaris phtrimis fvmtnis fujfi-
ciat . Tu fiquid habes , quod Aldi fa6tum confirmet , mittito j nam
cur improbem, vides.
Alterum proximum fubfequitur , ne tener<e fa'mi>i<e committatur -^ tiam
iiiji prius ea marem cognovit , aclfiltentcm aclmijfartum calctbus protttr-
bat . Vetus his lubefl: vitium ; in cun£lis enim impreffis eadem legun-
tur . At in Goefiano libro cognovit efi concivit , in Lipficnfi concuit .
Quid dicam.'' Goefianum verum exiftimo. Non eft admovcndus Afinus
Equx, nifi prius marem ea in venerem concivit , five concupivit j ea
enim eft brutorum animalium natura , marem calcibus & moriu a fe
propulfare , dum gravida funt , aut seftu venereo vacua , fed maxime
immatura. Equidem vulgata reiiciunt quz fequuntur.- id ne fiat ^ dege-
ner & vulgaris Afellus admovetur qui folicitet obfcquia faemin.e , ueque
tamen is inire finitur . Quare non cognovit marem , qux a coitu prohi-
betur . De tcnene quoque ambigi poteft tanquam de temere depravato .
Quo conftituto, opportunum admittendi tempus efle attendendum in u-
niverium docetur.
De Mularum medicina pauca capite XXXVIII. attingit Columelfa ;
quoniam plerique morbi qui hoc genus invadunt , cum E^quis commu-
nes inveniuntur . In paucis tamen reperit Aldus, quae deteriora redde-
ret , ceu : Fehrienti MuU cruda BraJJica datiir , cum icripfiflet Colu-
mella : Equienti MuU Brafl^icam crudam efle pr*bendam , ut ex priori-
bus imprcflis , & codicibus Politiani , Goefii , & Lipfis ccrtior fies .
Paulo poft , ut ex iildem libris intclligitur, adverius languorcm 8c nau-
feam doccnte Columella potioncm qu.e recipit femuaciam fulphurts , o-
vumque crudiim , & myrrhce pondo denarii . H,tc trita viuo admifceri ,
eandem dcpravavit egregius Aldus ad hunc modum : qute recipit fenuin-
ctam triti Julphuris ovtimque cvudimi , & tritte mjrrh.e pondo denarii .
Htec tria vino .
In VI. Columella: volumine quje aperte improbabam, reiiciebamque,
itcm quae prae veteribus contemnebam, cum has litcras Jegeris , cogno-
fces. QuEE apud te fi ineptiarura titulum evitaverint, nihil in co noa
cglfle videbor . Vale .
Dabam Patavio XVI. cal. Oaobr. CID IDCC XXXV.
EPI-
S5I
E P I S T O L A LXI.
llhijiratur emendaturque ColumelLc liber VII,
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
Blnas epiftolas heri a te accepi , non eodem tempore datas : id
non tibi, fed tabellariis culpae verto , qui fepe minus affidui ia
officio funt , dum epiftolas accumulant , quo minori labore quotidia-
num opus alternent . In utraque tua epiftola Aldi nomen abominatum
video; quin in recentiori ejus editiones ita a te contemptui haberi fi-
gnificas, ut quas poflides , nifi cum melioribus commutare licebit , aut
alia ratione diftrahere , fis donaturus . Q_aod confilium non improba-
rem , fi optimje facile poflent comparari . Quotus enim quifque editor
inventus eft, qui diligentije titulo famam fibi acquirere non ftuduerit ,
Aldina exemplaria imitando atque exprimendo ? Verum quid praterita
commemoro? Numquid noftra stas quamvis optima vel ab antiquis ex-
'cufa , vel ex privatis libris exfcripta habeat , ad Aldi nomen ita non
refpicit , ut ab eodem edlta tanquam oracula de tripode mifla non fe-
quatur- quoniam Aldi piclura empt»r facile invitatur capiturque ? Por-
ro quje de Aldo ejufque editione ha£ienus fcripfi , & fum fcripturus ,
fic accipias velim , ut pleraque cum Jucundo Veronenfi,a quo rem ru-
fticam interpolatam Aldus edendam fufccpit , communices. Quin omnia
Jucundo attribuenda efl!e cenferem , fi imperitus editor , non Aldus li-
teris exornatus iftud opus ut excuderetur , curaflfet . Etenim Aldi erat
perpendere omnia & ponderare diligenter, eademque cum antiquis edi-
tionibus Sc manu exaratis libris conferre, tum collata cum peritis com-
municare , quasve prava & quas fucata offendebat , a re£lis & finceris
fecernere, demum horrida potius, inculta , obfcura , qualia a primis edi-
toribus habemus , edere , quam nitida , compta , & colluftrata fed falfa
in publicum uium emittere . Quapropter five Jucundo fidem adeo teme-
re adhibuit , ut ejus deliramenta fuo judicio confirmaverit ; five ipfe
quoque operi emendando ftudium & curam impendit , materiamque
quam ignorabat , alienis & falfis immifcuit, quis Alduni ab reprenfionc
& noxa eripere poterit , cujus opera ruftica difciplina , quse humano ge-
neri utiliiTima eft, cognituque fumme neceflaria, tam diu in cceno ver-
fata
552 EPISTOLA
fata efl: , & adhuc verfatur ? Verumtamen de futuris gentibus melius
fpcrare licet , confido enim fore, ut homines aliquando refipifcant . Nos
quod mandafti , interira videamus.
A majoribus animalibus ad minora defcendit lib. VII. Columella ,
& de minore pecore , inquit , rlitiums , P. Silvine , prtncipittm tenebit mi-
nor Arcadiie vilis hic "vulgarifque jifellus . Exempto Aldino diHurus ,
5c reftituto ex primis impreflis diBuris , videndum quid ex Politiani
lcripto .• minor minora Arcadtis , ftatui poflit in eo loco qui obfcuritate
implicatur. Opinabar itaque non minor commode conje^tare licere , cum
in Arcadia Afinus inter praecipua celebraretur . Eflet etiam non valde
contemnenda hxc Ie£lio : majus inter minora , quando capitis proximi
tale exordium habetur : Pojl majores quadrupedes ovilli pecorts fecunda
ratio efl .
Quibus dubitanter propofitis , alia ulcera veterl medlcina ad cicatri-
cem perducam . Habemus ex antiquis qualicunque pabulo Afinum efl^e
contentum , "vel obieUo fafce farmentorum . Paleis -vero qux peiie omiiibus
regionibus abundant , etiam glifcl . In quibus non conquievit Aldus, (ed
intemperantia quadam ingenii , non necefliitate a Columella receflit ex-
cudens .• Paleis i'ero , quibus pene omnes regtones abundant . Deinde ex
his repudiavit inflrtmcnttim ab Jenfonio exprefl"um , & comprobatum a
Goefiano codice : Qiiare omne rus tanquam maxime necejfarittm inflrumen'
ttim defiderat Afelhtm . Haud enim nefcis femlvocale ruris inftrumentum
dici a Varrone Afinum , quo nomine cajtera jumenta atque armenta ,
quibus ad agri cultum , & familiae commoda utimur ruri , complcfti-
tur / nam ubi facilis eft terra , arando infcrvit , cum etiam non ni.r.i»
pondere vchictda trahat , ut ait Columella , five melius ex Goefiano li-
bro : nen minima pondera vehictdo trahat .
Ad Afini laudem etiam fpeftat , quod imprudentis ctifiodis fiegligentiam
fortiffime fttflinet . Qux fi cupis cum Politiani fcripto : negligentiam qute
fortiffime fujlinet , conferre , facile opinaberis quondam fuiflfe : imprudeH'
tiam cuflodis , negligeHtiamqtie fortiffime ftiflinet .
De ovillo pecore fubfultim nunc agamus . Primum capitc III. in
Virgiliano carmine :
Cum tonjts illotus adhcejit
Sudor , e5^ hirftiti fecuertint corpora vepres ,
prifca fcriptura, ut in codicibus retinetur, fiat tllutus , ex quo tlluvies
a luo , lavo ^ nam luere peccatum figurate dicitur, cum antiqui ob fce-
lus aJiquod fe flumine ad ciflblvendam pccnam lavarent. Ex altero car-
mine deducit Columella procul a vepribus, & fpinofis faltibus eflfe pa»
fcen-
SEXAGESIMAPRIMA. S53
fccndas Oves / quoniam quotidie mimtttur lana , vel potius : laUie fru-
ilus , ut in Goefianis eft . Molle vero pecus etiatrt ■uelamen , quo protegi-
tur , atnittit , atqiie td tion parvo fumptu reparatur . Sed iftud reparatur
Aldinum habebis ^ id duplici modo in antiquis icribi vidi .• in Lipfien-
fi codice requirttur-^ apud primos cditores confiftit . Qiiod exopco.
Foft foeturam deinde longinqute regionis pafcua petiturus Opilio fere o-
mnem fobolem paftioni refervet fuburbana : villicus enim teneros agnos ,
dum adhuc herba ftint expertes , /afiio tradit . Quid de iftis AJdinis le-
nociniis cenfebis , fi , demptis fucis , priftinam formam ex primis editori-
tus tibi expreflero .• regtonis opilto fere omnem fobolem paftioni refervat .•
fttburban,e teneros agnos &c. Docet Columella Opijionem qui in longin-
qua regione degit , fere omnem foboJem fubmittere , & pafcendo nutri-
re : qui vero in fuburbana gregem pafcit , agnos Ia£lentes lanio trade-
re j quoniam & parvo fumptu devehuntttr , & lis fubmotis , fru&its laBis
ex matribus non mtnor perctpttur . Quje fuerit CoJumella: fententia, intel-
ligis .• qus Aldi , Aldina fequentes videant .
Submttti tamen ettam in vicinia urbis quandoque oportebit ' nara ver-
tiactdum pecus percgrino longe eft utilius: nec committt , ut totus grex ef»
fcetus feneBute dominum deftituat . Ubicunque eft grex , non quandoqtie ,
fed qiiotannis deleftus faciendus eft , fegregatis inutiJibus , & fubmiffis
in propaginem noveJlis . Niliilominus , quoniam pr^ceptum eft in fub-
urbanis expedire domino fruftus Ovium aere diftrahi , attenuatur , mi-
nuiturque monitum , & quintum quemque ( ita enim in Goefianis eft:
pro quandoque ) agnum effe ad gregis perennitatcm fubmittendum con-
cedit.
Enitenti Ovi pra:fto efle oportet pecoris magiftrum veterinaris me-
dicins prudentem , ut ft res exigat , vel iutegrum conceptum ctim tranf-
verfus hceret locis genitalibus , extrahat : vel ferro divifum , citra matris
pernictem , partum educat . Quibus etiam imperitam manum admovit AI-
dus, cum in prioribus excufis efl!et.- partibus educat , nempe per partes
ferro divifum conceptum eximat . Quod codices confirmant .
Quoniam autem viridia pabula, dum pafcuntur pecudes, quodam fa-
ftidio afliciuntur , occurrendum eft pnebito fale , quod velut ad pabuli
condtmentum per teftatem canalibus ligneis impofttum , cum e paftu redie-
rint Oves , lambunt . In tribus codicibus Politiani , Goefii , Lipfis illa :
velut ad fcribuntur : vel atque ac , fortaflle .• quod vel aque ac pabuli
condimentum .
De ficci autem pabuli genere hasc habemus : Ordeum , vel frefa cum
Juis valvulis Faba , vel Ctcercula fumptuoftor eft , quam ut fuburbanis r§*
A a a a ^;o<
5 54 E P I S T 0 L J
glotiibus exigtio pretto pojfit prxberi : fed , fi inlitas permittit , /jjud Ju-
bie /iiiit optnna . Viliie hiEC Aldinis nugis codicum & priorum edito-
rum ope purgcmus.-* Ordeum, vel frefa Fctba , Cicercula ftmptuofior eji ^
quam v.t jtiburbanis regionibns fahtbrt pretio poffit pr.eberi : fed , fi ejtis
vilitas permittit , hi-^itd dubtum efl optima . In quibus hoc tantum mihi
iumpfi, uc ex Politiani cubititas , Gocfiique fubilttas conftituerem: ejus
•uilttas , reliqua anciquitate firmantur . Neque quifquam cum Aldo of-
fendi debct faltibrt pretio , quod idem atque utili precio, ut M. Tul-
lius pro Domo ulurpat dicens fente-.ittam Reipubl. falu^errtmam le pro-
nunciafTe . In Livii quoque libro II. laudacur : res falubrior meliorque
inopi quam potenti . Itaque ut lententia Reipubl. faluberrima , ik res
inopi fakibrior, fic patrifamilix falubre pretium.
Obiervandum quoquc eft Canicularibus diebus,«^ antc meridiem grex
in occidentem fpeilans agatur , & in eam partem progrediatur : pofl mC'
ridiem in orientem j fiquidem plurimum refert , ut pafcentitim capita fint
obverfa foll . Hxc Aldina ^ codicibus & primis imprcllis oflendentibus :
ite pafcentium capita fint adverfa foli ; quorum altcrum rccens exculum
rideo , cum utrunque neceffarium videatur, uc Columellje verba habea-
mus.
De paftoris oflTicio extremo capite praecepta traduntur , quae fequen-
tes eum paftorem eligemus, qui lit circumlpeftus & vigilans , idemque
duci propior quam domino , &' tn cogendis recipiendifque Ovibus adcla-
matione ac bacitlo minetur . Quibus Aldus five Jucundus a veteribus ab-
errans fe ineptiflimum , hebetemque declaravit / quid enim paftor pro-
plor ducl , quam donilno ? Numquid mercenarius quis , aut mancipiuni
grcgi melius profpiciet , quam dominus grcgis ? His itaque explofis ,
vetera funt repctenda. Primae ediiiones duci carent; & illis: quam do-
tnlno , fubftituunt: qtna filent ^, quje in codicibus etiam ccrnere eft ,*
in Liplicnli quidem hac forma .• qtt,s filent & Inducendis j in eo vcro
quo utebatur Politianus, hoc modo : qu.v filent etlam agendis . Hinc i-
fla ad Columellam puto pertinuifle : Idemque proplor , quia ftlent ; d?*
in agendis reciplendifque Ovibus adclamatlone ac baculo minetur . Siiere
autem pro ceflare , quielcere , nihilque agere notum omnibus ; idco O-
ves filent, quas decumbunt, &c a palcuo ceflant.
Ex hirtis Ovibus hacc vitia cademque pleraque Aldina indicafTe ju-
vat.' in mollibus ac te6\is alia capice IV. patcfacere conabnr. Hoc ge-
nus cum fit molliflimum , nullam domlni , aut magljiroriim ntertiam fu-
Jiittet y mtUtoque minus avaritiam / nec ifflus uec frtgoris patiens . Raro
fbris , plermque domi alitur , & ejl avidiffmum cibi , ctu fi detrahitur
frati-
SEXAGESIMAPRIMA. 555
fraude "vilUci , clades fequitur gregem . Quorum prima cura efTe debe: ,
ut divulfa membra in fuos articulos conne£lantur j propierea enim quod
becus iftud frigoris atque Kftus eft impatiens , domi alitur , non foris .
Altera ut Aldina eximantur, ceu inertiam, quod ineptiam eft in cunclis
codicibus , atque excufis priicis • itemque : cui Ji detrahitur , quod in
impreffis erat ; cmn detrahitur . Qi\o tamcn melius Goefianum tibi fpon-
deo : cum quid detrahitur j fiquidem cibi pars viilici fraude potefl: de-
trahi , non omne quod a domino prasbetur , fubduci . Habebis itaque
Coliimelliana tali ratione/ nullam domini atit magijirorum ineptiam fujli'
iiet , }iiultoque miuus avantiam . Nec lejlus , nec frigoris patiens raro fo-
ris , pleruuque domi alitur -^ & eji avidiffnnum cibi . Cttm quid^detraii-
tur fratide villici , clades fequitur gregem .
De fanis Ovibus ha£lenus .• in morbofo grege capite V. adverto
quid prsftandum fit , cum porrigo & fcabies gregera corripit : cui pri-
rao quoque tempore occurrendum eji , ne totam progeniem cotnqtunet , &
quidem celeriter , cum & alia pecora , tum pnccipue Oves contagione ve-
xentur . Ad morbi celeritatem , non ad medicina; \\xc & quidem celeri-
ter referuntur , fi Goefiana veriora , quam vulgata, exiflimaveris.- y/^f^/-
dem celeriter cum alia pecora , tum pracipue Oves contagione vexantur .
EJi etiam infanabilis facer ignis quam pufulam vocant paflores . Per-
fpice etiam in hoc unde orta Latina lingua , & quam profundas in
Grsciam radices agat • nam wveraK®' pufula cctto (puada .
Ab ovili ad caprile capite VI. te ducam ; quoniam Ovibus cognatum
€(1 caprinum genus . Cui apti ad pabulandum frutices laudantur , ceu
Arbutus , Alaternus , Cjtifufque agrejiis , ncc minus Ilignei Quernique frU'
tices qui in altitudinem non proftliunt . Verane \\xc ? Si ab Aldo vaca-
rent, non omnino effent improbanda . Sed hic quoquo fe milcet , ne-
que a Capris abHinet . Proftlierunt prifcum erat excufum , idemque Goe-
fianum , quod in profiliunt contraxit Aldus , quafi Quercus atque Ilex
■in altitudinem non profiliant , cum ad lummam proceritatem afcendant.
Apti itaque Capris frutices Ilignei & Querni qui in altjtudinem non
profilierunt , five quia in csduis filvis nati , five quia ab armentis te-
neri depafti funt .
Huic pecori nocet aflus , fed magis frigus , & pracipue fcette , quie
gelicidio hiemis conceptum /ec;>. Diverfa fit fententia ex Goefianis : quia
gelicodior hiemis conceptum vitiat . In codice item Lipfienfi gelicior eft ,
necnon in illo quem laudat Politianus , quia gelicior. Qi^iid i0?tur con-
ftituendum -'' Quia. gelidior hiemis conceptum vttiat • non enim omnis
hiems, fed frigidior gravidis nocet , cum per hiemem femper gelicidia
A a a a 2 con-
5 5<5 EPlSrOLA
contingant ; ideoque quotannis abortus in Capris hiberno tempore ure-
rum fcrentibus fierent. Sequitur itaque apud Jenfonium.- nec tantum ea
fola ( nen-.pe hiems fsvior ) creat abortiis , cum creant ab Aldo ha-
beamus. At hiemis pro hiems? Ita videtur : etiam capite III, in codi-
cibus Lipfienfi & Goefiano extat : fi pleruttque , ejl atrocior hiemts . Ca-
pite etiam proximo ubi vulgo excufum eft: iiec tamen ante quam pejli-
lens tempus attni , Jive id fuit hiemis , vertatur ceflate ; five auturmi ,
vere mutetur , in Politiani &: Lipfienfi libris hiemis re£lus effe cafus co-
gnofcitur hac torma : ftve autumnum verum utetur , fcilicet : fve autu-
fiinum , vere mutetur ; nam autumnus & autumnum apud veteres fuifie
Charifius & Nonius oftendunt .
In cxtrcmo capite qualem efie oporteat Caprartum , luculenter dc-
claratur , acrem nempe , durum , ftrenuum , qui mn tit alterius generis
paflores , fequatur , fed plertoique ut antecedat greqem . Qmbus fubiicitur
ab Aldo : Quare eum effe maxime flremium opus efi . CapclLe dum du-
meta pafctmt , capris cedunt . H$c a primis editoribus ad pauciora con-
trahuntur : flremitm pecus efl : Capellie Caprx cedent . Nempe mobile ,
vagum , procurrens pecus iftud eft ,• quippe Capells Capris pra:eunt ,
cum. in aliis gregibus mares antecedant , & duces fe praebeant . Ex qui-
bus itaque fontibus tot alia hauferit Aldus, ad hoc tempus nefciebam .
Propterea ut dubia & incerta e.Ktra Columellam feponerem , dum fidc-
lloribus libris comprobentur ; Aldi enim e<iitio cujus eflct fidei , laspius
declaravi . Sed inquies , probafne CapelU Capr.e cedent ? Non adeo de-
fipio : fed , pra ad cedent appofito , media explerem hac ratione : C<>
pelLe Capris pnecedent .
De morbofis pauca ex capite VII. perpendamus : alia namque genera
pecory.m cum peflilentia vexantur , prius morbo & languore marcefcunt j
folce Capr.e quamvis opima atque hilares ftibito concidmtt . Si cnim quis
Aldina fequi cupit , his utatur .• fin germana & antiqua expeiit , ex
primis editonbus & codicibus pro marcefcunt repetat macefcunt , pro o*
ptm£ optimie .
Cum vero fnguU domo laborabunt . Opinatus fum , & adhuc opinor
domo eflTe oportere dummodo , & vitium proptcr librarium concife fcri-
bentem orcum ; nam prius de iis morbis locutus cfr Columella , qui-
bus univerfus grex Caprinus afficitur / deinde de illis qui per partes
invadunt . Si hoc refpuis , invertantur fyllabje , & fiat modo .
Ad multram nunc te voco , ut lac &. calcum capite VIII. depure-
Kius . Cafeus , qui temti liquore conficittir , quam celerrime vendendus efl ,
dum adhiic viridis fucctim retinet : fi pingui & opimo , longiorem patiiv.r
CtlfO'
SEXAGESIMJPRIMji. 557
cufiodiam . Age Aldina demamus • pingui enim & opimo nonne idem ?
Ergo abie£lo opimo , antiqiium imprefTum optimo reponatur . Jam vero
iongiorem patimur cujlodiam non fcripfit Columella , fi primis editoribus
fides non derogatur •' Pati autem pro finere , permittere , concedere
fumi quot veterum exemplis non declaratum efl; probatumque .'' Refpua-
mus itaque patitur tanquam Aldinum .
Sed cafeus la&e fieri debet fincero , & quam recentiffimo / nam requie»
tum vel mijlum celeriter acorem concipit . Ex requieto lacle cafeum fie-
ri qui cito acefcat , nemo negabit t item ex mifto vitiofum , deterio-
rem , aevi non patientem componi quis non concedet , cum acidum ex
miftura gigni in confeffo non fit ? Falfum igitur fcripfit Columella ?
Bona verba quaefo .• Aldus fcripfit , non Columella. Ubi enim in Colu-
mella ante Aldum vel mijlum invenies? In prioribus impreflis e{\.- nara
requtctum maxrmum celertter acorem concipit ; in Goefianis .• nam requie-
turn quam maximttm celeriter acorem coitcipit . Hxc itaque fincera , fii
maximum in maxime vertatur . Quanquam ne hoc quidem neceffarium ,
cum minime & minimum etiam adverbialiter ufurpetur . Quid prohibet
igitur credere r/iaxime & maximum in ufu fuifle ? Non pofuit in Mujiel-
laria Plautus :
Atque ille exclamat derepente maximum?
Hoc fi horridum atque incultum in Columella te offendit , Jeetam &
nitidam fententiam habebis conjungens ; quam maximum acorem celeriter
coHciptt .
Protinus in fuillo pecore quE meliora fieri exopto , capite IX. tibi
perfequar . Nam in omni genere qtiadrupedum fpectes maris diligenter e-
iigitur , quoniam freqttenter patri fimiltor ejl progentes , quam matri . Qiia"
re in ftiillo pecore probandi funt totius quidem corporis amplitudine exi-
•mii . Non opus efl: declaratione , cur Goefiana his anteferam ; tanta e-
nim efl; codicis probitas, ut fummam auc^oritatem etiam in dubiis fibi
aflumat . Hic autem cum imperfefta fententia fit , quis fidem ab opti-
mo libro detraxerit ? Itaque : quoniam frequentius pecore mares pro-
bandi funt totius quidem corporis amplitudine eximii .
Paulo pofl: de fcrofis fenefcentibus , quibus vulvae candenti ferro exul-
cerantur , ne fint genitales, conjeceram legendum .• ^«o^ facere non intel-
ligo , idque nunc Politiani & Goefii libris confirmatum video . Quod
tibi propterea commemoro , ne , cum Lipfienfia legeris , nos a£lum egif-
fe putes .
Exinde nonnulla refernm quse non dubiis fignis Aldina efle poflli.
inus cognofcere, ut cum arboribus qua fuillo pecori cibum miniflirant ,
adiici-
55» EPISTOLA
adiicitur iftud tamartdbus , quod damnaveram vel eo tempore quo itl
codicibus Lipfis & Goefii effe termitibus quale in excufis primis vide-
bam , ignorabam . Nunc autem optimo jure vulgata & rccepta reiicere
non vertbor. Inter eafdem arbores pomiferas Pinns ab Aldo recenfetur ,
ab antiquis editoribus & Lipficnfi codice pampinns , quem aptum eflc
.Suibus pabulum conftat. Idcirco qui nuces Pineas propter porcos colen-
xias efle nobis excudit , nequc inter frugales colonos habendus eft , nc-
que inter peritos editores .
De fubulco item idem Aldus aflfert, ut fit induflrius & navus; quo-
niam omtiittm quas pafcit , & matricum & juniorum memiiiijfe cicbet .
In quibus duo vetera & probata nutricum & miiwrtim miitare in matri-
CHM & jmiornm , & mox ad verbum curet apponere maxime , cujus
nullum in prioribus impreflis vcftigium repcritur , fumma eft editorum
audacia , & fumma omnium ftultitia , qui , pofthabitis veris , Aldina
venerantur.
Nunc inter fuillos morbos & remedia tibi vitia quaj naturaliter noil
contingunt , fed hominuni culpa fiunt , capite X. expediam . Fcbrici-
tantium mtanda fniit capita quam tn partem proclinentur , ut ex adver-
fa parte de auricula fanguinem mittamns . Qiix re£le curata efle nemo
non dabit . Nos tamen qui novitiam iftam medicinam , nifi neceflitate
coa6li non admittimus , fecus fcntimus , & judicamus . Itaque ctiam
in his vetuftati potius obfequimur , & cupimus proclinent Goefianum ,
quam vulgatum proclinentnr , ncc minus prifcum impreflfum idemque
Gocfianum diverfa , quam Aldinum adverfa .
De cosnofa quoque fuis volutatione ab Aldo efle editum video ; Qitod
fi locorum fitus repugnat , ne ita fieri pofft . Dum enim verbi repugno
vim confidero , priora imprefla repofco : repugnat , ut ita fieri poffit .
Hoc modo propter locorum naturam id non pofle fieri accipio : illo
poflfe ; quod CoIumelLx fententias adverfatur.
Pulmonarius autem morbus optime' fan.nur auriculis inferta Confiligine .
Iftud inferta Cokimellianum eflTe Ovium medicina declarat , verum in
utroque loco eandem voccm a Columclla non eflTe adhlbitam Goefianus
liber dedarat , in quo exar&a nempe exacla legitur , ut in Seneca ha-
bemus :
Eat per artus enfts exa&us meos .
Quis porro redarguere Aldinam cditionem poterit , dum de fuillo
genere oftendit pecus infatiabile efle ? Attamen id merum commentum
efle deprenditur , cum codices , & prima excufa inexitiabile fervent .
Hoc nihil refert , inquies , numquid immKulati funt codices ? Etiam ,
quin
S E X A G E S I M A P R I M A. 559
'qiiin maximis erratis fcatenc : nihilomimis inexittahiU operarum meniUim
non arbitror , qiiod racioni confentaneum invenitur . Nam exitium ab
exitti defcendit , idem etiam veteribus fignificans ; exitiabile igitur quod
exitum & finem habet ,• inexitiaifile contra . At quod extra finem &
terminum v.'gatur , nonne immodicum , atque immoderatum ? Qui ita-
que in edendo modum noniervac, ied extra naturalem neceffitatem per-
currit , tnexittabiln dicendus efl; .
Sunt qiuedam Scyofe qu<e mandunt foettis fetos : quod cum fit , r.on
habetUY pYodigiur.i . Nam Sues ex omnibus pecudibus impatienttjjlmte famis
fiirit , ita ut aliquando , Ji indigeant pabuit , non tantum alienam ( ft
liceat ) fobolem , fed etiam fuam confumant . Quae quamvis exa£te , &
pulchre compta fepones, refticutis veteribus excufis, quae ucique in Li-
pfienfi codice habentur : nam Sues ex omnibus pecudibus intpatientifjim.v
famis aliquando fic indigent pabuli y ut non tantum aUenam ( f: liceat )
fobolem , fed etiam fuam confumant .
Ex minori pecore ultima Canum educatio fuperat . Horum tria cum
fmt genera , villacicum , paftorale , & venaticum, hoc poRhabico quod
ad rufticam profeilionem nihil confert , nigrum colorem in viUacico lau-
dat caoite XII. Columella, album in paftorali , varium innsutro. Pa-
flov , mquit , album probat , quoniam eft feris dilfimtlis , magnoque opus
interdum difcrimine efl in propulfindis Lupts fubobfcuro mane 'vel etiam
crepufculo , ne pro bejlia C.iaeni feriat . Hscne facis perfpicua .'' QLiid?
Anciquane & vera ? Cur non , qux a primis ediconbus traduntur , &
cuni Goefianis conveniunt ■-' Quid igitur fecutos editores impulic ad a-
lia inferenda , immucanda alia ? NoiH qux per cun£la volumina ab Al-
do ad nos delcenderinc : crepufculo , ne , Ji non fit albo colore confpi-
cuus , pro Lupo Canem feriat . Proculdubio neceifarium non erat adde-
re difcrimen , five pocius repecere , quando probari album Canem fcri^'
bit Columella , quoniam magno diicrimine opus eft lubobfcura nofte ,
ne pro beftia Canis lauciecur.
Nec niodo color in Cane pecuario maximopere quaerendus eft , ve-
rum etiam ftatus corporis longior & produ£lior, ut agilis & promptus
ad curfum relpondeat • fiquidem nonnunquam neceffitas exigit celeritate
befiiam confe.~landam , Ceteri artus . Cum quibus conferre juvac quae a
Politiano ex veteri exemplari exfcripta ad nos pervenere : ext^it cele-
ritatem n. celeritate beflii confeSlam dicere artus , quae emendari pofTe ar-
bicror cali pa6lo : exigit celerttate celeritatem befli.e coiifeSlandi . C.eteri
artus . Ex quibus confe^andt etiam ante Aidum exculum fuerat , idque
Lipfiae in codice reperiri narratur,
De
5<;o EPISTOLA
De Canum foetura . Venus , ft teneris conceditur , carplt & corpus
& vires animofquc degenerat . Meliora cx Goefianis oftendam : concedi'
tur , carpeiido corpus ac vires , annnos degenerat , In his nihil aliud mi«
hi fumpfi quam •veteres ( quod etiam inter Politiani raemorias eft ) e-
mendare , idque in ac "vires vertere .
Caput XIII. de Canum morbis & medicina tra£lat . Itaque adver-
fus fcabiem vera remedia nofcere valde opportunum eft; quippe ifta ia
Aldi officina parata : Cytift €> Sifami tantundem contcrtto , & cum pi-
ce liquida permifceto , mihi magis quam ftomachum movent . Apud an-
tiquos editores talis proftat compofitio : Gypft ( quod etiam inter Goe-
fiana invenio ) & Sefamt tantundem conterito , quorum alterum repri-
mendi vira habet , detergendi alterum . Nam Cytifum ad la£lis copiam
przberi ex Columeila fcimus , ftfamum vero quid effet , neque ex Co-
lumella , neque ex alio fcriptore nondum perfpeximus.
0£lavus liber jam in veflibulo adeft , admonens ut feptimum dimit-
tara . Pareo igitur , atque epiftolara obfigno . Vale .
Dabam Patavio XIV. cal. Oaobr. CID IDCC XXXV.
E P I S T O L A LXII.
Emendatur , illuftraturtjue ColumclU liber VIIL
JULIUS PONTEDERA ANDRE^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
OUod przter expe£lationem tuam Antonius Bergamlnius ad te venc-
rit , tibi mirifice gratulor- fed non mihi gaudeo^ quin ftrabo dere-
peiiie fum fa£lus. Tantum bonum tibi loli contigiffe non a;quo animo
fero. Velim itaque ut tuo munere refte fungaris , &, cum lcitumfit,
omnia amicorum effe communia , me quoque tux felicitatis participem
facias . Quare amicum te non ducam , nifi Bergaminium re£la ad me
adduxeris : neque hominem habebo , fi tantulum iter ab eodem impe-
trare non potueris . Hoc igitur mihi praefta , geminoque beneficio me
cumula . Quidvis potius patiar , quam in hac re defiderium meum fal-
li . Ego interea, quo melius ccena amicum excipias , nonnulla ex Co-
lumeila ad hanc rem attinentia tibi indicabo.
De villaticis paftionibus quae in capita XVII. diftrahuntur , a£lurus
Co-
S E XAG E S I M A S E CU N D A. 5^1
Columella , nonnullis , qusc ex hoc ruftico minifterib in ufum & com-
modum patrifamilia cedunc , commemoratis , fic capite I. propofitum
conftituit .• Quavs de hoc quoque genere pajiionis dicendum cenfnt . Pri-
ma ex Politiani & Goefii fcripto funt : Qi*o de hoc genere . Non alius Var«
ro libri II. initio : Qit^ de re pecuaria breviter & fummatim percurram .
Sed Varro antiquum morem fervat , qui & quaad pro quoad ufurpat .
Que autem loco qnare , ut apud Terentium Andr. Q^io tequior fum Pam-
philo , & apud Ciceronem II. de Orat. Qiio etiara feci libentim .
Ex iis avibus qu2 in vilia & circum villam nutriuntur , prima di-
gnitas & prima fedes capite II. Gallinaceo generi aflignantur , in quo
fceminx Gallinas proprie dicuntur , mares Galli , femimares Capi qui
hoc nomine vocantur , cum fint caflrati libidinis abolendie caufa . Nec
tamen id patiuntur amiffis genitalibus , fcd ferro candente calcaribus in»
uflis . Caflrandi Galli eum morem qui hac atate folus ufurpacur, Goe-
fiana fcriptura ex Columellce libris non excludit , qua prodicum eft :
uec tantum id patiuntur .
Mercari oportec fceminas , qu33 Jtnt rubicundic vel fufctc plumte , ni-
grifque pennis . Dcinde multis incerpoficis : Jint ergo matrices probi colo'
ris . Si iftud probi coloris quod a primis edicoribus omiccicur , in Goe-
fiano vero libro fcribicur rohii coloris , perpenderis, probi ab Aldo primum
excufum incelliges . Color icaque rubeus , five robius laudatur , ouo
Varro Gallinas eciam commendat . Tamen apud Palladiura qui Colu-
mellam fequicur , Gallinae pracipux nigr.e , aut flavi coloris defcribun-
tur . Sed flavi vicium credo , & rubei fuifie opinor . Equidem Pecrus
Marinus qui vernacula confuecudine Palladium interprecacus eft ( liber
prodiit SenEE ann. CID I3C XXVI. Simeonis de Nicolais opera) vel id
invenit , vel rubicundi • ita enim reddidic : fpecialmente vogliano ejfer
iiegre & rofciarde.
In Gallinariis cellis hoc primum vereor ne viciatum fit : ut femper
noBibus claudantur , quo tutius aves maneant ; in Goefiano enim libro
tuttus video efle quotius , idque prifi^ina forma , quietius duco . Nam
facis cucae func aves cum clachris feneftras muniuntur, nequa poflint no-
xia animalia irrumpere.
Deinde de his qus ab Aldo habemus , minus dubico quin procinus
repudiem : ut illujlria fint loca , quo commodius habitent . Aviariufque
fubinde debet fpeculari aut incubantis , aut parturientis faetum . Quae
mulco lumine adminiftranda func ; ideoque cellarum illuftracio ad Gal-
linas non fpeftac , c^ss. primo diluculo in cohorcem progrediuncur, & vef-
f ere appropinquante , in gailinsriura ad quiecem fe congregant , Sc cora-
B b b b po-
5^z EPISTOLA
ponunt . Ad aviarium igicur magis refertur j propter quod ad prlora
Cxcufa redeamus ; quo commodius habitet aviarius , qui fubinde .
In pullorum quoque educatione ad priftinum modum contraham
quae capite V. exuberare deprendi. ^ftivam pullationem poft folftitium
improbari affirmat Colum.ella ,* propterea quia juftum incremcntum ,
quamvis facile educentur , non capiunt pulli : In locis tamen fuburba-
nis , ubi a matre pulli non exiguis pretiis venetmt , nec plerunque inter-
eunt , probari . Non cenfeo illa .• nec plerunque intereunt interpofita ef-
fe a Columella , non folum quia in Goefiano libro pratereuntur , ve-
rum etiam quia minus conveniunt. Qua enim ubique facilem educatio-
nem habent , utique in fuburbanis commode aluntur.
Quoniam autem folct pituita pullis plurimum nocere , funt qui fpi'
cas jillii tepido madefa&as oleo , faucibus inferant , Cujus amplitudinis
pullorum guttur putas quod Allii fpicas quas neque ipfe gregis dux &
parens Gallus deglutire facile poterit , admittit ? Hoc incommodum rc-
movetur legentibus micas quod in Goefii & Politiani libris reperitur ,
non fpicas . Id confirmat Palladius a Columelia edo£lus dicens , Allii
micam tritam cum oleo faucibus pullorum efle inferendam .
Quo adjumento Faeciniae uvx'', Helvenacs , Apije , Gr^cxque , quibus
pretiofi guftus vina paras , a cohortalibus avibus defendantur , docebo
te paucis . Labrufcam uvam de vepribus immaturam legito , qu£ cum
farre triticeo minuto coBa objicitur efurientibus , ejufqne fapore o^enfie
aves omnem afpernantur uvam . At , inquies , ubi Far triticeum mihi
comparabo .'* Apud Aldum facile,- nam alibi aut legifle aut vidiflle non
reminifcor . Primi editores ordeo non farre excudunt , quod etiam in-
ter Goefiana invenio . Hinc arbitror fciiptum efle a Columella : cw»
ordco trito minute coSta ,- five .• cum ordeo triticove minutc co&a .
Ovorum quoque cuftodia qua ratione fiat , ex capite VI. indicabo .
Multi ut per hiemem ova fervent , falibus integris adoperiunt: alii mu-
ria tepefaBa durant . Iftud durant dignitacis expers diflimile efle in co-
dicibus oftendam ,• in Politiani fcribitur adveant , in Lipfienfi coagre-
gant , in Goefiano adudant. Hoc fentcntiam perficit , nempe vaide hu'
meBant .
Qiianquam quotidianas popin» gulofius fercula condiendi magiftros hac
aetate non requirant , tamen tu autiqua frugalicate contentus ea per-
pendeie non recufabis , qus olim induftrii patresfamiliac ad augendum
patrimonium in faginandis avibus obfervabant . Offis ex ordeacea fari-
ria optime Gallinaceum genus glifcere tradit capite VII. Columclla ,-
e<e tameH primis diebus dari parcius debent , dnm plus concoquere ctn-
fuC'
I
S E XA G E S: IMASECU ND A. 3^3
fuefcant: .' Quoniam cibus infolicus prsbetur , & maximl nutrimenti ^
fieri potefl: , ut fcripferic ColumelJa non flus ^ verum ^rius . Hoc tu ,
quantulumcunque eft , pro tua prudentia videbis .
De Columbis etiam alendis duo tibi ex capite VIII. commemorare
poifum , quas ad Columellam non zquo animo refero . Primum eft :
nutriri Columbos minore impenfa , fi liber egrefius in agros permltta-
turi ideoque duobus tantum hibernis mcnfibus aut tribus efle conditicia
cibaria neceflaria . Qui in Latinos thefauros iftud conditicius recipiunt ,
hujus loci au£loritatem fequuntur . Hxc tamen optimi codicls Goefiani
fcriptura infirmatur; ibi namque condittva eft, quo ufum efle Columel-
lam libro VII. videmus . Alterum de far61:ura: praecipit au61or, ut di-
llgenter a motu pullos prohibeas , infra£lis cruribus , pr,ri>eafque copio'
fum cibuni parieiitibus . Quorum ultimum Goefianus codex In parentibus
vertit . Dicet tamen quis vulgatum parientibus Varronis fcripto con-
firmari , ex quo habemus matribus hoc eft parientibus , uberius ut ci-
bo uti poflTmt , efle objiciendum . Quid doceat Varro , in Varrone fe-
quar , & fufpiciam ,• in Columella nullam video effe caufam , quz me
a Goefiano codice revocet . Appofitius enim habendum eft Columel-
lianum parentibus , quam Varronianum matribus aut parientibus , quod
illo uterque parens , nempe tam mas quam fcemina continetur • fiqui-
dem in plerifque avibus , fed maxime in Columbls tam mas quam foe-
mina pullos nutrit . Propter quod utrique largius cibus prsbendus eft ,
quo ( ut addit Columella ) & fe , €!^ eox ( pullos ) aburtdantius alant.
Pavonino genere te quoque deleSIatum quondam audivi , quem etiam
capite XI. tetrico ruftico Columella concedit captanti undique voluptates
acquirere , quibus folitudines ruris eblandiantur , Hic locus luculentlus
texitur ex Goefiano fcripto .• quibus folitudini rus eblandiatur , five fitb-
blandiatur . Vetus autem leSlio.^ quibus folitudiui rufeublandiantur , & hoc
ex Politlano : feublindtatur .
Hic optimi Goefianl Codlcls finis ; quo deftitutus , velut In procel-
lofo mari fine malo & anchora nauclerus , me plane defero atque de-
ftltuo . Quapropter perlibenter reliquam dlfquifitionem abjlcerem , fi
quidquam ex mea voluntate efle ftatuendum viderem . Sed quando tuis
mandatis infervlendum eft , ita pergam , ut plurlma fidellflimo prsfidio
orbatus in incerto rellnquam . Quln etiam quas tlbi praefcribam , non
modo ut vera mittam , fed etlam certa conje£lura eadem non perfe-
quar . Omnla tanquam amblgua , dubla , Incerta atque obfcura agam .
Tu quod voles , ftatulto . Me nlhil Interponam . Itaque , ut librum
o£lavum abfolvam , duo de Pifcium cultu tibi perpendenda fubjiclam .
B b b b 2 Prl-
5^4 E P I S T 0 L jf
Primum fmt «ontroVerfia Aldinum non modo propter au£lorcm defpi-
ciendum , verum etiam quia prae fe vitium fert . De pifcinarum flru6\u-
ra fcribit capite XVII. Columella vivarium ita cfle conflituendum , ut
»'« pedes mvem defodiatia- pifcliia , & infya duos a ff.inma parte cuni'
culus rivi perducatur , curandimque ejl , ut quam largijfimc veniaitt .
Cui enim anneftemus vel duos vel veniant} Repellitur malum quod in-
vexit Aldus , ex primis editoribus excudentibus : & intra duos a fv.m-
ma parte cuniculos rivi perducantur . A mare per cuniculos agendi funt
in pifcinam rivi , ttt rivis , per quos exundat ptfcina , prafigantur ,f-
nei foraminibits exiguis cancelli , quibus impediatur fuga pifcium .
Alterum de pifcium cibatu intra fufpiciones noftras habebis : Ficus
quideiii arida femper objicitur , eximia fi fit [ ut B£tic<e Ntmidiitque rc'
gioinm ) larga . Planior fit fententia , fi legamus .- Ficus quidem arida
femper objtcitur eximia , ft fit { v.t B.ttica Ntmidiieque regionibus ) lar-
gitas . Neque tamen quicquam praeter largitas pro larga nobis concel-
fimus ,• nam regionibus ex primis excufis repofuimus.
Nolui de hoc libro plura mittere , ne ab jucundiflimo hofpite lon-
gius te avocarem . Bergaminio plurimam falutem meis verbis dicito ;
te quoque ui valeas , & feftines , maxime rogo .
Dabam Patavio XII. cal. oaobr. CID IDCC XXXV.
E P I S T O L A LXIII.
Emendattir HluJiratHrqne CohmclU Uber IX.
^' JULIUS PONTEDERA A N D R E i£ MARANO
A M I C O S U O S. D.
XI I. Cal. O£lobr. ante quam mea: literx infaufto omine miffae tl-
bi redderemur , repentino nuncio domum accitum Bergaminium
ad portam tc profecutum efle fignificas . O fallax noftra fpes quo ce«
cidir i Cum totus in defiderio veftri cffcm , & jam ocreatus vobis ob-
viam prodire feftinarem , in medio fpatio mea vota fortuna fregit at-
^ue evertit . .Slquo tamen animo quidquid extrinfecus nobis accidit ,
ferendum cft ; neque enim imprudenter ufurpabant veteres : mttlta inter
ts & offiim , Ad Columellianam itaquc villam redeamus , ut renatio-
nc
S ■£ X AG E S 1 MMT ERT lA. 565
ne curam relaxemus : nam tertium de villaticis paftionibus volumen
quod expendendum expe6las , feris pecudibus atque Apibus nutriendis
apta prxcepta miniftrat . De illis pauca : de his • plura tibi perfequaf
diligenter.
Quare ut ferarum prohibeatur fuga, vel muro ampla filva montium-
que traiSlus circumdaiitur, vcl vacerris , quod fic appellatur genus cla-
t/ji'o>'tim, idque fabricatur ex Robore , Qiiercu , vel Subere . Quse cum Kl-
dus capite I. ita texeret , Plinium potius , quam Columellam efle eun-
dem fecutum putabis , Plinio Robur a Quercu feparante / quod illud
minorem glandem ferat , haec maximam . Utiturque Plinius Cifalpinas
Gallis confuetudine , ubi hac quoque state minoris glandls Qucrcum
Rovere vocant . At CoIumellaE P.obur genericum nomen eft , quo glan-
diferas arbores , ut Quercum , Ilicem , Cerrum , Suber , Fagum inclu-
dit & finit . Ideo cum robuflea glans Suibus peculiaris fit , inter ar-
bores quje huic pecori cibum miniftrant , Robur non reccnfet , dum li-
bro VII. fcribit nemora effe Suillo generi convenientiflima , qu,e ve-
fliuntur Quercu , Subere , Fago , Cerris , Ilicibus . Qiiod propter arbo-
ris utllitatem nunquam prsetermififlet , nifi Robur eo numero eflet com-
prenfum . Idque clarius lib. IX. de quo loquimur , explanatur . Etenim
cum Apros frugibus roburneis opus habere docuiflet , quo minori impen-
fa in vivario alerentur , maxime ad hunc ufum laudari faltus dixit ,
qui funt feracijfnni querneie glandis , & tlig-nete , nec ininus ce-rrete . Igi-
tur fruges roburneae glandes funt quernese , iligneas, & cerreae . Et quo-
niam ex glandiferis ( fi Fagum & Suber excipias ) dura materia paratur ,
Robur pro firmo ligno fajpe ab antiquis adhibetur , unde ceeinit divi-
nus Vates :
Sicubi magna Jovis antiquo robo-re Quercus
Ingentes tendat rar/ios .
Qiiem morera tuetur Columella hoc loco , fi ad prima imprefla , co«
dicefque Politiani & Lipfienfium oculos aniraumque referamus : Idque
fabricatur ex robore Qtierceo vel Subereo .
Nec plura de ferarum vivariis habcbam , qua ad te perfcribenda o-
pinarer . Ad alvearia paranda & curanda veniam , quorum cultum a te
jninime negligi indicant alvei longo ordine in tua villa conftituti . I-
taque curabo , ut ea qua tibi ex Columella ufuvenire poterunt , dubiis
exfolvam , erroribufque extricem , ne in opere hsrendo rei mature . a-
gends opportunitatem amittas . Itaque primum iftud capitis II. mutila
quod mutilavit Aldus , primis editoribus mutilata excudentibus , ut Co-
lumellianum habeas , caveto . Deinde Eutbronium Apes natas Erichtho-
nii
^66 EPISTOLA
nli temporibus In monte Hymetto fcripfifle nolito credcre. Etiphroniusl
ut meus fert animus , hujufmodi fabellas prodidifle videtur , quem in-
ter Atticos fcriptores qui rem rufticam illunrarunt , iaudat lib. I. Co-
]uniel]a , & Varro , quemque Plinius lib. I. inter au£^ores , ex quibus
librum XI., ubi de Apibus agitur , contexuerat , recenfet.
Ad III. caput tranfeamus . Apum statem annis X. circumfcribi non
te latet y ideoque decimo ab internicione anno gentem univerfam totins al-
•vei confumi narrat Columella . Ab internicione ne ? Utique ,* fi edito*
ribus fides habenda efl: ; fm vero fententiam fpe£lamus , intromijjione
malumus , decimo nempe anno ex quo novam progeniem in alveum
intromifimus .
Alveorum foramina plura potlus quam magna efle oportere etfi ne-
minem fugiat , tamen au6lor capite VII. docere non praetermittit , quo-
tliam Lacerti Apibus prodeuntlbus infidiantur , eieque pauciores inter-
etint , cum licet vitare pejlis obftdia per aliud vadentibus efft4gium . Fri«
gidius mihi erat , quam Columell^ ftilus poftulat , deqtie pattciores ,
& cogitabam eoque paucioris opportunius eflie fcribendum . Si res ipfa
id ferat , tuum cfl: ftatuere.
Porro filveftria examina fi inveftigaveris , quae plerunque in cava ar-
bore fedem habent , latebras diligentius perfcrutator , ut capite VIII.
perfcribitur ,' nara & aut extat ramus qttem obtinent , aut ftmt m ip/itis
Arboris trtmco . Tunc Ji mediocritas patitttr , acutiffima ferra , quo cele-
iritis id fiat , priecidittiY prirnum fuperior p.trs qu.e ab Apibus vacat , de-
inde tnferior . Qulbus tamen vetera non refpondent • antiqua enim ex-
cufa ; aut ipftus trunci ft ; antiqulora autem vel a Politiano exprefla :
mut ipfius truncis in eo funt , fi , vel Lipfix in codlce fervata ; aut
ipftus trunci fi in eo funt , mediocritas . Quid ergo ftatuendum , praefer-
tim cum prima etlam & aut extat ramus , vitiata cxiftimem •'' Num-
quid ramus femper non extat , qui extra truncum emlnet , & late
promittitur ? Vacat igitur extat , quo fubdu£lo , facile reparatur locus:
Ci'' , aut ramus quem obtinent , aut ipfius trunci ( f in eo funt ) fi me-
diocritas patitur , actitifftma ferra , quo celerius id fiat , pr,tciditur pri^
mum fuperior pars , quie ab Apibus vaeat , deinde mferior . Tum reci-
■fus truncus , fi quibus rimis hiat , illinitur , & ad locttm perfertttr ,
Quje fi minime probas ( Aldina enim funt ) certiora ex primis excuCs
oftendam / fi quibus rimis hiat , illitis , ad loctm perfertur , Paulo poft
ad capicndas filveftres Apes prxcipiente Columella neceflarium efle ( quod
cx primis Imprefllis & manu exaratis intelllgitur ) ut alveos odoratis
herbis quibus Apes -delcftantur , ita perfricent , ut odor & fuccus va-
fis
SEXAGESIMJTERTIA. ^67
fis inhareat , Aldo vifum efl; vaji non vafts ponere , quod fecuci eui-
tores tanquam optimum & probatiflimum amplexi funt , non animad-
vertentes fequentia non convenire .* qute deinde mmidata exiguo melle
refpergant , & fer nemora non longe a fontibus difponant , eaque cum rcr
pleta funt examinibus , domum referant . Ad quae enim dirigunt , quibuf-
ve anne6lunt mundata , eaque, repleta} Ad alveos , credo , traducunt .
Tamen qui ita cogitant , veritatem ludibrio habent. Nihil certius eft,
quam eadem cum vafs copulari.
His quafi artis principiis conftitutis , culturam Apum capite IX. au-
6lor ingreditur . Et prima diligentis laus eft , examinum fugam pro-
hibere : Itaque boni curatoris eji ■vernis temporibus obfervare alveos in
oBavam fere diei horam , poflquam non temere fe nova proripiunt agmi-
na j eorumque egreffus regrejfufque ut diligentius cuflodiat y na>n qute-
dam folent cum fubito evaferunt , fne cuniiatione fe proripere . OfFende»
batur his Urfmus ; eorumque egreffus — — cufodiat , & malebat dili'
gentius cujlodire . Per Politiani codicem dubitandi caufa detrahitur : eO'
que regrejfus diligenter cujlodiat , prKCermiflb etiam egreffus , quo liber
Lipfienfis utique caret . Quod tamen neceflfariura videtur; nam tam e«
gredientes quara regredientes Apes attendendaE funt , ut fuga prohibeatur .
Neque folum Apum fuga prsnofcenda eft , & cavenda , verum et-
iam rixjB , tumultus , & belia componenda & fedanda • ideoque ubi
plures leditiofx reges alveum difcordia confumunt , duces fedttionum in'
terficere curabis . Quibus conftitutis , cum in pugnam Apes fe prori-
piunt , & cuftodis ibnitu territae de fumma arbore glomerats pendent ,
dtduBas Apes fcrutaberis , donec auBorem pugnis reperies . His fatis co-
gnitis , num , quid de ducibus ftatuendum fit , dubitas P EflTe interfi-
ciendos jam prxceptum eft . Tamen Aldus contra codicum & priorum
editionum au6toritatem alia addere aufus eft , videlicet ; diduflas Apes
fcrutaberts , doitec au&orem pugme quem elidere debes , reperias . Idem
repetit capite XI. : funt qui feniorem potius regem fubmoveant , quod
efi contrarium / quippe turba vetufiior , Ji elidatur , velut quidam fena-
tus junioribus pareat necejfe ejl , & fiqute ftnt imperia validiorum contumaci-
ter fpernentes , paenis ac mortibus afficiuntur . Etenim prifci iibri five formis
five manu imprefli f elidatur prxtermittunt . Ilia etiam ; & fiqu£ fint
imperia validiorum ita deteriora ipfe Aldus reddidit , cum excufum ef-
fet prius ; atque imperia validorum . Nam hsc .• pareat neceffe efl ante
Aldum fuifle vitiata codex Lipfienfis oftendit , ex quo cft parere necejfe
efl . Emendantur per Politiani fcriptum : parere non cejent , nimirura;
feniores Apes junioribus parere in animum fibi non inducent.
Neque
5<$8 EPISTOLJ
Neque proxima inta£ta reliquit Aldus : illud tamen iucommodum Ju-
iiiori examifti folet accideire , cum antiquarum Apittm reli&us a tiobis rex
fenenute deficit , quod , tanquam domiito mortuo , famtlta nimia licentia
dffcordat: cui factle occurriiur. Quae ab antiquis editoribus pofteris trar
dita lunt hoc exemplo : ;/// quidem incommodo quod juniori examini fo-
lct accidere ' dtjcordat , facile occttrritur . Quibus interpofitum a no-
bis qtiod ante juniori , cum fit neceflarium , a te reiici non opinor .
Tertium incommodum cum propter peftem aliquam aliumve morbutn
vexantur examina, facile capite XI. emendatur , Apiumque paucitas ex
aliis alvcis reficitur j nam ubi cognita ejl clades infrequentis alvei , quos
habeat favos oportet conjiderare : tum deinde cene qu£ femina pidlorum
continet , partem recidere , in qua regii generis proles animatur . Ex qua
alvo , dices , hx favorum partes proliferae defumendae funt ? Ex infrc'
quente , ut excufum eft , an ex frequente ? Ex hac quidem : Politiani i-
gitur fcripturam appone , ut fciamus : nam ubi cognita cjl clades , fre-
quentis alvei , quos habet , favos oportet conjiderare . Quae quamvis certa
& probata , tamen ex Palladio Columcllam exfcribente confirmantur ; Si
velis , inquit lib. VII. , alvearitm , cui per aliquam peflem multitudo
fubdu£la ejl , poptili adie&ione reparare , conjiderabis in aliis abundantt-
bus ceras favorv.m , &' extremitates quie pidlos habent .
Ha2c de bene valentibus Apibus. Sequuntur capite XIII. earum mor-
bl & medicinae. Verno alvi profluvio corripiuntur; quoniam Tithymal-
li & Ulnii primittvis floribus tlleila avide vefcuntur pofl hibernam fa-
mera , nil alioquin citra fatietatem tali nocente cibo . Si ftirpium naturam
calluiflTet Aldus , atque animadvertiflet fequentia, nempe Tithymallo et-
iam majorum animalium ventrem folvi , ut Ulmo Apium , nunquam a
prioribus cxcufis & codicibus tam temere recefliflit , interpofito ;j//, cu-
jus veftigium nullum in illis habetur , & quo Columellae fententia in-
vertitur , atque in contrarium mutatur . Inter neceflaria quoquc eft de
Ulmi floribus addere , fameram , quae eft Ulmi femcn , & quje fere eo-
dcm tempore quo flos, prodit, a Palladio pro flore accipi , fi ifta Iib.
IV. re6\a intelligentia legamus : nam pofl hiberna jejunia Tithymallt &
Ulmi faraaris floribus qtti prius nafcuntur , avidius appetitis , m folutto-
nem ventris tncurrunt . In vulgatis enim amaris floribus extat , cum ni-
hil amarum ab Apibus tangatur . In errorem lapfus eft Palladius dum
ifta Columelliana : quo Titbj/malli floret frtitex , & qtio fameram Ulmi
promunt , indiligenter imitatur ; nam cum promunt fameram Ulmi , fi-
mul florent.
In his quoque nolim Columellae eflc attributum quod ad Hyginum per-
tinet ;
SEXAGESIMJTERTIA. $69
tinet : nam illtul qtiod Hj'giv.tts majores fecutus ntiBores prodidit , ipfe
nen expertns ajfeverare non andeo , volentibus tamen licebit experiri . Ita-
que revocato prinino attdet , & fepofito Aldino audeo , tam Hyginus
reprenfione liberatur , qui fua afieveratione , Sc experientia adeo turpe
mendacium non confirmaverat , revirefcerc nempe mortuas Apes anno
remenfo ficulneo cinere obrutas , quam Columclla qui hujufmodi fabel-
lis tentandis vacare noluit , cum sque peccet qui talia experitur , at-
que ille qui finsit . De fe prodldit : nos magis , ne intereant , quce dein-
ceps diBttyi ftimtts , itgris examinibns adhibenda cenfemtis .
Deinde capite XIV. pcr fingula anni tempora Apium cura dlgefta, in-
ter cuftodis five curatoris officia primum eft, ut infra exlcripfi/ Veruin
maxime ctiflodiendum efi curatori qtii Apes nutrit , cum al-vos traSlare de-
bebit , uti prtdie cajlus fit ab rebus ■venereis , neve temulentus , nec nifi
lotus ad eas accedat , abftineatque fere ab omnibus redolentibus efctdentis .
Toties in hoc libro curatoris fa£la efl: mentio , ut quid fit , & quo
munere praeditus, nemo ignorare debeat. Tamen extitit barbaris tempo-
ribus , qui id in libri ora adnotaverit , nempe : qui Apes nutrit , quod
mox inter Columellx verba receptum adhuc omnia volumina coinqui-
nat. Hoc itaque primum removendum cenfeo. Ab Aldims reliqua pur-
gata ad vetera exemplaria fic componam : Maxime vero cuflodiendum efi
ctiratori , cum alvos traBare debebit , uti pndie cafius ab rebus venereis ,
neve temttlentus , nec niji lotus , ad eas accedat , abjltneatque omnibus re-
dolentibus efctdentis .
Exortis Vergiliis matutino , progenerantur in extremis partibus favo-
rum amplioris magnitudinis fvtus quam fint CiCterarum Apitim . Ha:c quO'»
que nemo mihi ita commendaverit , ut antiquis & manu & formis im-
preflis anteponam. Quid enim in his.- amplioris magnitudinis quam Junt
catene Apes , ab Jenlbnio proditis improbandum invenit Aldus-' A quo
faetus mutuum fumpfit ? Qiio auflore : ftint c£terie Apes in Jint cetera-
rum Apum vertit? Numquid ignorare poterat quje fcripfit de eadeni re
Plinius Iib. XI. nafcuntur aliquando in extremis favis Apes grandiores
qtiie c^teras fugant . Oeflrtis vccatur hoc malum ?
PeraiSlo folfiitio , pariter frumenta & favi demetunttir . Sed ii quemad-
modum tolli debeaiit , mox deinde , cum de confeiiura mellis pracipiemus .
Siquis forte invenitur , qui mox deinde dele£letur , fuo jure eodera frua«
tur.- ego Lipfienfis codicis icripturam ample£tar .* mox dicetur , cum de
confeBura mellis prcecipiemus .
Alterum percipiendi mellis tempus clrca autumni aequino£lium obfer-
V^tur ■ nam a Canicula ad Arclurum, qui Columellx nonis Septembr.
C c c c mane
57© EPISTOLA
mane exoritur, Irrwatis floribus Thymi & Cunila Thj/mbraque Apes meU
la coitficiunt : tdque optimie tiotte emtefcit autumni tequiHoBio . Quod pro«
jionebam, ex his quae tanquam Columclliana exfcripfi, te intellecturura
non arbitror . Quod non Columellaj , verum Aldi fit culpa qui anti-
quum verbum emitefcit , quo autumnali hora matureicere mel fignifica-
verat Columella , & editum ab Jenfonio , & in codicibus retentum in
e;iitefcit mutavit, Ex quo evcnit, ut iRa quae paulo poft leguntur : Sofl
tirSuri exoitura circa iequimSinm Ltbrte ( Jicut ciixi ) favorum fecuada
efl exemptio y non intclligantur .
Ab hoc tempore ex floribus Tamaricis & filveflribus frutetis Apes
coHeSa rnella cibariis hiemis reponuat . Quas non proptcr vitium aJi-
quod tibi commemoro , verum quia his alia vitiata deteguntur , ut
Palladii liber XII. ubi Columelliana relata video in hunc modum : A'
pes ex Taniarifci floribtis reliquifqtie filveftribus mella conficere , qute att*
ferenda non funt , quia fervantur hiberno . Nam liquet fcribendum Ta-
maricis , cujus argumentum etiam aftert Lipfienfis le6lio Tamarici. Ca-
pite item ColumeJlx IV. quo de Apium pabulo inter arbores laudatur
Araaranthus , & Amaranthini flores , hujufmodi ftirpes reprcnfas ab aJiis
nos quoque rejccimus monentes effe icribendum Taniarix ac Tamarici*
fii ; quippe Amaranthus herba , non arbor eft , cademque Apibus parum
commoda . CKterum quae noftra state Tamariicus vocatur ad Tamari-
cem revocanda non videtur , quod ilJa prima aeftate , haec inter autu-
mni 2quino£lium , VergiJiarunique occalum matutinum five autumnali
Ipatio floret : illa infuper decidua , \\xz perpetua fronde viret.
Ab occafu Vergiliarum ad brumam jam recondito melle uttintur exa-
mina , eoque ufque ad ArBuri exortum fuflinentur . Ultimum membrum
heque PoJitianus in manu fcriptis libris Jegit , neque primi editores in-
venere , apud quos id fruftra inveftigaveris . Ecquis igitur CoJumells af-
fixit .'' Aldus quidem , verumtamen qua auftoritate fretus , me fugit .
Certe a CoJumeJJa id doceri negant ejus fcripta , quibus aflerit quid-
quid eft repofiti mellis poft Brumam diebus XL. ab Apibus conlumi ,
caidemque in ortum Ar6luri vefpertinum vacuatis ceris jejunas accuba-
1-e, Plinio etiam libro XI. prodente a bruma ad AriSlurum diebus LX.
fine ullo cibo vivere Apes.
Q.ua; per finguJas anni partes ab Apium curatore agenda erant , cum
praecepiflTet Columella , addidit ex Celib .• paucis locis eam felicitatem
fuppetere , ut Apibus alia pabula hiberna , atque alia pr.tbeantur afliva .
Hzc mc perpendentem , & diJigenter animo retraclantem fufpicari
fubit quid dctrimcnti efle paffa • quandoquidcra hiberno tempore nullae
regio-
S E X .■! G E S 1 M J T E RT IJ. 571
reoiones ( fervklam enim plagam hieme etiam ornacam floribus hic ex»
cipimus, cui praecepta non dac au£tor ) Apibus pabula prasbenc. Exifli-
mo itaque efle legendum/ pabnla verna , atque alia pr,el?eantur <ejliva >
Id eciam proxima requirunt: Qtiibus locis pojl veris tempora flohs ida-
nei deflciunt , negat oportere imrnota examina relinqui y fed , vernis tempo*
ribiis paflioiiibus abfumptts , m ea loca transferri , qu,e ferotinis floribus
Tlj^mi & Origani , Thymbrteque benignius j4pes alere pojjfunt .
Redeo nunc ad eam difputationem , quam cumulatius accuraciufquc
fe efle habiturum profefllis erat Columclla , cum mellis confe6luram pol-
llceretur . Id capite XV. exequitur . Mellis igitur macuri fignum zr,
Fucis capicur, quod efl genus amplioris inrrementi fimillimum Apis , &^
ut att Firgilius , ignavum Fucum pectts , & Jine indujlria favis alfidens ,
Qujero itaque a te , qua de caufa Aldus veteres editlones ica contem.
pferit , ut ante fine excufum & immune pofthabuerit ? Quod tamen an-
tiquum efle Politiani codex oflendit , quamvis viciacum exhibeac : &
jam rure . Cogitabam etiam illa fine indufiria aliena irrepfifle tanquam
ignavis explicationem . Porro tam ignaviam quam immunitatem & va-
cationem continuo explicac Columella; ideo immune, quod non congerit
alimenta : ignavum , quod ab aliis inveBa confumit .
Hi itaque Fuci ad fovendam , & educandam novam prolem familia-
rius admittuntur . Ad educandas Apes curam impendere Fucos non faci-
le in animum mihi inducere pofliim , cum exprefle fignificec Columel-
la , cxclufis pullis , extra te&a arceri Fucos . Dubicenius igicur de iflo
educandum , & jure ac merico quod Politiani exemplar excludit . Sed dc
Fucis facis: ad mellis vindemiam veniamus.
Ne Apes mel legencibus moleft^e finc , fumo ad fuperiorem , & an-
teriorem alveorum partem , ubi veftibula hiant , abigantur. Quem veri-
tus eft Aldus reprenfionis gradum , qui tale opus tanta focordia ita ob=
fcuravit , uc quid tradat Columella , prorfus ignorecur ? Pereara , fi hac
forma,qua Columelliana per omnia volumina circumferuncur, quifquara
intelligct : Sed ubi a pojleriore parte nu/lum vejlibulum patefaBum ha-
buerit alveare , ftmum admovebimus faBum galbano , vel arido fimo . A
pofteriorene parte veftibulum panditur, an ab anteriore ? Quid ? Fumus ,
cum veftibulum fit nullum, qua impelletur, & quo ? At vetus fcriptu-
ra & formis imprefia & manu defignata quam clara , quam perfpicua ,
& manifefta : Sed ubi a pofieriore parte qua nullum efl vejlibulum , pate-
fa&um fuerit alveare , fumum admovebimus fa&um Galbano , vel arido
flrao .
Nec minore obfcurltate idem Aldus ea involvit quibus inftrumencum
C c c c 2 defcri.
57i EPISTOLA
dercribitur , quo ad Apes fumigandas priica aetas uti folebat . Itlque -uas
anfatttm fnnile angujlte olla; figuratur , ita ut altera pars fit acutior , per
quam nwdico foramine fumus emanet : altera latior , CJ^ ore patulo , per
quam poffit afflari . Ex quo enim antiquo libro Columelliano eruit pa-
ttilo , & in Columellz editionem protulit , quod in codicibus paulo la-
tiore dicitur, in prioribus editionibus patentiore & latiore? Illud itaque
recipiamus , abie£lo patulo , 8c reliquis in antiquum exemplum reftitu-
tis . Idque vas anfatum fimile atigujl>e olLe figuratv.r . Itaque altera pars
ftt acutior , per quam modico foramine fumus emanet .• altera latior , &
ore paulo latiore , per quam pojfit afflari .
Sunt alia Aldo attribuenda , qua: perfequi longum eft , ut : ubi po-
teflas faBa efl liberius infpiciendi ; nam faBa non neceflarium a primis
editoribus pofthabetur . Ut : ftqui tandem pullos coutinent , ut exarnini
progenerando refeiventvs , in- quibus tandem effe oportere tar^en vides ,
& tale ante >Al2taBi BJ^t m ex^ufis , atque Lipfias in codice exiftit .
Ut : Itaque ex iifdem rcbus fuml», etiam in adittt loci faciendus ejl , qui
propulfet intrare tentantes-^ nam aditu floccifacio , cum habeam a priori-
bus libris abdito . Monuerat quippe Columella , ut mel le£lum in cer-
tum locum ftatim deferretur , linitis parietum Sc feneftrarum foramini-
bus ; quoniam Apes fagacius rapta inveftigant , &c inventa diripiunt .
Praeterea cum fumus moleftus fit Apibus, addidit, in eodera abdito ef-
fc facicndum fumum, quo propulfentur intrare tcntantes . Ut tandem in
extremo libro: Qute reliqua nobis rujlicartim rertim pars fuperejl , quibus
de olerum cultu continuo fe fcripturum au£tor pollicetur . Sed quid ad
Jenfonianum fubejl Aldinum fuperejl ? Illud inftare eft , ut diem comi-
tiorum fubefTe lcribit pro Milone M. Tullius .
Satis mulca de libro IX. me qujefiviflc fcntio , fi ad tuam patien-
tiam refpicio .• pauca fi editorum indiligcntiam atque audaciam ipe£to .
Olcrum quorum nonnulla diflipata atque inculta video , cura ad fe vo«
cat . Id in craftinum differam . Vale .
Dabam Patavio X. cal. Oaob. CI3 IDCC XXXV.
EPI-
E P I S T O L A LXIV.
Emendatur , illuflraturcjue ColumelU Itber X.
JULIUS PONTEDERA ANDRE.E MARANO
AMICO SUO S. D.
HIs duobas proximis diebus levioribus quidem , verum crebris oc
cupationibus diftentus nullas ad te literas mittere pofle permo-
lefte ferebam . Modo folutus , eorum exemplo qui propter malas tempe-
ftates omifTum iter ut reparent, ante lucem vix fe committunr, obfcu-
ra etiam tum no£le ad lucernam ha»c ad te dabam . Ad horti quem
eleganti carmine exornavit Columella, veftibulum fuperioribus literis te
reliqui iperans cito te intromiflurum . Quod ferius ac ftatueram , cum
fa6lum fit, nunc introgrefllim fine cun£latione ad orania circumducam ,
quo celerius ad Columellianam villam te jam feflfum reftituam animo-
que relaxem. Prius tamen auflor quas prsfatur, audire expedit.
Superioribus mvem libris hac miniis parte debittm , qttod tiunc perfol-
•vo , tradideram . Audifne haec .• Quod ttunc perfolvo ? Ab Aldl officina
lenociniis omnibus referta egrediuntur . Prifca & vera Columellas ore
prolata fuerant: Quod mature perfolvo-^ ita veteres editiones teftantur.
Accipe alia eadem manu compta : fttperefl ergo cultus hortorum inji'
gniter negleHus quondam veteribus agricolis . QLiid de ifto injigniter iu-
dicas.' Probum , inquies , verbum . Hoc non cusro . Et fententis val-
de aptum. Aifne fententiae appofitum ? Cui.' CoIumeIl2,an Aldi.^Hu-
jus quidem / nam Coluraella , fi codicibus primifque editoribus inteme-
rata fides manet , fcripferat : fegnis ac , videlicet : fegnis erat veteribus
hortus / quippe cum ea qus ad epularum ufum fpe6labant , vili com-
pararentur , pretiofis dapibus , ut addit Columella , negIe£lo olere , z-
que pauperes ac divites utebantur . Ideo inutilis hortus ac negle£lus ,
ut a Virgilio fegnis appellatur Carduus , qui nulio ufu infignis inter
fata fubcreicit . Secuta autem state , incenfa propter libidinolas ccenas
annona, a lautis cibis ad hortenfes herbas inopes compulfi funt . Cum
itaque rufticis plurimus efl!et herbarum ufus , de iifdem diligentius , quara
a majoribus accepifltt , fe fcripturum profitebatur Columella , idque pro-
fa oratione prioribus librls annexurum. Nihilominus, amicis poftulanti-
bus, ut poeticis numeris Georglci carminis omiflfas partes , quas tamen
&
574 EPISTOLA
<ir ipfe Fiygilius fignifica-verat pojleris pofl fe memorandas Yelinquere ^ ab«
folveret , propofitam materiam verfificationis legibus implicavit . Hoc
propofitum fuit Columells , cum olerum cultum doceret : Aldo autem ,
ut id bis repeteret j nam qui quid reiinquit pojleris , nonne pojl fe id
relinquit, & contra? Alterutrum ergo vacat , & primum quidem quod
primae editiones neglexerunt.
Atqui cum paucarum herbarum cultus hortenfis materia ea tempcna-
te eflct , quae hoc tempore ingens opus evafit , de re tam exili agens
Columella , qua: in confummatione totius agricolationis particula annu-
merari poterat , per fe "uero , & quafi fuis finibus terminata nttllo mor/o
fpeciofe confici , exiguam laudem fe confecuturum fperabat . Dices , quo
pertinet ifla commemoratio .^ Qiio? Ut confici Lapponica nive frigidius
eximam , & locum expleam antiquo confptci , quod ex Poliiiano , &
Lipfienfi codice nuper didici. Jam per horti areas fpatiari licet.
Qui hortum indituere cupit , ante omnia explorare debet , qus fit
foli natura, pinguifne, an macra; denfa , an foluta; ficca , an irrigua.-
atque olcribus quas & pinguedine & humore lastantur , alendis apta in-
venta, viva fepe, aut alto muro , vcl maceria locum muniri oportet ,
ne furibus, aut animalibus aditus praebeatur. Autumnali deinde fidere
Ttim mihi ferrato verfettir robore palte
Dulcis humus , fi jam pluviis eiefojfa madebit .
Qulbus fententia pervertitur ; fi enim ante autumnum defofla erat
terra, iteranda erat autumno , non prima vice , fi pluviis madida , ef-
fodienda. Attamen veteretum eligitur, quae terra
Sponte fua frondofas educat Ulmos ,
Palmitibiifque feris latatur , & afpera filvis
Achrados , aut Priini lapidofis obruta pomis
Gaudet , €S^ >*V"Jf' conjiernitur ubere Mali .
Erratum igitur defojfa , & repetendum ex Politianl monumento de-
fejfia , quod iterum hoc carmine auftor contexuit :
Pabula nec pigeat fejfo prxbeve novali .
Deinde prima hleme , tranfeunte jr.m jam e Scorpione fole in Sagit-
tarium, denuo fodiatur hortus. Itaque.*
Tu gravibus rajlris cunflantia perfode terga ;
Tu penitus latis eradere vifcera marris
Ne dubita , C5" fummi frequentia cefpite mijla
Ponere .
Claudicare metrum fentis , quod alii ante nos obfervarunt . Non no»
ftra jgitur,fed vetcrum diligentia corrigatur. In antiquis cditis & fum-
mo
S E X AG E S 1 MA Q_U ART A. 575
mo Invenltur , in Lipfienfi Jibro fro»denti . Quibus receptls , carme»
conftat :
Et fv.mmo fronde»ti cefptte mtfla .
Quod au£loritate fimul ac veritate confirmatur ,• frondentem enlm
cefpitem tum iila indicant, quas prsecedunt :
J.jM viyides lacemte comas , jam fcindite amiCJus .
Tum quse fequuntur :
Durataque ftmma pruinis
^quora dulcis humi repetat mucrone bidentis .
Mox bene cura gltebis vfuacem cefpitts herbara
Contundat marra , vel fraBi dente ligonis .
At nlmiae licentiae ell repudiare frequentia per tot annos retentum &
probatum •'' Vidcllcet Aldi aut Jucundi ingenlum ad nova femper para-
tum nos ita vereri debemus , ut ipfuis nugas fidelibus libris & verltati
anteponamus.' Nara, fi nefcis, hl prlml in Columella carmen frequen-
tia intruferunt , cum frequenti , ex quo frondenti faclllus reparatur, ex-
cufum haberent : Idem Aldus etlam frigora quod apud antiquos edito-
res frigore erat , hzc carmina infeclt :
Pofl ^ ubi Riphtcce torpentia frigora brumce
Cattdidus aprica Zephyrus regelaverit aura .
Etenlm torpentia vel ad terrs vifcera quod prope vldemus , vel ad
tequora refertur . Quld ? Satures nonne ejufdem Aldi opera nunc In Co-
Jumella legltur, quod faturet fcrlbebatur , & fcrlbendum efle cenfemus .
Exfcribantur verfus, ne temere id coarguifle vldeamur:
Rudere tum pingui , folido vel fiercore Afelli y
Armenttve Jimo fatures jejunia terne
Ipfe ferens olitor diduBos pondere qualos,
Pabula nec pigeat fejfo prxbere novali .
Quls etlam tlbl perfuaferit Columellam hoc carmlne in Vlrgillana!
laudis focletatem acceflifle :
Tunc quoqite trita folo fplendentia farcula fumat?
Cur potius Aldum non laudant , cui pars Illa debetur : quoqiie trita
folo ? Namque Columella , ut prlicz editlones oftendunt , id texuerat
hac ratione :
Tunc tritura folum fplendentia farcula fumat .
Qulbus ad refolvendas glaebas olltorem hortatur. Pofflim quoque tibi
alla oftendere , in quibus nullam inveni caufam , ob quam ab antiquis
edltoribus Aldus dlicreparet , ut
Et Turni lacus , & pomoji T^buris arva ^
Bru'
57<« i:pistola
Brutt* qu£ tellus , & mater Aricia Porri ,
tjuae ab illis prodita erant hoc modo : ,
JBrutiaque , & telhts & mater Aricia Porri .
Ut:
Ahiia Jtnum tellus jam pandet , aduhaque pofccns
Semiiia depojitis cupiens fc iiubere phintis .
Numquid antiqua excufa cupiens denul/ere codicum etiam fide nixa
adco contemptui funt , ut frangi debeant & debilitari ? Verumtamen , ne
femper advcrfus Aldum infurgere vidcamur , libet alia interponere , qusc
antiquiora ulcera oftendunt :
Aggere pnvpofito cumulatis area ghebis
Ernineat , ficco ut confuefcat pulvere planta ,
Nec mutata loco Jiccos cxhorreat icflus .
Ultimus verfus mihi vifus efl commodius in Lipfienfi libro defcribi
hoc pa6lo:
Nec mutata loco Jitiens exhorreat leflus .
Ecce taraen iterum ad Aldum revoJvimur j hujus enim Jucundivc
fordes fcrutantibus occurrunt ha:c carmina: ,
Maximus ipfe deus , poftto jam fulmine , fallax
Acrijioneos zieteres imttatur amores ,
Inque Jinus matris violento depluit imbre .
Neque enim mihi dephiit placet , neque id poterit tuo confiiio &:
prudcntia videri melius, quam antiquum exculum deJHuit y cjuod in co«
dicibus adhuc cuftoditur. •
Atque hasc mihi vifus fum certa ratione ad te mififie , dum non
mea judicia fcribebam . Sed in eos locos nunc incidimus , quibus opitu-
lari frullra nitimur , veterum praefidiis dcflituti . Eos tamen tibi per-
fcribemus , ut , fi ex tua fententia conje£lurae noftrs fuccelferint > gau-
deamus : fin minus , ut noftram diiigentiam fahem laudes , qui rati fu-
mus nihil tlbi afiute effe reticendum.
Mox ubi fangiiineis fe Jloribus induit arbos
Punica , quce rutilo mitefcit tcgmine grani ,
Tempus haris fatio , famofaque tunc Coriandra
Nafcuntur .
Carmen aperte vitiatum cft , five haris retineas , five in Ar:s , ut
vifum cft nonnullis , vertasj fcd cx hoc detcrius fiet ,• Arura cmm, fi
modo inter olera cultum unquani nactum eft , extremo autumno pro-
dit , exarefcit prima iftate , antequam Punica makis florem emittat . Id-
eo fi fercndum , utique , tranfcuntc in Libram fole , ferendum . Verum ,
uc
S E X A G E S I MA Q_U A RT A. 577
ut ante dlcebam , quis ftipes Arum feverit , quod ubique nafcitur ,
quodque palatum propter acrimoniam rcfpuit ? Cum itaque neque ha-
ris , neque Aris forbere & percoquere poflem , de Apio cogitare cepi ,
quod nobiliflimum inter olera habetur, videlicet : tempiis Api fttui -^ hvL'
ius fiquidem cultum diiigentiflime au61or Hb. XI. profequitur , dum ,
quae carmine complexus efl , foluta oratione retractat , ejufque fationera
optimam efle poft idus Majas ufque in folftitium , quo tempore Punica
arbor floret , confirmat . Et revera Apium seftivum eft olus . Verumta-
men lioc ne me fallat, videbis.
Cognofce nunc alia in hanc fententiam circumferri folita:
Jam Phrygite Loti gemmantia lumina promunt ,
Et comiiventes oculos Vtolaria folvunt ,
Ofcitat & Leo , & ifigemto confufa rtibore
Virgineas adopevta genas Rofz prcebet honores .
Qua;fitum eft a nonnullis quid eflet Phrygia Lotus , quibus refellen-»
dis immorari non eft noftri ; neque enini fum tam defipiens , ut putem
quemquam fanae mentis ab illis deceptum arborem eflle Lotum Phry-
giam, aut ftirpem aquaticam fufpicari . Quamobrem imperita turba de
hac herba opinetur , ut cuique Jibitum eft . Mihi aliud fert animus ,
qui Caltham efl^e credo , quam etiam paulo ante cum Leucoiis atque
Antirrhino ( nam Leo Antirrhinum eft , Violaria Leucojum ) conjun*
git Columella , dum canit .•
Candtda Leticoja , & jjaventia himina Calthie ,
Narciffique comas , & hiantis fava Leonis
Ora feri .
Illud opportunius perpendendum eft , utrum Loto' ( nam Loti Aldi-
num eft ) quod in codicibus & prioribus imprefllis video , an Calthie,
mox in Lotie depravatum, legendum fit . Hoc ampleclerer , non igno-
rans nullam efl^e herbam qux Lota a veteribus vocetur . Cxterum ( quod
facilius a te mihi concedi fpero ) a primls editoribus pnejlat loco Al-
dini p>\fbet defumere ne recufa .
Quamquam hoc ampleclcns re£ti fpecie non valde falfus videtur Al-
dus : at edidifle :
Jara Rbamni fponte virefcunt ,
cum apud principes editores eflet Thami , verane attingere voIuifl"e di-
cemus , an eadem ferme comprenfa inter falfa deferere ac repudiare ?
Qius enim Rhamnos inter olera atque herbas recipit, cum fint frutices?
Quis etiam muria & aceto conditas eft , ut filentes flores Tamni ,
Viiis Alhx, Afparagi, Rafci in ufum colligi , eademque conditura fer-
D d d d vari
578 EPISTOLA
vari Jib. XII. docet Columella ? Tamnus autem a noflrls Bryonia ni-
gra dicitur, ejufque caulis tenellus in rufticas ccenas adhuc legitur, &
tiiniio antiqua confuetudine appellatur.
Quid vero de hiyftita in hoc verfu dicemus :
Hirfuta fepes mnc horrida Rufco
Prodit ?
Qiiod vitium non modo ab Aldo , verum etiam ab iis qui Aldum
fequuntur, vitari nullo negotio potuit , & caveri . Equidem fcire velim
cui iftud hirftita attribuant? Si Rufco , grammatici/ fi fepes , poetae quo
animo tulerint.'' Hirfuto igitur fcribemus? Nullo modo, quia Rufco te-
nello levique , priufquam in ramos & folia fe fpargat , quo temporc a-
ptus ad conditionem laudatur , non convenit . Quid igitur ad hinoris
lidem accommodatum? Quod fortafle prodidere primi cditoresj thjrfuto^
nam thyrfus in novello Rufco aliifque fimilibus herbis id nunrupatur ,
quod in Corruda afparagus , in Vite Alba flos filens, qua: omnia con-
diri folent , & generatim thyrfi dici, ut au£lor eft Plinius, cujus ver-
ba ex libro XIX. huc traducam .• inventum thj/rfos , vel folia LaBuca-
rtim prorogare urceis conditos , ac recentes tn patinis coqtiere .
Non fubtraham etiam aliud erratum quod cum Aldinis collatum le-
ve judicabis/ per fe vero perpenfum , maximum habebis. Tria Perfico-
rum difcrimina his verffbus complexus eft vates :
Quin etiam ejttfdem gentis de nomine diEia
Exiguo properant mitefcere Perjica malo ,
Tempejliva manent , qtitc maxima Gallia donat^
Frigoribus pigro veniunt jijiatica foetu ,
Quld erat , quaefo , propter quod vetus imprefllim madent in manent
verteretur ? Quae Gallia maxima Perfica nutrit , fuo tempore maturan-
turj ncque enim prscocia iunt , neque ferotina . Madent autem poma
cum mitefcunt ; quippe maturitatis fignum eft , cum humore multo re-
fcrta funt naturakm amplitudinem nacta . Sic Virgilius de leguminibus
cecinit :
Et qtiamvis igni exiguo properata maderent .
Quod enim hic vi ignis fit , illic folis virtute peragitur, cum fuccum
fru£libus arbor , & arbori humus miniftret/ leguminlbus autem olla fup-
peditet. Tria igitur a Virgilio defumpfit Columella , exiguo, properant ^
& demum madent .
Jam horto egrediamur hac claufula moniti :
Ha&enus arvortim culttis , Stlvine , docebam
Siderei vatis referens prtccepta Maronis.
Quam
SEXAGESlMAHUtNTA. 579
Quara tamen inhonoram non prKtermittam ; quamvis enlni Aldinuni
(trvorum pro Jenfoniano agrorum fuppofitum non reprendam , cum utrun-
que defpiciam rejiciamque , nihilominus cogito efle oportere hortorum ,
quorum cultum Virgilii praecepta referens au6lor docebat, non arvoruwl
aut agrorum . Neque lane aliud fe traditurum pollicitus fuerat ColumeI«
la j cum tali exordio hunc librum aufpicaretur :
Hortorum quoque te cultus , Silvine , docebo ,
Atque ea quie quondam fpatiis exclufus iniquis ^
Cuin caneret lietas fegetes , & munera Bacchi ,
Et te , magna Pales , necnon ccelejiia mella ,
Virgilius tiobis pofl fe memoranda reliquit .
Vale.
Dabam Patavio VII. cal. Oaobr. CID IDCC XXXV,
EPISTOLA LXV.
Emendamr illufiratmque ColumelU liber XL
JULIUS PONTEDERA ANDREE MARANO
A M I C O S U O S. D.
TUani epiftolam heri accepi pridie datam , fed ita aqua madidam ,
ut ex vitiatis literis pauca intelligerem . Id asgre tuli , quod e-
piftoiaj argumentum non plane perfpexi. Quare, fiquid mihi imperabas,
denuo imperes : fin vero de iis qus nuper miferam , quid ftatuebas ,
tua judicia iterum ut ad me deferantur, rogo.
De decem Columellianis libris, ut tibi mea officia atque operam na-
vare potui , quje conje£lando fum aflecutus, fummatim perfcripfi. Tres
fuperfunt , quorum primum nunc evolvam . Is cum in tres partes di-
ftribuatur , quarum prima de villici officiis in univerfum agit ; altera
ea qu£e a villico per fingulos menfes vel in agro vel in villa facienda
funt , recenfet; tertia olerum cultuni qui utique villico cedit, explicat;
in fingulis qus aut fifla Sc fimulata ornandi gratia , aut negligentia
corrupta animadvertero , continuo ordine mittam , ut infra exicriptura
eft.
Villicus itaque fomni & vini fit abflinentifftmus , qtae^tttraqtte funt ini-
D d d d 2 ?>;;<
580 ^PISTOLA
mcijfima ^iJigentiie'^ iiam & ebriofo cnra ofpcii pariter cim meriioria Jub*
trahitur-^ & fomniculofo plurima effitgiiittt . Qusero igitur qualis tibi vi-
furus fim , fi : fonmiculofum phirima effugiunt , fcripiero-'* Num barbarus?
Non puto- nam hoc me fugit tritum eft in Latio. Nihilominus a pri-
fcis editoribus id fumam. Ergo AJdum in oculis feremus , qui nos a ia-
cra via revocat, & per invia impellit ? Abeat potius bonus dux . Cui
propterea nequc fides habenda eft , duni re£la docet , ceu de eodem
villico haec .■ Tum etiara fit a venereis amoribus averfus , quibus fi fe
ilediclerit, Proba quidcm fententia, & probe enunciata, non tamcn Co-
luraellae verbis, excudentibus prioribus.- quibus fi fe dederit. Cum cnim
dare ie litcris , amoribus , otio Latini ufijrpent , quid amplius requi-
ram ? Num per omnes vicos & platcas vagari oportet unumquemquc
rooando utrum hoc an ilkid nobifcum pcrmutare velit?
Hsc ad villici mores .• ad imperandi munus qua» iequuntur .• pluri-
mm affert mali , fi operario meretricandi potejlas fiat . In quibus reSle
providiiTe videtur Fulvius Urfinus , qui meretricandi primus rejccit , no-
vitium cnim apparet , promente Jenfonio metricandi , & Politiano tri-
candi. Opinabatil: vcro Urfinus , »7e>-;^/<r»;rt'< efle fcribendum; fed ejus ju-
dicio locus repugnat. Cujlodire, inquit Columella , oportet 'villicum , ne
flatim a prima luce familia cunfl.mter , & languide procedat . Procul du-
bio antequam ad opus progrediantur operarii , fiquis ignaviae indulget ,
primum fegniter e le£lo furgit, deinde dum fe vcftit , dum crebro o-
fcitat , dum inftrumenta vcl quid aliud rimatur , dum cibaria petit ,
tempus terit , & comitcs moratur . Hoc eflfe prohibendum praecepit au-
6^or ; nam in agruni cum produ£li iunt omnes , minus fegnitiae locus
fubeft ; quoniam in conlpeftu familis res agi.tur , &. prxfente villico .
Quare videto, utrum , nobis mane tricandi lcgcntibus , Columellaj fen«
tentia dcbilitctur cxtenueturquc , an cxiftat integra.
Pofthabitis deinde quse minutioris diligcntije viia funt , ad fecundum
caput tranfitum faciam. De quo cum ad te multa in annorum ratione
fcripferim, brevitate , fiquid reliquum crit, compIe6lar.
VI. cal. Febr. Leonis qu,e cj} in pefiore , clara flella occidit . Non'
mnquam fignificatur hiems bipertita . Oux. codicum ope nunc expendam;
nam bipertita fcriptum eft in Politiani libro biperitur , m Lipfienfi co-
dice di>ertitur . Qiiare ut XL cal. Maii ver bipertitur , ita VL cal.
Fcbr. hiems . Itaque diftinguamus : nonnunquam fignificatur . Hiems bi-
pertitur .
Poft cal. Febr. repetendam efTe Vitium arbuftorumque putationcm mo-
net ColumcIIa , fed ita ne mntutinis tcmporibus Vitis faucietur ; quoniam
prui-
S E X AG E S I M A Q_U I NT A. 581
pfuiiiis & gelicidiis noffun^is adhuc rigentes materite ferrum reformidaut ,
Itaque dum ha regelare fiuuiitur . Extremum membrum , nifi primi edi-
tores admonerent , quis in dubium revocaret ? Hxc autem illis excu-
dentibus : itaque dum hie religatte Jiccantur , nemini oblcurum eft effe
oportere hie regelat,e ftccantur ; quippe convenit inter peritos, neque
£>elu rigentes materias, neque madidas ferro effe tangendas.
Inter calendas quoque atque idus Februarias alia bene multa colonis
agenda funt • nam vitiaria diligenter facienda , malleolifque quam receti'
tijfvmis curiojiffvne par.genda. Populos & Salices & Fraxinos prius quam
frondeant , plantafque Ulmorum ntinc pouere titi/e efl , aut ante fatas nunc
exputare , 6^ circumfodere , ac fummas earitm leflivas radiculas amputa-
re . Sarmenta quoque ( "uineis tiondtm foffis ) atque ar/?uJ}oru>ii ramos e
fsgetibus , aut Rubos , & quidqutd denique jacens fodientem , vel alio
genere terram tnohentem poieji impedire , nunc egerere , & ad fepem ap-
plicare oportet . Quae a nobis commemorantur , ut veterum editionum
& codicum auxilio ab Aldinis purgemus . Cum enim malleolus non mo-
do in vitiario ponatur , ut fiat viviradix , fed etiam protinus in vi-
neas ordinetur , cur antiqua defpiciam : Malleolufque quarn recentiffmus
curiofjfime pattgendus} Deinde an tanti faciam Aldinum aut etiam , quan-
ti prilcum ante etiatn ; zut radicuias potius ducam quam radices , quod
illud adultis arboribus minus convenit P Non hercle • neque in reliquis
ab Aldo le£lorem diutius falli patiar , fed vetufta reponam ; farmenta
"vineis nondum foffis , atque arbufits & fegetibus ramos , aut Rubos , quid*
quid dentque facde vel fodientem , "vel alto genere terram mohentera potefl
itnpedtre , tiunc egeri , C^ ad fepem apphcari oportet , Q_us tibi confif-
mare , & meliora quam Aldina effe oftendere prsetermittam • fatis e-
nim conftat illa effe admittenda , quia antiqua ; hcEc , nempe Aldina re-
jicienda , quia nova .
XIII. & XII. ca!. Martii Fa-vonius vel Atifer cum grandine & nitn-
his . Videturne tibi tam infolens , & praster naturse leges inauditum
primo vere fpirare aliquando ventos cum grandine & nivibus ? Non ae-
depol credo _,• id enim fppe fieri obfervamus . Aldus tamen tanquam
fortentum cum in codicibus & prioribus excufis id fcriberetur , reje-
cit , lubrogato nimbis.
Antequam ad alia gradum faciam , te monitum volo , cum excufas
Lipfia? lucubrationes noftras rufticanas legeris , quibus in perpendendis
Columellianis fcrobibus tertiam rr.enfurnm liibduxi , ne me avaritiz in-
fimules . j^nimadverteram enim altiti flinem. ad veras notas detegendas
minime conferre , imo certam rationem ineunti plurimum obeffe . Nam
humiis
582 EPISTOLA
humus qao profundius cfFodicur , inferior pars qulppe durlor operas diu*
tius quam fumma , moratur : deinde terra quo de altiori loco projici*
tur , quia majori nixu foffor contendit , eo longius temporis Ipatiuni
requirit. Propter quod, hac menfura , quse quo magis defcendit , eo in-
certior habenda eft , pofthabita , ex reliquis quae certs & definitas vi-
debantur , racionem inftitui.
PeraGio Februario , inter calendas & idus Martias multa ferenda efle
jubet Columella , inter quae Ortliociflum atque Hederam : illa , ut no-
men indicat , per fe fine ridica firmo trunco ftat : hasc vel parieti vel
arbori adhasrens fuftentatur . Naturane differant , an cuku , me fugit ,
ncqiie fine dubitatione Plinium audio libro XVI. fcribentem : Efl &"
rigeus Hedera qti.e fnie adminicido flat fola omnitim generum , ob id vo-
cata Cijfos . Hsec tamen vetuftate noxam ceperunt ,• ideo haud dubita-
bis , quin effe oporteat Ortbocijfos , quod etiara Melchior Sefla ann-
CID ID XIII. Venetiis in margine excudit.
Paulo poft ubi in Columella tioitas jim. Favonium aut Auftrum fpl-
rare legeris , id culpae operis dabis . De hoc te admonitum volui j
quoniam denuo recens excufum vidl .
Menfis Majus Ovium tonfura infignis habetur , quo & pecoris tiati
aut amifji ratio accipitur . Ecqua:nani capitis amlffi , ex quo nullus fru-
ftus , ratio iniri poteft ? Satis eft patrifamillaE deperdltarum pecudum
numerum recognofcere , & ad calculum revocare . Proptcr quod ad Po-
litianum me verto ex antiquo libro exfcribentem : pecoris nr.ti , ift midji
ratio accipitur . Etenlm foboles vel aere diftrafta eft- , vel fubmifla ; id-
circo vel pecunla •domlno depromenda eft , vel natorum numerus often-
dendus . Prjeterea midft , ideft laftls & cafei habenda ratio . Ut vero
loco attt quam deceat , apud probatos fcrlptorcs fa?pe intuiti fumus .
Eo intervallo quod inter calendas Junias atque idus interjicitur , ha:c
fcede divulfa jacent : Vinearum qttoqtte cultus quibus major efl modus ite-
ratus ejfe debet . Ante foljiitium pabulum ( fl facultas efl ) vel nunc ,
tjel etiam fttperioribus XV. diebus qui ftieriiit ante calendas Junii , pecori
praberi oportet . In fua mcmbra convcniunt, fi fcribamus : iteratus ejfe
debet ante folflitiim . Pabtdtm ^ hoc cnim inter idus Majas Idufque Ju-
nias termlnatur. Quln etiam extrcmo capite prarceptum eft Majo menfe
pabulum pecori praeberi , Junlo frondcm in extremum autumnum.
Circa folfiitlum quod conficitur VI. calend. Julias alvei caftrandje
funt , quas fubinde nono quoque av.t decimo die ad calendas Majas coH'
fiderare & ctirare oportet . Hxc quamvls prlmo obtutu vitlofa fe o-
ftendant , vitlofiora tamen deprenduntur , fi cum Ilbro IX. conferan-
tur •
S E X AG E S IM A Q_U I NT A. ^3
tur ,• Ibl enim tradicum efl: a folftitio aJ a:quino£lium Librs decini6
quoque vel nono die curanda efle alvearia . Quapropter cum extremo
Oclobri zquinoclium contingat , ulque ad cal. Novembr. opus produ-
citur.
Pofl: idus Sextiles priufquam ■uinete pulverentur , fi perexilis ejl vel
rara ipfa Vnis , Lnpmi modii tres vel quatiior in Jingula jugera fpar-
gutitur , ^Sf inoccantur . Qi.iibus meliora aflequimur qus ab Jenfonio &
Politiano afferiintur , amplexi .• fi perexilis eji terra , vel rara ipfa Vi-
tis fpargantur , ita occantur-^ quippe exile fblum hoc velut pabu-
lo glilcit , dummodo rara fit Vitis ; nam fi denfa , quoniam arando
uva difcutitur , & laceratur , ferere non expedit.
Sed ad vindemiam properamus. Hujus opportunitas cognofcitur , cum.
vinacea acinis exprefla jam infufcata funt , & propemodum nigra , prx-
fertim cum tta medta parte acincrum ftnt , ut ea a fole ajlivante , &
a ventis protegatur . Itane agitur, inquies ? Quocum prctegatur conglu-
tinas ? Cur me interrogas .'' Eos editores interrogato , qui antiquum
protegantur jta detruncant , ut cum vinaceis amplius convenire non pof-
fit . Eorum opera etiam germanum crjluante in lejlivante degeneravit ,
omniaque volumina infecit . lidem quoque in caufa fuerunt , ut pro-
xiraa : humorque ipfe non patitttr ea percoqui , aut infufcari , ttiji fua-
pte natura , pofleritas facile contemneret . Humorne iblis vi aut ignis
jn raotum a£lus prohibet , ut circumpofita & concenta percoquantur .-*
Vas miferis coquis , quo alio genere fuum munus adimplebunt ? Praci-
pi , o ignava turba , ut prlma imprefla & codices declarant , non per-
coqui fcripfit Columella , ideft praeoccupari a fole ea quas humore conti-
nentur,
Non pari tamen fiducia farraginaria quod eodem tempore quo Vitis
de arbore defcendit , fpargitur per agrum , cuiquam noto editori re-
prenfioni dabo. Latet au6tor vitii , quaravis vitium nemini lateat. Lo-
cum , quo melius noftram fententiam iaterponere valeam , exfcribam :
farraginaria quoque pecori ftuura per hier/iem pr.s/idio ; itemqite Siliquam ,
quod rujlici Fxnum Grtecum vocant , nec rninus in pabtdum Vicia nunc
demum conferuntur . Quid ergo Farraginaria ? Verborum monftrum ,
quod ex duobus, ut reor, coaluit , Farrago ordearia five ordeacea . De
eadem auclor lib. II. ita loquitur : Pabtdorum geneva complura , fcut
Medicam & Viciam , Farraginem quoque ordeaciam & Avenam , Fog-
mm Gneciim , nec minus Ervtim , & Cicera ( 1. Ciceram , ut cum reli-
quis confentiat ) ferenda cenfemus . In hoc etiam libro XI. paulo poft :
farragmis ordeacea modios fepteim vel o5io fpargendos monet : Icem de
Boum
584 E P I S T 0 L ^
Boum pabulo hiberno , Januario menfe Farragincm ordeaceam ftccam
dandam efle colono inculcat . De his tamen haud intempeftive le mo-
nitum volo , Politiani codicem ftccam carere , eodemque carere deberc
votumina omnia Columelliana ; liquidem frtgoribus ( ucar Columellas
verbis ex eodeni libro II. depromptis ) cttm alia pabula defecerunt , ca
Bitbus cteterifque pecudibus optime defe&a prtebetur , &" fi depafcere fce-
pitis "joles , ufque i;i meiifem Majum fufficit . Idcirco viridis datur . De
Fr.rraginaria itaque quid cenleam , habes ; de proximo Stliquam gram-
maticos conlules qui hirtis fuperciliis Stliqtta lcribendum efle exclama-
bunt , ut par fiat ratio cum Farrago ordeacea , Vicia , & conferuntur .
Porro codicis Lipficnfis au£loritas te ne his decipiat , cavebis : Septi-
mo (leciriio cal, Dcccmbris Aquilo , tnterdum Aufier cttm pluvia / abun-
dant enim , qux die hinc tertio traduntur : Qtiintodecimo cal. Decetn-
bris Aqttilo , interduin Aufier cum pluvia . Quid ■'' Non onendimus ex
Eudoxo XVII. cal. Decembr. exoriri mane Fidiculam , & poflridie cx
Pfeudoptolemso Leoniceno fpirare Aquilonem aut Auflrum cumpluvia?
De Boum annuo pabulo hxc capitis II. extrema tibi fubne6lam :
Decemb. frondem aridam vel paleas cum Ervi femodio macerato , vel
Lupini qttod ex femodio macerato exierit . Si de verbo exierit dubitave-.
ris , fcito ab Aldo emanafle , exegerit primis editoribus tradentihys .
Hoc autem dum plurimum in ponderibus & menfuris fignificandis va-
let , quam dilucide , quam eleganter , quam appofite fententiam perfi-
ciat , Tullianum iliud in Ferr. III. exigere pondus Margaritarttm decla-
rat. Quare Bubus objici oportet , quod villicus ex macerati Lupini fe-
modio dimetietur. Propterea , cum Lupinus & cjetera femina maceran-
do augcantur , non quantum ad macerandum fumpfimus , fed quantura
maceratum femodium implet , Bubus fingulis efl: prxbendum .
Prxceptis annuis operibus , protinus olitoris oflicia quas item villico
demandantur , rccra6tat capite III. Columcila . De his muka dicenda
haberem , fi editionum dcpravationem fpeclarem : fed cum videam ,
cui lcribam , pauca confc6^abor . Primum Apium villicus , fi velit la-
ti folii facere , quantum femints poffnit tres digitt comprendcre , raro Itn-
teo!o illiget , C^ ita in areolas difpofittnn releget . Quid libi vulc , in-
quies , releget? S\ Aldi patrocinium fufcipis, docebo , nempe , ita dif-
pofitum in areolas transferat . Probum igitur vcibum? Ita efl, quam-
vis huic loco non aptum . At Columcllianum ? Qtiis id nobis Iponde-
bit , difllencientibus primis editoribus & Politiani codice ? Ab iilis re-
liget habcmus, tHd h.Qc liget . Ex illo, una literula mutata, fit rediget ,
quod duni lentencis convenit , veteri fcripturx utique non adverfatur.
Qiiam-
SEXAGESIMJQ_UINTA. .585
Quamvls neque Chsrephyllo , neque Atriplice clele£laris , tamen , u
utrunque in villa habere delideras , femlna a nobis petito • nara cul-
tum CoIumelljE verbis tibi indicabo : Pojl idus Februartjs ferr.iyia dijfe'
renda funt , fuaque de fede partienda . At non annus naturas hz ftir-
pes •' Utlque , & exllls radicis . Non ergo transferendse . Re6le admo-
nes : Aldo itaque IUud de remilttamus , & recepto ex Llpfienfi codice
fede pacienda , icribaraus : fttaque fede patienda , five .• fuaque iii fcdc
patienda , hoc eft , relinquenda funt in eo loco ubl feverls.
Remittamus quoque Aldo madidum quod ad Afparagl cultum tranf-
tulit , cura prlus vahdum ederetur . En tlbl locus quem cun6li ample-
ftuntur : eafque ( fponglas five radlcum implicatlones ) pojl quatuor &
-uiginti menfes in locura apricmn , & bene raadtdum , ftercorofunique trans-
ferri convenit . Etenlm fi folum madldum Afparagl natura pofceret , ter-
venl dlfcrlmlna propter ejus cultum au61:or non commemoraret dicens :
in ficcis locis partibus fulcorum imis deponenda effe femina : in uligino'
fts e contrario in fummo porca dorfo collocatida , ne humore tiimio /<f-
dantur .
In Csparum vero cultura antiqulus vitium naclus fum , quod vel
mediocrlter attendentibus manifeftatur. In harum fationem ex cal. Nov,
profcindi folum debet , ut hlemls frlgoribus & gelicidils putrefcat , /;;-
termifffque quadraginta diebus , tum demum iterari , ac protinus Jlerco-
rari , riiox bidentibus a^qualiter perfojfum in areas difponi , deletis radi'
cibus oranibus . Quafnam hlemall tempore delendas effe radlces putas ?
Annuafne , an perennes & repentes ? Certe perennes : has autem qua
ratlone delentur , nlfi Ie£l£e atque extra horcum exportats ? Lcgends
igltur prlus , delnde exficcats vel comburends , vel allo modo exter-
mlnandx . Propterea .• deleBis radicibus omnibus , quod in Politiani co-
dlce efl: : & leBus .
Ab eodem PoIItlani libro exfcrlptum efl: Napos Rapafque ferentlbus
cavendum , ne propter ficcitates Culex adhuc tenera folia prorepentia con*
fumat . Idque ut vitetur , pulvis qui fupra cameram invenitur , vel et'
iam fuligo, qu<e fupra focos teSiis inhtsret , colligi debet . Vulgo enim
quafi alla mala praecedant , edunt : Id quoque tit vitetur .
Ex IIs qu3E vllllci officla obfcurare atque obruere vldebantur , hxc
dlfcernere noftri judlcii erat . Quie fi levlora & contenmenda judlca-
veris , fcito apud te non ingenii , fed benevolentlae laudeni me qusre-
re . Vale.
Dabam Patavio V. cal, Oaobr. CID IDCC XXXV.
E e e e E P L
EPISTOLA LXVI.
Emendatur , illuftraturque ColumelU liber Xlh
JULIUS PONTEDERA ANDRE.^ MARANO
A M I C O S U O S. D.
CUm villlcam Columellianam ad te mittere ftatuiflem , ut ex pro
ximis tuis literjs id te velle intcllexeram , cumque affabre pi6lam ,
fucoque oblitam , & madentem , praeterea unguentis omnibus delibutam
fluentemque , ac meretricia Ipecie comptam oflFendiflem , veritus fui ,
re ea forma pudicam alioquin mulierem domo prohiberes . Itaque to-
to hoc biduo dedi operam , ut faciem Ipongia detergerem , unguenta
eftingerem , aliena ornamcnta demerem , antiqua reponerem , quibus,
cum apud herum fuum degeret , uti foJcbat . Curavi etiam ut tam in-
cefl^u quam habitu ad antiquas imagines fe componeret , m.ores prifti-
nos indueret , & fe potius anum , dummodo probam, quam juvenem ,
fed aduiteram oftentaret . Quid quseris ? Mcliufcula evafit , non perfe-
6ta tamen . Adhuc alienum odorem , quo tandiu imbuta fuerat, redoletj
adhuc vitia multa occultat ; adhuc rimis quse cera obducta erant foe-
datur . Qu£E omnia in tuum flumen abluta cito deponet . Quare ad te
aficrius venit , noflris literis tibi maximopere commendata . Nunc tuum
crit ordine ci receniere, & mandare fedulo quaj in villa & circum vil-
lam ab eadem agenda funt . Fgo , ne quid te fugiat , & ut fcias quid
imperandum fit , quje quondam huic demandata erant , Columcll* ver-
bis tibi commemorabo.
Exordium autcm capiente a conjugii utilitate Columella , nos a con-
jugii incommodis initium lumcmus . Conqueritur autlor de matronali
fallu , cum plertfqtie fic Ittxu & inerti.r dcfitiant , ttt ne lanificit guii/em
curam fufcipere ciignentur , fed riomi confeilie vefies faflniio fint , pevoer-
faque cupidine pretiofiores maxime placeant . Quid eft in his priorum e-
diiorum & codirum fidc probatis , quod nos repudiemus .'' Cur igitur
quae infra cxlcriham vel de Jucundi latrinis ab Aldo deprompta , vel
ab codem fi£la lcquimur, & attoniti ingenii ludibria miramur : fligneu'
titr , fed domi fedentes confecias vefies f.ifiidio habeant , perveyfaque CU'
pidtne pretiofiures alias a viris pelliciant?
Proxima etiam partim in codicibus lervata, partim ab antiquis edi-
tori-
S E X J G E S I M J S: E XT J. 587
toribus excufa quis contempferit : eafdem ruris & injlnmentorum cttra
pynvari , graviffmnmque iiegotitm dticere paucos dies in villa morari? Al-
dus tamen inventus eft , qui , nonnullis immutatis , hjec lubrogaret :
ducere paucorum dierum tempu.s in villa r/iorari . Nam fordidijjimumque
pro graviffmumqtie ante Aldum in Columellam receptum Aldo non re-
lego : tantum ut vitium rcpudio; quippe fordidam non efl: paucos dies
in villa manere , prsiertim nihil agentibus : fed grave theatris , circis ,
conviviifque afllietis .
Iftud etiam capitis II, Aldinum diuturna in his nos moratur , nec
ad alia pergere finit : operarios quibus in villa aliquid agendum erit ,
intra parietes continere debet villica ; atque animadvertere , ne diuttir-
na ceffatione frujhentur opera . Ad breve enira fpatium tarn codices ,
quam excufi libri primi opcrariorum ceffationem contrahunt , videlicet
ad diurna .
Ex iis quae M. TuIIius ex Xenophontis libro qui Oeconomiciis titu-
lum fert , in Latium traduxit , ei , fokt cum ponerent convenire non
videntur. Hitc , inquit , tpft ei qui uti folct , tradidirms , &' ubi ea
ponerent , demonjlravimus . Propter quod priora excufa revocarem . Hac
ipfa ( iis ) qui ttti folent , tradidimus . Sunt alia ejufdem generis qus
ad Aldum referuntur , ceu promo qus tradita funt , cum loca fmgulis
demonjiravimus , & cuique fua annumsravimus, atque annumerata ipfi exfcri'
pfimus , eimque admontumus . Qiioniam itzciixefingulis, & ctiique fua cufto-
di & diftributori repugnant , repetenda funt antiqua excufa : loca omnittm
demonjlravimus , ei ( five ex Politiani libro & ) omnia annumeravimus .
Reverfus deinde ad villics officia Columella , multa prscipienda ,
multa cognofcenda , multa accuranda ipfi mandat , ut intereffe pajlort'
bus in Jlabidis fru&ura cogentibus , aut fosiiis Ovium aliarumque pecudum
fubrumantibiis , tonfuris vellenm qttoqiie interejfe , & lanas ettam dtligen'
ter percipere , & vellera ad nttmenm pecoris recenfere . Undenam efflu-
xiffe inconftantiam iftam & diflimilitudinem dicemus , cum alia , fed
optima apud prifcos editores habeamus : tonfttris vero eartim utiqtie in-
tereJJe ? Ab eo fcilicet fonte , ex quo tot alia rejecimus , ab Aldo .
Sunt alia plura ejufdem notaj . Tamen nos prascipua deguftamus , &
tibi percoquenda mittimus , quibus fi forte ftomachus commovcbitur ,
ad acetum confugito , idque acerrimum ut habeas , ex Columella cura-
bo . Multa ad ejus confc6lionem capite V. laudantur , ut fermentum ,
Ficus aridse , Ordeum toftum , nuces Juglandes ardentes , Mentha vi-
ridis . Quidam ferri maffas exurunt , ita ut ignis fpecies habeat , eafque
in eandera mifluram deriiittunt . Tum etiar/i , exemptis tiucleis , ipfas nw
E e e e 2 ces
588 tFlSTOLA
ees Pineas vaeuas ttumero quinque vel fex incenduut , & ardentes eodem
der/iittUHt . Alii nucibus ftpineis ardentibus iJem faciunt . Hx igitur res
inventu faciles optimum acetum tibi dabunt . Profe£to , fi nuces fapi-
neee unde gentiura comparari pofllnt , indicabis . Sapinum atram Car-
pinum vocari novimus ; ha»c tamen non nucem , fed femcn vcficula
exceptam producit . Ex Lipfienfi codice quid fint, oftendam,- ibi cnim
non fap:;ieis , verum fex pineis legi tradunt . Id confert plurimum non
ad Columellam intelligendum , fed ad vitium dedarandum . Non pro-
xima funt ifta : Tum etiam , exemptis nucleis , ipfas nuces Piueas zia'
cuas mmero qutaque vel fex incenrlunt , & ardentes eodem demittunt ?
Horum igitur compendium ultimum niembrum habebis, velut intcrprc-
tationem in margine pofitam , & mox inter Columellz verba colJo-
catam , nempe : alii nucibus fex Pineis ardentibns idem faciunt .
Parato accto quo optimi generis Pira mifluris temperari poffint, Pi-
ra nobiliora recenfebo j ea funt DoLibeHiana , Crujiumitta , Rfgia , Ve-
iieria , Volema , Ntsviana , Lateritiana , Djcumana , Laurea , Myrappia ,
Pruna purpurea. Hazc tamen cuntla in Columellae fundo le6la non arbi-
tror ; nam Decumana in Aldi pometo infita funt , prius Decimiana vo-
cata , ut codices & primi editores ofiendunt , necnon Plinius , a quo
«tiam Pfeudodecimiana celebrantur . At vero Pruna purpurea credemuf-
ne cum Piris nullo habito difcrimine a Columella fata , & in eadem
fidelia Piris immifta compofita ? Ne fim falvus , fi talia CoIumelliE
attribuero . Ex quo ergo Pruna ? Ex depravato Myrappia ; fic enira
fcriptum cfl; in Politiani codicc ; mj/ra prima , purpurea . QLiare Mjrap'
fia , Purpurea , ut in Lipfienfi codice fine vitio extat . Purpureis au»
tem haud ionobili Pirorum "eneri non ultimam fcdem Columella libro
V., & Plinius libro XV, inter Pira affignant.
Multa deinde tranfgrclTus ad cellam vinariam cap. XVIIL te fifiam ,
a qua Villics per vindemiam minimc recedendum eft , ne furi locus
detur prtvfentem fruSium intercipiendi . Cujus generis fures ifios exifti-
mas , qui , fi cufios paulifper ceflat , uvam , niuflum , vinum interci-
piunt ? Cave , inquies , talia fufpiceris : quid e fruftu incercipi pot-
eft , negligentibus cuftodibus , non omnis vinderaia rapi , nifi latronum
legio irrumpat . Id clare cxponit Columella , fi antiquiora vcl manu
exprelfa , vel formis excufa legcris : ne fitri locus detur partem fruSuum
intercipiendi . Aldus igitur fures multiplicavit . Certe hic homo agrico-
las ad infaniam rediait .
Scd quando in ccllam vinariim tc duxi , contcraplaior qua ratione
prifca 2tas dolia picare folcbat : Cum picem in fundum deflillavit , fub-
lata
S E X AG E S 1 MAS E XT A. 589
tata lampade , rutabulo lig;ico , & ferrea curvata radtda ducitur quod
dejiillavit , aut quod in lateribus h,ejit . Qiiis picem deflillat ? Lampas ?
Nullo modo : Sed pix propter ardentem lampadem diflblvitur & ftil-
lat . Antlqua igitur ex Lipfienfi codice fufcipiamus : Cum pix imum in
fiinduM dcjlillavit • nani pix efl: <|uaj ex lampade deftiilat , qua radula
ducitur , quae in lateribus hsret .
Procuratis doliis , ad fapam conficiendam legenda efl: uva , ut capi«
t€ XIX. docetur , eaque ex Amineo genere , vel fi ex alio , de vetu-
ftiffinia Vite , & minime uliginofa . Ttm obfervabimus decrefcentem lu-
fiam citm ejl fub terra , & fereno Jiccoque dte uvas quam matttrijfmas
legemtis , qttibus procidcatis 7>3tf/ium quod defitixerit ante quam prelo pes
eximatur , fatis de lacti in vafa defrutaria d^feremus . Siquis hac fcri-
ptura dele6iatur : ante quara pre/o pes eximatitr , magno in errore eun-
dem verfari oportet ,• non enini optimum & primum muftum de lacu
fumit , verum ultimum & deterrimum quod tortivum appellant . Pru-
denter ab eadem Fulvius Urfmus fe avertit , conje£tans efle fcriben-
dum : ante quam prelo pes exprimatur . Nos qucque aliorum locorum fi-
militudinem fecuti , hunc declarare hac forma tentabimus : muflim quod
dejluxerit ante quam prelo prejfum fit , eximatur Jtatim de lactt .• in va^
fa defrutaria deferamus . Sic capite XXVL legitur .• cim uvam lege^
ris , & calcaveris pritis quam vinacea torculis exprimantttr , mujtim in
corbera defundas . Sic capite proxmio: antequam prelo prejfum Jit , quod
in lacum ■mujii fluxerit , tolhto . Sic cap. XXIX. : antequam prelo vina-
cea fubjiciantur , de lacu qtiam recentijfimum addito mujlum in ampho'
ram novam . Sic cap. XLI. Mujliim lixivittm de lacu Jiatim tollito ; hoc
autem ertt quod dejtillavertt ante quam nimium calcetur uva . Sed hic
nimiu)n repudiabis , recepto a Politiani codice minimum . Scire etiam
efl; apud Palladium lib. XI. : mujltim fub pedibus raptura ( ita enim in
prifcis editis , & Lugdunenfi codice fcriptum eft , cum de fub pedibtis
Aldi Aldique feclatorum munus fit ) ab eo non difFerre quod defluit
ante quam prelo preflum fit ,• raptum enim eft de calcatoris pe-
de , hoc eft ftatim de lacu exemptum . Nam de vinaceorum pede id
accipere qui poffumus , cum tortivum muflum deterrimje notSE fit ,
neque aptum ad mufteorum fermentum parandum ? L, quoque Florus
hujufmodi fordibus , ut mihi videtur, afpergitur lib. II., ubi fcriptum
eft .• Quippe jam Ligures , jam Infibres Galli , necmn & Illyrici lacef-
febant . Sic de fub Alpibus , idejl de fub ipp.s Italice faucibus , gentes
deo quodara ajf.due incitante , ne rubiginem ac fitv.m arma fentirent .
Qujs enim primo obtutu fincera a vitiatis & alienis non dijudicat ? An
non
59» EPISTOLA
ron barbari cujufdam decJaratio illa : fic : de fttb Jlpibtts , i(}ejl dt
fttij tpfs Itali,e fwctbtis , qiiibus amotis , reliqua perfecle conveniunt ,
& inter fe conneftuntur : Quippe — laceffebattt , gentes deo qtiodam
ttjjidue incitante , ne rtibigiiiem ac fitiim arma fentirent ? Namque ho«
rum populorurn fedes & domicilia mox egrcgie auftor defcribit .• LigU'
res , inquit , imis Alpium jttgis adhterentes ( en tibi unde de fib Alpi'
biis ) inter Varnm & Macram fltmen , implicitos dttmis filvejlribits r,ui'
jor aliquanto labor crat invenire , quam vincere . Gallis hifitbribus &
hts accolis A^pium animi ferarum , corpora pltis quam htimana erant . II'
lyrici feu Libttrni fub extremis Alpitim radicibus agtint intc-r Arftum Ci'
tiumque fltimen . IlJud etiam ColumclJianum capitis XXXIV. de aceti
ScilJitici confeflione .• fed rnujlum de fub rnajfa , & limpidtim ftt au-
lumo lcribendum : fed rnttflum defluat maffa , tit limpidtim fit , hoc efl:
cx Jixivii genere , quod defliJJat ante quam uva calcetur . MafTa autem
uva incompofite coacervata , ut mafla picis , qua voce ad rerum con«
geriem decJarandam vuJgo etiam utimur.
In hoc itaque mufto ad fapnm coqucndo curandum eft dum codices
& vaftiora Jigna fubjiciuntur , *ne vafis fundum contingant : quod niji
vitatum fuertt , ftpe v.ts ipjtim pcrtiindetur , vel , f fa&tim non erit ,
utiqite adurettir mtifiim . Ha;c prifca Junt , fed ne?IeQa : hsc autem
Aidina , & ab omnibus probata .• vcl vas ipfuyn , qttod aliquando contin'
git , peitundetur ,• vel ft id faUtm tion erit . Utra meJiora fint , indi-
cando tempus non teram ; nota , teftata , manifefta rcs dcfenforem re-
cufat .
A Sapa ad defrutum , & ad caput XX. veniamus . Dcfrutum medi-
cantes multa ex aromatis commifcere foJent , neque rafim qtiod efl gC'
rius crudce picis , prxtermittunt . Quod nomen ruflicis haud cvanuit vel
obfoJevit, cum raja quidquid de Cerafo, Amygdala, MaJo Pcrfica, Pru-
no refinokim emanat , & mox induratur , adhuc appelJent .
Defruto autem fic commifto utebantur antiqui ad vini condituras, Sal
co6lum & tntum adjicientes ea ratione quam CoIumeJIx vcrbis ex ca-
pite XXI. tibi dedarabo.- & ita coadjicittir in binas tirnas ligtda cumn»
tata , vel menfura femiitici^e bene pleme falis coHi & triti . Sal autem
quam candidifftmus conjicitur in urceo fiHili ftne pice , qiii urceus cunt
reciptt falem , diligenter totus oblinittir Ittto paleato , & ita igni admO'
vetur , ac tanditt jam torretur , quamdiu flrepitum edit. Atque ifta quae
Columellx nomine exlcribebam , fic velim expurgcs , ut primum coad-
jtcttur Aldo reRituas , vetcri excufo co adjicitur contentus / deinde .•
vel menftira fcmu;ici,e bcne plen,e inutilcm atque inanem liguLt cumttla-
t.t
SEXAGESIMmSEXTA. 591
tte interpretationem eximas , & perdas ; tum jam ante torretur abjicias ,
quo Politiani liber merito carebat.
Idem Aldus , capite proximo cum editum eflet : dum qute ea addic/e-
ris , tn pice colliquefcant , nempe : quie eo , corrupit edendo : diim ea quie .
Properantibus porro occurrit caput XXV. quo aqua lalia ad vini
condituras paratur : hsc vel naturalis eft , videlicet marina : vel e coe-
lefti , immifto fale , fit .• Qjwniam , inquit Columella , quidam , imo
etiam fere oniues Grxci aqua falfa "vel muria mufium condiunt ^ eam quo-
que partem cur<e iion omittendam putavi. . In his etiam nos a curfu Al-
dus retrahit , & invitos moratur , obje£lo muria , quod in codicibus
& p ioribus impreffis fiaerat martna . Neque eft quod quiiquam hoc a-
pud te reprendat • nam primum de aqua fale medicanda loquitur Co-
lumella , deinde de marina , cum ex utraque muria conficiatur . Ipfe
Aldus pro antiquo imo enim fubjicit imo etiam , quafi enim apud Plau-
tum in Cafina lcribentem .• te uxor ajebat tua , me vocare . Si . Ego
enim 'uocare juffi , Coiumellae imitari vitium fit.
Praeterea etiam capite XXVITT. quam pueriliter Aldus in his nuga-
tur : omne vinum cim condieris , nolito jiatim dijjundere , fed finito in doliis
liquefcere : pojiea cum de doliis , av.t feriis dffttndere voles , vere , fio'
rente Rofa , defcscatum qtiam liquidiffmum in vafa bcne picata & pura
transferto , dum antiquum & proSatum liquefcere quod eft def^ecari ac
depurari , in quiejcere mutat , &. quam liquidtffrmum in quam limpidtfft'
mum , tanquam liquidum dubia fignificatione a limpido removeatur.
Muftum quoque capite XLI. amaritudine afpergitur non modo poft
Aldum , verum etiam ante. Sublato de lacu mufto lixivio, ac diligen-
ter cum melle permifto reconditoque in lagena , talis lcriptura conne-
6titur : eamque protinus gypfabis , /ubebifque in ti-bulato reponi , fi plus
voluerts facere , proportione qua fupra mel aJttcies . Pofi trige/imum ^
alterum diem , lagenam aperire oporteoit , & in aliud vas mttfium e//-
quatum oulinire , atque in furnum reponere , Qiiod Drimuni in controver-
fia eft , ab Aldo repeto : in tabulato reponi . Id cum in codicibus &
prikis editionibus fit : ;;; tabidatum /jo;?/, concipere animo non poflfam ,
quid a veteri exemplo Aldum avocaverit . Nam numerum vio^efimum
proditum ab antiquis devitaffe , de quo nulla effe poteft qusftio , &
iubjecifle trigefimum fummx intemperantiae eft tam librorum religionem,
quam hominum credulitatem ludificantis . Illud vero quod ex incerto
venit : in furnum reponere emendatum ab Urfino , fubftituto in fumum
reponere , quod ex I.ipfienfi codicc libi confirmare pofTum , cur adhuc
inter excufa occurrat , me fugit .
Mul-
592 t:PlSTOLA
Mulfo aiia compofitio fit , cui tituium Aidus prxponit : condltuy.i ex
Cydoniis fit hoc mocio . Id jure meritoquc apud primos editorcs poftlia-
beturj nam confeftio non folis Cydoniis fit , imo Malis Punicis, Sor-
bis cum Rore Syriaco , quibus omnibus coliibendi vis ineft , mifcetur .
Quare & a muiib hoc medicamentum feparandum efl: , & aiiquid pra:-
mittendum , cujus gratia paretur , ac quo admoneatur le£lor , fiiente in
reiiquis au8:ore . Utrunque in codicibus Medicaeo & Lipfienii peragitur ;
novum enim caput liinc incipiunc , novoque argumento id decorant :
Compojitio medicamenti ad tormina .
Caput etiam XLIII. quo de fervandis uvis doccmur , detruncatum
jacet , integrum tamen ex iifdem codicibus prodit lioc pac^o : U-viU ut
Jint "virides nfque ad anniim , /ic cuflodicmus . Virides autem dicuntur
non propter coiorem , verum ob integritatem , nempe fuccofa; , recen-
tes, & quafi modo de arbore maturs leSlsE. Sic capite XII. Fici^s vi-
ridis qtiam matnrijjlma a Columelia vocatur , hoc eft intcgra & perfe-
£\a . De qua voce aiias ad te icripfilTe memini . Sed quaeres fortaiie ,
numquid ex fua fegete per hoc caput Aidus difperferit.^ Qiiid dicam ?
Liberaiis homo cuique fua munera conferre non ceflat . In hoc tamen
fatis moderate & parce fe geflit . Addidic qtie his : ttim •viuaceortm pes
bene prelo exprcjfus proruitttr , & modice feparatis fcopionibus refohitaqtte
intrita follictilonim in dolio Jiernittir , quo codices & prima imprefTa pri-
vantur. Et merito quidem privantur; cui enim annecihur fiibjlermtttr ^
five vetuftum fiemittir, nifi iiii refoluta intrita follictiloruni ^ cum ex pe-
de feparaci fint fcopiones ■'' Mitto autem interculcari ( ex quo intercu!-
co , refcrcnte Aido, in Romanam civitatem receptum efl ) pro intercal-
eari , quondam a priicis excufo , & codicibus confirmato . IVIitto expk'
turque fecundum tabulatum pro cxplentque fecuHdum tabtdattim , quod ad
illos qui primum tabuiatum fecerunt , refertur . Mitto denique vinacete
condenfanttir pro -vinaeea condenfanttir , qus omnia apud prifcos editores
antiquitatem tuentur.
Capiie XLV. de Malis Cydoniis meile fervandis praceptum efi:, ne
qtt,-e in melle cufiodire volueris , immatura mala condantur ; quoniam crti-
da fi lcBa ff.nt , ita indurefettnt , tit ufui ncn fint . Communi pcrvulga-
taquc confuctudine edo£\us Aldus prilcum excufum grojfa codicum etiam
auttoritate infgne in crt^da vertit . Ego autem cum a puero dic'.::crirti
grojfos in Fico fru£tus immaturos a Latinis vocari , veterum iibrorum
confenfum non ita temere contemnerem , ut in aiiis acerbis pomis id
ulurpatum inficiarer .
Neque Cydonia tantum, verum etiara alia poma meile cuftodiuntur:
Sed
I
S E X AG E S I M A S ■£ XT A. ig^
Sed quia videntur iii melle dtitctora fieri f.c condit.i , nec proprmm fa-
porem confervare , arculie fagine.e vel etiam tiliaginece , qttale! funt in qui-
bus vejlimenta forenjia com/untur , huic rei paulo ampliores pneparari dc'
bent . Ut ex minimis fope magna errata crefcunt , fic Aldus leviflima
licentia ufus Columelliana in contrarium detorfit , atque alia fecit . Ex-
ceperat auclor ea mala quse in melle condita nimis dulcia fiunt , &
propterea deteriora , eaque arculis opportunius fervari juffit : Aldus, mu-
tato antiquo qute in quia , cun£la fme difcrimine a melle rejecit .
Capite funiliter XLVIII. cernens in olivis condiendis ea negligi qux
primi editores ex codicibus fumpferunt, Aldi qui omnes Jucundi fordes
potius quam prifca monumenta fpeclaflfe deprenditur , confufum inge-
nium & turbulentum nunquam in his laudabo : mundaaue fpongia falem ,
ne permaneat , deterges . Tradidit Columella , ut primum fuperpofito co-
piofo fale omnis amurca de olivis exftillaverit , in alveura eflfe olivas
diftundendas , Iponglaque detergendum falem , ne perveniat , nempe , ne
olivas lequatui* . Dicet quis , utrunque in id convenire . Fatemur : ve-
rumtamen utrunque Columellianum non efl: . Verum fequimur , & , o-
mnibus poflhabitis illecebris, pro virili confe£lamur . En unquam quif-
quam contenderit permaneat quod Aldi opera viget , efle potius quam
perveniat , c^noi^ duobus codicibus Medicso & Lipfienfi , primiique excu-
fis inniiitur? At etiam codices fecutus eft Aldus--' Quos, amabo.'' Illos
videlicet quos Jucundus ex Stercutii penetralibus deprompfic , unde to-
ties aheno odore tibi nares vellicavi . Quaravis itaque permaneat defen-
di pofl!it, a vulgatis & probis editionibus leviter recedendum non erat;
quippe nunquam ejus induftrla laudabitur , qui diligentiam in fuperva-
cuis affeftat . Dic mihi quid eft in his eodem capite contentis , quod
jure reprendi pofllt : Qtndam cum olivam nigram legerunt , eandem por-
tiore qua fupra , faliunt , & Jic collocant in qualis , ut immiftis femini-
bus Lentifci , alterna tabulata olivarum , & fimiliter fupra falis ufque in
fummum componant ? Attamen Aldus eandem in eadem vertit , & ftmili'
ter fupra exemit abiecitque . Cur aufus veteres memorias tam invere-
cunde temerare ? Atqui , fi tanta ardebat fcriptorum fententias permi-
fcendi cupiditate , cur paulo infra hxc majfulis falis miflis a barbaro
nefcio quo, ut reor, infperfa non delevit ? Imperat Columella, ut in fin-
gulos olivarum modios terns falis triti & non moliti hemina; admi-
fceantur, & poft dies XL. olivas in alveum diffufs, &; a fale tantum-
modo feparatae , fc ne fpongta detergeanttir , fed , ut exempt.f erunt , maf-
fulis falis miflis , in amphoram condantur , & fpijfamentis impoftis ad
ufus in cellam reponantur . Qua de caufa per dies XL. eo falis modo
F f f f ma.
594 TPISTOLA
inacerata olivx allud fal requirunt, pra:fertim non fpongla deterfa, fed
tantummodo a fale feparats ? In aliis quidem condituris cum iterum
lal in olivas dimittitur , fpongia prius olivz detergentur , nequid falis
adhaereat , & nequid in nova medicamina perveniat . Quapropter cum fuf-
pectum & dubium iftud majfulis mihi fit ( quod etiam capite XXXVI II.
percoquere nequeo , & o^«/<e malo , ut proxima ofiendunt : ne altera
offa ftiper aherani perveni.it ) tum maxime de nova falfura me dubita-
re fatebor. Talia tamen coniicere licet, ftatuere autem tanquam vera ,
quoniam nuila audoritate ducimur, periculofum.
Supereft iu hoc capite alia olivarum conditio , in qua Aldi halluci-
nationem diflimulare non eft noftri . Scribit Columella , ut excudit Al-
dus, olivas duobus vel tribus locis vindi Canna leftas triduo in ace-
to efle macerandas, condendafque in novum vas, fubftrato Apio & mo-
dica Ruta. Conci/is cieinde pleno vafe olivis , tmmitte ciefrutum ufque ad
os . Uiquamne concidi olivas ad condituras audifti ? Hic tamen ab Al-
do conciduntur , cujus manu totus concifus jacet Columella , & quoti-
die ab Aldi fuffragatoribus conciditur & dilaniatur. Nec levi conje^lura
impulfi haec dolemus . Editum eft a primis editoribus , quorum fidelitas
fumma .• Conchis deinde , vafe pleiw olivis , immttte (lefrutum ufqiie ad
os . Conchaj autem funt , ut capite L. exponitur , quibus oleum deple-
tur , & quae ad defrutum immittendum etiam idoneae inveniuntur.
Ultimam olivarum condituram ex capite XLIX. afferam , qu« recipic
Carenum ^ C"minum , femen Fvmaili , Aniftim JEgyptium. Quibus etiam
Aldus le immilcuit ,' appofito Cirenum quod Carpum apud prilcos edi-
tores crat . Hoc lamen item adulterinum codices Medic^us & Lipfienfis
demonftrant , Careum effe prob.^ntes , quod cum Fceniculo, Anilb, Cy-
rnino optime convenit, &; lociatur . Sunt nihilominus qui C.irpum Ca-
reo anteponant , quod inter barbara Fceni Grxci vocabula apud Diofco-
ridem legatur . His vero quis affentietur non ignorans ea omnia aliena
& translatitia haberi , ab Jano Saraceno icpolita & not/ja appellata ?
Qiia labe & Plinium depravatum invenimus.
Ad oliviiatem ventum eft, quam mecum capite L. percurre, ut, fi-
quid vitiofe adminiftratur, emendetur. Primum tabulatum occurrit, ubi
reponuntur oliv*,cui novam ftru£\uram aptavit Aldus.Cum enim edi-
tum efit-t : canalem lapideum effe oportere per quem dcfluat amurca ,
Aklus cavum lapidem iubftituit , quamvis paulo ante effe cerneret : o-
mnis humur per canales aut fijiulas difiuat . Perpendamus alia : oleo coH'
Jiciendo mola utiHores funt quam trapetum , trapetum quam canalts & fo-
ha . Molx quam facillimam patiuntur admiHiJirationem , quoniam pro ma-
g"''
SEXAGESIMAS-EXTA. 59^
Smtudtne baccarum vel fubmitti , "vel etiam elevari pojfunt . Quibus mO-
larum utilitas per Aldum infringitur, & debilitatur . En tibi quantum
excufa priora exceilant : adminijlrationem , tum pro magnitudine , hoc efl:
primum utiliores funt molae quia facile adminiftrantur , deinde quia ad
olivarum modum attolli vel deprimi pofllint . De molis hsc etiani ad«
duntur : fed efl optima molarum , tum etiam trapeti , QLiid de his tibi
videtur ? De molarum utilitate jam di£lum eft : cur iteratur optimas
efle molas ? Hsc igitur ab Aldo ••' Nequaquam : altiorem radicem ha-
bent, cum in antiquis excufis videam : fed & optima molarum . De vi-
tii itaque au6^ore inquirere definamus. Medicina qu^renda eft,qu£e ex
Lipfienfi codice parata eft : Sed & optima molarum opus ejl , tum etiara
trapeti , videlicet , uti oportet optimis molis optimoque trapeto , ne o-
pera fruftrentur faftores ^ atque impenfas.
Hxc tamen de molis ut Aldina accipienda funt : baccam oportet /;;-
tegram in fifcinis novis includi , prelifque fubiici , ut quantum poffit , paU'
lifper exprimatur / poflea , refolutts corticulis , emoliri debebunt , adieBis
binis fextariis integri falis in fingulos modios , & aiit regulis , fi confue'
tudo erit regionis , aut certe novis fifcinis fampfte exprimi . Re£1;ene tibi
procedit ex prifco excufo emoli , aut &" moli Lipfienfis codicis emoliri
Aldinum , prsfertim cum in eodem libro corticulis flt torculis ? Mihi
non quid fcribi poflit , led quid debeat , ponderanti aptius videtur : re-
folutis torculis & molis , debcbunt , adieBis — fampfe exprimi .
De fervando oleo : Villica debet adbibere curam , ut fiqtue fieces , aut
atnurcte in fundis vaforum fubfederint , fiatim emundentur , & non cali-
diffima lixivia , ne vafa ceram remittant , fed femel atque iterum eluan-
tur . Summa Jucundi intemperantia deceptus Aldus fed interpofuir , nec
minus ille quifquis fuir,qui ex ea quz a Lipfienfi codice jure abfunt,
his adiecit : CaVendum efl ttaque ne ex ea fiat oleum cibarium . Etfi e-
nim cibarium oleum infimae nota: fit , quoniam familix , id eft fervis
fefervabatur , cur tamen ex olea qus concaluit , & amurcEe plus conci-
pit , oleum vel deterius ne fiat , cavendum ? Ne ipfa oliva deterior e-
vadat , apta tantum oleo cibario parando ut caveat villica , curandum
eft , non ut ex prava oleum cibarium conficiatur . Quare totam Li-
pfienfem leclionem ample£lamur : Cavendum efl utique , ne fiat oleum
cibarium oliva .
Id uno modo vitari poterit , fi protinus illata de agro bacca commolit
ta & expreffa erit , qu,e fiic adminiflrata fuerit , ttt fupra diximtis . Qtias
antiquum vitium a nemine oftenfum occultant , quamvis paulo diligen-
lius attendentem non lateat . Etenim nifi me vetufti codices in conje-
F f f f 2 aan-
59< EPISTOLA
ftando fallunt, a qulbus prodit, pro e>;>, cera ^ puto priftina» fcripturas
hoc fuifle exemplum : fi protinus illata de agro bacca commolita & e«-
frejfa , cteteraque Jic adminijlrata fuerint , ut fupra diximus ,
Sequitur deinde Catonianum prsccptum quo vetus quidcm , fcd no-
ftra atate adhuc recens agricolarum opinio falfitatis coarguitur exifti-
mantium in tabulato oleum crefcere. Error oritur, quod corrugata oli-
va menfura decrefcit , exfucca amurca;ideo ut fa£\um impleat villicus ,
ex alio acervo modium fupplet : eoque fa8o itidetur plus olei qttieta
quam recens bacca reddere . A nullo admonitos interpretes hsc ab Aldo
afFabre pi£ta & compta in dubium non revocafle quis mirabitur? Sed afc
fcrentibus primis editoribus , pro ohi , effe , pro quicta & recens bacca ,
quiete ( quod Liplienfis codex cmendatum reddit quietie ) & recentis
bacca: , quis erit tantae manfuetudinis , ut tam infolens Aldi ingeniuiu
tamque perverfum aquo animo ferre pofiit? Numquid vetera jure labe-
fa6\ari poterant : eoqv.s faRo videtur plus ejfe quiet,v , quam recentis bac"
C£ reddere} Non hoc Latine dicimus: videtur ejfe nojlri plus tibi Jcri^
bere , quara aliorum ? Pari modo videtur effe quietiC baccte plus reddere ,
quam recentis ,
Atque utinam eadcm providentia pofil-m feqiientia reparare & perfi-
cere : Attamen, fi id maxime ■vermn ejfet^ n/bilominus ex pretw ■virtdis o-
lei plus quam multitudine malt numorum contrabitur . Aldina funt , iit
codices & prima: editiones declarant , f pro ut , ejfet pro ejfe, Verbum
itaque depcrditum rcor , ceu.- Attamen , ut id maxnne verum ejje conce-
damus , nihilominus . Sic igitur ex antiquis coniicimus. Sed quoniam id,
ejfet fervato , facilius confequimur , fi ut retineatur , ejfet non morabi-
mur.
Anne£luntur : Sed & Cato dixit .- & fic quidem quidquiil ponderis
attt menfur.e oleo accedit , ft portionem -jelis in faBum adieElie bacca exi-
flimare , non jrro-ventum , fed detrimentum fenties , Quapropter , His Grse-
culum imitatus cfl Aldus, qui , ut in fabulis eft , pavoninis pennis fe
exornavit . Rctrahamus itaque aliena , vetcri forma vel ex primis edi-
tis , vel ex codicibus reftituta : Sed & Cato dicit : & fic quidem quic'
quam ponderis aut menfur.e olco accedit , f portiones velis in faBum adie-
Bte bacciv exiflimare . Quapropter . Talis quidem vetus eft fpecies , fed
imperfc£la . Perficitur vero , & ante fic in nec verlb .
De oleo quod ad cibum perficitur , fatis me fcripfifie ( nifi tu po-
tius plura exiftimaveris ) opinabar: reftat capite LL cjus ratio quod in
medicamcntum cogitur . Oleum Gleucinum eft quod ex mufto atque a-
romatis mifcetur . Oportet autem aromata leniter confraRa in reticulum
Juu-
S E X A G E S: I M A S E XT A. $97
Junccum aut Uneum adjki , & ita cum faxi pondufculo in olei atque mw
fli pat-tem demitti . Sint autem iis fortionibus penfata quas tnfra fubjtct'
raus . Qiiorum anciquam imaginem fi quEeris , ex primis excufis & co-
dicibus expreffam dabo/ confra&a in reticulum junceum ^ aut linteum ad-
jici , & ita in olei atque mujli partem demitti . Sint autem iis portioni-
bus penfata atque infra fubjicimus . Incafium itaque laboraffe Jucundus
invenitur , dum ad fuas praefligias & fallacias omnes novitate captos
concurrere & convenire curabat .
Imbuio aroraatis & fole raacerato medicamine , pojl feptimum diem
oleum depleto , & quod reiiqunm efl mujli picato cado repontto . Nam fi
id non exhauferis medicamentum , dabitur potatum imbecillis Bubus . No-
lo ob haec quicquam Aldo detrahi , quamvis excufum vetus oleo deple-
to, (quod item ex Lipfienfi codice exfcriptum habemus ) & exhauferit
in oleum depleto atque exhauferis converteric . Potius fuperiora tempora
in culpara revoco , per qu£E exacuertt & potandum in exhauferit & pO'
taturn defluxerunt . Lipfienfis igitur codicis beneficio ad priftinum decus
antiqua revocemus , quoniam quid eft tam cuique proprium , quara vi-
no acefcere ? Pojl fipttmuni diem , oleo depleto , quod reliquum ejl mu-
Jii picato cado recondito • nam Ji id non exacuerit , medicamentum dabi-
tur potandum imbccillis Bubus .
HaBenus de oleo abunde diximus . Tale initiura capiti LIII. fecit AI-
dus , cum apud prilcos editores koc eflet ; HaStenus de oleo abunde di-
xijfe fatis eji . Id fi rejicis , repete tertium ex codicibus Medicxo &
Lipfienfi ; HaBenus de oleo dixijfe abunde ejl . Hoc loco auftor ad mi-
nora defcendit , ex quibus fuilla falfura eft . Ergo Jitientem ( Suera )
ctrm occideris , bene exojfato • nam ea res minus ■uittofam, & magts du-
rabilem falfuram facit . Ex qua officina extiterit -vitiofam quod ab Jen-
fonio proditum eft incinnofam , idque in Lipfienfi codice incynofam fcri-
bitur, non plane perfpicio. Neque antiqua quo fpeflent , affequor , dum
mendofa reputo . Verumtamen cum falita caro circa offa vermes gigne-
re foleat , propter quod /-; eas partes quibus ojfa reliSia funt , largum
falem tnfarciendum efle jubet Columella , colligerem minus carnem tineo-
fam , vel ftnuoftm , aut quid item.
His tibi propofitis quas villicx officia adjuvare exiftimabam , nonnulla
de arguraentis addere inter praecipua efle video j neque enim illis afl!entior
qui omnia rejiciunt ; neque contra illis adhsreo , qui fine difcrimine
cun£la ampleftuntur . Modum adhibendum effe judico- nam tam vitio-
fum inutilia congerere, quam necefl^aria repudiare . Dicet quis , quomo-
do aut illud devitare potero, aut hoc fequi , cum utrumque ex incer-
to
59» E P I S T 0 L A
to veniat , & non au£toiicate , fcd conje^lura ponderetur ? Vera , li
me audis , ancipitem difquifuionem non habent , prsfercim illa qus
propcer neceflicacem pecuntur . Falfa aucem in ambiguo verfancur , ea-
demque podhabica vel reje£la nequc fententiam infirmant , neque rem de
qua agicur , obfcuranc . Quod icaque abeffe poceft , cur arceflendum ?
concra quod locus poftulat , & fencencia exigit , cur non probandum
& admicccndum , prscipue quod non amiifum , verum fepoficum ha-
beamus ? Quapropcer hujufmodi argumcnta repecere , & in antiqua fe-
de collocare fine controverfia efle videcur . Igitur capiti V. quod inci-
pic : ht 'uiiii ■uapicli ttt acre fiat , fextarios • adjtcito , prima in ci-
tulum reje£la : QuemadmoJum ex viuo vapicio acetum fiat , cur non
apponam ? Item IX. ConHttura La^uc.e , quo remoto , omnia ferme
qu2 in eo capite continentur , prius perluftranda lunt , quam quid fa-
cere oporteat , quaque de re agatur, cognofcas . An capici XXI. cujus
inicium eft : Muftum quam dulciffimi faporis decoquatur ad tert:as , quid
addendum efle neceflario non exiftimaveris , uc quse docec Columella ,
fciamus •'' De defruto quod adjicitur in iwitum ad vetttfiatem , fi repo-
nis , acquiefco . Neque capica XXII. & XXIII. inhonora habcas , ve-
lim , cum illud fibi requirac : Picis liquid,t alterum medtcamen quo mu-
flum condias : hoc : De pice qua utuntur Allobroges ad condituras . Ca-
pici eciam XXIV. principium exopco : De pice Nemeturica ad conditU'
ras . Quod infequenci magis necefl^irium exiftimo : De aqua falfa , vel
tnuria ad vina condtenda . At capitis XXVI. principium cum iegeris :
In quo agro vmum acefcere folet , non remedium concinuo defiderabis ,
quo damnum evicecur ? En tibi : Remedia acefcentis vini . In quo a-
gro . Quid ce aliud de capice XXX. cenfere exiftimem , quod fic de--
truncacum exordiuncur : Ah eo tempore quo primum dolia opercttlaveris y
ufque tn tequinoBium vernum ? Accipe igicur propcer qus caput legen-
dum eft : Optima vini curatio : & remedia languentis vini . Multis de-'
inde pofthabitis , ad XXXVII. caput te voco , ut quas in co facienda
funt , mihi explanes : uvas tradit maturiflimas legere , eafdemque cal-
care , & muftum excipere ac iale cnndire . Hoc non quaero : cur hoc
fiat , aveo fcire , Ut vinum Graeco fimile facias . Ubi id latet.' In in-
dice . Et quifquam ent qui : viniim fimile Gr.ero facere a capite evel-
lat , & tam oblcurum & imperfeftum corpus relinquat ■' Peigamus ad
alia , quae ut paucis tranfigam , capici XLIII. adderem . Uv.e ollarer
quemadmodum ferventttr-^ L, Oleum quomodo fiaf^ LIII. De falfura fuiU
lie carnis • LIV. Rapa & N,!pos quomodo condias -^ LV. Sinapim quem-'
admodttm facias j LVI. Oleris atri & Stjeris radicem quemadmodum coit'
dias ;
I
S E X^ G E S I M ^ S E P T I MA. 599
dias ' demum LVII. Moretum , Oxypormm ( ut alti ) Oxygarum quem'
admodum componas.
De univerla ruris difciplina quam Columella expolivit , credo abun-
de ad te fcripfifie : omnia tamen qux in quxftionem cadere poterant ,
pertraftafle nego ,• multa enim confuito prstermifi , quoniam quocum
loquerer , videbam ,• multa obfcura & dubia pofthabui , quoufque cer-
tum confilium de iis capere poffem . Ut Columellae libros abfolvam ,
de illo qui de Arijoribus infcribitur , feorfumque habetur , fubeft cura .
Qui quoniam integrani epiftolam exigit , in perendinum propolitum dif-
fero . Vale .
Dabam Patavio Prid. cal. Oaob. CID IDCC XXXV.
E P I S T O L A LXVIl.
Emendatur illnftraturcjHe ColumelU liber qui
de Arboribtis injcnbitur ,
JULIUS PONTEDERA ANDREjE MARANO
AMICO SUO S. D.
HIc dies rufticarum rerum raihi , moleftije vero tibi , qua te tam
diumaceravi, finem dabit; nonnuUa enim quae libris III., IV.,
V. traduntur , repetenda funt ex libro qui de arbortbus titulum fert ,
diligeniiulque ad illorum exemplar penlJtanda . Nam , ut minime igno-
ras , cum primum ad ruftica ftudia fe contulit Columella , eaque exor-
nanda iufcepit , bina volumina , alterura de terrae , de ftirpium cultu
alterum , in pubiicum emifit , quai , fecuto rempore , accuratius retra-
£lans , primum in binos libros diduxit , alterum in tres difFudit & pro-
pagavit . De illo quid evenerit , curiolius perquirere definamus : cum
minus neceflarium haberetur , amplificata pofteriori diligentia materie ,
fepofitum primum, deinde jacuit extin61;um. Alterum fortuna ab interitu
eripuit , & in pofteros tranfmifit . De hoc itaque nunc videndum .
Capite I. docente Columella femina ex vicino agro efl[e petenda ,•
quoniam quod ex longinquo petitur , parum familiariter noflro folo "ve-
mt , propter quod dtffciltus convalefcit altenum exterce regionis , duo ex-
trema extera regtonts exiraenda eflfe judicamus , qus alieni declaratio vl-
dentur .
De
6QQ ]E P I S T 0 L A
De terra deinde vineali quae feminario deftinatur , dum pracipitur
uliginofos agros pofiidentibus feminarium elTe oportere fimili loco , &
Vitem largo confuelcere humori • tiamqtte exilis cum i;t aquofiim agmm
transfertiir , utcunque putrefcit , reje£lo Aldino exilis , receptoque ab Ur-
fino ex exili , velim perpendas utcunque item Aldinum , quod in an-
tiquioribus excufis eft utrunque , in Lipfienfi codice Mrinque , fi forte uti'
que appofite lcribi poffit .
Tum , pra:termiflb capite II. in quo noftra induftria parum proficit ,
ad tertiuni veniamus , ubi in eligendis feminibus animi pendeo , dili-
gentius his penfitatis : Optima femina habentur a lumbis ; fecunda ab hu-
meris / tertia fumma in Vite leEia , quii celerrime comprenduin , & funt
feraciora , fed & quam celerrimc fenefcunt . Cuinam probanda ifta femi-
na funt , qua^ quamvis & comprendant facilc , & fcecunditate commen-
dentur , tamen cito deficiunt ? Dicet quis non cun£la ceJeriter fenefce-
re , fed ea quae de fumma Vite leguntur ; propter quod libro III. ve-
terum agricolarum confuecudinem hujufmodi malleolos legentium repren-
dit Columella . Cur igitur legenda & pangenda , fi improbantur P Cur
cum optimis habenda.'' Quantum igitur ex vulgatis editionibus Columel-
\x exiftimationi detrahatur , clare cognofcis . Quare ad codices redeamus
de aufloris fama foliciti . In Medicxo extant .• tertia fummte Vite "vita
leBte aqute , a quibus Lipfienfis difcrepat extremo leBeaque , Haec non
difficulter in hanc fententiam explicantur : tertia fumm.e Viti vita leBa ,
qute, videlicet vita vel vitato fummae Viti detra£la flagella memor Vir-
giliani oracuii : neve flagella fumma pete . Nec quifquam mirabitur fum-
ma flagella inter femina recenferi repetens antiquum vinitorum inftitu-
tum , quod modo referebam .
Sed alia vitia excutiamus : Plantaria facito ab oriente , & a decima
Ima , & a vigeftma . His non tantum Varro qui ab exorta luna ad
nonam Vitem pangendam eflle monet , repugnat , verum etiam anti-
quiores memoriae adverfantur ; in editis enim prioribus & ante a de-
cima fubtrahitur, & Politiani codex addit poft a vigefima ad ericefimam .
Quapropter \\zc convenire crediderim .• Plantaria facito ab oriente ad
decimam lunam , O" a vicefima ad triceftmam .
De fatione quae in feminario fit , Citis .• de terrae vinealis generibus
deinceps difl^erendum . Aptiffxma Vitibus t^a efl arenofa , fub qua con-
fijlit dtilcis htmor j probtis conftmilis ager , cui fubefl tophiis . Ucrunque
genus fuftragatorem facile invenict .• at tertium : teque utilis congejla &
ntota terra , vereor ne plurima ingenia torqueat . Qiio enim congeren-
da , & ubi movcnda terra ? Atqui congefta & mota humus nonne lum»
mum
e
S E X .4 G E S I M .^ S E P T I M A. 6oi
mum aenus , idell optimuni conflituit ? quoniam ni(i Iseta & pinguis ,-
in apium non infertur . Qua igitur de caula inter tophum & proxi-
mum fabulonem argillamqHe ftatuitur ? Ne fim fanus , nifi aliquld de-
perditum efl: , ceu glarca vel filex , nimirum eeque utilis glarea , conge'
fla & mota terra . Si in hoc fallimur , duce Columella fallimur libro
III. fcribente : fimili quoque de caufa probari folutam glaream , calculo-
fumque agrum , & mobilem laptdem , fi tamen hcec pingui glcebx permi-
jla funt .
Proxima eft animadverfio de vinearum difcrimlne : Vinearum , in-
quit , getsera fere in ufu tria funt , jugata , humi projeEla , & deindi
tertia ( qu^e efi a terra fubreSia ) more arborim in fe conftfiens . Qiiae
uncis Ilnels circumfcrlpfimus , effi6la ab Aldo atque in Columells fen-
tentiam coafta perverfam ipeciem in antiquis nafta funt ; nam in Jen-
fonianls & Lipfienfi codlce Aponi ufurpata fcrlbuntur : in Polltlani II-
bro : Aponi furpata . Quld hoc fuerit , fi rae interrogas , vereor ne ci-
tra verltatem mlhi conjeftura procedat , Tamen cum fciam te omnla
in bonam partem accepturum , expedlam quod mlhi ex Varrone fuc-
currlt . Narrat hlc tertium Iftud vlnes genus apud Hifpanos ufurpari,
e.x quo opinor fcrlplifle Columellam : Hifpanis ufurpata . Hsec noftra
opinio fi in fe parum fru£lus habet , tuum erit providere , nequls no-
ftra credulltate decipiatur.
Interlm ad Vltiam fatlonem tranfeamus : fcrobes temarios idefl quo*
quoTerftis pedum trtum una opera facit XVIII. , 'uel ficui cordi efi lam
xius Vites ponere , fcrobes quaternarios , idefl quoquozierfus pedum quater*
ijum uaa opera XI L facit. Credemufne laxius ponere Vites qui icrobes
profijndlus aglt , non produflo intervallo , an altius ? Hoc quidem
proplus vero crediderim , non folum quod Politlanus id ex Medi-
caeis aftert , verura etiam quod ratio & communls intelligentla con-
firmat ,
Poft hsBC vlnearum cultum docet Columella . Itaque ft jugatam eri'
mus fatiuri , miam materiam fubmtttito , ita ut duas gemrnas qu,e fmtt
proximce a terra , falce acuta radas . Si unquam peritum putatorem fpe-
flaffet Aldus, aut quz praceplt Columella, dillgenter attendiiTet , nun-
quam antlquum excuium vel hlc , vel caplte XVI. in hls : ad imam
virgam redigtto , repudlafTet , Urtam iubrogato , Simlllter primi editores :
Jugatam erimus faBtiri , non approbaffent , cum proximum efTet fubmit'
4ito, fi a PoIItiano exfcrlptum , Jugata eris , illis innotuilTet. Ex quo ge-
mlna orltur emendatlo ,• prima : Ji Jugata erit ftttura , ut de altero vi-
neJB genere haberaus .• fm autem Vitem tn fe conjiflere voles ; altera : Ji
G g g g Juga.
<Jo2 EPISTOIA
jttgatam erts faBtirus . Hoc modo magis concurrunt reliqua: radas ^ ve-
linquas , amputes , voles , patieris , dabis .
Admonet praeterea hic locus , ut tum fimilitudine tum au£\oritatc
confilus , maculam de capite III. , quod modo percucurri , eximam ,*
editum enim eft , malleoluni acutiflima falce juxta nodum , ftc tie gem»
ntas liedas , efle amputandum . Defpicio litdas dum ex Politiano ridas
fpe£lo , atque optimum ex Lipfienfi codice radas , quod fupra ad ean-
dem rem jubendam ufurpatur.
Redeunti mihi ad putationem obviam fiunt difperfa qusdam vitia ,
quorum przcipua indicaffe conveniet, ut in his .• fed ita ne codicem la-
das , quibus Politiani corticem aptius videtur ; quippe prius exteriora
Izduntur , quam interiora . Ut propius Aldinum , quod protinus fue-
rat , edentibus priicis .• quce protinus abraditttr , hoc efl , continue ul.
que dum cohaeret , abraditur , Sic Virgilius laudatur , dura de Italia
& Sicilia quondam inter fe connexis canit :
cum protinus utraque tellus
Una foret .
Ut per brtmam quod Aldus his princeps immifcult .• pojfunt etiam fo^
boles per brimam ctedi j vacat enim quod tempus jam dcclaratum efl .
Quin veteri agricolarum confuetudini adverfatur; quoniam per brumam
reque arbor cxditur , neque Vitis purgatur. Contra per brumam, per-
afta ablaqueatione , flercus Vitibus efl^e injiciendum excuderunt antiqui
editores ; quia ante brumam ablaqueandum eft . Quare editum ab Ai«
do ante brumam , ubi per brumam erat , repudiabo libenter.
Sed ecce caput VI. in manibus , in quo veterem formam fape re-
quiro. Puram ab omnl labe fententiam prifcae editiones & codices con-
fervant . Novella vinea qua ex refecatione renata fuerit , vim inutilem
habebit , prima parte terra tiatantibus radicibus , neque fruBum uberem
percipies, & nihilominus celeriter confenefcet . Tamen Aldus , cui primas
majores noftri inter Latlnos editores dabant , quanta in ea innovavit ,
& pervertit ? Perfpice , qujcfo , dum verba verbis paria reddere cona-
tur , quam longe a librarii fide abit , cujus officium eft vetera non
qualia efl!e debeant , fed qualia inveniuntur , exprimere atque imitari .•
mvella vinea qua ex refe&ione enata fuerit , vim inutilem habebit ,
fumma parte terra natantibus radicibus . Qtiamobrem neque fruSum .
Abjicitur ergo refecatio quod antiquum in Columellx libris vigc-
bat , & qua auftoritate , Dii boni , abjicitur ! Prima autem in
fumma , convertitur , & renata in enata nulla necefliitate . Tum quam^
ebrem interponitur , quod locus non neceflfarium poftulat j quae enira
ftirps
SEXJGESIMJSEPTIMJ. doj
ftirps vix terra adhaeret , neque fru6\ifera efle poteft , neque peren*
nis.
Proximis etiam : ejufmodi itaque vinea Ji non aridos in eorpore habet
truncos , &" jieBi potefi , faclis fulcis optiine Jlernitur , fi ad antiqua
exempla retuleris , priftinam fpeciem ab Aldo defiderabis . Namque il«
lud in corpore totum Aldinum eft , quod apud primos editores in ope*
ra erat . Sed & hi in cruda membra vetuftam imaginem adumbrarunt.
Prodit hoc modo ex Politiano : vineas inoperari habent runcos j neque
fecus de Lipfienfi codice .• vineam inoperari habent truncos . Ex his fen^
tentiam quis explere poterit ? Nemo fanus pollicebitur . Verba tanquam
dimenia & paria ut illis refpondeant , vel ego prsftabo hoc exemplo :
Ejufnodi itaque vinea , Ji tion peraridos habet truncos , & JleBi potejl ,
faBis fulcis optime Jlernitur . Lumen haec ex infequentibus accipiunt : Jin
autetn ufque eo exaruerit , ut curvari non pojftt . His tamen utut ufus
fueris, ne capillo quidem minus apud me eris,.
Redeamus ad Aldum , a quo extremum his vetus verbum repofco :
Qute fequenti an-io , fcrobibus inter ordines faSis , propagabis . Quod ver-
bum , inquies ? Propaginabis ( unde fupereft apud Tertullianum propa->
ginati ) ex propaginibus ^ quo fententiam priores editi libri , & non e«
ditus Lipfienfis abfolvunt , retexerem opportunius.
■ lifdem auctoribus haec etiam fidentius conteranara .* ac deinde per
triennium pofl , dum convalefcet , faptus fodies • ab illis enim proditum
eft : deinde triennio , cum ( leg. dum ) convalefcat , fiepius fodies .
His capiti VL confuluifle juvabit : accedamus ad VIL , in quo et<
iam qusdam notari & cognofci oportet . Ne in fummo radices Vitis ci'
tet , exceptis quatuor imis quae latent terra , reliquas gemmas propagi*
ni efle abradendas docet Columella , neque diflimili fententia Al<lus ex-
preflit . Verba deficiunt , fi vulgata cum antiquis conferantur . Antiqua
funt : ne fumma radix vitifcat & . Fortafle : ne fumma radix Viti fca^
teat . Quae fi tuae prudentiae minus refpondent , ex Lipfienfi codice ad«
dam : »e in fummo radix Vitis fit .
Expendamus item cum ipfa Vitis in mergum fternitur , fi incorru-
pto & fincero judicio vetera idem Aldus imitatus eft : Sin autem ipfam
Vitem fiernere voles , juxta radicem , ita ne ipfam Itsdas , curiofe effodi-
to , & Vitem ita fupplantato , ne radtcem abrumpas : cum eant Jlrave-
ris , & videris qu.oufque poffit pertingere , fidcum facies unum , in quem
Vitem integram demittas . Age : fubneflamus vetera ex codicibus eruta r
Sin Vitem ita fupplantr.to , ne ( ab ) radice abrumpas : cum eatn
Jlraveris quoufque pojfit pertingere , fulcum facies umm . Quoniam , ut
G g g g 2 ajunt,
^04 EPISTOLA
ajunt , fspius nimium , quam parum ofFcndit , alienas fententias fuper-
vacaneis implicare quis zqui bonique fecerit ? Detruncarc autem verb»
qua; tibi ignota funt, & ad alium fignificatum, a quo ]onge abfuit fcri-
ptoris mens , detorquere immoderats intemperantia; efle non vidctur ••*
Itaque jubente Columella , Vitem quaj in divcrfas partes ad quas per-
tingere non poteft , pcr longitudinem fecari , qui vetunum citffluetv.r
aut diffluvietur reprendit ac rejicit , vel id excogitari debet quod pa-
riter extremum lerminetur , fententiamque adarquet ,• vcl hoc tantum
fpefilare mediocri licentia ufus , ceu eli^tidatur . In Aldo qui fubQi-
tuit diffluat , neque fententias perfeclio eft , neque terminationis adum-
bratio ,
Ita ad caput VIII. & ad infitioncm paulatim reve£li fumus . Hanc
ingredientibus confiderandum eft , ne vetuftatis aut Aldi vitiis decipia-
mur . Locus de quo dubitari poteft , fic vulgo circumfcrtur : atque lu'
to fubailo paleato oblinito , operitoque pLigani , & ita alligato , tie aqua
'ventufque penetrare pojft : deinde fitpra lutum Mufcum imponito , & ita
religato : ea res prtebet humorem , nec inarefcere fimt . Idem apud pri-
icos editores planior & brevior, quje nihil attinent, excludit: luto fub'
mBo paleato oblmtto plagam , & alltgato nc aqua ventufque penetrare
pofftt . In reliquis conje6lura du£lus fufpicatus fum jam olim prohibet
humorem , quod in pncbet humorcm defiuxit j propterea luto oblinitur ,
&; Mufcus imponitur , ac libro fuperpofito , vimine religatur , ne aqua-
Tcnttifque penetrare pojfit . NoftraE fufpicioni favet vetus exculum mar'
cefcerc , & Politiani le£lio , quamvis una litcra imperfe6ta , marefcere -
idcirco probatum inarefcere ( quod tamen de exclufo vento poteft acci-
pi ) Aldus conftituit, cui prtebere httmorem , nec marcefcerc finsre inter
ie convenire non videbatur.
In cxtrcmo ctiam capite foedius ulcus fovetur , cwi non hoc rempo-
re folum medicinam adhibere conati fumus . Sed quoniara in dies do-
cemur , & quotidie cogitando in melius proficimus , novis mifturis id«
ipfum nunc tentabimus linire . Verum cum late ferpat malum , totum
tibi fub oculos ponam , ut quid refcindaidum , quid inurendum , quid
iiniendum , quid denique luxatum in fuos ariiculos revocandum fit ,
uno obtutu cognofcas : At fi quce fruSum quem ojlcndunt , ad maturi'
tatem non perducunt , fed priufquam mttcfcant uv.s , inarefcutit , hoc mO'
do emendabuntur : Cum fcipiones amplitudinem acini habuerint , radise te-
nus Vitem pnecidtto , plagam acri aceto pariter ac lotio veteri permifta
ttrr.i Itntto , eodemque rad/ces rigato , f(epe fodito . H^ec materias cttant ,
ifVtfqiie fttccum perferunt . Nunc quod propofui , eXcquar , recifis afi«-
nii :
SEXAGLSlMAStPTIMA. 60^
nls .' At fi friiHtm quem ojlendunt , ad maturitatem fion peydiictint , fed
pritts quam mitejcant , tiv.e inarefcunt , hoc modo emendabuntur : radice
tentis Vitetn prtecidito , f<epe fodito . Materias citat Vitis , qute fru-
Bum perferunt . Quibus fi tibi nimis audax videbor , animadvertas sfti-
vo tempore , imo ferme canicularibus diebus cum acini amplitudinem
habent , Vitem , quae radice tenus amputatur , ita affligi , ut faepe in-
tereat . Sed faciamus non interire . Quas niaterias , dic mihi , tam bre-
vi germinationis fpatio exhibere poterit , quas ante hiemem confirmentur ?
Qiiare , filente flirpe , hoc opus adminiftrandum puio , non germinan-
te . Incerti itaque au£loris haec exiftimabam : cum fcipioncs amplitudt-
r.em acini habuerint ^ nam antiquum cum inftione , vel cum infttione Ji ,
quod Aldus in cum fcipiones detorllt , non cernis efife cujufdara ftudio-
fi notam , fi fcribatur : cum incifione , hoc efl: , emendatur Vitis vitium
incifione , ft amplitudinem acini non habtierint ? Superlunt exirema ex
prioribus editionibus fumpta , atque ex Lipfienfi codice expurgaia .
His ambaglbus foluti , ut uva; fme vinaceis nafcantur , docebimus :
Malleolum fcindito ita ne gemmte ladanttw , meduUamque omnem eradito ,
tum demtim in fe cor,;pofitum coUigato , fic ne gemmas alltdas . Extre-
mum nunquam tibi in dubium revocarem , nifi & Aldinum effet , &
ab antiquo alliges fignificatione difcreparet , quo monemur ne ea pars
cui fubeft gemma, colligetur; fiquidem , ne laedatur , allidaturque gem-
ma , abunde prarceptum eft .
In capite XIIL volo hoc a te perfpici , quamvis cognitione indi-
gniflimum , & magis puero vel mulieri quam graviflimo auftori attri-
buendum . Adverfus nebulam & rubiginem palearum acervos inter ordi-
»es verno tempore pofttos habeto in 'uinea . Cum frigus contra teraportt
confuettidinem intellexeris , ormes acervos incendito . Quibus dum Columel-
lianum raorem intueor , opto incejferit , contemnoque intellexerts , quo
ineptum remedium fit ineptius .
- Hazc dum tecum recurfo , Oles culcus ad fe , & ad caput XVIL
me vocat , quod inutiiibus aut vitiofis conabor depurare . Melius autem
truncis quam plantis olivetum conjlituitur . Magoni autem placet ftccis lo'
cts Olinam — — feri . Ex Magone ferendi tempus defumitur , deinde
quid ea aetate agricolse Itali de ea re cenfebant , fubne£litur . Quare
qus de Oles feminibus proponit au£tor , ad ferendi tempus «on fpe-
ftant . Redundat igitur autem , quo etiam priora excufa deftituuntur ,
codicefque Medicsi , & Lipfienfis . Redeat itaque ad Aldum . Redeat
etiam oportet ex his .* arbiifculam autem a tempeflatibus tueri diligenter
cportet adminiculando , & terra qute in fcrobeni reponitur , Jlercora im-
rnifcen'
6o6 EPISTOLA
•mifcendo . Etenlm hac fuperioribus hoc ordine anne£lunfur , accuratiuf*
<jue ex veteribus libris explicantur.- Oportet atitem fcrobem Olete quoquo-
•verfus pedes quaternos patere , in imum fcrobcm lapidem glareamque abii»
cere , deinde fuper terram quatttor digitorum iniicere , tum arbufculam
tleponere ita reBam , ut quod fcrobe extiterit , in medium fit : arbufcu-
lam autem a tempeflatibus tiieri dihgenter adminiculando , & terram quce
in fcrobe reponitur , flercori imrnifcere .
Paratis fcrobibus , quod genus ferendum fit , au£lor declarat . Opti*
raa , inquit , efl Olea Liciniana , Paufia fecunda oleo, efc<e Orchis . Sunt
& Regite & Radii qu£ neque fpecie , neque oleo funt tam gratte , quam
quas fupra diximtis . Ex his mihi nonnulla mokfla funt / neque enim
patior fine fpecie jacere Regiam Olivam , quam ex libro V. bacca lcimus
effe fpeciofiflimam , neque animo aequo fero a cibis tam Regiam quam
Radium repudiari , qus , quamvis minus gratae fint , quam Orchis , ta-
jnen a menfis non Iwnt rejicienda; . Quare velim mihi des hanc veniam ,
fi quid amplius, quam veteres memoris exhibent , mihi fumo: Orcbis ,
ficut & Regia & Radii qute mn fine fpecie , neque efcte , neque oleo
funt tam gratte , quam quas fupra diximus . Quanquam exiguum efl:
quod mihi condono : ficut pro funt fcripfi , ut, quas communi confue-
tudine conjunguntur, non fepararentur ; tam enim Orchis quam Regia,
& Radius habentur cibales . Efce refiitui , quod locus pofcebat , Sc pri-
mae editiones argumentum dabant bis neque oftendentes . Non demum
iifdem prafidiis , & Lipfienfi codice adiutus confiuui .
Si noftram induftriam in his laudabis , proxima qu* tibi etiam in
confultationem mitto , libentius audies . Inter Oleam & Quercum non
convenire naturam quis ex antiqua hiftoria non didicit ? Quare , fi 0-
ham pofueris eo loco , unde Qiiercus effoffa efl , morietur . Ex quibus nul-
la oritur controverfia ; nam & libro V. memorat auclor Quercus viro
Oleam necari . Non tamen ejufdem conditionis eft , quod hinc infertur :
ideo qttod vermes qtiidam funt qui in radice Quercus nafcuntur , & edu»
cantur , iiqiie maxime femina Olete confumunt . Equidem nenio inter La-
tinos melioris notae fcriptores meae memoriae fu«Kurrit qui Oleam Quer-
nis vermibus perire tradiderit , cum prudentiflimi qui de hujufmodi re-
bus fcripfere, ficufVarro & Plinius, quandam velut inimicitiam atque
odium incer Oleam & Quercum intercedere doceant , quod Columella ,
ut modo referebam , vim quandam malignam & virulentam effe acce-
pit , quae de Quercu manans Oleam corrumperet . Quapropter hasc o«
mnia dubia mihi accidunt , non illa a:tate elaborata , fed inferiori &
barbara ; cum homines pingui ftiio philoibphabantur . Nolo tamen opi»
nio
I
SEXJGESIMJ^EPTIM^. Soy
nionis mes arbitrio aliquid ftatui .• afpice antiqua excufa ab Aldo non
•litiita : ideo quod vermes qui fiint educati in radice Quercus , nafcuntur ,
iique maxime femina Ole£ confumunt . Afpice antiquiora ex Medicso co-
dice , & Lipfienfi .• ideo quod vermes qui funt , educantur in radice Quer-
cus , ttafcunt eique maxime . Si ad fupenora tempora procedendum eflet,
nullus dubito quin tibi ex qua fentina eruta fuerint , pateret.
Tranfeamus capite XVIII. in pomarium , quod alta maceria , vel
fofTa, aut fepe viva munire prius oportet , ne homini vel pecori tran-
fitus fit : nam Jt prius cacumina manu perfra&a , aut a pecore prarofa
fuerint , quam adolefcant , in perpetuum corrumpuntur . Expofui Aldina .-
nunc accipe vetera excufa duobus codicibus quos faepe laudare foleo ,
confirmata : Jl fepius cacumina manu perfra&a , aut a pecore pnerofa fue-
rint , in perpetuim corrumpuntur . Satilne clara & aperta , atque iis quae
libro V. fcribuntur , fimilia ••' Cur igitur Aldum fequimur , qui au6to-
rem pigmentis oblinit.'
Verumtamen de pomarii tutela fatis : ad caput XIX. , & ad fatio-
nem veniamus .• Scrobs clibano ftmilis ejfe debet , imus quam fummus pa^
tentior , ut laxius radices evagentur , ac minus frigoris hteme , minufque
teflate vaporis per angufium os terrte admittant . Seligamus Aldina : iftud
ejfe debet quod principes editiones ad ejl contrahunt , Lipfienfis autem
codex ad & quis tulerit ? Non fatis antiquitatem & Columellse decus
tuemur fcribendo : fcrobs clibano fimilis , & imus quam fummus paten»
tior ? At terrie admittant probafne •'' Non reor , nulla auftoritate . Et
nulla adeft au£loritas ; prima enim excufa teneant proferunt , codices
tentarit. Igitur ex libro V. penetret quod hic in tentarit przceps ruit,
repetamus .
Sed quis vitiorum modus ? Ecce alia ex capite XX. perfluunt : cum
femina depones dextra ac fnijlra fngulis ufque in imum fcrobem fafcicU'
los farmentorum brachii humani craffnudine deponito . Ex antiquis excufis
ron eft difficile cognofcere , unde & quibus iftud fngidis Aldus con-
glutinavcrit : invenerat f vis quoufque , remoto ufque , ex reliquis illud
compegit . Attamen ex Politiano docemur f vis efle librariorum erra-
tum , cum in codice Medicaeo legatur : f nis quoufque , primis literis
cx fniflra vitio repetitis . Quare hoc deleto , quo ad fuam fedem re-
deat , fiatque dextra fnifraque ufque . Nec fecus libro V. faftum vide-
mus.
De Ficis caplte proximo h^c tibi fubtrahenda non judico .• Ficorum
genera etiam ft fapore atque habitu differunt , tamen uno modo , fed dif-
pari differentia agri fermtur . De horum integritate jam pridem me du-
bitaf-
<?o8 EPISTOLA
bitaffe , & dluturna cogitatione nondum mihi fatlsfccifle non diflimulo .'
Neque propter Aldina judicium Izpe variavi , & in contrarium verti ,
Prima excufa mihi animum vellicabant , & adhuc vellicant .• Sed difpU'
rt differentia part toco feruntur ; video enim ex infequentibus pro diffe-
rentia agri deponi Ficos natura diflimiles , velut prascoques locis frigi-
dis , atquc autumnali tempore aquofis .• ferotinas autcm locis calidis .
Quid igitur fequar? Difpari ne differentia ? Quo id accipiam modo? Num
fpecie diflimiles.^ At hsc difcrimina non pari loco feruntur . Perpenda-
mus antiquiora Lipfis in codice fervata: fed dts —— ro differentia a-
gri pari loco fervetur . Qux dum paulo ordinatius difponere conor , ma-
jores turbas commoveo. Eflo difpart pro differentia agri . Cui ergo dif
pari aflignabimus ? An nwdo ? Qui poflumus ? \Jno rnodo cun£ta genera
feruntur . Quid de reliquis .• pro differentia agri pari loco ? Quod dif-
fert , par non eft . Quapropter undique odiofa cura , cum movere quid
circa hunc locum sque ta^deat , ac defperatione deferere . Sed tamen
hoc magis prsftiterit , quam praepofteris inventiunculis exultare , atque
ingenii fpecie tibi improvide blandiri , praelertim cum quid doceat au-
£tor, tenere cxiftimem , videlicet : tamen una modo , fed pro dijferaitia
( generis nempe ) difpari loco feruntur .
Ficis proxima: funt capite XXII. nuces , ex quibus Tarentinas quae
fragili operimento pomum claudunt, appellatas animadverto. Has tamen
humana induftria tales fieri poflTe male opinati funt antiqui, cum gcnus
per fc exiftat . Quorum placita fequens Columella fcribit .• Nucem Gr>e'
cam & Avellanam T arentinam hoc modo facere poteris . Quz Politiani
codex melius diftinguit : Nucem Gra^cam & Avellanam Tarentinas hoc
modo faeere poteris . Ita ad utrunque gcnus ars pertinet . Qux fi ad
tuum arbitrium conveniunt , non alio modo quae libro V. de eadcm re
tradantur, habcnda duces.
Verumtamen cur levia confe£lor, gravioribus pofthabitis.' Ternas nu-
ces in trigonum Jlatuito , parfque acutior inferior fit , quia inde radices
mittit . Quis ifta feret .' Ex acutiori parte ftilus emicat , de obtuia ra-
di.x protruditur. Igitur : parfque obtv.Jior inferior fit . Quod vitium an-
tiquiflTimum efl"c cognofcitur ; quippe eo deceptus fcribit Palladius nucum
cacumina cflt deprimenda .
Malus Punica fi acidum aut minus dulccm fruQum parit , ftcrcore
fuillo atque humano , humano item lotio capite XXIII. cmendatur: ea
res & fertilem arborem reddit , & primitivos annos fruBum vinofwn ^ pv-
flca vero etiam dulcem , &" apyrenum facit . Si Aldinum pojlea in excu-
ftim olim pojl vertero, non conccdes aliquid eflfe amiflfum, nempe quinn
quen-
SEXAGESIM.4SEPTIMJ. 6i>^
quenititint ^ quod libro V., ubi reliqua exicripta funt, exiftic •-'
Si tibi pomarium inftituenti femina deficiunc , ex capite XXV. qua
ratione plantas pares , indicabo : Omiiium ge;ierum ramos circa cal. Mart.
in hortis , ubi fubaBa & Jlerccrata terra ejl , per pulvinos arearmn dif-
ponere convenif^ deineie cum creverint, danda efi opera , ut dum teneres
ramulos habent , velut pampiuentur , & ad uniim flilum primo anno femi-
na redigantur . Non contemnenda exfcripfi , quamvis cunfta libro V.
non afferventur .• tamen meliora ex codicibus Politiani & Lipfias efful-
sentj prius enim comprendere , dcinde crefcere folenc plantx , prsfercini
quae primo anno ad unum ftilum redigends funt . Quapropter : deinde
cum tenuerint .
Cum de infitione ex libro V. ad te fcriberem , excidit mihi , prima.
capitis XI, , qu£E & ibi & hic capite XXVI. fimillima legimus , tibi
commemorare , tuamque fuper his rogitare' fententiam. Id nunc prsfta-
bo : Omnis furculus , inquic Columella , omni arbori inferi potejl , fi noit
tjl ei cui inferitur , difjimilis cortice . Sicui enim plura & redundantia
fequi cordi efl: , ifla Aldina ampleclatur : fin pauciora , & neceflaria tan-
tum , vetera excufa repetenda funt non abfimilia iis quae ex codicibus
afferuntur .• omnis furculus infe/t potejl , Ji non ejl arbori cui inferitur ,
dijjmilis cortice . In utroque pariter libro difcrepat ab antiquis editori-
bus Aldus, qui furculos quos inferere voles , falce acuta ab una parte e-
radendos excudity ab ima enim^ut ab illis proditum fuerat , redle era-
duntur . Eadem macula Palladii Jiber III. quo de inferendo prscepta
continentur, depravatur . Sunt alia qus non fine txdio apud Aldum ,
czterofque editores qui ab Aldo rufticam rem formis exprefferunt , le-
go, Aldinis cum prifcis exemplis collatis. Hoc unum de infitione non
pofthabebo : materia quam inferueris , Ji fobolem vel fuperiores ramos ha-
bebit , omnia prtecidito , Iflud enim fuperiores ramos tranftulit huc Aldus
ex libro V. ; quoniam in codicibus prifcifque editis legitur fupra ra-
mos . Quare ubi propria & certa inveniuntur , aliena ac dubia aliunde
arceffere non oportet .
Ut Columellam abfolvam ad montes properans , multa alia prsteri-
bo luaeque conjeflurs relinquam. Quamobrem epiftolse modus de feren-
do Cytifo hic capitis XXIIX. fit : cum terram bene fubegeris , in modum
horti areas faato . Si velis exiftimare qua ratione in modum horti areas
parentur , non difficile id te afTecuturum fcio : fin autem earum colo-
num informatoremque cognofcere cupias, nolito eum longe ab Aldo re-
petere, prifcis editoribus : in modum Ervi excudentibus ,• fic femen Vio-
Ix Jicut olerumy in areis feritur , ut ait Columella.
H h h h Tua
6iQ EPISTOLA
Tua mandata pro temporis angufliis ut potul , non ut volui , exe.
quens , haec de re ruftica a ColumelJa prodita ad te fcribenda exifti-
mavi . Qus fi tibi ex defiderio tuo prudentiaque iucceflerint , refle o-
pera pofita videbitur : fm minus , quantum meo judicio focordiaeque da-
bis , lantum amori & benevolentis largiaris velim . Perendie profeclio
noflra decreta eft , & jam buccinatum eft , ut vafa coJligantur . Te ,
me abfente , diligenciflime cura , & coquus etiam tuus ut valeat , dabi^
operara/ ineunte enimhieme, me apud te hofpitem habebis etfi minl-
me edacem , edaciflimo tamen famulatu circumfeptum , qui vel naribus
lotum tibi carnarlum forbere poterit . Etiam atque eciam , rai Andrea ,
vale.
Dabam Patavio V. non. Oaobr. CID IDCC XXXV.
EPISTOLA LXVIII.
De pomo\ delnde nonmdla, in Pliriio ^ Tloeophrajio
emendantur y illufirantur(]iie .
JULIUS PONTEDERA ANDRE£ MARANO
A M I C O S U O S. D.
TUs litcrae quas herl fcripfiftl , me doml fedentera non invenif-
fent , nifi tanta aquarum vis nudius tertlus fa6la eflet , qua non
modo Patavio egredi fum prohibitus , verum etiam ex Horto . Itaque
dum delabuntur aquae , ccelumque componitur , quod etiam tum , me
hzc fcribente , valde perturbatum erat , haerebo domi , tibique operam
meam locabo mutuam , ut tua, cum redibo , fidentius utar j nam icri-
bis, fiquid a te velim, ut ante difcefllim meum mandem. De nonnul-
lis igltur quz heri non in fummo tantum oilo, vcrum etiam in folitudi-
ne lependo animadvertebam , eo animo dubitatlonem meam tecum com-
municabo, ut omnia explorata, aperta, & certa a te reditus meus cx-
pe£let . Hsc propterea ut mihi abfentl tua prudentia expedias , quam-
vis modefte committam , lamen maxlme rogo.
Sed quld eft ? Serione de pomo fentis , qu2 fcribis ; an me lepide
ludis , qui proximis literls nucem pomum dlxerlm -' Num hoc mihi
imprudenter exciderit , rogitas ? Quid imprudenter ,•' Certa ratione du«
aus
S E X AG E S I MJ 0 C T AFJ. 6tt
ftus fcribebarTij- latius enim pomi fignificatio diffunditur, quam in vul-
gum feriur . Nam quidquid ex ftirpe ut malum eflur , id pomum ap-
pellari video , ceu Nuces , Glandes, Ficus , Uvas , caulem tenellum ,
corticem , & radicem . Quae omnia au6loritate confirmabo . Nuces , In-
quit Ifidorus , dicantur omnia poma teSia. cortice duriori , ut Pineir
Nuces , Avellan.-e , Glandes Cajlanea , Amygdala . Propterea de Nuce
Ji.ioIande canit Ovidius:
Amtua ctihori poma referre fuo,
De eadem fcribit Plinius folum hoc pomum a natura compa£lili o-
perimento claudi . Macrobius quoque affirmat nuces & mala fic diftin-
gui , ut nuces dicant omne pomum , quod foris duro tegatur , & intus
habeat quod efui efl : malton qtiod foris habeat qtiod efl efui , & dururrt
intiis includat . Nota etiam reor efie tibi de nucibus Pineis Martialis
carmina .*
Poma fumus Cybeles^ procul hinc difcede ^ 'viator ^
Ne cadat in miferum noflra niina caput .
Habes de nuclbus: fequuntur alii fruflus, ut Ficus, Uva, quse cum
liucibus Paidus jurifperitus ita conjungit : Qui fundura , inquit , 'vendi-
dtt , pornum recepit , nuces &" ficos , & uvas dumtaxat duracinas , &
purpureas , & qu(e ejus generis ejfent , quas mn vini caufa haberemus ,
quas Gritci Tpo^i(iiss , id efl comeflibiles appellarent , recepta vtderi . Qui-
bus barbaram illam id ejl comejlibiles t» Tp<i'^iij.is interpretationem exi-
mas , velim . Quapropter fcribente libro III. Columella Vitem ad e-
fcam vel ad effufionem deponi , ad efcam autem non expedire inftituere
vineta , nifi ctm tam fuburbanus eji ager , ttt ratio pojlidet incondiiurrt
frufltim mercatoribus velttt promtim vendere , quis non videt velut pornum
efle fcribendum , quod etiam in excufis efl:, & quod utique Ifidorus ex
Columella oftendit ? Neque fru£lus tantum poma dicuntur , verum et-
iam alias ftirpis partcs qu« tenerae manduntur , ut cortex Amygdalarum
nucum qui vere cum nucleis acerbis eftur , ut refert Plinius : Floret ,
ait , prima omniv.m Amjgdala menje Januario , Martio vero pomtnn ma-
turnt . Siquis enim de matura nuce id acceperit quae Junio extremo vel
Quintili perficitur , falfus erit . Jam vero ab eodem Plinio non habe-
mus : in Papyris , Ferulis , Spinaque alba caulem ipjtim pomtim effe .'
Hac de caufa caulis in Acetofa , pampinus in Vite , thalamus in Ci-
nara poma dicenda funt & habenda . Nec minus radix in Fceniculo , in
Apio dulci , in Paftinaca , in Cinara. Fungi item & Tubera pomi ge-
nere comprenduntur, canente Martialis mufa:
Rumpmus ahricem tenero de cortice terram
H h h h 2 /k-
6x1 E P I S T O L A
TtiberiJ , B oletis poma fecuniia ft'.mt'.s .
Nam Fungi caules habentur , radiccs Tubera . Nihil itaquc nobis'
obftat nucein appellantibus pomum , quod nomen tani late & Jonge
diffunditur & propagatur .
Tranfeamus ad Piinium , cui depurando ilkiflrandoque hoc otiolum
quod nobis propter malas tempeftates inlpcratum contiglt , dabimus . In
cjus libro XVII. capite XXI. quoddam infercndi genus quo uva: for-
ma & colore inter le diflimiles gignuntur , ex libro Columells de jir-
boribtis exfcriptum eft; ubi illa Columelliana .• eionec genmas agant , oh'
fcurantur librarii vitio; ita cnini in excufis expreflum habemus : //«we-
fct'.;>t hoc r>:oclo , cum mihi potiora fint : Ge-mnefctcn hoc moclo .
Libro etiam XXI. caplte XVI. de fpinofis hcrbis traditum eft : «^«.f-
clam in iis AitthicavMa ramofaqtie effe , tit CardKtts .• uno atiteni caule tiec
r.jmoftim , Cnecos . Singularis quidem Cneci caulis de femine furgit ; i-
dem tamen in plures ramos dividitur Iparglturque / Quare : u;io autem
catile , feci rarnofo , Caectis . Redintegrato Phnio, ad Theophraftum ocu'
los cpnvertamus , in cujus libro •'ripi oL^raJ/ irop. VI. repremlunt .•' ik
fiiy ToXuKuvKec tiviu y^ diroqiiiiyus i^ftr , »Vts/) 6 y.viiy.®' ,• Gnccum enim
mulricaulem efle merito ne.qant . Verumtamen fcire refert caulem non
modo id quod a radice producitur , fsd etiam ramum five caiilis pai--
tera a Theophrafto nuncupari , ut ex Ferulx hiftoria quam tibi au6lo-
ris verbis fubiiciam , cognofces : £5 «x/)« S^i crxi^i''^' , t^ iyji 'rtvdi »
fMyxKiii xtvxtf , Idcirco iroh-Jy.u-jKov in Cneco r.v.}oftim habebis . Et quan-
do optima efle quae de Cneco a Theophrafto docentur , oftendimus .-
in iis qua; de Corruda eodem libro fcribit , mcndum facile detegemus :
i-TUi drroTpce^^iiiai /^ i^aySciiai Tpoiiicrns tHs apcts- neque enim i^aySdmi
a Theophrafto autumo, verum i^ax.aySiiitd . Prava fimlliter efle qus dc
Carduis & congeneribus deinde prssciplt , tum ex ftirpium natura , tum
ex Theodori Gazse interpretatione indicabo : to i'' Skoy , «f dTrxcis finriiv ,
S.'ja.7tt. dy<.a.v^iY.ii tfverts , fV/xapT©' . Iftud namque i'Tl>Mpir& cum reddas
Gaza fru^is ferotina y o4-ir-v.p-jr& fe invenifle declarat.
Redeo ad Plinium de Ramno libro XXIV. capite XIV. hatc pro-
dentem .■ hiter genera Rubortim Raranas appellatur a Gr^vcis candidior
& frtiticofior . Is jioret , ramos fpargens reflis aailcis , m» , ut cteteri ,
acJtincis , foliis rnajoribus . Alterum gemis efl filvejlre uigrius , & quociam-
modo rubciis . In quibus a Plinii editoribus veiercm icripturam In ffpi-
bus viret , qui in librorum margine adnotatur , negle£lam & repudia-
tam , vana & abfona repofita is floret , quafi czteri Rubi florcm non
fundant, fipenumcro admirgtus fum , & adhuc admiror, Nam ilJud /o-
Uts
SEXAGESIMAOCTAVA. 6i^
Uls majoubus ad primum geniis translatum , quod ad alterum fpeftat :
Foliis majoribiis altenm geittts ejl filveflre , librariorum negligentis con-
dono . Etenim Ramnus , ut memorat Diofcorides , a quo Plinius accepit ,
•rtpl (ppxyiJ.Hs ^voiiiv®- , <p\JAu f/.iy.pa iyu . Qlije ad primum genus Plinia-
num pertinent j ad alterum quie fequuntur : /^ tpIt» ii.i\a.yripx e;)^«tr«
7a pi/aa , nul -TrXaTOTipy. avv T^ iipe[/.u ipv^pcuvta-^cu .
A ftirpibus ad animalia tranfuum faciens de Spongiis qua^ modo a-
nimalibus , modo ftirpibus aflignantur , & promifcuam naturam habere
creduntur , hxc cx Plinii Jib. IX. cap. XLV. tibi confideranda propo-
nam : viivntiius idem , qui madentibns nigricans color . QLia: apud Ari-
ftotelem lib. de Animalibns V. legimus tali exemplo : olttkvtoi ^i ovTis
ksm' (^avTii ticTi (j.i>.c(i'i< . Quare fi Ipongis tam illots , quam viventes
nigra, non madentibus in Plinio cfle fcribendum opinabar.
De Vefpertilione ab eodem Plinio lib. proximo cap. LXI. prodituni
eft : eidem coxendix una traditur . Non una , fed hinx coxendices Vef-
pertilioni data; funt • ideo eidem coxendix uni traditur , ut Maximi
quondam Roms formis excudendum curarunt .
De Colubro lib. XXXIL c. V. invenio : Coluber efl in aqua ■ui-uens :
htijus adipem , & fel habentes qui Crocodthm venantur , r/iire adiuvari
dicunt . Prsmittendum credo Enhj/dris , nempe .■ Enhydris coluber ejl
jn aqua "vivens , tum ex D. Ifidoro qui eadem a Plinio refert , tum
ex alio Plinii loco ; Enbj/dris vocatur a Grcecis coluber in aquis "vi-
vens .
His paucis de animallbus perpenfis , de lapldibus & gemmis plura
reftant , quE libris XXXVI. , & XXXVII. continentur . Prius tamen
indicare convenit de fale & ferro qus librariorurn indiligentiam often-
dunt . Definitum eft a Plinio lib. XXXI. cap. VII. aliud ( falis ) ge-
uiis ex aquis maris fponte gigm , fpumam tn extremis Ittortbus ac fcopu-
lis reliiiam . Hic omnis rore denfatur . Malo enim , pro vore , fole ; quip-
pe qui falem parant , in areas marinam aquam derivant , eandemque
calidioribus anni menfibus foli exficcandam relinquunt . Sic fal coit .
PrsEterea Ifidorus unde accepit nifi a Plinio , qus tibi exfcribam : Nam
aquis maris fponte gignitur , fpuma in extremis litoribus vel fcopulis reli-
8a , & fole decoBa ?
De fcrro autem lib. XXXIV. cap. XIV. hic ofFendi , in quibus mi-
nime acquiefco : flriBuraque "vocantur hie omnes , quod non in altis me-
tallis , a flringenda acie vocabtdo impoflto . Q\xx tua prudentia perpon-
dera , & renuntia retinendane fmt , an exemplum ab Ifidoro propofitum
revocandum : firt^ttra vocantur hcs omnes , quod non in aliis metallis ,
a flrin-
^14 E P I S T 0 L ^
a Jlringettdo apte vocaktlo impofito ; ftringere enlm proprie de ferro dici-'
tur , ut Seneca lib. de beneficiis II. teftatur : Gladius tdem & flringit , &
transforat ; quam prejfo arttculo veuerit , refert j ut Columella lib. IV. .*•
Jam fero Mufcus qtii more compedis critra Vitiura devi^a comprimit , Jt'
tuqtte & veterno macerat , ferro dijlrtngendus , & deinde : Quoniam fe*
re coHjunBam gerit ab latere gemmam , cui conjulendum efl , ne falce
dijlringatur . Ut Virgilius in JEneid.
Hunc prtmum ievts hafla Camillte
Strinxerat .
De lapidibus gemmifque jam hinc agendum . Et primum quid Lyg-'
diiii lapides fuerint , mihi aperias explanefque velim , quos Plinius lib,
XXXVI. cap. VIII. delcribit in hanc lententiam : Paulum dtflare ab
€0 in unguentorum fidem multi exiflimant Lfgdinos in Paro repertos am^
plitudine qua lances craterafque non excedant . Etenim mihi Ljcbnites
fuifle haec ab Ifidoro prolata demonftrant : Parius candoris eximii Lych*
nites cegnomento . Hic apud Parum injitlam najcitur , tinde & Parius
nuncupatus . Magnttudo ejus qua lances craterajque non excedat . Unguen-
tis & ipfe aptus . Quibus fi nondum fatis cernis quod tam daro ar-
gumento lucet , afferam ex ipfo Plinio quae fupra cap. V. comprcndun»
tur , clariora .• omnes autem tantum candido marmore ufi funt e Paro in-
Jula , quem lapidem cepere Lychnitem appcllare , quoniam ad lucernas iti
cuniculis ciederetur .
In eodem capite \\zc male diffrahuntur . Magnus & duobus contra^
rix inter fe natunt honos : Coralico in Afia reperto .■ Conjungenda iunt :
ionos C.oralico in Afia reperto .
In capite XXIII. de calce paranda prsceptum eft , ne calx ex va«
rio lapide coqueretur ; nam ex albo melior , quayn e duro , (^ flruBu-
ree utilicr : quie ex fiflulofo tetloriis . Qus fic accipio , ut probem hoc
exemplo : Ex albo melior atque e duro , & flru&ura: utilior : qute ex
fifiulofo y teBoriis . Hxc ex Palladio facile confirmantur : Calcem ( ait
lib. I. ) quoqtie ex albo faxo duro , vel Ttburtino , aut Columbino fiuvia-
li coquemus , aut rubro , aut fpongia , aut marmore . Poflremo qua erit
tx fpijfo & duro faxo flruBuris convenit : ex fifltdofo vero aut molliori
lapide teBoriis adhtbetur utilius . Sed clarius ex Ifidori lib. XVI. in
quem multa a Plinio fumpta congeruntur , & de calce in candem ra-
tionem haec : Calx e laptde albo & duro mclior flruBurte : ex molli uti'
hs te&oriis. Porro fi primum fontem , a quo haufit Plinius , cognofce-
re vis , Vitruvium infpicito lib. II. haec doccntem : De calce diligen-
tta efl adfiienda , uti de albo faxo aut fitlicc coquatttr • &" qitts erit ex
S E X AG E S I M A 0 C T J V A. drj
fpijfo & chtriore , erit utilior JiruSurie , quie autem ex fijlulofo in teBoriis .
Ad gemmas poftremo defcendam , dc quibus ultima cura Plinius lib.
XXXVII. commentatus eft . Itaque in Smaragdis Ba6trianis quos in conj'
mijfuris fixorum colligere dicuntur Etefiis flantibus y tunc enim tellure in-
ternitent , quta his ventis maxime arenie moijentur , arbitratus fum quid
vetuftate vel negligentia interiiffe , exfcribente Ifidoro : tunc enim tellu'
re deoperta tntermtcant , & Solino : tunc enim , dete&o folo facillime in-
ternitent . Quapropter antiqua le£lio reponenda videtur : ttinc enim tel-
Jure verfa nitent . Sed hoc amplius vellem : coUigere dicum .
Poft Smaragdos proxima dignitas datur Sardonychi,- Sardonyches au-
tem olim , ut ex nomtne ipfo apparet , iHtelligebantur candore in far-
da , hoc efl velut carnibus ungue hominis impofuo , & utrmque translu'
cido . De quo etymo plura Ifidorus , eademque a Plinio deprompta.-
Sardonj/x , ait , ex duorum nominum focietate ijocata efi . EJl entm ex
Onjchis candore & fardo . Hinc fufpicatus fum fuiffe in Plinio: intelli'-
gebantur ex Onycbis candore , & farda . Ufus item earum pluriraura
commendabatur ^ quoniam , uc addit Plinius , foU prope gemmarum
fcalptte ceram non auferrent . In quibus perfe£lam fententiam defidera-.
bis , nifi ex Ifidoro fumpferis in fignando , vel fignando , nimirum :
ceram Jignando non auferrent . Nam Ifidorus hanc gemma» naturam &
proprietatem fic determinat : H,ec fola in fignando nihil cene evellit .
Cbelidontie duorum fttnt generum Hirundinum colore , & altera parte
piirpureie ntgris tnterpellanttbus maculis . Cum duo genera conftituantur ,
unum tantum video , ab una parte Hirundinum colore , ab altera pur»
pureum cum maculis nigricantibus . Hoc ipfum commemoratur ab Ifi-
doro, fed dilucidius. Cheltdonta ex Hirundmum vocata colore , & duo-
rum eji generum , quarum una ex altera parte purpurea , & alia purpU'
rea , nigris intervenientibus maculis . Quare utrunque genus ab una par-
te Hirundinis coloris credo , altera vero parte primum purpureum , al-
terum purpureum , maculifque nigrls varium . Qux ad Plinium emen-»
dandum transferre nemo vetat , praefertim cum in antiquis editionibus
inveniam & alia parte purpurea pro altera parte purpurete , ut in Ifidoro .
Dracontites ftve Dracontias e cerebro Jit Draconum : fed nifi viventi-
bus abfciffo nunquam gemmefcit . Exiftimo abfci/Ja efle fcribendum , ur
in manu exaratis Jibris fervatur . Idem etiam Solinus commemorat , &
tradit non efle lapidem nift viventibus detrahatur ,• ideo , fomno obfopi'
tis Draconibus , e capitibus exfecant lapides . Idem refert Ifidorus di-
£ens : nift viventibus abfcijfa fuerit , non gemmefcere.
Hormejion inter gratijfimas afpicttur y ex igneo colore radiante auro por-
tante
■6i6 EPISTOLJ SEXAGESlMAOdTAVJ.
taute fecum in extremitatibus candidam lucem . Hic lapis in Ifidoro £>•-
mifcion vocatur . Vocis veftigia fecutus cogitabam de Hormifcion d-jri
T» 6piJilffx.li , & quafi parvum moniie habebam .
Cbalcophonos nigra efi , fed tllifa teris ttniutum reddit . Hoc exem-
plum vulgo probatur . Refertius eft quod prodidit Ifidorus ; fed lapidi
tllifa aris tttniitum reddit .
Brontia capitibus Tejludtnum ftmilis , & cum tonitruis cadens ( ut
putatur ) fulmine tBa refiinguit , fi creditmis . Veteres editiones difte-
runt : Broniea ( hoc eft Bronte a ) capitibus tejludinum fimilis , & to-
nitrua cadentia , ut putaiit , refiinguit , & fulmine i8u refiiuguit , fi
credimus . In antiquis vero Ifidori libris forma impreflis : Bronta a ca-
pite tefludinum e tonitruis cadt putant , & refiinguere fulminis iBus . Re-
6le igitur Harduinus ex veteri exemplari reftituit : Bronte e capitibus
tefiudinv.m tonitribus cadit , putantque ea refiingui fulmine iBum , fi cre-
dimv.s . Adhuc tamen mendum reftare judico : vana enim opinio fere-
batur , hunc lapidem contra lonitrua valere , eundcmique fulminis i£lus
reftinguere . Propterea fulmine icium in fulminis iBum mutarem .
Oftracitt Ojirce nomen & fimilitudinem dedere . Scribendum eft ex ve-
teribus editionibus Ofiracidt : nam Ofiracites five Ofiracias alia eft geni-
ma , de qua iupra loquitur Plinius.
Melichlorcn efi geminus parte fiavus , parte melleus . Cum flavum quo-
que fit mel , unde Lucretius:
Nam veluti pueris Abfinthia tetra medentes
Cv.m dare conantur , prius oras pocula circum
Contingunt mellts dulci flavoque liquorc :
Idem cft , ac fi dicas , parte melleus , parte melleus , aut partim flavus ,
partim flavus, Equidem Ifidorus in antiquis lecus atque habemus , inve-
nit , cum icribat hanc gemmam bicolorem cfle ex una parte viridem ,
cx altera mclli fimilem . Quare opinabitur quis fuiife in Plinio : parte viri-
dis, parte meJlcus , ut nomenclatura docet . Nomen quoque non uno mo-
do edltum eft; in vetuftis forma cxprcflis : Mclichros ( quod vitium ex
proximis Melleus Melichrota , quae rectius Melleus Melichros , emanavit ) in
pofterioribus : Melichloron . Verum optime in Ifidoro Melichloros habetur .
Plura mihi meditanti , diduftis nubibus , oftulget ibl , ac mutati vcn-
ti ierenitatem , & tutum iter in craftinum promittunt . Aquas quoquc
ab iis locis qua tranfiturus ium , receflifle nunciatum eft . Quamobrem ,
pofthabito Plinio, ocreas cras induam, & pro calamo flagellum capiam.
Tu interea etiam atque etiam cura ut pcrpetuo valeas.
Dabam Patavio Nonis Oaobr. CID IDCC XXXV.
F I N l S,
I N D E X
Rerum Prxcipuariim , & Verborum.
i/tbellana , ab oppido Abella, avellafia .
71.
Acarnanes & Cares ufi funt anno femc-
ftri. iS?
Achaicus annus. ijS
Afta D. Polycarpi emendantur. 274
^cus unde dicanir. 14
^ctttus olim acultus, IJ
v^d prat-pofitio qui ex <t cum (i conftat ,
retincbatur in ccmpofitis ab antiquis
fcriptoribus . 11
^d vertebat etiam ^ in «. ii
^dedo . 49J
^dndo valde humefto. 561
J^ditumus cur dicatur. 8
JSflha de ftabiilis dicuntur ." 481
jttolicus annus . 278
Aetius Chaidaicam aftronomiam fequitur .
181.
Aetius emendatus . jS|. 184. iSj. 186.
187. 18S.
.^gmcn unde exiftat. ji
.^gna. olim ainua fivc acna . $6
.^gnomen , cognomen , ignominia 3 gnomen
veteri pro nomen, & illud a ytatj.n . 11
.^gnofco , cognofco , dignofco ,ignofco ab an-
t'\(l\io gnofco ; hoc autem a yir'(r¥.u.
\Agrkultor dubium eft in Coliimella . 475
Ai pro X tam in ultimis quam in primis
medfHque fyllabis pofitum . 9
Alalcomcnius menfis IH. Eoeotius. 137
^liat, altiras qtiid. 18
^tijuis ex quibus conftcc . 16
^moenus undc . 8
Ancira facra. 519
Angyripa. 418
Anni Macedonici difcrimina. 171
Anni difcrimina VII. apud Italos . 187
Anni initia quot fucrint Romse poft Kii-
mam ad J. Carjarem . 313
Anni Attici difcrimina. 230
Aiinuni antiquitus in hiemem & sftatem
apud GrECOs divifum . 209
Annum Atticumdierum CCCLX. nonfuif-
fc Athenis popularcm." tit
Annum lunarem etiam Homcri atquc He-
fiodi statc notum fuifle . 23J
Annum Metonicum auc Callipicum nuf-
quam apud Grscos fuiflc popularem -
24J.
Annus folariminor quosufus prsftet . 28 J
Annus vEgyptius vetuftiillmus primiim ex
I, mcnfe , deinde ex II. , tum ex IV.
283.
Annus j^gyptiacus ex quo Juiius annus
defumptus eft. 362. ^6^. 364. jfij.uf-
que 371.
Annus ^Egyptiacus & Chaldaicus qua ra-
tione inter fe rcferantur. ^69. 370.
Annus yEgyptius civilis vagusunde prin-
cipium fumebat. 180
Annus >EoIius X. menfibus definitus . 280
Annus Albanus. 280. 293
Annus Arcadum trimeftris . 283
Annus Atticus civilis . 221. 227 237.238
Annus Atticus cum Boeotio collatus . 238
Annus Acticus folaris . 214
Annus Bithynicus. 17^
Annus Pceotius . 200
Annus Chaldaicus folaris vernus . 18S
Annus Chaldaicus folaris canicularis . iSS
Annus Corinthius , idemque Syracufanus .
263.
Annus magnus Callippicus. 241
Aniuis Callippicus folaris . 153
Annus qui Gregorianus vocatur , & quo
nunc utimur , antiquiffimus oftendiiur ,
& ad Callippum auclorem refertur .
245
Ar.nus intercalaris Rom.r. 318. 329 330
Annus fuliiis five Julianus . 351
Anntis qu! Confufionis vocatiir, dies com-
plcxus eft CCCCXLVII. , & menfes
XV. 3,0
incepit, fole Librx XV. partem colluf-
trante. j^o
Annus Pompilius quo a Numa ad excre-
mum Reipubl tempus ufi funt Romani ,
Chaldaicus erac. 310, 311. 312.
Anmis Lavinius. 287. 233.
I i i 1 An-
I N D
y\nnus magnus Metonlcus . ijp
Annus Laccdxmonius . i66
y\nnus Olympicus. _ 255»
Annus Macedonicus , exoricntc Arduro,
incepcus . 171
Annus Macedonicus pofl Alexandri magni
vidoriam ad Granicum inceptus XVI.
cal. Novembr. 171
Annus Macedonicus folaris a Dio menfe
inceptus . 27 j
Annus folaris Maccdonicus Julianus qua-
lis. 171
Annus folarls Syromaccdonicus . 171
Annus Romuieus . 2G0
Annus Thebanus . 278
Annus uc dividkur ab Hippocrate, & ab
Euripide . lop. 117.
Antliellcrion Atticus menfis VIII. lii.
ii(5. 217. 137. i3*'
Apellius menfis II. & IV. Macedonum .
17;. 17?- 174.
Aphrodifius menfis Bithynicus XI. 276
^fiiacon in Catone vitium eife. 84
^pica quid ■ 42 I
Apiciu'> de re culinaria cmendatus. 411
Apollonius menfis I. Olympicus. i6o
sApud pro ad . 45 5
Arbuftum Italicum quid . jzj. 514.
^i-cro unde originem habeat. n
^rccjjo unde . 1 1
w/-rn«< cur dicatur. 1 1
^rfiare vcrnaculum ab antlquo arflare or-
tuni . 1 1
Arius menfis Bithynicus IX. 176
Arilloteles emendatus . 228
Artemifius menfis Vll. & IX. Macedo-
num . 17^- 2.73- ^74
Artemifius Lacedxmonius menfis VIII.
i6p.
^riicularius quid . 85
^riifpex cur dicatur. iS
^rrum cur dicatur . nj
vocatur ea pars fundi qu.T arari & fe-
li folet. lip. 130. 131
^ra unde defcendit . 1 1
Afconius Pxdianus cmendatur . 311
^Jl.uiira ^fja . 451
Attica Aftronomia . 113. 114- *'5- ^'6.
117. iiS. 119.
Attici cur extremo anno non intcrcala-
bant . 131. 231.
Audor CataleSJ. cmcndatus . 103
Audiiixus nicnfis III. & V. Macedonum .
171. 173. 174-
E X.
^iidio cur dlcatur .
Averruncus Deus cur dlctus .
^via jierba ex quo corrupta ,
.^ula olla idem .
^tirata Sc orala idcm .
^urictialciim & Orichalcum idcm ,
KA.iiriga qui .
^iitumnum auttmni .
21
J<4
J41
9
8
9
434- 435
S56
B
Blceps triceps cur dicantur . 19
Bendinxus Bithynius menfis VII. 276
Boedromion Atticus menfis III. 221. 2:2
Bocotia Allronomia . 200
Eoeotia Dieteris qua ratione cum Attica
componatiir . 236
Boeotii incipiebant annum die VIII. Atti-
corum. 235
Boeotii utuntur Atticis menfibus in aniio
Bcrotio . 238
Brumalia facra . jo8
Brutus quandiii conful vixit. 314
Bucatius menfis V. Bocotius olim Lcn.-Bon .
237.
Bucatius menfis I. Thebanus . 278
CAlcndarum ufus . 2f!p, ipi
Caleiidarium Ruiticum Farnefianum
Falfum clTe monumentum. 393. 394
Calendarium qiio Ovidii Faftos iliuitrant,
barbarum eiie . ^9i
Calciidarium quod ad Conftantini Magni
tempus refertur , faifum eife & barba-
rum . 3P9
Caldus pro calidiis , Si vernaculum caldo .
157-
Callippicus annus folaris . 253
Calhppica allronomia. 254
Callippus emendatus. 157« »58
Capior pro impedior . 417
Carpinus atra hodie Oftrya. 46
Cap:us impeditus . _ 414
Carneades natus III. non. Maii. 27P
Carnia facra apud Spartanos . 267
Carnius menfis Corinthius, Syracufanus ,
& Spartaiuis . J-fi^
Carnius h!u.,ioi menfis Intercalaris Syra-
ciifanus . 264
Carpiim pro foeno Grxco barbarum eft . 59+
Cafeale vitiuin cflc in Columclla . 43*^
Cato de R.-R. emendatur. 5. 6. 7- 8 9.
10.
I N D
lo. iifque ad pag. 90. lU- 170. 171.
Caria ex qiio veniatulum gMia , & £«-
yiaref hop.ix . 4)5
C<«/(rf<J & coda. r 1 ■ ^
Caulis non folum de fiumento,fed etiam
de legumine, nempe pro culmo Sc fca-
po adhibetur . '^i
Caiitits olim cavitus . '5
Cfdo pro eo . '67
Celfus Jurifconfultus emendatus . 3^0
Cepfos unde vernaculum «/» • ip
Ceftus ex c]uo vernaculum cfy?o . 44- P+
Chaldaica aftrorum ratio. 181. iSj. 184-
185- 1S6. 1S7. 188.
Chaldxi qua ratione annum fecabant. 175
Cibatis, & cihilis. 445
Cicera quid . . ^ , '^'?
Cinumculco barbarum videtur in Columel-
la. '^°
Circumcalco fcribendum in Columella cir-
cum calco . 5^5
Cls vel gis ulfue . 441
Cjt/j ex quo dicatur. i5
C/<im unde. '4
Clai<fiim,<y>tauf . 54P
Clatota quid . 155
C/f/'0 & tractepo . 459
Corf« & c««rf"' idem . 8
Coeniim a coenlre . 8
Cohors unde exiftic. ^i
Coi.-io pio co^o . 45 5
Coto quid. ^'
Columella emendatus . 95. 141- 183. 184-
186. 187. io5 ii6. 117. 148. 149.2-50.
154. z?^. 156 158.355.356.357.358.
359. 360.361. 371- 373- 374 375 377.
378. 3S9 390. 403.415. 431-435- 45r.
467. 468. 46p. 470. ufque ad pag 6\z
Cominus comparandi vim habet. 52.5
Commeto quid . 45o
Commiftiira in Catonc vitium effe. 83
Commuro quid . 435
Concha quid in Columella. 594
Conditiciiis barbarum eiVe. 5^3
Confaceo quid in Varrone . io4
Confert & confertur. 4^7 • 483
Confulatus initia Romi . 313- 3-4- 3-5.
3-<5- 317.
Confules primi quo anni tempore inive-
runc honorem . l-l- 3^4
Cornelius Nepos cmendatus . »34
Cornu de ungula . '99'
CoruSf caurus , '"
E X.
Crcmia ligoa 3 cww» , poaca appellata^ve-
viia. ^ '71
Culina pro colina vitium efle. loi. i«?
Cuna 3 ceenire.
Cunacula fwecunabula ex qUO Cxiftimt. 14
Cuiiire apud veteres cunire . 8
Cunnus a cunire unico r apud antiquos .
8.
D
D
Litera in fine . i5. 16. 17.
Dxfius menfis VIII. & X. Macedo-
niim. ^71. 173- ^7^
Damatrius menfis IV. Bceotius . 237
Vc fiib barbarum oftenditur. 589
Pchanrititm olim deoritwn quid. Sj
Veliro cur dicatur. i35
Dematrius Bithynicus menfis XII. »76
Demetrion Argivus menfis . 164
Democritus emendatus. 106. 149. 4°?
Vepetigo olim deipetigo. 88
VeJJltus non diffitus ia Varrone. izo
Dicor pro jubcor . 41+
Didymus emendatus » 368
Dieteris Attica . - ^i°- ^31
Dieteris Boeotia . no. *37
Dieteris, Chaldaica . 174. i75. 176. 181
Dieteris Romana aCal.Jan.zi8 335.331S
Dieteris Romana Eudoxi faftis exornata .
558.
Dieteris Romana a cal. Mart. 34«>
Digamma yEolicum cum 0 veteres con-
iungebant . ?
Dionyfia & Liberalia eodem tempore a-
"^^ • . *'i
Dionyfius Halicarn. emendatus. 155. ^56
Dionyfius Bithyiiicus menfis IV. ^55
Diofcorus menfis intercalaris apud Mace-
dones, & Chaldjjos . i8i
Diradio barbarum effe in Columella. 51S
jjifptodo quid fignificet. 45?
Diu quid. ^*
Divaro ex qUO rarHs . 419
Divortium cur dicatur . S
Dius Bithynicus menfis VI. 176
Dius menfis I. & III. Macedonum. 271.
175- 2-74;
Z)iiitinus quid . ^^
Domnus pro dominus. Donna , donna ver-
nacula. 44^
Draco in Vite quid. JiJ- 5^4
Dum pro dummodo , 75
iJ»ro & ifct^Mro pro/^ttfmro, fermaneo .439
J N D E X.
Pitr» de Vitc quid ."
Dyflrus menfis V. &c
171. 173. 174.
J»8
VII. Macedoniim .
Ew^ pro «0.
Ednco edHcix, ah & nutrio ,
ijuncidhs pro juncidns .
EJaphebolion Atticiis nienfis IX
118. z3 I. 157. *38.
EJaphius nienfis Olympicus IX.
£nim cur dicitur .
Epidromum dubium vidcri in Catone
JEpiftata in Catonc improbacur.
£puU quid.
Equiria .
Ericc five Sifara.
It eo five & e* pro iiet .'
EU(ftemou eniendatus . zif. ii5
2ip. 250.
Eudoxus emendatus. 100. 201.
107. 108 150.
Eutropius eniendatus .
T.aigo froduco^ estraho ,
Experior tento .
f.xperior expedio , libero ,
ExptrtHs olim exptritus.
4^7
437. 438
411. 441
121. 117.
I6i
iP
■ 35»
61
4ZO
318
418
iiS.
117
ioj. io6.
8f.
341
514
511
86.
86
314.
346
541
583
139
FAbari.r calcnd.r.
Famix quid .
Farraginaria baibarum recrcmentum
farrago olim ferrago .
Fafti conlulares quo anno incipiunt. 3*4
Fafti Siculi emendati . 174
Fafli triumphales notaiit annum qiio trium-
phans conliil creatus eft , diem quo
duitus cft triumphus . 516
Fafti Ovidii iJIuftraiuur . 400. 401. 401.
403, 404.405.406. 407.408.405.40.
411. 4ii.
Fcralia. 31P
Feftus Avienus emendatus . 161
Feftus Scxt. Pompejus emcndatus . 118.
435-
Tibrte folia angufta .' <?+
fifcina olim jafcina ex qiio vcrnaculum
fafcina . 5 i
Florentinus rerimi ruft. audor emenda-
tur. 146. 247. 355. 360. 418. 4ip.
Fiorus emcndatus. 585
Fo.iilt & refocillo cur dicantur. 67
Focus , focuU , foculus inftrumcnta coqul-
naria .
Forda quid .
Fornax undc exjftit.
Fornix unde .
Fi>ria]]'ean forptan .
Fortax quid .
Fraces ex quo dicantur.
Frit barbarum videtur.
Fronto de R. R. emendatus .'
Frumentum quid dicatur .
66. 67
14
S»
5r
4J0
Ji
104
16J
440
163
/^ Antc n pofitum.
iil.
Gamelion Atticus mcnfis VII
12.6. 117. 131. 137. 2.38.
Gargilii Martialis infcriptum fragmcntutn
falfum efle & barbarum . ^66
Gemmo , gemmafco . 51^,
Geraftius Lacedxmonius menfis IX.
Ccrmino. ji(5_
CUba olim clxra unde exiftit.
Glitas ,
rAusTos five yKuTTx cur di<Sa.
Gnatus cur fcribatur. *^
S17
*69
ri7
20
12
Gorpiius Rienfis I. & XI. Maccdonum .
172. 173. 174.
Cranaius , tus ., barbarum eft. 61
Gricorum anni, menfes, & dics qua ra-
tione cum Latinis componantur. 177
Grxci ab jtgyptiisaftronomiam accepere .
365. 366-
Ciibcrno a quaoriginc.
Ciitmr unde exifti: .
^4
20
H
Ecatomb.-eon Atticus menfis I. 211,
38.
meiifis Laced.-EmonitiS X.
H
Hecatombxus
271.
Harundiilatio barbarum videtur. <>+
Tiaiijhis & hofius idcm . <?
Hcraclius liitliynicus mciifis V. 276
Hereiis liithyniciis ineiilis I. 176
Hermxiis tnenfis VI. Bccotius . 137
Hcrmujs Uithynicus nicniis II. 276
Herodotus cmcndatiis . J76
Helychius cirendatus. ;op. 210
Hcxeateris Komulca . 284. 285.286.304.
305. 306.
Hexeatcris Albana . 255. 2^6.
HibernticulK de llabulis . 4^'.
Ilio
1 N D E X.
fiUiuis re<?to caru ; _ 5 5 ? • 5 ? 6
Hippodromius menfis Boeotius XII, often-
ditur. »37
Hippocrates emendatus. _ 134
Jiumiir olim umor ab /V.wxSoV." ij
Hyacinthia facra Spartana. 170.171
Jlyperberetxus menfis II. & XII. Mace-
donum. »7i. i^J» *74
Jngim agri moduni fuifTe apud Hifpanos .
76.
Jiiliiis Cafar qax de fteilarum ortu ac-
que occafu , ipfarumque fignificatione
Grsce fcripferic . 371. 373. 374. 375.
576. 377.
JiiLius Firmiciis emendatuis . 38T
'Jujius ({\xoad3.m jtijitus . 14
JLongiim qua ratione fcribebatur a ve-
teribus . 6. 7
Jana luna quid . 146
Jani fignum qua ratione anni dies digi-
tis oftenderet. 314
Idem quid . j 6
Idus quid eflent. i8p. 151
lllkio , iitiduM olim inllcio , inlicinm, 109
Jlluyies a Itio layo . 551 bcraia .
Jmbecillis cur dicatur . ly
7»jmcrgio barbarum verbum . 531
Jmfunis olim imfcenis . 8
Jn olim ind». II
Jndulgeo quibus componatur . 11
Jndoles quibus conflat. 11
JndoUfco quibus fit 11
Jnexitiubilis pro infatiabilis . 55 8
Jnfidhs ., bifidits ^ trifidus , 117
Jnquinaiiim olim incunatum a cunire. 8
Interculabatur Roms alternis annis menfis.
319.310.318.5151 330- 331- 33i-333-
334-
—- modo peradis Terminalibus , modo
pera:lc Regifugio . 319
Intercatares calendie friores apud M. Tul-
lium quid. 351
Interculco barbarum videri in Columella.
5?i
Jnterdius prO interdiu • 44!
Jnterdum cur dicitur . 19
Jnterea quid . I7
Jnttrim undc ortum . 17
jntenaleo barbarum efle verbum^ 154
Jntra CX entem. 17
Jntus quid- 18
Jffe cur dicitur.' jp
Js , ea, id. 16
Ifthmia inftaurata Olympiade XLVIII.
1 6}. 164.
Jjlrius y a, um olim inflrius , quod caret
ftriis. 13 j
Jugulas hoc eft Orionem malc ab Julio
Firmico ^felUt dici. 1^8
LAbium olim Ubia etiam." , 41
Lar & Larunda. 13
Z«m<> cur dicantur. 542-
Lamiiim cur vocatur . J4;
Legumen qua racione diftinguatur a fru-
mento. 163
Lefiis unde dicatur. 455
Libertiis &c liberta antiquitus liberatiis tcli-
bcrata . 1 4
Libri qui infcribuntur Largi Defignatiani ,
riinii de re medica , Prifciani item , &
Sorani Efhefii nullius pretii habendi
funt, fed barbari. 35)5. 400
Librum PtoleniEi titulo de fleltarum figni-
ficationibus quem Nicolaus Leonicenus
latinitate donavit , totum ferme ex Co-
lumeJla effe contextum. 183
Librum Ptolem.-Ei titulo qui infcribitur
$xV«5 «VAo('(w» S^j-):»x(nw» faJfum eflc . 411.
413. 4'4- 4' 5- 41<S.
Lingua BubuJa quid in Catone & PJinio.
53
LocufUx cur fcribatur. 19
Lora cur dicatur . 4?
Lottis veJ Lota Flyrygia corrupta pro Ctfl-
tha. 577
Lous menfis Macedonum X. & XII. 171.
173- »74
L. Accius emcndatus. 66. 126. 117
Lucilius emendatus . 88
Ludi ApoJlinares. i6i
Ludns ex qua origine . 311
Lupcrcalia & Lycia eadcm facra . zSi
Lygdinus lapis Jegendus Lydmites. 614
M
M.^flus , a,um 3 macio , hinc vcr-
naculum matto; quoniam amenres
plcrunque feiifim evadunt , ideo matto.,
ii. quo auda eit amencia . 4^
Macrobius falficatis coarguitur fcribens ,
K k k Jc florea-
I N D E X.
florentc republ. Satiirnalia uno die fini-
ta. 348. 4'9
AfadtD pro miiefco . 573
Mi-madcrion Atticus men/is IV. 111.213.
11+. 215 137 i33.
Magniiit.io de iiumero dicitur. 416
Manilii aftrouoniia , cjufque annus coeie-
nis. ipj. 154. !?5
Manilius emcndatus . 158. 1^9
jijj-rorf cur dicatur . 6
Jifeapre , fiapce , tiiapte, nojirapte . 16
Melichros gemma . 6 6
Mena pifcis , vulgo menela . 45
Menfes Albani . 1516.257. 258. i^p. joo.
301. 301. 303.
Menfes antiquiliimis teraporibus a dextra
in finiftram computabantur. 285)
Menfes Attici. 210.121
Menfes Latini qui ab imbre vocabaacur .
301. 301.
Menfes Romulei. z8i
jUerccdiniis intercalaris . 1^1.219.220
Mereiricor barbarum verbum. 580
Mergus 5 & ejus genera. 150
M£RK quid in antiquis faftis fignificet .
Metagitmon Atticus menfis II. 221. xii.
137. 138. ^
Ms-nVMpe» & ib^^-iiiitu^oi quid Grxci vo-
cant. 276
Metrous Bithynicus menfis III. 276
Mina Ovis C[\.\x, 411
Mium ex quo vernaculuiu mlo . 19
Mcenia cur dicantur. 8
Mulier unde exiftit . 10
Multa qux nunc per 0 fcribimus , vetu-
ftiflimi per « fcribebant, & contra. ?•
8.
Mnlta quid • 418. 4 ip
Munychion Atticus menfis X. 211. 125.
224. 2,zU 237. 238.
N
N^rut 3 narro olim gnarus , undc
ignarus y ignorantia ^ ignoro . 12
i^^atio olim gnaiio , cx quo fr.egnatlo , &
frxgno . 12
Kaviter olim gnariter, cx quo ignayiter .
11.
Nayus antiquitUS gn»yui , CX quo ignd-
yia , ignayus . 12
19
264
Negotium quid .
Ncmea facra.
iy/f«j & gneut cur idem .
Nimium .
Nohilis antiquitUS gnobills , unde ignohiUs
ignobilitas . j.
Nomenclator antiquitus nomin calator . 14
Non antiqjitus nenu . ip
Nonarum ufus. i8p. 250. 251*
Nonius Marcellus emendatus . 154. 166
Nrale quid . 47 S
Niiiilar non nubilarium fcribendum in Co-
lumclia . 485
Nucleus antiquitllS nuculeus . ij
Numa anni Romani auAor . J13. 314
ab Hetrufcis edo;flus . 313
regnarc cepit anuo U. C. XXXIX.
qua rationc fuperiora tcmpora per-
feccric. J07. jjj
OBtiiro ii turunda undc Cxiftant. 20
Occare ab obctecare . IJJ
Oileateris Attica. 235
Odeateris Lacedrmonia . ^69
Ocleateris Macedonica ab ardturi c.xor-
tu incepta. 27»-
Ofteateris Macedonica incepta , prodcun-
te vefpere Vcrgiliarum fidcrc. 271
OiTtcateris Olympica. 160
Odeateris Eudoxi. m. nj.
Ofteateris Syracufana & Corinthia . 164
Odeateris Thebana. -78
Olcam altcrnis annis fcrrc frmflum .
166.
Olympia & Myfteria Romana . iJi.Ji'-
Olympia JuJia vulgo bijfextum . 334
Olympiades . »60
Oftrarius , & ofera antiquitUS obxrarius ,
& ohxra . '07
oVup» quid fit. ^76
Opulus vuigo Offio. 514
Origa quid . 434- 43J
Ortliociiros . 582
Oftracis gcmma. 616
Ou pro V ufurpatum a vetcribus antiqui-
tus . 9
Ovidius cmcndatus. 3.91. 4oy> 406- 407.
470
.ythultm antiquitus Fabnlum cur di
cacur.
Palla-
3J
I N
Palladius de R. R. emendatus. »47. yoi.
^J5. 546. 561. 56S. f7o. 580. 6ci>.
Talior unde fir, ij
Pan.ithenffa inftitutaanno OlympfcoCCXI.
a«fta extremo menfe Hecatoinba.'one .
z66.
Panemus I. menfis Boeotius ." 137
Tanemus menfis IX. & XI. Macedonum .
171. ^73- 174.
Parthenius menfis OJympicus XII. i6o
Participia apud antiquos verborum in h
fecunda inflexione definentium , < in »
mutant . 7
Tartlm pro prxctpue . ja
Tavimentum etiam materia ex qua fit .
Paulus junTconfultus emendatus. 5ii
Paufanias emendatus . 136
Fella. IJ
Tereo ultro citroquc eo . 145. 53?
Perspius Bithynicus menfis X. 176
Peritius menfis IV. & VI. Macedonum .
27». 173. 174'
Perpenna unde. »3
rerria . 448
Pes pedis antiquitUS pes petis. 88
Tes in architedura . 48°
Tetiolus cur dicitur. 88
Phliafius Laced-Tmonius menfis IV. i69
Tiaculum quid , cur & facrificium, & de-
lidlum. ai
Tlus atque tmpius unde exiAunt . 1 1
Tlaudo & plodo idem . 9
Plato natus X cal. Jun. 27P
Tlauflrum &c ploflrum idem . 9
Tlautus & ^/o/«j idem . 9
plautus emendatus . 80
Tleraque , plcrnnque undedlcuntUr . ij
Plinius Nat. Hifl. emendatus. 17- 3^ 47-48.
ji 53. 55.56.57. rp-"5 II 69 183. 184.185.
186. 100. 202.103. 215. 216.218 228.
355. 3^6.357. 358-35j>- 360. 365.366.
367- 37i. 373 374. 375. 376. 377. 378.
37P. 330. 383, 384. 385. 38^.387. 388.
l%9 190. ^91.^91. 430. 4G8 504. 505.
524.531. 536.582. 5^4. 612.613. 614.
€15. 616.
Ptis pio pliis, & amplis pro amplus . 411
Plutarchus emendatus. »67'307
Tana , a pcenio pro punio . 8
Polybius emendatus . 3*4
Pewww quidquid exftirpe ut malumeftur,
vocatur. 6io. 611.61»
Tonir tontimor^ coHfJlt. 53
D E X.
Tor unde Mardpor ^ Catpor . ij
Torca quid . 76
Torcus firarius quis . 80
Porfcnna unde dicitur . 23
Torto, Forticus, Pona cur dicantur . 5r
Torus unde appellatur. 15
Pofideon Atticus meiuTs VI. 221. 226. »37.
238.
Pofideon altcr menfis intercalaris Atticus .
231.
Pofitus olim poflus a quo vernaculum po-
flo. 14
Tofl cur dicatur . it'
Foflea antiqiiitus poftldea . 17
Poftbabeo poftmitto . i7
Tofthac quid . 17
Tofthumtis cur dicitur . 1 7
Tofiilla quid . 17
Toftquam & poftea juam quid. ly
Poftridie unde dicitur . j g
Prie proepofitio olim fri. x6
Prxcipio , prxceptum , prxceptor prifco fi.
gnificatu. 76. 77. 583
Prxlium ad Plat.Tas quo csfi fugatiquc Per-
fx a Gr.w's, evenit IV. cal, Sext. 13$
Preftns quis . j <j
Prxftites unde dicantur . 1 g
Pr/t/wi unde originem habeat . 1 s
Prxfum ex quo cfformetur. jg
Pridem cur dicatur . 15
Pridie cx prifca fignificationc . 1$
Princeps quibus componitur. 16
Pris , prior , primus . 16
Prifcus undc deducitur. 16
Prifiinus ex qiia originc . 16
Promedius . 450
Proftaterius menfis Bceotius VII. 237
Protinus continue . 606
Ptolemius emendatus. 178. 242,
Publ. Clodii interitus . . 310. 321
Pugna navalis ad Salaminam contra Per-
ias evenit VI. cal. Scpt. 267
Pugno ex qua origine . 24
Pugnus a •JruxKos. li
Purgo antiquitus purigo five purico . IJ
Turifico cur dicatur. if
Pyanepfia facra. 274. 27?
Pyanepfion Atticus menfis V. 121. 223,
224. 225. 237. 258.
Pyfius I. menfis Delphicus . 262.
Pythia facra . 261
Kk k k 3
S,"
I N D
OV pro cu utebantur veteres . u
Qjia & 1110 pro qua rationc. 417.
4:1. 56T.
£ui cctr.munis generis fuit. 157
{lu.dam ex quibus conflat . 16
Qiiidit» quibus componitur . 16
Qiiir.quatria facra. 406
Qiiiniilii dc R R. fcriptores cmendantur.
■m6. :48. 149. 250. 251.
Qiiirinalia facra ante Romuliim inftituta .
Quoiidie quibus fit , & quare. 18
i^uoiies y loties , aliquoliet olim ^uoiiens, to-
titns , aliquotiens , S; qua dc caufa . 20
R.
RLitera extrema in compofitionc un-
de origincm habeat . 2j
F^jis quid . 590
J{tdimiculum quibus componitur . \6
Hedimio undc exiftit . \6
Rcgifugium a.d. VIII. cal. Jun. quo Tar-
quinii in exilium puJfi funt. 513. 314
Regifugium antiquitus prid. cal. Mart. aut
prid. eal. Interc. quo Tarquinii debel-
lati funt. 324
Sjciicole Oves rcjiciuntur de fundo Varro-
niano . 420. 431
J\e/iri)!^o pro Telaxo & refoho . 485
Rcx facrificuJus Grajcorum exempJo crea-
tus Rom.T . cpo
R obigalia facra quo anni tcmpore af^e-
bantur . 314. 3° g
J^ebur pro firmo Jigno & daro. 565
Jipbur multas ftirpcs coniplcditur . j6f
Robur Qiiercus dicitur minoris glandis .
Roma cur dicatur Palilibus condita . 304.
30J. 306.
— — quo anni tempore ceperit. 306.307.
308.
~— quo anno Olympico. 307. 308
R omani fcribendo &c loqucndoNonas poft
Idus poncbant . jpi
R omani ufi funt anno Eudoxi faftis cxor-
nato. 33P j^o
Romulus quot annis rcgnavit> fit quo an-
ni temporc dcceflit . J07
Rubigo Dea . ,^^
i{H>ni< , ^:,men mammi . 446
E X .
Rumna & Rumina Dea .
l{umfo dcpraro .
Humpotinelum quid .
j{iinca in CoIumelJa quid .
44^
530
U9
4P+
SNon geminabatur apud vctuftiffimos .
10.
Sabinarum raptus . 418. 419
Sacra multa apud Romanos repeti con-
fuevere , & quare. 18 r
Sali.x &: SaJitSum ex qua origine . 49
Saltus. 49
Saluber pro util! . 554.
Sarmcntum latum quid . ji}
Satumalia. 348. 349
Saturnus cur di(flus. 13
Scipionia Vitis nOU Spiohia '. 505
Scirophorion Atticusmcnfis XII. m.ii?.
230. 231. 237. 238.
Scribo unde origincm habear. 14.
Scroiiim olim fcrautum . S
Scrnpuliim in ponderibus & mcnfuris non
dicij Ced fcripiulum . 97. 9i
Sedeo inferiori loco fum. 516
Se^es dicitur ea pars fundi qwx arari &
feri folct. n?. 116. 117. i^S
Simen qilid fignificct. iJ^
Semen appellatur Far adorcum . 49^
Seminis gcnera. 148. 149' Uo- ij'- iJ--
153- 154.
Semivocalesliterxnon gcminabantur apud
antiquos . 10
Seniofas quid in Catonc . 86
Sepiembona barbarum , & vitium . 83
Sex , feptem , ferpullum , fup"- 3 Grscis
vcniunt. i8
Sica Sc ficartus a fco pro feco . 1 a
SiSlor quid. 77
Sileo , cejfo , quiefco . fJ4
Siligo quid. 495-
Simoniannm Trifolium nuUum cflc . 545
Simulis pro fmilii. 43*
Sifamum vitium cflc pTO Sefamum . $6»
Sifara qiiid . 455
Sifcnna quibus componitur. 2?
Sifcra quid. . . 45P
Soboles olim fuboles cx quo origincm ha-
bcat . "
Sodet olim f audes . 8
Solidum antiquitus foldum , undc vcrnacu^
lum foldo , 14
S»m>ius cur dicatur. '*
Sora-
I N D
ScraSfe, Soralitt , SauraBis idem . 414
Sorbus & Sorba antiquitus /ofvwf , /or»* a
qiia origir.e . 3f
Sorex olim faurex . 8
Sfatium pro magnitudinc. jo8
Sfica in Allio quid. 63
Sfira antiquitus fp.era pro fflijera. 69
Stcrcore quarundam avium vivcre anima-
lia. 147. 148
Sdfendium pro imfenfa vicium cfTe in Co-
lumclla. 488
Stipula antiquitus Jlipla . H
Stolo , & ejus genera. Jjo
Stratcgius Bithyniciis menfis Vlll. 276
StriBor quid . 77
Stringere pro decerpere . 1 66
Stringire dc fcrro . 6 14
SubftramentKm vitium efTc ifi Catonc . 8p
Sitdor cur dicatur. iS
Sulfhur ex qua origine . 18
Suferbia quibus conftat . 2i
Suferlatira nomina pcr !!■ veteres fcribebat. 7
Sufum antiquitus non furfum , unde vcr-
naculum fufo. 13
Syromaccdonum mcnfes & anni. »72, 273
TAbuJa Augufti qua annum Julium
correxit. 381. 381. 383. 384. 38J
Tabula Cxfaris Diaatoris . 351
Tagliare vemaculum cx quo ortum. 154
Talea cx qua originc . 154
Tamarix non eft Tamarifcus . 570
Tamnus vulgo Tanno Bryonia nigra. 177
Tegiimen non tegmen in ColumcUa. 483
Tempiftiyo pro temfeftive . 6z
Tempora apud Romanos difcreta , ut a-
pud Chaldsos . 5 1 y
Tempus undedicitur. 13
Teneo frohibeo ^ vcl defendo . 435
Terminalia facra ante Numam . 311
ultimus anni dies . 311. 316. 317
Terra olim tera a terendo. ii. 17
Tctraeteris Attica. »35
Tctraeteris Olympica. 260
fit ex geminata dietcride Chaldaica .
260.
Thargelion Atticus menfis XI
137. 138.
Theophraftus emendatus. 14:
151. iiS. 6ii.
Thyrfw.ut quid . 578
6k-oi quibus fit. 415
E X.
T. Livfus emendatus.
Tollo quid fignificet .
Tracio vcrbum .
ij>l. il9' 34?. 348
437
48
Trans^ vcteri confuctudine tr* . Fit a ^/pM
■ofx,
TrebiiU olim trsble .
Trefido pro feftino .
Trietcris Lavinia. 187. ipi. 1^3
Triticum {{obus appcllatum quid .
Triticum trimcftre .
Troja incenfa IV. idus Jun.
Tuber Leoiiis quid . 3J7,
Tullius Marc. Cicero emcndatus .
:5"- jip. 3»i- i". J4T. 517.
Tum quid . ip
Tufci Lydii generis . Jii. 315
non Judicris tantuni artibus , fed
etiam Jiberalibus inftruai . 3 15
iz.
14
460
2i>4
4Pi.
45» a
^3?
121. 229.
14?. 148.
T T ^cfrM ex quo ,
^4Ci7/o unde exiftit. jj
;^dc/o verbum. ^a
yacuus quid . 1-
■tafer , -vafellus CX qUO . ly
t.jWc olim -ralide . j,
Falifca Vitis non Bafilica dicenda .' J04.
yaferfus yaferfuto. j^
yaforo ex quo. ly
yaful» ex quo ortum i jy
Varro de L.L. emendatus . zsp. 31»
Varro de Vita P. R. emendatus . los.
Varro de R. R. emendatus . y . 6. 7. 8.
p. 10. XI. 12. 13. 14. 15. i3. ,p. 20,
53- 36. 37.38. ;>o. ufque 172.35?. 35$.
3 5p 360. 361. 416. ufque 463. 547.
Varro eodem anno de R. R. & de L. L.'
volumina fcripfit . 3 1 7. 3 1 S
yafto ex quo cxiftit . * 15
yafum yaft . ^gj
ftcors yecordia undc . j r
Vegctius de R. militari cmendatus . 352,
393;
Vegctius de R. veterinaria emendatus .'
543-
yegrandis quid .
yehemens, yehemcntia quid ,
yeho , & yehiculum unde .
Vejentes cur appcllati Sardiani .
Fellimina antiquitUS yelUmna .
Ver quot dies Rom.^ continebat
343-
Fertduf ex quo. jy
21
21
313
I*
3iy-
f«r-
21
478
118
4«P
31S
I N
rtn*Stum quibtis componittir .
yeftibulum ex quibus .
ytteretum quid. ^77
P'txHlum quibUS fit.
Ftxa ex qilO.
yiert apud antiquos pro ylncire.
Villicus idemque adior ,
Vinalia niftica. ji^
Vinalia priora & T],^„'y,x tempore qu6 a
gebantur, convenire interfe . 116.227
FtnSlus us cur dicatur. i^<, \jq
yioUntia & major vis idem. 474
Virgilii Gcorg. emcnd. ,y^, ^^p
yirgultum antiquitus vircultutn cur. 42J
yiride quid proprie dicatur. jy
yis cifye vel |:;yVf. ^^j
Vocalcs fimplicium ditlfonum in compo-
fius non mutat». ^. i©
) E X.
Forte, & v«.,« ab sntiquo v,«, natUtl,
difcrimmis caufa 3 politioribus difti.^
Umtini populiab UriaAppuIis oppido!
Urruncus cur dicitur Vitium eft frugum
A^irW/tf vulgo appellatum. %.
UtflQyel. *
"V^Anthicus menfis VI. & vrri, Mace-
donum . 271. 27J. 27^,
Y
Afx^;
4f<
J^ I iv j r.
Vitla nonnulla quje m hoc opus Irrepferunt , fic eximenda funt,
Pag. 5. verfu 16. deorfom .
Fag. 10. verf. 17. molitam
Pag. 14. verf. ii. hutus
Pag. \6. verf. 15. id
Pag. 34. verf. 38. fuppeditent ,
Pag. 38. verf. i6. ferrcis
Pag. 53. verf. 19. it aque
Pag. 37. verf. z8. , 29. ut terra fuperveniat
verf. 32. li. & lii.
Pag. 60. verf. 24. cxhbs .
Pag. 123. verf. 25. flationes
Pag. 148. verf. 33. ajTo /j.xTot
Pag. 176. vcrf. 18. dcc. dl
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
Pag.
183. verf. 24. TJj aurii H3f-i
192. verf. 21. prztendantur
198. verf. II. fiammas
20J. verf. ult. T/(fa»55
2od. verf. 30. TrpoT-^v
207. verf. 38. j-oAava
208. verf. 18. Pleiadet
222. verf. 6. tixa.nx
226. verf. ult. Prodiit
verf. 1(5. CIp Cl3 DCC CCXX,
verf. 1. Si alibi ubi KnKa.viut
verf. 30. tV; 7itO\u»
verf. 15. ca!. Jun.
verf. 7. repetam
verf. pen. C VUI.
verf. 7. XLII.
verf. 17. Ptolemaus
384. verf. 8. poft cateris
412. verf. 9., 14. (facr/5
verf. 21. fofjet
verf. 9. tutiufque
526. verf. II. arram
Tab. XXXI. verf. 17. d. XXCIX.
Tab. XXXV. dies UI. intet Canieula ex-
ortum & Etelias
»35-
246.
257.
279.
305.
337-
37S-
493-
49S
deleatur , aut transferatur ad pag. 8. verf, 3 j.
eximatur .
leg. lecitus
leg. iJem
leg. fupfeditent ?
fcrib. ferreas
fcrib. itaque
leg. terram fupervenire
fcrib. LI. & LII.
fcrib. celebs
leg. fationes
fcrib. a.-j^fji.xTO';
fcrib. DCC. DL. & id fic intelligatur de limi-
libus, ubi liters d & 1 pro D & L a typo-
grapho adhibitsc funt .
fcrib. T^' wt2 Ky
fcrib. praetenduntur .
leg. flammis
leg. ati^ptAto^
leg. TpTTijV
leg. x°^«?«
fcrib. Pleiadas
leg. vivrt TKA«»m
leg. Prodidit
fcrib. Cl3 CIo DCCCCXXII.
fcrib. xa^ai-Jiiy
fcrib. fV/TfMojy
leg. cal. Jan. fic pag. jtfa. Yerf. xz.
leg. repetendum
fcrib. CVIII.
fcrib. XCII.
leg. Pfeudoptolemaeus
addantur : fi horas excipiaiDUS .
fcrib. (pdtrw
leg. fotiji
leg. tucius me
fcrib. erram
ferib. d. XXCIIX.
habendus eil tertius.
CCIAL -fo-e>
INE GEm C£WEB
J^^^VO^
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11