Skip to main content

Full text of "Natuurkundig tijdschrift voor Nederlandsch?IndieI? / uitgegeven door de Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in Nederl.?IndieI?."

See other formats 


; IN NEDERL.-INDIÉ - 


Fern 


EE 


NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT 
VOOR 


NEDERLANDSCH-INDIE. 


NATUURKUNDIG THDSCHRIFT 


YOOR | 
· NEDERLANDSCH-INDIE 
UITGEGEVEN Ue DE 
KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERL.-INDIE 


ONDER REDACTIE VAN 


Dr. W. VAN BEMMELEN. 


DEEL L X V. 


_ TIENDE SERIE. ` 
DEEL IX. 


WELTEVREDEN 
BOEKHANDEL VISSER & Co. 
1905. 


Мо Rot (tarde 
Mo.Bot. Garden 


‘Onin 
bs AS 


INHOUD VAN DEEL LXV. 


Naamlijst der leden van de Коп. Natuurk. Vereeniging in 
Nederl.-Indié, op 1 Januari 1905. 

Lijst van vereenigingen en genootschappen, met walke dè kii 
Natuurk. Vereeniging in betrekking staat. . 

Verslag omtrent den toestand en de аса die AES 
atuurk. Vereeniging in Nederl.-Indiö, in het jaar 1904. 
Jaarverslag der Afdeeling Soerabaja van de Коп. ны, 

НЕ Du EE EE 

Jaarverslag der Afdeeling NM van de Kon. Natuurk. 
Vereeniging, over 1904 EC м кы м. 

De vorm van het KE te POSEEN door Dr. 5. Free. 

De zonstheorie van Scumipr. (Voordracht gehouden op 23 Maart 
1903 op de rer: voor voordrachten met debat); 
door Dr. J. J. A. Murter (Met een plaat) 

Over den ec (Voordracht gehouden op 19 айны 1904 
op de а н voor voordrachten met debat); door 
J. DE Haan. boe ллу pute 

Absolute iilius en E (Voordracht gehouden 
op 25 Juni 1904 op de Bestuursafdeeling voor voordrachten 
met debat); door M. J. DoPPENBERG 

Uitkomsten van meteorologische waarnemingen се аап pe 
„Proefstation Oost-Java” te Pasoeroean, gedurende het jaar 
1904; door Tu. Marr keg 

Luchtelectrische waarnemingen wee т пи ring- 
vormige zon-eclips van 17 Maart 1904 te Sabang; door Dr. 
W. van BEMMELEN 

De rol der scheikunde bij het ие dis саа. 
Lezing gehouden te Batavia op 17 Februari 1905 voor de 
leden der Kon. Natuurk. Vereeniging; door den Heer H. C. 
PRINSEN GEERLIGS. 

Vulkanische іва e en йк а їп den Oost- а 


BLADZ. 


96. 


и ^ 


Archipel waargenomen gedurende het jaar 1904; verzameld 
door het Kon. Magnetisch en ое Observatorium 
-te Batavia 
Waarnemingen over ian en meteoren, in 19 04. ees 
Mammalia voorkomende in Nederlandseh-Indië; door Dr. H. D. 
TJEENK WILLINK 
Notulen der EE о. van Е Kia Миен, Ye ereeniging 
in Nederl.-Indie, gedurende 1905. 
Begrooting voor 1906 . 
Lijst van boekwerken бус аап de Ге 


BLADZ, 


NAAMLIJST DER LEDEN 


VAN DE 


KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 
NEDERLANDSCH-INDIE 
op 1 Januari 1905. 


Dagteekening van oprichting: 19 Juli 1850. 


Beschermvrouw 
HARE MAJESTEIT DE KONINGIN DER NEDERLANDEN. 
—— — Mtü p» — — — 
OPRICHTERS : 
Dr. P. Bleeker, + 1878; Dr. J. Н. Croockewit Hz., + 1880; 
Corn“. de Groot, + 1896; P. J. Maier, + 1878; P. Baron 


Melvill van Carnbée, + 1856; Dr. C. L. A. Schwaner, + 1851; 
H. D. A. Smits, t 1853; Dr. C. Swaving, T 1881. 


HONORAIRE LEDEN. 


Datum van benoeming. 


1 W. Е. Versteeg, Amsterdam, 18 Mei 1866. 
2 Н. Т. Janssen van Raay, Haarlem, 20 April 1882. 
З P. van Dijk, 5 Gravenhage, 16 4 1885. 
4 Dr. С. L. van der Burg, Utrecht, 18 Februari ` 1886. 
5 Jod. Heringa, Utrecht, 14 Juni 1894. 


6 Dr. A. W. Nieuwenhuis, Leiden, 9 September 1897. 
LXV. 1k 


bu E 


BESTURENDE LEDEN. 


1 Dr. S. Figee, voorzitter, 


2 J. J. К. Enthoven, ondervoorzitter А 
3 Dr. Н. D. Tjeenk Willink, seer., 

4 Dr. W. van Bemmelen, Райасбеме, 8 
5 J. W. van Eek, penningmeester, 


6 E. A. C. F. von Essen, 


directeur der gebouwen, 11 


7 Prof. Dr. M. Treub, 

в Dr J. P Kloos, 

9 Dr. J. С. van Deventer, 
10 A. Р. Melchior, 

11 М. 9. Hoekstra, 

12 Dr. С. Grijns, 

I$ Dr. J. 6. EX 
14 J. de Haan 

15 H. F. Roll, 

16 M. J Doppenberg, 

it J, ХЕ де ђ Does, 

18 G. W. Kiewiet de Jonge, 
HS вт Onnen, 

20 Dr. P. Anema, 

21 Dr. Th. Valeton, 
AER. Boers, 

23 Dr. H. J. van Lummel, 
24 N. Wing Easton, 


CORRESPON DEEREN DE 


Datum van benoeming. 
20 November 
11 December 


f 1898. 
. 13 Augustus 1896. 


1901. 


18 December 1884. 
8 Juli 1886. 
19 Januari 1893. 
11 Juni 1896. 
7 Juli 1896. 
90 Mei 1897. 
9 Augustus 1900. 
11 Juli 1901. 


12 September 1901. 


1884. 


11 December 1902. 
11 +: 1902. 
n 1909. 
11 z 1902. 
8 Januari 1903. 
12 Februari 1903. 
8 October 1903. 
Bus . 1903. 
11 Augustus 1904. 


LEDEN IN NEDERLAN D. 


Maximum-aantal 30. 


EE ATA Oudemans, 
а DF J. Bosscha, Haarlem, 
3 Dr. N. W. P. Rauwenhoff, 


Arnhem, 15 Funi 
5: December 


Utrecht, 9 


4 Dr. H. G. van de Sande Bakhuyzen, 


коња A C Oudemans, 


Leiden, 21 


m уап benoeming. 


39 


1879. 
1872. 


1872. 


Utrecht, 17 September 1875. 


E s 


Datum van benoeming. 


6 Dr. C. Ritsema, Leiden, 17 September 1875. 
7 Dr. Th. Н. Mae СШаугу, Leiden, 20 Mei 1880. 
8 Dr. Th. Place, Amsterdam, 89 1880. 
9 Dr. Е. v. Rijckevorsel, Rotterdam, 20 „ 1880. 
10 P. C. T. Snellen, Rotterdam, I 1883. 
11 Dr. O. Finsch, Leiden, 10 Juli 1883. 


12 Dr. A. A. W. Hubrecht, Utrecht, 20 November 1884. 
13 Dr. H. Wefers Bettink, Utrecht, 9 September 1886. 


14 Dr. C. A. Pekelharing, Utrecht, 11 Augustus 1887. 


15 Dr. Max Weber, Eerbeek, 23 Mei 1889. 
16 Dr. A. Wichmann, Utrecht, "n os - 1889. 
17 Dr. K. Martin, Leiden, 9 Februari 1893. 
18 Dr. C. Ph. Sluiter, Amsterdam, 12 April 1894. 
19 Mr. M. С. Piepers, 's Gravenhage, 13 Juni 1895. 
20 Dr. J. F. van Bemmelen, 

"5 Gravenhage, 12 Maart 1896. 
91 Dr. М. ЕТ. J. Dubois, Haarlem, Оу 1896. 
22 Dr. Е. А. Е. C. Went, Utrecht, 20 Ме! 1897. 
93 Dr.J.D.van der Waals, Amsterdam, 8 September 1898. 
24 Dr. M. Greshoff, Haarlem, 13 October 1898. 


95 Dr. J. P. van der Stok, Utrecht, 9 Januari 1902. 


26 Dr. R. D. M. Verbeek. 

'sGravenhage, 9 Si 1902. 
97 Dr. J. G. de Man, Ierseke, d i 1902. 
98 Dr. W. Burck, Leiden, 10 December 1903. 
99 Dr. J. J. A. Muller, Zeist, 10 és 1903. 
30 Dr. P. van Romburgh, Utrecht, 10 * 1903. 


CORRESPONDEERENDE LEDEN IN HET BUITENLAND. 


Maximum-aantal 30. 


Datum van benoeming. 
| 5 


1 О. von Struve, Karlsruhe, 98 Januari 1865. 
2 O. Beccari, Florence, 15 Juni 1872. 
3 A. Russell Wallace, Londen, 90 December 1873. 
4 А. B. Meijer, Dresden, 18 Mei 1878. 


ај 


Datum van benoeming. 
Mei 1880. 


5 Tommaso Salvadori, Turijn, 28 
6 John Milne, Shide, Isleof Wight, 20 November 1884. 
7 Wilhelm Blasius, Brunswijk, 9 September 1886. 
8 P. P. C. Hoek, Kopenhagen, 9 1886. 
9 Alexander Woeikoff, St. Petersburg, 11 анан 1887. 
10 S. P. Langley, Washington, D.C., 8 Maart 1888. 
11 Hermann Graf zu Solms Laubach, 
Straatsburg, 12 Juli 1888. 

12 Julius Hann, Weenen, 11 October 1888. 
13 K. Goebel, München, 23 Mei 1889. 
14 E. Haeckel, Jena, 11 Januari 1894. 
15 С. A. F. Molengraaff, Pretoria, 12 Maart 1896. 
16 F. Montessus de Ballore, 

d'Abbeville, Somme, 20 Mei 1897. 
17 G. Haberlandt, Graz, 30 Zä 1897. 
18 J. Wiesner, Weenen, :30 „ 1897. 
19 J. Massart, Brussel, 307 4 1897. 
20 W. Kükenthal, Breslau, 20- „ 1897. 
21 R. Semon, Jena, 20... 1897. 
22 Antonio Berlese, Portici, 10 Augustus 1899. 
23 J. H. van 't Hoff, Charlottenburg, 14 December 1899. 
24 K. Stahl, Jena, 9 Januari 1902. 
25 H. Molisch, Praag, 9 н 1902. 
26 M. Sehlagdenhauffen, Nancy, Ве 1903. 


27 Dr. A. Zimmermann, 
Amani (О. Afrika), 8 December 1904. 


GEWONE LEDEN. 


1 Dr. J. P. Kloos, Weltevreden. 1870. 
2 E. J. Kerkhoven, Tjibadak. 1876. 
3 N. I. Levensverz.- en Lijfrente-Mij., Batavia. 1876. 
4 H. F. P. Obertop, Modjokerto. 1871. 
5 J. C. Ribbers, Soerabaia. 1871. 
6 J. Dinger, Weltevreden. 1880. 
7 Dr. W. Dominicus, Indramajoe. 1880. 
8 Prof. Dr. M. Treub, Buitenzorg. 1880. 


~ ш 


9 F. A. Th. Warnecke, Semarang. 

10 T. Ottolander, Pantjoer, Sitoebondo. 

11 Dr. 5. Figee, Weltevreden. 

12 Hoogere Burgerschool, (Bibliotheek), Soerabaia. 
13 Dr. S. H. Koorders, Poerworedjo. 

14 G. D. Birnie, Djember. 

15 Mej. Charlotte Jacobs, Weltevreden. 

16 Ch. G. Cramer, Sidhoardjo. 

17 Dr. D. P. F. Driessen, Weltevreden. 

18 S. P. Ham, de Bilt. 

19 Mr. C. W. Baron van Heeckeren, Semarang. 
20 W. P. S. Jansen, Weltevreden. 

21 Vereeniging van Djokjasche Landhuurders, 


Djokjakarta. 


22 P. J. Hijmans van Anrooy, Solo. 

23 P. Koefoed, Trettes. 

24 M. Koperberg, Menado. 

25 О. Netscher, Salatiga. 

26 K. E. C. Groen, Weltevreden. 

. E. Kerkhoven, Bandoeng. 

. Н. van Kooten, Weltevreden. 

. Н. J. Spanjaard, Weltevreden. 
A. M. Vermeulen, Weltevreden. 
W. Weys, Weltevreden. 

. F. Bouman, Amboina. 

33 J. P. Jannette Walen, Weltevreden. 
34 Th. Е. A. Delprat, Amsterdam. 

35 C. A. Kroesen, Makasser. 

36 J. Bley, Kendal. 

37 W. H. Bogaardt, Weltevreden. 

38 Dr. W. G. Boorsma, Buitenzorg. 

39 Dr. J. L. A. Brandes, Weltevreden. 
40 Dr. J. G. van Deventer, Weltevreden. 
41 M. G. Hoekstra, Weltevreden. 

42 Dr. J. Н. Е. Kohlbrugge, Sidhoardjo. 
43 J. Ch. Lapp, Bandoeng. 


ho 
e 
POE > 


BRUT A: 


44 H. C. Prinsen Geerligs, Pekalongan. 1892. 
45 J. Fürth, Bandoeng. 1893. 
46 E. M. Kal, Makasser. 1893. 
47 б. А. F. J. Oosthout, Bandoeng. 1893. 
48 G. Chr. Renardel de la Valette, Malang. 1893. 
49 Dr. J. C. Koningsberger, Buitenzorg. 1894. 
50 Dr. E. C. de Vries, Semarang. 1894. 
51 Dr. J. van Breda de Haan, Buitenzorg. 1895. 
52 J. W. van Eek, Weltevreden. 1895. 
53 J. D. Kobus, Pasoeroean. 1895. 
54 H. F. Roll, Weltevreden. 1895. 
55 Dr. Th. Valeton, Buitenzorg. 1895. 
56 Dr. Asajiro Oka, Tokyo (Japan). 1896. 
57 Dr. L. J. Eilerts de Haan, Atjeh. 1896. 
58 E. F. Jochim, Weltevreden. 1896. 
59 W. de Kempenaer, Malang. 1896. 
60 A. P. Melchior, Weltevreden. 1896. 
61 Mr. J. Schoutendorp, Weltevreden. 1896. 
62 Dr. L. Zehntner, Salatiga. 1896. 
63 Dr. С. Grijns, Weltevreden. | 1897. 
64 Dr. J. G. Kramers, Buitenzorg. 1897. 
65 M. F. Onnen, Soerabaia. 1897. 
66 P. A. Ouwens, Soekaboemi. 1897. 
67 A. А. de Wolff, Weltevreden.. 1897. 
68 P. С. Arends, Soerabaia. 1898. 
69 Dr. W. van Bemmelen, Weltevreden. 1898. 
70 H. M. la Chapelle, Weltevreden. 1898. 
71 Concordia (Bibliotheek der Societeit), Weltevreden. 1898. 
12 M. J. Doppenberg, Weltevreden. 1898. 
73 Dr. J. Godefroy, Weltevreden. 1898. 
74 Lim A Ng, Muntok. 1898. 
15 O. A. Oettinger, Weltevreden. 1898. 
76 C. J. van Putten, m.v. 1898. 


77 Dr. M. Raciborski, Dublany bij Lemberg 


(Oostenrijk) 1898. 
18 А. Sijthoff, Semarang. 1898. 


d e 


79 J. J. Smith, Buitenzorg. 
80 H. J. Wigman, Buitenzorg. 


81 M. E. G. Bartels, Pasir Datar, Halte Tjisaät. 


82 Ds. A. W. Carpentier Alting, Weltevreden. 

83 A. J. A. M. Ridder van der Does de Bije, 
Weltevreden. 

84 J. J. K. Enthoven, Weltevreden. 

85 E. A. C. F. von Essen, Weltevreden. 

86 J. L. van Gennep, Panaroekan. 

87 Dr. L Gorodiski, Weltevreden. 

88 Dr. A. Halbertsma, Tjimahi. 

89 Mr. A. C. J. Helfrich, Weltevreden. 

90 C. O. Heuvelink, Weltevreden. 

91 H. Hissink, Weltevreden. 

92 E. L. Kruseman, Weltevreden. 

93 L. C. А. F. Lange, Soerabaia. 

94 A. Limburg, Tomohon 

95 J. W. Mesman, Cheribon. 

F. G. Muschter, Weltevreden. 


F. 
97 S. В. J. Onnen, Weltevreden. 
98 N. J. C. van Polanen Petel, Buitenzorg. 
99 P. F. Sijthoff, Semarang. 
100 Dr. J. Th. Terburgh, m.v. 
101 H. R. de Vries, Weltevreden. 
102 Dr. H. C. van den Vrijhoeff, Weltevreden. 
103 R. P.. O. D. Wijnmalen, Bandoeng. 
104 W. C. B. Wintgens, m.v. 
105 Dr. N. Adriani, Amoerang (Celebes). 
106 H. J. M. Baumann, Weltevreden. 
A. Е 


107 J. Bruinsma, Buitenzorg. 

108 J. K. J. Chambry, Weltevreden. 

109 М. Н. Damme, Socrabaia. 

110 J. de Haan, Weltevreden. 

111 Z. Exe. J. B. van Heutsz, Buitenzorg. 
112 D. de Jongh Hzn., Weltevreden. 

113 Dr. Z. Kamerling, Kagok, Pekalongan. 


1898. 
1898. 
1899. 
1899. 


i Bow 


114 б. С. W. Langenbergh, Weltevreden. 

115 F. L. Lash, Weltevreden. 

116 Dr. S. Lykles, Lawang. 

117 D. H. Nije, Banjermassin. 

118 Louis E. Papelard, Weltevreden. 

119 A. D. J. Penn, Weltevreden. 

190 P. J. Roosegaarde Bisschop, Hongkong. 

121 Dr. J. H. Simon Thomas, Buitenzorg. 

199 Dr. J. A. М. Swaters, Weltevreden. 

193 Dr. H. D. Tjeenk Willink, Weltevreden. 

194 L. P. J. Vermeulen, Weltevreden. 

195 A. J. G. A. Wiemans, Weltevreden. 

126 Mr. B. H.. P. van der Zwaan, Weltevreden. 

197 Ch. Е. Bakhuizen van den Drink, Weltevreden. 

198 Hoofd-Administrateur Billiton-Maatschappij, 
Tandjong Pandan. 

129 R. J. Broekhoff, Weltevreden. 

130 J. W. van Dijk, Weltevreden. 

131 J. K. F. de Does, Weltevreden. 

132 L. J. Ginjoolen, Weltevreden. 

133 Th. J. de Grave, Weltevreden. 

134 Dr. N. de Haan, Weltevreden. 

135 Mr. Р. К. Hoorweg, Weltevreden. 

136 Dr. F. W. T. Hunger, Nederland. 

137 A. A. de Jongh, Weltevreden. 

138 N. J. Kollewijn, Salatiga. 

139 A. R. Kuipers, Bolang (Buitenzorg). 

140 Dr. C. J. Neeb, Palembang. 

141 R. J. H. Neumann, Weltevreden. 

142 B. J. Pas, Weltevreden. 

143 J. Е. A. Pool, Weltevreden. 

144 Dr. A. J. A. Prange, Soerab aia. 

145 L. van Rijn, Singapore. 

146 ©. Rogge, Weltevreden. 

147 Dr. W. R. Tromp de Haas, Buitenzorg. 

148 Н. U, S. Boerma, Weltevreden, 


mew Дава 


149 W. Budding, Weltevreden. 

150 H. de Chauvigny de Blot, Pamekasan. 
151 C. Н. P. van Diggelen, N gimbang. 

152 B. Frijlink, Weltevreden. 

153 H. M. van Haften, Weltevreden. 

154 J. Haga, Weltevreden. 

155 А. L. J. С. van Hasselt, Weltevreden. 
156 G. W. Kiewiet de Jonge, Weltevreden. 
157 Dr. N. F. Lim, Semarang. 

158 J. J. M. Maas, Weltevreden. 

159 H. P. Mensinga, Weltevreden. 

160 J. J. F. Pino, Weltevreden. 

161 N. J. Roelfsema, Weltevreden. 

162 С. L. van Steeden, ш.у. 


163 A. H. W. van Toen Maas van Oosterveen, m.v. 


164 P. C. Adrian, Weltevreden. 

165 Dr. M. Albricht, Soerabaia. 

166 Mr. A. J. Andrée Wiltens, Weltevreden. 
167 Mr. M. L. Andrée Wiltens, Semarang. 
168 J. Th. Andriesse, Soerabaia. 

169 Dr. P. Anema, Weltevreden. 

170 J. F. Baerveldt, Soerabaia. 

171 A. F. van Beek, Soerabaia. 

172 A. L. C. Beekman, Weltevreden. 

173 G. Beerman, Soerabaia. 

174 Dr. С.. Е. Benjamins, Semarang. 

175 J. Bijker, Weltevreden. 

176 Е. W. van Bloemen Waanders, Semarang. 
177 J. de Boer, Soerabaia. 

178 J. G. C. de Boer, Weltevreden. 

179 R. J. Boers, Weltevreden. 

180 Zijne Exc. W. Boetje, Weltevreden. 
181 E. du Bois, Kalie Soeko (Tanggool). 
182 Dr. E. Bonebakker, Semarang. 

183 Dr. S. E. Boorsma, Soerabaia. 

184 P. M. van Bosse, m.v. 


Ek, HE ы 


185 J. Bouwens, Soerabaia. 

186 W. G. А. Brewer, Tjilatjap. 

187. B. ten Brink, Soerabaia. 

188 H. Bruins, Weltevreden. 

189 D. O. J. de Bruyn Kops, Weltevreden. 


190 Dr. J. C. Y. Bussingh de Vries, Soerabaia. 


191 Е. J. W. L. Canter Visscher, Soerabaia. 
199 F. Charls, Semaran g. 

193 W. G. A. C. Christan, Weltevreden. 
194 Ch. G. Cramer, Semarang. 

195 Mr. C. L. Dankmeyer, Semarang. 
196 J. Dekker, Koeta Radja. 

197 P. van Drimmelen, Semarang. 

198 N. Wing Easton, Weltevreden. 

199 R. H. Ebbink, Malang. 

200 J. W. H. van Eede, Soerabaia. 

201 W. Elenbaas, Lamongan. 

202 U. von Faber, Soerabaia. 

203 G. A. Fokker, Bandoeng. 

204 M. van Geuns, Soerabaia. 

205 А. Н. van Geyt, Weltevreden. 

206 E. A. A. Gobée, Semarang. 

207 L. van Haften, Semarang. 

208 Dr. 8. T. W. van Hasselt, Soerabaia. 
209 J. Herzberg, Semarang. 

210 J. Hoek, Semarang. 

211 C. E. Hoorens van Heyningen, Semarang. 
212 D. A. Hooyer, Weltevreden. 

213 Mr. H. ’s Jacob, Weltevreden. 

214 Dr. M. Jacobs, Soerabaia. 

215 Edward Jacabson, Semarang. 

216 J. H. Junius, Soerabaia. 

217 J. A. Koenen, Semarang. 

218 Dr. J. B. Kolthoff, Semarang. 

219 D. A. P. Koning, Soerabaia. 

220 J. Е. Н. Koopman, Weltevreden, 


ТЕ ОТ lg 


iu p 


221 G. J. van Kooten, Weltevreden. 


222 D. G. Krol van den Hoek, Weltevreden. 


223 A. J. Kuiper, Semarang. 

224 Arn. C. Kuyt, Soerabaia. 

225 Mr. S. J. Lagerwey, Weltevreden. 
226 A. С. Lamminga, Soerabaia. 

227 L. Н. de Lavge, Semarang. 

228 C. A. E. van Leeuwen, Soerabaia. 
229 C. W. Н. Louws, Semarang. 

230 Dr. H. J. van Lummel, Weltevreden. 
231 Mr. C. Lydius Rahder, Soerabaia. 
232 H. Mars, Soerabaia. 

233 H. C. Meerburg, B darius 

234 Dr. K. H. Mertens, Soerabaia. 
235 P. H. Meulemans, Semarang. 

236 F. Meyjes, Semarang. 

237 P. Nieuwenhuis, Soerabaia. 

238 F. Nobel, Soerabaia. 

239 D. Olthuis, Semarang. 

240 H. Onnen Jr., Weltevreden. 

241 V. A. Petkovie, Semarang. 

249 Mr. W. J. M. Plate, Makassar. 
243 L. C. F. Polderman, Bandoeng. 
244 A. K. W. Prins, Semarang. 

245 Mr. H. Rahder, Semarang. 

246 W. van der Rest, Weltevreden. 
247 J. van Rijn van Alkemade, Semarang. 
248 A. Rosendahl, Soerabaia. 

249 H. Rudolph, Weltevreden. 

250 N. Rusting, Bandoeng. 

251 G. Scherer, Soerabaia. 

252 Mr. W. F. Schimmel, Soerabaia. 
253 Dr. Max Schóppe, Soerabaia. 
254 J. W. E. van Silfhout, Mr. Cornelis. 
255 P. Steigerwald. Soerabaia. : 
256 Th. Steinmetz, Semarang. 


D Las 


257 Th. Н. Swindells, Semarang. 
258 J. Sypkens Brouwer, Weltevreden. 


259 Zijne Exc. A. P. Tadema, Weltevreden. 


260 E. Tielenius Kruijthoff, Semarang. 
261 H. F. Tillema, Semarang. 

262 Mr. J. Н. Tobias, m.v. 

263 M. Trousselot, Soerabaia. 

264 G. L. Verver, Soerabaia. 

265 M. Vierhout, Semarang. 

266 C. J. van Vliet, Soerabaia. 

267 Dr. W. Th. de Vogel, Semarang. 
268 J. H. W. Voigt, Weltevreden. 
269 G. J. Voorwijk, Soerabaia. 

270 B. A. J. van Wettum, m.v. 

271 W. T. de Wilde, Soerabaia, 

272 Dr. J. A. Wilkens, Semarang. 
273 G. Ymker, Semarang. 

274 J. F. Young, Soerabaia. 

275 Е. A. Ypes, Magelang. 

276 W. Assé, Soerabaia. 

277 L. F. С. Alers, Merauke. 

278 Mr. N. B. H. F. Arriens, Weltevreden. 
279 Mr. Е. J. Е. A. Bade, Semarang. 
280 Dr. J. W. van Bart, Semarang. 
281 H. van Beusekom, Semarang. 

282 M. E. Bervoets, Klatten. 

283 H. Blok Wybrandi, Soerabaia. 
284 C. Blom, Weltevreden. 

285 Mr. A. Е. van Blommestein, m.v. 
286 G. Buys Czn., Soerabaia. 

287 Mr. A. J. Cohen Stuart. Soerabaia. 
288 Е. E. Collard, Semarang. 

289 L. Coster van Voorhout, Soerabaia. 
290 W. С. Dickhoff, Soerabaia. 


291 A. H. E. van der Does de Bye, Soerabaia 


292 J. Z. van Dijck, Weltevreden. 


MICE 
р с.с Кае 


wc p 


293 R. van Eck, Semarang. 

994 W. A. van der Ent, Soerabaia. 
295 Mr. P. W. Filet, Semarang. 
296 P. J. J. A. Geesink, Semarang. 
297 H. Grondijs, Soerabaia. 


998 J. P. C. Hartevelt, Weltevreden. 

299 G. P. van Hecking Colenbrander, W eltevreden. 

300 J. E. Herman de Groot, Soerabaia. 

301 C. Horsman, Weltevreden. 

309 H. A. C. van der Jagt, Semarang. 

303 F. James, Soerabaia. 

304 H. J. N. Kat, Mr. Cornelis. 

305 L. M. Knaud, Soerabaia. 

306 H. Ph. Kottmann, Weltevreden. 

307 M. J. A. Kruseman, Tasikmalaja. 

308 J. P. Lancel, Semarang. 

309 F. A. Liefrinck, Weltevreden. 

310 J. A. Maingay, Soerabaia. 

311 L. A. Martens, Weltevreden. 

319 A. J. А. Meerum Terwogt, Semarang. 

313 Mr. G. J. Nolst Trénité, Semarang. 

"314 D. J. Reese, Soerabaia. 

315 L. D. J. Reeser, Soerabaia. 

316 W. H. Ruleman Voget, Soerabaia. 

317 E. E. W. С. Schröder, Nias. 

318 Dr. J. G. Smits, Weltevreden. 

319 Dr. Mr. А. Stuurman, Semarang. 

320 Ds. J. F. Verhoeff, Soerabaia. 
HL 


321 . Vernhout, Semarang. 

329 Mej. J. M. van der Voort, Semarang. 
323 Ме]. B. A. Ch. Weehuizen, Semarang. 
324 С. J. M. Wertheim, Weltevreden. 


395 Mej. M. S. van der Willigen, Weltevreden. 


326 A. A. Wittich, Semarang. 


: LUST VAN VEREENIGINGEN EN GENOOTSCHAPPEN, 


DO m= 


= 


— 
со 90 


MET WELKE DE KONINKLIJKE NATUUR- 
KUNDIGE VEREENIGING IN 
BETREKKING STAAT. 


1. Nederlandsch-Indié. 


Algemeene Secretarie, Weltevreden. 

Archief Java-Suiker-Industrie, Soerabaia. 

Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, 
Weltevreden. 

Departement van Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid, 
Weltevreden. . 

Gymnasium Willem III, Weltevreden. 

Kaiserlich Deutsches General-Konsulat, Weltevreden. 

Koninklijk Instituut van Ingenieurs. Afdeeli ng Neder- 
landsch-Indié, Weltevreden. 

Koninklijk Magnetisch en Meteorologisch Observatorium, 
Weltevreden. 

's Lands Plantentuin, Buitenz org. 

Militair Hospitaal, Weltevreden. 

Hoofdbureau van het Mijnwezen in Nederlandsch-Oost- 
Indié, Weltevreden. 

Nederlandsch-Indische Maatschappij van Nijverheid en 
Landbouw, Weltevreden. 

Proefstation „Oost-Java”, Pasoero ean. 

Proefstation voor Suikerriet in West-Java „Kagok”, 
Pekalongan. 

Scheikundig Laboratorium, Weltevre den. 

Topographisch Bureau, Weltevreden. 

Vereeniging tot Bevordering der Geneeskundige Weten- 
schappen in Nederlan dsch-Indië, Weltevreden. 


- 


со во 


> 


PS eee 


AS 


Vereeniging tot Bevordering van Veeartsenijkunde in 
Nederlandsch-Indié, Weltevreden. 


2. Nederland. 


Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, * 
Amsterdam. 

Koninklijke Akademie van Wetenschappén, Amsterdam. 

Koninklijk Zoölogisch Genootschap „Natura Artis 
Magistra", Amsterdam. 

Natuurkundig Genootschap „tot Nut en Genoegen”, 

rnhem. 

Polytechnische School, Delft. 

Indisch Genootschap, 5 Gravenhage. 

Koninklijk Instituut van Ingenieurs, 5 Gravenhage. 

Koninklijk Instituut voor de Таа!-, Land- en Volkenkunde 
van Nederlandsch-Indië, ’s Gravenhage. 

Natuurkundig Genootschap, Groningen. 

Universiteit’s bibliotheek, Groningen. 

Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen, Haarlem. 

Koloniaal Museum, Haarlem. 

Nederlandsche Maatschappij ter Bevordering van Nijver- 
heid, Haarlem. 

Teyler’s Stichting, Haarlem. 

Botanisches Centralblatt (E. J. Britt), Leiden. 

Nederlandsche Dierkundige Vereeniging, den Helder. 

’s Rijks Geologisch-Mineralogisch Museum, Leiden. 

"5 Rijks Herbarium, Leiden. 

Sterrenwacht, Leiden. 

Universiteit’s Bibliotheek, Leiden. 

Bataafsch Genootschap van Proefondervindelijke Wijs- 
begeerte, Rotterdam. 

Leeskabinet, Rotterdam. 

Nederlandsche Entomologische Vereeniging. Rotterdam. 

Koninkl. Nederl. Meteorologisch Instituut, de Bilt. 

Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en 
Wetenschappen, Utrecht. 


~ 
kd 


T 


m 


as 


or 


=, SE 


Nederlandsche Botanische Vereeniging, Wageningen. 3 
3. Belgié. 


Académie royale de médecine Belgique, Brussel. 

Académie royale des sciences, des lettres et des beaux- — 
arts de Belgique, Brussel. 

État indépendant du Congo. Département à l'intérieur, 
Musée, Brussel. 

Musée royal d'historie naturelle de Belgique, Brussel |. 

Société belge de Géologie, Paléontologie et d’ Hydrologie, — 
Brussel. 

Société entomologique de Belgique, Brussel. 

Société royale malacologique de Belgique, Brussel. 

Bibliographisch Tijdschrift, Gent. 

Société géologique de Belgique, Luik. 

Société royale des sciences, Luik. 


4. Duitschland. 


Archiv fiir Naturgeschichte, Berlijn. 

Kaiserlich Deutsches Gesundheitsamt, Berlijn. 

Königlich Preussische Akademie der Wissenschaften, 
Berlijn. 

Kónigliche Bibliothek, Berlijn. 

Deutsch Physikalische Gesellschaft, Berlijn. 

Redaction der Meteorologischen Zeitschrift, Berlijn. 

Naturwissenschaftlicher Verein, Bremen. 

Verein für Naturwissenschaft, Brunswijk. 

Verein für Naturkunde, Cassel. 

Verein für Erdkunde und verwandte Wissenschaften, 
Darmstadt. 

Naturwissenschaftliche Gesellschaft , Isis", Dresden. 

Verein für Erdkunde, Dresden. 

Naturwissenschaftlieher Verein, Elberfeld. 

Physikalisch-Medicinische Societät, Erlangen. 

Verein für Geographie und Statistik, Frankfort a/M. 
(Stadt-Bibliothek). 


\ 


ete pe ae Tere iA 


- 
е 


sec T 


Senckenbergische Naturforschende Gesellschaft, Frank- 
fort a/M. j 

Naturwissenschaftlicher Verein des Regierungs-Bezirks, 
Frankfort а/О. 

Naturforschende Gesellschaft, Freiburg i/B. 

Ober-Hessische Gesellschaft fiir Natur- und Heilkunde, 
Giessen. 

Königliche Gesellschaft der Wissenschaften, Göttingen. 

Redaktion von Petermann's Mitteilungen, Gotha. 

Geographische Gesellschaft, Greifswald. 

Kaiserlich Leopoldino-Carolinische Akademie der Natur- 
forscher, Halle a/S. 

Verein für Erdkunde, Halle a/S. 


. "Verein für Naturwissenschaftliche Unterhaltung, Наш- 


burg. 
Weterauische Gesellschaft für die gesammte Naturkunde, 
nau. | 
Naturhistorische Gesellschaft, Hannover. 
Medieinisch-Naturwi h Gesellschaft, Jena. 


Universitáts Bibliothek, J ena. 

Naturwissenschaftlicher Verein für Schleswig-Holstein, 
Kiel. 

Physikalisch-Okonomische Gesellschaft, Koningsber- 


gen. 

Fiirstlich Jablonowskische Gesellschaft, Leipzig. 

Königlich Sächsische Gesellschaft der Wissenschaften, 
Leipzig. 

Naturforschende Gesellschaft und Naturhistorisches Mu- 
seum, Leipzig. 

Verein für Erdkunde, Leipzig. 

Geographische Gesellschaft in Lübeck, Lübeck. 

Verein für Erdkunde, Metz. 

Ornithologischer Verein, München. 

Universitäts-Bibliothek der Königlich Bayerischen Aka- 
demie der Wissenschaften in München, München. 


Naturhistorische Gesellschaft, Nürnberg. 
Qk 


еч 
го 


к cd Ба 


л 


= = 
"о st 


To MMrPTM 


"=: 


s RE ads 


Offenbacher Verein für Naturkunde, Offenbach a/M. 1 
Botanischer Verein „Irmischia” für das Nördliche Thü- 3 


ringen, Sonderhausen. 


Kosmos", Gesellschaft der Naturfreunde, Stuttgart. — 


Verein für Vaterlindische Naturkunde in Wiirtemberg, 
Stuttgart. 


Nassauischer Verein für Naturkunde, Wiesbaden. 
5. Engeland. 

Cambridge Philosophical Society, Cambridge. 
Royal Physical Society of Edinburgh, Edinburgh. 
Royal Society of Edinburgh, Edinburgh. 
Liverpool Biological Society, Liverpool. 


British Association for the Advancement of Science, 1 


Londen. 

Linnean Society, Londen. 

Meteorological Office, Londen. 

Royal Astronomieal Society, Londen. 

Royal Society of London, Londen. 

Zoological Society, Londen. 

Manchester Literary and Philosophical Society, Man- 
chester. 


6. Frankrijk. 


Société Linnéenne du Nord de la France, Amiens. ` 

Société d'étude des sciences naturelles, Béziers. 

Société des sciences physiques et naturelles, Bordeaux. 

Société des sciences naturelles et mathématiques de 
Cherbourg, Cherbourg. 

Académie des Sciences, arts et belles-lettres de Dyon, 
Dron, ` 

Faeulté des sciences de Marseille, Marseille. 

Société des sciences de Nancy, Nancy. 

Société des sciences naturelles de l'Ouest de la France, 
Nantes. 

Feville des jeunes naturalistes, Parijs. 


E _ 
E 


= 
= гРеслрувоем- 


Юю = 


мои ии 


SE 


au. а 


Institut de France, Académie des sciences, Parijs. 
Musée d'histoire naturelle, Parijs. 

Société académique indo-chinoise de France, Parijs. 
Société astronomique de France, Parijs. 

Société géologique de France, Parijs. 

Société philomatique, Parijs. 

Société zoólogique de France, Parijs. 


7. Italië. 


R. Stazione di Entomoligia Agraria, Florence. 

Museo civico di Storia naturale di Genova, Genua. 
Reale Accademia delle scienze e belle lettere, Napels. 
Stazione Zoologica, Napels. 

Rivista di Patologica Vegetale, Portici. 

Direzione del Cosmos di Guide Cora, Rome. 

Reale Accademia dei Lincei, Rome. 

Reale Comitato geologico d'Italia, Rome. 

Regio Osservatorio, Turijn. 

Reale Accademia delle Scienze, Turijn. 


8. Luxemburg. 


Institut royal grand-ducal de Luxembourg, Sciences 
naturelles et mathématiques, Luxemburg. 


9. Oostenrijk —Hongarije. 


Societas Historico-Naturalis Croatica, Agram (Zagreb). 

Gesellschaft zur Verbreitung wissenschaftlicher Kennt- 
nisse, Baden (bei Wien). 

Ungarische Ornithologische Centrale, Buda-Pest. 

Naturwissenschaftlicher Verein für Steiermark, Gratz. 

Kón. Bóhmische Gesellschaft der Wissenschaften, Praag. 

Verein für Vaterlindische Naturkunde, Pressburg. 

Naturwissenschaftlicher Verein des Trencséner Comitates, 

renesén. р 
Мизео Civieo di Storio naturale, Triest. 
Kais. Akademie der Wissenschaften, Weenen. 


[m 


- -= = 
62 


- 
LÀ 


Dä Ri ҥе 


— 00 — 


Kón. Kais. Geologische Reichsanstalt, Weenen. 

Кёп. Kais. Naturhistorisches Hofmuseum, Weenen. 

Kón. Kais. Zoologisch-Botanische Gesellschaft, W eenen. 

Ornithologischer Verein, Weenen. 

Section für Naturkunde des Oesterr. Touristen-Club 
Weenen. 

Verein zur Verbreitung naturwissenschaftlicher Kennt- 
nisse an der Universitit, Weenen. 


1 


10. Portugal. 
Accademia reale das Ciencias, Lissabon. 
1. Rusland en Finland. 


Naturforscher Gesellschaft der Universitit, Dorpat. 
Administration de l'Industrie en Finlande, Helsingfors. 
Commission géologique de la Finlande, Helsingfors. 
Université de Helsingfors, Helsingfors. 

Société des Naturalistes, Kiew. 

Société impériale des naturalistes, Moskou. 

Club Alpin de Crimée, Odessa. 

Société des naturalistes de la Nouvelle Russie, Odessa. 
Académie impériale des sciences, St. Petersburg. - 
Comité géologique de Russie, St. Petersburg. 

Jardin impérial botanique de St. Pétersbourg, St. Peters- 


urg. 
Physikalisches Central-Observatorium, St. Petersbu rg. 
12. Spanje. 


Real Académia de Ciencias exactas fisicas y naturales, 
Madrid. 


13. Zwitserland. 
Naturforschende Gesellschaft, Bazel. 
Bernische Naturforschende Gesellschaft, Bern. 


Schweizerische Gesellschaft für die gesammten Natur- 
wissenschaften, Bern. 27 


o 


S 


Le 


— 


De P 


Société de physique et d'histoire naturelle, Genéve. 
Naturforschende Gesellschaft, Zürich. 


14. Zweden, Noorwegen en Denemarken. 


Bergens Museum, Bergen. 

Bibliothèque de Université royale de Norvège, 
Christiania. 

Videnskabs-Selskab, Christiania. 

Göteborgs Kungl. Vetenskaps- och Vitterhetssamhället, 
Gothenburg. 

Kongelige Danske Videnskabernes Selskab, Kopenhagen. 

Naturhistorisk Forening, Kopenhagen. 


.. Conseil international pour lexploration de la mer, 


Kopenhagen. 
Lund's Universitet, Lund. 
Stavanger Museum, Stavanger. 
Entomologiska Fóreningen Stockholm, Stokholm. 
Institut royal géologique de Suéde, Stokholm. 
Kongelige Svenska Vetenskaps Akademien, Stokholm. 
Kongl. Universitet, Upsala. 


15. Noord-Amerika. 


University of California, Berkely, Cal. 

American Academy of Arts and Sciences, Boston, Mass. 

Boston Society of Natural History, Boston, Mass. 

Buffalo Society of Natural Science, Buffalo, Mass. 

Harvard College, Cambridge, Mass. 

Field Columbian Museum, Chicago, Ill. 

Davenport Academy of Sciences, Davenport, Jowa. 

Essex Institute, Essex, Salem, Mass. 

Hawaiian Sugar Planters Association, Honolulu. 

Indiana Academy of Science, Indianopolis, Ind. 

University of Kansas, Lawrence. А 

University of Nebraska, Lincoln, Nebr. 

Wisconsin Aeademy of Sciences, Arts and Letters, 
Madison, Wis. 


ра 
D 


mw 


un ME ne 


Tufts College, Massachusetts. 
Meriden Scientific Association, Meriden, Conn. 
University of Montana, Missoula (Montana). 


Connecticut Academy of Arts and Sciences, New-Haven. | 


New-Orleans Academy of Sciences, New-Orleans. 

American Museum of Natural History, New-York. 

New-York Academy of Sciences, Columbia University, 
New-York City. 

Oberlin College, Oberlin, Ohio. 

Geological Survey Department, Ottawa, Canada. 

Academy of Natural Sciences of Philadelphia, P hila- 
delphia, Pa. 


. American Philosophical Society, Philadelphia, Pa. 


Journal of comp. Medicine and Surgery, Philadelphia. 
American Association for the Advancement of Science, | 


Cincinnati, Ohio. 
Rochester Academy of Science, Rochester, New-York. 
Augustana College, Rock Islan d, 1H. 
Academy of Sciences, San Francisco, Cal. 
Missouri Botanical Garden, St. Louis. 


Illinois State Laboratory of Natural History, Urbana, Ш.. 


Anthropological Society of Washington, W ashington, D.C. 
Signal Service, Washington, D.C. 
Smithsonian Institution, Washington, D.C. 
U. S. Geological Survey, Washington, D.C. 
U. S. National Museum, Washington, D.C. 
Ohio Agricultural Experiment Station, Wooster, O. 
16. Midden-Amerika. 
Instituto Geologico de Mexico, Mexico. 
17. Zuid-Amerika. 


Instituto Geografica Argentino, Buenos Aires. 


Academia nacional de ciencias de la Republica Argentina, | 


Cordo va. 
Museo nacional de Montevideo, Montevideo. 


Ca 


go № 


р 


— rem 


ER 


— 
bo 


ue d as 


Museo Goeldi de historia natural et ethnographia, Para 
(Amazonas). 

Observatorio de Rio de Janeiro, Rio de Janeiro. 

Sociedad Cientifiea Alemana, Santiago, Chili. 


18. Britsch-Indié, 


Asiatic Society of Bengal, Calcutta. 
Geological Survey of India, Calcutta. 
Royal Botanic Garden, Calcutta. 


19. Japan. 


Deutsche Gesellschaft für Natur- und Völkerkunde Ost- 
Asiens, Tokyo. 

Science College, Imperial Givers. Tokyo. 

Seismological Society of Japan, Tokyo. 

Zoological Society of Japan, Tokyo. 


20. Philippijnen. 
Manila Central Observatory, Manila. 
21. Australië. 


Royal Geographical Society of Australia, South Austra- 
lian Branch, Adelaide. 

Royal Society of South Australia, Adelaide. 

Royal Geographical Society of Australasia, Queensland 
Branch, Brisbane. 

Royal Society of Queensland, Brisbane. 

Geological Society of Australia, Melbourne. 

Royal Society of Victoria, Melbourne. 

Geological Survey of Western Australia, Perth (W.A). 

Australasian Association for the Advancement of Science, 
Sydney. 

Australian Museum, Sydney. 

Board for international exchanges, Sydney. 

Linnean Society of New South Wales, Sydney. 

New South Wales Chamber of Mines, Sydney. 


юн 


= 24 — 


Royal Geographical Society of Australasia, Sydney. _ 
Royal Society of New South Wales, Sydney. 
Colonial Museum and Geological Survey Department, 

Wellington. | 
New Zealand Institute, Wellington. 


21. Afrika. 


South African Museum, Kaapstad. 


Biologisch Landwirtschaftliches Institut, Amani (Hafen 
Tanga). 


VERSLAG 
OMTRENT 
DEN TOESTAND EN DE WERKZAAMHEDEN 


DER 


KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 


IN 
NEDERLANDSCH-INDIE 
in het jaar 1904, 


uitgebracht in de Algemeene Vergadering gehouden 
op den 12den Januari 1905. 


“М. A. 

Ter voldoening aan het Uwen voorzitter bij art. 5 der 
statuten ten taak gestelde, heb ik de eer U hierbij het volgende 
mede te deelen betreffende den toestand en de werkzaamheden 
van onze Vereeniging in 1904. 


—— o 


Personalia. Wegens vertrek of om andere redenen 
bedankten 63 leden voor het lidmaatschap, daarentegen 
meldden 63 personen zich in den loop van het jaar daarvoor 
aan, zoodat het aantal leden, evenals op ’t einde 1903, bij, 
den aanvang van 1905, 394 bedraagt. 

Als bestuurslid en tevens als ondervoorzitter verloren wij 
wegens vertrek naar Europa in December den Heer Dr. Н. Оххех, 
die sinds 1878 in het bestuur zitting had in verschillende 
qualiteiten, en o.m. als penningmeester en als redacteur 
groote diensten aan de Vereeniging heeft bewezen. In zijn 
plaats werd de Heer Кхтноувх als ondervoorzitter gekozen. 


= SE 


De Heeren van Eek en Gruss, van verlof naar Europa — 
teruggekeerd, namen wederom als bestuurslid zitting, terwijl 3 
verder nog de Heer Wixc Easrow als zoodanig toetrad. Tot - 
correspondeerend-lid in het Buitenland werd benoemd de - 
Heer A. ZIMMERMANN. 4 


Financiën. Deze, thans wederom onder het beheer van E 
den Heer van Eer, blijken, volgens de ter tafel liggende Е 
Rekening еп Verantwoording, in het wenschelijke evenwicht — 
te уепкестеп; er werd, bij de veranderlijke inkomsten, meer E 


ontvangen dan waarop geraamd was, maar er werd ook, iü - 
tegenstelling van het vorige jaar, minder uitgegeven, zoodat op — 
ultimo December het saldo in kas bedroeg 1689.34 gulden, — 
gevende сеп avans van 774.75 gulden bij het vorige jaar. Dit - 
bedrag moet evenwel voor het grootste deel gereserveerd — 
worden voor toekomstige zware reparatiën aan de gebouwen en | 
voor de onkosten aan het drukken van den nieuwen catalogus 

verbonden, waarvoor dit jaar nog niets werd uitgegeven. 


Gebouwen. Hieromtrent valt niets bijzonders te ver- 3 
melden. 1 


Bibliotheek. Hier valt in de eerste plaats mede {е ` 
deelen, dat Directeuren van het Bataviaasch Genootschap er - 
in hebben toegestemd om de boekwerken en periodica, op ` 


der Bibliotheek naar Buitenzorg, teruggenomen, thans wederom _ 


nkoop en ruiling de gewone ` 
maar daarenboven werden nog eenige extra 


— T = 


publicatiën aangeschaft, waaronder ik wil noemen o.m.: Das 
Jahrbuch der Radioactivität, das Tierreich, Zeitschrift für physi- 
kalische Chemie, Leo KoENIGSBERGER Hermann von Helmholtz, 
Kaiser Spectroscopie, Sven HEDIN im Herzen von Asien, etc. 

Met het drukken van den catalogus der Bibliotheek werd 
een begin gemaakt, afdrukken van de eerste vellen werden 
hier reeds ontvangen. Het werd evenwel noodig geacht den 
uitgever nog eens tot wat meerderen spoed aan te zetten, 


Tijdschrift. In het verslagjaar verscheen de laatste 
aflevering van deel LXIII en de twee eerste afleveringen 
van het volgende deel, waarvan de beide laatste afleveringen 
thans ter perse zijn. Omtrent de wenschelijkheid van meer- 
dere bijdragen tot dit ons orgaan verwijs ik naar hetgeen 
daarover in het vorige verslag is gezegd. 


Vergaderingen en populaire voordrachten. De 
bestuursvergaderingen werden dit jaar geregeld gehouden, 
omtrent het op die vergaderingen verhandelde geven de 
notulen, die in de laatste aflevering van deel LXIV worden 
opgenomen, het noodige licht. Genoeg zij het dus te ver- 
melden -dat zij trouw werden bezocht en door meerdere 
wetenschappelijke mededeelingen door verschillende bestuurs- 
leden tot een gewenscht peil van aantrekkelijkheid voor de 
bestuursleden werden gebracht. 

Populaire lezingen werden dit jaar gehouden door Dr. H. 
J. мах Lummer over Spectroscopische Dubbelsterren, den Heer 
Jan Н. Junius over de Zeevisscherijen en door den Heer 
Dr. W. van BEMMELEN over Magnetische reizen in den Archipel, 
beiden door lichtbeelden toegelicht. Ook mag hier zeker niet 
onvermeld blijven een serie van vijf lezingen door Dr. H. J. 
VAN LUMMEL in den vooravond over de Planeten gehouden, 
waarin spreker op meer uitgebreide wijze dan bij een gewone 
populaire voorlezing mogelijk is, dit zeer belangrijk onderwerp 
kon behandelen. Deze lezingen, ook voor niet-leden toegan- 
kelijk, werden met belangstelling door een groot aantal 
toehoorders en toehoorderessen gevolgd. 


a^ ` ue. 


_ Moge het goede voorbeeld van den Heer van LUMMEL 3 
spoedig navolging vinden. 


Voordrachten met debat. Deze afdeeling kwam 
10-malen bijeen; de spreekbeurten werden volgens rooster — 
vervuld en wel door de Heeren: | 

VAN HAFTEN, over het Kompas; 

Maas, over Melkonderzoek; ` 

Tesk WinuwK, over Huwelijken tusschen bloedverwanten; 

Ficer, over De nieuwe stralen А 
. ГОРРЕХВЕВС, over «Absolute eenheden en dimensie-formules; 

DE Dors, over Mikro-organismen aan gene zijde van het 
gezichtsveld; 

. VAN LUMMEL, over Het een en ander uit de mechanica ; 

ONNEN SR., over Stelsels van grondeenheden еп dimensie- 
formules; 

DE HAAN, over den Dood en 

Hoekstra, over Elektrische stroomen. 

Deze bijeenkomsten werden vrij trouw bezocht, evenwel 
wil ik de opmerking niet weerhouden, dat sommige leden er 
wel eens van schijnen af te zien een voordracht bij te wonen, 
wanneer een onderwerp wordt behandeld dat buiten het 
door henzelf beoefende vak gelegen is. Mogen deze in het 
oog houden dat het juist, bij de instelling dezer voordrachten, 
de bedoeling was, om de beoefenaren van verschillende vakken 
dichter bij elkander te brengen; ook mag niet worden ver- 
geten, dat de eenige belooning, die de voordrager van zijn 
moeite heeft, gevonden moet worden in een groote opkomst 
van een aandachtig auditorium. 


Afdeelingen buiten Batavia. Volgens de ontvangen 
berichten werd ook te Semarang en te Soerabaja door de 
afdeelingen met vrucht gewerkt, waaromtrent het verslag 
door die afdeelingen uit te brengen, meer inlichtingen zal 
geven. 


Omtrent onze Vereeniging kan ik verder niet anders zeggen, 


y. B gale 


dan wat door mij aan het eind van mijn vorig verslag is 
opgemerkt. Daarnaar dus verwijzende, eindig ik dit verslag 
‚met mijn beste wenschen voor den meerderen bloei onzer 
Vereeniging ! 

FIGEE. 


JAARVERSLAG 
DER 
Afdeeling SOERABAJA 


VAN DE 


Koninklijke Natuurkundige Vereeniging 


over 1904. 


Door de Algemeene Vergadering, gehouden op 6 Januari 
1904, werd het Bestuur, bestaande uit de Heeren Dr. K. Н, 
Mertens, Voorzitter; J. С. Rippers, Penningmeester en M. F. 
ONNEN, Secretaris, herkozen. 

Het aantal Leden bedroeg 60 op 1 Januari 1904; 19 Leden 
bedankten en 26 nieuwe Leden traden toe, zoodat op 1 Januari 
1905 de Afdeeling 67 Leden telde. 

In het afgeloopen jaar hadden zes wetenschappelijke bijeen- 
komsten plaats. Op die van 6 Januari en 7 Maart behandelde 
het Lid M. Н. Damme het microscopisch onderzoek van 
metalen, uit welke voordracht het groote belang bleek van 
zoodanig onderzoek, zoo voor technische als wetenschappelijke 
doeleinden. Op 13 Juli demonstreerde het Lid М. Е. ONNEN _ 
eenige eigenschappen van het Radium, in het bijzonder 
de werking der radiumstraling op gevoelige platen, ор 
de electroscoop en op fluoresceerende stoffen. Den 6°% 
Augustus en 17% October vergastte Dr. W. van BEMMELEN, 
Onderdireeteur van het Koninklijk Magnetisch en Meteo- 
rologisch Observatorium te Weltevreden ons op eenige mede- 
deelingen omtrent het Aardmagnetisme; den eersten avond 
behandelde hij in hoofdzaak de toepassing van de magneet- 
naald op de zeevaart en beschreef zijne eigene studies aan- 


se BE 


gaande de seculaire veranderingen in het Aardmagnetisme 
en den tweeden avond besprak hij zijne werkzaamheden in 
opdracht van de Regeering verricht in de Molukken en hechtte 
hieraan eene meer populaire beschrijving van deze reis, met 
fotografieén toegelicht. Op 5 September eindelijk hield de 

eer J. H. Junius eene lezing over Zeevisscherijen, waarin 
de haring- en de walvischvangst, de robbenslagerij en 
eenige andere visscherijbedrijven op populaire wijze werden 
beschreven. 

Wanneer wij zoo terugzien op het afgeloopen jaar, dan geloof 
ik gerust te kunnen constateeren, dat er reden is tot tevreden- 
heid. Immers, de Leden konden op zes bijeenkomsten hunne 
wetenschappelijke kennis uitbreiden, en dat zij dit op prijs 
stelden bleek wel uit hunne opkomst en uit de belangstelling, 
waarmede zij de voordrachten der sprekers aanhoorden. Het 
is dan ook te hopen, dat wederom vele Leden in het komende 
jaar zich de moeite zullen willen gegen, eene voordracht te 
houden, al ontveinzen wij ons niet, dat, zoolang hier te 
Soerabaja nog zoo weinig inrichtingen zijn gevestigd, bestemd 
en geschikt voor wetenschappelijke onderzoekingen en zoo 
weinig personen, die een wetenschappelijken werkkring 
hebben, waardoor zij als vanzelf in de gelegenheid komen 
om wetenschappelijke mededeelingen te doen, het te Soerabaja 
moeielijker zal vallen dan te Batavia om steeds een voldoend 
aantal sprekers te vinden. 

De cireulatie der trommels met wetenschappelijke tijd- 
Schriften was dit jaar nog niet, wat zij zijn moet. Er kwamen 
eenige gevallen van obstructie voor en eenige nummers zijn 
weggeraakt. Het is bepaald noodig, dat alle Lezers den 
trommel zorgvuldig nazien en op tijd doorzenden. "Trommel 
Х°. 3 (Geneeskunde en Natuurlijke Historie) werd afgeschaft 
en opgelost in de beide andere trommels, omdat het aantal 
Lezers door omstandigheden nogal geslonken was en het 
aantal tijdschriften voor dezen trommel eigenlijk te gering 
bleek te zijn. 

Zooals uit de Rekening en Verantwoording van den Pen- 


Ze `" Ze 


ningmeester blijkt, is de financieele toestand der Afdeeling 
gunstig. Evenals in het afgeloopen jaar al gedaan is, kunnen 


м 
1 
e 
{- 
E 


dus ook in het komende jaar eenige fondsen ter beschikking _ 


van de sprekers worden gesteld. ` 


Aldus goedgekeurd door de Algemeene Ver к ор 12 


Januari 1905. 
De Voorzitter, 
Dr. К. Н. MERTENS. 


JAARVERSLAG 


DER 
Afdeeling SEMARANG 


VAN DE 


Koninklijke Natuurkundige Vereeniging 
over 1904. 


Met voldoening kunnen we vermelden, dat het Ledental onzer 
Afdeeling blijft toenemen, ondanks verzwakking door vertrek- 
kenden. Het is thans tot zestig gestegen, terwijl het bij 
het opmaken van het voorgaand verslag bijna vijftig bedroeg. 
Wanneer Leden onzer Afdeeling vertrokken naar Batavia of 
Soerabaja, werd daarvan door den Secretaris kennis gegeven 
aan de Secretarissen der К. N. V. dier plaatsen, terwijl aan 
belanghebbenden werd medegedeeld, dat hun Lidmaatschap 
op hun nieuwe woonplaats doorging. 

Daar het Bestuur, eerst in October 1903 bij acclamatie 
gekozen, in Februari 1904 aanbleef, zijn hieromtrent geene 
veranderingen te vermelden. Alleen was de President op 
de laatste bijeenkomst op 12 dezer in de noodzakelijkheid 
mede te deelen, dat de Secretaris, door ziekte afwezig, wegens 
vertrek naar Europa, gedwongen is als zoodanig af te treden. 

De Heer Bertrams, Militair-Apotheker, thans met verlof in 
Europa, toen tijdelijk Leeraar aan de Hoogere Burgerschool 
te Semarang, maakte zich verdienstelijk door het houden van 
een voordracht over de „‚Koolstof”. met demonstratie. 

De volgende spreker was de Heer Н. E. PRINSEN GEERLIGS, 
Directeur van het Proefstation „Kagok” te Pekalongan, welke 
met groote bereidwilligheid op zich nam naar Semarang over 

LXV. 3k 


we ` Se 


te komen en aanwezigen boeide door zijn hoogst belang- 
wekkende voordracht over de „Toepassing der Fermenten 
in de Javasche Klein-Industrie", eene voordracht door schoone 
demonstraties opgeluisterd. 

Aan den Heer J. Н. Junius werd een tegemoetkoming van 
f 20.— verleend, daar deze Heer een voordracht in den 
Stadstuin zoude houden, voor Leden en betalenden. Het 
Bestuur meende dat deze yoordracht meer op haar plaats 
was in den Stadstuin dan in het lokaal der K. N. V., doch 
wilde den Heer Junius zijn steun niet onthouden. 

De 3° spreker was de Heer E. Совкк, tijdelijk Leeraar 
aan de Hoogere Burgerschool te Semarang, welke zijn toe- 
hoorders onderhield over de „Erfelijkheid der verworven 
eigenschappen". Met toestemming der sprekers werd telken- 
male de gehouden voordracht afgedrukt in een der plaatselijke | 
bladen. 

Daar de Directeur der Hoogere Burgerschool steeds bereid- 
willig het Physisch Laboratorium dier inrichting voor het 
houden van bijeenkomsten afstaat, komt de post ,zaalhuur" 
op onze rekening en verantwoording niet voor. Na afloop 
der voordrachten was geregeld in de open lacht gelegenheid 
voor gezellig samenzijn, waarvan steeds ruim gebruik werd 
gemaakt. 

De tijdschriften enz. werden, als verleden jaar, in porte- 
feuilles rondgezonden; een enkele maal werden, boeken op- 
gevraagd uit de Buitenzorgsche Bibliotheek. 

Op de laatstgenoemde bijeenkomst stelde de President 
debating-avonden іп. + vooruitzicht. 


E. C. DE VRIES, Voorzitter. 


| W. J. BOSCH, Secretaris. 
Semarang, Januari 1905. 


DE VORM VAN HET HEMELGEWELF TE ВАТАУТА 
DOOR 


Dr. S. FIGEE. 


. Het hemelgewelf, hetzij bedekt dan wel onbewolkt, maakt 
zoowel bij dag als des nachts op vele menschen den indruk 
van een gewelf te zijn, namelijk zóó dat de afstand tot het 
zenith kleiner lijkt dan die tot den horizon. Van daar dat 
men dan ook spreekt van het hemelgewelf. In de werkelijk- 
heid heeft men met het beschouwen van den hemel slechts met 
riehtingen te doen, behalve in het geval van zeer lage stapel- 
wolken. Maar hetzij men den helderen sterrenhemel beschouwt 
dan wel den hemel min of meer ondoorzichtig gemaakt door 
wolken, heiigheid of nevel, steeds ontvangt men den indruk 
als omsloten te zijn door een oppervlak, waarvan de afstand 
tot ons onbepaald wordt gelaten, maar waaryan de vorm den 
indruk geeft, als boven gezegd, van een gedrukt gewelf. 
Een uitvoerige bespreking van dit verschijnsel, dat wel van 
zuiver physiologischen aard mag geacht worden te zijn, 
vindt men in de ,,Meteorologische Optik" van J. M. Ревхтек 
in 1902 te Weenen uitgegeven. Daar vindt men ook aange- 
geven op welke eenvoudige wijze men bedoelde depressie van 
den hemel kan meten en wel door aan den hemel het punt 
te zoeken of aan te geven, dat op een willekeurigen meridiaan 
den boog zenith-horizont in twee gelijke deelen verdeelt, 
en daarna den hoek te meten tusschen de richtingen oog- 
horizont en oog-halveeringspunt; het is duidelijk dat men 
hierbij een onbelemmerd uitzicht op den hemel moet hebben. 
Nu is het zoeken van dit halveeringspunt niet zoo gemak- 
kelijk als het wel schijnt. 


96 


In de eerste plaats is шеп geneigd, en dit is hoofdzakelijk 
het geval met personen die gewend zijn hoeken te meten, 
zooals topografen, landmeters, zeelieden en andere meet- 
kundigen, om den hoek tusschen de horizontale en vertikale 
richting middendoor te deelen, waardoor men op een hoek 
van 45 graden komt, hetgeen natuurlijk de bedoeling niet is. 
Aan den anderen kant is men geneigd, wetende wat verlangd 
wordt, om het halveeringspunt lager te plaatsen dan men 
dat bij geheel onbevooroordeelde waarneming zou doen. Om 
deze redenen loopt de schatting van dezen halveeringshoek 
bij verschillende personen zeer uit elkander; Pernrer geeft 
een lijstje van verschillende waarnemers bij welke de grootte 
van dezen hoek van 23 tot 38 graden verschilde. Bij een- 
zelfde persoon zijn deze verschillen tusschen de individueele 
waarnemingen lang zoo groot niet; is de waarnemer goed 
geoefend en onbevangen dan zal men eventueele verschillen 
aan invloeden van verschillenden aard, als helderheid en 
bewolkingsgraad mogen toeschrijven. PERNTER is geneigd, naar 
aanleiding van de waarneming van Вемахх en anderen 
(Зснмют, Küwrz) om aan den halveeringshoek een waarde 
toe te kennen van ongeveer 23 graden, hetgeen dus op een 
sterke depressie van het hemelgewelf zoude wijzen. 

Het kwam mij de moeite waard voor om deze waarneming 
ook eens gedurende een langeren tijd te Batavia te doen en 
dit is dan ook geschied gedurende het jaar 1903, en wel 
meestal des morgens tegen acht uur van uit het platte dak 
van het Observatorium, vanwaar men naar het zuiden een 
tamelijk onbelemmerd uitzicht heeft. Bij de waarneming 
werd eerst het halveeringspunt van den boog horizont-zenith 
opgezocht en daarna met den wolken-theodoliet dat punt 
geviseerd. De waarnemingen werden voor het meerendeel 
door een en dezelfde persoon verricht, en wel door den 
tweeden rekenaar van het Observatorium, nu en dan gecon- 
troleerd door mijzelf. Des middags tegen vijf uur werden 
door mij persoonlijk eveneens waarnemingen gedaan, hoewel 


niet geregeld. Het aantal waarnemingen des morgens bedroeg 


344, des avonds 43. In de eerste maand varieerde de 
waarde van den waargenomen hoek tusschen wijde grenzen, 
en wel tusschen 49 en 29 graden, in de volgende maanden 
kwamen die grenzen veel dichter bij elkander. Hieronder 
volgt het aantal malen dat elke hoek werd opgeteekend: 


43 42 41 40 39 38 37 36 35 34 33 32 graden 
13 16 97 51 49 51 50 96 19 12 6 3 maten, 


аПееп voor des morgens 8 uur. 

De gemiddelde waarde uit alle waarnemingen des morgens 
om acht uur gevonden bedroeg 38.3, een bedrag aanmerkelijk 
hooger dan dat door РЕЕХТЕЕ opgegeven. Het kan zijn 
dat de waarnemer, een stuurman van de Kon. Paketvaart- 
maatschappij, een ietwat onverschillig persoon, onbewust meer 
op den hoek gesteld heeft dan op den boog, hiertegen- 
over staat dat de gemiddelde waarde der door mijzelf des 
middags ten vijf uur gedane 43 waarnemingen toch ook nog 
‚36.9 graden bedraagt, en mogen wij dus de gevolgtrekking 
maken, dat het hemelgewelf onder de tropen lang niet zoo 
gedrukt voorkomt als op hoogere breedten. 

Het gemiddelde over de verschillende maanden bedroeg: 


Febr. Mrt. April. Mei. Juni. Juli. Aug. Dec. 


Jan. Sept. ct. ov. 
41.9 39.0 39.0 37.5 38.6 38.7 38.1 37.6 39.4 38.4 35.8 36.2 


De twee laatste maanden geven de kleinste waarden voor 
den hoek, Januari de hoogste, deze laatste maand moet 
evenwel buiten beschouwing blijven, daar de waarnemer in 
den beginne nog niet voldoende geoefend was. Overigens 
valt er uit deze maandgemiddelden geen sprekende invloed 
van het jaargetijde af te leiden. 

De beide volgende tabellen bevatten de waargenomen hoeken 
gerangschikt: 1°. volgens de helderheid of doorschijnendheid 
van de atmosfeer, afgeleid door schatting van de zichtbaar- 
heid der vulkanen Salak en Gedeh, van uit het Observatorium 
zichtbaar; 2°. gerangschikt volgens den bewolkingsgraad, op 
de gewone wijze geschat. 


- 98 — 


HELDERHEID. BEWOLKING. 
Graad van Aantal | Gemiddelde Graad van Aantal Gemiddelde 
helderheid. malen. oek, bewolking. malen. hoek. ` 

0 86 38.5 0 43 38.6 

1 88 37.7 1 45 38.6 

2 52 38.6 2 24 39.0 

3 30 38.4 3 99 |:38.0 

4 33 38.5 4 31 39.0 

5 34 38.1 5 15 38.3 

6 26 | 38.0 6 21 | 38.0 

7 17 38.6 7 14 38.2 

8 15 38.6 8 24 37.7 

9 11 38.1 9 35 37.9 

10 7 36.9 10 62 38.7 
0— 3 201 38.4 0-3 134 38.7 
4—1 110 38.8 4— 1 81 38.5 
8—10 33 38.1 8—10 121 38.3 
0o p 268 38.4 0— 5 180 38.7 
6--10 76 38.2 6—10 156 38.3 


Het aantal waarnemingen bij de helderheid is iets grooter 
dan bij de bewolking, omdat bij de eerste ook eenige middag- 
waarnemingen gevoegd zijn geworden. 

Uit deze tabellen blijkt dat de meerdere of mindere helder- 
heid weinig aan de grootte van den halveeringshoek afdoet 
en dat die hoek bij toenemende bedekking van het uitspansel 
iets kleiner schijnt te zijn. 

In de Astronomische Nachrichten N°. 3831 geeft Prof. NULAND 
verslag van dergelijke waarnemingen door hem verricht op ореп 
zee bij gelegenheid eener reis naar Sumatra in het jaar 1901. 
Hij trekt de waarschijnlijkheid van het maken van zulk een 


groote fout, namelijk het schatten van een ster van 23° hoogte 
op een hoogte van 45°, zeer in twijfel. Hij komt tot een 
veel geringer verschil en wel van slechts 39.6, en meent, 
dat het met eenige oefening best mogelijk zoude zijn om die 
schattingsfout nog veel kleiner te maken. Deze laatste uiting 
wijst er op dat de Heer №ллхо, als astronoom, zich heeft 
willen onttrekken en, wellicht onbewust, heeft weten te 
onttrekken, aan den physiologischen indruk dat de hemel 
ook hem neergedrukt voorkomt, doch het is bij deze waar- 
nemingen juist te doen om die physiologische afplatting te 
meten, hetgeen natuurlijk niet gebeurt, of minder goed, wan- 
neer men dien indruk wegwerkt. Integendeel moet men zich 
geheel en al-daaraan overgeven. Ziet men den hemel als een 
bolvormig gewelf (Kugelkalotte) dan kan het niet anders of 
men moet het halveeringspunt aan den hemel zien onder 
een hoek die kleiner dan 45° is, zooals uit onderstaande 
teekening is af te leiden, waarin H M Z het hemelgewelf is, 


^, 


Ab 


# 0 


6 


Z het zenith, H horizon, M halveeringspunt, O het oog en 
C het middelpunt van den hoek H C Z. Noemt men dezen hoek 
Н C Z, 2x, en den hoek Н О M, a dan volgt uit de figuur dat 


соз z—cos 2x 


tang. a — : 
9 sin г 


waaruit men, in het oog houdende dat x kleiner dan 45^ iss, 
gemakkelijk kan afleiden dat « ook kleiner dan 45? moet zijn. 
In de onderstaande tabel vindt men de waarde van den hoek 


Сав == 


a voor verschillende waarden van x alsmede de neerdrukking, 
^ 1—cos 2x | 
о“ sit 2”: 

Een en ander is afgeleid in de vooronderstelling, dat het 
hemelgewelf ons inderdaad als een bolgewelf en niet als een 
elliptisch gewelf voorkomt, wat natuurlijk het geval zou 
kunnen zijn. Volgens de door Рккхтек t. a. p. aangehaalde 
waarnemingen is de vooronderstelling van een bolgewelf de 
meest waarschijnlijke. 


die volgens de figuur 


ч : 1—cos 2x а У 1—сов 2x. 

sin 2x sin 2x 
45° | 45° 1.000 29° | 35°—25' | 0.555 
44 | 44—34’ | 0.966 28 | 34—35 | 0.538 
43 | 44 — 8 | 0.939 27 | 33 —44 | 0.509 
49 | 43 —40 | 0.900 26 | 39 —51 | 0.488 
4l | 43 —10 | 0.869 25 | 31—57 | 0.467 
40 | 42 —40 | 0.840 24 | 31— 0 | 0.445 
39 | 42— 8 | 0.809 33 | 30— 1 | 0.425 
38 | 41—34 | 0.782 99 | 99 — 9 | 0.405 
37 | 41 — 0. | 0153 91 | 28 — 0 | 0.384 
36 | 40 —93 | 0.796 90 | 26 —55 | 0.364 
35 | 39 —46 | 0.700 19 | 25 —49 | 0.344 
34 | 39— 6 | 0,675 18 | 94—49 | 0.325 
33 | 38—95 | 0.650 17 | 23 —32 | 0.306 
32 | 37 —42 | 0.625 16 | 22 —91 | 0.287 
31 | 36—58 | 0.601 15 | 21 — 6 | 0.268 
30 | 36 —12 | 0.578 | 


Uit de tabel blijkt dus ook dat degeen, die het hemelgewelf 
Jar of meer neergedrukt ziet, ook het midden van den boog 
zenith-horizon onder een kleineren hoek dan 45° moet zien 
en vervolgens dat die schatting des te lager uitvalt, naarmate 
het hemelgewelf meer gedrukt wordt. Volgens de boven 


Ce ` SECH 


medegedeelde uitkomsten, waarbij te Batavia voor den hoek a 
een waarde van 38° 18’ werd gevonden, zoude de depressie iets 
kleiner zijn dan 0.650; voor Midden-Europa, waarvoor volgens 
PERNTER de hoek a= 23? zoude gelden, zou de neerdrukking 
het ongeloofelijk lage bedrag van 0.300 bereiken, terwijl die 
voor Prof. NijLaND op open zee toch nog 0.78 zoude zijn. 

Naarmate men zich meer aan den physiologischen indruk 
onttrekt, komt het middelpunt C dichter bij O, en met eenige 
oefening zal het niet moeielijk vallen, en het allerminst aan 
zeelui en sterrenkundigen om de zoogenaamde schattingsfout 
geheel te doen verdwijnen en daarmede zal men dus het doel 
kunnen bereiken zich door Prof. NisLann t.a. p. voorgesteld, 
nl. plaatsbepaling zonder instrumenten. Het zij hier evenwel 
nog eens opgemerkt, dit is hier de bedoeling niet. Het is 


verkrijgen door zooveel mogelijk personen op verschillende 
plaatsen dergelijke waarnemingen als bovenbedoeld te laten 
verrichten. Het is een feit, dat men door deze physiologische 
werking zou kunnen verklaren, dat men geneigd is om verwij- 
derde voorwerpen of sterren die laag aan den horizon staan 
grooter of hooger dan de werkelijkheid te achten ; de opgaande 
zon en maan komen ons groot voor, kerkspitsen, Mercurius of 
Venus, wolkenbanken schijnen hooger boven den horizon te 
staan dan inderdaad het geval is, daarentegen is men geneigd 
om zeer hooge voorwerpen, wolken, ballons, vliegers, vogels 
enz. hooger dan de werkelijkheid te achten, ja hen zelfs 
dicht bij het zenith te willen schatten. Gedurende de 
wolkenwaarnemingen alhier in het internationale wolkenjaar 
1896/1897 op Koningsplein en Observatorium verricht kwam 
het meermalen voor dat een wolk tusschen ons waarnemers 
telefonisch werd aangegeven nagenoeg in het zenith te staan, 
terwijl bij de meting met den wolkentheodoliet bleek, dat 
de werkelijke hoogte niet meer dan 60° bedroeg. Omgekeerd 
werden door ons bij die gelegenheid een groot aantal wolken- 
photografieën genomen, die bij de meting veel lager bleken 
te zijn dan voor de nauwkeurigheid dezer metingen wel 


ww de. = 


gewenscht was. Het grooter zien van sterrenbeelden bij de — 
opkomst dan bij de culminatie, wat bijv. bij het sterrenbeeld ` 
Orion, dat hier nagenoeg door het zenith gaat, zoo duidelijk 
opvalt, is aan dezelfde physiologische werking toe te schrijven. 
(Zie hierover PERNTER, Meteorologische Optik). 


DE ZONSTHEORIE VAN SCHMIDT. 


(Voordracht gehouden op 23 Maart 1903 op de Bestuursafdeeling 
voor voordrachten met debat), 


(Met een plaat). 


In de eerste bijeenkomst onzer afdeeling is door den Heer 
DE Haan op boeiende wijze een onderwerp ingeleid, dat op 
U aller belangstelling aanspraak kon maken en dan ook 
aanleiding heeft gegeven tot opgewekte debatten. Met 
eenigen schroom kom ik daarom hedenavond de aandacht 
vragen voor een onderwerp, dat geheel buiten de gewone 
gedachtensfeer van de meesten uwer is gelegen; ik wil 
namelijk trachten een zooveel mogelijk populaire uiteenzetting 
te geven van de denkbeelden van Scumipt omtrent het wezen 
der zon, waarbij ik mij, zooals vanzelf spreekt, slechts 
tot. de hoofdzaken moet bepalen. 

Onze kennis betreffende den physischen toestand der zon, 
het hemellichaam dat voor ons aardbewoners van zoo over- 
wegende beteekenis is, heeft eerst sedert de spectraalanalyse 
in 1858 door Кивснновк en Bunsen in de wetenschap is 
ingevoerd een vasten grondslag verkregen. Hoe groot de 
vorderingen zijn, in dat betrekkelijk korte tijdsverloop gemaakt, 
zoo wordt toch nog altoos het aantal bevredigende antwoorden 
ver overtroffen door dat der onbeantwoorde vragen, en zeer 
uiteenloopend zijn nog steeds de opvattingen omtrent het 
wezen van tal van verschijnselen. 

Dat de zon een in gloeienden toestand verkeerend lichaam 
is van bolvormige gedaante omgeven door een atmosfeer, 
mag wel worden gerekend tot de feiten, waaromtrent geen 
verschil van gevoelen is te vreezen: haar voorkomen onder 


дал RN, 
V Rd 
v e ийй 


"HN rM 


alle omstandigheden levert hiervoor toch een overtuigend 
bewijs. De spectraalanalyse toont uit welke stoffen het buiten- 
oppervlak en de atmosfeer zijn samengesteld, terwijl de 
kinetische gas-theorie een inzicht geeft omtrent den toestand, 
waarin die stoffen moeten verkeeren bij de heerschende 
drukking en temperatuur. 

Het inwendige van den bol moet een temperatuur bezitten 
hooger dan de critische temperatuur van alle ons bekende 
stoffen; in vasten of vloeibaren toestand kunnen deze dus niet 
aanwezig zijn, zij kunnen daar slechts in gasvorm voorkomen. 
Hoe die gassen zich onder de bestaande omstandigheden 
werkelijk voordoen, daaromtrent kunnen proefnemingen geen 
licht verschaffen, omdat toestanden, zooals op de zon voor- 
komen, in het laboratorium niet zijn te verwezenlijken. Daar 
hunne dichtheid die van water overtreft, moet de viscositeit 
zeer groot zijn; de massa zal dus eenigszins gelijken ор 
een stroopachtige zelfstandigheid, waarvoor de wet van BoYLE 
zelfs bij benadering niet meer geldt. Toch is de stof in 
dien toestand nog gekenmerkt als een echt gas, namelijk 
door haar spankracht, die de massa onmiddellijk doet uitzetten 
bij vermindering der drukking en de vorming van een УП) 
oppervlak, als van een vloeistof, niet toelaat. 

Daar de buitenste lagen van den bol zijn blootgesteld 
aan uitstraling naar de koude wereldruimte, worden de 
gassen daar afgekoeld tot een temperatuur, die Jager kan 
zijn dan de critieke, zoodat condensatie en wolkvorming 
mogelijk is; deze wolken, hoofdzakelijk bestaande uit metaal- 
dampen, vormen het zichtbare zons-oppervlak, de photosfeer, 
die als een bolvormige schil het inwendige der zon ombult 
en voor directe waarneming ontoegankelijk maakt. 

Buiten de photosfeer treft men meer lichte, moeilijk te 
condenseeren gassen aan, zooals waterstof en helium, die 
de eigenlijke atmosfeer der zon, de chromosfeer, vormen, 
waarboven zich nog de protuberanties, als het gevolg van 
uitbarstingen, verheffen. 


Als uiterste hulsel heeft men nog de corona, die men 


M 


aanneemt te bestaan uit een uiterst fijn, hypothetisch gas, 
het coronium, waarin tal van kleine op meteorieten gelijkende 
lichamen zijn verspreid. 

e hier in zeer algemeene trekken medegedeelde denk- 
beelden omtrent het wezen der zon stellen in staat van de 
meeste verschijnselen, die op bet zons-oppervlak zijn waar 
te nemen, bevredigende, zij het dan ook dikwijls zeer uit- 
eenloopende verklaringen te geven; met geen enkel feit is 
deze theorie bepaald in strijd. 

En toch, hoe natuurlijk en ongedwongen die denkbeelden 
mogen schijnen, onweersproken zijn zij niet gebleven. Het 
was n.l. Dr. Avausr Scumipt te Stuttgart, die in 1891 in 
een brochure, getiteld die Strahlenbrechung auf der Sonne, 
ein geometrischer Beitrag zur Sonnenphysik, geheel andere 
denkbeelden omtrent het wezen der zon ontwikkelde. Terwijl 
toch in de hierboven geschetste theorie de refractie geheel 
buiten beschouwing wordt gelaten, moet deze, zooals SCHMIDT 
aantoont, een overwegenden invloed op de waargenomen 
verschijnselen uitoefenen; volgens hem is het beeld, dat de 
zon ons in de hemelruimte vertoont, enkel schijn, hare 
begrenzing een optische illusie! Wat men nabij den zonsrand 
waarneemt is slechts een bedriegelijke afspiegeling der 
werkelijkheid! 


Tot een goed begrip der denkbeelden van Scumipt zal het 
noodig zijn, vooraf het verschijnsel der refractie of straal- 
breking nader te beschouwen en ook enkele punten betreffende 
de theorie der kromme lijnen in kort uiteen te zetten. 

In de luchtledige ruimte en in een homogene middenstof, 
Бу. een gasmassa van constante dichtheid en samenstelling, 
plant het licht zich rechtlijnig voort. Gaat een lichtstraal 
uit de luchtledige ruimte over in een homogene middenstof, 
of uit een homogene middenstof in een andere, dan is zoowel 
vóór als na den overgang de weg rechtlijnig, maar heeft er 
in het scheidingsvlak breking plaats volgens de door SNELLIUS 
ontdekte wetten. De invallende en de gebroken lichtstraal 


SC — 


liggen in eenzelfde plat vlak met de loodlijn in het punt 
der breking op het scheidingsvlak opgericht en tusschen de 
sinussen der hoeken met die loodlijn, onderscheiden als hoek 
van inval i, en hoek van breking > bestaat een voor dezelfde 
middenstoffen standvastige verhouding: 

sin i ; 

: == 

sn r 


De grootheid » noemt men den brekingsindex; hoe meer 
deze van de eenheid verschilt, hoe meer de richting van den 
gebroken lichtstraal van dien van den invallenden afwijkt; 
haar bedrag hangt af van de soort der middenstoffen, van 
hunne dichtheid en van de golflengte der lichtstralen. 

Uit de formule blijkt, dat voor sin i= 0 ook sin r= 0; 
een lichtstraal invallende volgens de loodlijn blijft ook in 
de tweede middenstof die lijn volgen: in dit geval heeft er 
dus een breking plaats. In alle andere gevallen zijn ? en” 
verschillend; wanneer » grooter is dan de eenheid, dan is 
i grooter dan r en omgekeerd. 

Wanneer de brekingsindex bij den overgang uit de midden- 
stof Г in de middenstof JZ de waarde n heeft, dan is die 
bij den overgang uit de middenstof ZI in de middenstof I 
gelijk aan --; in beide richtingen volgt een lichtstraal dus 
volkomen denzelfden weg. 


Bij gassen heeft de dichtheid een belangrijken invloed op 


de waarde van den brekingsindex. Het is hier voldoende 


op te merken, dat als de middenstoffen worden gevormd 
door eenzelfde gas of gasmengsel in verschillende graden van 
dichtheid, bij den overgang uit de minder dichte stof in de 
dichtere steeds n > 1 of i > r. Is dus in figuur 1 de dicht- 
heid in de middenstof 7 kleiner dan in de middenstof 11, die 
beiden door het vlak SS’ zijn gescheiden, dan maakt de 
lichtstraal AL’ een kleineren hoek met de loodlijn NN’ dan 
de lichtstraal AL, terwijl de zin, waarin het licht zich 
beweegt zoowel LAL' als L'AL kan zijn. 


Gaat de lichtstraal door een aantal middenstoffen, wier 


af 
Ee 
N 
Mil 
n 
5 
ў 
Yi 
г 
E 
E 
Ж 


de 


oue ү сш 


scheidingsvlakken evenwijdig loopen, dan heeft er telkens 
breking plaats; het licht volgt dus een veelhoek, die geheel 
in een plat vlak is gelegen. Is de middenstof weer eenzelfde 
gas of gasmengsel, waarvan de dichtheid in de opvolgende 
lagen steeds toeneemt, dan nadert de richting van den gebroken 
straal meer en meer tot de loodlijn op de scheidingsvlakken 
opgericht, zooals de lichtstraal LABCDE in figuur 2. 

Zijn de scheidingsvlakken dichter en dichter bij elkaar 
gelegen en veranderen de brekingsindices geleidelijk, dan 
nadert de gebroken lijn meer en meer tot een kromme; zij 
gaat hierin werkelijk over, wanneer in het grensgeval de 


brekingsindices van punt tot punt vloeiend veranderen. Men 


noemt den weg van den lichtstraal dan de lichtkromme, 
en bezigt voor het verschijnsel in plaats van den naam 
straalbreking ook dien van straalbuiging. Dit geval doet 
zich voor wanneer de lichtstraal door een gas gaat, waar- 
van de dichtheid geleidelijk verandert, zoodanig dat de 
punten waar de dichtheid eenzelfde waarde heeft, in even- 
wijdige platte vlakken zijn gelegen. Zooals gemakkelijk 
is in te zien keert de lijn haar holle zijde naar den 
kant, waar de dichtheid het grootst is; in figuur 3 is AB 
de lichtkromme; het pijltje geeft de richting aan, waarin de 
dichtheid der gasmassa toeneemt. 

Wanneer het scheidingsvlak van twee homogene midden- 
stoffen een bolvormige gedaante heeft, dan moeten de licht- 
stralen worden beschouwd met betrekking tot de loodlijn, 
opgericht op het raakvlak aan den bol in het punt, waar deze 
door den lichtstraal wordt getroffen, dat is dus de lijn, die 
dit punt met het middelpunt van den bol vereenigt. of de 
straal *) door dat punt gaande. Zoo volgt in figuur 4 de 
lichtstraal den weg LAL’. Heeft men meerdere middenstoffen, 
begrensd door concentrische boloppervlakken, dan is de weg 
een veelhoek, zooals LABCD in figuur 5, geheel gelegen in 
E Bij de verdere beschouwingen zal het woord straal alleen worden gebezigd 


in den zin van de meetkunstige grootheid met betrekking tot bol of cirkel; anders 
zal steeds het woord liehtstraal worden gebruikt. 


мо 


een plat vlak, gaande door het middelpunt. In het grens- 
geval gaat deze weer over in een vlakke kromme lijn, de 
lichtkromme, die wanneer de dichtheid naar het middelpunt 
steeds toeneemt, hare holle zijde overal naar dat middelpunt 
toekeert, zooals de kromme AB in figuur 6. 

Dit laatste geval doet zich voor, wanneer de lichtstraal 
gaat door de atmosfeer van een hemellichaam; in normale 
omstandigheden verschillen de vlakken van gelijke dichtheid 
dan slechts weinig van concentrische bolvormige oppervlakken 
en neemt de dichtheid geleidelijk toe, wanneer men het 
oppervlak van het hemellichaam nadert. 

Bij het bestudeeren van den loop eener kromme lijn zijn 
voornamelijk twee begrippen van belang, namelijk de raaklijn 
en de kromming in een bepaald punt. 

Men verkrijgt de raaklijn in een punt P, zie figuur 7, wanneer 
men door dat punt en een tweede punt © der kromme een 
rechte lijn brengt en vervolgens, door draaiing van deze 
om het punt P, het tweede snijpunt meer en meer tot P 
laat naderen; wanneer die beide punten samenvallen, gaat 
de snijlijn over in de raaklijn PR. De raaklijn is in de 
nabijheid van het raakpunt steeds aan de bolle zijde der 
kromme gelegen. De loodlijn PN, in P op de raaklijn opgericht, 
noemt men de normaal in dat punt. Wanneer twee kromme 
lijnen in een punt een gemeenschappelijke raaklijn en dus 
ook een gemeenschappelijke normaal hebben, dan raken zij 
elkaar in dat punt: zij kunnen daarbij al of niet aan den- 
zelfden kant der raaklijn zijn gelegen. 

Neemt men op de kromme lijn KK’ drie punten, 0, Реп 
©" aan, zie figuur 8, dan kan door deze een cirkel worden 
gebraeht, waarvan het middelpunt in M' is gelegen; om de 
figuur niet onduidelijk te maken is deze cirkel niet getrokken. 
Laat men de punten Q en Q' beiden meer en meer tot P 
naderen, dan verandert het middelpunt steeds van plaats 
en nadert daarbij tot een bepaald punt M, waarmede het 


dat Q en Q' beiden met P samen- 


samenvalt op het oogenblik, 
vallen. Dit punt noemt men het krommingsmiddelpunt der 


— 49 — 


kromme ten opzichte van het punt P. Daar rechte lijnen, 
door © en P, P en Q' en ook door Q en @’ gebracht, bij 
de beweging van Q еп @' steeds minder gaan verschillen 
van de raaklijn in P, is het duidelijk dat dit krommings- 
middelpunt op de door P gaande normaal is gelegen en wel 
aan den hollen kant der kromme. De cirkel uit М als 
middelpunt met den straal MP beschreven noemt men den 
kromteeirkel, de straal MP den kromtestraal voor het punt 

Die cirkel, waarvan CC’ ееп boog is, is rakend aan de 
raaklijn der kromme in P en loopt in het algemeen aan den 
eenen kant van dat punt tusschen de raaklijn en de kromme, 
dus aan den bollen kant van deze; aan den anderen kant 
van P bevindt hij zich aan den hollen kant: hij raakt de 
kromme dus en snijdt haar tevens. Alle andere cirkels, 
wier middelpunten op de normaal zijn gelegen, bevinden 
zich in de onmiddellijke nabijheid van het raakpunt ter ` 
weerszijden hiervan òf aan den bollen òf aan den hollen 
kant der kromme, naarmate hun straal grooter of kleiner is 
dan de kromtestraal. 

Hoe kleiner de kromtestraal is, hoe sneller de kromme 
zich in de nabijheid van het punt P verwijdert van de 
raaklijn in dat punt, dus hoe sterker zij afwijkt van de 
rechte lijn; de reciproke waarde van den kromtestraal heeft 
men daarom als maat genomen voor de kromming. Een rechte 
lijn, die men kan beschouwen als een cirkelboog met oneindig 
grooten straal beschreven, heeft in elk punt de kromming 
nul. Raken twee kromme lijnen elkaar, en zijn dus beiden 
aan denzelfden kant der raaklijn gelegen, dan is die welke 
in het raakpunt den kleinsten kromtestraal, dus de grootste 
kromming, heeft, in de nabijheid van dat punt aan den 
hollen kant van de andere gelegen. 

Door middel van theoretische ontwikkelingen wordt aan- 
getoond, dat, wanneer een lichtstraal gaat door de atmosfeer 
van een hemellichaam, de kromtestraal in elk punt der 
lichtkromme omgekeerd evenredig is met de verandering van 
de dichtheid der atmosfeer in de richting van de — 

LXV. 


Мо. Bot.Garack 


, 1906 


der kromme. Gaan dus van een punt Р in die atmosfeer, 
zie figuur 9, naar alle richtingen lichtstralen uit, dan heeft 
de kromtestraal van elk der lichtkrommen in dat punt een 
waarde, die verschillend zal zijn voor de verschillende 
richtingen. Om den kromtestraal te bepalen voor de richting, 
die door het middelpunt gaat, dus voor de vertikaal МР, moet 
men nagaan hoe de dichtheid verandert in een richting 
loodrecht op de vertikaal, dat is volgens een horizontale lijn. 
Daar deze rakend is aan het vlak van gelijke dichtheid, в 
die verandering nul en derhalve de kromtestraal oneindig 
groot; wij zagen reeds dat in die richting de lichtstraal 
samenvalt met een rechte lijn. 

De verandering der dichtheid is het grootst in de richting 
der vertikaal; de lichtstralen die het punt in horizontale 
richting verlaten volgen dus wegen, die in dat punt den 
kleinst mogelijken kromtestraal hebben en daar dus het 
sterkst gekromd zijn. In het algemeen is de kromtestraal des 
te kleiner naarmate de hoek, dien de richting van den licht- 


straal in P met de vertikaal maakt, minder van 90° verschilt. 


Gaat men den kromtestraal na in de opvolgende punten 
eener lichtkromme, dan blijkt deze kleiner te worden naar- 
mate de punten dichter bij het oppervlak van het hemellichaam 
zijn gelegen, omdat daar de diehtheid het sterkst verandert. 
Wanneer men de grens der atmosfeer nadert wordt met de 
dichtheid zelve ook hare verandering steeds geringer; de 
lichtkromme nadert dus meer en meer tot de rechte lijn, 
waarin zij geheel overgaat, wanneer zij de atmosfeer verlaat. 
De lichtkromme, die in één punt van haar weg een vertikale 
richting heeft, snijdt alle opvolgende vlakken van gelijke 
dichtheid volgens de normaal; er heeft dus nergens breking 
plaats en de kromme valt overal met de vertikaal te zamen: 
in elk punt der lijn is de kromtestraal oneindig groot. 

Wanneer het punt, waarvan de lichtstralen uitgaan, deel 
uitmaakt van het oppervlak, dan zullen de horizontale licht- 
krommen buiten het oppervlak zijn gelegen, wanneer hun 
kromtestraal grooter is dan de straal van het hemellichaam: 


E pa 


aan deze voorwaarde moet dus worden voldaan, zal het 
mogelijk zijn, dat uit het punt horizontale liehtstralen in de 
atmosfeer treden. Alle lichtstralen, uitgaande van het ор- 
pervlak, die met de vertikaal hoeken maken gelegen tusschen 
0° en 90°, kunnen dan door de atmosfeer de hemelruimte 
bereiken. ‘Bij kleine hemellichamen met niet zeer dichte 
atmosferen, zooals de aarde en Mars, is dit het geval; voor 
de aarde is de kromtestraal der. horizontale lichtkromme 
ongeveer zeven maal grooter, dan de straal der aarde zelf. 

Is echter de kromtestraal van de horizontale lichtkromme 
voor een punt van het oppervlak kleiner dan de straal van 
het hemellichaam, dan treden horizontale lichtstralen niet in 
de atmosfeer. Beschouwt men in dit geval de horizontale 
lichtkrommen voor punten der atmosfeer op verschillende 
afstanden van het oppervlak, dan zal nabij de grens der 
atmosfeer de kromtestraal een zeer groote waarde hebben, 
grooter dan de afstand tot het middelpunt. Noodzakelijk 
moet er dus ergens in de atmosfeer een punt zijn aan te 
wijzen, waar de kromtestraal der horizontale lichtkromme juist 
gelijk is aan den afstand tot het middelpunt; brengt men 
door dat punt een boloppervlak, concentrisch met het opper- 
vlak van het hemellichaam, dan geldt voor alle punten 
daarvan hetzelfde; Scumipr noemt dat boloppervlak de eritieke 
sfeer. Een horizontale lichtkromme gaande door een punt 
van deze valt-geheel met een grooten cirkel samen; hori- 
zontale lichtkrommen kunnen dat oppervlak dus nimmer 
verlaten en evenmin kunnen zij van de buiten- of binnen- 
zijde daarin treden. 

Een horizontale lichtstraal uitgaande van een punt P” of 
P (zie figuur 10) binnen de critieke sfeer CC zal, daar de 
kromtestraal kleiner is dan de afstand tot het middelpunt, 
naar het oppervlak toe worden gebogen en dit op zijn 
verderen weg treffen in een richting, die met de vertikaal 
een hoek maakt, niet veel van 90° verschillend. Omgekeerd 
zullen dus ook stralen, uitgaande van een punt P van het 
Oppervlak onder hoeken, die niet veel van 90° verschillen, 


in 


zich aanvankelijk wel van het oppervlak verwijderen, maat 
verder een grootsten afstand bereiken, waar zij horizontaal 
zijn, en dan weer symmetrisch tot het oppervlak naderen. 
Lichtstralen, die hoeken met de vertikaal maken, weinig van 
0° verschillend, dringen natuurlijk door de atmosfeer naar 
buiten; er moet dus in elk punt van het oppervlak een 
. zekere richting i zijn aan te geven, waardoor de grens wordt 
epaald der lichtstralen, die weder naar het oppervlak worden 
toegebogen en die naar buiten dringen; de hoek, welken die 
richting maakt met de vertikaal, noemt Зсимот den critieken 
roek. 


Een lichtstraal uitgaande van een punt van het oppervlak 
onder een hoek grooter dan de critieke, bereikt zijn grootsten 
afstand des (е verder van het oppervlak, naarmate de hoe 
minder van de critieke verschilt; de top nadert dus dichter 
tot de critieke sfeer. In het grensgeval, wanneer de hoek 
juist gelijk is aan de critieke, kan de lichtkromme echter 
niet rakend zijn aan de eritieke sfeer, omdat zij dan verder 
geheel met een grooten cirkel zou samenvallen, terwijl er 
in werkelijkheid geen lichtstralen in die sfeer kunnen treden. 
De nadering is in dit geval asymptotisch, dat wil zeggen, de 
afstand tusschen de kromme in den grooten cirkel der eri- 
tieke sfeer wordt steeds kleiner, maar hoever men de kromme 
ook vervolgt, volmaakt nul wordt hij nimmer. De licht- 
kromme is in het grensgeval dus een spiraal met een 
oneindig groot aantal omgangen, allen binnen en steeds 
dichter bij de eritieke sfeer gelegen. Is de hoek slechts 
weinig grooter dan de critieke, dan zal de lichtkromme des 
te langer in de nabijheid der eritieke sfeer blijven, en dus 
des te meer omgangen maken, naarmate de hoeken minder 
verschillen, maar eindelijk bereikt zij haar kleinsten afstand 
tot de eritieke sfeer en keert vervolgens symmetrisch tot 
het oppervlak terug. Is de hoek iets kleiner dan de critieke, 
dan doorsnijdt de lichtkromme na een zeker aantal omgangen 
de ‚eritieke sfeer onder een hoek met de vertikaal, die slechts- 
wemig van 90° verschilt, maakt vervolgens een aantal om- 


gangen aan de buitenzijde, zich daarbij steeds van de cri- 
tieke sfeer verwijderende, om eindelijk, minder en minder 
gekromd door de buitenlagen der atmosfeer, de hemelruimte 
te bereiken. 

Omgekeerd zal een lichtstraal, die uit de hemelruimte komt, 
ongebroken tot het oppervlak van het hemellichaam doorgaan, 
wanneer hij invalt in een richting, gaande door het middel- 
punt. Evenwijdige lichtstralen, op korten afstand van de 
lijn door het middelpunt, treffen de lagen van gelijke dichtheid ` 
onder hoeken met de vertikaal, die slechts weinig van 0° 
verschillen, zij ondergaan dus weinig afwijking en bereiken 
het oppervlak; ook de lichtstralen die op grooten afstand dier 
lijn de atmosfeer nabij haar grens treffen, worden wegens 
de groote ijlheid nagenoeg niet gebroken, maar treden dus 
spoedig naar buiten, zonder het oppervlak te hebben getroffen. 
Er moet dus een afstand zijn, die de grens bepaalt, waarbij 
de lichtstralen het oppervlak al of niet treffen. Neemt men in 
aanmerking, dat een lichtstraal in twee tegengestelde richtingen 
dezelfde lichtkromme volgt, dan is gemakkelijk in te zien, 
dat in het beschouwde grensgeval de lichtkromme asympto- 
tisch nadert tot de си еке sfeer, maar nu aan de buitenzijde ; 
die afstand kan de critieke afstand worden genoemd; in 
figuur 10 is het de afstand а. 

Lichtstralen op een afstand iets kleiner dan de critieke 
maken een aantal omgangen, voordat zij door de critieke 
sfeer dringen en bereiken, na eerst aan de binnenzijde 
nogmaals een aantal omgangen te hebben gemaakt, het opper- 
vlak. Lichtstralen op iets grooteren dan den eritieken afstand 
maken een aantal omgangen vóórdat zij hun kleinsten afstand 
tot de critieke sfeer bereiken, om zich dan symmetrisch van 
deze te verwijderen en eindelijk weder in de hemelruimte 
te treden. 


De voorafgaande beschouwingen stellen ons in staat na te 
gaan, op welke wijze een bolvormig door een atmosfeer 
omgeven hemellichaam zich zal voordoen aan een waarnemer 


op het aardoppervlak. Door de breking in de atmosfeer der 
aarde, zal dat voorkomen eenige wijziging ondergaan, die 
echter zoo gering is, dat daarvan kan worden afgezien. 

Door elk punt van het oppervlak worden naar alle richtin- 
gen lichtstralen uitgezonden, als het hemellichaam zelflichtend 
is direct daarvan afkomstig en anders teruggekaatst, hetgeen 
overigens geen verschil maakt. Voor zoover die lichtstralen 
het oog van den waarnemer bereiken, bepalen zij op het 
.netvlies het waargenomen beeld; die lichtstralen vormen dus 
een bundel met het oog als top, waarvan de uiterste stralen 
hoeken met elkaar maken, die des te kleiner zijn naarmate 
de afstand van den waarnemer grooter is; in den regel zijn 
die hoeken dus zeer klein, voor zon en maan bedragen Zij 
iets meer dan een halve graad. Tot meerdere eenvoudigheid 
zullen wij veronderstellen, dat in de nabijheid van het hemel- 
lichaam, buiten de atmosfeer, alle lichtstralen, die op zeer 
verren afstand het oog van den waarnemer op aarde bereiken, 
door evenwijdige rechte lijnen kunnen worden voorgesteld. 

Wanneer het hemellichaam niet door een atmosfeer is 
omgeven en de uitgezonden lichtstralen dus geen breking 
ondervinden, zooals bij de maan, gaan de uiterste stralen die 
het oog van den waarnemer treffen, rakend uit van de punten 
van den grooten cirkel, welks vlak loodrecht staat op de 
lijn, die het middelpunt met het oog van den waarnemer 
verbindt (zie figuur 11); die cirkel verdeelt het oppervlak in 
een zichtbare en een onzichtbare helft; de eerste wordt 
waargenomen als een schijf, welker straal juist gelijk is aan 
dien van het hemellichaam. 

Wanneer het hemellichaam is omgeven door een atmosfeer, 
dan volgt de lichtstraal afkomstig van een punt op het 
oppervlak een kromme lijn, die bij het verlaten der atmosfeer 
in een rechte lijn overgaat. Deze laatste bepaalt de richting 
waarin het punt gezien wordt, die dus verschilt van de 
richting waarin het punt zich werkelijk bevindt. Alleen de 
lichtstraal, samenvallende met de lijn die het middelpunt met 
het oog van den waarnemer verbindt, wordt niet gebroken 


ow ` = 


en het punt van het oppervlak, in die lijn gelegen, in de 
juiste riehting gezien. Voor alle punten van het oppervlak 
gelegen op een kleinen cirkel, welks middelpunt zich op die 
lijn bevindt, heeft, zooals uit de symmetrie volgt, de ver- 
plaatsing eenzelfde bedrag. Daar alle lichtkrommen, die de 
atmosfeer in evenwijdige richting verlaten, hun hollen kant 
keeren naar de lijn, gaande door het middelpunt, zullen 
die kleinen cirkels op het oppervlak zich als cirkels blijven 
voordoen, maar met iets grooter straal; ook met den grooten 
cirkel, welks vlak loodrecht op de verbindingslijn staat, is 
dit het geval. Het is echter duidelijk, dat die groote cirkel 
nu niet de grens zal vormen van het zichtbare en het 
onzichtbare gedeelte, daar ook stralen van verder op het 
oppervlak gelegen punten tengevolge der straalbuiging even- 
wijdig aan de verbindingslijn de atmosfeer zullen verlaten 
en dus het oog van den waarnemer bereiken. 

Bij hemellichamen, die geen critieke sfeer bezitten, zullen 
de uiterste stralen, die den rand van het beeld vormen, 
het oppervlak horizontaal hebben verlaten (zie figuur 12). 
Rondom het beeld van den naar den beschouwer toegekeerde 
helft neemt deze nog het beeld waar van een deel der van 
hem afgekeerde helft, begrensd door een cirkelvormigen rand. 
Wanneer de atmosfeer zelf zichtbaar is, bv. door de wolken 
die er in drijven, dan zal deze, daar de uiterste grens door 
de refractie niet wordt gewijzigd, vooral in de onderste lagen 
iets samengedrukt schijnen. 

De hemellichamen, die in hun atmosfeer een critieke sfeer 
bezitten, zullen nabij den rand een geheel ander beeld ver- 
toonen; de daar waargenomen lichtstralen zijn toch afkomstig 
van alle mogelijke punten van het oppervlak; hoe dichter 
men den rand nadert, hoe meer omgangen zij in de nabijheid 
der eritieke sfeer hebben gemaakt, voordat zij de atmosfeer 
konden verlaten. Men zal dus om het vergroote beeld der 
voorste helft in een kring eerst het beeld der achterste 
helft waarnemen, zeer sterk vervormd, daar het diametraal 
tegenover den beschouwer gelegen punt zelfs tot een cirkel 


= B6 — 


wordt uitgerekt; hierop volgt een tweede, ringvormig beeld van 
het voorvlak, waarvan het midden eveneens tot een cirkel is 
uitgerekt en zoo verder afwisselend beelden der achterste en 
voorste helft. De uiterste van het oppervlak afkomstige 
stralen, die den waarnemer bereiken, vertoonen zich op den 
eritieken afstand (zie figuur 13); denkt men zich met dezen 
als straal een cirkel beschreven, dan zullen alle beelden dus 
daarbinnen zijn gelegen; hun aantal is onbepaald groot, maar 
hunne breedte neemt onbepaald af; in werkelijkheid zullen 
allen binnen een nauwe zone zijn begrepen en worden de op- 
volgende strooken al spoedig uiterst smal, zoodat er hoogstens ` 
enkele van zijn te onderscheiden. Het deel der atmosteer, Е 
dat zich tusschen het oppervlak en de critieke sfeer bevindt, — 
wordt geheel bedekt door het beeld van het oppervlak zelf, 
en is dus nabij den rand niet afzonderlijk zichtbaar; alles 
wat zich in die ruimte bevindt vertoont zich schijnbaar 
tegen het oppervlak. Buiten den cirkel met den critieken 
afstand als straal beschreven, zijn wolken buiten de critieke 
sfeer in de atmosfeer drijvende waar te nemen, weer samen- 
gedrukt in de onderste lagen. Het is mogelijk dat de planeet 
Jupiter zich op deze wijze aan den beschouwer voordoet. 


IET NE et en PUE IC ASA E 


Ten slotte zullen wij nagaan, welk beeld een lichtgevende 
gasmassa, die zich ergens in de wereldruimte bevindt, zal 
vertoonen. De dichtheid daarvan zal het grootst zijn nabij 
het zwaartepunt, en naar buiten geleidelijk afnemen, waarbij, ` ` 
als wij veronderstellen, dat de deelen der massa zich ten 
opzichte van elkaar in rust bevinden, de vlakken van gelijke 
dichtheid concentrische boloppervlakken zullen zijn. In de 
buitenste deelen zal de dichtheid onmerkbaar tot nul naderen, 
zoodat een bepaalde begrenzing niet is aan te geven, evenmin 
als bij de atmosferen der planeten. Wij nemen aan, dat de 
massa niet alleen lichtgevend, maar ook doorzichtig is, zoodat 
ook lichtstralen afkomstig van іп -het inwendige gelegen 
deeltjes naar buiten kunnen dringen en dat de intensiteit 
dier lichtstralen ten minste tot zekere grens grooter wordt, 


о Ду 2 


als de deeltjes, waarvan zij afkomstig zijn, dichter bij het 
middelpunt zijn gelegen. 

Op grooten afstand van het zwaartepunt is de dichtheid 
nagenoeg nul en nadert dus ook de kromming eener hori- 
zontale lichtkromme tot nul. In de omgeving van het 
middelpunt is wegens de zeer groote drukking, die daar 
heerscht, de gasmassa zoo sterk samengeperst, dat de wet 
van Boye niet meer geldt en de dichtheid nagenoeg niet 
verandert; ook daar moet de kromming der horizontale 
lichtkromme dus tot nul naderen. Tusschen deze uitersten, 
op een bepaalden afstand van het zwaartepunt, zal de 
kromming der horizontale lichtkromme dus een grootste waarde 
bereiken; voor alle punten van het boloppervlak met dien 
afstand als straal beschreven heeft de horizontale lichtkromme 
den kleinst mogelijken kromtestraal. 

Wanneer die kromtestraal overal grooter is dan de afstand 
tot het zwaartepunt, dan zullen alle bollen, wier gemeenschap- 
pelijk middelpunt in het zwaartepunt der gasmassa is gelegen, 
horizontale lichtstralen naar buiten kunnen zenden. Ieder 
van deze bollen vertoont zich dus iets vergroot als een schijf, ` 
die het beeld van den volgenden bol, welks straal iets 
grooter is, gedeeltelijk bedekt. Neemt men die bollen dichter 
en dichter bij elkaar, dus hun aantal grooter en grooter, 
dan blijkt, dat de geheele gasmassa een beeld zal opleveren, 
in het midden sterk lichtend, naar buiten geleidelijk uit- 
vloeiend. zonder dat ergens een rand, veroorzaakt door 
sprongsgewijze verandering der helderheid, is waar te nemen. 

Het geval kan zich echter ook voordoen, dat de kleinst 
mogelijke kromtestraal der horizontale lichtkrommen kleiner 
is dan de straal van het boloppervlak waaraan de bedoelde 
lichtkromme rakend is. Er zullen dan twee boloppervlakken 
zijn, één buiten en één binnen het eerste, waarvan de stralen 
juist gelijk zijn aan de kromtestralen der rakende lichtkrom- 
men; de buitenste van deze is de critieke sfeer en hiermede 
houdt weder verband de eritieke afstand. 

Vervolgt men een lichtstraal, die door de critieke sfeer is 


— B8 — 


heengedrongen, in tegengestelde richting, dus van buiten naar 
binnen, dan neemt de kromtestraal aanvankelijk af, maar 
later weer toe; het gevolg hiervan is, dat de lichtkromme 
eerst tot het zwaartepunt nadert, maar zich, na een kortsten 
afstand bereikt te hebben, weder symmetrisch daarvan ver- 
wijdert. Deze kortste afstand zal het grootst zijn voor die 
kromme, welke asymptotisch is aan de critieke sfeer; in 
figuur 14 wordt deze laatste voorgesteld door den cirkel 
СС". Op den kortsten afstand is de bedoelde lichtkromme 
rakend aan het boloppervlak QQ’, dat met dien afstand als 
straal uit het zwaartepunt als middelpunt wordt beschreven; 
van alle punten binnen den bol QQ’ gelegen kunnen dus 
horizontale lichtstralen door de critieke sfeer dringen, ей 
verder de wereldruimte bereiken. De bol QQ’ zelf bepaalt 
de grens, waarbij dit nog mogelijk is: het beeld, van dien 
bol waargenomen, wordt begrensd door den cirkel met den 
eritieken afstand als straal beschreven. Ook de lichtstralen 
uitgaande van punten, tusschen den bol QQ’ en de critieke 
sfeer gelegen, worden allen waargenomen binnen den cirkel 
met den eritieken afstand als straal beschreven: het beeld 
dat zij opleveren dekt volkomen dat van den bol. Iu dien 
cirkel worden dus tot nabij den rand stralen waargenomen, 
die afkomstig zijn uit de centrale, sterk lichtende deelen 
der gasmassa, terwijl buiten dien cirkel alleen lichtstralen 
het oog treffen, die afkomstig zijn van deelen der gasmassa 
buiten de eritieke sfeer, dus op grooten afstand van het 
middelpunt gelegen. Neemt men nog in aanmerking, ба! 
het licht, dat volgens een bepaalde lichtkromme naar buiten 
treedt, afkomstig is vam alle deeltjes der gasmassa, die OP 
die kromme zijn gelegen, en dus te sterker zal zijn, naar 
mate deze een langeren weg, voornamelijk in het inwendige 
der massa volgt, dan is het duidelijk, dat de schijf, 
die den critieken afstand tot straal heeft, een zeer groote 
intensiteit moet vertoonen, terwijl deze daarbuiten plotseling 
afneemt. Hoe grooter het verschil is der stralen van de 
eritieke sfeer en van den bol QQ’, hoe grooter het intensiteits- 


ROM fect 


verschil zal zijn, dus hoe sprekender de rand zich zal af- 
teekenen. 

De gasmassa in haar geheel zal zich derhalve voordoen 
als een scherp begrensde sterk lichtende bol, omgeven door 
een zwak lichtende atmosfeer, juist als het beeld, dat van 
de zon wordt waargenomen. Het voorkomen van dit hemel- 
lichaam 15 daarom op zich zelf geen bewijs, dat het inder- 
daad een scherp begrensd, door condensatie gevormd buiten- 
oppervlak moet bezitten, want het is evenzeer te verklaren, 
wanneer men aanneemt, dat de gasmassa onbegrensd is, maar 
een critieke sfeer bezit. Daar dit wegens de groote uitge- 
breidheid en de groote dichtheid in het inwendige bij de zon 
stellig het geval moet zijn, acht Scumipr de laatste opvatting 
het meest aannemelijk. 

Het zou te ver voeren thans nog in te gaan op de ver- 
klaringen, die in verband met zijn theorie door Ѕснмірт van 
een aantal op en nabij het zonsoppervlak waargenomen ver- 
schijnselen wordt gegeven. Het zij genoeg te vermelden, 
dat hij daarbij aanneemt, dat de verschillende gassen naar 
hunne dichtheid min of meer laagsgewijze voorkomen; bij 
voorbeeld de lichte waterstof in de meer buitenwaarts gelegen 
deelen der massa. Terwijl verder het algemeene beeld, dat 
de zon vertoont, zooals dat hierboven geschetst werd, is 
toe te schrijven aan de regelmatige straalbuiging in de 
opvolgende lagen, wordt dat voorkomen plaatselijk gewijzigd 
door onregelmatigheden in den loop der lichtkrommen, ver- 
oorzaakt door gebieden van hooge en lage drukking, waar 
de dichtheid dus grooter of kleiner is dan in normale 
omstandigheden. Hierbij is in aanmerking te nemen, dat 
alle verschijnselen in het inwendige der massa begrepen 
tusschen de critieke sfeer en den bol zich zoo voordoen, 
alsof zij plaats grepen op het schijnbare oppervlak zelf, 
daar zij bij de wenteling der massa om hare as steeds het 
eerst nabij den rand van het beeld zichtbaar worden. 

Всимшт heeft zijn theorie samengevat in de drie volgende 
stellingen: 


he ` = 


1. De zon is een onbegrensd hemellichaam; in het bij- 
zonder bestaat er geen grensvlak tusschen zonslichaam en 
zonsatmosfeer, 

ge. De rand der zon wordt teweeggebracht door regelmatige 
straalbuiging in een atmosfeer, wier dichtheid in het schijnbare 
grensgebied veel kleiner is dan de dichtheid der lucht nabij 
het aardoppervlak. 

3*. Zonnefakkels en protuberanties worden veroorzaakt 
door onregelmatige straalbuiging. Het licht der protuberanties 
is afkomstig uit een deel der massa, dat binnen de schijnbare 
grens is gelegen. 


De theorie van Scumipr heeft aanvankelijk bij de astro- 
nomen weinig belangstelling gevonden. Voor hen, die zich 
meer bepaald met de studie der zonnephysika hadden bezig 
gehouden, was het wellicht geen aangenaam denkbeeld, dat 
zij, volgens die theorie bij de beschrijving en verklaring der 
op het zonsoppervlak waargenomen verschijnselen, 200 dikwijls 
schijn voor wezen hadden gehouden! Eerst in 1895 vond 
de theorie bespreking en veelal bestrijding, o.a. van de 
zijde van Нате, KEELER en Opporzer:; Scuwipr zelf heeft zich 
ook nog meermalen laten hooren tot toelichting en verdediging 
zijner denkbeelden. 

In den laatsten tijd is de theorie meer op den voorgrond 
getreden door de ontwikkelingen van den Utrechtschen hoog: 
leeraar W. Н. Лллоз betreffende de rol, die wordt vervuld 
door de anomale dispersie bij de op het zonsoppervlak waar- 
genomen verschijnselen; ook hij beschouwt daarbij de 200 
als een onbegrensde gasmassa, geheel in overeenstemming met 
het hoofddenkbeeld van Scumipr. In N°. 3824 der Astronomische 
Nachrichten, waarin Junus een aantal bezwaren weerlegt, die 
tegen zijn theorie waren ingebracht, noemt hij het denkbeeld 
van SCHMIDT „geniaal”, en met die lofspraak van zoo bevoegde 
zijde wil ik eindigen. 


J. J. А. MULLER. 


De Zonstheorie van Sch Ee dt. 


КЫС 
АА 
ААА 


“ 


у 


N 
= 


re 


OVER DEN DOOD. 


(Voordracht gehouden 19 December 1904 op de Bestuursafdeeling 
voor voordrachten met debat). 


AL M. Н. И. 


Daar werd in den laatsten tijd van deze plaats zóóveel 
exacte wetenschap verkondigd, dat misschien het oogenblik 
gekomen is om eens iets minder exact te zijn, onzen gedachten 
eens wat meer den vrijen loop te gunnen en die niet door 
allerlei formules en wat dies meer zij te beperken. Nu moet 
ik eerlijk bekennen, dat ik dan daarvoor een wel wat meer 
opgewekt onderwerp had kunnen kiezen, dan juist datgene 
hetwelk aan al ons werken en streven een einde maakt en 
de opmerking van iemand, die toevallig het con vocatie-briefje 
voor deze vergadering zag: „waarom ik niet liever spreken 
wilde over het leven, daar dat toch voor ons veel belangrijker 
is dan de 4004”, gaf mij een gevoel van spijt over de keuze 
van mijn onderwerp. Doch weer troostte mij de gedachte, 
dat het moeilijk zou vallen om over den dood te spreken, 
zonder daarbij tevens veel aandacht te schenken aan dat 
leven, waarvan de Spaansche, dichter CALDERON DE LA BARCA 
getuigde, dat het is een droom, maar nog niet eens een 
schoone. Bovendien is er in den tegenwoordigen tijd voor 
ons meer dan ooit aanleiding om na te denken over den 
dood, nu het geheele Oosten het schouwtooneel is, waar deze 
op de meest gruwelijke wijze rondwaart. 

Het is een merkwaardig verschijnsel in de wetenschap, 
dat er tijdperken zijn waarin een bepaald onderwerp meer 
dan anders de aandacht tot zich trekt en den geest bezig 
houdt. Zoo verheugt de dood in de laatste jaren zich weer 
meer in de belangstelling der levenden dan kort te voren, 


In de Algemeene Vergadering van het ТХ° Natuur- ей 
Geneeskundig Congres werd in het vorige jaar door den 
Amsterdamschen Hoogleeraar Bork een voordracht gehouden 
„Over den natuurlijken 4004”, waarin deze tot een merkwaar- 
dige conclusie komt, die zoo geheel in strijd is met de 
meening door vele philosophen over den dood verkondigd, 
dat dit onderwerp mij wel geschikt voorkwam hier eens ter 
sprake te worden gebracht en misschien de aanleiding kan 
worden tot een vruchtbare of minstens levendige gedachten- 
wisseling. 

Het probleem van den dood wordt ook door Bork terecht 
genoemd het oudste der philosophie. 8СНОРЕХНАСЕВ verkondigt 
zelfs in zijn die Welt als Wille und Vorstellung, waar hij 
spreekt Ueber den Tod und sein Verhältniss zur Unzerstörbarkeit 
unseres Wesens an sich, de meening, dat de dood is de vader 
der philosophie. „Der Tod,’ zegt hij, „ist der eigentliche 
inspirierende Genius oder Massaget der Philosophie. Sehwer- 
lich sogar würde auch ohne den Tod philosophiert werden." 
SOCRATES en Cicero waren reeds van de meening, dat het Jeven 
van den philosooph moet bestaan in een bestendig nadenken 
over den dood. Voor den zuiveren materialist is de doo 
„la mort sans phrase." Niet alzoo voor den bioloog, die door 
de kennis van het leven tracht door te dringen tot de kennis 
van den dood. Niet alzoo voor den philosooph, die zich met 
Тогзтог altijd wederom de vraag voorlegt: „Pourquoi? Et 
quoi après?” 

Het menschelijk leven heeft zich steeds gekenmerkt door 
ееп groote vrees voor den dood. In die vrees speelt de 
angst voor het onbekende, voor het mysterie waarin de 
menschelijke geest niet vermag door te dringen een groote rol. 
Кихот ziet in de vrees voor den dood slechts de uiting van 
een algemeen verschijnsel: „Derrière се que nous voyons, 
il Ма toujours quelque chose que nous ne voyons pas et cet 
Invisible nous effraye.” ScmHopENmAUER beschouwt die vrees 
slechts als een uiting van den wil om te leven, en verklaart 
daarmede het feit, dat ieder dier, zelfs het hoogst ontwik- 


MERE ` са 


kelde, dat den dood niet kent, toch al datgene tracht te 
ontvlieden, wat zijn leven in gevaar brengt, waartoe de 
natuur het zelfs dikwijls met zeer eigenaardige verdedigings- 
middelen heeft toegerust. De jeugdige leeftijd, die het leven 
minder waardeert dan de rijpere, of die, beter gezegd, minder 
denkt aan de mogelijkheid het te kunnen verliezen, kenmerkt 
zich over het algemeen door een geringere vrees voor den 
dood. JEAN Jacques Rousseau maakt ten dezen opzichte 
ergens de opmerking: ,,Nous nous inquiétons plus de notre 
vie à mesure qu'elle perd de son prix. Les vieillards la 
regrettent plus que les jeunes gens." METCHNIKOFF deelt in 
zijn Etudes sur la nature humaine 1) mede, dat de 80- en 
90-jarigen uit de Salpétriére allen hartgrondig hoopten nog 
100 en meer jaren oud te worden en vreesden voor het 
oogenblik waarop de dood aan hun toch werkelijk niet 
benijdenswaardig bestaan een einde zou komen maken. 

Het is opmerkelijk hoe krachtig die vrees voor den dood 
of die wil tot het leven zich zelfs openbaart op oogenblikken ` 
in het menschelijk leven, waarop dit laatste toch eigenlijk 
niet veel waarde meer vertegenwoordigt; lichamelijk noch 
geestelijk lijden, hoe diep ook, zijn in staat die vrees voor 
den dood weg te nemen. Ik herinner mij een polderjongen, 
die te Zandvoort onder een trein was geraakt, van wien 
slechts het hoofd met den romp en één arm was overgebleven 
en die niets deed dan jammeren over de waarschijnlijkheid, 
dat hij zou moeten sterven. Kan men zich dieper zielelijden 
voorstellen, dan dat van GRETCHEN uit СОЕТНЕ 8 nooit volprezen 
Fausr, op het oogenblik waarop zij in den kerker de komst 
van den scherprechter afwacht en toch ontlokt het hooren 
van sleutelgerammel haar nog den smartkreet: „Weh! Weh! 
Sie kommen, Bittrer Tod!" Мершзто gelooft niet veel van 
Faust’s verzuchtingen als deze zegt: „Und so ist mir das 
Dasein eine Last, der Tod erwünscht, das Leben mir verhasst," 
want hij laat daarop zeer ondeugend volgen: „Und doch 
ist nie der Tod ein ganz willkommer Gast!” Rousseau beweert 


1) Verschillende der hier volgende referaten zijn daaraan ontleend. 


Ss ВА = 


dat hij die zegt den dood niet te vreezen liegt: „Celui qui _ 


feint d'envisager la mort sans effroi ment. Tout homme crie ` 
de mourir, c'est la grande loi des étres sensibles, sans la- 
quelle tout espèce mortelle serait bientôt détruite. Cette 
crainte est un simple mouvement de la nature, non seulement 
indifférent, mais bon en lui méme et conforme à l'ordre. 

. DE GONCOURT getuigt van zich zelf „que s'il pouvait БШ | 
de sa conscience l'idée de la mort, la vie s’allögerait d'un. 
grand fardeau." 

MercunikorF verhaalt in zijn reeds genoemd werk hoe Zora, 
na het overlijden zijner moeder, geen oogenblik meer door 
de gedachte aan den dood wordt verlaten: „Oui, la be 
depuis ee jour, elle est toujours au fond de notre pensee, et 
bien souvent, ... la nuit, regardant ma femme qui ne dort 
pas, je sens qu'elle pense comme moi à cela, et nous restons ` 
ainsi, sans jamais faire allusion à quoi nous pensons, tous 
ee par pudeur, oui, par une certaine pudeur. M 
Oh. c'est terrible cette pensée — et de la terreur vient à 
ses yeux. Il y a des nuits où je saute tout à coup sur mes 
deux pieds, au bas de mon lit, et je reste, une seconde, dans 
un état d'épouvante indicible." | 

Bij 8СНОРЕХНАСЕЕ vinden we naast vrees voor den dood 
(hij ging in 1831 voor de cholera op de vlucht van Berlijn таат 
Frankfort), geringschatting van het leven. „Ти der Sprache _ 
der Natur," zegt hij, „bedeutet Tod Vernichtung, und dass e$. 
mit dem "Tode Ernst sei, liesse sich schon daraus abnehmen. 
dass es mit dem Leben wie es jeder weiss, kein Spass bc 
Wir müssen wohl nichts besseres als diese beiden werth sein. a 
Hij meent verder dat de vrees voor den dood niet is een. 
vrucht van kennis: „Sie kann nicht aus der Erkenntniss und 
Ueberlegung entsprungen sein: vor dieser erscheint sie viel- 
mehr thöricht, da es um den objectiven Werth des Lebens 
sehr misslich steht und wenigstens zweifelhaft bleibt, ob das- 
selbe dem Niehtsein vor zu ziehen sei, ja, wenn Erfahrung und 
Ueberlegung zum Worte kommen, das Nichtsein wohl gewinnen | 
muss. Klopfte man an die Gräber und fragte die Todten ob | 


EE ` cs 


sie wieder aufstehen wollten, sie würden mit den Kopfen 
schütteln.” УОГТАТВЕ laat zich in denzelfden zin uit: „on 
aime la vie, mais le néant ne laisse pas d'avoir du bon; je 
ne sais pas ce que c'est que la vie éternelle, mais celle-ci 
est une mauvaise plaisanterie." Пе gedachte aan den dood 
bracht Torsror tot de overtuiging „que la vie est un nonsens. 
J'avais vécu, travaillé, marché en avant et j'étais arrivé à 
un abime et il n'y avait rien devant moi excepté la disparition. 
Et cependant, je ne pouvais ni m'arréter, ni revenir sur mes 
pas, ni fermer les yeux pour ne pas voir qu'en dehors des 
souffrances et de la mort absolue, c'était le vide, l'annéantis- 
sement complet.” Deze overwegingen verminderden voor hem 
de waarde van het leven dermate, dat hij list moest gebruiken 
om te voorkomen, dat hij zich van het leven beroofde. „Оп peut 
vivre seulement pendant qu'on est ivre de la vie, mais lorsqu'on 
se dégrise, on ne peut pas ne pas voir que tout cela n'est 
qu'une supercherie stupide. Cequi est déjà bien vrai, c'est 
qu'il n'y a méme rien de risible ou de spirituel en cela; се 
n'est que cruel et stupide tout simplement." De gedachte aan 
vrouw en kinderen doet hem vragen: ,,Pourquoi donc doivent 
ils vivre? Pourquoi les aimerais-je, les protégerais-je, veillerais- 
je sur eux? Pour qu'ils connaissent le méme désespoir qui 
est en moi, ou pour qu'ils vivent en étres stupides? Les 
aimant, je ne puis leur cacher la vérité; chaque pas dans le 
savoir méne vers cette vérité. Et la vérité c'est la mort!" 

De schrikverwekkende zekerheid dat alle leven eindigt 
met den dood, deed den menschelijken geest naar een troost- 
grond zoeken en deze schiep zich de voorstelling van het 
leven na dit leven. „La religion,” zegt GuYAU, „est en 
majeure partie une méditation dela mort. Si nous ne devions 
pas mourir, il y aurait sans doute encore des superstitions 
parmi les hommes; il n’y aurait probablement pas de super- 
stitions systématisées, ni de religion." 

De afschuw van den dood en de overtuiging dat de kwalen 
des levens het geluk van het leven ondermijnen, gaven volgens 
de sage het aanzijn aan den godsdienst, die nog pa 

LXV. 


het huidig oogenblik op de wereld het grootste aantal = 
gelingen telt: immers 28.9 °% van het geheele mensch e 
belijdt het Boeddhisme, de leer van Czakra-Moumt, die in he 
aanschouwen van den ouderdom, de ziekte en den dood de 
aanleiding vond om het paleis zijns vaders te verlaten г 
den godsdienst te stichten, die troost zou geven voor zoovee 
leed. 

ж Waarom vreest men dan toch zoo den dood? ,,Les homily 
qui ont peur de la mort,” zegt Тотзтот, „la craignent parcequ ils 
la représentent comme un vide obscur, mais ce vide e cette 
obscurité ne leur paraissent uniquement que parcequ'ils ne 
volent pas la vie. L'homme ne doit pas craindre la mort 
plus que n'importe quel autre changement qu'il subit con- 
stamment pendant toute son existance. Personne n'a peur 
de s'endormir et cependant pendant le sommeil les choses 
se passent de méme que dans la mort, c'est à dire, il se 
produit la perte de la conscience.” 

Ook SCHOPENHAUER was reeds tot deze overtuiging gekomen. 
Wij moeten volgens hem den dood niet vreezen. Als die vrees 
gelegen is in het feit, dat wij na den dood er niet meer zijn, 
dan moesten wij met even groot afgrijzen terugdenken aan 
den tijd toen wij er nog niet waren. Een eeuwigheid 15 
reeds verloopen waarin wij niet bestonden, maar daarom 
bekommeren wij ons niet. Doch het feit, dat wij na een 
kort intermezzo van bestaan niet meer zullen zijn, vinden 
wij hard, een onverdragelijke gedachte. Zou nu deze drang 
naar het bestaan misschien hiervan een gevolg zijn, dat wil 
hebben kennis gemaakt met het leven en het zoo heerlijk 
hebben gevonden? Dat zeker niet! De opgedane ervarıng 
zou veeleer een onbegrensd heimwee moeten opwekken naar 
het verloren paradijs van het niet bestaan. Het eigenaardige 
hopen op het leven in een betere wereld, zegt SCHOPENHAUER, 
legt het meest welsprekende getuigenis af, dat het tegen- 
woordige niet veel waard is. 

De dood op zichzelf kan niet iets vreeselijks zijn. Het 
essentieele waarmede voor den stervende de dood wordt 


SS 


ingeleid, is het verlies van het bewustzijn. Ik herinner mij 
jaren geleden een novelle gelezen te hebben van vAN NIEVELT, 
waarin de gewaarwording beschreven wordt van een drenkeling 
die, na geruimen tijd in het water gelegen te hebben, weder 
op het droge werd gebracht en uit zijn verdooving ontwaakte. 
Toen hij het bewustzijn verloor scheen het hem toe alsof hij 
wandelde tusschen groene weiden en liefelijke landouwen. 
In Couperus’ Eline. Vere wordt het sterven beschreven als 
volgt: „Toen vloeide het bewustzijn, als druppel na druppel, 
uit haar weg en zij sliep in den dood in.” 

De slaap en de onmacht zijn broeder en zuster van den dood. 
Ik mag U wel even herinneren hoe Hauer daarover in zijn 
beroemde alleenspraak philosopheert: „То die: — to sleep: — 
no more; and by a sleep to say we end the heartache and the 
thousand natural shocks that flesh is heir to, — 't is a consum- 
mation devoutly to be wished. То die, — to sleep; to sleep: 
perchance to dream." Maar de droom, die weder naar de 
werkelijkheid terugvoert, moet minder aangenaam zijn, dan 
die van den doodslaap, want zelfs in den slaap kan de mensch 
zich nog niet bevrijden van alle zorgen: hij droomt den strijd 
des levens. Daarentegen is de dood zelf het ontwaken uit 
den benauwden levensdroom. 

Hierop berust misschien de kalme, tevreden uitdrukking, 
„Фе van gelatenheid, welke het gelaat van nagenoeg elken 
doode siert, de verpersoonlijking van den dood als vriend 
Hein of als doodsengel, omdat wij aan de begrippen vriend 
en engel steeds een goede gedachte verbinden. 

_ Maar niet het geluk is het doel van het leven, ook niet 
de dood. Пе natuur stelt als eenig doel aan het leven: het 
instandhouden van de soort. Voor zichzelf heeft het individu 
niet de minste aanspraak op het leven. „Der Tod,” zegt 
SCHOPENHAUER, „ist das Démenti, welches das Wesen (Essentia) 
eines jeden in seinem Anspruch auf Dasein (Existentia) 
erhällt. Der Tod ist die grosse Zurechtweisung, welche der 
Willen zum Leben, und náher der diesem wesentliche Egoismus 
dureh den Lauf der Natur erhült und er kann aufgefasst 


ZK E 

werden als eine Strafe für unser Dasein. Der Tod sagt: 
Du bist das Produkt eines Aktes, der nicht hätte sein 
sollen; darum must du, ihn auszulöschen, sterben. Er ist die 
schmerzliche Lisung des Knotens, den die Zeugung mit 
Wollust geschürzt hatte und die von aussen eindringende, 
gewaltsame Zerstórung des Grundirrtums unseres Wesens: 
die grosse Enttaüschung. Wir sind im Grunde etwas, das 
nicht sein sollte: darum hören wir auf zu sein." Getrouw 
aan die opvatting bleef ScHoPENHaUER coelibatair. HARTMANN, 
de schrijver van die Philosophie des Unbewussten, ging voor 
alle zekerheid nog verder dan zijn leermeester en overtuigd 
er van, dat de geest gewillig, maar het vleesch zwak kan 
zijn, stelde hij voor, dat alle aanhangers van zijn leer afstand 
zouden doen van de middelen, die hen in staat stellen den 
door SCHOPENHAUER bedoelden knoop te leggen. 

Als motto voor zijn die Welt als Wille und Vorstellung 
koos SCHOPENHAUER de woorden: „Tous les hommes désirent 
uniquement de se délivrer de la mort: ils ne savent pas se 
délivrer de la vie," en toch keuren zijn aanhangers den 
zelfmoord af, achten dien zelfs ongeoorloofd, omdat daardoor. 
de moeielijkheid niet wordt opgelost. Alsof dit wel het geval 
zou zijn, wanneer er een paar castraten meer rondwaren 
door dit aardsche tranendal. 

MAINLAENDER, de schrijver van die Philosophie der Erlösung, 
had zoo'n afkeer van het leven en zoo weinig vrees voor den 
dood, dat hij zich op 35-jarigen leeftijd van het leven beroofde 
en dit laatste beschouwde als de plicht van alle belijders 
der leer, die Torsror samenvatte in deze weinige woorden: 
„que la vie est un nonsens.” 


Men heeft wel eens beweerd, dat het doel van het leven 
is de dood. Heeft deze meening recht van bestaan, m.a.W. 
is de dood een noodzakelijk gevolg van het leven of zijn er 
in de natuur wezens, die niet sterven? Het antwoord op 
deze vraag gegeven, is niet altijd hetzelfde. Velen zijn van 
meening, dat die wezens, welke geen bepaalde elementen 


= Bd 


voortbrengen, waardoor zij zich voortplanten (sporen, geslach- 
telijke produkten), maar die zich door middel van hun geheele 
lichaam voortplanten, door zich eenvoudig in twee gelijke 
deelen te verdeelen, onsterfelijk zijn. Deze onsterfelijkheid 
is evenwel niet, zooals WeissMANN opmerkt, gelijk aan die der. 
goden uit de Mythologie, die onsterfelijk zijn, omdat geen 
leed hun kan genaken. Zij zijn integendeel zeer broos en 
op ieder oogenblik van den dag sterven er millioenen; maar 
zij zijn niet gedoemd tot vernietiging door de onmogelijkheid 
om te kunnen blijven voortleven; zij sterven dikwijls door 
een toevallige omstandigheid, nooit door ouderdom. Dit 
aureool van onsterfelijkheid is den ééncelligen wezens ont- 
nomen door Mauras, die heeft aangetoond, dat een ééncellig 
wezen zich maar niet tot in het oneindige toe kan verdeelen. 
Na een aantal deelingen, verschillend naar de soort, vertoont 
het ééncellige diertje onmiskenbare teekenen van verzwakking, 
van ouderdom en sterft, tenzij het een ander individu ontmoet, 
dat in dezelfde omstandigheden verkeert, waarmede het zich 
vereenigt, om zoodoende voor nieuwe deelingen nieuwe 
krachten te verkrijgen. 

WeissMANN geeft niet toe, dat dit een bewijs is voor de 
sterfelijkheid. Het is er mede gesteld, zegt hij, als met den 
reiziger in de woestijn, die van dorst omkomt als hij niet 
ter juister tijd een oase ontmoet. Maar niet dáárom is de 
woestijnreiziger sterfelijk. Evenmin is het eencellige individu 
sterfelijk als het niet ter rechter tijd een ander individu 
ontmoet, waarmede het zich kan vereenigen, want die ver- 
eeniging zelve is een daad van het leven en kan onmogelijk 
gelden als het bewijs voor de sterfelijkheid. De mensch 
daarentegen en alle meercellige wezens worden ook oud en 
verzwakken evenals de eencelligen. Maar voor hen bestaat 
er geen verjongingskuur, voor hen is er geen gelegenheid de 
verloren jeugd te herwinnen. . 

Doch, al is de mensch sterfelijk, hij sterft niet in zijn 
geheel; hij laat kinderen na, die een gedeelte uitmaken van 
hemzelf en in deze gaat hij voort te leven. Het bevruchte 


aun FO) == 


ei bestaat uit niets anders als uit stof van de ouders af | 
komstig. In werkelijkheid sterft dus de mensch slechts gedeel- | 
telijk; hij verdeelt zich in twee deelen, het eene sterft, het 
andere leeft voort. Er zijn dus in hem 2 zaken: het sterfe- 
like liehaam, het soma en het onsterfelijke gedeelte, de 
bevruchtingscellen, waarin het nieuwe individu zijn oorsprong 
neemt en die men gezamentlijk den naam kan geven van 
het germen, dat evenals de eencellige wezens onsterfelijk is, 
omdat zich daaruit altijd weer opnieuw een soma en een 
germen ontwikkelt, waarvan het eene is voorbestemd voor 
den dood, het andere voor het leven. Dat er werkelijk een 
verschil bestaat tusschen de cellen, waaruit het soma is opge 
bouwd en die welke het germen samenstellen blijkt bv. 
hieruit, dat terwijl alle soma-cellen slechts geboren worden 
om telkens af te sterven en door nieuwere te worden ver- 
vangen, de germen-cellen, b.v. de eicellen van de vrouw, 
reeds in het tweede levensjaar alle aanwezig zijn, niet door 
andere worden vervangen, maar òf, niet bevrucht zijnde, 
afsterven, òf, bevrucht zijnde, aanleiding geven tot het ontstaan 
van een nieuw individu. Dit is de eigenschap waaraan 
WEISSMANN den naam heeft gegeven van de continuiteit тай 
het kiemplasma. | 

Er is eene, helaas op zich zelt staande, waarneming, die 
bewijst dat er een werkelijk verschil bestaat tusschen de 
soma-cellen en de germen-cellen. Deze waarneming wer 
gedaan door Bovert bij Ascaris megalocephala, Bij dit dier 
worden alle cellen bij de deeling beroofd van een deel van 
hun chromatine. Slechts eene groep van cellen behoudt haat 
totale hoeveelheid chromatine. Waarschijnlijk zijn de eerste 
bestemd om soma-cellen te worden, de laatste voor germen- 
cellen. 

Bork maakt een onderscheid tusschen den sexueelen dood 
en den somatischen dood bij de hoogere dieren, dus ook bij 
den mensch. De natuurlijke dood van den mensch is volgens 
hem de geslachtsdood, die intreedt op het oogenblik, waarop 
het individu niet meer in staat is nieuw leven voort te brengen: 


ee ра 


omdat dan het biologisch doel, dat hem het recht geeft op 
een plaats op aarde, ophoudt te bestaan. Het biologisch 
doel van elk individueel bestaan is zooveel mogelijk nieuw 
leven voort te brengen en de biologische waarde van het 
individu wordt volgens Bork niet uitgedrukt door het aantal 
jaren, dat verloopt tusschen zijn geboorte en zijn dood, maar 
door de somma van nieuw leven, dat in hem zijn oorsprong 
nam. Hij vergelijkt het voortbestaan van het somatisch leven 
na den geslachtsdood met het nagloeien van een electrisch 
lampje nadat de stroom verbroken is. Het is alsof de soma- 
tische organen de vitale energie gebruiken, die ten tijde van 
den geslachtsdood nog in hen was opgehoopt. 

Wanneer wij met deze voorstelling wenschen mede te 
gaan, dan zijn er twee vragen, die op antwoord wachten: 
1°. Wat is de oorzaak van den somatischen dood? en 
2. Wat is het doel der copulatie en der bevruchting? 

Op de eerste vraag heeft men slechts met het opstellen 

van verschillende hypothesen, die geen van alle veel bewijs- 
kracht bezitten, kunnen antwoorden.. 
. Навтос beschouwt de kern der cel als een soort zenuw- 
stelsel. Hoe grooter het aantal celdeelingen is dat plaats 
heeft, hoe meer de gevoeligheid voor de prikkels door het 
celplasma op dat zenuwstelsel uitgeoefend vermindert. Van 
daar ouderdom en dood. 

Volgens Biirscuu is het leven het gevolg van de inwerking 
van een ferment op het protoplasma. Wanneer dit ferment 
is opgebruikt eindigt het leven. De protozoen zijn in staat 
het zelf te bereiden en het dus aan te vullen, naar gelang 
van het gebruik, maar bij de hooger ontwikkelde dieren 
hebben alleen de. geslachtscellen dat vermogen. . 

Weer anderen meenen, dat het verschil tusschen levend 
en dood plasma hierin bestaat, dat uit het levend protoplasma 
door bepaalde chemische invloeden de aldehyden verdwijnen 
en dit de oorzaak is-van het afsterven van het plasma. 

Ik zal het maar bij de vermelding van deze drie hypothesen 
laten, mij geheel aansluitende bij de woorden van Yves DELAGE: 


е ` en 


„Aucune de ces théories n'est vraiment satisfaisante meme 
dans son caractére hypothétique et le mystére de la mort 
reste aussi intacte que celui de la vie.” 

Het doel der copulatie en der bevruchting wordt door 
Bork op. de volgende wijze toegelicht. Wanneer een cel 
zich deelt in twee deelen, zullen alleen dan de twee dochter- 
cellen volkomen aan elkaar gelijk zijn, als het deelingsvlak 
juist het geometrisch midden inneemt. Daar dit nu niet 
altijd het geval is, zal steeds een der dochtercellen bij de 
andere ten achter staan. Herhaalt dit proces der niet erfelijke 
deeling zich voortdurend, dan zouden de defecten ten slotte 
zoo groot kunnen worden, dat de oorspronkelijke eigenschap: 
pen der cel verloren gingen. De copulatie, zoowel als de 
bevruchting heeft ten doel het herstel dezer defecten. Wan- 
neer een cel met een bij de deeling verkregen defect zich 
vereenigt met een andere се, die juist te veel heeft wat 
de andere mist, dan zal door versmelting dezer twee cellen 
ten slotte weer de materie aanwezig zijn waaruit door deeling 
twee normale cellen kunnen ontstaan. Op die wijze is de 
instandhouding van den voor elke soort typischen vorm 
gewaarborgd. 

Het zal U duidelijk zijn waarin het groote verschil gelegen 
is tusschen de opvattingen over het leven en den dood 
waarop ik in den aanvang doelde, Terwijl aan de eene 
zijde de dood beschouwd wordt als een straf voor het leven, 
waaraan ten grondslag ligt een daad, die niet had mogen 
plaats hebben, de bevruchting, omdat deze nieuw leven en 
dus nieuw lijden verwekt, wordt aan de andere zijde die 
bevruchting opgevat als het eenige doel van het leven, omdat 
door haar alleen voor de instandhouding van de soort kan 
worden gezorgd. Hier is dus de bevruchting doel, het leven 
middel en de dood het natuurlijk verdwijnen van den Moor, 
die zijn plicht heeft vervuld. 
| Ik kan niet ontveinzen, dat geen dezer beide opvattingen 
in staat is mij te bevredigen. Terwijl de philosophie over 
het leven en den dood zeker niet de juiste oplossing geeft 


i ME LL 


vau de vraag naar het pourquoi et quoi aprés en meer het 
gevolg is van een pessimisme, waarvoor de gronden niet . 
geheel en al afwezig zijn, is de biologische opvatting van 
het leven en den dood, die Bork geeft, misschien de juiste 
voor hem, die in den mensch slechts ziet het hoogst ont- 
wikkelde dier. Maar juist door die hoogste ontwikkeling, 
waardoor hij zich van alle anderen heeft gedifferentieerd, 
neemt de mensch in de natuur een plaats in die de Duitschers 
omschrijven met een woord waarvoor ik in het hollandsch 
geen volkomen gelijkwaardige uitdrukking ken: Sonderstel- 
long. Deze Sonderstellung verantwoordt, naar het mij 
voorkomt, een andere beschouwing over het leven en den 
dood, die men zou kunnen noemen, een ethische. Zij huldigt 
zeker niet de meening, dat de mensch alleen recht heeft 
op zijn bestaan als bron voor nieuw leven en na den 
sexueelen dood slechts een schijnleven leidt, of de droeve 
meening, dat leven en lijden synoniemen zijn, noch heeft 
zij het materialistische Edite, bibite, post mortem nulla 
voluptas tot devies. Haar grondstellingen zijn evenwel op 
dit oogenblik niet aan de orde. 


J. DE HAAN. 


ABSOLUTE EENHEDEN EN DIMENSIE- 
FORMULES. 


(Voordracht gehouden op 25 Juni 1904 op de Bestuursafdeeling voor 
voordrachten met debat). 


Zooals U bekend is, had in de middeleeuwen ieder gewest, 
dikwijls zelfs een stad op zichzelf, een eigen stelsel van 
maten en gewichten. Bij het toenemen van het onderling 
verkeer begon men de daaraan verbonden moeilijkheden 
te gevoelen en ontstond de wensch meer eenheid te dien 
opzichte te verkrijgen. Toch duurde het tot aan het eind 
van de 18% eeuw, voordat een krachtige poging, om die 
‘eenheid te bereiken, werd gedaan. 

Op aandringen van TALLEYRAND, President van de Nationale 
Conventie in Frankrijk, werd in 1790 een commissie benoemd, 
waarin 0.a. bekende mannen als Borpa, LAGRANGE, LAPLACE 
en MoxaE zitting namen en waaraan werd opgedragen een 
stelsel van maten en gewichten te ontwerpen. 

Op voorstel van die commissie werden in 1793 de Fransche 
geleerden МЕснлїх en Detampre belast met het verrichten 
van een graadmeting en naar aanleiding van die meting, 
waarbij de lengte van den meridiaan tusschen Duinkerken en 
Barcelona werd bepaald, nam de commissie het 740.000.000 
deel van den omtrek der aarde als eenheid van lengte of 
meter aan. In 1799 werd daarop de meter, voornamelijk 
naar aanleiding van een rapport van onzen landgenoot VAN 
SwINDEN, door de Wetgevende Vergadering van Frankrijk 
als lengte-eenheid aangenomen. Om die maat gemakkelijk 
te kunnen terugvinden werd ееп platte platinastaaf уегуааг- 
digd, waarvan de lengte zooveel mogelijk met die van een 


dá шш 


meter overeenkwam. Die staaf wordt nog altijd in het Paleis 
der Fransche Staatsarchieven bewaard en wordt daarom 
archiefmeter genoemd. Als eenheid van gewicht nam ge- 
noemde commissie, later veelal metercommissie geheeten, 
aan het gewicht van 1 d.M?. zuiver water bij zijn grootste 
dichtheid en liet een platina cylinder van hetzelfde gewicht 
als standaard vervaardigen. Deze maat, het kilogram, wordt 
eveneens in het paleis der archieven te Parjjs bewaard en 
draagt daarom den naam van archief-kilogram. - 

Verschillende regeeringen namen al spoedig dit stelsel 
van maten en gewichten over, zoo volgden Jfali? in 1803, 
Nederland en België in 1821, Griekenland in 1836 enz. en 
lieten van den standaardmeter en het standaardkilogram 
kopieën vervaardigen. Zoo bracht van SwiNDEN ijzeren kopieën 
naar Nederland over. 

Later na het construeeren van nauwkeuriger weeg- en 
meetinstrumenten bleek, dat de archiefmeter niet volkomen 
met het 20000000 оа 0 deel van den omtrek der aarde en het 
archiefkilogram niet precies met het gewicht van 1 d.M*. 
zuiver water overeenstemde, maar dat de lengte van den 
meridiaan overeenkomt met 40.003.494 M. en het gewicht 
van 1 d.M*. zuiver water bij zijn grootste dichtheid met 
1.000013 К.б. Toch werden de archiefmeter en het archief- 
kilogram als eenheden van lengte en gewicht behouden en 
kwam in 1872 een nieuwe metercommissie bijeen, samengesteld 
uit afgevaardigden van de verschillende geinteresseerde rijken, 
die de regelen had vast te stellen, naar welke nieuwe kopieën 
van archiefmeter en kilogram, onder voor allen gelijke omstan- 
digheden, zouden worden vervaardigd, daar er gegronde 
twijfel bestond omtrent de nauwkeurigheid van de reeds 
bestaande kopieén. Van die nieuwe kopieén, uit een mengsel 
van platina en iridium vervaardigd, wordt voor Nederland een 
stel bewaard aan de Polytechnische school te Delft. 

De meeste regeeringen der beschaafde natién hebben te- 
senwoordig het stelsel van maten en gewichten, waaraan 


as "E 


deze eenheden ten grondslag liggen en dat het metriek 
stelsel genoemd wordt, ingevoerd, alleen enkele vasthoudenden 
schijnen daartoe niet te kunnen overgaan. 
.. Zoo las ik in Juni in de mailberichten, dat een voorstel 
van de Engelsche regeering tot invoering van het metriek 
stelsel door het Lagerhuis was verworpen. 

Was men op deze wijze vrijwel tot eenheid, wat maten 
en gewichten betreft, gekomen, in de wetenschappelijke 
wereld was men daarmee niet tevreden, vooreerst omdat 
sommigen bij hun berekeningen gebruik maakten van meters 
"еп K.G., anderen van m.M. en grammen en weer anderen 
daarbij verschilden in het gebruik van tijdseenheid, zoodat 
bij het vergelijken der uitkomsten: herhaalde omrekeningen 
noodig waren. Gewenscht was één stelsel van enkele grond- 
eenheden, waarvan alle andere natuurkundige eenheden 
konden worden afgeleid. Verder heeft het aannemen van 
het K.G. als eenheid van kracht het bezwaar, dat in dit 
geval de krachtseenheid op verschillende plaatsen op aarde 
niet dezelfde en bovendien afhankelijk is van mogelijke 
veranderingen in de grootte van de aantrekkingskracht der 
aarde, 


Gauss en WEBER nu kunnen geacht worden als de grond- 
leggers van een eenhedenstelsel, dat onafhankelijk is van 
wijzigingen in de aantrekkingskracht der aarde en andere 
invloeden, welke eenheden daarom door Gauss absolute 
eenheden genoemd werden. 

Evenals tegenwoordig algemeen gebruikelijk is, gingen 
Gauss en WEBER van de eenheden van lengte, massa en 
tijd als grond- of fundamenteele eenheden uit, alleen kozen 
zij als zoodanig den m.M., het milligram en de seconde. 
Welk nadeel aan deze eenheden verbonden is, zal aanstonds 
blijken. 

In ’t algemeen geschiedt de keuze van fundamenteele 
eenheden bij onderlinge overeenkomst, men is niet aan een 
bepaald stel gebonden, toch is het wenschelijk, dat men zich 
bij die keuze laat leiden door de volgende overwegingen: 


Пе 


1°. Die eenheden moeten hoeveelheden zijn, Фе een 
nauwkeurige vergelijing met andere hoeveelheden van de- 
` zelfde soort toelaten. 

2°. Die vergelijking moet mogelijk zijn door alle tijden 
heen. De grondeenheid mag haar grootte dus in den loop der 
tijden niet veranderen. 

3*. Die vergelijking moet overal mogelijk zijn. De waarde 
der grondeenheid mag dus niet afhankelijk zijn van de plaats 
op aarde, waar zij gebezigd wordt. 

4°. Die vergelijking moet gemakkelijk kunnen geschieden. 

5°. De fundamenteele eenheden” ten GE жоп 
worden, dat de definieering der v 
gemakkelijk en de formule, die de betrekking aängseft tus- 
schen de afgeleide eenheid en de fundamenteele eenvoudig zij. 

De fundamenteele eenheden door Gauss en WEBER aange- 
nomen, dus de m.M., het milligram als eenheid van massa 
en de seconde voldoen aan deze voorwaarden, alleen hebben 
SU het bezwaar, dat de uitkomsten van metingen en bere- 
keningen in groote getallen moeten worden uitgedrukt, aan- 
gezien de eenheden elk op zichzelf klein zijn. 

Tegenwoordig zijn algemeen als fundamenteele eenheden 
in gebruik: als eenheid van lengte de c.M., als eenheid van 
massa de massa van een gram, als eenheid van tijd de seconde. 
Alle andere natuurkundige eenheden worden van deze drie 
eenheden afgeleid; men noemt daarom dit stelsel van eenheden 
het centimeter-gram-seconde stelsel of kortweg C.G.S. stelsel. 

In 1873 was in Engeland in ’t leven geroepen een „Сош- 
mitee for the Selection and Nomenclature of Dynamical and 
Electrical Units"; op de bijeenkomsten van dit commité heeft 
een punt van ernstige bespreking uitgemaakt welke drie 
fundamenteele eenheden zouden worden voorgesteld, of de 
meter, gram en seconde of wel de с.М., gram en seconde. 
De voorstanders van de eerste drie bepleitten de aanname 
van Meter, omdat die naam eenvoudiger was dan die van 
e.M., de voorstanders van de c.M. brachten daar het volgende 
tegen in: Onder dichtheid van een stof verstaat men het 


aantal massa-eenheden begrepen in de eenheid van volume. 

In het C.G.S. stelsel is dus de dichtheid van water 1; 
neemt men daarentegen als eenheid van lengte de Meter en 
daardoor als eenheid van volume de kubieke Meter, dan zou 
de dichtheid van water door het getal 1.000.000 moeten 
worden uitgedrukt en dienovereenkomstig alle getallen, die 
de dichtheden van de verschillende stoffen aangeven, met 
1.000.000 moeten vermenigvuldigd worden. De laatste be- 
zwaren werden overwegend geacht. 

Korten tijd geleden kwam mij een dissertatie in handen 
van Dr. Visser, cum laude gepromoveerd in de scheikunde. 
Onder de stellingen trokken er twee mijn aandacht. De eerste 
daarvan luidde: „Het is wenschelijk den naam absolute een- 
heden buiten gebruik te stellen en in plaats daarvan te spreken 
van natuurkundige eenheden (in tegenstelling met technische) 
-of van eenheden van het C.G.S. stelsel.” Wat de overwegingen 
van den Heer Visser zijn geweest, weet ik niet, maar mij 
komt het voor, dat de naam van absolute eenheden meer 
beschouwd moet worden als een algemeene naam, dat elk 
stelsel van eenheden kan dragen, dat voldoet aan den eisch 
van opgebouwd te zijn uit een of meer onveranderlijke 
fundamenteele eenheden en dat het stelsel tegenwoordig in 
gebruik meer in 't bijzonder den naam kan dragen van 0.6.5. 
stelsel. Ik zou dus beide namen in stand willen houden. 

De tweede der bedoelde stellingen van den Heer Visser zegt: 
„Op verschillende manieren is verband te brengen tusschen 
de drie grondeenheden van het C.G.S. stelsel, waardoor het 
aantal grondeenheden dus tot één terug te brengen zou zijn; 
de eenige eenigszins rationeele manier is echter voorloopig 
nog de eenheid van massa te definieeren met behulp van de 
eenheden van lengte en tijd door middel van de aantrekkings- 
wet van NEWTON." 

Omtrent het bepalen van de eenheid van massa met behulp 
van de eenheden van lengte en tijd door middel van de 
aantrekkingswet van Newton zegt Professor EvxRETT in zijn 
werkje ,,C.G.S. system of Units.” Dat een stelsel mogelijk 


is met twee fundamenteele eenheden moge blijken uit het 
volgende: 

.De aantrekkingswet van NEWTON zegt: als twee massa's 
m en m; op een afstand van r c.M. van elkaar verwijderd 
zijn, zal de kracht, waarmee zij elkaar aantrekken, gelijk 


mm У 
L waarin f een constant getal voor- 


zijn aan K—f 


stelt. Neemt men »,—1 en r—1 dan wordt K —f m, 
stelt men de versnelling die de massa m, = 1 tengevolge 
van die kracht verkrijgt gelijk a dan moet, omdat in 't 
algemeen kracht — massa X versnelling, а — f m. Voor het 


geval a — 1 wordt hai wat in woorden wil zeggen: de 


massa, die de eenheid van versnelling geeft aan de eenheid 
van massa, als die op een afstand van 1 c.M. geplaatst is, 
СА "NY 

15 т ongeveer 1,5 Ж 107 gram. Hieruit volgt dat, als 
men deze massa als eenheid van massa aanneemt en de - 
eenheden van lengte en tijd dezelfde laat, men deze eenheid 
van massa in de eenheid van lengte kan uitdrukken en dus 
de eerste eenheid kan vervallen. Immers de versnelling van 
beweging, die een massa van » nieuwe eenheden, geplaatst 
op een afstand van r c.M. van een even groote massa, 


verkrijgt, wordt dan uitgedrukt door · . waaruit volgt 


m == а r?, waardoor de massa is uitgedrukt іп een lengtemaat. 
Dit stelsel van eenheden zou echter weinig geschikt zijn 
voor de praktijk, de eenheid van kracht zou dan b. у. 
gelijk zijn aan de kracht, die aan de nieuwe eenheid van 
massa de eenheid van versnelling geeft en zou dus gelijk 
zijn aan 1,5 X 107 dynes. Professor Everett is echter van 
meening, dat het stelsel van eenheden opgebouwd op twee 
fundamenteele eenheden uitstekend geschikt is voor de 
astronomie; men kan b.v. met behulp van bovengenoemd 
stelsel de massa der aarde uitdrukken in een getal geheel 
onafhankelijk van de dichtheid der aarde, 


--80 -- 


Hoe Dr. Visser verder het aantal grondeenheden tot één : 


wil terugbrengen en tot welke grondeenheid weet ik niet, 
zelf ben ik daaromtrent nog niet tot een bevredigende ор- 
lossing kunnen komen, misschien echter kan een van де 
aanwezige heeren mij daarvoor den weg aangeven 1). 


Ten slotte wil ik, waar van eenheden sprake is, nog die ` 


vermelden, welke door Нклизпк zijn voorgesteld en door 
hem ,,rational units" genoemd worden. 

Нелузпв stelt voor als eenheid van hoeveelheid aan te 
nemen voor een middenstof, die afstoot of aantrekt, een 
zoodanige hoeveelheid, dat de afstootings- of aantrekkings- 
kracht, welke 4 van die eenheden, op een afstand r van 
één dergelijke eenheid geplaatst, daarop uitoefenen, gelijk is 


aan Mad № plaats van un ge ‚ Zooals tot nu toe gebrui- 
kelijk is. 

Deze eenheden zullen dus V/ 47 maal zoo groot moeten 
zijn als de tegenwoordig gebruikelijke. Zij zouden het voordeel 
hebben, dat verschillende formules, voorkomende bij mag- 
netisme en electriciteit vereenvoudigd worden, doordat de 
factor 4 т uit de thans gebezigde formules wegvalt. 

Deze vereenvoudiging wil ik u met een voorbeeld aan- 
toonen. 

Zooals u weet, toonde COULOMB proefondervindelijk de wet 
aan, dat gelijknamige ladingen electriciteit elkaar afstooten 
en ongelijknamige elkaar aantrekken met krachten, die sa- 
mengesteld recht evenredig zijn met de grootte der beide 
ladingen en omgekeerd evenredig met het vierkant van hun 
afstand; welke wet wordt uitgedrukt door de formule 
К —f Ss - f is daarin een constante, die gelijk genomen 
wordt aan de eenheid van kracht (1 dyne). 

Als eenheid van hoeveelheid electriciteit is dus die 
hoeveelheid aangenomen, welke een even groote hoeveelheid 
ор een afstand van 1 c.M. met een kracht van één дупе 


dien is in een der volgende bijeenkomsten dit onderwerp nader be = 
Sr. "er Ор 


1) Sedert 
handeld door Dr. H. ONNEN 


NNA Ere PE 


-4 = 


afstoot of aantrekt (electrostatische eenheid van electriciteit). 
De formule gaat daardoor over in К E 

Voor een punt buiten een geladen bol is de electrische 
kracht; die van dien bol uitgaat, gelijk aan de kracht, die 
door de geheele lading zou uitgeoefend worden, als zij in 
het middelpunt van den bol vereenigd was. | 

Stel de straal van den bol r, de lading Е eenheden, dan 
is de aantrekkende of afstootende kracht, die op een punt P 
wordt uitgeoefend, dat e eenheden van electriciteit bevat en 
zich op een afstand van d c.M. (d > r) van het middelpunt 
van den bol bevindt, gelijk aan K = CUR dynes. 

Is de dichtheid der lading op den bol D (d.i. hoeveelheid 
electrieiteit op 1 c.M. oppervlak) dan is 


к= ERO О ia 
Is de lading van het punt P gelijk aan de eenheid dan 
wordt K — 6А Li p dynes. 


Brengt men nu het punt P dichter bij het oppervlak van 
den bol dan nadert d tot r, waaruit volgt dat de electrische 
kracht, waarmede een geladen bol werkt op de eenheid van 
electriciteit, die zich op oneindig kleinen afstand van zijn 
oppervlak bevindt, gelijk is aan К —4 7 D dynes. 

Had ik de eenheden van Heavisipe gebruikt, dan zou de 
formule geworden zijn 


uo deve a i DAS 
E ta ee 47d 
9 ` 
voor e—1 Kind а voor d—r K=D dynes, 
4 т а? 
welke formule van eenvoudiger gedaante is dan de thans 


gebruikelijke. 

In het reeds genoemde werkje „C.G.S. system of Units” 
van Professor Everetr staat verder aangegeven welke ver- 
eenvoudigingen door het aannemen van de eenheden er 

LXV, 


s HS us. 


Heaviside worden verkregen, ik zal U echter met de opsom- 
ming daarvan niet vermoeien. 


Dimensieformules. 

Hoewel meer en meer uitkomsten van onderzoekingen 
worden opgegeven in eenheden van het C.G.S. stelsel is dit 
nog geenszins regel en zal het dus dikwijls noodig zijn, als 
men uitkomsten van verschillende onderzoekers vergelijken 
wil, ze allen tot eenzelfde stelsel van eenheden te herleiden. 
Is de uitkomst een grootheid, die slechts afhankelijk is van 
één fundamenteele eenheid (fundamenteele grootheid), zoo is 
de herleiding eenvoudig; b.v. het oppervlak van een rechthoek 
is afhankelijk van de lengte en de breedte van den rechthoek, 
is dus alleen afhankelijk van de lengte-eenheid. Wordt de 
lengte-eenheid p maal zoo klein, dan wordt én de lengte 
еп de breedte p maal zoo groot, dus het getal, dat het 
oppervlak aangeeft, p? maal zoo groot. 

Ik zal nu nagaan met welk getal een grootheid, die van 
meer dan één fundamenteele eenheid afhankelijk is. moet 
vermenigvuldigd worden, als de eenheden veranderen en 
neem daarvoor als voorbeeld v — de formule voor de snel- 
heid van een eenparige beweging, uitgedrukt in den afge- 
legden weg en den tijd. 

Stel = = m lengte-eenheden L en # — п tijdseenheden T 
"t. E 
Si 

dezelfde snelheid uit te drukken in een nieuwe lengte-eenheid 
l, p maal kleiner dan L, en een nieuwe tijdseenheid f. д maal 
kleiner dan Т, dan zal men in nieuwe maten kunnen schrijven 


dan is v — => . L Т. Wordt nu gevraagd 


e Жер cu d E en 
WDR Wap c CES у ы 
Om dus van de snelheid, uitgedrukt in de oude maat, 


over te gaan tot die in de nieuwe maat, heeft men het 


Mm 
getal van de oude opgaaf te vermenigvuldigen met den 


Ax ВВ cue 


factor p 47!, die denzelfden vorm heeft als de formule voor 
de snelheid s . CT, 

In 't algemeen kan men aantoonen, dat de getallenwaarde 
van een grootheid in de oude maat bij het overbrengen in de 
nieuwe maat moet vermenigvuldigd worden met de waarde 
van een functie, die aangeeft hoe de grootheid afhangt van | 
de fundamenteele eenheden. Want is de grootheid С afhan- 
kelijk van de grondeenheden А, B en Сеп wel van de 22 
macht van A, van de у macht van В en van de 2% macht 
van € dan wordt de getallenwaarde van G uitgedrukt door 


(4p и [er als а, 6 en с de eenheden voorstellen, 


а 
waarin А, В еп C zijn uitgedrukt. 

Als nu a, b en с respectievelijk p, g en r maal zoo klein worden, 
wordt de getallenwaarde van С р”. q”. »* maal zoo groot. 

Wil men alzoo afleiden met welk getal moet vermenig- 
vuldigd worden, dan moet men eerst afleiden op welke wijze 
de gegeven grootheid afhangt van de fundamenteele grootheden 
lengte, massa en tijd. De formules, die deze betrekking aange- 
ven, noemt men afmetings- of dimensieformules. ER КЕ 
is dus de dimensieformule voor snelheid. 

Als voorbeeld voor het afleiden van een dimensieformule 
wil ik nog zoeken de afmetingsformule уап de poolsterkte 
van een magneet. 

Onder de poolsterkte van een magneet verstaat men een 
grootheid, waarmee de kracht, die elk der polen in een 
bepaald magnetisch veld ondervindt, evenredig is. Zijn dus 
de poolsterkten van twee magneetpolen m; en m, dan is in 
verband met de wet van Сосиомв, de kracht, die zij onderling 


op elkaar uitoefenen K — f me ie als г de onderlinge afstand 


der polen voorstelt. f isin deze formule een constante grootheid 
gelijk aan het getal, dat aangeeft de grootte van K voor het 
geval ту, m, еп r elk gelijk 1 zijn. De eenheid van poolsterkte 


is nu zoodanig aangenomen, dat laatstgenoemde kracht = 1 
; my Ma 
wordt, waardoor de formule overgaat їп KT 


a ` SÉ 


Uit deze formule blijkt dat in 't algemeen kracht = 


оте De dimensieformule voor kracht — ML T-? dus 
mm 1 3 
мате = Ù of (m? МІЗ T= of (m) = MPL? TL 


Së 
Uit deze dimensieformule volgt weer, dat die voor het 
` magnetisch moment van een magneet (poolsafstand X pool- 
sterkte) is L X Mz Ls TA — Mz Li T enz. 

Wanneer de verschillende dimensieformules eenmaal bekend 
zijn, is het eenvoudig een uitkomst in de nieuwe waarden 
der fundamenteele eenheden over te brengen. Tot toelichting 
daarvan zal ik oplossen uit het boekje Vraagstukken over 
Werktuigkunde door Dr. C. A. ScuguTEMA het vraagstuk №. 25 
§ 2 dat luidt: Als m M. lengte- en ¢ sec. tijdseenheid is, 
wordt een versnelling voorgesteld door a. Door welk getal 
zal die versnelling worden uitgedrukt, zoo men m, M. als 
lengte- en ¢, sec. als tijdseenheid aanneemt? 

Oplossing. Vroeger is reeds gezegd, dat men het getal 
uitgedrukt in de nieuwe maat verkrijgt door dat volgens de 
oude maten te vermenigvuldigen met de waarde van een 
functie, die aangeeft hoe de grootheid, in dit geval de ver- 
snelling, afhangt van de fundamenteele eenheden lengte, massa 
en tijd en dat die functie genoemd wordt de dimensieformule 
van die grootheid. 

De dimensieformule voor versnelling is L T >, waarin, om 
de waarde van die functie in dit geval te berekenen, 1, 


vervangen moet worden door —” 


— — еп T' door me Het getal, 
m, t 


dat de versnelling, in de nieuwe maten uitgedrukt, aangeeft, 
is dus aX су (+) ах T k dE 

T t ту p 

Heb ik in 't voorgaande met een eenvoudig voorbeeld 
het gemak van de dimensieformules aangetoond bij het over- 
brengen van een uitkomst van het eene eenhedenstelsel in ` 
het andere, uit het volgende kan blijken, dat dimensieformules 
ook kunnen dienen tot een eenvoudige oplossing van vraag- 


„м 


stukken, die er op het eerste gezicht niet zoo gemakkelijk 
uitzien. Daarvoor neem ik uit bovengenoemd vraagstukkenboek 
№. 18 $5 luidende: De versnelling eener eenparig versnelde 
beweging wordt door a uitgedrukt, zoo т М. lengte- en ? sec. 
tijdseenheid is; dezelfde versnelling wordt in een ander 
stelsel van eenheden, waarin m, М. lengte- en | sec. 
tijdseenheid is, door а, voorgesteld. Zoo nu deze versnelling 
door а -- a, wordt uitgedrukt in een stelsel, waarin m, M. 
lengte- en f sec. tijdseenheid is, vraagt men te bewijzen, 
dat er tusschen ВА, В, m, m, en m, de volgende betrekking 
bestaat: 
p t° t 

om 2 Pi coo MED 

Oplossing. Leid met behulp van de dimensieformules de 
betrekking af, die er tusschen а en а, en ook tusschen a 
en а + a, bestaat, n.l. 


m bx m ty? 
2 ab Щи Se ы ке | | 
а, tam m Ka ( h ) а т x > ( ) 
m t —2 m t? 
SH SE e - | o0 | 
а - а,=а Se а а " Х = (2) 
Е ta? а + а + 
U t ^ = Do ——— стана . . E Ы 3) 
it (2) volgt ui а Х m 
у # 2 a в 
Uit 1 1 — 1 ——— e . B . . • (4). 
(1) volgt E doa za Mm 
: ih? o as # 
Het verschil van (3) en (4) geeft "E РИ. 


waaruit het gevraagde volgt. 

Ook kan men, als de dimensieformules voor verschillende 
grootheden eenmaal bekend zijn, ze nog tot andere doeleinden 
aanwenden. 

1°. Als de uitkomst van een onderzoek bekend is en 
eveneens de waarde van alle eenheden op één na, waarvan 
die uitkomst afhankelijk is, wordt gevraagd de waarde van 
die onbekende eenheid te vinden. 

Voorbeeld. Wanneer 2 c.M. als eenheid van lengte en ? 
sec. als eenheid van tijd is aangenomen, wordt de waarde 


а SC 


van een zekere versnelling door а voorgesteld; zijn Фе een- 
heden echter respectievelijk 180 c.M. en 1 minuut dan is de 
waarde der versnelling 10 а. Ное groot is 7? 


Oplossing. Brengt men de waarde der versnelling in beide ` 


gevallen in het C.G.S. stelsel over, dan moeten de uitkomsten 
dezelfde zijn, dus a X 9 X t-? = 10 a X 180 X 607, 
waaruit men vindt t = 2. 

2°. Dikwijls kunnen dimensieformules toegepast worden 
in "t geval men door proefneming heeft gevonden, dat een 
grootheid afhankelijk is van eenige andere grootheden en 
men de mate van afhankelijkheid wil vinden. 

Voorbeeld. Veronderstel dat door proefneming is gevonden, 
dat de slingertijd van een enkelvoudigen slinger uitsluitend 
afhankelijk is van de lengte van den slinger en de intensiteit 
van de zwaartekracht. Wordt gevraagd op welke wijze de 


slingertijd afhangt van de slingerlengte en de versnelling 


der zwaartekracht g. 

Veronderstel, dat ¢ afhankelijk is van /" en 9” dan geeft 
de dimensie aan, dat: 

tijd = (lengte)" X (versnelling), 

tijd == ји (L It) == I" Za T3, = Тв TS 
daar de dimensieformule voor tijd ook T is, zal 7 — L” +" T 
moeten zijn, hetgeen alleen mogelijk is als m + » = беп 
—2n--l,dusn- — + en m = 1 (n en m kunnen slechts 
een reëele waarde hebben, daar voor elke grootheid slechts 
één dimensieformule geldt). Wat in woorden wil zeggen: de 
slingertijd is evenredig met den wortel uit de slingerlengte en 
omgekeerd evenredig met den wortel uit de versnelling der 
zwaartekracht. 


Voorbeeld. Veronderstel, dat door proefneming is gevonden, ` | 
dat de snelheid van het geluid in een gas uitsluitend afhan- — 


кещк is van de dichtheid D van het gas en den druk E, 
dien het gas per с.М.? uitoefent; gevraagd de mate van 
afhankelijkheid. | 


Stel weer de snelheid afhankelijk van de m“ macht van E 


D en de пе macht van E, dan is v= D" Е" 


Do E Ne Sen 


єой о 


De dimensie van snelheid = L T-!, die van dichtheid 


^ MAS N is 15 ; 
ТА аве 1407 ML en die van druk per 
REN kracht ЗА пра t. ou Морал TOÀ dua 
oppervlak I? 
L TO = (ML QL Tp 


LT == Ут +» men Т- 2" 

wat alleen mogelijk is als т + n = 0, — 3 m — n= en 
—9n- — 1. Uit deze vergelijkingen volgt voor n == 3 en 
т == — EA hetgeen in woorden wil zeggen: De snelheid van 
het geluid in een gas is evenredig met den wortel uit het getal, 
dat den druk van het gas per c.M.? aangeeft, en omgekeerd 
evenredig met den wortel uit de dichtheid. Hetgeen ook 
te lezen valt uit de formule v = f V -p 

Voorbeeld. De hoekversnelling, die een homogene cirkel- 
vormige schijf bij wenteling om haar as verkrijgt onder de 
werking van een koppel is afhankelijk van de grootte van 
het moment van het koppel, van de massa van de schijf en 
van den straal van het grondvlak. Gevraagd de mate van 
afhankelijkheid. 

„Stel de hoekversnelling 4 afhankelijk van de a” macht 
van het moment van het koppel K, van de y macht van 
de massa M van de schijf en van de 2” macht van den 
straal В dan is 

д == № № №, 
de dimensie van g= T—, die van K= L X M L T^—MLE T 
еп de dimensie van R= L. 

De dimensie van hetgeen links van het gelijkteeken staat 
moet gelijk zijn aan de dimensie van hetgeen rechts van 
dat teeken voorkomt, dus 

Т- = (М I? ТМ» Le, 
Т-2 = M:t” Let? Т—?= 
hetgeen alleen mogelijk is, als: 
г+у=0 9z-e—0 —22——3 waaruit volgt 
zer genten 2 = — 2 


- BB = 


voor z, y en г kan slechts één waarde voldoen, omdat bij 
elke grootheid slechts één dimensieformule behoort. 

K 
ME Deze 
methode tot het opsporen van de mate van afhankelijkheid, 
die er tusschen twee of meer grootheden bestaat, noemt men 
de methode der afmetingen. 

Oppervlakkig gezien zou men denken, dat de methode 
der afmetingen een uitstekend middel aan de hand doet om 
uit proefnemingen algemeen geldende wetten af te leiden. 
In elk der voorgaande voorbeelden is echter ondersteld, dat 
reeds alle grootheden bekend waren, waarvan de te onder- 
zoeken grootheid afhankelijk is. De methode der afmetingen 
kan hoogstens gebezigd worden als een contrôlemiddel. 


Volgens het bovenstaande moet dus 9 = 


M. J. DOPPENBERG. 


UITKOMSTEN 


VAN 


Meteorologische Waarnemingen 
VERRICHT AAN 
HET PROEFSTATION OOST-JAVA 
TE 
PASOEROEAN 
gedurende het jaar 1904. 
ad 
Den 17%" Aug. werden de meteorologische instrumenten 
naar het nieuwe proefstationsgebouw overgebracht en daardoor 
de waarnemingen tijdelijk gestaakt. Het nieuw gebouwtje, 
waarin de instrumenten zijn opgesteld, ligt Z.ZW. ten opzichte 


van het oude, op een afstand van ongeveer 650 M. 
Geene waarnemingen zijn gedaan: 


Van barometerdruk . . .:. … van af 17—19 Aug. 
Van luchttemperatuur en vochtig- 
heidsgehalte der lucht. . . . - + » » 17-23. , 


Van de verdamping. . - · - 17-8lI 4 

Van stralende warmte, zonneschijn, 
grondtemperatuur en windsnelheid van af 17 Aug. tot 5 Sept. 

De zonneschijnwaarnemingen konden bovendien van 27 
Maart tot 17 April niet worden genomen, omdat het toestel 
in den nacht van 26 Maart gestolen werd en het een tijdlang 
duurde voor een nieuw toestel in gebruik konde worden 
genomen. 

Verder hebben zich onregelmatigheden voorgedaan bij de 
grondtemperatuur, die op diepten vooral van 60—120 c.M., 


29 29 


— 90 — 


aanmerkelijk lager bleek dan op de vorige plaats, hetgeen 
moet worden toegeschreven aan een belangrijk hoogeren 
waterstand op het nieuwe terrein. Terwijl op de oude plaats 
eerst de derde thermometer (90 c.M.) in het grondwater kwam, 
was de grondwaterstand op het nieuwe terrein in Aug. 
40 с.М. en op het oogenblik nog geen 10 c.M. onder het 
maaiveld. 

Ook bij de windsnelheid werden geheel andere cijfers 
genoteerd als vroeger. De anemometer staat tegenwoordig 
naar het Noorden, Oosten en Zuiden geheel vrij, terwijl zich 
op 32 M. afstand het hoofdgebouw van het proefstation 
verheft, waarvan het dak evenwel iets lager is dan de 
anemometer (8,40 M. boven het maaiveld) Op de oude 
standplaats schijnen eene rij tjemaraboomen, die ongeveer 


80 M. bezuiden den windmeter groeiden, de windsnelheid ` 


aanmerkelijk vertraagd te hebben, zoodat de sedert Sept. 
gevonden cijfers voor windsnelheid belangrijk hooger zijn 
dan vroeger. 


TH. MARR. 


oe De 


19%92 
98'892 
$4'89/ 


08'182 
16'842 
6668 


0189) 
98'092 
1689. 


10749) 
GK 
86692 


6899) 
78'192 
79:69) 


11'842 
PL 69 
1147091 


11799 
68194 
19'892 


EO LGL 
02'882 
08'694 


968 
€'0€ 
0'66 


6696) 
96 EIL 
107092 


88'892 
81'092 
8919) 


€'8I 
965 
116 


666 
0:08 
166 


98 992 
70:69) 
68'682 


0689) 
11'092 
16194 


981 
0:65 
196 


688 
168 
+ 18 


9695), 


66 69 


66 LEL 


19'692 
8609, 


19'192. 


0'786 
0'08 
0'66 
9'08 


6'86 
8'66 
€'66 


бу 9€) 
96'69 
79'692 


с6'89/ 
16'69/ 


LL’O9L 


TPZ 


7 86 
0:06 
966 


L4 eel 
1194 
69'841 


б LEL 
58 89/ 


6169) 


976 
с 66 
ч 66 
1708 


4886 
Toe 
T'E 


1879 
68:09, 
69'294 


76'992 
8819, 


16'842 


0'18 
Киа: 
998 


66' GEL 
9709), 
POLL 


69 967 
[6'892 


£0'6€7 


6879) 
T1094 
1471914 


IE 992 
31892 
98'894 


LO'VEL 
14:09, 
KRAH 


41 994 
9819) 
5989) 


9]SUIO[M “pl 
9181004 I 
ayosyfipesep pit A 


"Зицәшшоцәѕ 


"шошииш әзѕЗоон "mt 


шшр ‘pl 
"шишхей pt 

‘эреррииэю) ‘pl 

na (8016190 uope18 ur) 

bo. Inn podwy n] 
"шошшй рї 
"шоштхей "р! 

'гәөрүцәрр!шә+) Pt 

m d (wu up 


"DEI: ‘O00 do рдәәдәпрәлә® 
ne | 


"PO 


‘dos 


| 
| 
| 


чип f? 


ләр 


qudy 


"ger N 


“ден 


xn p.932tro.regr 


HS 


`әртәррүшәху 


се re ЄР 9*9 SL 66 16 16 8 | 
ТЕ 166 Е Fet + OF: bre eo | v3 af (rr = or) aeg 
1819096 4 68 тер or Feo 1) тек M) | 
T60 160 1981 (Ier mot 1661 160 190 1990 én en loeo 990 [түш Suidurepao A 
618 062 8001 ЧЕТ Pro 66 lere 1662 Sit LU T8'9 герферришез) "Di 
696 128 |LLOT 1881 gët 0611 (0801 (geor lere Jore 108 19 | 
OTSI 7911 PPI |9791 gent rt est ert ott ert LY'OT [nar (Im ш) зоафойвдийръзлод 
| 685 ЕЕ jeg [619 Lët 908. 1868 1608 elt gig 66'T ту | 
a 1611 0691 (EBIT oo 1611 geet |ве'ет 6631 gët lee zt LOLT |66'91 "шошши PI 
> OFFS 6968 wes jarig të loose 1618 «EG 6966 |56'26 6066 19866 | шашхей р 
| 8861 1886086 |9F6I (9981 Seit eut loost te Srog 95"05 |69'06 1108 РЕВ “эрерришю р 
7:61 1686086 6961 881 9841 weg og tot lorog |99'05 0018 (ters 159-05 ng | (ww ur) durep 
1161 8806 |Р/’6Т 8981 |9681 (POLI |P9'8L lGL' 6L РОВ Jeng 6218 EL 06 | MEL -лодем пор uea Suruuedg 
8981 |00'08 19061 9181 9791 Joor |OL'OI |FG&'SI 6961 |94' GI 9961 8961 [nz 
EF 99 09 $ L} EF 09 38 19 Ще 09 09 99 "unum ср 
86 F6 68 98 16 #6 16 76: 96 96 86 96 96 | wununxew — "pr 
96), PL 89 F9 Р9 19 I4 £4 92 94 08 08 LL |орјеррто о ‘pl 
189 IL 99 09 69 19 #9 99 I2 TL 84 82 EL png |_uoyuaoord ur дәп aap 
669 Fu 89 qq 99 73 09 69 99 99 OL OL 19 Sek pieusigu20A ox(roxxo.rjog 
118 98 08 82 81 98 88 06 66 56 $6 66 16 In] o 
таг | une | чәр | [dy "qo | "ue ‘FOGI 


злеей 


FOF ‘хер аад pt 
“OG MAM | 
867 703 1209 1806 "oe ЕВР oer 1687 |967 1809 1609 |909 Ire `шпшхерү ‘р! pl 
866 1686 |2%Е 996 1666 |286 |768 |926 (096 lege [uee Ire lote [пр | ‘onse ш Nes 
ВЕР [LVV 1497 |OLF (ELV 1697 |699 1695 |999 |69р | 997 leer |6ФР |ngI лојдошошлоцј, de 
Ty 1666 ТУР [EEF "rer [SIF oe |VIP [917 (oer Io (ве |917 [тє 109 93184 Z 1 
opuoqens 
ver 1496 |809 1107 507 689 [Top |669 |587 |968 997 long | Гбе np —ng UBA р! 
Ре 98 се 15 Lt CT °1 np —06П6 
89 99 ae 86 Ча 66 £6 |0gng — пе 
69 19 19 97 0g 96 08 ng —ogng 
vL 19 99 Tt OF 75 ер 0606 — па 
97, ZL 99 69 ВР се 09 ng — 0811 
59 69 9€ So er 15 ҮР ont — Dt 
87 19 39 9% er 18 9f n] —oengI 
OF 89 Pr 65 Je | fi 05 0ENZI — пат |(појпооола ur) 
PE 9g 6€ 65 ФР 18 18 пат --оеитт | ufrgosouuoz 
08 | 58 88 15 SF 1g LE (0211 — MIT 
te | v ФР 82 Р РЕ 67 NLT --оепот 
9% gg CF OF 69 Ре 67 (02001 — пот 
OF | ес 59 18 88 ве 19 nor —ogne 
се 0€ 6F Gr 09 се 67 0606 — ng 
0g ot ФР ФР £9 ве 19 nó —ogng 
6I | 1g ec er 09 те 18 10808 — ng 
np КИ ләт | dy TER qaq | ‘ивр тов 


[^ 


| 


ue ` SCH 


| 
| 
| 


968 1168 |9'86 77. 1808. 1808 1106 РОБ 1008 168 9°66 1468 "ПС | aydaıp SE 

966 "1656 19:95 77 1806 1806 TOE РОВ 1006 | 1.68 968 1168 ngi Wo 061 а) р! 

9°66 1168 |9'85 — 1808 [80E | 106 |*08 1006 | ова 9°66 1468 "nj | 
18:68 1868 |765 10:68 77 4806 FOE 1008 |706 кор 1965 768 1868 Ing aydarp : 
18'66 |8'6 768 10:68 — 1806 [POE 1008 | FOE EOE 19-65 766 1968 ПЕТ гә 06 al D 
0868 1868 768 16:85 77 1806 POE 006 РОВ COC | TGE 766 1968 | 
1668 10:08 168 17:68 Tz |708 1908 TOE 906 906 905 868 168 Ing | dep | : 
8668 1008 1468 |T O06 — ROE 1906 [10E 1908 [9:00 1966-1668 | 968 [тё] Wo 09 до | pı 
1668 10:08 1°66 966 E 7'08 908 108 9'05 9:08 466 5666 1768 m 
1965 1668 1668 |4'68 | — |666 1668 1968 |265 1806 1168 | 996 |6'82 пе | оздетр Квтивтод пореза ш) 
8768 868 16:68 | AGE — 1968 1666 РБЕ 1166 ТОБ Tu 9°86 | 9:85 Make де do Ent пәр пива 
1966 |8'66 008 | 8'68 | е 6:66 | 708 9'66 8'66 606 6 68 8'86 165 [nj 1nnjvezeduro], 
чевер "eq | “AON | 3020 | deg | "ny | "цар | чәр | [dy QUE "лао | ‘ивр ‘FOGI 

| 


| Tune 


RECKEN A d Dal 
P 


Lb EY 


о 


s UE = 
TEMPERATUUR-SCHOMMELING 
in graden Celsius. 
Jan. | Febr. |Maart. April. | Mei. | Juni. | Juli. | Aug. | Sept. | Oct. | Nov. | Dee. 
105 | 6.0 | 10.0 | 7.0 | 9.0 | 7.0 | 9.6 | 9.5 1 10.0 |.60]| 6.0 | 8.5 
ЕО 651 85| 75..951.851.901100 | 110] 95 | 65 | 6.0 
ES! 551 8.0 | 8.5 | 100 | 9.5 | 95. 951130 90 | 8.0 | 8.0 
КА 101] 00] 851 9.5 | 90. 75] Вр 1801 86. 80: ME 
EE ОО 85! 85 | 751 95 | 90) 585 | 120 1100 | во | 83 
EO | 65 | 8.0 | 900|-.725.-20.100:|1.90 | 1101 9.8 |: 85 | 7.8 
ET 30 св 751.70 | 5.51 85 108 | 100 1 7.5 ER SE 
601 60 | -85 | 70| 901-701. 99.112041 95 | 85 | 100. | 80 
РО | 651100 | 86 | 80 | 7.5 1100 | 110. 90 1.80.1105 |. 78 
EE KD E 9561 70] 7.6) 10.0 | 15 | 80] 15] 90 | Бр 
ПА КО туч TOT 851^80] 801 COT Sb по 5b | AR 
655 | 25 | 80| 85 | 85 | 70 | 85 | 6.5 | 1004 80) 7.5) 70 
ES Бог ЋЕ | 85 1.75 | 85 19047064 H0] 8&5 1. 85] бй 
Е | 654 80.1 901 851.90|.958. 80:90 9.0 | 65 | Ба 
ER | ВБ |. 96 105 | OK 1100 | БЕ 85196 | ва 
МУ | 60 75]| 904 70] eb 95] 90) 80| 75 | 851 90 
MI 801 85 | 95 | 55 | 90] 8,0 |: — 1 90 во | 70 | 60 
35 | 80) 80 | 85 | 85 | 85:| 85 51004 76 775 | 8.0 
8851901 85 |. 75 | 80 1-150 1105 код Bii. 10] ве 
BE 65] 75) 951] 15 | 1001101. — | 65 | 80 | 90 ben 
65 | 55 | 65| 90| 65 9.0 | 9.5 1.807651 96 TM 
E 571755. d9| 757 00 o0) м] 20. 90] 86] AR 
РОГ rs [о Ба eeb 960] Ih то | 804 80| 95 685 
Т0 | 90 | в.о | 65 | 3.0 | 7.5 | 105 | 105 | 85 85 | 90, 80 
6.0 | 7.0 | 50 | 70| 90 | 65 | 1000 [10.0 | 7.5 | 95! 8.0 | 8.0 
10 | 75 | 60| 85 | 80 | 85 | 100] 95.]. 25 | 85]. 70 | 9.0 
65 | 9.0 | 75 | 85 | 65 | 95 | 110 | 100 | 85 | 80| 75 | 5.0 
65 | 95 | 70| 801 85 | 95 | 1100 | 105 | 70, 9.0 | 100 | 6.0 
| 0 | 85 | 70 | 90 | 85 | 95 | 100 | 90 | 7.0] 9.0 | 95 | 55 
GG 8.0 | 85 | 85 | -95 | 190 | 90! 65, 9.0 | 8.5 | 45 
5 8.0 8.5 10.0 | 9.5 9.0 7.5 
ы 
80| 72 | 79 99 40 odl 051 98 | 90) - 831 88 | 78 


LUCHTELECTRISCHE WAARNEMINGEN 
VERRICHT GEDURENDE 


DE RINGVORMIGE ZON-ECLIPS VAN 17 MAART 1904 
TE SABANG 


DOOR 


Dr. W. VAN BEMMELEN. 


In 1900 werden door J. ELSTER gedurende de totale zon- 
eclips van 28 Mei te Algiers waarnemingen omtrent de 
electrische geleidbaarheid van de lucht gedaan. De uitkomsten 
dier metingen wezen op een toeneming van de geleidbaarheid 
na het voorbijgaan van de centrale schaduwkegel. 

De bepalingen werden gedaan met een apparaat door ELSTER 
en GEITEL uitgedacht, waarmee de verstrooiing van de elec- 
trische lading van een cylindervormig lichaam gedurende een 
zeker tijdsverloop wordt waargenomen. 

De verstrooiing dier lading kan evenredig met het aantal 
vrije electronen, dat in de omringende lucht aanwezig 15, 
gesteld worden en geeft daarom een maat voor de electrische 
geleidbaarheid, die van dat aantal afhankelijk is. 

De getallen door ELSTER gevonden, zijn eerst kortgeleden 
door hem gepubliceerd. 5 

Zij zijn tusschen 1" en 5u р. ш. waargenomen en bedragen, 
uitgedrukt in volts per minuut: 


Totaliteit 
1.0 1.0 0.9 14 9.5 9.5 8.1 9.) 
| 


1) Physikalische Zeitschrift, Jahrg. 5, No. 24, p. 804. 


Bij gelegenheid van de zon-eclips van 18 Mei 1901 heeft 
Dr. S. Ficer dergelijke waarnemingen laten doen te Karang 
Sago (Sumatra), waarover uitvoerig bericht is gegeven !), en 
die door Erster op de hierboven aangehaalde plaats zijn 
besproken. 

De verstrooiing van de positieve en de negatieve electri- 
citeit werd tegelijkertijd met behulp van twee gelijkwaardige 
apparaten bepaald. Deze instrumenten, op het observatorium 
vervaardigd, waren niet voorzien van een metalen mantel, 
die dient om het verstrooiingslichaam te beschutten voor 
den storenden invloed van het aardveld en dit is vermoedelijk 
de reden, waarom abnormaal hooge waarden voor de verstrooi- 
ing werden gevonden. 

Deze toch bedroegen resp. voor het positief en het negatief 
geladen lichaam: 


Totaliteit 
etila 96 95 B4. | #3 68 bor м 
g- 135 168 19.8 109. | 9496: бубе у 


Volgens deze waarnemingen nam dus onmiddellijk na de 
totaliteit de geleidbaarheid van de lucht af, evenals dat bij 
het vallen van den avond het geval is, zooals door de 
hieronder volgende middelwaarden, te Karang Sago gedurende 
het tijdperk 9—18 Mei verkregen, wordt aangetoond. 

Uur. | ige E 89—68 en 


a+ | 768 8.02 1.95 7.54 3.53 

a— | 1140 10.88 9.28 9.26 5.03 

De tegenstrijdigheid van de uitkomsten te Algiers en 
Karang Sago gevonden was een reden te meer om van mijn 
aanwezigheid te Sabang op den dag der ringvormige реши 
van 17 Maart 1904 gebruik te шакеп om de electriciteits- 
verstrooiing waar te nemen. 

Het observatorium was inmiddels in het bezit gekomen van 
twee der door GüxrHER en TEGETMEYER te Brunswijk volgens 

1) Observations made at the royal magnetical and meteorological observatory 
at Batavia, Vol. 24, Append. HI. 

LXV. 


7k 


ue ` du 


de aanwijzingen van ELSTER en Geet geconstrueerde аррї- _ 
raten, waarvan het eene N°. 1187 was meegenomen. E 
Te Sabang was het instrument op de noordelijke landtong, | 
enkele tientallen van meters boven de baai opgesteld. Het ` 
terrein was naar drie zijden open, aan den noordkant bevonden — 
zich op + 40 M. lage huizen. Я 
Het apparaat stond onder een zonnescherm; de metalen 
beschuttingscylinder was aangebracht. 
De weersomstandigheden waren op den eclipsdag zeer 
gunstig, daar de atmosfeer ongestoord bleef. Е 
Aan den hemel dreven uit het noordoosten losse cumuli; ` 
de wind was zwak en ging gedurende de eclips liggen. 
Aflezingen van den thermometer aan den naast het elec- 
trische apparaat opgestelden magnetischen theodoliet bevestigd 
gaven: 


11° 9" 30.0 C. 1229m 98% С. gu 6m 29.6 С. 
14 99.4 34 98.4 14 30.0 
94 99.9 39 98.4 19 30.5 
29 99.9 53 98.5 94 29.3 
34 98.7 58 99.0 29. 399.8 
39 98.4 > 4. 99,0 35 29.0 
44 98.9 10. 99.3 44 30.0 
49. 98.1 15 99.8 49. 30.3 
54 98.0 19 99.9 54 30.0 
59 97.5 94 99.9 59 29.9 
Нов от 29 999 3 4 9291 
$ 974 34 30.0 19 29.5 
4 975 39 30.7 94 29.5 — 
зе 39.8 45: 31,0 29 29,0 
14 97.3 50 30.4 39 29.0 
19 97.5 55 80.5 49 99.0 
а 238 59 30.0 | 
De contact tijden waren: 
I 10 4m ә Hi 199 ве 39 


в в 0 HM у o A ш 


Se та 


De uitkomsten van de waarnemingen van de electrische 
verstrooling volgen in den tegenwoordig gebruikelijken vorm. 

De grootheden a+ en « — geven in procenten het gedeelte 
van de оогвргопкещке lading van het verstrooiingslichaam 
aan, dat bij een potentiaal verval 1 in 1 minuut door dat lichaam 
wordt verloren, resp. bij positieve en bij negatieve lading. 
is voor iedere a + berekend met 


De grootheid ; — T 
het gemiddelde van de voorgaande en volgende waarde van 
а —, evenzoo voor iedere a — met het gemiddelde der voor- 


gaande en volgende a +. 


aes. на ү a~ E 
T pon „98 205 144 1.6 
Во тым. 306901 --169 9.5 0.72 
с 204 Mi 99 0.70 
9 19 :15 — 203 — 160 3.8 . 0.86 
35 15 186 144 |... BS 1.08 
зуби № —203 —159 33 0.97 
list Ш 09 159 2.9 0.83 
Б 388 lda 37 099 
BO... 15 197 164 3,7 1.03 
11 5 15 ще. 199: . 2454 35. .L01 
22 167, 198 152 3,2 0.89 
38 116 —900: == DET 17 08I 
5 901 162 28 AB 
ТЕРТЯ 3451,00. а 37 084 
28 15 194 150 34 0.87 
45 15 2197. AN ái 0,87 
bud. 1M, 194 148... 9.4 0.93 
29 15 --194 A 3.9 0.90 
125 1 199 150 ^ 3.3 0.74 
+" аж ip METY EE 50 0.79 
26 16 191 144 4.6 0.96 
43 15 --104 — 149 4.6 0.99 
3 96 15 199 151 45 0.98 


— 100 — 


Uitgenomen een besliste toeneming van de verstrooiing 
gedurende den geheelen tijd van waarneming, zijn geen 
duidelijke veranderingen in de grootte der getallen op te 
merken. 

De geleidelijke toeneming mag veilig op rekening van de 
normale dagelijksche schommeling geschreven worden, want 
ze stemt overeen met wat de te Batavia i in 1901 (Juni—Nor.) 
verrichte waarnemingen hebben opgeleverd, n.l.: 


Tijd 6"—9" 93—11" (is 13" 132. 15" 152—]7" ү] 
él 136. 367 4.14 4.80 2.32 1.80 
dee 196 37% 4.15 5.05 9.78 9.51 


Omgekeerd vinden wij hierin een bevestiging van de 
vertrouwbaarheid der waarnemingen. 

Deze waarnemingen bevestigen dus noch de uitkomsten 
van Егѕтек, die een toeneming van de verstrooiing па het 
voorbijgaan der schaduwkegel waarnam, noch die van Pë: 
die integendeel een toeneming vond, maar wijzen op ee - 
uitblijven van een duidelijken invloed. 

Het zou evenwel mogelijk kunnen zijn. dat een ringvormige 
eclips niet op gelijke wijze als een totale op het electrische 
veld inwerkte. 

Waarschijnlijk is dit evenwel in het onderhavige geval 
niet, daar gedurende de ringvormigheid 8 minuten lang, 88 "i 
van de zonneschijf verduisterd was. 


DE ROL DER SCHEIKUNDE BIJ HET VOEDINGS- 
VRAAGSTUK DER TOEKOMST. 


Lezing gehouden te Batavia op D Februari 1905 voor de leden 
der Koninklijke Natuurkundige Vereeniging 


DOOR DEN HEER 
Н. С. PRINSEN GEERLIGS. 


Het is steeds een aantrekkelijk punt van overdenking 
Seweest voor de denkers van alle tijden om na te gaan 
hoe in de toekomst de toestand der maatschappij zoude zijn, 
Wanneer zij voortgaat in dezelfde richting als wij op het 
oogenblik waarnemen. De verschillende utopieén van oudere 
en jongere wijsgeeren, de vele vaak romantische phantasieén 
over maatschappelijke en economische verhoudingen in tijd- 
perken die-nog lang voor ons liggen zijn daarvan uitvloeisels 
geweest en ieder jaar brengt ons wederom profetieën over 
vooruitzichten in tijden, dat b.v. de steenkool uitgeput zal 
zijn, of wanneer de aarde af zal koelen en meer dergelijke 
min of meer in de toekomst liggende gebeurtenissen. Een 
zeer geliefd thema is de vraag of de verbeteringen door de 
wetenschap en de ervaring in den Jandbouw aangebracht wel 
gelijken tred zullen houden met den aanwas der bevolking, 
maw. of de aarde op den duur genoeg zal kunnen op- 
leveren ter bevrediging der behoeften harer bewoners en verder 
of de synthetische scheikunde niet een deel der taak van 
de agricultuur kan overnemen en ons op den duur van uit 
de grondstoffen buiten de planten om bereide voedingsmiddelen 
kan voorzien. 

Wat de eerste vraag betreft zoo kan ik u onmiddellijk de 
Namen van twee economen noemen, wier denkbeelden te 


—.102 — 


dien opzichte in lijnrechte tegenspraak staan en wel die van 
MarrHUs en van den anarchist Кворотктх. De stelling van 
eerstgenoemde is bekend en heeft tot veel tegenspraak en 
verdediging aanleiding gegeven, nl. dat de bevolking een 
neiging heeft om in reden van een meetkundige reeks aan te 
groeien en de voedingsmiddelen of in het algemeen de bronnen 
van inkomsten in een rekenkundige reeks, zoodat er in elk 
geval een tijdstip moet komen, waarop de aanwas der 
bevolking die der middelen van bestaan zoover heeft over- 
troffen, dat gebrek ontstaan moet. 

Een meer hoopvol ‘beeld der toekomst gaf Кворотктх in zijn 
werk: „Het aanstaande tijdperk van overvloed,” waarin hij 
uiteenzet hoe door gebruik maken van meer intensieve wijzen 
van land- en tuinbouw de productie van den bodem zoo onver- 
wacht en zoo aanmerkelijk kan worden uitgebreid, dat dezelfde 
bebouwbare aarde nog oneindig meer individuen zal kunnen 
onderhouden. Hij haalt voorbeelden aan van tuinders in de 
omstreken van Parijs, die door oordeelkundige vruchtwisseling. 
zaadkeuze, bemesting en bewerking niet alleen van hun klein 
stukje grond groote hoeveelheden gewassen winnen, maar nog 
ieder jaar vette tuinaarde kunnen verkoopen en ontleent aan dit 
en aan meerdere voorbeelden de slotsom, dat het mogelijk 
moet zijn om met de nu in cultuur gebrachte aarde nog oneindig 
veel meer bewoners te voeden. Dat dit niet onmogelijk is, 
bewijst o.a. de suikercultuur op Java, die er in geslaagd 
is, alleen door toepassing van rationeele werkwijzen de 
gemiddelde opbrengst aan suike per vlakte-eenheid meer 
dan te verdrievoudigen en nog steeds voortgaat op den weg 
der verhoogde productie. 

. Wij zien hier dus twee geheel van elkander afwijkende 
uitspraken, doch mogen niet uit het oog verliezen, dat in de 
100 jaar, die tusschen hen in liggen, de scheikundige weten- 
schap zulke onverwachte vorderingen heeft gemaakt en nieuwe 
bronnen van productie heeft ontsloten, dat de uitspraak van 
Marries, die natuurlijk gebaseerd was op de toestanden van 
zijn tijd, toen-de nieuwe toepassingen niet bekend waren, niet 


— 103 — 


zonder meer op onze hedendaagsche toestanden kan worden 
toegepast. 

Een der eerste diensten, die de scheikunde en hare be- 
oefenaren aan de menschheid bewezen hebben, wat betreft 
de vermeerdering van het disponibele voedsel, is wel de 
studie der samenstelling der voedingsmiddelen voor de planten 
en de daardoor afgeleide bemesting met geconcentreerde 
meststoffen. 

Door de toepassing van guano, salpeter, opgeloste phosphaten . 
en kaliverbindingen is het gelukt om de voortbrengingskracht 
van reeds in cultuur zijnde gronden te verhoogen en andere 
tot heden onbebouwbare stukken tot voortbrengen geschikt 
te maken. 

Nu is het evenwel zeer goed mogelijk, dat we niet steeds 
kunnen voortgaan met op deze wijze de productie te vermeer- 
deren, omdat wij niet alleen van de inkomsten leven, maar 
misschien bezig zijn ook het kapitaal te verteren en dus 
te eeniger tijd tot een catastrophe moeten komen, zoo wij niet 
bijtijds van koers veranderen. Het is een bekend feit, dat de 
groote uitbreiding der productie van landbouwgewassen dateert 
van de aanwending van kunstmeststoffen, die uit hun lang- 
durige rust in de beddingen, waarin zij verscholen waren. 
Wakker geroepen in belangrijke mate hebben ere 
om de productiviteit уап den bodem te verhoogen. 

Dit is wel cen punt, dat al onze aandacht verdient, want 
wanneer het blijkt, dat deze beddingen uitgeput raken, dan 
is vanzelf de verhoogde productie slechts tijdelijk en is de 
nu geconstateerde stijging aan een vertering van ouds op- 
gestapelde voorraden en niet aan een geregeld doorgaande 
bron van voedingsstoffen voor den plantengroei te danken. 

Wat een der hoofdmeststoffen, de stikstofverbindingen aan- 
gaat. zoo wordt er behalve met plantaardigen en dierlijken 
afval uit het land zelf veel gemest met Chilisalpeter en met 
Zwavelzure ammonia. De salpeter komt uit uitgestrekte lagen 
in Zwid-Amerika, die eeuwen tijd hebben vereischt om te 
ontstaan en nu in afzienbaren tijd zijn lediggehaald. Volgens 


— 104 — 


sommigen zou men na 20, volgens anderen eerst na 30 jaar 
de salpeter uit Chili hebben verbruikt, wanneer het verbruik 
zoo blijft als nu, maar in elk geval is het tijdstip, dat we 
niet meer op de salpeter zullen kunnen rekenen, vrij aan- 
staande. De Peru-guano, die de eerste hulpmeststof is geweest, 
welke op groote schaal werd aangevoerd, is de salpeter al 
vooruitgegaan en wordt tegenwoordig slechts in zeer beperkte 
mate meer aangevoerd. Пе gasfabrieken еп cokesbranderijen 
leveren groote hoeveelheden zwavelzure ammonia en hoewel 
ook daarmede een in den bodem verborgen kapitaal wordt . 
opgeteerd, is dat iets, waarover wij ons niet al te ongerust 
behoeven te maken, want als het zoover mocht komen, 
dat de steenkool opraakt, dan ondergaat onze samenleving 
400 groote veranderingen, dat een tekort aan een stik- 
stofhoudende meststof wel een der minste vraagstukken 
zal zijn, die ons zullen bezighouden. In ieder geval is 
het tot heden slechts een klein deel van de in de steen- 
kool voorhanden stikstof, welke gewonnen wordt, n.l., alleen 
die uit de kool, die voor het bereiden van gas of van 
cokes wordt gebezigd, terwijl het grootste deel der steenkool 
voor verwarming of voor de industrie gebruikt wordt en 
haar stikstof bij de verbranding onherstelbaar verliest. Waar 
dus nog zooveel stikstof, die in den loop der tijden in de 
vergane plantenresten in den bodem is vastgelegd, ongebruikt 
wordt prijsgegeven, zoo zullen we ons nog maar niet ver- 
ontrusten, wanneer hier of daar eens een bedding met stikstof- 
houdende stoffen, die eenigszins gemakkelijk toegankelijk 
zijn, in korten tijd wordt geledigd. Het zou evenwel kunnen 
zijn, dat er een nieuwe beweegkracht werd gevonden, zoodat 
wij de steenkool niet meer noodig hebben, waardoor de 
prikkel tot het zoeken van steenkoollagen ophoudt en dus 
deze bron van stikstof nict meer zou vloeien. In dat geval 
hebben we nog een onuitputtelijken voorraad stikstof in de at- 
mosfeer en is het alleen nog maar de vraag om die op indus- 
trieelen weg te binden en voor de plantenvoeding in geschikten 
vorm over te brengen. Zooals de stikstof in de atmosfeer 


— 108 — 


voorkomt is zij voor de hoogere planten van geen nut en is 
zij niet assimileerbaar; wel kunnen vele planten met behulp 
van in hunne wortels huizende lagere organismen atmosferische 
stikstof vastleggen, maar die hoeveelheid is toch betrekkelijk 
gering, zoodat de groote hoeveelheid stikstof uit de lucht 
slechts voor een zeer ondergeschikt bedrag aan den planten- 
groei ten goede komt. Het is dan ook niet te verwonderen, 
dat er vele pogingen aangewend worden om op chemische 
wijze de stikstof uit de lucht te fixeeren en dienstbaar te 
maken. Het schijnt, dat men daarin op bevredigende wijze 
geslaagd is door van zuurstof beroofde lucht bij hooge tempe- 
ratuur over calciumcarbide te doen strijken. Er ontstaat dan 
een product, dat men den naam van kalkstikstof heeft gegeven 
en in zuiveren toestand chemisch uit calciumcyaanamide 
bestaat. 

Met oververhitten waterdamp en ook bij verweering in den 
bodem gaat de stikstof over in den vorm van ammoniak, zoodat 
op deze wijze de atmosferische stikstof technisch in ammonia 
kan worden omgezet. Proeven met deze stof genomen bewezen, 
dat de waarde dezer stikstof gelijk staat met 96 */ van die 
der salpeter-stikstof, daar bij de verweering en nitrificatie 
een deel der stikstof in niet assimileerbaren vorm verloren 
gaat. In het groot is de bemesting met kalkstikstof nog 
niet toegepast, maar zelfs al mocht nu juist deze stof niet 
aan de verwachtingen voldoen, dan lijdt het geen twijfel of 
het zal gelukken de stikstof uit de lucht te fixeeren en dan 
is de voorraad stikstof onbeperkt en zal die uitvinding meer 
dan eenig andere strekken om het voortbrengend vermogen 
van den bouwgrond aanmerkelijk te verhoogen. 

Кеп tweede kostbaar voedingsmateriaal voor de plant is 
het phosphorzuur, dat eveneens in de laatste tijden uit de 
eeuwenoude beddingen wordt opgedolven en voor den land- 
bouw aangewend. In vele landen worden de bestaande lagen 
van phosphorzure kalk, die menigmaal uit resten van vogel- 
beenderen gevormd zijn, uitgegraven en met zwavelzuur op 
superphosphaat verwerkt, hetgeen ook weer als een vertering 


406 = 


van-het aanwezige kapitaal zou kunnen worden aangemerkt, 
waaraan te eeniger tijd een eind kan komen. Voor een 25 
jaren. werd echter een nieuwe bron van phosphorzuur ontdekt, 
die sedert mild vloeide en nog lang niet uitgeput is. Het was 
ondoenlijk om sommige ijzerertsen te verwerken vanwege hun 
hoog gehalte aan phosphorzuur, dat bij de verwerking in phos- 
phorus overging, die zich met het ijzer verbindt en het bros 
maakt. Door bij het hoogovenproces van een sterken kalktoeslag 
gebruik te maken, waardoor een basische slak ontstaat, werd 
het mogelijk het ijzer van phosphorus te bevrijden en smeed- 
baar te maken. De slakken in ruime mate verkregen hoopten 
zich op, totdat het bleek dat zij, hoewel een stabiele verbinding 
van kalk en phosphorzuur vormende, in fijn gepoederden 
toestand zeer gemakkelijk hun phosphorzuur afstaan. Dit 
gaf aanleiding om zorgvuldig de basische slakken te ver- 
zamelen, zeer fijn te malen en als meststof te gebruiken, 
die dan ook. goede resultaten geeft en het schrikbeeld van 
uitgeput raken van den phosphorzuurvoorraad weer voor langen 
tijd. verbant. | Е 
Het derde voedingsmiddel, de kali, wordt in zeer groote 
hoeveelheden in de Stassfurtsche bergwerken aangetroffen en 
geéxploiteerd en naar alle oorden der wereld verzonden. De 
lagen, die nog onaangetast zijn, beslaan groote oppervlakten 
еп vooreerst behoeft er geen vrees te zijn, dat de toevoer 200 
ophouden, reden waarom wij nog niet al te zuinig op de 
afvalstoffen behoeven te zijn. Komt evenwel de nood aan 
den. шап, dan kan er nog genoeg kali aan stoffen onttrokken 
worden, die nu onbenut weggeworpen worden, waarvan 0.4. 
goed voorbeeld is de uitgeputte melasse der suikerfabrieken, 
waarin alleen op Java jaarlijks ruim 100.000 pikol kali in zee 
wordt geworpen en zeer gemakkelijk te winne» zoude zijn. 
Behalve deze indirecte wijzen, waarop de scheikunde voor- 
ziet in de behoeften die de landbouw heeft aan meststoffen, 
die de natuur niet vanzelf oplevert. komt hier nog en we 
in hoofdzaak de vraag ter sprake of men van de synthetische 
scheikunde de directe bereiding der voedsels zal kunnen 


— 107 = 


verwachten -buiten den landbouw om. en dan 15 het antwoord 
tegelijkertijd. bevestigend еп ontkennend. -Ontkennend . in 
dien zin, dat het niet gelukken zal een stuk vleesch of een 
aardappel kunstmatig voort te brengen en bevestigend in 
zooverre dat de scheikundige wetenschap in vele gevallen op 
scheikundigen weg snel en met weinig kosten stoffen kan 
bereiden, die uit planten gewonnen producten kunnen ver- 
vangen, zoodat er meer geproduceerd kan worden, dan wanneer 
wij alleen op de agricultuur aangewezen waren. 

Het is een telkens in de couranten opduikend verhaal, dat 
het nu den een dan den ander gelukt zou zijn om een voedsel 
samen te stellen, dat zoo intensief de voedende kracht van 
de voedingsmiddelen zou bevatten, dat een lepeltje of een 
pastille daarvan een maaltijd voor een heelen dag zou op- 
leveren, waaraan dan gewoonlijk allerlei beschouwingen worden 
vastgeknoopt. Het spreekt vanzelf, dat dit onmogelijk is, 
daar voeding niet gediend is van een kracht, zooals warmte 
of electriciteit, maar van stof of substantie. Het is niet de 
voedende kracht van vleesch of brood, die wij tot ons nemen 
еп die:desnoods in geconcentreerden vorm in een pastille 
zou kunuen worden tezamengebracht, maar het is noodig, dat 
we het volle gewicht aan voedingsstoffen nuttigen om evenwicht 
te verkrijgen met het stofverlies, dat we voortdurend door 
onze stofwisseling ondergaan. Het is dus onmogelijk, dat we, 
zooals dit wel in luimige verbalen wordt voorgesteld, ons 
maal doen met ееп of ander synthetisch poeder, maar afgezien 
daarvan is het ook zeer onwaarschijnlijk, dat een geheel uit 
in het laboratorium bereide chemische stoffen bestaand diéet 
als geregeld voedsel zal dienen. Volgens vele onderzoekingen 
is het vastgesteld hoeveel vet, koolhydraat en eiwit noodig 
zijn om in leven en gezondheid te blijven, maar dan wordt 
er verondersteld, dat die hoeveelheid niet alleen genuttigd, 
maar ook opgenomen en geassimileerd wordt en dan zijn er 
twee redenen, die opneming bij synthetisch voedsel onwaar- 
schijnlijk maken. Vooreerst is het een vereischte van een 
voedsel, dat het smakelijk is, want van onsmakelijk voedsel 


— 108 — 


wordt niet zooveel genomen als van smakelijk en verder wordt 
het ook niet zoo goed verteerd, en wanneer men dan zijn 
dagelijksche portie in een onsmakelijken vorm zou krijgen 
dan zou de eetlust spoedig vergaan en de werking der in- 
gewanden zou. eveneens verslappen. En zoolang het niet 
gelukt de voedingsmiddelen synthetisch in den vorm van 
een gebraden stuk vleesch of een gebakken brood te krijgen, 
zullen we van die voedsels niet veel profijt hebben. Behalve 
deze reden is er nog een veel gewichtigere, waarvoor ik 
mij een kleine uitweiding moet. veroorloven. 

Volgens de theorie van vax ст Horr en van LEBEL 
kan men zich een koolstofatoom  voorstellen als gelegen 
in het zwaartepunt van een viervlak of tetradeder met 
elk zijner vier bindingsgelegenheden naar een der hoeken 
gericht. 

Zijn.er twee of meer van die vier bindingsgelegenheden aan 
gelijkwaardige groepen of elementen gebonden, dan krijgt 
men een symetrisch molecule en er is daarvan slechts een 
isomeer mogelijk. 

Zijn echter al die groepen of elementen verschillend, dan 
noemt men het molecule asymetrisch en dan zijn er steeds 
twee isomeren mogelijk, die volgens de theorie niet gelijk ` 
doch elkanders spiegelbeeld zijn. | 

Nu zijn de meeste producten van het leven en Ше, welke 
wij voor de instandhouding daarvan noodig hebben, rijk aan 
dergelijke asymetrische koolstofatomen en wat zonderling 15 
zij zijn alle slechts in een der isomere vormen aanwezig ей 
nooit in beide tegelijk en dit juist maakt het groote verschil 
uit tusschen de vorming der ingewikkelde organische stoften 
uit de natuur en door chemische synthese. Wanneer in het 
laboratorium uit symetrische stoffen asymetrische gevormd 
worden, dan ontstaan steeds beide spiegelbeelden tegelijk en 
het kost dikwijls groote moeite om ze te scheiden; in de 
natuur is dat anders, daar ontstaat er slechts een, zoodat de 
natuur asymetrisch werkt. 

eze zaak is voor de suikersoorten vooral door FISCHER 


409 = 


met zorg bestudeerd, zoodat we ons nu voor de voorbeelden 
alleen tot de suikers zullen bepalen. 

Wanneer men eenmaal een asymetrische groep heeft en 
men verbindt daaraan een andere groep dan blijft het geheele 
systeem in dezelfde richting asymetrisch, gaat men steeds 
voort dan blijft men een asymetrisch lichaam houden en zou 
men ten slotte de oorspronkelijke groep er weer uithalen, dan 
blijft het restant als een nieuwe groep over, die evenzeer 
asymetrisch is in denzelfden zin als de oorspronkelijke. Op 
die manier kunnen we ons de vorming van de eenzijdig 
asymetrische koolhydraten in de plant denken. Het chlorophyl 
bestaat uit vele asymetrische groepen; neemt dat koolzuur 
en water uit de-atmosfeer op om daar de condensatie-producten 
uit {е vormen, waarmede het zieh verbindt, dan volgt uit 
bovenstaande, dat deze eveneens asymetrisch zijn en als 
die koolhydraten later weer losgelaten worden, dan is het 
duidelijk, waarom die alle eenzijdig zijn en er niet tevens 
het spiegelbeeld is ontstaan, zooals bij eenvoudige beschouwing 
voor de hand zou liggen. Nu is het nog wel niet duidelijk 
waarom het chlorophyl ook niet in twee optisch tegenover- 
gestelde maar overigens gelijke vormen bestaat, maar dat is 
iets, dat de waarneming ons leerde, dat niet het geval is, 
zonder dat de reden blijkt. Het is zeer wel mogelijk, dat 
b.v. op een andere planeet de tegenovergestelde richting de 
bovenhand heeft gekregen, waardoor daar alle samengestelde 
grondstoffen chemisch geheel gelijk met de onze zouden zijn, 
doeh in configuratie geheel verschillend. Nu is het de vraag, 
wat dit met ons onderwerp te maken heeft en het zal blijken. 
dat dit van groot belang is. 

Fischer vond, dat alleen de in de natuur voorkomende 
suikersoorten door gist kunnen worden veranderd in alcohol 
en suiker, doch dat gist geen werking oefent op de isomeren 
van ееп andere configuratie. Hetzelfde verschil werd Opge- 
merkt ten opzichte van de werking van enzymen op verschil- 
lende suikersoorten. 

De invertase van de gist kan wel saccharose inverteeren 


== 210 = 


en ook maltose, daarentegen wordt melksuiker er niet. door 


aangetast, daarentegen inverteert emulsine snel en krachtig d 
melksuiker en laat daarentegen saccharose en maltose onaan- | 
geroerd. Hetzelfde verschil wordt opgemerkt in де werking 


dezer fermenten tegenover isomeren van kunstmatige gluco- 
siden, die al of niet worden aangetast naarmate de stereoche 
mische vorm der moleculen met dien der fermenten overeenkomt, 
FISCHER gebruikt het beeld van een slot en een sleutel, die 


wel op elkander passen als de uitsteeksels van den een 


juist in de holten van het ander passen, maar niet wanneer 


zij elkanders spiegelbeeld zijn. Uit proeven door verschil — 


А schillende 
lende onderzoekers genomen met voedering van verschillen 


suikers bleek het, dat alleen de vergistbare suikers glycogeen = 


konden opleveren en dus geschikt waren om door de fermenten 
van het dierlijk lichaam te worden veranderd in assimileer- 
bare producten. RE: 

Wanneer het dus al mogelijk zoude zijn om op N e 
tischen weg samengestelde voedingsmiddelen te bereiden, dan 
zouden we veel kans hebben om steeds bij het product, dat 


5s isomeer 
wij wenschen, evenveel van het voor ons nuttelooze 150266 ` 


te verkrijgen, dat vooreerst evengoed grondstof gekost heet 


en dan nog veel moeite vereischt om verwijderd te ee 
wanneer we de kans niet willen wagen zulk een Раме : 
ballast op te nemen, die toch niet voor assimilatie geschik 


15 en het lichaam onnoodig en gevaarlijk belast en die 
Een derde zeer gewichtige reden, waarom het niet waarsch} 


lijk is, dat we ooit tot synthetisch voedsel zullen komen, 1 


dat het veel te duur zou worden. Rekent eens hoeveel voedsel 


er iederen dag noodig is en bedenkt welke reusachtige ge : 
chen die te bereiden en ten slotte welke 


laties dat zou vereis 
massa g 
daarvoor 
of 7 cent maken als men n 
andere materialen zijn dun 
gelijken met de kosten, di 
zulke samengestelde verbii 


: i n. 
rondstof, die toch ook ergens vandaan moet kome 


idingen zouden komen. 


noodig zou zijn. Een kilo suiker kan men voo | 
iet al te zeer op de kwaliteit ща : 
rder. maar їп geen geval te = | | 
е op de synthetische bereiding Al — 


РЕНО 


РЕД i 


Do C ETE 


— 1 — 


Nan een directe vermeerdering- van voedingsstoffen door 
opbouw in het laboratorium is van de scheikunde niets te 
verwachten, maar wel van een indirecte, hetzij door bereiding 
van chemische stoffen, die nu uit de planten worden getrokken. 
hetzij door nabootsing van sommige speciale, moeielijk verkrijg- 
bare producten door goedkooper langs anderen weg verkregene, 
met bijbehouding van intrinsieke waarde en voedende kracht, 
dus in het kort gezegd hetzij door synthetische bereiding van 
enkele plantenstoffen of door het bereiden van surrogaten 
voor zeldzame of dure voortbrengselen. 

_ Van het eerste geval is een sterk sprekend voorbeeld de 
bereiding van kunstmatige medekrapkleurstof en van de 
kunstmatige indigo. Voorheen was de medekrap de eenige 
bron voor alizarine en groote uitgestrektheden grond werden 
in beslag genomen voor de cultuur daarvan, totdat па. де 
ontdekking der bereiding van kunstmatige alizarine, die veel 
goedkooper en in onbeperkte mate kan geleverd worden, de 
medekrapbouw geheel verdween en de grond voor andere 
gewassen gebruikt kan worden. Wellicht zien wij onder 
onze oogen hetzelfde geschieden met de indigo. Tot voor 
korten tijd was de indigoplant de eenige bron dezer kleurstof, 
wel is waar werd er in het laboratorium hier en daar uit weten- 
schappelijk belang een kleine hoeveelheid kunstmatige indigo 
bereid, maar dit had geen beteekenis, totdat voor een tiental 
jaren in Duitschland op zeer groote schaal synthetische indigo 
werd bereid, die niet, gelijk men їп den aanvang vermoedde, 
een concurreerende blauwe kleur, maar inderdaad de werkelijke 
indigo op kunstmatige wijze bereid was. Of deze juist dezelfde 
uitwerking heeft als de natuur-indigo en of het mogelijk is, 
zoo dit niet het geval is, deze te verbeteren of te veranderen. 
zijn punten. die ons te ver zouden voeren als ook de vraag 
of de bereidingswijze niet zoo kostbaar is, dat de natuur- 
indigo toch nog het veld behoudt, maar in ieder geval 15 het 
weer een voorbeeld hoe de scheikunde voortgaat de maat- 
schappij onafhankelijk van den landbouw te maken en hoe 
door het vrijkomen van uitgestrekte oppervlakten grond veel 


— 113 — 


meer ruimte wordt gelaten voor de teelt van voedingsstoffen. 
Voor dengeen wien het treft is zulks natuurlijk hoogst onaange- 
naam en hij zal wel de laatste zijn om met bewondering den 
vooruitging der chemische synthese te beschouwen, maar in 
den natuurlijken loop der dingen en uit gezonde principes 
van economie is het veel rationeeler, dat een bouw grond 30 
pikol padi opbrengt dan 100 pond indigo. terwijl de rest van het 
gewonnen plantenmateriaal ongebruikt blijft. Wij zien uit dit 
voorbeeld goed en duidelijk beperkt het gebied, waarop de 
synthetische chemie met vrucht werkzaam kan zijn, tevens 
en landbouw ontlastende. Wij moeten dat niet zoeken in 
het vervaardigen van grondstoffen of goedkoope zaken van 
dagelijksch gebruik, maar uitsluitend in de bereiding uit 
levenlooze objecten van die dure en kostbare stoffen, waar- 
van een plant slechts zeer weinig bevat en die dus voor een 
zeer kleine opbrengst onevenredig groote oppervlakten grond 
vereischen. 

Als voorbeelden noem ik de bereiding van alcaloïden, van 
etherische oliën, van reukwerken. van zijde enz., die nu alle 
direct of indirect uit planten worden gewonnen, schaarsch en 
kostbaar zijn, maar door fabriekmatige bereiding veel goed- 
kooper en overvloediger zouden kunnen worden geleverd. у 

In die richting Кап en zal er nog veel gedaan worden en 
ieder, die kostbare plantenproducten vervaardigt, kan op 
zekeren dag verrast worden door de tijding, dat zijn werk 
overbodig is geworden en dat in chemische fabrieken 200 
artikel op grooter schaal en goedkooper wordt vervaardigd. 
Sedert jaren zijn tal van scheikundigen bezig om zoo al nie 
chinine zelf te bereiden, toch een aantal lichamen samen t? 
stellen, die de therapeutische werking dezer stof bezitten. 
Uit dit streven zijn de verschillende, lichaamstemperatuur 
verlagende artsenijmiddelen ontstaan, zooals de antipyrine: 
antifébrine, phenacetine enz. en het is niet onmogelijk, dat 
eenmaal uit de bekende grondstof der chinoline en pyridine- 
basen, de Dippelsche olie, een kunstmatig alcaloïde, te voor 
schijn komt, dat de eigenschappen van chinine vertoont ёй — 


| | dii а 


dat ons van de kinacultuur onafhankelijk maakt. Nogmaals 
gezegd is het voor onze streken niet te hopen, dat zoo iets 
geschiedt, maar wanneer het in den loop der omstandigheden 
ligt, dan zal geen uitvinder uit medelijden met een cultuur 
en de daarin gestoken kapitalen, aarzelen om van zijne vinding 
een zoo uitgebreid mogelijk gebruik te maken. Hetzelfde 
geldt ook voor de cocaine, de morphine en meer van derge- 
lijke artsenijmiddelen, hoewel de hoeveelheden, die daarvan 
noodig zijn voor de behoefte niet van dien aard zijn om tot 
een kostbare en langdurige studie en moeilijke experimenten 
aan te moedigen. 

Uit coniferine, een bestanddeel van den denneboom heeft 
men vanilline bereid, het riekende bestanddeel van de vanille 
en geheel daarmede identiek, dat dan ook veel goedkooper 
verkregen wordt dan uit de plant en veel gebruikt wordt. Wel 
is waar is de geur niet zoo fijn en, naar men zegt, niet Z00 
blijvend als van de natuurlijke vanille, maar dat neemt niet 
weg. dat de kunstmatig bereide stof veel gebruikt wordt en 
alweer een deel der natuurlijke vanilline verdringt. Nu moet 
men dit niet te letterlijk opvatten en meenen, dat, wanneer 
er nu eens geen kunstmatige vanilline bestond, er evenveel 
van gebruikt zou worden en dat dat meerdere door den 
landbouw. zou zijn geleverd. Dat is geenszins het geval, 
want zooveel vanille zou er nooit geweest zijn en het 
verschil zou alleen zijn geweest, dat menigeen, die nu lek- 
kernijen met een vanillesmaakje heeft gebruikt, er dan een 
andere specerij voor had genomen of zijn snoeperij niet had 
gereed gemaakt, dus verre daarvan dat die chemische ver- 
overingen aangemerkt moeten worden als afbreuk doende aan 
het algemeen welvaren, kan men ze beschouwen als de pro- 
ducten te brengen onder het bereik van velen, die er zich 
anders yan hadden moeten spenen. 

Laat ons in dit verband even het salicylzuur beschouwen. 
In de natuur komt het voor in de olie van Gaultheria en in 
de wilgebast, maar in zulke kleine hoeveelheden, dat deze 
stof, als er geen andere grondstof te vinden was, steeds ” 

LXV. : 


u 114 — 


een curiositeit was gebleven. КотвЕ vond een methode uit _ 


om dit zuur op technische wijze uit phenol uit steenkoolteer te 


maken en daardoor werd het mogelijk om van de belangrijke — 


technische en therapeutische eigenschappen dezer stof partij 


te trekken en daardoor het maatschappelijk vermogen belang- 3 


rijk te vermeerderen, hetgeen, ofschoon het zuur en zijne 
eigenschappen bekend waren. nooit zoude mogelijk geweest 
zijn, als alleen de beide genoemde planten als voortbrengers 
hadden moeten dienst doen. Op groote schaal wordt citronel- 
olie naar Europa gezonden, waar men er den geur der viooltjes 
en meer fijne parfumerieén uit bereidt, voor wier bereiding uit 
de plant zelf zooveel viooltjes noodig zouden zijn geweest, 
dat er bij geen mogelijkheid genoeg zouden kunnen worden 
aangeplant om in de thans bestaande behoefte te voorzien. 
Hetzelfde geldt voor de muskus en in den laatsten tijd voor 
de kamfer, die uit terpentijnolie kan worden gemaakt en 


die het monopolie der natuurlijke kamfer op gelukkige wijze 


is komen verhinderen. Kamfer wordt zeer veel gebruikt voor 
de vervaardiging van celluloid-artikelen en het zou zeer 


jammer zijn. als dit zou moeten ophouden door de uitroeuins 


van de kamferleverende boomen op Formosa en daarom IS 
het een gelukkig feit, dat door de terpentijnolie, die in groote 
hoeveelheid gewonnen kan worden, deze tak van industrie 
verder verzekerd is en niet van den invoer van een. buiten- 
landsch product, waarvan de productie steeds twijfelachtig 
blijft. afhangt. : 
. Het is ook een schoone taak voor de synthetische scher 
kunde om caoutchouc of getah-pertja te maken en op deze 


EE ies үлү! 


manier aan den beperkten aanvoer van het natuurproduct 


tegemoet te komen. Ik zou nog een aantal voorbeelden ~ 
kunnen noemen van stoffen, die buiten de planten, waarul 
1) oorspronkelijk afkomstig waren, worden bereid en waarvall 


de consumptie zoo groot is, dat, hadden we die hulp niet. de | 


keus zich zou voordoen: òf afstand doen van die nuttige — 


begeerlijke zaken, òf zooveel land aan de cultuur van voedings” 


middelen ontnemen, dat we voor den aanbouw van weelde- E 


- 115 — 


artikelen dien der noodzakelijke levensbehoeften zouden 
moeten achterstellen. | 

Hoewel niet uitsluitend op het gebied der scheikunde 
liggend, komt hier ook nog als een niet te verwaarloozen 
faetor in het spel de verbetering in de wijze van conserveeren 
der voedingsmiddelen. Was het niet Lizpic, de groote che- 
mische econoom. die met smart ontwaarde hoe verbazend 
groote hoeveelheden vleesch in de prairieén van Zuid-Amerika 
lagen te rotten, daar men de buffels alleen om der wille van 
de huid doodde en het kostbare vleesch onaangeroerd liet. 
omdat het toch niets waard was. waar in andere landen breede 
scharen der bevolking naar een klein stukje vleesch snakken 
en het niet kunnen verkrijgen door de hooge vleeschprijzen 
in hun land. 
Dat Lisig nu juist met het naar hem genoemde vleesch- 
extract niet veel succes heeft gehad, kan hem niet verweten 
worden. want met het oog op den toenmaligen stand der 
wetenschap kon hij niet anders dan in de meening verkeeren, 
dat zijn extract werkelijk de voedende kracht van het vleesch 
bevatte in plaats van een weinig prikkelende stoffen. Zijn 
gedachte echter is uitgewerkt en gevolgd en thans levert 
Amerika ontzaglijke hoeveelheden geconserveerd vleesch en 
voorziet geheele Europeesche legers en vloten van geconser- 
veerd vleesch dat smakelijk en versch is en anders op het 
zoute niet zoo goed verteerbare pekelvleesch zou zijn aan- 
gewezen, indien het mogelijk ware in eens zooveel daarvan 
disponibel te hebben. Zijn niet in Australië de konijnen van 
een landplaag. die met alle mogelijke middelen uitgeroeid en 
bedwongen moest worden, door de invoering van vrieswagens 
en koelkamers in schepen tot een zeer belangrijk artikel van 
uitvoer en van een vermeerdering van het nationaal vermogen 
geworden? Bestaat niet nagenoeg al het dierlijk. voedsel der 
gekleurde bevolking van de Antillen vit visch. die binnen 
den poolcirkel gevangen. geconserveerd en onder hun bereik 
gebracht is? Ik zou deze voorbeelden kunnen vermenig- 
vuldigen: en nog ‘steeds met nieuwe aanwijzingen gereed 


— 116 — 


staan, die alle de zegeningen der betere conservatie van 
voedingsmiddelen aantoonen, welke in de eerste plaats bederf 
van reeds bestaande stoffen verhinderen en ten tweede ook 
nog de productie aanmoedigen in streken, waar men er zonder 
die conservatiemethoden niet aan denken zou tot die productie 
over [е gaan. 

Een ander geval is het met de sacharine als surrogaat van 
suiker, waarover zooveel gesproken is geworden. Deze stof 
is niet evenals de genoemde een kunstmatige nabootsing met 
dezelfde eigenschappen als de nagebootste stof, doch heeft er 
alleen den zoeten smaak mede gemeen en is geen voedings- 
middel. Sacharine wordt veel aangewend in limonade, bier 
en ook als verzoetingsmiddel voor koffie of thee en heeft dan 
in zeer verdunden toestand een aangenamen zoeten smaak. 
maar het verlaat het lichaam weer onveranderd en wordt 
niet opgenomen en mist dus de voedende kracht van de 
suiker. 

Er is vooral in Duitschland sterk tegen de sacharine geageerd; 
zelfs is de handel in dit artikel aan de gewone detaillisten 
onttrokken en beperkt tot de apotheken, waar het alleen tegen — 
afgave van een recept mag worden afgeleverd, maar dit is 
meer een uitvloeisel yan de bescherming der suikerindustrie 
dan wel uit een voorzorg voor de volksgezondheid. Af en 
toe wordt sacharine wel een giftige stof genoemd en uit- 
Spraken van chemicj, die eens min of meer ongunstige gevolgen 
van sacharine gebruik hebben geobserveerd, worden met voor: 
liefde in de organen der suikerindustrie aangehaald. Dit is 
echter zoo erg niet en zoolang in alle Europeesche landen 
hooge suikeraccijns het suikerverbruik der minderbedeelden 
belemmert, is het еёп uitkomst wanneer zij een verzoetende 
stof tegen zeer lagen prijs kunnen bekomen. Dit voor : 
beeld van Duitschland bewijst dat men er met verbods: 
bepalingen niet komt. e 

Hetzelfde geldt voor de groenten en vruchten. Wanneer 
voor een dertigtal jaren, aansluitend aan de classieke 
onderzoekingen van Pasteur over bederf en rotting, niet — 


— 117 — 


door Appert in praktijk was gebracht, dat men planten 
en vruchten en in het kort alle voedingsmiddelen na 
koking onder afsluiting der lucht langen tijd kon bewaren 
zonder dat zij bedierven, dan zou de geheele voorziening 
met groenten en vruchten in blik niet tot stand zijn 
gekomen en waren wij in onze keus van voedingsmiddelen 
zeer beperkt. Velen Uwer zullen zich nog wel herinneren, 
dat voorheen in Holland de keus der groenten in den winter 
vrij wel beperkt was tusschen de verschillende soorten van 
001 en boonen, terwijl men nu in blik alle zomergroenten 
geconserveerd kan krijgen. En wat zouden wij hier zijn 
zonder onzen geregelden aanvoer van al onze benoodigdheden 
in blik. De geheele fruithandel in Californië, de grootste 
helft van de groententeelt in streken van Noord-Holland 
bestaan van de conserveering der producten en zouden nooit die 
uitbreiding hebben gekregen, wanneer al die vruchten en groen- 
ten dadelijk zouden moeten worden geconsumeerd. Zonder de 
conserveering zou in jaren van overvloed veel van de geteelde 
groenten en vruchten bederven door gebrek aan debouché, 
terwijl nu die overvloed bewaard kan worden om in dagen 
van schaarschte te worden genuttigd. j 

Niet alleen is het gelukt om plantenstoffen na te maken, 
maar ook het product van den zijdeworm is het voorwerp 
van studie geweest en in tal van fabriekeri maakt men thans 
kunstzijde veel eenvoudiger, goedkooper en mooier dan het 
natuurlijke product, terwijl het dezelfde chemische samenstel- 
ling bezit en dus niet een surrogaat, maar een trouwe naboot- 
sing is. Alleen is het mogelijk door de dikte van den draad 
te versterken of te wijzigen de zijde naar verkiezing sterker 
of zwakker te maken, om de kleurstoffen in den vezel te 
doen ontstaan en in het kort meer variatie aan te brengen 
dan de natuurzijde toelaat, omdat men natuurlijk aan den 
aard der zijdewormen niet veel veranderen kan. Op het 
oogenblik maakt de fabricatie van kunstzijde nog slechts 
3 % van die der natuurzijde uit, : : 
Staat om een mislukking van den zijdeoogst door ziekte In 


— 118 — 


de rupsen als anderszins met meer gerustheid tegemoet te 
zien, dan wanneer we voor de zijde alleen op het natuur- 
product waren aangewezen. 
Ten slotte, is er nog een laatste punt, hoewel de meening 
daarover zeer verdeeld is en dikwijls zeer eenzijdig kan zijn, — 
dat als een door de toepassing der chemie op de volksvoeding — 
gunstig werkende factor kan worden beschouwd, n.l. de 
bereiding van surrogaten voor kostbare voedingsmiddelen. 
Ieder Uwer kent den strijd tusschen de natuurboter en 
de kunstboter en weet ook met hoeveel vooroordeel de industrie 
van laatstgenoemde stof te kampen heeft. Op verzoek van — 
NAPOLEON III deed Mice MovmiEs te Parijs proeven om eem | : 
surrogaat voor boter te vinden, dat bij gelijke samenstelling 
door zijn lageren prijs binnen het bereik van minder gefor- 
tuneerden zou vallen. Daartoe liet hij melkkoeien vasten 
en onderzocht de melk, die deze dieren afscheidden. Hij 
vond, dat hoewel zij geen voedsel kregen, het vet uit de melk 
toch dezelfde samenstelling had als voorheen en dat dus het 
botervet niet eenvoudig uit het voedsel werd opgenomen en 
in de melk uitgescheiden, maar dat het vet uit het organisme 
der koe voortkwam en dus eenvoudig eenigszins getranstor- 
meerd rundervet was. Hij zuiverde vet uit de slachterijen 
van Parijs, vermengde het vaste vet met meer vloeibare oliën 
en slaagde erin een zacht vetmengsel te verkrijgen, dat vrl) 
wel dezelfde eigenschappen als „boter had, zonder zooveel tè 
kosten. Later is de fabricatie zeer verbeterd, margarine uit 
Amerika wordt met arachis- of andere olie en melk tezamen — 
gekneed en gekarnd en verder evenals boter behandeld eB 
gekleurd en tot een product gemaakt, waarvan het een zeer 
omslachtige bewerkelijke analyse vereischt om als kunstboter — 
te worden erkend. Het verschil berust nl. op de aan wezigheid 
van ееп uiterst kleine hoeveelheid eener bijgemende stof, die 
in natuurboter een weinig meer voorkomt dan in kunstboter — 
en nu moet het quantitatieve onderzoek uitmaken of de hoe — 
veelheid der bijmenging overeenkomt met die in kunstboteb — 
їп natuurboter of in een mengsel van beide. Daar boter geen — 


e 119 — 


vast begrip uitmaakt en de eene boter zich anders gedraagt 
dan de andere, zoo is er geen einde aan de quaesties, die 
van den uitslag dier analyses het gevolg zijn. Dit bewijst 
meer dan iets anders, dat het onderscheid tusschen beide 
stoffen zeer klein is en zij eigenlijk wel gelijk kunnen worden 
gesteld. De vervolging, waaraan de kunstboter bloot staat 
en de strenge bepalingen tegen het verkoopen van het surro- 
gaat in plaats van echte boter, zijn dan ook meer een uit- 
vloeisel van bescherming van den boerenstand en toegeven 
aan vooroordeel, dan wel een angstige zorg voor de gezondheid 
der burgerij en wanneer er niet zoo vele belangen met de 
veehouderij gemoeid waren, zou niemand op de gedachte 
komen om het vet van de koe zooveel te begunstigen boven 
het vet van den os. 

Het zou ook niet mogelijk zijn uit wijn alle cognac te stoken, 
die nu onder dien naam verbruikt wordt, het spreekt vanzelf, 
dat er uit alcohol met water, een kleurtje en een reukje 
massa's vocht worden bereid, die onder den naam van cognac 
worden aan den man gebraeht en wanneer het nu den afnemers 
goed smaakt en het doet hen niet meer kwaad of goed dan 
het echte artikel, dan is er geen enkele reden om zulk een 
kunstproduct, dat in hoofdzaak dezelfde samenstelling heeft 
als het echte, achter te stellen, te meer daat er van het 
laatstgenoemde niet genoeg te krijgen zou zijn. 

Sedert de druifluis den wijnaanplant van Madera verwoestte, 
is de uitvoer van Maderawijn dezelfde gebleven of zelfs 
vermeerderd. Wie nu zijn Madera drinkt, krijgt iets, waaraan 
het suikerriet meer debet is dan de druif. 

Uit het riet worden alcohol en suiker gemaakt en deze 
met wat rozijnen leveren den Maderawijn op, die nog altijd 
hooggeschat wordt. In het abstracte is er dan ook niet veel 
tegen de handelingen van den legendarischen Chinees, die 
volgens reisbeschrijvingen en Indische romans zijn tijd door- 
brengt met port te maken. Hetzij die port hier gemaakt 
wordt of in Portugal, min of meer kunstproduct is het toch 
en als het maar goed smaakt en het bevat geen vergift. dan 


Wo cop 


— 130 — 


is het vrij onverschillig wie het bereidt en wie de groote _ 


winst in den zak steekt. Wanneer we zien hoeveel kunst- 
matige limonade er dagelijks geconsumeerd wordt, die ook 
alleen bestaat uit water, suiker, wijnsteenzuur, een kleur en 
een reuk, dan begrijpen we ook wel, dat het niet mogelijk 
zou zijn tegen dien prijs zooveel limonade te verstrekken, 
die uitsluitend uit vruehtensappen bestaat en is het alweer 
de scheikundige wetenschap, die deze verbruiksartikelen 


binnen het bereik der menigte heeft gebracht en door het 
verleenen van een onschadelijk vervangingsmiddel aan de 


behoefte aan goedkoope, verfrisschende dranken heeft voorzien. 

Het zal U gebleken zijn uit de reeds genoemde voorbeelden, 
dat zoo de chemie al niet direct ons aan voedsel zal kunnen 
helpen door in het laboratorium of in de chemische fabriek 
uit grondstoffen opgebouwde materialen voor de voeding te 
leveren, zij in de eerste plaats door de levering der kunstmest- 
stoffen de productie der grondstoffen krachtig kan bevorderen 
en dat zij verder door economische bereiding en vervorming 
dier grondstoffen uit gemakkelijk en weinig kostbaar te krijgen 


grondmaterialen ze op veel goedkooper, ruimer еп gemakke- - 


lijker manier tot producten weet te maken. die door den 
landbouw op veel omslachtiger en kostbaarder manier en dan 
in nog veel beperkter mate zouden kunnen worden voort- 
gebracht. De grond, die anders voor deze ingewikkelde 
stoffen gereserveerd moest worden, komt nu ook vrij voor de 
productie der grondstoffen, zoodat wanneer de rollen 200 


verdeeld worden, dat de landbouw voor de levering der oft ` 
voudige grondstoffen zorgt en de chemie ze omzet en verwerkt, — - 


uit die schoone samenwerking een toekomst te wachten is. 
zooals die door den in den aanvang van deze voordracht 
genoemden econoom in zijn „Toekomstige Eeuw van over 
vloed” wordt geschetst. 


3 
E 


VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN 


AARDBEVINGEN 


IN DEN 


Gost-Indischen Archipel 
waargenomen gedurende het jaar 1904 


VERZAMELD DOOR HET 


EON. MAGNETISCH zx METEOROLOGISCH OBSERVATORIUM 


BATAVIA. 


VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN 
EN 
AARDBEVINGEN 


IN DEN 


a 


Gost-Indischen Archipel 
waargenomen gedurende het jaar 1904 
VERZAMELD DOOR HET 
Koninklijk: Magnetisch en Meteorologisch Observatorium te Batavia. 
A, VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN. 

L  Vulkaan Slamat (Midden-Java). 


De resident van Pekalongan bericht (dd. 29 Juli '04 
С. В. 20629/04), dat de vulkaan Slamat van af den 14" 
dezer een verhoogde Working vertoont en op dien datum een 
weinig aschregen is gevallen in eenige dessa’s, ressorteerende 
onder het onderdistrikt Poelosari van het distrikt Banjoemoedal, 
afdeeling Pemali, waar in den nacht te voren een lichte 
aardbeving werd gevoeld. 

‚ Volgens bericht van den assistent-resident van Poerwokerto 
(С. В. 20461/04) is in het distrikt Adjibarang van 14—16 
Juli en in het Noorden van het distrikt Poerwokerto bij noorden- 
wind op 20 Juli van 7" 8“ a.m. een lichte aschregen gevallen. 
De asch is hoogstwaarsehijnlijk afkomstig van den Бата, 


die in den laatsten tijd meer rook uitstoot dan gewoonlijk. — 


Den 21**» 99sten an gjsten Juli zijn in het onderdistrikt 
Keboemen herhaaldelijk slagen gehoord, vermoedelijk van den 
Slamat, en op = 
van het distrikt Adjibarang weder een lichte aschrege ` — 
gevallen. 


De resident van Pekalongan bericht (dd. 9 Aug. s 


5 Augustus in den voormiddag is in het Noorden — — 


— 123 — ~ 


dat де vulkaan op 31 Juli des morgens te 10 en 12 uur 
zware knallen deed hooren. Ten 4" ’s namiddags steeg een 
enorme rookwolk uit den krater; des avonds om 7" werd 
wederom een zware knal gehoord, terwijl gelijktijdig gloeiende 
lava werd uitgeworpen. 

Den geheelen avond van 1 op 2 Aug. waren tegen de 
noordwestelijke helling aan den bovenrand van den bosch- 
mantel op twee plaatsen vuren te zien. 

Den volgenden ochtend was te zien, dat een paar kleine 
boschbranden hadden plaats gehad, vermoedelijk veroorzaakt 
door gloeiende stoffen door den krater uitgestooten. De vulkaan 
vertoont nog steeds een verhoogde werking. 

Den 184 October (С. В. 30007/04) te 12" 's middags en 
3"p. deed de vulkaan, zonder een verhoogde werking te 
vertoonen, zware knallen hooren. 


IL Vulkaan Merapi (Midden-Java). 


De resident van Kedoe meldt (С. В. 3059/04), dat op 22 
Januari de Merapi teekenen van verhoogde werking gaf. In 
het distrikt Moentilan (afdeeling Magelang) werd van 9"a. tot 
5"p. een vuurkolom waargenomen. Geen aardschokken werden 
gevoeld. 

Den 30°" Januari (С. В. 2919/04) werden te 4"a. voort- 
durend gerommel en doffe knallen, afkomstig van den Merapi, 
te Bojolali gehoord. Bij het dagen waren zeer donkere rook- 
kolommen aan den top te zien. "Ten 6" viel een dichte asch- 
eu liehte zandregen gedurende ruim een half uur. De asch- 
wolk bewoog zich in N. О. richting. Aardschokken werden 
niet gevoeld. 

Na 11“ was Bojolali weer vrij van aschregen. 

(С. В. 3159/04). Gloeiende brokken steen van den prop 
zijn naar beneden komen rollen in het ravijn Woro (Klaten). 
Een drietal gehuchten, Tempel, Ngaglik en Tjiloengan, op de 
helling gelegen, werden door de gloeiende steenbrokken en 
zand gedeeltelijk geteisterd, waardoor 12 personen verbrand- 
den en + 21 personen zware brandwonden kregen. 


me 194 — 


(6. В. 3058/04). 'sMorgens viel in het Tengaran’sche, 
afdeeling Salatiga, een zachte aschregen, welke sterker werd 
naarmate men de zuidelijke grens bij Ampel bereikte. 

In den vroegen ochtend werden aldaar twee zware schoten 
gehoord. 


HI. Vulkanen Smeroe еп Lamongan. 


De assistent-resident van Loemadjang bericht (dd. 5 Jan. '04, 
G. R. 860/04), dat in het distrikt Kandangan sedert eenige · 
dagen aschregen uit den Smeroe valt, die echter geen 
schade aan aanplantingen veroorzaakt. ` 

Dezelfde bericht (dd. 19 Jan. 704, G. В. 1557/04), dat 
ook te Probolinggo en in de distrikten Dringoe en Tengger 
een lichte aschregen is gevallen, welke verondersteld wordt 
van den Lamongan afkomstig te zijn; terwijl volgens zijn 
bericht (dd. 16 Jan. '04, G. R. 1765/04) ook sedert eenige 
dagen in het distrikt Soemberkarang aschregen valt; in het 
onderdistrikt Pilang in vrij sterke mate. Met zekerheid 5 
niet te zeggen of die aschregen van den Smeroe, dan wel 
van den Lamongan afkomstig is. 


IV. Vulkaan Raoen ( Besoeki). 

De resident van Besoeki bericht (dd. 7 Jan. 704, б. Е. 
1012/04), dat de Haoen sinds 26 Dec. '03 verhoogde werking 
vertoont. Nu en dan wordt onderaardsch gerommel gehoord, 
terwijl boven den berg dikwijls een roode gloed en rookwolken 
zichtbaar zijn. Hier en daar tegen de hellingen, o.a. op het 
koffieperceel Pakoedo, is weinig asch gevallen. 

V. Vulkaan Merapi (Sumatra). 

Volgens een dagbladbericht uit Fort de Kock, verrees den 
18* April, des avonds kwart over zes, na een lichte rom- 
meling, plotseling boven den top een zware rookkolom, eerst 
als een reusachtige bloemkool, daarna zich snel verheffende tot 
een zuil van + 4000 voet. De krater braakte daarbij vlammen 


uit en lava stroomde in vurige strepen over den kraterwand. 
De verhoogde werking hield ruim een half uur aan. 


— 185 — 


VI. Vulkaan Mahawoe (Minahassa). 

De Heer A. Limpure te Tomohon bericht den 10% Oct. 704: 
De Mahawoe (== aschgever, een der drie toppen van het 
Masarang-gebergte), die reeds sedert eenige jaren weer eenige 
werking vertoonde, stoot den laatsten tijd meer rook uit, zoodat 
het van het nabijgelegen Kakaskassen zichtbaar is. (Kakas- 
kassen ligt ongeveer tusschen den Lokon en den Mahawoe). 
Men verhaalt zelfs, dat bij een bandjir zwavelachtige modder 
mee naar beneden zou gekomen zijn. 


УП. Vulkaan van Mahengetang (Sangi-eilanden). 

Volgens bericht van den kontroleur der Sangi- en Talaud- 
eilanden (G. R. 13975/04) zijn bij het eiland Mahengetang 
de ondervolgende vulkanische verschijnselen waargenomen. 

р den 17% April Ll. te ongeveer 9 uur in den na-avond 
werd door de bevolking van het eiland Mahengetang eene 
sterke zwavellucht waargenomen, die haar zeer deed ont- 
stellen. De onrust nam toe, toen om 12 uur ’s nachts 12 
doffe knallen aan de westkust van het eiland van uit zee, 
dicht bij de kust werden vernomen. 

Daarna was het weder kalm en werd niets meer waarge- 
nomen, doch den volgenden ochtend, den 18°, had het 
zeewater aan den kant waar twee rotsen dicht bij de westkust 
uit zee opsteken, een roode kleur en werd daar eene hevige 
roering en opborreling geconstateerd. Bij onderzoek bleek 
het zeewater echter helder en koud te zijn. 

Het eiland Mahengetang is bekend om zijne vulkanische 
verschijnselen, evenals het eiland Roewang bij Tagoelandang. 

O.m. bevindt zich bij het eiland Mahengetang eene plek op 
den bodem der zee, niet ver van de kust, waar men van af 
de wateroppervlakte steeds een grooten vuurgloed meent 
Waar te nemen. 

Volgens het relaas van den door den djogoegoe van Tamako 
Da 17 April LL naar Mahengetang gezonden kapitein-laut van 
de negorij Balane, hebben zich nabij dat eiland vijf nieuwe 
kraters in zee gevormd. 


— 126 — 


De volgende teekening diene ter verduidelijking van de 
ligging dier kraters. 5 

(In deze teekening is de oude krater dicht bij de oostpunt | 
van het eiland aangegeven en de vijf nieuwe kraters oostelijk 
daarvan, maar nog westelijk van de drie oostelijk gelegen 
rotsen). S 

Volgens dezen kapitein-laut borrelt het water uit de kraters ^ 
een halven meter boven den waterspiegel op, maar is het — 
niet warm. De smaak van het naar zwavel riekende water | | 
is bitterzuur en brak, niet zout, zooals van gewoon zeewater. — 

Van Taroena uit trachtte de waarnemende kontroleur er | 
heen te gaan, doch wegens hooge zeeën moest hij even — 
voorbij de negorij Lebo, nog vóór Tamako terugkeeren. 5 

Volgens een later bericht (С. В. 26816/04) is een verhoogde — 
werking op 27 Aug. te 3, 's namiddags waargenomen, waarbij ` 
een menigte steenen uit den krater geworpen op de kust van ` 
het eiland Ngihadi terecht kwamen. | 


ҮШ. Vulkaan Roewang (Sangi-eilanden). ; 

De resident van Menado bericht, dd. 8 Mei 704, dat in den — 
nacht van den 23sten op den 24°'en April, en den daarop x 
volgenden nacht uitbarstingen van den vulkaan Roewang — 
hebben plaats gehad. p 
Bij onderzoek bleek dat de klapperaanplantingen 0p de 
hellingen van den vulkaan grootendeels waren verwoest door 5 
uitgevloeide lava en kokenden modder, terwijl drie negorüe? | 
op het zeer nabij gelegen eiland Tagoelandang door uitge — 
Worpen steenen en warme asch schade hadden bekomen aan | 
де aanplantingen van sago, pisang en obi en aan enkele bouw” — 
vallige woningen. Persoonlijke ongelukken kwamen niet 700. 
Volgens rapport van den radja van Tagoelandang (8. Ё 
30296/04) vertoonde de vulkaan een zeer verhoogde werking ` 
van 1—16 September. Dagelijks werd van den kant vall — 
den vuurberg minstens 9 à 3 malen onderaardsch седе — 


gehoord, en uit den krater stegen lange en zwarte rook — 
kolommen omhoog. E 


I dine ER AE EE 


— 127 — 


De bevolking van dichterbij gelegen negorijen was tijdelijk 
gevlucht naar meer verwijderde en veiliger plaatsen. 

Op den 265°" October (G. В. 34369/04) stroomde gedurende 
verscheidene uren lava uit den krater, evenals in den nacht 
van 4 op 5 November. 


B. AARD- EN ZEEBEVINGEN. 


De kontroleur van Saparoea bericht (G. R. 20578/04), dat 
in den vroegen morgen van 5 Juli de zee in de baai van 
Saparoea en daar buiten zeer onstuimig was. Een gedeelte 
van den landingssteiger werd door de golven weggeslagen. 
Des nachts te 2" was aan de kust van Siri-Sori (eiland-Saparoéa) 
een vloedgolf waargenomen, die een inlandsch vaartuig geladen 
met handelsgoederen op het strand wierp en verbrijzelde. De 
opvarenden wisten zich te redden. Een storm had te voren 
niet gewoed. | 

Daar de bovenbedoelde natuurverschijnselen, voor zooveel 
hier bekend nergens anders dan op de genoemde plaatsen zijn 
waargenomen, moeten zij, naar mijn meening, aan plaatse- 
lijke zeebevingen worden toegeschreven. 


CR 


ir: ре 


TN Se 


— 128 — 


T 
| 
| 
| 


Berichtgever. | 


Waarnemingsplaats. 


Residentie of 
Gouvernement 


en Eiland. 


К. A. В. Bosscha. 
Resident. у 


G. R. 3551/04. 


| Wd. Gewestel. Secr. 
б. В. 2560/04 


. R. 2561/04. 


К. 3042/04. 
R. 5412/04. 
R. 4662/04. 
R. 4986/04. 
В. 4987/04. 


G. R. 11433/04. 


asikmalaja. 


| Malabar 


| Districten Loano en 
jangkrep. 
|Ternate 
| West- en 
| qn E 
| Kres 


(rand oeng-Poera 
( Langkat). 


| Serw 
| Binden 
| ‚ Atapoe 


| | Donggala. 


| Babber, Long и en 


T šermata 


| Preanger, 


Aardbevingsberichten over Januari 1904. 
cem: 


Java. 


э? 
Cheribon, 
Кедое 


2 


Ternate, Ternate. 

Bali en Lombok, 
Lombok. | 

Bali en Lombok, 
Lombok 


Sum.-Oostkust, 
Su matra. 
Amboina, Serwaroe. 
Amboina, Banda-eil. 
Timor en heri. 
Tim 


С cites en Onderh. 
Celebes 


À mboina, 
CEET 


. В. 4987/04. 
С. В. 4329/04. 


R. 4328/04. 


z 


G. В. 5493/04. 
С. В. 11433/04. 


| Tontoli. 


Singaradja. 
Djembrana. 


Bintoe han. 


| 
| 
| 
| 
| 
ва Ва бег, Loeang en | 
| Serma a. 


Aardbevingsberichten over Februari 1904. 


Celebes en Onderh., | 
| Celebes. 


‘Bali en Lombok, 
Bali vi Lombok. 


| ali. 
| Benkoelen, Sumatra. 


Am 


boina. 
pem 


== 129 


| D 


| Intensiteit 


еп aard der beweging. 


RER vk y Ж, 


—120. 
SC ZW. 


WO. 


NW. аз в 


Rn, 
AN 70 
Ху. 


Оу, 


E 
Bijkomende versehijnselen 
en 


opmerkingen. 


Tamelijk. 
Licht. 


"Tamelij 
Уп) hevige schokkeı 
Lichte can ZS 


» РА 


‚Lichte schokken. 

ee aardschokken. 

Menigvaldige vertikale hechte 
aardschokken. 


Twee snel op elkaar volgende 
scho 


kken. 


Е: lichte schok. 
j kevige horiz. aardschokken. 
Sg lichte horiz. schokken. 


Vrij hevige schok. 


Liehte schokken. 


km hevige schokken. 
‚licht, horizontaal. 


! Vrij hevige schokken. 
‚Hevige schokken. 


Vrij hevige vertikale зс hokken. | 
А 


| 
| 


| 


Met 


onderaardsch gerommel en 


lichtschijnen in hef Westen. 


Voorafgegaan 


! Door 
minuten versche — erven ¢ 
kampong 

Ook 
tijdig waargenom 

Seism. Ehler 


duidelijk 


door onderaardsch gerommel. 


een vloedgolf stonden gedurende 
1 


Malosong onder water. 
te Lombok in deve richting en ge 


eege Та, “aanv. = 


10 


lijk- 


17" 31.8 В.Т. 


9k 


E ee 


* 


| de weg in — 


= 10 — 


zu А 
| Residentie of | 
Beriehtgever. | Waarnemingsplaats. ` Gouvernement Е | Uar 
| | Б : 
| | en Eiland. Е | 
| | | 
Aardbevingsberichten over Februari 1904 / vervolg ). 
P. б.к. 5493/04. "Late, | Benkoelen,Sumatra.| 12) 19% 30m 
Й » » ” > | 13 | 14“ 15m 
б. К. 4910/04. — Kepahiang. | Palembang, e: LK 
С. В. 6778/04.  |Tais. | Diakon 18 17% 30m 
С. В. 5413/04. — ` Singaradja. | Bali en Lombok, lët l5" 38" 
| Bal 
G. R. 5678/04. чотыш. | 15| 159 35m 
С. В. 6778/04. Мап | Benkoelen, Sumatra. | | #55. AT 
С. В. 7497/04. | Am ahei | Amboina, Ceram. | 16) 10% ier 
G. R. 6312/04. | Goenoeng kendeng. | Bantam SS уа. 1б ТБ we 
С. К. 8808/04. E Limbo tto. | Menado, Celebes. | 17 | “gt 30% 
Posthouder. | Banggaai.- LM, Сејерев. |17] 10% 0. 
Wd. Kontroleur. Та boeka. у  Hajam . 1181 Неа 
_ Administrateur. | Malabar. | Preanger, Java. 29) 14u 6" 
{ Wd. Kontroleur. | Sege Ternate, Batjan. 24 Qu 35" 
.. Posthouder. anggaal. » Celebes. |24| 280 30m |—O# 
С. К. 7178/04. | М enado. | Manado, 3 34| 290 388 (1 


| | 
| | 


| 


С. В. 7197/04. E > и 294, 23" 30m 


. В. 6410/04. `  Tjiawigebang. Geier Java. 24) 23" 30m 
dministrateur. Ma labar. Prea " 981 1 5 


' Aardbevingsberichten over Ман 1904, 
С. В. 7700/04. | Tontoli. Celebes en ESE 1| 


| 
ез. 


Amboina, ne 


С. В. 11432/04. “Wahaai 


2 
_ Administrateur. | Malabar. Preanger, Java. T 9u 12 
* У | 4| 9% 357 
H. В. 10082/04. КООП Menado, Celebes. | 7| 29% On 
з. В. 11432/04. |W rs i Amboina, Ceram. | 8 2u 45m 
G. К. 1946/04. / Ambon, Ambon. | 10 10" 15m 
G. R. 10082/04. Деши. Мын. Celebes. 11) 20" 30m 
EE Seer. | Ternat Ternate, Ternate. | 11| 30% 20% 


- 181 — 


ne .. | Таше! k 


с | D | E 
* Richting. | Intensiteit Bijkomende verschijnselen 
: | en aard der beweging. | a 
| | opmerkingen. 
A Een vertikale schok. 
Tu | Eenige horizontale schokken. 
N-Z. ‚ Horizontale aardscho | 
rre EIE e vertikal aardbeving. | - 
ec. | Vrij hevige vertikale schok. 18 min. van te voren werd een lichte vertikale 
| schok, van 10 sec. duur, waargenomen. 
..| Vrij sterke schok. | ` 
nn, | Vrij hevige horizontale schokken. | 
wo - ‚ Eenige lichte horiz. schokken. Gepaard met onderaardsch gero rommel. 
Ху | Lichte schok Gelijktijdig te Tjihidenglor waargenomen. 
a : ‚Vrij hevige schok. 
N a ‚Lichte horizontale schokken. 
E eee liehte schokken. 
| mé Tichte horizontale schokken. 
10—NW Vrij hevig. Ook waargenomen te Amoerang i als een lichte ` 
| schok, duur 5 he richting Z—N. 
| Volgens С. К. 4/04 te Ajermadidih even 
| eens eene өч waargenomen. Ver- 
E | T moedelijke riehting 
ESO ар даи . | Hevige vertikale schokken. Tegelijkertijd een kleine edra beweging 
ко | in richting О--М. | 


| Lichte aardschudding. 
ijk. 


| Sehokken. 


| 
| 
| 


Кеп vrij hevige schok. 
Licht. : 


Фе... 
wor WoW а Xx WEN оли так РЕВ РР Тв 


FF 
= 


| е... 
ACA wo WW s E WV VW RM RON е КОЕ 


Gevolgd door eene schommelende beweging. 


4 
3 — 139 — 
| | A | в 
| | Residentie of =“ 
E ‘ | u 
{ Beriehtgever. | Waarnemingsplaats. Gouvernement Е Uur yo Es 
: | В| | 
: | en Eiland. Е | 
| : Aardbevingsberichten over Maart 1904 (cerroly ). 
E.G. Б. 8314/04. ` Djembrana. | Bali en Lombok, !18| 20" | 
E. | Bali. | E 
| _ О. К. 13025/04. | Tifoe. Amboina, Boeroe. | 13 indenavond Н 
.. G. R. 10107/04. Menado. | Menado, Celebes. | 90) 1% Би | 
....G. В. 8515/04 žandar. · | Pa ee 91] 19-15 
б. К. 10263 04 Bintoehan. | Benkoelen [9 13" 30m 
ге. В 8134, kepahiang. | Pa Bëbee, ye гр] 14" 10m 
T Administrateur. ‚ Malabar. ‚Preanger, Java. |92| 10" 367 
G. R. 10081.04. Xmoerang. Menado, Celebes. z ER om 
A. Limburg. | Tomohon. | s | $ 23u 23m 


G. К. 7700/04. Donggala. Celebes en Onderh., 27 [4 In 
| C Tobia 


G. К. 10267 04. Mokko-Mokko. Несеп; инана : | 29 Dn Um 
A. Limburg. Tomohon Menado, Celebes, |29 ou 1581 
G. В. 10512 04, Tondano. 29 20 Wyn 
бы» „ ‚Menado. x © | 39, 3" Üm 


б. В. 10267/04. ue | 
| u 


| 
| 
| 
| 
| 
| 
| 
| u 


| Benkoelen, Sumatra. 81 | 9" 30m | 


edere ЧИН over т 1904. 
С. В. 13026/04. . | Banda. S|. 4540 
Kroé 


| Amboina. Banda-eil. | $) 
81 139 807 


| | 
| Benkoelen, Sumatra. | 
| | | 
R. 11270 04, | Моста Поета en | Palembang, | 

Banding Agoeng. | | 
Ктоё. 


с. В. 11965 04, 


$t 


з. В. 11965 04, 


` Benkoelen, 


| 14" EN 
Administrateur. | Malabar. Preanger, Jaya BE. | 21% 16 
б. R. 14785/04. | Atapoepoe. Timor en € Hader „| $] 999 Бе | 
ша | Timor | | 
GR. 1274504. | Paleleh. | Menado, Celebes. 10. 139 53" 


| 
| 
| 


| | | 
| Томон. Celebes en Onderh. | 10, qe 
| | Celebes | 


1 Richting. | Intensiteit | 
5 | en aard der beweging. | 


0—W | Lichte horizontale schok. 
LSA | Кепке vrij hevige horiz. schokken. 
0—1. Lichte schokken 
W—0. ij hevige vertikale schok. 
N0—2W Horizontale schokken. 
D v Pe evige kodea schok. 
e BCEE пе 
CR (Au | Gishte aardbeving. 
Vertikaal Епик 
| N0—7W, Twee schokken. 
г Eenie 7 se 
К [s e sig horiz. sehokken. | 
| 
W—0., | Ys rij harde schokken. | 
| Ken lichte schok | 
ie | 
? № hevige schokken. | 
? Vrij hevige vertikale schokken. | 
ое. ЛУ, Aanhoudende aardsehudding. | 
dir .. | Lichte horizontale schokken. | 
SOUPE raa Коше schokken. | 
es. Licht. | 
; Eenige lichte horiz. schokken. 
HK Т л DH | 
W | SE liehte, twee zware en ееп |8 
: ichte schok. | 
W—0, ‚Кеп Көк schok. | 


| 
| 
D 


E 
Bijkomende verschijnselen 
en 


opmerkingen. 


Seism. Ehlert, Batavia, aanv. == 19" 40m,6 B.T. 


Ook te Ajermadidih en Tondano waargenomen. 


Seism. Ehlert, Batavia, aanv. = 13" 26,6 В.Т. 
Gepaard met onderaardsch gerommel. 


Twee klokken waarvan de slingers (A. 
gaan stonden stil 


| Een klok met de wijzerplaat naart Noorden 
stond stil. 

'Te De esce waargenomen in riehting 
| Те Ge in richting N—/. ; duur + 5 sec. 
Еме horizontale at? 


Те Таз als li 
en; ir 4à 5 sec., richting е № 


waargenom 


Seism. Milne, Batavia, лапу. = 13% 497.5 ВГ; 
Ehle —]3" 49m 5 


an H # 


За 551.9 В.Т. 
— 12 


Seism. em? Batavia, aanv. 
Ehler 59096 „ 


М 
x 


— 134 — 


N таза ЛҮ” даа, Чы PR 
а ER Ae GE 


A | 
Residentie of | | 
Berichtgever. Waarnemingsplaats. | Gouvernement | Е Uur 
| : en Eiland. | & | 
* | | 
A Aardbevingsberichten over Apri? 1904 /rervolg ). 

G. R. 12021/04. ! Gorontalo. Menado, Celebes. |12| 13% 45™ 
9. R..12022/04. | Bima. Celebes en Onderh., | 13| 19" 55m 
D | Soembawa. 

_ Administrateur. | Malabar. testen, Java. 13; 21* 20» 
ae а 14| 15" 87 

EH. в. mmm GE Madioe 15| 11» 30» 

_ Residen | Tjiandjoer. er Java. 15|. M*4 

| И | Malabar. 17 Qu. ge 

Resident. | Manondjaja en 17| 15" 95" 

| arigi. 
Administrateur. ` Malabar 19 | 199985 

G. В. 11023/04. bs -Betoeng. | Ва anta 171 1 — 

Administrateur. | M lalabar Serie 17| 17:48" 

: | 17 20" 40” 

| Ко; | 19| 0 52" 

G. В. 13028/04. | Bias: ы en Onderh., 19| 15" 10™ 
iss | Soembawa. 

G. В. 11434/04. | Selong. ES en Lombok, 19] 15% 407 

E | Lombok. 

Ма. Ass.-Resident. | Fakfak. | Ternate en Onderh.,| 21 2" 45" 

3 Nie uinea. | 

G. В. 13026/04. | Banda. | Дебит Banda | um 

Administrateur. Malabar. Preanger, Java. | 94 | An 23™ 

G. В. 12747/04. | Patjitan. VT) (20 14. morgen 

| Aardbevingsberichten over Mei 1904. 

G. R: 13253/04. | Amahei. rds Ceram. b. EE 

Wd. Ass.-Resident. | Manokwari. ES As Qv 35m 
^ ин 13027/04. Amboina. PUR Ls a 31. 11* 907 
29.9 13963/ It- | Banding Agoeng. | Palembang, Sumatra|11| 10" 407 

Miete, | Malabar. | сат Java. 16| 2929 555 

с. В. 14038/04. | Goenoeng kentjana. | Bantam 16| 938" 0" 

G. В. 14290/04. |West- en | Bali en Lombok, |19| 8" 15" 

| ` Oost-Lombok. | Lombok 


| (а 
— 135 — s 
ial 
3 
Ge Bijkomende verschijnselen 2 
ко. Intensiteit 
Richting. en 
| en aard der beweging. | GE 
NO—ZW. Eenige schokken. Ook in de omstreken van Gorontalo waar- — 
genomen. 8 
? Lichte horizontale schok. S 
Licht. a 
.. . | Tamelijk. | 
К. Een lichte schok. E 
O—W. |Een schok à 
Boos. Lacht doch langdurig. Е я x. 
eese | Vrij sterke schokken. Seism. Ehlert, Batavia, aanv. = 159 36.0 ВТ. — 
E bor es Tamelijk. | Е 
| GN. Een liehte schok. 1 : " t 
Pen | Hevig. Seism. Milne, Batavia, aanv. == 179 89.0 BT " 
| .. | Licht. e 
Ritter О $5 ut 
` NO—ZW. |Een lichte horizontale schok. 7 
E "n Е 
schok. 5 
с D 
e SE wb d Io vC WDR тво Ане. S 
? Vrij hevige horizontale schokken. - | 
eee Tamelijk. | 
Si Een schok. EE ы Р ue 
E mif Een hevige schok. Gepaard met onderaardseh gerommel. | 
| Жей -| Lichte schok. E 
E a 
- " Zwakke horizontale sehokken S 
lU Twe kk | i aga к вт о 
Ee кар nn Seism. Ehlert, Batavia, aanv. — 22" 54m3BT. | | 
3 IN. Een schok. e 
E v . | Een vertikale sirdachok. E 
_ 
: 


136 — 


| А 
| Residentie of | | 
Beriehtgever. | Waarnemingsplaats. Gouvernement | 8 | Тш 
| ре | à 
- | en Eiland. | 2 | 
| Aardbevingsberichten over Mei 1904 f rervolg ). 
G. К. 16196,04. Xmoerang. Menado, Celebes. 120) 0" om 
G. В. 16241/04. | ‚ Bolaang- и " 201 11555" 
Rue "Mongond on. 
A. Limburg. оок. » S 201 0: 209 9 
а В. 15536/04. pe | ВепКое]еп, Sumatra. | 25 6545" |4 
& Administrateur. | Qv? it | Malabar. | ‚Preanger, Java. |91| 7289091 
Aardbevingsberichten over Juni 1904. | 
E в | Malabar. | Preanger, Java. 1 gu 55m | 
_ б. К. 1925204. Gorontalo en | Menado, Celebes. 7, 20° 997 
E ub Limboto. | 
Administrateur. ‚ Malabar. | Preanger, Java. 14 29 с. 
G. В. 1101504. | Praja Bali сп Lombok,|12| Even ma 
| | Lombok. middernacht | 
G. В. 19604/04. | Vlakke hoek. | | Benkoelen, Sumatra. PA c | 
| | | 8 5 | 
6. К. 17456/04. !Mokko-Mokko. | | Lal 986 99 | 
| | | 
Administrateur, | | Malabar. | Penner fave, aal ав” 
Н ie | S У 96| 105 0 
E | nin EO 


. Aardbevingsberichten over Juli; 1904. 


| du R. 18602 04. ps ! Bantam, Java. | H Wé gm 
EE он. ‚aboean. | | T | H 8 
G. В. 20576 04. "Риос | Amboina, Ceram. | 41 HP v 

» » эү ahaai. | ; 2 | 4 13" 1 | 
^ 6 | | Amahei | = 4 | 4| 18% 307 
» % | ahaai < d 4 1235 53” 
E | CH | d ^ | 4 15% pm 
я, SE E. „= | зе 
= kd | „ | $s D | 5 | У 


— 137 — 


с | D E 
| S , Bijkomende verschijnselen 
FR | Intensiteit 
Richting. en 
en aard der beweging. кач 
et ПРВИМ трчи кчы P вани: E | 
NO—ZW mi hevige horizontale ee 
: inr pm schokjes. | у 
NO—ZW Кеп oe kon aard-| Ook te Lais eg Бра en te Kepahiang 
bevi 7 sec.) waargen 
Seism. Ehlert, Batavia, а aanv.= Tu 7™,5 В.Т. 
ПЕЊЕ. | S : пу. = 23% 30m4 „_ 
Ке... | Flink. 
IN ‚Lichte horizontale aardschok. |- . 
us i | Licht. : i 
‚Twee snel opvolgende lichte | De eerste schok ging met есп onderaardsch 
, | aardschokken gerommel gepaard. 
: | Lichte кыы ДР 
F Eenige zeer lichte horizontale Seism. Milne, Batavia, aanv. Ме 34m.7 В.Т. 
schokken. , Ehlert, „ ,аапу. = 23" 32m.6 
.. Flink. j 
NE e ese и; DI ET » з БЫ ‚ аапу. == 9" 50™.1 » 
: | Sehokken. | 
N А | Seism. Milne, Batavia, aanv. = 11" 7m,7 В.Т. 
pant. Ken ‘schok: Ge M een gelijkmatige schommelende _ 
Zw ens | 
Дано. Vrij hevige schok. Seism. Milne, Batavia, aanv. 11" 46m,2 B.T. | 
ded Jenige schokken 
жын Vrij hevige schok 
LEN -+.. | Eenige lichte SE 


Een lichte schok. | Де 


LI 


>> 23 


— 138 — 


59 M АЛЕ СҮ: Е аа да 


A | 
| Residentie of | 
Berichtgever. | Waarnemingsplaats. Gouvernement | Е Var 
В 3 
еп Eiland. 5 
| | 
Aardbevingsberichten over Juli 1904 / vervolg ). 
G. R. 19581/04. | Benkoelen. о Sumatra ha 
| 
С. В. 19587/04. | Bandjar. Palembang, |, 7|. m 09 
х. В. 21949/04. Groot-Sangi. Menado, 19 | № 97 
i Groot-Sangi. 
С. В. 19312/04. | Lombok. Bali en Lombok, |11| 2% 10m 
Lombok. 
G. К. 20121/04. | Moeara-Doewa. Palembang, Sumatra | 13, 79 20m 
ide Banding-Agoeng. Nee Е 18 gu 37m 
< Posthouder Laboeha. Ternate en Onderh.,|14| 124 32m 
PA uoo. | atjan. EC 
б. В. 21318/04. | Bima. Celebes en Onderh.,|20| 17% 30" 
| ima. 
С. Е. 20692/04. | Toeren. Pasoeroean, Java. | 22 2» 33" 
С. В. 20629/04. Pekalongan, Pekalongan, „ 991 Te oem 
it Schreyvorstman. | Вод) | i gm 
= : Ja. Semarang, E 22 T" 55 
6. В. 2008904. Semarang. . es Е 99 || gu 0m 
: Wd. Ass.- Resident, Fakfak, Ternate en Onderh., | 23 gu 30m 
5 x à Nieuw-Guinea. 
= В 2011/04, |Bantjah. Cheribon, Java. |26) Те 15" 
| | А. Limburg. Tomohon. Menado, Celebes, |31 20" 40" 


— 139 


D 
Intensiteit 


en aard der beweging. 


E 
Bijkomende versehijnselen 
en 


opmerkingen. 


5 


Vertikaal. 


Vrij hevige horizontale schokken. 


Twee vertikale schokken 
Flinke horizontale schokken, 


Vrij hevige aardtrillingen. 


Drie horizontale aardschokken. 
Drie lichte horiz. aardschokken. 

Lichte horizontale bewegingen. 
Een horizontda schok. 


Aardbeving met vertik. schokken. 
Vrij hevige horizontale schok. 


Schommelingen. 
Lichte schokken. 


Lichte horizontale schok. 


Vrij sterk. 


Lai 
: Vous G. Pe 


Waargenomen 
ke epahiang, duds so зес., 


Co N—Z. 
foe NW. 


—70. 


39 


Gepaard met onderaardsch gerommel. 
Over geheel Groot-Sangi gevoeld. 


duur niet kon. worden vastgeste 


Gepaard met onderaardsch gerommel. 


“#9 35 23 


op 
n het 


Ook waargenomen op de керш 
йеп Smeroe en op het oostelijk deel v 
кшш е der ксы Mia. 

Ook ang en 

Seism. Milne, Batavia, s 

hlert, aan 


33 


Ook in de afdeelingen Demak en Japara waar- 
genomen 


Seism. тк .Batavia, pe dap ја 100,5 В.Т. 
,  Ehlert == фа 108,9, 


G 


t. 


е. 
с. 


А | в. 
| . + | | 
| Residentie of | | | завие 
Berichtgever. EH | Gouvernement | Е | Uur a 
| 45 | { | 
| { © | - Е ; 
| en Eiland. | а | | innten| s 
Aardbevingsberichten over Juli 1904 (vervolg). 
G. R. 21948/04. . | Menado. Menado, Celebes. |31| 20" 40m 
R. 23771/04. | Amoerang. " » 31| 20" 45m 
| 
Aardbevingsberichten over Augustus 1904. 
СЕ. 32928/04. | Manna. | Benkoelen,Sumatra.| 8|+ 1% Om 
В. 24291/04. Коерапо. (Timor en Onderh, 5, 20° 50m 
imor. i | 
Posthouder. Laboelia. Ternate en Onderh., | 6, 12" 18" 
atjan. GE 
С. В. 24126/04. | Tontoli. Celebes en Onderh.,| 9| 5" Om 
Celebes 
G. В. 22218/04. | Japara. Semarang, Java. 12| Tusschen 4" - 
: n 4" 30m 
Po i 26777/04. | Kwandang. Menado, Celebes. |16| 11" 0m 
"6. В. 24915/04. | Ajermadidih а S 18 ? 
Кеша 
А. Limburg. Tomohon. S 5 18| 11% 30m 
„В. 23617/04. | Lombok, Bali en Lombok, |18| 12% 15 
Lombok. 
R. 23855/04. | Bima. Celebes en bis ен 18 | 12" 45m 
' awa. 
A. Limburg. < Тошоһоп. Мепадо, C Баия 18:14" 25m 
В. 23855/04. | Bima! Celebes en Onderh, | 19} 3" 30% 
Beebe. - 
В. 26017/04. | Wahaai. Amboina, Ceram. |22| 1555" | 


— 141 — 


| D IS E 
| | ROT Bijkomende verschijnselen 
Intensiteit RM, dons ry 
Ae en | 
en aard der beweging. ; 
opmerkingen, 


| : ; ш да ook waargenomen a/b. v/h. ter reede 

n Kema verankerde Gouvt. o ale 
| | Seiem. Ehlert, Ba via aanv.— 19% 3618.3 B.T. 
In 


Een krachtige aardbeving. чл ars afdeeling find waarge- ` 


| 
| gevoeld te 20% 

| Те Sege ten 20" 30m vij 
| hevige aardbeving gevoeld in richting ` 
| ZW—NO. (6. Е. 2311: 3/04). 

| Seism. Milne, Stee аапу. = 19" 407, S B.T. В. T. 


| Vrij hevige schokken. 
Eenige lichte horiz. schokken. 


Lichte horizontale bewegingen. 
Aardtrillingen. 


Vrij zware horizontale aardbe- | Westelijke muur kantoor assistent-resident | 
ving. gescheurd. 18 


Horizontale schok 
Lichte aardschokken. 


Каа] Liehte schok. 
Een horizontale aardschok. Over het geheele d gevoeld. 
Seism. Л Milne, Batavia бо 47m. 8 B.T. 
Ehle "i > e 51m.9 


| 
у | Drie zware vertikale schokken. 


Bu Vertikaal, erk. 
С vrij s 
N Lichte ante schokken. 


| Hevige horizontale schok. | 


` Residentie of | 


Beriehtgever. | 


A Ens 
| 
| ni 
| Gouvernement ` 


Uur. 
en Eiland. 


Aardbevingsberichten ovcr Augustus 1904 (vervolg ). 


aR. 23855/04. | Bima. Celebes en Onderh., 4 15" 30m 
| Er Gerd kees ` 
6. К. 26777/04. | Soemalata. pna Celebes. 22 ? 
С. В. 24125/04. | Elat. Amboina, - 23| ви Om 
a | Groot-Kei. 
G. В. 25970/04. | Gisser. : Amboina, 281 ти 
Um | етапа ат: ей. 
с. В. 2412504. | Dobo. ` | Amboina, Агое-ей. 23| 10" (m 
» ; | 5 Elat. SEH 24 | 10" 30m 
S 2 : Groot-Kei. | 
EJ. A. Keuchenius | Tomohon. ` Menado, Celebes. |95! 184% 40m 
A. Limburg. : 25 18“ 50m 
Gewestelijk Ternate. | Ternate en Со 25) 19" Om 
_  Reeretaris, | Ternate. ; 
À. Limburg. Tomohon. | EE Celebes. |26| 19% 45m 
LOC 23801/04. Japara Semara ang, Java. 1991 13% 25m 
8 G. К. 28574/04. | Alor. Timor en Onderh.,|31| 234 45m 
à | Alor. | 
Aardbevingsberichten over 1904. 
Administrateur. Í Malabar. reanger, Jav | 1| 13% 20m 
G. R. 26321/04 Menado. | eg Серен. | Sj 10» 43" 
| 
| 
| 
| | 
| | 
| | 
| 
| | | 
Posthouder. Laboeha. 8 10" 50m [m 


Ternate en Onderh., 
Batjan 


| 


Intensiteit 


en aard der beweging. 


E 
Bijkomende verschijnselen 
en 
opmerkingen. 


Schokken. 

Twee до op elkaar volgende 
lichte 

Hevige ale schok. 

Liehte u i 

Twee hevige horiz. schokken. 

Een hevige schok. 

Hevige schokken 

Vertikaal, vrij sterk. 

Vrij hevige horizontale schok. 

Vertikaal, 


licht. 
Horizontale aardbevin 
Eenige vrij harde үш 
scho 


en. 


Een kind bekwam door een val eene ver- 
ding Ko 


Klok, waarvan slinger O—W. gaat, staat stil. 


Vergezeld van onderaardseh gerommel. 


Flink. 
Vrij hevige, snel opvolgende 
schokk 


Lichte horizontale schokken. 


5 


u ке, tijd te Tondano waargenomen 
ichting O—W.; dut see. 
felgen с. К. 2635304 ook {е Amoerang 
gevoeld als vrij hevige эм уап + I 
minuut duur in richtin 
Te Gorontalo als lichte кш waarge- 
en in richting O—W., duur eenige 
unden (С. К. 26 111/04). 
Valken С. В. 26779/04 te Bolaang- -Mongon- | 
don gevoeld als horizontale schokken, rich- ` 
ing N—Z. 
Seism. Milne, Batavia, aanv. = 9" 44m,3 ВТ. 
Ehlert, „ = mim; „ 


— 144 — 


|  Residentie of | | x 
: : | pore Dur. 
родени gege Gouvernement | Е | m psc 
| en Eiland. 2 : 
| | pM Minnis fe 
Aardbevingsberichten over September 1904 (vervolg ). 
Gewestelijk Ternate. |T ernate en eier 81 11" 0m |8 3 
. _ Secretaris Ter 
A. Limburg Tomokon. Медо, саса 8| 10% 50m (AE 
. J. А. keuchenius | Мепадо. | g| 10®53® |—19 les 
Gewesteli ijk Ternate. Ternate en Onderh., 8| 12" 20": [= ШОШ 
Secretaris. Ternate. |} 
Administrateur. | Malabar. Preanger, Java. 8| 19: Qm |—3 |. 
23 2 8 19* e punc 3 "CN 
с. К. 25581/04. | Bima. Celebes en Onderh.,| 10| 5130 |—8| T 
а Soembawa. E 
. Administrateur. Malabar. Preanger, Java. 12| 13-55" | 
_ Resident. Tasik Malaja. P 12|. 122 ври | 
| | 
po Soemedang. * a 131 B? Pid 
‚6б. R. 25500/04. Afdeeling Galoeh. | Cheribon, „ 12) 13° 0m 1—7 
RB. 25245/04. Banjoemas en Banjoemas, ,, 19 12" 527 mu 
И Tjilatjap. at 
Administrateur, Malabar. Preanger, __,, 131 18%: 55% |— 8. 
. 26778/04. | Menado. Menado, Celebes. |16| 10" 0" =n 
A 1 imburg. Tomohon. | ü 16, 105 3" —i? + 
Administrateur. Malabar. Preanger, Java. 16 332359 |— 9 
d * В = E 3932 50m |— 3 | 
G. В. 28877/04. | Tombatoe. Menado, Celebes. 0191220 0” 
Administrateur. Malabar. Preanger, Java. 39| gie 4" 
LR 26358/04. Goenoeng Kentjana. | Bantam, Java. 3|+21% 
R. 23878/04. Amoerang en enado, Celebes. | 24) 19" 45% 
о. Не Ко emelemboeay. 
6. К. 27595/04. | Bima. Celebes en Onderh.,|24| 22" 0" 
a T Soembawa. 
"6. R. 26980/04. | Bondowoso en Besoeki, Java. gz 30m 
a 5 jember. 
| Wd. Ass.-Resident. | Manokwari. ''ernate, N.-Guinea. | 25 gu 307 
: G. R. 28878/04. Amoerang. Menado, Celebes. | 27 | 1/4. morgen 


ec [ДЕ == 


р 


Intensiteit 


en aard der beweging. 


E 
Bijkomende verschijnselen 
en 


opmerkingen. 


Korte schokken. 


EE sterk. 
e hevige schokken. 
вы sak ioe 


.. | Flink. 


Licht. 

Lichte horizontale schok. 
Flink. 

Vrij hevige horizontale schokken. 
vp horizontale schokken. 


Vrij hevige horizontale schok. 
Schokken 


. | Licht. 
> Zeer nde aardbeving. 


ira a S 
жага eos oV w. A29 9 4 4d 4 4 аео ге) E ~ 


à Licht. 


Een lichte schok. 
. | Liehte vertikalo schokken. 


Lichte horizontale schok. 


.. | Lichte aardbeving. 


"..... 
в ss ee ооо eere... 


Horizontaal. 


Gevolgd door enkele kleinere sehokken. 


Seism. Milne, Batavia, aanv. = 12" 56™.0 BLE 3 
ılert, == 190 55m,6 
Volgens G. 2585804 op ongeveer het- 
zelfde uur gevoeld te Poerwokerto en te 
Po erbolinggo. 


Ook te Amoerang waargenomen. 


Seism. Milne, Batavia, aanv. = 23" 45™.3 BE 
Ehlert, „ = „ 


Seism. Milne, Batavia, aanv. ee 55m В.Т. | 
"59-923 4 | 
Ook te Тобаа waargenomen. dn 


Ook te Poeger en te Majang gevoeld. ү 
Seism. Milne; Batavia, aanv. = u 5m,8 В.Т. 


— 146 — 


Pasoeroean. 


| A | 
| Residentie of | | 
Berichtgever. Waarnemingsplaats, Gouvernement | Е Var 
|= 
en Eiland. | 8 
Aardbevingsberichten over October 1904. 
Gewestelijk Ternate. | Ternate en Onderh.,| 1| 19» Om 
Secretaris. | ernate ; 
С. В. 30767/04. Sg Ven: Pasoeroean, Java. 6; 11° 40" 
en Kraksa 
С. В. 28249/04. мн Besoeki, > 6 | 12* 08 
Resident. Tjiandjoer. Preanger, — , u Lis 
С. В. 28390/04. Rangkas-Betoeng. | Bantam, х 18 T" 307 
Administrateur. Malabar. Preanger, 18 | 12 308 
.G. В. 28595/04. | Lombok. | Bali en Lombok, 13 | 16% 25m 
CS | mbok. 
б. В. 31796/04. | Wahaai. Haud са Ceram. |18 gu 45m 
3 | | 
A. R. W. Kerkhoven | Sinagar. | Preanger, Java. |91) 160 45» 
E uer Malabar. | 5 i | 21) 169 55" 
$5 | > 95 18" 98" 
Dr. 4. Sidhoardjo. Soerabaia, " 97| 21" 23” 
Ko has gge. | | 
Administrateur. Malabar. Preanger, © „ 98 | 21°. 9m 
R. 31433/04. Tjepoe. Rembang, „ 98 | 919 15m 
а a Ngawi. | Madioen, is 98 | 919 15" 
commandant. | 
Е.А. Gehie-officier. р 3 |: 98 | gin 15m 
: Н. Kothe — Grenggeng. Soerabaia, , Qe | 21" 20" 
| | Ed 
С. В. 29381/04. | ое табала Se А 98 | 214 23m 
б Б, 3016/04. | Residentie Pasoeroean, ,, 28. 319 80e | 
| 
| | 


= 147 = 


D | E 
| 
An | Bii T 
Intensiteit | ijkomende verschijnselen 
| en 
en aard der beweging. i; 
opmerkingen. 


| Lichte schokken. 
? Een lichte schok. 


E Seism. Se Batavia, aanv. — 23 lu 10m,5 В.Т, 
2 ii 
| NO—ZW. Í Lichte schok. 


| 
| Пот, 


23 Мет 3 У“ 


P. Pt Lichte EE schokken. 
| N. Lichte schok ke е еп Menes schokken waarge- 
van 15 à 20 secunden duur. 
Seism. Ehlert, Batavia, aanv. = T" 27m.4 B.T. 
E o Tamelijk. 
| =g, за lichte schok. Over het geheele eiland gevoeld. 
| IW—NO. | Twee op elkaar volgende ут | De eerste schok was vertikaal, de tweede 
Eb. uw „hevige schokken . horizontaa 
fa: |Lichte aardbeving. Seism. Milne, Batavia, aanv. = 16" 49m,8 В.Т. 
Cs | Tamelijk langdurig 
_ e 
i | 
. | Licht. | Seism. Milne, Batavia, aanv, = 20п 59™.8 В.Т. 
Ehlert э = 219: 07,0 » 


Ka | 
сн T шкы кк не. пик Richting opgegeven volgens seismometer in ` : 
| het fort „Ge ae van den Bosch". 
0—w Ee ta seen DE NR Seismometer Lepsiu 
"| УМ of zes schommelingen. Hanglampen и ата + dM. heen еп 
| | weer. Deuren naar het " gekeerd gaan 
open en dieht. 
Horizontaal. | P 
T. 
| Vrij пет horizontale aard- | 
| beving. 


Werd het duidelijkst — op de 
helling yan den Smeroe, zoodat vermoed 
wordt, dat de aardbeving van dise vulkaan 
Kee 18. | 

In de muren van de kontroleurswoning te = 
Batoe en in de steenen neuten van het ` 
koffiepakhuis te Pontjokoesoemo, beide in 
de afdeeling Malang gelegen, zijn eenige ` 
scheuren ontstaan. z 


„АШ At ЕТЕ БАЊУ а, 


esc M МИ eg РА. A S ri 


Aw EE ти Кала И а 55 Se Зако cx EN EE 


EE E 


Jio. ur E Et E tee EE 


Ne etd cuu ene deet, e e Cl 
tr у 


320 


- $48 — 
= A 
PRE Residentie of 
Berichtgever. | Waarnemingsplaats.. Gouvernement 5. H 
| Б ш 
+. 
| en Eiland. a 
Aardbevingsberichtem over October 1904 / vervolg). 
В. 29920/04. | Wonogiri. | | Равене Јауа. | 28| 21"15* | – 1 
R. 30034/01. о Kediri. | Kediri, s |98| 920m |—2l 
В. 29921/04. | Bondow | Besoeki, { 98 21"30- |—28 
В. 29763/04. | Madioen еп | Madioen, S 38 21% 20m |—19 
Ponorogo. | | 
В. 29764/04. | Pamekasan. | Madoera, Madoera. |28| 211 30m |—27 
В. 30356/04.  |Poerworedjo еп | Кедое, Java. 29) 21% m p 
Magelang. | | 
Aardbevingsberichten over Norember 1904. 
H. A. Engelken. Zeg ‚Soerakarta, Java. 3| 21 16m |—16 .. 
Administrateur. | M ‚ Preanger, 3| Lin 20m |— $ 
G. R. 33119/ Wahaa | Amboina, Ceram. | 5| 39° 10m 1—80 
НА. Engelken. зот | Soerakarta, Java. 6 би 19m |—16 
| 
G Е. 33149/04, | Wahaai | Amboina, Ceram 6; 19" 30m |—91 
С. В. 32549/04. | Tondano | Menado, Celebes. | 6| 182 Ша |—19 
A. Limburg. | Tomohon | 6| 18% Ши |—18 
а B. 33149/04. Wahaai. Amboina, Ceni Я Tu 25m —91 
_ Administrateur. Malabar. | Preanger, Java. 11! 18118529» — $ |" 
_б. Е. 33244/04. Mokko-Mokko | Benkoelen, Sumatra, |11| 21° Le on 
Administrateur. Mal ege | Preanger, в. 93| 16" 53m : 
в С. В. 33448/04. | Bim | Cel. en Ош. ‚Се1.|86| 12% 30m => 
Aardbevingsberichten over December 1904. 
С. В. 1884/05. — | Wahaai | о | ој поза |—9 
© 6. R. 348 11/0 " | Amahei | Amboina, Ceram. | ei e Ke | —89 
j. Е. 2585/ | Iwaki. | Wetter. | d 17° 30m |—1 | 
Administrateur, | Malabar Тын аса | 3|. 05 wp 3. 
R. 4946/05. | Оејбе | Menado, Е Sangi- en | 3 gu (m = 
| — Talaut- eilanden. | | 


SC € D E 
E : Bijkomende versehijnselen 
TR Intensiteit 7 
Riehting. en 
en aard der beweging. | 
opmerkingen. 
EE | Te EE om 21% 30m gevoeld ali lichte 
e | aardbev 
L0—NW Hevige horizontale schokken. ` 
B... . | Зеро Pon | Ook te Besoeki, Banjoewangi, Djember en _ 
| | Panaroekan waar genomen. 
^n . | Twee vrij hevige schokken. | 
sess. | Horizontale schokken. | 
| Х—7, | Eenige lichte schokken. | 
- | | 
4 
_10—_NW Een hevige schok. Voorafgegaan door onderaardsch gerommel. 
EU ы „у 1с T 
E "| Horizontale schok. d 
N—Z Vrij hevige aardschudding. | Op tafel staande voorwerpen in beweging _ 
: | gebracht. SC, 
om ` Horizontale schok. : a 
“Жош Schokken. Seism. Ehlert, Batavia, aanv. = 16" 41.2 B.T. 
IN No ntaal, vrij sterk. S 


Horiz 
ова schok. ; et de nachten van 7 op 8 еп : 
5 v. werden eh hora 


| 
| 
| 
| 
| и Е. waarvan de richting niet ` 
| waargenomen 
| 


Lieht. Seism. Milne, Ванила, aanv. == 18" 151.0 BT 
E Eh le rt, DI , ы 139.7 3 

Aardschok. ,  Ehlert, i a NC 40m.) „ 

Licht. 

_| Lichte horizontale aardbeving. Ru 


| Horizon taal. 

Lichte schok. 

Vrij iud horizontale schok. 
vig 


ен. 
$e ЛЕ ө Оё E иа во ате етее 


| Ook te Tagoelandang en te Manganitoe waar- ` 
genomen. : 


po A | 

: - | | Residentie of | | 

: Beriehtgever. | Waarnemingsplaats. | Gouvernement | E | Uur 

| | | D 
| E 
| | en Eiland. | 5 | 

| | 

3 Aardbevingsberiehten over December 1904 (vervolg ). 

. 6. В. 35240/04. | Menado. Menado, Celebes. 3| em 

» » Amoerang en T 3 9" 30m. 

| Sonder. | 

: » » Tondano. 1 а 3 9930» 

* | 

` А. Limburg. Tomohon. 3 ; 3| gu 45m 

S "а. Ass.-Resident. | Fakfak. Ternate en Onderh., | 4! +13 Om 

E Nieuw-Guinea. 

_ Administrateur. Malabar. Preanger, Java Ai Län äm ` 
У 3? | РА 10 St 94m SS 
FER. 4946/04, Tomako. Menado, ly; 10% 30m 
5 я Groot-Sangi. 

89. В. 1752/05. Manganitoe. Menado, 10|. 119107 
oot-Dangi. | 

.. Posthouder. Banggaai. Ternate, ‘Celebes 112 4t 108 
19 | 
Ө. R 1600/05. | Gorontalo. Menado, | 12 + 3" 
6. Е. р Tombatoe. a Е: 12| 49 Om 
Resid Soemedang. Preanger, Java. |14] 105 959 
0 R 3124 104. Madjalengka. | Cheribon, '14 | 10% 457 

i D p | 15 | In 45m 

G. R 1152/ 05 Manganitoe. Menado, 18 Це 
Pele dice 

-G. В. 1820/05. |Banda-Neira. Amboina, Ba 18| 21° 89 
VP В. 1372/05. Kepahiang. Set, Sumatra. i 22" 0, 
» : Уз S м 45 

За 30m 

Preanger, Java. 29 19 gan 


GE 


— 151 — 


D 


Intensiteit 


en aard der beweging. 


E 
Bijkomende verschijnselen 
en 


opmerkingen. 


. | Horizontaal. 
Vrij 1 


Begon met zeer snel ор elkaar 
volgende к en, welke plot- 
seling overgingen in zware 
golvinge en. 

Sterke aardbeving eerst vertikaal 
onmiddellijk ` daarna gevolg 

oor een boxumitajon- schok. 


LK W wo e Wow cw. Win KU так а Кеч Почва > 


Eenige flinke schokken, vertikaal. 


Twee lichte horizontale schokken, 
sne KE aar volgend. 
Vrij 1 


Lichte aardbeving 
Lichte schokken. 
Vrij hevige aardbeving. 


Tamelijk sterke schok. 
wee zeer hevige horizontale 


hokken 
Vrij siet писан schokken. 
Tamelijk, 


Сане: schokken. 


Een klok met de wijzerplaat naar "+ Noorden 
hangende stond stil. 


Seism. n Batavia, aanv, = 44 31.6 В.Т. 
e won yan den sasistent-rosideut werd 
vrij сме. beschadigd. 


WAARNEMINGEN 
BIJZONNEN EN METEOREN 
in 1904. 


Den 21%" Jan. werd door den Heer Р. L. Н. van WAYENBURG 
te Balik-Papan от 10% 9"р — gu 22™p Batavia-tijd een heldere 
шеїеоог waargenomen in het N.N.O. ongeveer op 45° hoogte, 
te vergelijken met een booglamp van 180 kaarsen. De vuur- 
bol sprong uit elkaar en verdween na minstens 4 sec. 


Den 26%" Oct. nam de wd.-kontroleur van Besoeki de Heer 
Н. SELLEGER een heldere meteoor waar. 

De meteoor vertoonde zich het eerst in het N. op + 45°, 
bewoog zich snel naar het zuiden, het zenith op + 15° ten 
oosten voorbijgaande, en doofde in 't zuiden op + 60° uit. 
Licht helder groen; duur 5 à 6 secunden. 


Den 7 Aug. tusschen 3 en 4 namiddags werd door 
verscheidene lieden der marga Soeka Pindah Tengah een 
bijzon op + 20° afstand van de zon, en op dezelfde hoogte, 
gezien. De kleur was rood en werd allengs lichter tot de 
bijzon tegen 4" verdween. Het hemelgewelf was met kleine 
wolken bedekt en zeer wazig. 


Den 7% Nov. te gu 40m a.m. waren (volgens bericht TM 
den Heer С. Hürsmann) te Tjikadjany, 16 paal ten zuiden 
van Garoet, drie zonnen te zien, alle gelegen aan den rand 
уап een cirkel, welke laatste scherp afgeteekend, bijna 
volkomen was. De middelste was de zon zelf, de twee 
andere bijzonnen, die onderling weder door een cirkelboog 
verbonden waren. In de bijzonnen waren heel flauw de 
kleuren van den regenboog te zien. 


— [2 


MAMMALIA 


VOORKOMENDE IN 


NEDERLANDSCH-INDIE. 


In den tegenwoordigen tijd van brochures, tijdschrift- 
artikelen en korte mededeelingen, die in allerlei periodieken 
verspreid zijn, is het zeer moeilijk z00 niet geheel onmogelijk 
‚om zich op de hoogte te houden van hetgeen over een 
onderwerp gepubliceerd: is geworden. Elke poging om samen 
te brengen, hetgeen overal verspreid is, heeft daarom reden 
van bestaan. De navolgende opgave van zoogdieren uit den 
Archipel is het resultaat van een dergelijke poging. 

Voor een kritische behandeling van het onderwerp ontbreekt 
in Indié het noodige museummateriaal. 

Gelukkig kan een dergelijke bewerking niet alleen van 
de zoogdieren maar van alle werveldieren binnen enkele 
jaren tegemoet gezien worden, daar door den steun van de 
Kon. Nat. Vereeniging een werk zal verschijnen, dat voor 
den Archipel is wat The fauna of British-India, edited by 
W. T. Braxrorp voor Britsch-Indié beteekent. 

In de volgende opgave is het voornaamste samengevat, wat 
betreffende de zoogdieren van den Archipel is gepubliceerd. In 
zeer vele opzichten is gebruik gemaakt van de Notes from the 
Leyden Museum, waarin Dr. Jextısk vele artikelen over de 
zoogdieren heeft geplaatst, en van de Verhandelingen over de 
Natuurl, Geschiedenis der Ned. Overz. Bez. door C. J. TEMMINCK. 
Voortdurend worden nieuwe soorten beschreven, waarvan het 
Ser blijkt, dat 21) reeds onder een anderen naam bekend 
zijn, of wel dat zij slechts als variëteiten van bekende soorten 
beschouwd moeten worden. Reeds hetgeen de ontdekkers 


— 154 — 


zelf omtrent hunne nieuwe soorten mededeelen, doet dit . 
dikwijls vermoeden. Zoo schijnen de onderzoekingen van 
С. 8. Mmes Jm. gepubliceerd in de Proceedings of the Nat. 
Museum (1903), de Proc, Acad. Nat. Sc. Philadelphia (1908) 
enz. beheerscht te zijn door het streven voor elk eiland en 
elke landstreek een afzonderlijke soort vast te stellen. 

De tientallen van nieuwe soorten door MILLER opgegeven 
en als zoodanig in de Amerikaansche musea voorhanden, zijn 
in een paar betrekkelijk korte reizen verzameld geworden. 

Dat eigenaardige streven blijkt b.v. op blz. 149 van de 
Proc. of the Ac. of Nat. Se. Philadelphia (V. 54) uit de volgende 
opmerking naar aanleiding van een exemplaar van Ratufa 
hypoleuca Horsr., gevonden in Indragiri: „As the type of 
HORSFIELD’S Sciurus hypoleucos was obtained by RAFFLES, it 
was probably taken near Bencoolen on the southwest coast 
of Sumatra, It is not improbable, therefore, that the Zndragiri 
form may prove to be distinet, though so far as can be 
determined from the original description Dr. Аввотт'5 specimens 
closely resemble those examined by HoRsrIELD.” 

Welke verschillen voor MILLER voldoende zijn om nieuwe 
Soorten vast te stellen, kan blijken uit zijne opgave betreffende 
Ratufa laenata, Sciurus mansalaris, Se. bancarus enz. 

Het zal bij een kritische behandeling zeer zeker blijken, 
dat verschillende van die soorten verworpen moeten worden. 

Trovessart heeft in zijn Catalogus Mammalium reeds ver 
scheiden tot ondersoorten teruggebracht. + 

Уоог de opgave van de Inlandsche namen еп de spelling 
er van heb ik hulp mogen ontvangen van den Heer L. TF. 
Maier te Mr.-Cornelis. 


Orde SIMIAE. 


Fam. ANTHROPOMORPHAE. 
l. Simia satyrus L. 
Syn. Papio wurmbii Latr.; Pithekus bicolor Is. GEOFFR; 
P. brookei Bum. : Р, curtus Вълтн.; P. owenii BLYTH; 


— 155 — 


P. satyrus Мавт.; P. satyrus Evans; Satyrus bicolor J. GRIFF; 
Sat. rufus Less. ; Simia abelii Fiscuer; S. agrias SCHREB.; S. curtus 
Buiytu.; S. gigantica Pearson; S. morio OWEN; S. pongo FISCHER; 
S. owenii Вълтн.; S. wallichii Buaixy.; S. wurmbii E, GEOFFR. 


Onderverdeeling volgens SELENKA: 
S. landakkensis ; 
S. batangtuensis; 
S. dadappensis ; 
S. genepaiensis ; 
S. skalauensis ; 
. rantaiensis; 
S. tuckensis; 
‚Б. deliensis (sumatranus); 
8. abongensis (sumatranus). 


te 


Inl. namen. Orang-oetan (Mal.); pongo (Borneo); maias, 
maias kessar, m. rameh, m. pappan (Dajak); mawej, mawas 
(Oost-Sumatra); kahieo, kahies (Zwid-Borneo); keoe ( Doesoen); 
het oude mannetje heet salamping en het wijfje boekoe bij 
de Beadjoe’s; orang-panda, orang-pendekh (Benkoelen). 


Maten. Strekking van de armen bij een volwassen wijfje 
192 сМ.; hoogte van de voetzool tot de kruin van 3 exem- 
plaren respectievelijk: 198, 140 en 148 cM. 


Verspreiding. Sumatra(Zuid- Atjeh, Langkat, Kaap- Tamian, 
Deli, Gajoe- en Alaslanden tot aan de Westkust); Borneo (Sintang, 
Kapoeas, Roema-Manoeal, Mahakkam). 


Men heeft den orang-oetan van Sumatra en dien van Borneo 
tot twee afzonderlijke soorten gebracht. Door SELENKA is 
aan de Sumatrasche soort de naam 5. sumatranus gegeven, 
terwijl daarvoor door Crarke reeds S. abelii gebruikt is 
geworden, SgLENKA onderscheidt verder voor het Noord- Kapoeas 
gebied 6 rassen, die door natuurlijke grenzen als rivieren 
en bergruggen gescheiden zouden zijn, daar de orang-oetan 
niet zwemt en geheel op 't leven op boomen aangewezen is. 


— 156 — 


De groote mate van veranderlijkheid in kleur, grootte, lengte 
van vacht, skelet enz. aan den orang-oetan eigen, maakt het 
begrijpelijk, dat vele locaal-variéteiten zullen bestaan, zonder 
at men daarom reeds van afzonderlijke ondersoorten zal 
mogen зргеКеп. 

De orang-oetan bezit een liehtere of donkerdere roodbruine 
vacht; het gezicht, de ooren, de naakte deelen van de handen 
en voeten zijn in de jeugd donker geelachtig, maar later 
bruin tot zwart. 

Gezicht en voorhoofd zijn spaarzaam met roode haren 
bedekt, terwijl op de bovenlip en de kin helder kastanje-roode 
haren voorkomen, die bij het vrouwelijke dier minder goed 
ontwikkeld zijn dan bij het mannelijke. De haren zijn op 
't voorste deel van 't hoofd kort; lang en naar voren gericht 
aan de slapen en de zijkanten. Tusschen de schouders is 
het haar lichter van kleur, eveneens aan de armen en de 
beenen. 

De iris is bruin, terwijl soms van de witte sklerotika niets 
te zien is. 

Vooral de mannelijke dieren hebben groote hoektanden. 

Volgens Hagen onderscheidt de inlandsche bevolking 1 
Oost-Sumatra de „mawas-koeda” en de „mawas-messiah”; de 
eerste zou veel grooter dan de tweede zijn, en zich door 
de vosroode kleur van den rug onderscheiden. 

Hoewel in sommige streken van Sumatra nog vrij menig- 
vuldig voorkomende, schijnt de orang-oetan vroeger toch een 
grooter gebied bewoond te hebben. 

Op gelijken grond loopt hij half opgericht en ondersteunt 
zich met de voorste ledematen. Hij is langzaam en Zeer 
voorzichtig in zijne bewegingen, neemt geen sprongen, ook 
niet in de boomen. Heeft hij haast dan loopt hij in ee? 
soort galop, waarbij de beide armen als krukken vooruitgezet 
worden, daarna worden de achterste ledematen naar voren 
gebracht, die zwak ontwikkeld en kuitloos zijn. 

In koude, regenachtige nachten bedekt hij zich met bladeren, 
waardoor vermoedelijk het verhaal van het bouwen van hutten 


— 157 — 


ontstaan is. Het nest is zeer eenvoudig еп van 6 tot 15 meter 
boven den grond. 

De orang-oetan leeft eenzaam, uitgezonderd in den paartijd; 
het wijfje heeft dikwijls twee jongen, een ouder en een 
jongere bij zich. Zij bewonen meer de hoogere streken dan 
de lage moerassen. 

Ik laat hier volgen, wat Dr. Burrikorer volgens de Notes 
from the Leyden Museum, У, 19 over den orang-oetan mede- 
deelt. 

„Der Orang-Utan wurde von uns am Fusse und in den 
Bergwäldern des Kenepai und im Ketungan-Gebiet angetroffen. 
Sein Verbreitungsgebiet nórdlich vom Aequator scheint einzig 
auf die Berglandschaft mit ihren Sumpfthälern beschränkt 
zu sein, welche sich von der westlichsten Spitze von Borneo 
dureh Sambas bis zu den Batang-Lupar-Seen ausdehnt und 
das Quellgebiet der nördlichen Nebenflüsse des Kapuas sowie 
der nördlieh nach Sarawak abfliessenden Flüsse bildet. In 
der weiten Kapuas-Ebene ist er eine sehr seltene und stets 
nur zufállige Erscheinung, und an den südlichen Nebenflüssen 
Wird er gar nieht angetroffen, ebensowenig als im ganzen 
Stromgebiet des Kapuas östlich von den Batang-Lupar-Seen. 
In den Wäldern, die den Berg Kenepai vom Fusse des Berges 
bis zum Gipfel bedecken, fanden wir ihn häufig vom Fusse des 
Berges bis auf eine Hóhe von 600 M., so dass die von WALLACE 
aufgestellte Behauptung, dass er sich nur in den Sumpf- 
Wäldern der Ebene aufhalte, durch unsere Erfahrung nicht 
bestátigt wird. 

Der Maias, wie die Dajaks den Orang-Utan nennen, lebt 
fast ausschliesslich in den Kronen der Bàume und durchstreift 
stosse Waldgebiete nach Nahrung, welche in wilden Feigen, 
Durians und anderen Baumfrüchten besteht. Bedächtig bewegt 
ег sich, an den Aesten hängend und mit seinen gewaltig 
langen Armen weit ausgreifend, dureh die Baumkronen. Nie 
sieht man ihn sich auf einige Entfernung von einer Baumkrone 
In die andere hinüberschwingen, wie dies die weit lebhafteren 
Gibbons zu thun pflegen. Aus diesem Grunde ist der Maias 


— 108 — 


nicht selten gezwungen, in das Unterholz oder selbst auf die 
Erde herabzusteigen, um einen zufällig etwas zu weit 
abstehenden andern Baum zu erreichen.  Infolge seiner 
Grösse fällt der Maias, wenn er seinem Futter nachgeht, 
leicht auf und bietet dessen Erbeutung für einen geübten 
Schützen keine Schwierigkeit. So lange er aber nicht tödtlich 
getroffen ist und noch über einen gesunden Arm verfügt, ist 
es nicht möglich, ihn herunterzukriegen. Ein altes Exemplar, 
welches ich in der Nähe meiner Station in den Wäldern 
des Berges Kenepai schoss, machte sich, einmal ausser Stande, 
seinen Riesenbaum noch zu verlassen, im hóchsten Gipfel der 
Krone ein Nest, auf welchem es sich niederlegte und starb. 
Ich habe nie gesehen, dass verfolgte Tiere zur Vertheidigung 
Aeste abbrechen und auf ihre Verfolger herunterwerfen ; ihre 
ganze Taktik beschränkt sich viel mehr darauf, so rasch wie 
möglich ein gedeckte Stellung zu suchen. Schiesst man 
eine Mutter, welche ein Junges mit sich führt, so bleibt das 
Letztere in der Nähe und wird dann nicht selten lebend 
gefangen. Junge Thiere werden in der Gefangenschaft bald 
zahm und zutraulich und sind auch mit gekochtem Reis, 
Maiskolben und allerlei Früchten sehr leicht am Leben zu 
erhalten. Eigenthümlich ist die Gewohnheit des Maias, sich 
ein Nest zu bauen, welches er des Nachts zum Schlafen 
benutzt. An den Abhängen des Berges Kenepai fanden WIE 
so viele dieser Nester, dass meiner Ueberzeugung nach nicht 
jede Nacht dasselbe Nest benutzt, sondern, sowie die Umstände 
dies erfordern, ein neues gebaut wird. Diese Schlafstellen 
haben ungefähr die Grösse eines Adlerhorstes und stehen 
nicht selten auf jungen niedrigen Báumen. In unmittelbarer 
Nähe meiner Bergstation am Kenepai (550 M. über Meer) 
befanden sieh zwei dieser Nester, welche kaum 10 M. hoch 
in den Kronen junger Bäume standen. Gewöhnlich werden 
beim Nestbau die Zweige um die Neststelle nach innen е“ 
geknickt und auf diese Basis kreuz und quer abgebrochene 
Aeste und belaubte Zweige gelegt. Viel Kunst und Mühe WIT 
aber auf den Bau eines solchen Nestes nicht verwendet, H 


— 159 — 


die meisten sind recht roh und ohne eigentlichen Bauplan 
zusammengefügt.” 4 


Fam. HYLEBATIDAE. 
2. Hylebates agiles К. CUVIER. 

Syn. Hylebates hoolock Милев; Н. pileatus GRAY; H. rafflesii 
Is. Grorrr.; H. unko Less.; H. variegatus TEMMINCK; Pithecus 
agilis Desm.; Simia lar RAFFLES. 

Inl. namen. Ongka (oostelijk van de Lematang); oengko- 
itam, oengko-poetih, seroedong, wau-wau (noordelijk van de 
Moesi en Rawas). 


Maten. Lengte van de kruin tot de anus 44 СМ. 


Verspreiding. Sumatra (Padang, Palembang, Lampong, 
Benkoelen, noordelijk van de Rawas en Moesi en oostelijk 
van de Lematang). 


De Н. agiles Е. Cuv. is bruin van kleur; de lendenen en 
de buitenzijde van de achterste ledematen zijn bleeker, geel- 
achtig; de handen en voeten zijn bruin-zwart, terwijl de 
borst bleek geelachtig bruin is. De wenkbrauwen zijn wit. 
Het bruin kan meer grijsachtig of meer roetachtig zijn; de 
kanten van het gezicht, de strot, borst, schouders, het bovenste 
deel van de voorste ledematen en de binnenkant van de dijen 
zijn soms zwart. Er heerscht niet alleen een groote ver- 
anderlijkheid in kleur, maar ook in de andere kenmerken; 
zoo hebben zij meestal 13 borstwervels en 5 lendenwervels, 
maar men vindt ook wel 14 of 12 borst- en 4 of 6 lenden- 
wervels; deze veranderlijkheid komt ook bij de andere soorten 
der Hylebatidae voor (KOHLBRUGGE). 

Volgens Neumann zouden in het Pane- en Bila-stroomgebied 
3 variëteiten voorkomen: een witte-, een grijs-zwarte en een 
bruine of roodbruine. 

Evenals alle Hylebatidae bewoont ook deze soort de hooge 
boomen en komt zelden op den grond. Het geluid is eentonig 


— 160 — 


en zeer hoog en gelijkt op een gehuil; men hoort deze 
dieren het meest `$ morgens vroeg en tegen den avond. Zij 
leven veelal in troepjes van 4—5 en komen zoowel in het 
gebergte als in de laaglanden voor. 

Н. lar Ні. vindt men niet in Sumatra maar alleen op + 
vaste land van Azië. 


3. Hylebates leuciscus SCHREBER. 


Syn. Hylebates javanicus Marscmr; Н. leuciscus Конь; 
Pithecus cinereus LaATR.; P. leuciscus G. ST. Hm; Simia leucisca 
SCHREB.; S. moloch AUDEB. 


Inl namen. Wau-wau (Mal.); oa-oa (Soend.). 


Maten. Afstand kruin tot anus bij 4 exemplaren 38, 39, 42 
en 50 cM.; lichaamsgewicht 6250 gr.; hersengewicht 94,5 gr. 


Verspreiding. Java. 


Deze zilverharige gibbon is geel-grijs van kleur en op de 
kruin het donkerst; soms is de kleur bruin-grijs; de nek en 
het benedengedeelte van den rug is geelwit; de buitenkant ` 
van de armen еп de schouders soms bruin-grijs; de heupen 
en de achterkant van de dijen zijn soms geelwit, terwijl de 
vingers en teenen donker van kleur zijn. De kleuren kunnen 
nu eens meer grijs en dan weer meer donker zijn. Om het 
donkere aangezicht vindt men een krans van witte of lichtgrijze 
haren. De borst wordt bij de oude dieren meestal zwartachtig. 

De wau-wau loopt flink rechtop, waarbij de armen als 
balanceerstokken gebruikt worden. Hij beweegt zich met 
geweldige slingeringen, vlug en zeker door de kruin der 
boomen. 

Evenals bij de meeste apen is het voedsel niet uitsluitend 
van plantaardigen oorsprong maar worden ook insecten, 
Spinnen, eieren en zelfs jonge vogels genuttigd. 


4. Hylebates mülleri MARTIN. 


Syn. Н. concolor 8. Малев; Н. funereus Is. GEOFFR; 
Н. leuciscus Ѕснвев, 


— 161 — 


Inl namen. Kraweh (Dingai, Borneo); wàwà (Z. O. 
Borneo); klampiau (Mal.); kalampiauw ( West- Borneo); mbliau 
(Dajak); kalaweh (Dajak). i 

Verspreiding. Borneo (Sakoembang, Siang-Koeboeng, 
Roema-Manoeal, Pawattan, Pontianak, Kenepai, Baiam-rivier, 
Dulit, Batang-Loepar); Soeloe-eilanden. 


Maten. Lengte van den kop 14,5 cM.; hals 8 cM.; 
romp 37 cM. 


Men heeft het geslacht Hylebates trachten te splitsen in 
een verschillend aantal soorten, maar ondervond daarbij groote 
bezwaren wegens de vele punten van overeenstemming tus- 
schen de verschillende soorten en de veelvuldige afwijkingen, 
die elke soort vertoont. H. mülleri en Н. concolor moeten 
als synoniem beschouwd worden overeenkomstig de mede- 
deelingen van Hose en het onderzoek van JENTINK, die 15 
schedels onderzocht heeft en daarbij geen doorgaande ver- 
schillen kon vaststellen. 

Н. mülleri zou donker en Н. concolor licht van kleur zijn, 
terwijl zij in afzonderlijke streken zouden voorkomen, waarbij 
de Kapoeas-rivier de scheiding tusschen beide zou vormen. 
Men moet in overeenstemming met S. Мік (1844) aan- 
nemen, dat slechts 4 soorten in Indié voorkomen, 2 soorten 
van Sumatra, één van Java en één van Borneo. 

H. mülleri Magrix van Borneo verschilt in kleur slechts 
weinig van H. leuciscus van Java. De grondtint van de 
vacht is lichter of donkerder geelachtig bruin. De borst 
en de buik zijn lichter van kleur (bruin-geel) dan de overige 
deelen van het lichaam. De handen en het voorste gedeelte 
van het liehaam zijn dikwijls zwartbruin of zelfs roetzwart; 
vooral is dit het geval bij de dieren van Zuid-Borneo. Zoowel 
de mannetjes als de wijfjes hebben voor het voorhoofd een 
dwarsloopende geelachtig witte streep, welke kleur nooit 
voorkomt bij het ruwe wollige haar ter zijde van het gezicht. 

Omtrent de leefwijze is volgens Dr. BUTTIKOFER het volgende 
ор te merken (Notes from the Leyden Museum, У. 19): 

LXV. lik 


— 162 — 


„Кш viel lebhafterer Geselle als der Maias ist der Gibbon, 
der in kleinen Gesellschaften von 5—10 Individuen unter 
fortwährenden Lärmen und Schreien die Wälder durchstreift. 
Auch dieser Affe, bei den Malayen „Кашрац”, bei den 
Dajaks ,,Mbliau” genannt, bewegt sich fast ausschliesslich an 
den Armen hängend durch die Baumkronen, aber viel schneller 
als der Orang-Utan und mit dem Unterschiede, dass er sich mit 
grösster Leichtigkeit auf grossen Abstand von einer Baum- 
krone in die andere hinübersehwingt. Der Klampiau bewohnt 
mit grosser Vorliebe die Bergwälder, wo wir ihn bis zu 
einer Höhe von 900 M. angetroffen haben. In den Wäldern 
der Ebene scheint er nicht vorzukommen. In den Berg- 
waldern des Kenepai ist die helle Form des Klampiau nicht 
selten; eine Kolonie dieser lebhaften Тшеге pflegte ihre 
Jodel-Concerte morgens und abends in einer Felsschlucht ganz 
in der Nahe meiner Station abzuhalten. Diese Concerte künnen 
wohl eine Stunde weit von Bergwand zu Bergwand gehürt 
werden. Der Klampiau bewegt sich beinahe ausschliesslich 
in den höchsten, für einen gewöhnlichen Schrotschusz uner- 
reichbaren Baumkronen und kommt nur auf der Suche nach 
Futter gelegentlich auch in niedrigere Bäume herunter. — 

Infolge dieses Umstandes, sowie der grossen Schnelligkeit 
seiner Bewegungen, seiner Wachsamkeit und der Gewandtheit, 
mit welcher er sich den Blicken des Beobachters zu entziehen 
weiss, ist die Jagd auf den Klampiau sehr mühsam und 
zeitraubend, aber zugleich auch sehr interessant. Jung em 
gefangene Klampiaus werden sehr zahm und hangen oft mit 
einer geradezu rührenden Zärtlichkeit an ihrem Pfleger. ZU 
ebener Erde gehen sie aufrecht auf den Hinterbeinen. "#6 
sie die unverhältnissmässig langen Arme entweder seitlich 
ausstrecken oder über den Kopfe kreuzen. Mit gestreckte? 
Beinen kann der Klampiau ebensowenig gehen als der Orang- 

tan." 


5. Hylebates syndactylus Drsm. 
Syn MH syndactylus Anpersox; Pithecus syndactylus Пезма 


— 163 — 


Siamanga syndactyla Gray; Simia syndactylus RAFFL.; Syne 
dactylus siamang Вол. 


Inl namen. Siamang=si amang; imbau ( Oost- Sumatra). 


Verspreiding. Sumatra (Paninggahan, Serdang, Moeka- 
Moeka bij Manindjau; in Palembang ten Westen van de 
Lematang, ten Zuiden van de Rawas en de Moesi). 


Maten. Lengte van de kruin tot de anus 62.5 cM.; 
lichaamsgewicht 9500 gr. ; hersengewicht 130 gr.; een individu 
van + 92 maanden oud had een lengte van de kruin tot de 
anus van 28.5 cM., een lichaamsgewicht van 1250 gr. en een 
hersengewicht van 100 gr. 

Spanwijdte der armen 170 cM. 


De siamang is de grootste van de gibbons en komt uit- 
sluitend op Swnatra voor. Zij mist evenals alle andere 
Hylebatidae een staart. De kleur is gelijkmatig glanzend 
zwart, met uitzondering van de grauw of witachtige bakken- 
baarden; het haar van den onderarm is naar den elleboog 
gericht. 

De tweede en derde teen van den voet zijn tot aan het 
laatste kootje met elkaar verbonden. De oogen ziju zwart. 
Een soort keelzak dient om het geluid te versterken. De 
siamang is minder schuw dan H. agiles; zij leeft in de bos- 
schen tot een hoogte van 2000 M., komt slechts zeer zelden 
op den grond en loopt dan langzaam rechtop met de armen 
horizontaal balanceerende. Willen ze sneller vooruit, dan 
loopen zij als de orang-oetan, waarbij de armen als krukken 
gebruikt worden. Het zeer krachtige geluid is 's morgens 
en ‘savonds en soms midden op den dag of 8 nachts op 
grooten afstand te hooren. 

De wijfjes brengen een hoog geluid voort, terwijl de man- 
netjes een diepe bas hebben. 

Zij leven in kleine troepen van 4—10 stuks, slechts zelden 
afzonderlijk. 

Het geluid, dat zij voortbrengen, beschrijft HAGEN als volgt 


— 164 — 


(blz. 73): „Das hohle Geschrei der Imbon's, welche in den 


Walderen der umgebenden Randgebirge hausten, war über 


10 КМ. weit zu hören (Plateau von Тобай). Dasselbe 
besteht in einer chromatischen Tonleiter, welche mit einem 
tiefen, hohlen, von einem Vorschlag begleiteten Ton beginnt, 
der wie U-puhp klingt, und anfänglich langsam, immer höher 
und schneller wird und zuletzt in einem so hóllischen Jauchzen 
und Bellen gipfelt, dass dem, der gerade unter ihren Concert- 
baum sich befindet, Hóren und Sehen vergeht. Es ist ein in den 
hóchsten Fisteltonen sich bewegendes, laut herausgeschrieenes 
Jaaah, das unter Jauchzen, Brüllen, Fauchen, Schreien und 
Jammern sich schliesslich zu einem kollernden Wau-wau-wau 
herausbildet. Die Tonleiter wird gewohulich nur von einem 
Mitgliede, sehr wahrscheinlich dem Pater familias, vorgesungen, 
obschon auch hie und. da ein anderes Familienglied auf 
eigene Faust sein U-puhp dazwisschen singt; bei der Kraft- 
steller aber, dem Jaaah, fállt die ganze Familie unisono, mit 
aller Kraft ihrer respectabeln Lungen, ein. Trotzdem ist dieser 
Passus nieht so weit zu vernehmen als das hohle, durcb die 
Resonanzkraft des kropfartig aufgeblasenen Kehlsackes her- 
vorgebrachte U-puhp. 


Fam. CERCOPITHECIDEA. 
Onderfam. SEMNOPITHECINAE. 
6. Semnopithecus albocinereus SCHINZ. 


Syn. Cercopithecus albocinereus Desmarest; Semn. siamensis 
MüLLER en SCHLEGEL; Semn. nigrimanus Is. GEOFFR. 


Inl namen. Gij ak-gijak (Malakka, Oost-Sumatra); loetoeng. 
Verspreiding. Oost-Sumatra (Lahat, Palembang). 


Deze vorm is nauw verwant met Semn. mitratus. Zij ker 
merkt zich volgens Вснъвсв, door „la teinte d'un gris Е: 
de noirâtre des parties supérieures est plus ou mos iE 


ment lavée de brun clair, et tire ап blanchátre à la face ` 


зид а EN е же le 


— 165 — 


externe des cuises; elle passe insensiblement au noiratre 
vers le bas des extrémités et au noir parfait sur les quatre 
mains; les poils du front sont d'un noirâtre mêlé de brun; ` 
la huppe est teinte de fauve au lieu de noire (Semn. mitratus); 
la queue offre une teinte uniforme d'un brun noirátre mélé de 
brun clair à sa partie basale. Le blanc des parties inférieures 
est beaucoup moins répandu (Semn. mitratus): il n’occupe 
que le dessous du corps depuis le menton jusqu'à l'anus, 
S'étend sur le dedans des cuisses et des bras, pour diminuer 
ensuite peu-à-peu en largeur sur le dedans des jambes et 
de l'avant-bras, où cette teinte finit par se rétrécir en une raie 
étroite qui se perd sur le talon et le derriére de la base des 
mains antérieures." 

Het aantal ribben is 13 paren maar schijnt ook 12 te 
kunnen bedragen. 

7. Semnopithecus mitratus MÜLLER en SCHLEGEL. 

Syn. Presbytis mitrata ESCHSCHOLTZ; Semn. nigrimanus 
Is. GEOFFR.; Semn. comatus DESMAREST; Simia fascicularis 
RAFFLES. 

Inl. namen. Soerili (Soendalanden). 

Verspreiding. West-Java. 

Maten. Lengte van Кор en romp 52.5 СМ.; van den staart 
70 cM. met den haarkwast (4 сМ.). 

De bovendeelen zijn zwartachtig grijs, dat op de kuif en 
aan den kop in zwart overgaat. De onderdeelen van het 
lichaam en de staart zijn witachtig evenals de binnenzijde 
van de 4 ledematen. De handen en voeten zijn wit met 
zwart vermengd. Het jonge dier is lichter en grauwachtig 
0p den kop, den nek, den rug en de bovenzijde van den staart. 

Zij komen tot hoog in het gebergte voor (1600 M.). 


8. Semnopithecus frontatus 8. MÜLLER. 


Syn. Presbytes frontatus. 


- 186 — 


Inl namen. Djirangan- of irangang-goenoeng; bidjit 
(Serawak); sampoelan (Dajak). 


Verspreiding. Borneo. 


Maten. Lengte van Кор en romp 56 eM.; van den staart 
72 cM. 


Het voorhoofd vertoont een driehoekig naakt, melkkleurig 
gedeelte, dat scherp tegen het zwarte gelaat afsteekt. Op ` 
den kop bevindt zich een kamvormige samengedrukte kuif. 

De onderip en een smalle streep op de bovenlip zijn 
vleeschkleurig; de lippen zijn verspreid bedekt met rosachtige 
haren. De vacht is geelachtig bruin, maar voor op den rug 
is deze kleur meer geelgrauw, terwijl zij aan de kanten 
der achterpooten en het eerste gedeelte van den staart 
roetzwart is. De handen en voeten en de haren aan de 
wangen en de rand van het voorhoofd zijn zwart. De keel 
borst, buik, en de binnenzijde van de bovenarmen en dijen 
is geelgrauw, maar lichter dan voor op den rug. 

De iris is bruin. ` 

9. Semnopithecus rubicundus MÜLLER en SCHLEGEL. 

Syn. Semn. rubrieundularis; Presbytes rubicundus. 

Inl namen. Kalahie, kalasie, klassi, joeloe-merah. 

Verspreiding. Borneo (Магор, Liang Kubrug, Serawak). 

Maten. Lengte van kop en romp 60 cM.; van den staart 
14 cM. í 

De dieren zijn gelijkmatig donker roodbruin, maar bij 
de jongen is de kleur veel lichter, vooral aan de onderzijde. 

De groote kuif is straalvormig. Het gezicht en de ooren 
zijn blauwachtig zwart; de lippen en de onderkaak 2)" : 
vuil vleeschkleurig. : 

De iris is donker tot helderbruin. Zij schijnen meer in de 
bergstreken dan in de laagvlakten voor te komen en trekken 
al schreeuwende in groote troepen door de bosschen. 


— 167 — 


Deze apen leveren een bezoarsteen, die bekend is onder 
den naam van batoe belliga. Zij zijn nauw verwant met 
Semn. melalophus van Sumatra. 


10. Semnopithecus melalophus RAFFLES. 

Syn. Semn. ferrugineus SCHLEGEL; Semn. melalophus Е. Осу.; 
Semn, flavimanus Lesson; Semn. sumatranus var. aurata MÜLLER 
en SCHLEGEL; Presbytes melalophus Gray.; Pr. flavimana GRAY; 
Pr, nobilis Gray; Semn. nobilis Gray ; Simia melalophos RAFFLES. 


Inl namen. Simpai. 
Verspreiding. Sumatra. 


Maten. Lengte van kop en staart 54.3 cM.; van den 
staart 76.4 сМ. 


Dit dier is kenbaar aan zijn korten duim, zwart-roode 
smalle kuif op zijn kop en het geheel roode lichaam. De 
onderzijde is lichtgeel-rood, terwijl de kruin en meer of minder 
ook de rug zwartachtig bruin tot zwart is. Het gezicht is 
blauwachtig zwart en de oogen bruin. De huid der ooren 
en de naakte deelen den handen zijn roetkleurig. 

Het jonge dier is goudgeel. ` 

Van deze soort komen zeer vele locaal-variëteiten voor, 
waarbij de kleur meer geel of bruin is. 


ll. Semnopithecus femoralis HoRSFIELD. 
Syn. Simia maura RAFFLES; Semn. sumatranus MÜLLER 
en SCHLEGEL; Simia femoralis CANTOR. 
2 namen. Loetoeng (Mal.); boeki (Dingai, Borneo); 
Sijak-gijak (Deli). 
Кеп volwassen 5 dier had volgens Наскх de volgende 
afmetingen. 


Maten. Geheele lengte van den vinger tot de punt van den 
Staart 157 cM.; lengte van den staart 74 cM., romp 51 сМ., 


— 168 — 


arm 37 cM., hand 13 eM. Een vrouwelijk dier had de volgende 
afmetingen: Lengte van den Кор 13 cM., hals 8 сМ., romp 
38 сМ., staart 68 cM. 

Verspreiding. Sumatra en Borneo. 


De bovendeelen zijn zwartachtig bruin; de binnenzijde 
van de ledematen en de benedendeelen zijn wit met een 
grijze tint aan de zijden van de borst. 

De witte kleur van de pooten kan beperkt zijn tot de knieén, 
bij andere breidt zij zich echter tot den hiel uit. De witte 
kleur is soms geel- of grijsachtig. Voeten en handen zijn 
zwart. De iris is bruin. Dit dier komt v.n. in de bosschen 
der vlakten, maar toch ook in het gebergte voor, is zeer 
schuw en leeft in kleine groepjes van enkele paren. Het 
laat volgens Hacen een plotseling uitgestooten geschrei 
hooren, dat langzaam begint, langzamerhand sneller wordt 
en in een gelach eindigt. Het gelijkt op gjak-gjak-gjak- 
gjak-gjak-jak-jak-jak. 

De naam gjak-gjak wordt ook wel aan Semn. albocinereus 
gegeven, die volgens BLaxrorp misschien als een grijze 
vorm van Semn. femoralis moet beschouwd worden. Ook de 
verschillen tusschen dezen vorm en Semn. chrysomelas zijn 
niet scherp, zoodat men vermoeden kan, dat de laatste 
slechts de Borneo-vorm is еп Semn. femoralis de vorm van 
Sumatra en Achter- Indië. - 

Semnopithecus chrysomalis S. MüLLER et ScuLEGEL wordt in 
Mus. d'Hist. Nat. T. 9, blz. 46 door 8снгквк, opgegeven als 
synomien met: Cercopithecus auratus Е. GEOFFR., Semn. 
femoralis Is. Grorrr. en Semn. femoralis Gray. Zij zou zieh 
onderscheiden door de geringere uitgebreidheid van de lichte 
kleur aan de benedenzijde. 


12. Semnopithecus obscurus SCHLEGEL. 

Syn. Presbytes Jubatus Waen.; Pr. obscurus GRAY; Semn. 
albocinereus Eypoux et Sour; Semn. halonifer САХТ. ; Semn. 
leucomystax 'ТЕмм.; Semn. obscurus Веш.; Simia maura 14 
5. maurus HELFER; Presbytes barbei Вълтн.; Pr. phairei Вит 


— 169 — 


Inl. namen. Loetoeng-itam. 
Verspreiding. Sumatra, Banka. 


Gewoonlijk donker aschgrijs op het hoofd, romp en lede- 
maten, dat echter donker bruin kan zijn. Gezicht, ooren, 
handen en voeten zijn zwart; de bek en de oogleden wit- 
achtig. De benedendeelen zijn lichter gekleurd; de staart 
en de ledematen zijn dikwijls grijsachtig. 


13. Semnopithecus maurus SCHREBER. 

Syn. Cercopithecus maurus ERXLEBEN; Presbytes cristatus 
Gray; Pr. maura Gray; Pr. maurus BLYTH.; Pr. pyrrhus 
Gray; Semn. cristatus Horsr.; Semn. edwardsii FiscHErR; Semn. 
maurus Honsr.; Semn. pruinosus Пезм.; Semn. pyrrhus Нове. ; 
Simia ceylonicus DesMouLINs; S. cristata RAFFLES; S. maura 
SCHREBER. 


Inl. namen. Loetoeng, boedèng (Java); lotong, loetoeng- 
Мат; loetoeng-merah. 


Verspreiding. Java. 


Maten. Lengte van kop en romp 58.5 cM.; van den 
staart 78 cM. 


Deze aapsoort vertoont zeer vele verschillen en mag men 
volgens Лкхихк vermoeden dat het blijken zal, dat Semn. 
pyrrhus еп Semn. pruinosus slechts variëteiten van Semn. 
maurus zijn, daar noch uitwendig noch inwendig doorgaande 
verschillen voorkomen. Semn. maurus zou dan de Java-vorm 
en Semn, pruinosus de Sumatra-Borneo-vorm zij van een- 
zelfde soort, die den naam van Semn. maurus zou moeten 

ragen. 

De kleur is gelijkmatig zwart; zoowel de vacht als de 
handen, het gezicht en de ooren hebben deze kleur. De 
buik alleen is eenigszins bruinachtig. Het gezicht is met 
lange afstaande haren omgeven. De jongen zijn goudgeel, 
met een weinig zwart op den achterrug en den staart; 


— 170 — 


deze zwarte kleur verspreidt zich echter spoedig over het 
geheele lichaam, zoodat na ongeveer 4 maanden het dier de _ 
definitieve kleur bezit. De loetoeng leeft in groote troepen. 


14. Semnopithecus pyrrhus Honsr. 

Volgens HorsrieLp zou dit een afzonderlijke soort van Java 
zijn. Zoowel het jonge als het oude dier is rossig-rood, 
waarbij de nagels geelwit zijn inplaats van bruin. Ook zou 
de bek bij Semn. pyrrhus meer vooruit steken, en het gebit 
krachtiger zijn dan bij Semn. maurus. 

De Semn. pyrrhus (loetoeng-merah) zou veel door de inboor- 
lingen gehouden worden, terwijl, Semn. maurus (boedeng) 
wegens zijn droefgeestig en boosaardig karakter niet in de 
menschelijke woningen aangetroffen zou worden. 

Reeds SCHLEGEL spreekt het vermoeden uit, dat deze vorm 
een kleurvariëteit, еп wel een albino, van Semn. mauris is, 
KoHLBRUGGE bevestigt dit еп deelt mede, dat het niet juist 
is dat Semn. pyrrhus afzonderlijk leeft, daar zij in gezelschap 
met Semn. maurus voorkomt, zoodat onder groote groepen van 
zwarte apen steeds eenige roode aangetroffen worden. Ook zou 
de kleur niet volkomen rosachtig-rood blijven, maar veranderen. 


| 15. Semnopithecus pruinosus DESMAREST. 
Syn. Semn. cristatus RarrL.; бетп, mitratus CUV.j Senn. 
rutledgii ANDERSON; бита cristata RAFFL. 


Inl. namen. Djirangan-irangang; een onderscheid tus- 
schen irangang-ajer en irangang-goenoeng schijnt niet voor te 
komen; bochies (Dajak); tjingko of tshing-kau (Sumatra); 
baloeng, leso, mois (Kapoeas); pétoe of hiréngan (Вай). 
namen ,beroek" en ,loetoeng" worden in 't algemeen voor 
de Semnopitheci gebruikt. | 


Verspreiding. Borneo, Sumatra, Banka, Billiton. 


Maten. Volgens Наскх had een g dier o.a. de len 
afmetingen: geheele lengte 150 cM.; staartlengte 16 69а 
armlengte 45 cM.; beenlengte 54 cM. 


Zooals boven reeds gezegd is, is deze vorm 700 nauw 
verwant met Semn. maurus, dat zij vermoedelijk als een 
variéteit er van moet beschouwd worden. De kleur is niet 
zwart maar aschgrauw, daar de uiteinden der haren grijs 
zijn; de buik is lichter van kleur en de kop 15 van een 
korte kuif voorzien. De huid zelf is bij de volwassen exem- 
plaren zwart. 

Volgens KonrBruGGeE komt deze vorm niet alleen in de 
laaglanden maar ook in de heuvelstreken voor. Zij leven 
in troepen van 10 tot 15 en komen in Sumatra van af de 
lage kust tot op de hoogvlakte van Toba voor (HAGEN) en 
meer in de mangrovebosschen en bosschen op oude cultuur- 
landen dan in het dichte oerwoud. ; 

Het geschreeuw gelijkt op dat van Semn. maurus en 
is zeer ver te hooren. De jongen zijn eerst roodachtig 
behaard. 

НАСЕХ zegt verder nog: „Spassig benimmt sich der Lutung 
bei schwerem Regenwetter. Dann sucht er sich nicht etwa 
ein Versteck aus, das ihn vor dem Unwetter schützen 
könnte; er wählt im Gegentheil einen womöglich abgestorbenen, ` 
ganz freistehenden Baum, ohne Laub und dort hockt er sich, 
Jammer und Unglück in seinen Mienen, jedem Regentropfen 
preisgegeben, nieder, indem er die Arme über dem Kopfe faltet 
und den Rücken der Wetterseite zukehrt. Der lange Schwanz 
hüngt gerade herab. Ein soleher Baum ist oft von der ganzen 
Familie besetzt, wobei sie aber selten (nur Mutter und Kind) 
sich aneinanderschmiegen, sondern jedes Individuum sein 
eigenes Aestchen wiihlt. - 


16. Semnopithecus eruciger OLD. THOMAS. 
Inl. namen. Bedjit (Dajak). 
Verspreiding. Borneo. 


Maten. Lengte yan het lichaam 52 cM.; van den staart 
70 ем : 


— 178 — 


Dit dier is te herkennen aan het zwarte kruis, dat beneden 
het midden van den rug aanwezig is. Door Bürrikorer is het 
dier in de bergwouden van de Kenepai aangetroffen, door 
Hose in Serawak. Misschien is het volgens Нозк een variëteit 
van Semn. chrysomelas. 


17. Semnopithecus hosei THOMAS. 
Verspreiding. Noord-Borneo (Serawak). 


Maten. Lengte van kop en romp 52 cM.; van den staart 
67 eM. 


Dit dier onderscheidt zich van alle andere Semmnopitheci 
(P. Z. S. L. 1889, p. 160) door „the marked contrast in 
colour presented by its black erest, and white forehead and 
cheeks". | 

De algemeene kleur is grijs, door de vermenging van 
zwarte en witte haren. 


18. Semnopithecus thomasi COLLET. 
Verspreiding. Sumatra (Langkat). 


Maten. Lengte van kop en romp 62 cM. en van den 
staart 81 cM. bij een volwassen mannetje; bij een wijfje 
zijn deze maten 60 cM. en 65 cM. 


„А central occipital crest sloping at first backwards, but 
reversed оп the occiput; a lower (indistinct) crest on each 
side of the forehead. Colour above dark grey, white under: 
neath; hands and feet black. The cheeks, front, and fore 

ead are white; a black stripe from the upper jaw 10 the 
ear and a black central stripe on the forehead; the very old 


male darker, with the upper part of the head brownish black, ` 


front whitish.” P. Z. S. L. 1899, p. 613. 
19. Semnopithecus everetti THOMAS. 
Verspreiding. Noord-Borneo (Kina-Baloe). 


Maten. Lengte van kop en romp 55 СМ. Y 
staart 65 сМ. 


an den 


— 178 — 


S. everetti onderscheidt zich van 8. hosei, doordat de kop 
zwarter is. 

Misschien is het echter een variëteit van 8. hosei en geen 
afzonderlijke soort (P. Z. S. L. 1892, p. 582). 


Verder worden nog opgegeven: 

Semn. natunae Tuomas van de Natuna-eilanden, 

Semn. sabanus Tuomas van Borneo en 

Semn. potenziani BONAPARTE van het eiland Sipora (Sumatra) 
(TnovEssART 1904, p. 7). 


90. Nasalis larratus GEOFFR. 


Syn. Cercopithecus nasicus DESM.; Nasalis recurvus VIGORS 
en HonsrIELD; N. larvatus ANDERSON; Rhynchopitheeus larvatus 
DaurBoom; Semnopithecus larvatus FISCHER; Semn. nasica 
SCHREBER; Semn. nasicus DESMOULINS; Simia nasica Е. CUY.; 
5. nasalis Suaw; S. longimanus LINK. 


Inl namen. Bantangan ( Pontianak); bekantan (Bandjer- 
massin); pika (Sambas); rasong (Sinitau) ; bakora (Dajak). 


Verspreiding. Borneo (Smitau, Pontianak, Koetei, Ban- 
djermassin, Serawak). 


Maten. Lengte van het lichaam 70 cM., van cen 
staart 76 cM. 


De neusaap is gekenmerkt door den grooten neus, die bij 
de volwassen mannelijke dieren meer ontwikkeld is dan bij 
de vrouwelijke en bij de jongen betrekkelijk klein. 

De algemeene kleur is roodachtig; op den rug is de kleur 
donkerder dan aan de buikzijde, dof op de ledematen en op 
de stuit geelachtig wit. Ook de staart heeft dikwijls geheel 
of gedeeltelijk deze kleur. De krachtig gebouwde dieren 
hebben een vrij goed ontwikkelden duim; wangzakken ont- 
breken geheel, maar de keelzak is zeer groot. 

Het dier leeft in groote troepen en laat een eigenaardig 
geschreeuw hooren, dat eenigszins door „kahau” weergegeven 


= 174 — 


kan worden. Zij hebben een bedaard karakter en zijn niet 
zoo levendig als de meeste andere apen. E 
` In de maag komt een bezoarsteen voor, die volgens 
КСМРНИ 8 coeliga-kaka heet. 


Dr. BürrikorER geeft de volgende beschrijving (Notes fron 
the Leyden Museum, V. 19): 

»Der Nasenaffe ist beinahe ausschliesslich ein Bewohner 
der Uferwälder des Kapuas und des Unterlaufes seiner 
bedeutenderen Nebenflüsse und geht nie ins Gebirge hin- 
auf. In der Nähe unserer Station in Smitau ist der 
.Rasong" eine häufige Erscheinung, doch scheint er am 
eigentlichen oberen Kapuas schon nicht mehr vorzukommen. 
Die letzten Nasenaffen, die ich während unserer Fahrt den 
Kapuas hinauf zu sehen bekam, waren ein Trupp von 5 
Exemplaren, die in einem Uferbaume etwas unterhalb der 
Ausmündung des Palin-Flusses in den Кариаз sassen. Sie 
blieben ganz ruhig sitzen, obwohl unser Dampfboot auf 
nicht mehr als Büchsenschussweite schnaubend und pustend 
entlang fuhr und wir sie mit unsern Feldstechern auf das 
angelegenliehste fixirten. Am Sibau-Flusse und am oberen 
Mandai ist dieser Affe unbekannt, ebenso am Berge Kenepa. 
Die rüsselförmig verlängerte Nase ist namentlieh beim alten. 
Männchen stark ausgeprägt. Im Zustande der Ruhe hängt 
sie wie ein breiter Lappen auf die Oberlippe herunter, 
sobald aber das Thier unrath wittert, richtet sie sich lang- 
sam zu einer horizontalen Haltung auf. In Smitau erhielten 
wir einmal ein ganz junges Nasenäffchen das von semer 
angeschossenen Mutter fallen gelassen worden war. Dasselbe 
war beinahe rein weiss und hatte ein allerliebstes Stumpt 
näschen. Beim Umzuge nach dem Kenepai wurde esin einem 
Regenschauer ganz durchnässt und zog sich dadurch eme 
Erkaltung zu, die dem Leben des hübschen Thierchens el! 
Ende machte.” 


— 175 — 


Onderfam. CERCOPITHECINAE. 
21. Macacus cynomolgus L. 

Syn. Cercocebus cynomolgus SCHREBER; Cere, cynosurus HELFER; 
Inuus cynomolgus WAGNER; In. palpebrosus WAGNER; Macacus 
aureus Is. GEOFFR. St. H.; Mac. auratus MÜLLER en SCHLEGEL; 
Мас. assamensis GRAY; Мас. carbonarius F. Cuv.; Mac. cristatus 
Gray; Mac. fur Stack; Мас. philippensis Is. GEOFFR. St. H: 
Pithecus aureus DanuBoom; Pith. cynomolgus Dgsw.; Pith, 
philippensis Пангвоом; Semnopithecus kra Lesson; Semn. buku 
Martin; Semn. fascicularis WATERHOUSE; Simia cynomolgus LIN. ; 
8. fascicularus RAFFLES. 


Inl. namen. Kéra( Mal.); wariek ( Pleihari); bédés (Tenger); 
kétéq (Java); tjigaq (Menangkabau); kara (Oost-Sumatra); 
karau (Sumatra); koenjoek (Soend.); bakej (Beadjoe-Dajak); 
belo (Timor); slai (Koepang). 


Verspreiding. Sumatra; Java; Borneo; Billiton; Banka; 
Nias; Celebes; Timor; P. Karimon-Djawa (P. Kamoedian); 
Lombok; Flores; Soembawa. 


Maten. Lengte van Кор en romp 61 cM. en 59 сМ.; 
van den staart 49 cM. en 61 cM.; hersengewicht 71 gram; 
lichaamsgewicht 19 K.G. 


Dit z.g. javaanaapje heeft een zeer groot verspreidingsgebied 
nm. van Achter-Indié tot Timor en de Philippijnen. 

De haren op den kop zijn niet verlengd en gewoonlijk 
dadelijk achterwaarts gericht, maar soms gaan ze onregel- 
matig van één of meer centra straalsgewijs uit, of vormen 
een kleine kuif. De oorschelpen zijn breeder dan hoog. De 
algemeene tint van de bovendeelen wisselt van donker of 
grijsachtig bruin tot rood of goudbruin; de benedendeelen 
zijn licht grijsbruin tot bijna wit. De haren aan de boven- 
deelen wisselen van lichtbruin, bruin tot bijna zwart aan de 
basis en bezitten aan het bovengedeelte gele en bruine of 
“Warte ringen, op de schouders hebben de haren gewoonlijk 
drie ringen van elke kleur; meer naar achter hebben zij 


- 176 — 


minder ringen. De jonge dieren hebben haren zonder ringen 
en zijn eerst donkerder dan de ouders. Het gezicht, de 
ooren, en het ziteelt wisselt van vleeschkleurig tot donker; 
oogleden dikwijls wit of blauwachtig wit (BLANrorp). 

De kleur van het javaanaapje vertoont echter vele ver- 
schillen; over het algemeen zijn de dieren van Java lichter 
gekleurd dan die van Borneo en is het mannetje van een 
soort van kuif voorzien; op Borneo is de kruin meestal geheel 
zonder kuif, het gelaat dikwijls donker en de rug geelachtig 
bruin of bruingrijs. Op Timor zijn de dieren tamelijk donker 
gekleurd en zeer rijkelijk behaard: terwijl bij de individuen 
van Sumatra de rugzijde eenigszins roodachtig is en de 
algemeene kleur lichter dan bij die van Java. 

Het javaanaapje leeft zoowel in de laaglanden als in de 
bergwouden en is een brutaal dier, dat veel schade aan 
rijstvelden en vruchtboomen toebrengt. 

Het schijnt goed te kunnen zwemmen en duiken. Voort- 
durend wordt van alle vier ledematen gebruik gemaakt en 
wanneer het dier springt, gebruikt het daarbij alle vier lede- 
maten tegelijk, terwijl het eveneens bij een sprong van 
een zekere hoogte op den grond dezen met de vier pooten 
tegelijk bereikt. Het grijpt eveneens de takken van de 
boomen liefst met zijn 4 handen gelijktijdig vast. 

Zij worden veel in gevangenschap gehouden en worden 
zeer tam. De lange staart wordt hun dan dikwijls afgekapt. 


22. Macacus nemestrinus DESMAREST. 


Syn. Cynocephalus nemestrina LATREILLE; Juus nemes- 
trinus Wacner; Papio nemestrinas  ERXLEBEN; P ithecus 
nemestrinus Desmarest; Rhesus nemestrinus WAGNER; Simu 
carpolegus RAFFLES; 5. nemestrina Lix.; S. platypygos SCHREBER; 
S. fusca Suaw; S. longicruris LINK. 


Inl. namen. Béroeq of baroek (Mal.); bérok ( Kapoeas); 
bankoei (Pleishari, Borneo ); bodat, berok (Serawak); baroeWd: 
laponder-aap, lampong-aap. 


- 177 -- 
Verspreiding. Sumatra; Borneo; Banka. 


Maten. Lengte 49 cM.; lichaamsgewicht 3500 gr.; hersen- 
gewieht 97 gr. 


De lampong-aap kenmerkt zich door een korten staart, 
naakte ooren en donkerbruine kruinstrepen; het lichaam is 
van af de kruin en de schouders tot den staart donker of 
bruin-zwart. De handen en voeten zijn donkerbruin. De 
kleur is soms meer dof-roetkleurig. De staart is ongeveer 
"| van de lengte van kop en romp. Пе benedendeelen zijn 
liehter gekleurd. De staart is van boven zwart en van 
onderen geelachtig bruin. Deze krachtig gebouwde aaf met 
zijn lange en sterke ledematen wordt in verschillende streken 
afgericht om klappers te plukken, waarbij het dier boven in 
den boom door middel van een lang touw geregeerd wordt. 

Deze apen leven niet uitsluitend in de boomen maar komen 
zeer veel op den bodem. Zij leven in groepjes van zelden 
meer dan 12, onder aanvoering van een krachtig mannetje 
en in ’t wild zijn zij volstrekt geen goedmoedige dieren. 

Aan maïs- en rijstvelden wordt dikwijls veel schade toe- 
gebracht. 


23. Cynopithecus maurus Е. CUVIER. 

Syn. Cynopithecus niger Quoy en Gorxanp; Inuus fusco- 
ater WAGNER; In. maurus Увошк; Macacus arctoides Is. 
GEOFFR.; Mac. melanotus Scuinz; Mac. ochreatus Biytu.; Мас. 
ocreatus SCLATER; Mac. inornatus Gray; Magus maurus Less. ; 
Papio ochreatus Oe pa: Simia cuvieri FISCHER. 


Verspreiding. Zuid-Celebes. 
Maten. Lengte van de kruin tot de anus 43.5 cM. 


Het gelaat, de ooren, handen en voeten zijn naakt en 
zwart van kleur; de staart is zeer kort. Пе algemeene kleur 
IS bruinachtig of bruinachtig zwart; soms min of meer asch- 
Kleurig of grijsachtig, vooral aan de ledematen. De buikzijde 
1$ een weinig lichter gekleurd dan de rug. 

LXV, 12k 


= 


24. Cynopithecus niger DESM. ; 
Syn. Cynocephalus niger WAGNER; Cyn. malayanus Des- 
MOULINS; Cynopithecus nigrescens Темм.; Cyn. aethiops REICHEN- 
BACH; Cyn. niger Lesson; Inuus niger WAGNER; Macacus 
niger WATERHOUSE; Papio maurus Вратху. ; P. niger GRIFFITH. 


Verspreiding. Noord-Celebes; vermoedelijk op Batjan 
ingevoerd. 


De staart is gereduceerd tot een knobbel van + 1.25 eM. lang. 

Het dier is gelijkvormig zwart, of bruinachtig zwart. Op: 
den kop bevindt zich een kuif. De dieren zijn weinig schuw 
еп niet boosaardig. Op den beganen grond loopen zij zeer 
vlug op alle vier ledematen tegelijk, terwijl zij bij het nemen 
van een sprong zich alleen met de achterste ledematen 
afstooten om ook weer met die pooten het eerst op den grond 
terecht te komen. 


Trovrssart geeft Cynopithecus maurus Cuv. op als een 
ondersoort van C. niger DESM. 


In Битна Miscel, Collections У. 45, P. І, p. 1 en volgende 
worden nog vermeld 


Simias concolor MILLER. 

Zuid- Pageh-eilanden. 

»Nose and teeth essentially like those of Rhinopithecus roxellana 
and R. bieti as described and by Mitne-Epwarps. Skull essentially 1 
as in Nasalis larvatus but smaller, the rostrum less produced, and " 
nasal bones narrower. Size and general form about as in M. nemestrinus; | 
tail only one-third аз long as head and body, naked except for an 
inconspicuous tuft of hair at tip. General color throughout va 
brown, the underparts darker than back." „Head and body 550; tal 
EE 190 mM. 


Symphalangus klossii MILLER. 

Znid- Pageh-eilanden. 

„A dwarf siamang of about half the weieht of Sym. абай. 
Fur shorter and less woolly than in the Sumatran animal. ks 
densely furred in both sexes." » Head and body to symphysis г. б 
440; foot 130 mM." 


— 179 — 


Macacus pugensis MILLER. 

Zuid-Pageh-eilanden. 

„Like Mae, nemestrinus but much smaller. General color darker 
than in the related species, but sides of neck light yellowish brown, 
in strong contrast with dorsal surface.” „Head and body 435; tail 
vertebrae 145 mM." 


Macacus Bes? MILLER. 

Siaba-baai ( Nias ). 

„Similar to Мас. fascicularis, but general color slightly darker, 
and upper surface of tail conspicuously blackish.” „Head and body 
460; tail vertebrae 480 mM 


Presbytes rhionis MILLER. 

Poelo-Bintang ( Rioww ). 

„Like Presbytes natunae (Tomas and Harrert), but color not as 
dark." ,Head and body 468; tail vertebrae 705 mM.” 


Presbytes batuanus MILLER. 

Poelo-Pinie ( Batoe-eilanden ). 

„Similar to Preshytes sumatranus, but not as large and tail not as 
long. Skull somewhat broader than in the Sumatran animal." „Head 
and body 485; tail vertebrae 665 mM 


Orde PROSIMIAE. 


Fam. TARSIIDAE. 
25. Tarsius spectrum GEOFFROY. 

Syn. Lemur spectrum Patras; Lemur tarsius ERXLEBEN; 
Tarsius bancanus Honsr.; T. daubentonii Grorer.; T. pallasii 
с. FISCHER; Didelphis macrotarsus SCHREB.; Macrotarsus 
buffonii Ling; Cephalophaeus bancanus SWAINSON. 


Inl. namen. Singapoear ( Benkoelen); kraboekoe (Lampong); 
mentiling en beroek-poear (Banka); tempiling ( West- Borneo); 
palélé ( Billiton); ingkat (.N. W. Borneo); keboekoe ( Karimata); 
ingkir ( Borneo). 


- 180 — 


Verspreiding. Sumatra; Banka; Billiton; Serassan; 
Karimata; Borneo; Java; Lombok. 

Maten. Lengte van het lichaam 16.6 eM.; van den 
staart 20 cM. 

Deze dieren bezitten aan den 9 en 34 teen vau den 
voet klauwen, terwijl verder platte nagels voorkomen. De 
voetwortelbeentjes zijn zeer lang. De oogen zijn zeer groot, 
waardoor de dieren een eigenaardig uiterlijk verkrijgen. De 
iris is bruin. De vingers en teenen, maar vooral de duimen, 
bezitten schijfvormige eeltballen, die bij het klimmen van 
dienst zijn. Zij leven van insecten, reptiliën enz. en houden 
verblijf in boomen en struikgewas, waar zij '5 nachts op roof 
uitgaan. 

T. spectrum heeft een spaarzaam behaarden staart, waarvan 
de onderzijde bijna kaal is, en geen schubben vertoont maar 
glad of rimpelig is. De naakte ooren zijn + 2 cM. lang. 
De nagel van den grooten teen is klein, driehoekig, hoogstens 
1.5 сМ. lang. Het lichaam is zacht behaard; de rug is rood- 
achtig grauw bruin еп de borst witachtig van kleur. 


26. Tarsius fuscus FISCHER. 

Syn. Tarsius fuscomanus Georrr.; T. fischeri Всвм. 

Inl. namen. Tanda-bana (Noord-Celebes); tangkasi 
(Minahassa, Centr. Celebes); nggasi (Centr. Celebes). 

Verspreiding. Celebes; Saleijer; Timor; Soemba; Savoe. 

Maten. Lengte van het lichaam 15.7 сМ.; van den staart 
23 cM. 

T. fuscus onderscheidt zich van de vorige soort door den 
langeren en sterker behaarden staart, waaraan de haren IN 
groepjes van drie geplaatst zijn; zij zijn ook duidelijk aan- 
wezig aan de onderzijde, die verder regelmatig met fijne 
schubben bedekt is. De ooren zijn + 3 cM. lang en bereiken 
tegen den kop gedrukt den mondhoek, hetgeen bij T. spectrum 
niet het geval is, 


«= 11 == 


De nagel van den grooten teen is 3 mM. lang, terwijl deze 
bij T. spectrum slechts 1.5 mM. groot is. 

Op de Sangi-eilanden leeft volgens Maver Tarsius sangi- 
rensis (tenggahe), die even groot is als 7. fuscus, maar zich 
onderscheidt door den weinig behaarden staart en de weinig 
behaarde voetzolen. 


Fam. LORISINAE. 
27. Nycticebus tardigradus 1. 


Syn. Lemur tardigradus Luss, : Lori bengalensis BUFFON; 
Nycticebus bengalensis GEOFFROY; N. cinereus М. EDWARDS; 
N. hilleri Stone en Венх; N. javanicus Grorrr.; №. malaianus 
ANDERs.; N. natunae STONE en Венх.; Stenops javanicus V. D. 
Hoeven; St. tardigradus ILLIGER. 


Inl. namen. Beroek-sémoending (Oost-Sumatra, Banka); 
boekang; koekang (Java, Borneo); kongkong ( Serawak); 
moeka (Soend.); pincha tingaling ? (Sumatra); poekang; 
poetra-bajoer (Z. O. Borneo); toekang. 


Verspreiding. Sumatra; Banka; Natuna; Borneo; Java. 


Maten. Lengte van kop en romp 31.5 cM.; van den 
staart 1.5 eM.; geheele lichaamslengte van 33—41 cM.; 
lichaamsgewicht 500 gr.; hersengewicht 8.8 gr. 


De lories brengen den dag slapende door tot een bal in- 
gerold, waarbij het hoofd tusschen de pooten verborgen is. 
’sNachts gaan zij op voedsel uit, dat bestaat uit insecten, 
eieren, vogels enz. Zij eten echter ook bladeren en vruchten. 

De dichte wollige vacht is aan de bovenzijde grauwachtig 
bruingeel en beneden grauwgeelachtig wit. 

Over den rug verloopt een bruine streep, terwijl over de 
kruin en het voorhoofd tot bemeden de oogen een witte 
streep aangetroffen wordt. De ooren en staart zijn zeer kort. 

In Oost-Java heerscht het geloof, dat een geraamte van 


— 189 — 


de koekang voor een huis begraven, daarin dood en verderf 
veroorzaakt. 

Gemakkelijk zijn drie variéteiten te onderscheiden, n.m.: 
cimerea, malaiana en javanica. 


Orde SIRENIA. 


Fam. HALICORIDAF. 
28. Halicore dugung ERXLER. 


Syn. H. dugung Ссу.; H. cetacea Новев; H. indicus ПЕЗИ.; 
Trichechus dugung Евхъкв.; Dugungus marinus 'TIEDEMAN. 


Inl. namen. Doejoeng, babi-doejoeng, parampoean-laoet 
(Mal.); doejoeng (Soend., Jav.). : 


Verspreiding. De zeeën van den Indischen Archipel, 
v.n. van de Molukken, Celebes еп Nieuw-Guinea. 


Maten. Lengte 3—4 M. 


De zeekoeien kwamen vroeger veel menigvuldiger voor 
dan tegenwoordig; zij worden meest gevonden dicht bij land 
op diepe plaatsen, waar zij zich met zeewier voeden. Het 
vleesch wordt gaarne door den mensch gegeten. De boven- 
zijde van het dier is blauwachtig grijs, de onderzijde wit. 
De zeekoeien of doejoengs hebben een eigenaardigen ronden 

op. De achterste ledematen ontbreken, maar daarvoor i 
de plaats hebben zij een platten ingesneden staart. Zij leven 
alleen of in kleine groepjes. De oogen zijn klein; oorschelpen 
ontbreken. De voorpooten zijn tot vinnen vervormd. 


Als een afzonderlijke soort wordt door OwkN onder den 
naam van Н. australis opgegeven de Australische vorm, die 
ook tot bij Celebes aangetroffen is. 


— 183 — 


Orde PROBOSCIDEA. 
Fam. ELEPHANTIDAE. 
29. Elephas indicus L. 


Syn. E. maximus L.; E. asiaticus BLUMENBACH; Е, suma- 
tranus ТЕММ. 


Inl. namen. Gadjah (Sumatra); njawaloi ( Dajak). 
Verspreiding. Noord-Sumatra; Borneo. 
Maten. Hoogte bij de schouders 306 cM. 


Hoewel ЗсньЕскь den olifant van Sumatra als E. sumatranus 
van de Indische soort afscheidt, zijn de verschillen (aantal 
wervels en de platen van de tanden) niet constant, zoodat 
men ze als behoorende tot één soort moet beschouwen. 

. De olifanten verminderen op Sumatra zeer sterk, waarbij 
zij naar de binnenlanden worden teruggedrongen. Zij leven 
meestal in troepen, soms van 20—25 en meer, die verre 
zwerftochten ondernemen. Elke kudde bestaat uit één ouder 
mannelijk dier, vrouwelijke dieren en jonge mannelijke dieren. 

Oudere mannelijke dieren worden verdreven. De Bataksche 
olifantenjagers onderscheiden volgens Neumann, de gadjah- 
gamboet (groote dieren met witte snijtanden), de gadjah- 
hotang (kleinere dieren met roseachtige snijtanden) en gadjah- 
botoeng, met bijna kaarsrechte lange tanden. De alleen 
loopende mannelijke dieren heeten gadjah-toenggala. 


Orde ARTIODACTYLA. 


Fam. SUIDAE. 
30. Sus vittatus MÜLLER en SCHLEGEL. 
| n. Sus scrofa Уаг., GIEBEL; S. verrucosus FRANKS. 


nl namen. Babi-oetan (West-Sumatra); babi alang-alang 
(Bano) bagong, bédoel, banen, bandol, tjeleng, djédok 


— 184 — 


(Soenda-landen); handapan, kedalon (Tenger); tjéléng, hand- 
apan (Jav.); tjéléng pasisir (Soendalanden). 


Verspreiding. Sumatra; Lingga; Simaloer; P. Toeankoe; 
Вапка; Java; Flores; Soembawa: Borneo. 


Maten. Kop en romp 131 cM.; staart 24 сМ.; hoogte 47 cM. 


De staart is aan de punt plat, en alleen langs de randen 
met korte borstels bezet. Een breede witte meer of minder 
in het oog vallende streep daalt van het midden van den 
snuit tot op den mondhoek af, loopt vervolgens over de 
wangen in een rechte lijn naar achteren, en verliest zich 
op de zijden van het benedengedeelte van den hals. Alle 
overige deelen van het lichaam zijn bruin (van geel bruin 
tot zwart bruin); de pooten meestal zwart. De jongen 
zijn bruinachtig geel met roodachtig zwartbruine strepen. 
Dit varken leeft zoowel aan de zeestranden als hoog in het 
gebergte en komt in troepjes van 3—5 vóór in dicht struik- 
gewas en vochtige donkere bosschen. 

Het wijfje maakt een koepelvormig nest en werpt 4—7 
jongen, па in het midden van den drogen moesson 
N. L. M. ‚ р. 85). S. vittatus wordt wel als huis- 
zwijn c o.a. stamt het varken van Nias af van 
deze soort. Bij de Batta’s komt een varken voor dat geheel 
zwart is, iets hooger op de pooten dan S. vittatus en over 
den geheelen rug een rij van zeer lange borstels heeft. 


.91. Sus timoriensis MÜLLER. 


Inl namen. Bafi-foei (Rotti); nassi, fafi- of tafi-mepat 
( Timor). 


Verspreiding. Timor; Rotti. 


Maten. Lengte van kop en romp 82 сМ.; van den staart 
18 eM.; van den kop 28 сМ.; hoogte 46 cM. 


— 180 — 


Dit dier gelijkt zeer veel op Sus vittatus, zoowel in uiterlijk 
als in zijn gedragingen, maar is kleiner en de haren zijn 
doorgaans langer, vooral op den achterkop en aan de staart- 
kwast. Het lichaam is bedekt met geel bruin-zwarte haren 
met geel-bruine punten en met geheel zwarte haren, die 
onregelmatig door elkaar staan. 

De zeer jonge dieren zijn gestreept. 

Sus timoriensis komt zoowel in de vlakte als in de bergen 
voor en wordt dikwijls in troepjes van 4—7 exemplaren gezien. 
32. Sus papuensis Lesson en GARNOT. 

Syn. Sus aruensis ROSENBERG. 

Inl namen. Aouran (Jappen); bijen (Misool); kau ( Aroe); 
nava (Hattam, Nieuw-Guinea); Мое (Kei en Агов). 

Verspreiding. Nieuw-Guinea ( Andei, Dore), Jappen, Wai- 
фон, Salawatti, Batanta, Misool, Kei, Aroe, Koor, Trangan. 

Maten. Lichaamslengte 57.5 cM.; hoogte boven de voor- 
pooten 31 еМ.; hoogte van het kruis 35 cM. 

Dit dier schijnt v.n. veelvuldig in vlakke streken voor te 
komen, waar er veel jacht op gemaakt wordt. Ook wordt 
het wel gevangen en in stallen gehouden. 

Volgens Bernstein (М. L. M., V. 13, p. 88) zijn de haren aan de 
zijden voor het benedengedeelte zwart en aan de uiteinden 
roodachtig geel. Op den rug vindt men hoofdzakelijk zwarte 

en. Boven den mondhoek begint een witachtige streep, 
die al smaller wordend zich over de wang tot onder het 
por voortzet, en minder duidelijk tot aan de voorpooten. Aan 
den buik en aan de binnenzijde van de dij komen witte haren 
voor. Het is niet uitgesloten, dat zoowel 8. papwensis als 
$. niger verwilderde huiszwijnen zijn. 

33. Sus niger FINSCH. 

Syn. Sus ceramensis ROSENBERG. 

Verspreiding. Nieuw-Guinea, Waigiou, Ternate, Tidore, 
Ceram, Tijoor, Koor, богат. 


— 186 — 


De kleur van 5. niger is gelijkmatig zwart, zelfs bij het 
jonge dier. Het onderste gedeelte der pooten kan echter 
meer of minder wit zijn, door het bezit van een witten ring 
boven de hoeven. 

Vooral de oude beeren zija forsche wilde dieren; zij worden 
slechts zeer zelden door de bevolking in gevangen staat 
gehouden, hetgeen wel het geval is met de vrouwelijke dieren, 


die dan vrij rondloopen en door de wilde beeren bevrucht - 


worden. . 
Volgens Jentink (N. Г. M., V. 13, p. 104) zou Sus ternatensis 
MEINER een jong dier van Sus niger zijn. ` 


34. Sus verrucosus MÜLLER en SCHLEGEL. 


Syn. Sus serofa Var. GiEBEL; S. mystaceus GRAY; S. min- 
danensis К. Mason; S. timoriensis Gray; 5. philippinensis 
NEHRING; S. marchei Hort; S. effrenus, frenatus, microtis en 
arietinus Heupe; S. amboinensis F. Masor; 5. ceramicus GRAY; 
S. borneensis Е. Major (volgens TROUESSART). 


Inl namen. Bagong-gagadoengan (Soend.); wraha (Java); 
tjeleng-goenoeng (Soendalanden); waraha, bawi-halas (Bali). 


Verspreiding. Java, Amboina, Ceram, Borneo. 


Maten. Lengte 134 cM.; lengte van den kop 48 cM.; 
van den staart 29 сМ.; hoogte 75 cM. 


Sus verrucosus komt minder veelvuldig voor dan Si 
vittatus; het leeft veelal in de hooge alang-alang velden van 
de lage bergstreken en meestal in groepjes van 2 of 3 te 
zamen. Zij zijn wilder en moediger dan Sus vittatus, en 
bezitten zeer sterke hoektanden. Het vleesch is grover ей 
minder smakelijk. De kop is aan elke zijde van drie wrat- 
achtige uitwassen voorzien, die bij zeer oude voorwerpen 
buitengewoon groot zijn, bij jonge dieren slechts weinig 
ontwikkeld. 

De kleur is meer geel-bruin dan bij Sus vittatus; de 


onderdeelen van den romp, voorzijde van het bovengedeelte — 


— 187 — 


der ledematen en de bundels borstels aan de onderkaak zijn 
geelachtig wit. De kam op den kop is geel-bruin, van voren 
zwart. De jonge dieren vertoonen geen strepen. 


35. Sus celebensis MüLLER en SCHLEGEL. 
Inl. namen.  Booi, bovi. 


Verspreiding. Celebes, Saleijer, Batjan, Morotai, Ternate, 
Halmaheira, Amboina. 


Maten. Lengte van het lichaam 95 сМ.; van den staart 
15 eM.; hoogte 56 cM. 


Dit dier komt in Celebes algemeen voor in kleine troepen 
op met gras begroeide laagvlakten. Пе beer onderscheidt 
zich door een witte plek tusschen hals en schouders. 

De jongen zijn geelbruin gestreept, daarna worden zij bruin 
om als volwassen dier een zwarte kleur te bezitten. Aan den 
snuit komt v.n. bij de wijfjes en de jongere mannetjes een 
geelachtige streep voor, terwijl de volwassen mannetjes boven 
den mondhoek een wratachtigen uitwas hebben. Sus celebensis 
zou zich van Sus verrucosus onderscheiden door zijn donkerder 
kleur en door zijn geringere grootte. Door TROUESSART Wor- 
den deze twee soorten bijeengevoegd. 


36. Sus barbatus MÜLLER еп SCHLEGEL. 


Syn. Sus ahaenobarbus Hurt; S. palavensis NEHRING; 8. 
balabacensis К. Major; S. calamianensis Heupe (volgens 
TROUESSART). 


Inl namen. Babi-poetih, bawoi, bawoi-himba ( Dajak); 
dahak (Kapoeas). 

Verspreiding. Borneo. 

Maten. Lengte 165 cM. 


De lage en zeer smalle kop heeft een lengte van drie 
achtste van de geheele lengte van het dier. De zijden 
уап den kop zijn met lange gegolfde, meestal bruinachtig gele 
borstels dicht bezet. De ooren zijn zeer klein. De staart eindigt 


` 


babi-kaboek (rossig) еп babi-sagar (een zwart dwergvarken). 


— 188 — 


in een dikke kwast. Пе kleur vertoont groote verschillen, 
daar deze zoowel bruinachtig-geel als zwartachtig kan zijn. 
Het jonge dier heeft 6 lichte onduidelijke strepen еп is aan 
den rug en de zijden zwartbruin. 

Sus barbatus komt zoowel in de laaglanden als in het 
gebergte voor. Op Borneo onderscheiden de inlanders 4 soorten 
van zwijnen n.m.: babi-poetih (wit); babi-hirang (zwart); | 


37. Sus longirostris NEHRING. 
Verspreiding. Borneo (Kapoeas); Java. 


Dit dier is donker behaard evenals het Europeesche wilde ` | 
zwijn, en heeft twee wratachtige huidplooien aan het gelaat. 

Volgens JENTINK is dit geen afzonderlijke soort maar 
een oud dier van Sus barbatus. 

In de Proc. Вю. Soc. Washington, V. 15, p. 51 (1902) 
wordt door Милев een nieuwe soort n.m. Sus oi vermeld. 
Dit dier zou een lengte van kop en romp van 157.5 cM. 
hebben, terwijl de staart 29.5 cM. lang zou zijn. De hoogte 
bij de schouders zou 85 cM. bedragen. 

Volgens TROUESSART zijn Sus longirostris en Sus oi synoniem 
met Sws barbatus. 


ED FEN re ТЕН ARE e 


38. Babirussa babirussa L. 

Syn. В. alfurus Lesson; Sus babirussa; Porcus babyrussa ` 

ks, : 

Inl. namen. Kalawatan (g); wairi ( Q ); oelangio, pisokan a | 
(Lembeh); tualangio (Gorontalo); babi-roesa (Mal.). d 


Verspreiding. Noord-Celebes, Boeroe, Wee 
Lembeh. 


De babiroesa of het hertzwijn is —-— door E | 
eigenaardigen groei van de hoektanden. Пе bovenste, 07 
verreweg het sterkst ontwikkeld zijn, groeien naar boven 


de oe heen, buigen zich achterwaarts om, еп k 


— 189 = 


bij de mannelijke dieren een lengte van 36 cM. bereiken, 
De rug 15 eigenaardig gekromd en bereikt in het midden 
een hoogte van 60 cM. De ooren zijn klein en de korte 
staart is recht naar beneden hangend. Het dier bezit een 
bijna naakte, aschgrauwe huid met vele plooien en een streep 
van haren over ’t midden van den rug. Zij voeden zich 
gaarne met waterplanten en zwemmen uitstekend. 


Fam. CERVIDAE. 
39. Cervulus muntjac ГРІММ. 


Syn. Cervulus aureus JERDON; C. moschatus BrAINV.; C. 
vaginalis BODDAERT; Cervus albipes F. Cuv.; C. aureus Н. SMITH; 
C. melas Осивү; C. muntjak ?лмм.; C. гайга Норвѕох; Mun- 
tjacus vaginalis Bryru.; Prox moschatus OGILBY; Stylocerus 
muntjacus KELAART. 


Inl namen. Hidji (Sumatra, Pane- en Bila-stroomgebied); 
karahaü of krahaü (Dajak); kidjang (Mal); kidang (Java); 
méntjék (Soendalanden); sangsam (Tenger); muntjak-hert. 


Verspreiding. Sumatra, Banka, Billiton, Bintang, Nias, 
Borneo, Java, Madoera, Soembawa. 


Maten. Lengte van kop en romp 85 сМ.; van den staart 
15—18 cM.; hoogte bij de schouders 50—55 cM. 


De kleur van den romp is donker kastanjebruin, op den 
rug donkerder en glanzender dan aan den buik. De kin, het 
bovenste deel van de keel, het onderste deel van het achterlijf, 
de onderzijde van den staart en de binnenkant van de dijen 
zijn wit. Aan iederen voet bevindt zich dikwijls een witte 
vlek. De iris is bruin. 

De kleur van het dier is echter ook wel minder bruin, 
tengevolge waarvan de inlanders verschil maken tusschen 
de kidang-merah en de kidang-koening. Slechts de man- 
netjes dragen horens met één naar voren gerichte zijtak, en 


Џ 


— 190 — 


die op een langen rozenstok staan. Bij de wijfjes vindt 
men op de plaats van het gewei een kleine verhevenheid, 
waarboven een bundeltje langere en stevigere haren. De 
hoektanden in de bovenkaak zijn bij de 4 dieren vrij groot 
bij de 9 dieren klein. 

De jonge dieren zijn gevlekt. 

De kidang leeft meestal in paren. Hij komt vooral in het 
dichte onderhout aan de boschranden voor en meer in het 
heuvel- en bergterrein dan in het vlakke land. 


40. Cervulus pleiharicus KOHLBRUGGE. 
Inl naam. Kidang-koening. 
Verspreiding. Pleihari (Borneo). 


Deze nieuwe soort wordt door KoHLBruGGE in het Natuur- 
kundig Tijdschrift deel 55 beschreven. Zij onderscheidt 
zich van C. muntjac o.a. door het uiteenwijken van de lange en 
smalle rozenstokken (7 cM. lang, 4.5. cM. in omtrek), die 
hierna zich weer naar elkaar toe buigen. De horens krom- 
men zich niet naar buiten, maar gaan recht op naar boven 
en achteren, en bezitten geen zijtak. De huid is geelbrum 
en oranje-geel, terwijl die van den kidang roodbruin is. 

Over den rug loopt een donkere streep, waarvan de GEM 
bruine haren zwarte ringen vertoonen. Het bovenste gè- 
deelte van de vóór- en achterpooten is oranje-geel en de 
billen helder oranje-geel, terwijl ze bij den kidang donker 
roodbruin van kleur zijn. 


4l. Rusa equina Cuv. 
Syn. Cervus equinus Сст.; C. axis RArrLEs; C. rusa RAFFLES. 


Inl namen. Badjang (Dajak); banjoe-ajer (Z. O. Borneo); 
danjok (West- Borneo); mendjangan, baunjoe (Bander massin) : 
mendjangan-ajer (Pleihari); oeso (М. Sumatra); roesa-itam, 
roesa-kembang (Sumatra); sigara-gara, takajo (Dajak); me ` — 
djangan, sangsam (Java); oentjal (Soend.). | 


— 191 — 


Verspreiding. Sumatra, Banka, Borneo. 


Maten. Lengte van den snuit tot aan den wortel van 
den staart (g) 190 cM.; hoogte 115 cM. Het 9 dier is als 
bij de meeste herten kleiner dan het mannetje. 


De horens zijn op zijn hoogst een derde langer dan de 
kop, donker roodachtig bruin van kleur en aan de punten 
geelachtig. De rozenstok is sterk achterwaarts gericht. Van 
de drie takken is de middelste het kortst. 

Het haar is stug en aan den hals het langst. Het dier 
is donkerbruin, welke kleur aan den hals in zwartbruin 
overgaat. Ook kan het geheele dier meer zwart dan bruin 
gekleurd zijn. Bij den wortel van den staart bevindt zich 
een lichter gekleurde plek. 

De korte, maar zeer dikke kwast van den staart is git- 
zwart. De jongen zijn lichter van kleur. 

Deze hertsoort leeft zoowel in de vlakke kuststreken als 
in het bergland en houdt gaarne verblijf in waterrijke en 
moerassige wildernissen. 

In Oost-Sumatra noemen de Maleiers de jonge dieren met 
een onvertakt gewei „roessa-terak”. 

Hose beschrijft voor Borneo (Serawak, Mt. Dulit) Rusa 
brookei (Ann. Nat. Hist. XII, 1893, p. 206). 


49. Rusa hippelaphus CUY. 


Syn. Cervus russa Мїплєк; C. tunjac Вгүтн.; С. hippelaphus 
Cuv.; Виза rusa Mürrer; В. unicolor BLANF. 

Inl namen. Badjang en takajo (Dajak); bandongo-ogenge 
(Noord-Celebes); mendjangan-djawa (Pleihari); mendjangan- 
loeloeng (?) (Karimon-Djawa); mendjangan-saboe (?), oentjal 5 
(Soendalanden ); mendjangan, sangsam (Java). 


Verspreiding. Borneo, Java, Karimon- Djawa, Soembawa, 


Maten. Lengte 165 cM.; hoogte 100 cM. 


— 192 — 


Het samoer-hert is zeer nauw verwant met А. equina Ctv., 
is echter minder groot en de horens zijn, hoewel minder 
krachtig, veel langer, wijder uiteengespreid en donkerder 
van kleur. De kleur van de vacht is in het algemeen valer 
en lichter dan bij В. equina, meer eentonig bruin. De 
staartkwast is minder dik, langer en bruin inplaats van zwart. 

De borst is zwartachtig; de onderbuik, de binnen- en onder- 
deelen van alle vier de ledematen en de voorzijde van de 
voorpooten zijn bruinachtig wit. Het haar is eenigszins 
golvend en aan den hals langer dan op de overige deelen 
van het lichaam. 

Dit hert leeft in troepen van 50 tot zelfs 100 exemplaren. 

Volgens Cart Bock is dit dier een paar eeuwen geleden 
van uit Java op Borneo ingevoerd en daar verwilderd. 

De mendjangan-krikil van Z. О. Borneo is vermoedelijk niets 
anders dan een jong, klein exemplaar van het samoer-hert. 

De kleur van de Borneo-variëteit is meer zwart-bruin, 
terwijl de Java-variéteit meer geel-bruin getint is. De borst 
is niet zwartachtig en de staartkwast is van onderen niet 
lichter dan van boven. Bovendien hebben de Borneo-dieren 
een aanduiding van streepvorming door donkerder getinte 
haren. 

Volgens Beccari onderscheidt men in Serawak de „таза 
balum” met nauwelijks vertakte horens en de rusa-lalang. 
die kleiner is en vertakte horens heeft. 

43. Виза kühlii MÜLLER. 

Verspreiding. Bawean. 

Dit hert onderscheidt zich door de geringe grootte (de 
lengte van den snuit tot aan den wortel van den staart is 
31/5 voet) en stemt wat kleur betreft met В. hippelaphus en 
Wat gewei aangaat met В. equinu overeen. 

De kleur is glanzend donkerbruin, met vele fijne, bruin- 
geelachtige spikkeltjes, die ontstaan doordat de hare? 
bruin-geelachtig geringd zijn. De pooten, de borst, de middel- 
lijn van den rug en de kruin van den kop hebben dikwijls 


Бад = 


ongeringde haren, zoodat deze deelen eenkleurig bruin zijn. 
De buik is wit, evenals de bovenste helft van de voorzijde 
der achterpooten. 

De staart is bruin van boven en wit van onderen. De 
hoektanden ontbreken. 


44, Виза moluccensis Quoy en GAIMARD. 


Syn. Cervus celebensis Вӧвс; C. hippelaphus moluccensis 
LyDEKKER; Cervus moluccensis Quoy en GAIMARD. 


Inl. namen. Bandongo-ogenge (Noord-Celebes); jongha, 
noesa (Rotti); loesa (Timor); roesa (Molukken). 


Verspreiding. Celebes (Goa, Tomini-golf, Tomohon); 
Ceram, Ternate, Ambon, Djampea, Halmaheira, Boeroe, Banda, 
Batjan, Rotti, Savoe. 


Maten. Lengté 163 cM.; hoogte 100 cM. 


Het gewei van В. moluccensis varieert zeer sterk 0. а. 
doordat de zijtakken, die meestal naar binnen of achteren 
zijn gericht, ook wel naar buiten gekeerd zijn, zoodat de 
vork naar voren open is. f 

Het dier gelijkt zeer veel op В. hippelaphus van Java, 
maar is iets kleiner en aan de borst minder zwart. Terwijl 
Mürzer dit hert als een variëteit van Л. hippelaphus 
beschouwt, handhaaft A. B. Meier (Abh. и. Ber. Mus. Dresden 
1898, B. 7, N°. 4) het als een afzonderlijke soort. 


Volgens VaLENTUN zijn deze herten van Java op Ambon 
en Ceram ingevoerd, terwijl GRAAFLAND in zijn werk de 
Minahassa (1898) ditzelfde mededeelt betreffende de Minahassa, 
Waar zij eerst sinds + 1830 zouden zijn ingevoerd. 

Op Timor, Rotti en P. Samaoe is een hert waargenomen, 
dat geheel met dat van de Molukken overeenkomt, maar 
sómtijds aan de zijden van den kop een witte streep bezit. 
Door Cuvier is dit dier als Cervus peronii beschreven, maar 

LXV. 13k 


— 194 — 


het komt ook voor onder den naam van Cervus timoriensis 
Bramv. De Timoreezen en Koepangneezen noemen het 
„loesa”, de Rottineezen .,noesa". 

Volgens TrovessarT moeten F. timoriensis, В. moluccensis 
en В. peronii Осу. gebracht worden tot В. hippelaphus. 


Fam. BOVIDAE. 
45. Nemorrhaedus sumatranus SHAW. 


Syn. Antilope edwardsii M. Epwarps; Ant. interscapularis 
LICHTENSTEIN; Ant. sumatrensis Н. Smita; Capricornis milne- 
edwardsii Плут; Capr. rubida Buytu.; Сарт. sumatrensis GRAY; 
Сарт. swinhoei GRAY; Nemorrhedvs edwardsii ANDERSON. 


Inl namen. Kambing-oetan, bandoet. 
Verspreiding. Sumatra. 


Maten. Lengte 120 cM.; hoogte 85 cM.; lengte van den 
staart 19 cM. 


De kambing-oetan heeft zich teruggetrokken in de шеез 
ontoegankelijke bergstreken, waar het tegen regen en wind 
een schuilplaats zoekt'in kloven en grotten. б 

kleur wisselt tusschen roodachtig bruin en zwart. 
De ledematen zijn van af de dijen en voorarmen steeds 
rood. Het dier gelijkt op een hoogbeenige geit met witte 
manen. Ook de onderzijde van den kop en de keel hebben 
lange, witte haren. | 

De staart is kort en dun; de hoeven zijn klein, hoog €? 
zwart van kleur. De horens buigen zich in een zachte 


bocht naar achter en bezitten twaalf overlangs gestreepte 


ringen. 


46. Bubalus bubalus L. 

Syn. Bos arnee Kerr; B. buffelus BLUMENBACH; В. bubalis 
бмкшх; В. buffalus Brisson; B. indicus PLINY; Bubalus ата 
Ноосвох; Bub. arni Jervon; Bub. buffelus Gray. 


Ree 


SCH E 5 E E Е ае ы. 
E Ee араараа И Аа Ар Ek Ee 27 = 


— 195 — 


Inl. namen. Karbauw, kärbau, kébo (L. Javaansch); 
kärboei (Madoera); kabo (Bali); lambar (Makassar); hadangan 
(Dajak); tedong (Boegineesch); moending (Soendalanden); 
mahésa, maésa (H. Javaansch); horbo (Batak); kebe (Atjeh); 
adangan en krewan (Bandjermassin); kewon (Savoe); kampa 
(Rotti); bitjil (Timor); oloboe (Gorontalo); sahé (Bima). 

De verwilderde karbouw heet bij de Maleiers „karbau- 
djalong" en bij de Soendaneezen ,moending-djarah". 


Dit dier is in getemden staat over den geheelen Archipel 
verspreid, maar komt niet overal even menigvuldig voor. 
De karbouw is van uit Voor-Indi? in den Archipel ingevoerd 
en komt dikwijls verwilderd voor, maar oorspronkelijk wilde 
karbouwen vindt men hier niet. , 


47. Bubalus depressicornis Н. SMITH. 


Syn. Anoa compressicornis LEACH; Anoa depressicornis H. 
SMITH; Antilope depressicornis Quoy en GatmarD; Bos depres- 
sicornis Gray; Bubalus depressicornis TURNER; Oreas platyceros 
Темм.; Probubalus celebensis Витмкувк; Taurotragus depressi- 
cornis WAGNER. 


Inl namen. Anoeang, bandogo-toetoe, boeoeloe-toetoe 
(Gorontalo) ; dangko, dangkon, langkau (Toemboeloe); sapi 
. Oetan, soko (Zuid-Celebes). 


Verspreiding. Celebes (Minahassa, Gorontalo, Tontoli, 
Bonthain). 


Maten. Lengte (g3) 172 cM.; staart 30 eM.; de haar- 
kwast 5 cM.; hoogte van de schoft 79 cM.; lengte (9) 
161 eM.; знам 39.5 cM.; haarkwast 9 cM.; hoogte van 
de schoft 83 cM. 


‚De stier bezit sterk achterover liggende driekantige, ge- 
Tingde, 60 cM. lange horens; die van de koe zijn kleiner 
en wijken een weinig uiteen. Het kruis is iets hooger dan 
de schoft. De kleur is nogal verschillend; soms helgeelbruin 


— 196 — 


of zwartaehtig met Witte plekken aan de keel, benedenhals, 
rug en de binnenzijde van het scheenbeen. De zwarte 
staart eindigt in een haarpluim en reikt tot op de hakken. ` 
De ooren zijn kort, van binnen wit behaard. Het zijn 
schuwe dieren, die paarsgewijs leven en evenals de runderen 
in lange teugen drinken, en niet als de antilopen schoks- 
gewijs. 
48. Bos sondaicus SCHLEGEL en MüLLER. 

Syn. Bibos banting Gray; Bos banteng WAGNER; Bos 
bantinger "Темм.; Bos leucoprymnus Quoy en Сатмаво; Bos ` 
urus javanicus WAGNER; Gavaeus sondaicus Віхтн.; Ovibos 
sondaicus MüLLER. 


Inl namen. Banteng (3) (Java еп Soendalanden); sapi- 
leaweting (©) (Soendalanden); lömboe-wono (2) (Н. Jav); 
sapi-halas (3) (L. Jav.); roempoe — het volwassen donker 
gekleurde dier en banteng — het roodgekleurde kalf (Doesoen- 
rivier); tamba-dao (Borneo); stladang (Mal.). 


Verspreiding. Java; Bali; Borneo; Soembawa (2); Timor 
(B. seleniceros Hutter Abh. Mus. Dresden, 1890, р. 30). 


Maten: Volwassen stier: lengte van den snuit tot den 
wortel van den staart 260 cM.; kop 62 cM.; staart 92 eM; 
grootste omtrek van het lichaam 250 cM.; hoogte bij de sty, Е 
176 cM.; afstand van vóór- en achterpooten 83 еМ. De koe 
is aanmerkelijk kleiner. 


Bij de banteng is de geheele achterkant der billen en de 
benedenste helft van de vier pooten wit. De Hoor” 
kleur der koe en der jongen is een licht roodachtig bruin, 
inplaats van het zwart-bruin bij den stier. De haren Zl - 
zeer kort, zacht, glad aanliggend en glanzend, zoodat шей 
het slechts bij aanraking of van zeer nabij waarnemen ka? 
De horens der koe hebben een geheel anderen vorm, dan 
die van de stieren; zij zijn vecl kleiner, minder halvemaal 
vormig gebogen en aan de bovenste helft zoo gedraaid, dat 


— 197 — 


de punt naar aehteren en beneden gericht is. De horens 
van den stier zijn overal meer of min rolvormig, aan de voorste 
helft met kleine zeer onregelmatige dwarsringen en afge- 
brokene, in de lengte loopende randen voorzien. 

De banteng leeft meestal in troepen van 4—6 koeien en 
één stier. Zeer oude of nog niet geheel volwassen stieren 
treft men dikwijls alleen aan. 


Bos indicus L. 


— 


49. 
Syn. Bos taurus var. indicus Cuv.; Zebus gibbosus BLYTH. 
Inl. namen. Sapi; zebu, lemboe. 


De zebu is onbekend in wilden staat. Het dier kenmerkt 
zich door het bezit van сеп bult op den rug en heeft ver- 
schillende rassen van runderen geleverd in Azië en Afrika. 
Door vermenging met het Europeesche rund en met den 
banteng is de bult van zeer verschillende grootte, en bij som- 
mige rassen bijna geheel verdwenen; bij het Bengaalsche 
is hij echter nog goed ontwikkeld. 

50. Capra hireus L. 
_ De getemde geit is over den geheelen Archipel ver- 
spreid. Een eigenaardige variëteit komt op Soembawa voor 
(C. hireus mangarensis), die zich onderscheidt door de zeer 
lange haren, waarvan de onderste tot op den grond afhangen 
en de beenen geheel verbergen. Ook de kop en hals zijn 
met dikke, lange haren bedekt (ZOLLINGER). | 
51. Ovis aries L. 

Inl. namen. Kambing-bélanda (Mal); wédoes-wélanda 
(Jav) domba, biri-biri (Mal.); domba, domba kibas, domba 
gibas (Soend.). | 

Het tamme schaap stamt waarschijnlijk van den Europeeschen 
vorm af, maar is kleiner van stuk en van minder belang dan 
de Europeesche en Australische rassen. 


— 198 — 


Fam. TRAGULIDAE. 
52. Tragulus пари Cuvier. 
Syn. Moschus javanicus Rarrues; M. indicus @м.; M. лари 
Ссу.; Tragulus affinis GRAY; Tr. fuscatus BLYTH. ; Tr, javanicus 
RAY; Tr. пари MÜLLER. 


Inl namen. Blandoh (Oost-Sumatra); bloeach (Batak); 
kantjil, napoe, pelandoek, pélandoek-akar (Z. О. Borneo). 


Verspreiding. Sumatra, Borneo, Banka, Billiton, Nias. 


Maten. Lengte van Кор en romp 70 cM.; van den 
staart 13 cM.; hoogte 33 cM. 


Hoewel de naam kantjil op Tr. javanicus GM. toegepast 
moet worden, wordt zij ook wel gebruikt voor Tr. пари CUY. 
De bovendeelen zijn geelachtig- of roodbruin; de zijden 
zijn grijzer; voorhoofd en nek zijn zwarter; lagere deelen 
wit; hals met 5 witte banden; de staart van boven bruin, 
van beneden wit. De bovenste hoektanden zijn bij de man- 
netjes groot en tot een sabelvormigen slagtand geworden. 
Horens ontbreken. 


De kleur is nogal verschillend, zoo leeft op Billiton een 


donkere variëteit (JENTINK). 


53. Tragulus javanicus GMELIN. 
Syn. Cervus javanicus Озвеск; Moschus fulviventer Se" 
; . : с 
M. javanicus GMELIN; Moschus kanchil Rarrızs; М. pelando 
Н. Sma; Tragulus javanicus Озвеск; Tr. kanchil GRAY; 
Tr. pelandoe BLYTH. 


Inl. namen. ESO T varai (Sumatra); 


_ 


peütjang (Soendalanden); kantjil (Jar.); pelandoek akar (2.0. — 


orneo). 


Verspreiding. Sumatra, Lingga, Singkep, Borneo, Java. | 


Maten. Lengte van Кор еп romp 48 cM.; van den staart 
8 cM.; hoogte 30 cM. B 


- 199 — 


De kantjil gelijkt veel op. de vorige soort, zoodat het 
verklaarbaar is, dat de inlandsche namen van beide soorten 
dooreen gebruikt worden. 

De kantjil is kleiner dan de vorige soort, daar hij slechts 
tot 53 eM. lang wordt. Van boven is het dier meer of minder 
roodbruin, en de rug is bij oude individuen bijna zwart, maar 
altijd gemengd met rood of geel, daar sommige haren een 
gelen ring, dicht bij het uiteinde vertoonen, hetgeen niet het 
geval is bij Tr. лари. De zijkanten zijn meer rossig. De nek 
is bijna zwart. 

De benedendeelen zijn wit gemengd met rood. Drie witte 
Strepen komen voor aan den hals. De staart is van boven 
bruin, van beneden wit. Evenals bij alle Tragulus-soorten 
ontbreken de horens en is het dier van achteren iets hooger 
op de pooten dan van voren. 

Het mannetje heeft lange белое hoektanden in de 
bovenkaak, 

Verkeerdelijk wordt de kantjil wel eens „muskushert” 
genoemd, daar geen muskuszak voorkomt. 

54. Tragulus stanleyanus GRAY. 

Syn. Moschus stanleyanus GRAY. 

Verspreiding. Java. 

Dit dier stemt zeer veel met Ти. пари overeen, en heeft 
evenals deze 5 witte strepen aan den hals en ongeveer 
dezelfde grootte, maar onderscheidt zich door de lichtere 
kleur, het ontbreken van een streep in den nek en de witte 
kleur van de onderdeelen. 

Hoeveel soorten van Tragulus in а Archipel voorkomen, 
dient door een nader onderzoek uitgemaakt te worden. MiLLER 
Pr. Ac. N. Sc. Philád., V. 54 en Pr. U. S. Nat. Mus., V. 26) 
geeft о. a. nog de volgende nieuwe soorten op, waarvan te 
verwachten is dat later zal blijken, dat eenige slechts als 
variëteiten beschouwd moeten worden. Ткоскзвакт beschouwt 
reeds verschillende van de nieuwe soorten door MILLER 
beschreven als ondersoorten. 


— 200 — 


Tragulus amoenus MILLER. 
Poelo Mansala ( Tapanoeli ). 


„A yellowish, dark necked member of the napu-group, we 
closely resembling Zr. nigricollis of Sinkep-Island, but smaller and 
more richly colored. Throat pattern normal, the dark stripes blackish.” — | 
»Head and body 520 mM.” a 


Tragulus brevipes MILLER. 

Poelo Bangkaroe ( Banjak-eilanden ). Е 

„General size as in 77. kanchil, but ears E feet much shorter. ` 
Coloration slightly paler than in the Sumatran animal, but of exactly — ; 
the same type. Skull with rostral portion more slender than in the — — 
related species." „Head and. body 450 mM.” 


Tragulus jugularis MILLER. 

Poelo Mansala ( Tapanoeli ). 

„Size about as in 77. amoenus. No white anywhere. Apparently 
rather closely resembling Zr. annae Marscme, but ear smaller, and a 
dark local stripe and light bands on throat clearly indicated.” | 


| 
Tragulus nigricollis Muzen. S | 
Sinkep-eilanden. | v 
„Similar {о Trag. pretiosus but slightly larger; color of body lighter, | 
but neck and dark throat markings black inconspicuously speckled 
brown." ,Head and body 540 mM.; tail vertebrae 80 mM." 


Tragulus giis MILLER. 

Lingga-eilan 

»A richly а yellowish member of the napu-group. Throat | | 
markings normal, the anterior white stripes not elongated or margina : 
with black; the dark stripes brown. Neck yellowish; bro 
narrow NS black stripe. Belly heavily shaded with e 
brown." „Head and body 545 mM.; tail vertebrae 80 m 


Tragulus russens MILLER. 

Poelo Toeankoe ( Banjak-eilanden Фа wh 

„Size and general appearance as in Tr. fulviventer GRAY, but ! 
throat stripes not as dark and white stripes often absolete ete and 
sionally absent." „Head and body 455 mM." ` 


— 201 — 


Tragulus batuanus MILLER. 
Tana Bala ( Batoe-eilanden ). 
large member of the Zragulus napu-group with wholly black 
neck and black throat stripes. The black of neck extends forward 
over face and cheeks more than in any other species except Tr. annae, 
Tr. jugularis and Ту. bunguranensis, From all of these the Batu animal 
is distinguished by the normal pattern of the throat markings." 
„Неай and body 595; tail vertebrae 85 mM." 
Tragulus russulus MILLER. 
Tana Bala ( Batoe-eilanden ). 
member of the kanchil-group similar to Zr. гизвенз of the 
Banjak-Islands, but upper parts not as dark, belly with less extensive 
yellowish suffusion, and throat pattern always normal. Skull and teeth 
not so large as in 77. гизяеия”. „Head and body 470; tail vertebrae 
65 mM." 
Trovgssart geeft verder nog de volgende ondersoorten van Tragulus 
пари ор: 
Tr. Intescens Милев (P. Soegi-Bawa, Riouw-Arch.). 
Tr, flavicollis Мплжк (Р. Soegi). 
Tr. formosus МтїлЕВ (Р. Bintang, Riomw-Arch.). 
Tr. rufulus Милк ( Tioman). 
Tr. bunguranensis Милли (Borneo, Soeanlauiha ). 
Tr. ratuanus Милжв (Tana Batoe, Sumatra). 
Tr. jugularis Милжв (Р. Mansalar, Sumatra). 
terwijl Tragulus javanicus nog in de volgende ondersoorten zou 
en 
. foealinns Mier (Buitenzorg). 
a г. virgicollis Mirer (Borneo, Serawak). 
Tr. natunae Mirer СР. Boengoeran, Утва“. Arch. ). 
Tr. ereretti Вохноте СР. Boengoeran ). 
Tr. subrufus Muren (Singkep). 
Tr. rubeus Милек (P. Bintang, Riouw-Arch.). 


Orde PERISSODACTYLA. 


Fam. RHINOCEROTIDAE. 
55. Rhinoceros sumatrensis CUV. 
Syn. Ceratorhinus blythii Gray; С. crossit GRAY; C. lasiotis 


ze 909 — 


Frower; C. niger Gray; С. sumatrensis GARROD; C. sumatranus 


Gray; Rhinoceros crossei Gray; Rh. lasiotis Scuater; Rh. 


sondaicus Cuvier; Rh. sumatranus RAFFLES. 


Inl. namen. Soemboe-badak (Pane- en Bila-gebied, 
Sumatra); badak (Mal. Soend.); warak (Jav.). 


Verspreiding. Sumatra; Borneo. 


Maten. Lengte tot aan den wortel van den staart 248 cM.; 
hoogte 135 cM.; lengte van den Кор 70 сМ.; lengte van den 
staart 32 cM. 


De neushoorn komt zoowel in de vlakte als in het ontoe- 
gankelijke gebergte voor. 

Hh. sumatrensis is de kleinste van de levende soorten en 
het meest behaard. Van de twee zwarte hoorns is de voorste 
lang en achterwaarts gebogen. De huid is ruw en korrelig; 
de plooien van de huid zijn minder sterk dan bij de een- 
hoornige soort. De kleur is bruinachtig grauw; de haren 
zijn bruin of zwart. 

oe те van den neushoorn (Notes from the Leyden 
Museum, V. 19, p. 65): 

„Zugleich A diesen Fusssporen fanden wir auch zahlrei- 
che junge Baumstämmchen von Armsdicke, die dicht über der 
Erde umgeknickt oder halb ausgerauft dalagen und aller Blät- 
ter und kleineren Zweige beraubt waren. Meine Dajak'sehen 
Führer erklärten mir, dass dies das Werk der Badaks sei. 
Derselbe drücke nämlich das Stümmchen nieder und gehe 
dann, dasselbe unter dem Bauche und zwischen den kurzen 
Beinen festhaltend in der ganzen Liinge darüber hin, wobel 
er die Вайег und kleineren Zweige abfresse." „Der Bada 
verarbeitet ще seinem Blätterfutter auch ein bedeutendes 
Quantum Holz „ 

Volgens Hasen onderscheiden de Maleiers „badak-krebo » 


die tamelijk vreedzaam en badak- tingiling, die kleiner en | 


boosaardiger is. De neushoorn leeft eenzaam of hoogstens 
gepaard, en duldt in zijn omgeving geen ander, 


Е AE en 


— 203 — 


Volgens het bijgeloof zou de hoorn van den rhinoceros 
gebruikt kunnen worden om vergift te leeren kennen. 


56. Rhinoceros sondaicus DESMAREST. 
Syn. Rhinoceros floweri Gray; Rh. inermis Lesson; Rh. 
javanicus Cuvier; Rh. javensis Scuinz; Rh. nasalis GRAY. 


Inl namen. Badak (Mal. Soend.); warak (Jav.). 


Verspreiding. Java; Sumatra (?); Borneo (?). (Volgens 
TRovEssART niet op Sumatra en Borneo). 


Maten. Lengte tot aan den staart 330 cM.; hoogte 
15 cM.; lengte van den staart 50 cM.; lengte van den 
kop 72 cM. 


De éénhoornige neushoorn is grooter dan de tweehoornige 
en komt zeer veel overeen met Rh. unicornis van Voor-Indië. 
De huid is zoo goed als naakt en bezit diepe plooien. De 
plooien vóór en achter de schouders en voor de dijen zetten 
zich over den rug van de eene naar de andere zijde voort. 
De hoorn ontbreekt dikwijls bij het vrouwelijke dier en 
wordt dan vervangen door een geringe verhevenheid. 

De kleur is donker grijs. 

De jonge dieren zijn lichter van kleur en een weinig 
behaard met vuil witte, geelachtige haren, die na een paar 
maanden verdwijnen. 

In levenswijze komt deze soort met de vorige overeen, 
maar wordt nog hooger in het gebergte п.ш. tot op 3000 М. 
hoogte aangetroffen. | 

Slechts zelden zijn er eenige bijeen; meestal leven zij 
eenzaam of gepaard. Overdag liggen zij gaarne in modder 
evenals de karbouwen. 

Fam. TAPIRIDAE. 
57. Tapirus indicus CUVIER. 
Syn. Rhinochoerus sumatranus Gray; Tapirus ESCH 
Wasser; T. malayanus Rarrres; T. sumatranus GRAY. 


— 204 — 


Inl. namen. Babi-aloe (Benkoelen); kadjamina (Dajak); 
koeda-ajer (Маг); maiba (Mal.); rason (Kapoeas); saladang 
(Limoen); gindol (Manna); seladang, ténoeq (Sumatra); tanoe. 


Verspreiding. Sumatra; Borneo. 
Maten. Lengte 250—300 cM.; hoogte 110—130 cM. 


De romp en de bovendeelen van de dijen zijn wit of 
grijsachtig wit, evenals de rand van de afgeronde ooren; de 
kop, de ledematen en het voorste gedeelte van het lichaam 
zijn zwart of donker bruin. 

De tapir is een zachtzinnig dier, dat in de woeste berg- 
wouden leeft en zich veel in het water ophoudt. 


Fam. EQUIDAE. 
58. Equus caballus L. 

Het paard komt in wilden toestand nergens in den Archipel 
voor, wel op sommige plaatsen verwilderd b.v. in Zuid-Celebes 
en op Timor. Het is op zeer verschillende tijden op de 
onderscheidene eilanden ingevoerd. Terwijl op Java en Sumatra 
reeds sinds eeuwen paarden voorkomen, zijn ze op Borneo 
door de Nederlanders ingevoerd. Op Engano zijn ze door 
den Heer Francis aangebracht, die daar ook in het begin 
van de 19% eeuw geiten en schapen ingevoerd heeft. 


Orde CARNIVORA. 


Fam. FELIDAE. 
59. Felis tigris L. 
Syn. Felis (Tigris) striatus Severrz; F. (Т.) longipilis 
Етиха; F. (T.) regalis Gray; Е. (Т.) sondaicus FIrziNG. 


Inl. namen. Harimau (Sumatra); matjan of sima-gèmbong; ` 
matjan of sima-loreng of loréq (Jav.); rimau-toengal (Mal); 


sn 405 — 


matjan (Bal); maoeng of mejong (Soendalanden); иш of 
harimaoeng (Dajak). 


Verspreiding. Sumatra; Java; Bali. 


Maten. Lengte van Кор en romp 150—200 cM.; lengte 
уап den staart 65 cM.; hoogte bij de schouders 90— 105 cM.; 
gewicht 175 K.G. 


De kleur van den tijger in den Archipel is in 't algemeen 
niet zoo roestrood als bij den vorm van Bengalen, terwijl de 
zwarte strepen minder scheef zijn en de staart korter en 
dunner is. 

De staart bereikt ongeveer de helft van de lengte van 
kop en romp te zamen, en vertoont zwarte ringen. Zoowel 
zwarte individus als albino's zijn wel eens waargenomen 
(BLANForD). 

Het vrouwelijk dier is kleiner dan het mannelijke, dat 
zelfs tot 366 cM. lengte (kop, romp en staart) kan bereiken. 
De tijger leeft in paren, maar het wijfje schijnt voor de 
geboorte van de jongen het mannetje dikwijls te verlaten. 
Men heeft echter ook wel het mannetje in tegenwoordigheid 
van het wijfje en de jongen gezien. 

De Soendaneezen zouden nog onderscheiden ,,mejong- 
lakbok” of »mejong-gedé” (de grootste en gevaarlijkste tijger) 
en de „mejong-santjang”, die kleiner en minder gevaarlijk is 
еп een grooter aantal en onregelmatiger strepen zou vertoonen. 

Eveneens onderscheidt de bevolking van Sumatra (Рапе- en 
Dila-gebied) volgens NEUMANN een grooten tijger, den „bale- 
moen” en een kleineren, den ,,babijat” of „arimo-nagodang”. 


60. Felis pardus L. 
Syn. Felis chalybeata Scures.; Е. fontanieri M. Epw.; Е. 
fusca Mewer; F, leopardus Темм.; F. melas Пкзм.; F. panthera 
ALLAS; Е. varia Зснвкв.; F, variegata WaGN.; Leopardus 
chinensis Gray; L. japonensis Gray; L. pardus Gray; L. varias 
Gray; Г. perniger GRAY. 


— 906 — 


ТЕОСЕЗЗАЕТ beschouwt vele van deze namen als die van 
ondersoorten. 


Inl namen. Matjan-koembang (zwarte variéteit); matjan- 
toetoel (lichte variéteit); matjan-sroenie (grootere variéteit) 
en matjan-gogor (kleinere variéteit op de Kloet); rimau- 
batee (West-Sumatra): rimau-koembang (Sumatra); rimau-lalat; 
méjong-hideung of méjong-koembang (zwarte variëteit West- 
Jara); méjong-malangbong; mejong-kroet. 


Verspreiding. Sumatra; Java. 


Maten. Lengte van kop en romp 145 cM.; van den 
staart 97 cM.; hoogte bij de schouders 61 cM. 


De panter of luipaard vertoont groote verschillen wat 
kleur betreft, zoodat geheel zwarte individuen met lichte in 
eenzelfde worp voorkomen. Op het bruin-zwarte of geheel 
zwarte vel van die dieren zijn de nog donkerder ringvlekken 
te onderscheiden. 

De grondkleur is rood tot geelachtig wit of bleek bruin- 
achtig geel; de benedendeelen zijn wit. Op den rug, de zijden 
en bovenop den staart komen vlekken voor, waarvan de 
buitenste rand zwart is en het binnenste gedeelte licht van 
kleur. Deze vlekken verschillen zeer in vorm en grootte; 
die op den kop, het onderste gedeelte van de ledematen еп 
de onderzijde van den romp hebben geen licht gekleurd 
centrum en zijn gelijkmatig donker. | 

De jonge dieren zijn bruinachtig van kleur en de vlekken 
minder duidelijk. 

oewel gevaarlijker dan F. macrocelis valt de panter hoogst 
zelden den mensch aan. 

Over dag legt het dier zich wel eens op de breede, lage 
takken van boomen te slapen, hetgeen de tijger niet doet. 


61. Felis nebulosa GRIFFITH. 
е: ла 
Syn. Felis brachyura BLYTH.; F. diardi DESMOULINS; F. 


— 207 — 


macrocelis HorsrieLn; F. macroceloides Норсзох; Leopardus 
brachyurus SwixuoE; Neofelis brachyurus Gray; N. macrocelis 
Gray; Uncia macrocelis Gray; U. macroceloides GRAY. 


Inl namen. Matjan of rimau-dahan (2. 0. Borneo); 
rimau-akar; rimau-dahan; rimau-ketjil. 


Verspreiding. Sumatra; Borneo; Java. 


Maten. Lengte van kop en romp 96 eM.; van den staart 
76 eM.; hoogte 36 сМ. 


De grauwe of boomluipaard wordt weinig gevreesd, maar 
kan toch gevaarlijk worden voor den mensch. Hij is grijs- 
achtig of geelachtig bruin van kleur met groote onregelmatige 
langwerpige vlekken op de zijden en de dijen, waarin wederom 
kleinere donkere vlekjes voorkomen. 

De Кор bezit ronde vlekken, terwijl over den rug een 
rj van vlekken voorkomt. De hoektanden zijn zeer groot. 
De staart is dik behaard en aan het einde bijna even dik 
als aan het begin. Het dier, dat laag op de pooten is, beklimt 
dikwijls boomen. | | 


62. Felis marmorata MARTIN. 

Syn. Catolynz chaltoni Gray; C. marmoratus Gray; Felis 
chaltoni Gray; Е. diardi Jarp.; Е. longicaudatus BLAINVILLE; 
Е. ogilbyi Норсвох; Leopardus dorsul Gray; Uncia chaltoni 
Скат; Uncia marmorata GRAY. 

Inl. namen. Koewoek; koetjing-oetan; koetjing-batoe. 
(Deze namen worden ook gebruikt voor F. minuta en Е. 
planiceps), 

Verspreiding. Sumatra; Java; Borneo. 


Maten. Lengte van kop en romp 50 сМ.; van den staart 
36 еМ. i 


Grooter dan de huiskat, heeft dit dier een ruigen staart, 
die. оуег zijn geheele lengte ongeveer dezelfde dikte heeft. 


= 208 — 


De korte ooren hebben een ronden top. De algemeene kleur 
wisselt van bruinachtig grijs tot geelachtig of rood bruin: 
de benedendeelen zijn lichter gekleurd. 

Op de zijden vindt men groote donkere vlekken, die aan 
den achterrand geheel zwart zijn. Op den rug komt een rij 
van langwerpige, donkere vlekken voor, terwijl op de ledematen 
kleinere zwarte vlekken gevonden worden, eveneens op den 
staart en aan de buikzijde. De kop en hals zijn overlangs 
gestreept. 

63. Felis temmincki Vıcors en Horst. 

Syn. Felis aurata Віутн.; Е. moormensis Hopasox; F. 
nigrescens GRAY; Leopardus auratus Gray; L. moormensis GRAY. 

Verspreiding. Sumatra; Borneo. (Volgens 'TROUESSART 
twijfelachtig op Sumatra). 

Maten. Lengte van kop en romp 80 cM.; van den staart 
48 cM.; hoogte bij de schouders 42 cM. i 


De algemeene kleur is roodbruin van boven en witachtig 
van onderen. 

Aan den rug is de kleur donkerder dan aan de zijden. 
Op de borst komen enkele donkere, ronde vlekken voor. 


De ooren zijn zwart of bruinachtig-zwart aan de buitenzijde - 


met een lichtere vlek in het midden. 
64. Felis megalotis MÜLLER. 
Inl. namen. Meo-foeik (Timor); koetjing-oetan ( Mal.) 
Verspreiding. Timor; Rotti. 
| Maten. Lichaamslengte 50 eM.; staartlengte 33 cM. 


Dit dier komt weinig voor en gelijkt veel op Ё. minuta, 
maar onderscheidt zich door de veel hooger staande ooren 
en een aanmerkelijk langeren staart. die niet rond, maat 


eenigszins plat is. De grondkleur is vaal geel, op den rug 


meer rood-geel en op het benedenlijf meer isabellakleurig- 
Ор de voor- en achterpooten komen dwarsstrepen voor. 


— 909 — 


65. Felis bengalensis KERR. 


Syn. Chaus servalinus Gray; Felis chinensis Gray; Е. ellioti 
en horsfieldii Gray; F. herschellii Gray; F. javanensis DESM.; 
Е. jerdoni Врути.; Е. minuta Темм.; Е. nipalensis Vicors en 
Honsr.; №. pardochroa Ңоразох; Г. servalina Gray; Е. suma- 
trana Horsr.; Е. ` tennasserimensis Gray; Е. undata DESM.; 
Е. wagati Gray; Leopardus chinensis GRAY; L. horsfieldii 
Gray; L. javanensis Gray; L. reevesi Gray; L. sumatranus 
Gray; Viverriceps ellioti Gray. 


Inl namen. Koetjing-oetan (7. О. Borneo); koewoek 
(Java); rimau-boeloe; tampoelok (Borneo); oetjing-lowong 
(Soendalanden). 


Verspreiding. Sumatra; Nias; Borneo; Java; Soembawa. 
Maten. Lichaamslengte 50 cM.; staartlengte 25—30 cM. 


Е. bengalensis vertoont een groote mate van veranderlijkheid ; 
z00 is de Borneo-soort meer roodachtig grauw dan die van 
Java, en de vlekken hangen niet tezamen en vormen geen 
strepen. 

De wilde boschkat heeft de grootte van een gewone huiskat, 
maar is hooger op haar pooten. De grondkleur is van boven 
vaalbruin, afwisselend tusschen rood- en grijsachtig; van 
beneden witachtig. 

et geheele dier is overdekt met talrijke meer ot minder 
langwerpige zwarte vlekken, die vooral aan de zijden ge- 
deeltelijk zwart en gedeeltelijk bruin zijn. Over den kop 
loopen 4 zwarte banden. 

Het komt tamelijk algemeen voor; in gevangen staat wordt 
het gemakkelijk tam en gedraagt zich dan als een gewone 

at. De jonge dieren zijn donkerder van kleur dan de 
volwassene. 


66. Felis planiceps Vicors en Horst. 
: Syn. Ailurina planiceps Gervais; Viverriceps planiceps 
Gray. 
LXV. 14к 


40 en 


Inl. namen. Rimau-boeloe (Sumatra); matjan-tandang 
(4. О. Borneo). 


Verspreiding. Sumatra; Borneo. 


Ма еп. Lengte van kop en romp 41 cM.; van den staart 
14,5 cM. 


De staart is kort. De iris is grijsachtig geel. De boven- 
deelen zijn donker roodbruin, met een zilverachtige tint, 
doordat sommige haren witte uiteinden hebben. De beneden- 
deelen zijn wit, en meer of minder met bruine vlekjes 
bedekt. 


67. Felis badia Gray. 

Verspreiding. Borneo (Serawak). 

Maten. Lengte van den staart 32 cM. 

Dit dier is éénkleurig, kastanjebruin; het is een weinig 
grooter dan F. planiceps, maar heeft een veel langeren staart. 
Op den kleinen Кор loopen tusschen de ooren drie геег 
zwakke strepen. Bovenlip, kin en benedendeel van de wangen 


zijn wit. Op den staart bevindt zich een kleine zwarte vlek. 
F. badia komt zelden voor en alleen in het dichte bosch. 


Fam. VIVERRIDAE. 
68. Viverra tangalunga GRAY. 

Syn. V. zibetha RAFFLES. 

Inl namen. Bindaloeng; lako (Watoebella); linsang 9f 
sinang (Kenepai); tengaloeng; оепоеш (Broenei-rivier). | 

Verspreiding. Sumatra; Banka; Borneo; Celebes; Amboina; 
Halmaheira; Ceram; Batjan; Lingga; Siaur (Sangi-eil.); Ter natt, 

Maten. Lengte van den Кор 13 cM.; van den hals 16 
cM.; van den romp 40 cM.; van den staart 33 cM. 


— 211 — 


Dit dier, dat V. zibetha L. van het vaste land in den 
Archipel vertegenwoordigt, schijnt niet op Java voor te 
komen. Het onderscheidt zich van V. zibetha L. door een 
doorloopende streep over de bovenzijde van den staart en 
door de talrijke onregelmatige ringen, die alleen aan de 
onderzijde gescheiden zijn. Het geheele lichaam is bedekt 
met kleine vlekken. 


69. Viverra megaspila BLYTH. 
Syn. Viverra tangalunga CANTOR. 
Verspreiding. Sumatra. 


Maten. Lengte van kop en romp 93 cM.; van den 
Staart 44 cM. 


De puntig toeloopende staart bereikt niet de halve lengte 
van kop en romp. Over den rug verloopt een streep van 
rechtopstaande zwarte haren. Dé algemeene kleur is grijs, 
somtijds met een geelachtigen of bruinachtigen gloed; de 
benedenzijde is nauwelijks een weinig lichter van kleur. 
De zijden zijn gevlekt; de voeten bruin en de kop grijs. 


70. Viverricula malaccensis GMELIN. 

Syn. Genetta manillensis Expovx; Viverra bengalensis 
Gray; У. gundo Намплох; V. indica DEsM.; V. leveriana 
Зна; V. pallida Gray; V. rasse HonsFIELD; Viverricula indica 
Hopasox; V. manillensis Еуросх; V. schlegeli POLLEN. 


Inl. namen. Rasé (Mal. en Jav.); dedes (Soendalanden); 
tinggaloeng (Ternate); tinggaloeng-padi (kleinere var.). 
Verspreiding. Java; Banka; Ternate. 
Maten. Lengte van Кор en romp 55 cM.; van den 
Staart 40 cM. 


Dit dier is gemakkelijk te temmen, en het is waarschijnlijk, 
dat het naar sommige streken door den mensch is over- 
gebracht. 


— 212 — 


In tegenstelling van hetgeen men bij het geslacht Viverra 
aantreft, komt hier geen rij van rechtopstaande haren over 
den rug voor. De kleur is van bruinachtig grijs tot bleek 
geelachtig bruin. Over den rug loopen verschillende longi- 
tudinale zwarte of bruine strepeu (5 of 6) en over de zijden 
rjen (4 of 5) van vlekken. Пе Кор is grijs of bruinachtig 
grijs. De staart is voorzien van zwarte en witachtige ringen 
(7—9 van elke kleur). 

Het voedsel bestaat uit kleine dieren en uit vruchten. 
Het dier leeft in holen in den grond of in boomen. 

Evenals de soorten van het geslacht Viverra, heeft het 
dier een paar anaalklieren, waarin een stinkende stof wordt 
afgezonderd (de dedes of jibet), die wel bij de bereiding van 
reukwerk gebruikt wordt. 

'TRoUEssART beschouwt V. rasse en V. pallida als afzon- 
derlijke soorten. 


71. Linsanga gracilis DESMAREST. 
Syn. Felis gracilis HorsrieLp; Linsanga gracilis HARDW.; 


Prionodon gracilis Waternouse; Viverra genetta DEsCHAMP; 
V. gracilis Hagbw.; V. hardwickii Lesson; V. prehensilis SCHINZ. 


Inl namen. Deloendoeng; linsang (Jav.); matjan-tjangkok; 
meong-thongkok (Soendalanden). 


Verspreiding. Sumatra; Banka; Borneo; Java. (Volgens 
TRovEssART twijfelachtig op Sumatra). 


Maten. Lengte van Кор en romp 30—35 cM.; van den 
staart 25—30 cM. 


De kleur is in hoofdzaak geelachtig wit; over den nek 
loopen donkere, langwerpige, overlangsche strepen, over йо) | 
rug langwerpige dwarse vlekken. Talrijke donkere vlekken 
op de zijden van het lichaam en op de buitenzijde der 
pooten, waar ze allengs kleiner worden. De staart heeft de — 
kleur van het lichaam, maar vertoont 5 of 6 donkere ringet: — 


— 213 — 


72. Paradoxurus leucomystax GRAY. 
Syn. Paguma leucomystax Gray; Paradoxurus auratus 
BLAINVILLE; P. jourdani Gray; P. ogilbyi Fraser; P. rubidus 
Вшүтн.; P. philippensis Trum. 


Inl namen. Moesang; toekon of tohan-oewan (Barito); 
broeaué (Batak). 


Verspreiding. Sumatra; Borneo; (Атой-ей. P. refulgens 
ROSENBERG 2). > 


Maten. Lengte van het lichaam 59.5 сМ.; van den staart 
65 cM. 


De kop, hals, het voorste gedeelte van den rug en de 
voorpooten zijn donker bruin; op den nek en de schouders 
gaat deze kleur nagenoeg in het zwart-bruine over. Aan 
weerszijden van den kop bevindt zich een groote vaal-gele 
vlek. De rug, de zijden van den romp. de buitenzijde van 
de achterpooten en de staart zijn rood-bruin. De punt van 
den staart is oker-geel. 

De iris is bruin. 


73. Paradoxurus hermaphroditus SCHREB. 

Syn. Paguma bondor HonsriELD ; Paradoxurus bondar GRAY; 
P. crossii Gray; P. dubius Gray; P. fasciatus GRAY; P. felinus 
WAGNER: P. Jinlaysonii Gray; P. leucopus OGILBY; P. musanga 
Gray; P. musangoides Gray; Р. niger BLANF.; P. nigrifrons 
GRAY; P. pallasii Gray; P. pennantii GRAY; Р. prehensilis 

RAY; P. quinquelineatus Gray; P. quadriscriptus Honsr.; 
P. setosus Ресневах; P. strictus HonsFiELD ; P. typus Е. CUVIER; 
Platyschista hirsutus Норвѕох; РІ. pallassi Отто; Viverra 

ndar Dzsw.; Г. fasciata Пезм.; V. hermaphrodita SCHREBER ; 
V. musanga Rarrızs; V. niger Dgsw.; V. prehensilis Des™. 

Inl namen. Ale (Ке!-ей.); detitiran (Aroë); loewak ; moe- 
Sang; moesang-boelan ; moentjien (Dajak); misang; paré (Dingai, 
Borneo); tjareuh (Soendalanden); tjaro-ko-os; tjaro-boelan; 
toesa-oetan (Molukken). 


— 214 — 


Verspreiding. Sumatra; Engano; Simaloer ; P. Toedjoeh; 
- Borneo; Bawean; Java; Celebes (Roeroekan, Bonthain); Saleyer ; 
Soeloe-eil, ; Sanghir; Ambon: Ceram; Soela-Bessie; Aroé-cil,; 
Kei-eil.; Flores; Timor; Nieuw-Guinea (ROSENBERG). 


Maten. Lengte van den kop 13 сМ.; van den hals 14 сМ.; 
van den romp 30 cM.; van den staart 41 cM. 


De kleur is bruinachtig grijs tot aschkleurig. Over den 
rug loopen 3—5 lengte-strepen, die bij de jonge dieren duide- 
lijker zijn dan bij de oude; de zijden zijn donker gevlekt; 
de voeten en het laatste deel van den staart zijn zwart. 
De punt van den staart is soms wit. Op het voorhoofd is een 
bleeke of witachtige band. De benedendeelen zijn lichter 
van kleur en ongevlekt. De snuit is zwart of bruin-zwart, 
evenals de streek om de oogen. De iris is sepiabruin. De 
jonge dieren zijn zwart-grijs. 

Het voedsel bestaat voor een groot gedeelte uit plantaardige 
stoffen (loewak-koffie). 

Deze soort vertoont zeer groote verschillen, vooral wat de 
kleur en teekening betreft. | 

BY den Sumatra-vorm zijn de strepen op den rug dikwijls 
vervangen door donkere vlekken en de grondkleur is donker- 
srauw met bruin eu geelbruin gemengd. De Java-vorm is 
meer of minder donker-grauw zonder bruin en duidelijke 
rugstrepen. De dieren van Saleijer zijn donker. De Borneo- 
en Timor-vorm is vlokachtig gemarmerd met zeer onduide- 
lijke strepen. 


74. Paradoxurus musschenbroekii SCHLEGEL. 
Inl. namen. Andjing-oetan; lonkoi; oengo-no-boeto. 
Verspreiding. Noord-Celebes, 


Maten. Lengte yan kop en romp 88 сМ.; van den staart 
2 cM. | 


De haren zijn zacht en kort. De bovendeelen en buitenzijde 
van de pooten zijn aschbruin gemengd met zwart op kruit 


— 215 — 


en nek; benedendeelen en binnenzijde van de pooten roest- 
kleurig; achtergedeelte van den buik geelachtig wit. De staart 
is afwisselend geel roestkleurig en donkerbruin geringd; de 
punt is donker. Tusschen de donkere haren staan volkomen 
witte, waardoor het dier als besneeuwd lijkt. 

Dit dier is schuw en bloeddorstig, maar schijnt toch behalve 
dierlijk voedsel ook vruchten te eten. 


15. Paradoxurus philippinensis JOURDAN. 


Syn. Paradoxurus philippinensis Е. Cuvier; P. zeylanicus 
GRAY. 


Verspreiding. Borneo. 
Maten. Lengte van Кор en romp + 45 cM. 


Terwijl В„лхковр P. philippinensis Temm. synoniem rekent 
met deze soort, beschouwt "TTRovEssanT P, philippinensis TEMM. 
Synoniem met P. leucomystac GRAY. 

P. philippinensis Jourpan. gelijkt veel op Р. niger en 
Р. hermaphroditus maar is iets kleiner. De kleur is van boven 
donkerbruin, en van beneden bruinachtig grijs, en de rug 
vertoont geen vlekken en strepen. Пе ondervacht is donker 
grijs of zwartachtig; de langere haren zijn lichtbruin met 
ZWarte punten. 

De kop, voeten en staart zijn zwart of zwartachtig bruin. 
De bleeke streep over het voorhoofd en de vlekken onder 
de oogen stemmen met die bi А. hermaphroditus overeen, 
maar zijn minder seherp (P. Z. S. L. 1885, bl. 800). 


Paradoxurus liguicolor MILLER. 

Noord-Pageh-eilanden. 

Жу large as Par. hermaphroditus, but general form the same. 
Color yellowish-brown with no dark markings; tail lighter than body. 
Teeth relatively larger than those of P. hermaphroditus, but not essentially 
diflerent in form. Nasals flat posteriously.” ии 0 n 
tail vertebrae 360 mM.” 


= gie 


76.  Aretogale stigmatica TEMM. 

Syn. Arctogale leucotis Buyru.; Arc. trivirgata Gray; Paguma 
trivirgata GRAY; Paradoxurus leucotis Horsr.; P. prehensilis 
SCLATER; P. stigmaticus TEMMINCK; P. trivirgata Въттн.; Viverra 
trivirgata REINW. 


Inl. namen. Boessan (Dingai, Borneo); moesang-akar. 
Verspreiding. Jara; Sumatra; Borneo. 


Maten. Lengte van den kop 13.5 сМ.; hals 9.5 cM.; 
romp 33 cM.; staart 58 cM. 


De kleur is witachtig bruin tot donker-grauw, soms bruin 
van boven en veel lichter van beneden. Over den rug 
loopen drie lengtestrepen, die nu eens doorloopen, dan weer 
in vlekken afgebroken zijn. Het bovengedeelte van den 
kop, en de ooren zijn donker, evenals de staart. Tusschen 
de oogen verloopt een smalle witte band. De iris is sepia- 
bruin. 

TROUESSART onderscheidt in de Catalogus Mammalium (1904): 
Arctogalidia lencotis Horsr. (Sumatra); А. stigmatica TEM. 
(Borneo); A. inornata Miter (Natuna-Arch.) en A, trivirgata 
GRAY (Java). 


Aretogalidia simpler MiLLER. 

Lingga-eilanden. 

„Size and general appearance as in Arctogalidia inornata of Bungm я 
Island, North-Natunas, but color distinetly darkcr and median ee 
line plainly visible." „Head and body 515 mM.; ай 535 mM. 

77. Arctictis binturong RAFFLES. 
Syn. Arctictis pencillatus Малев; Ictides ater F. CUVIER; ` 


le. albifrons VALENCIENNES; Paradoxurus albifrons F. CUVIER; 
Viverra binturong RAFFLES. 


Inl. namen. Bintoeroeng (Mal.); oentarong; kitan (211000 
Borneo). 


Verspreidin g. Sumatra; Banka; Borneo; Java. 


— 917 — 


Maten. Lengte van kop en romp 76 cM.; van den staart 
64 eM. У 

De bintoerong onderscheidt zich door het bezit van ееп 
lange vacht en een grijpstaart. De kleur is zwart, meer of 
minder grijsachtig op den kop, de buitenzijde van de 
voorste ledematen en soms over het geheele lichaam. De 
rand van de ooren is wit. De iris is grijsachtig bruin of 
donkerbruin. 

Het is een nachtdier en leeft zoowel van dierlijk als van 
plantaardig voedsel. Onder het vreten zit het op zijn achter- 
pooten en houdt het voedsel met de voorpooten vast. 


78. Hemigale hosei Tuos. (Р. Z. S. Londen, 1892). 
Verspreiding. Mount-Dulit (Borneo). 


Maten. Lengte van kop en romp 54 cM.; van den staart 
32 cM. 


Dit dier gelijkt veel op H. hardwickii. Het is van boven 
gelijkmatig donkerbruin of zwart, en van beneden geelachtig 
grijs. De ledematen en de geheele staart zijn zwart. De 
kin en de binnenzijde van de ooren zijn wit. 


19. Hemigale hardwickit GRAY. 

Syn. Hemigalea derbiana Buytu.; Н. zebra JOURDAN; Para- 
doxurus derbyanus Gray; Р. zebra GRAY; Viverra boiei MüLLER; 
V. hardwickii Gray. 

Inl. namen. Doengan (Dingai, Borneo). 

Verspreiding. Sumatra; Borneo. 

Maten. Lengte van den kop 12 сМ.; hals 13 eM.; romp 
34 cM; staart 38 cM. | 

Dit slanke, krachtig gebouwde dier is bleck bruinachtig 
grijs, met over den rug een verschillend aantal (gewoonlijk 
5 of 6) breede, donkere transversale banden, die bij het 
Jonge dier meer bruinachtig gekleurd zijn. De kleur van 
de iris is donker-sepiabruin; de pupil is rond. De snoet is 


— 218 — 


zwart, terwijl de punten van de ooren lichtbruin van kleur 
zijn, evenals de hals. 

ooals de maaginhoud aanduidt, eet dit dier ook vruchten 
(NIEUWENHUIZEN). 


Hemigale minor MILLER. 

Zuid-Pageh-eilanden, 

„Like Hem. hardwickii Gray, but smaller and darker." „Head and 
body 480; tail vertebrae 280 mM." 


80. Cynogale bennetti Gray, 


Syn. Cynogale barbata Scuinz; Potamophilus barbatus 
Малев; Viverra carcharias JOURDAN. 


Inl. namen. Doeroeng ( Mandai-rivier); tikoes-rimbo (Ban- 
joeasin, Kiran, Sumatra); mampalon ( Bedadjoe- Dajak). 
Verspreiding. Sumatra ; Borneo. 


Maten. Lengte van Кор en romp 65 сМ.; van den staart 
16 eM. 


C. bennetti heeft eenigszins het karakter van een otter en 
leeft evenals deze laatste veel in water. 

De kleur is rood-bruin; aan de wangen en onder aan de 
kin komen witte borstels voor. De staart is kort. 

Het voedsel bestaat uit visschen, kreeften, muizen, kleine 
vogels enz., maar ook uit vruchten. 


81. Herpestes javanicus GEOFFR. 


Syn. Ichneumon javanicus GEOFFR. ; Mangusta javanica Horst; 
Mustela galera Пезсн, 


Inl. namen. Garangan (Java); ganggarangan ( Soenda- 
landen). 


Verspreidin 5. Sumatra; Banka; Java. 


Maten. Lengte yan kop en romp 45 cM.; van den staart 
30 eM, 


+ 


— 219 — 


Dit bijna geheel bruin gekleurde dier komt zoowel in de laag- 
landen als in het gebergte voor. Het is een dagdier, dat 
allerlei dierlijk voedsel (muizen, vogels, hagedissen, insecten 
enz.) nuttigt. De snuit is zwartachtig. "Ре haren van den 
romp zijn bruin of zwartachtig met een gelen ring. 


82. Herpestes brachyurus GRAY. 


Inl. namen. Doembang (Kerepai, Dajak); langga-langga 
(Palembang); moesang-toeran; rangga-rangga (Palembang); 
toeban (Dingai, Borneo). 


Verspreiding. Sumatra; Borneo. 


Maten. Lengte van den kop 12 cM.; hals 9 eM.; romp 
26 cM.; staart 22 cM. 


De zwarte haren vertoonen een gelen ring; de ondervacht 
is bruin; de keel is bleek geel-bruin. Пе iris is roodbruin. 

Dit dier leeft van dierlijk en plantaardig voedsel en stinkt 
sterk tengevolge van een olieachtige stof, waarvan de geur 
dagen lang aan de kleeren blijft zitten. 

JENTINK onderscheidt in de Notes from the Leyden Museum 
88, p. 227) Herpestes hosei, als een afzonderlijke soort van 
de Baram-rivier (Borneo). De kleur is meer bruinachtig rood 
en de klauwen zijn „more strait and slender”. 


83.  Herpestes semitorquatus GRAY. 
Verspreiding. Sumatra; Borneo. 


Maten. Lengte van Кор en romp 57 cM.; van den staart 
28 cM. 


Н. semitorquatus is donkerbruin gekleurd met grijze spikkels; 
de zijden en de benedendeelen zijn rossig. De haren op 
den rug zijn donkerbruin met een breeden roodachtig-gelen 
band aan den top; die van den staart zijn bleekgeel met 
een breeden donkeren band en een geelachtigen top. 


— 290 — 
Fam. MUSTELIDAE. 
84. Mustela flavigula BODDAERT. 


Syn. Galidictis chrysogaster Н. Вмтн; Martes flavigula 
Норсзох; Mustela hardwickii HoRSFIELD; М. leucotis GRIFFITH; 
Viverra quadricolor SHAW. 

De M. flavigula van den Archipel verschilt van die van 
Voor-Indié, zoodat de eerste ook onder den afzonderlijken 
naam van М. henrici WESTERMAN bekend is. 

TROUESSART beschouwt М. henrici Westerman als een onder- 
soort en synoniem met М. leucotis 'TEMM., M. lasiotis ТЕММ. 
en M. flavigula Gray. Dit dier, dat door de inlanders wel 
eens moesang of lintang genoemd wordt, komt voor op Java, 
Sumatra, Borneo, Natoena en Soeloe-eil. 


85. Putorius nudipes CUVIER. 
Syn. Gymnopus leucocephalus Gray; Mustela nudipes DESM. 
Inl namen. Snangan (Dingai, Borneo). 
Verspreiding. Sumatra; Borneo; Java. 
Maten. Lengte van den Кор 7.5 сМ.; hals 9.5 cM.; romp 
21 cM.; staart 26 cM. 


De lange, losse vacht is roestkleurig rood; de kop is van 
boven en beneden wit, en de punt van den staart witachtig. 
86. Mydaus javanensis DESMAREST. 


Syn. Mephitis javanensis RarrLes; Ursus foetidus DESCH; 
Mydaus meliceps Cuvier. 

Inl namen. Boeboet (Boengoeran); saät (Borneo); séng- 
goeng, sëgoeng, sigoeng (Bagelen); telagoe (Sumatra); teledoe 
(Tengger); teleggo. 

Verspreiding. Sumatra; Java. 


Maten. Lengte van kop en romp 36 cM.; van den 
staart 5 сМ. 


— 291 — 


Mydaus-soorten verspreiden een sterken stank, door de 
klierstof, die zich vormt in groote eivormige klierzakken aan 
weerszijden van de anus. De inhoud van deze zakken kan 
willekeurig uitgestooten worden. 

De stinkdas is zwartachtig bruin met een witte langsstreep 
over den kop, nek en rug; de kleine pluimvormige staart is 
wit evenals de klauwen, die voor graven ingericht zijn. Zij 
leven vooral van insecten en wormen. 

De stinkdas wordt vertegenwoordigd door Mydaus ollula 
Tromas op Groot- Natoena en door M. lucifer Tuomas op Borneo. 


87. Arctonyx collaris Е. CUVIER. 
Syn. Arctonyx isonyx Нораѕ.; Trichomanis hoevenii 
HUBRECHT. 


Verspreiding. Borneo; Sumatra. 


Maten. Lengte van Кор en romp 75 сМ.; van den staart 
23 cM. 


De algemeene kleur is een vuilgrijs, dat aan den rug met 
zwart vermengd is. De haren zijn geheel vuilwit, behalve 
de uiteinden van de langere haren op den rug en de zijden, 
die zwart zijn. 

Over den kop loopt een donkere streep van de bovenlip 
boven het oog naar het oor en een tweede van de kin langs 
de wangen, die door een breede streep met de eerste ver- 
bonden is. De benedendeelen en de ledematen zijn donker, 
de laatste zijn soms zwart. 

88. Helictis orientalis HORSFIELD. 

Syn. Gulo nipalensis Hopas.; ©. orientalis HoRSFIELD; 
Helictis nipalensis Gray; Mydaus orientalis Малев; M. 
macrurus TEMMINCK; Melogale fusca GEOFFROY. 

Inl namen. Bioel (Soendalanden); bievel; njentek 
(Java) 2; slèntik (Java) ?; toeloepan (Tengger). 


Verspreiding. Java. 


— 222 — 


Maten. Lengte van Кор en romp 41 cM.; van den staart 
17 cM. 


Dit dier is wilder dan M. javanensis en leeft meer van 
kleine zoogdieren en vogels. De snuit is sterk opwaarts 
gebogen. Het jonge dier is licht grijs-bruin, en het vol- 
wassene donker grijs-bruin. Over den rug loopt een smalle 
witte streep. Op de wangen en een plek van het voorhoofd 
is de kleur wit, terwijl de keel en borst witachtig zijn. 

Helictis everetti Taomas komt voor op Borneo ( Kina-Baloc). 


89. Lutra leptonyx HORSFIELD. 

Syn. Aonyx cinereus ILLIGER; А. horsfieldii Gray; А 
indigitatus Gray; A. leptonyx Gray; A. sikimensis Нопзг.; 
Lutra aurobrunnea Mc. Master; L. cinerea Dt: L. indigilatu 
Hopasow; L. perspicillata I. Grorrr.; L. swinhoei GRAY; 
Mustela fusca Descu.; M. lutra MARSDEN. 


Inl. namen. Ambrang; andjing-ajer; barang, brang 
bomprang; dengen (Dajak); dingin; sero (Soendalanden); 
silo-silo (Sumatra); wargoel en "d (Java); simoeng 
( Sumatra). 


Verspreiding. Sumatra; Borneo; Java. 


Maten. Lengte van kop en romp 51 cM.; van den staart 
30 cM. 


De vischotter is diep bruin vau kleur met van boven een 
meer of minder rooden gloed; en van beneden lichter gekleurd. 
De kin, keel en zijden van den nek zijn geelachtig-wit 
De klauwen zijn sterk gereduceerd en kunnen zelfs ont- 
breken. De 3% en 4% teen van elken voet zijn veel langer 
dan de andere teenen. De iris is donkerblauw. 


90. Lutra sumatrana GRAY. 


Syn. Barangia sumatrana Gray; Lutra barang CANTOR: 
L. simung RAFFLES. 


— 228 — 


Inl. namen. Ambrang; andjing-ajer (Mal; simoeng; 
barang-barang; brang-brang; bomprang; momprang. 

Verspreiding. Sumatra; Borneo. 

Maten. Lengte van kop en romp 82 cM.; van den staart 
65 cM. 


Voor de twee soorten van vischotters worden de inlandsche 
namen niet streng van elkaar gescheiden gebruikt. 

De namen momprang, prang-prang en bomprang worden 
ook wel gegeven aan Cynogale bennetti Gray. De simoeng 
is gekenmerkt door het bezit van een behaarde snuit en 
groote klauwen. De algemeene kleur is bruin, behalve de 
kin en de keel, die witachtig zijn. 

91. Lutra lovii GÜNTHER. 

Verspreiding. Borneo. 

Maten. Lengte van kop en romp 58 cM.; van den staart 
28 cM. | 

De algemeene kleur is chocolade bruin, welke kleur op 't 
midden van den rug bijna zwart is. Vooraan de snuit wit; 
wangen en keel bruin. Deze soort onderscheidt zich van L. 
sumatrana door den veel korteren staart. 


Fam. CANIDAE. 
99. Сиот javanicus DESMAREST. 

Syn. Canis familiaris var. sumatrensis Harpwick; С. duk- 
hunensis Sykes; С. primaevus Норозох; С. rutilans MÜLLER; 
Chrysaeus primaevus Вмтн; Chr. scylax SMITH; Cuon duk- 
wensis HoRsrIELD; C. primaevus CANTOR: C. rutilans BLYTH.; 
С. sumatrensis Gray; Cyon rutilans BLANF. 

Inl namen. Adjak; andjing-hoetan (Mal.); garong (Вш- 
lenzorg); hasoe-hadjag (Java); kauwa (Nieuw-Guinea). 


Verspreiding. Sumatra; Borneo; Java. 


Maten. Lengte van kop en romp 80 eM.; van den staart 
40 cM. í 8 GE 


De wilde hond heeft een naar beneden hangenden, aan de 
punt gekromden staart; de kleur is rood- of bruinachtig geel; 
aan de kin, keel en bovenlip meer witachtig. De stijve 
ooren staan recht overeind. 

De inlanders onderscheiden meerdere variéteiten. De be- 
woners van den Kawi kennen de ,wawar" (het grootst), de 
„adjag” en de ,kéké" (het kleinst); de eerste leeft in paren, 
de tweede in kleine troepen en de derde in grootere troepen. 
In de Preanger wordt gesproken van den ,,lagog”, de grootste 
vorm, die alléén of gepaard leeft, de „adjak”, die in kleur 
met den ,,lagog” overeenkomt maar iets kleiner is en in troepen 
van 4—18 stuks leeft en de „oesang-èsang”’, die niet grooter 
is dan een kat, in troepen leeft en de „adjaks” vergezelt 
(Natuurkundig Tijdschrift). 

Volgens Weger stamt de gewone kamponghond niet af van 
C. javanicus, maar is nauw verwant met den Tengger-hond, 
die veel overeenkomst heeft met den wilden hond der Salomon- 
eilanden en met den dingo van Australië. 


93. Canis familiaris var. tenggerana KOHLBRUGGE. 


Inl. namen. Andjing (Mal); asoe (L. Jav.); звао 
(Н. Jav.). 


Maten. Lengte van kop en romp 98 сМ.; van den staart 
30 cM. 


Volgens Конгввсссе (Natuurkundig Tijdschrift, V. 55) 18 
de Tengger-hond uitgestorven; eveneens sterft de Тапарапве, 
bruine Diëng-hond uit, die kleiner is en korter en lichter haat 
heeft. De kleur van de dikke, langharige vacht van den 
Tengger-hond is lichtbruin met een rossige tint en zwart- 
achtige bruine strepen. De rechtopstaande ooren, de wenk- 
brauwen en snuit zijn donker zwart-bruin. 


— 225 — 7 


Fam. URSIDAE. 
94. Ursus malayanus RAFFLES. 


Syn. Helarctos eurypsilus Horsrietp; Н. malayanus 
HonsrELD; Prochilus malayanus GRAY. 


Inl. namen. Baroewang; biroeang; broeang; gampoel; | 
Кое! (Batta); lego (Dajak). 


Verspreiding. Sumatra; Borneo. 


Maten. Lengte van kop en romp 122 cM.; van den 
staart 5 cM.; hoogte 70 cM. 


De Maleische beer is donker zwart, behalve de snuit van 
af de oogen, die witachtig grauw of roodachtig wit is. Op 
de borst komt een witte of geelachtige halve maanvormige of 
hoefijzerachtige teekening voor. Soms vormt deze teekening 
een ronden of ovalen ring. Met behulp van de groote, sterke 
nagels kan de beer zelfs in de dikste boomen klimmen, en 
maakt zich op lage takken wel eens een nest. Behalve 
dierlijk voedsel nuttigt het dier ook honig en zoete vruchten. 
In Deli wordt door de bevolking gezegd, dat er twee soorten 
voorkomen, de gewone en een grootere soort zonder teeke- 
ning op de borst. Op Borneo wordt ook nog van een tweede ` 
soort gewag gemaakt, die grijs van kleur zou zijn met een 
witte Мек onder de kin en ,,menbajak” genoemd wordt. 


Orde CETACEA. 
Fam. BALAENIDAE. 
95. Balaenoptera antarctica GRAY. 


Syn. Bal. australis Нкстов; Bal. intermedia Вови.; Ва. 
 *anthogastra HECTOR. 


Inl. namen. Klaroe (Solor). 


Verspreiding. Java; Solor. 
LXV. 


- 296 — 


De verspreiding der Cetaceae is niet scherp aan te geven, 
zoowel omdat er weinig gegevens bestaan als omdat de 
dieren zieh zeer gemakkelijk verplaatsen en het verspreidings- 
gebied daardoor groot en zonder bepaalde grenzen wordt. 

Verder komen hier voor: Balaenoptera longimana Rupotpul 
(Java) en Bal. schlegeli FLowkn. 

De walvisschen noemt men op Celebes pampaoesoe en paoesoe. | 


Fam. PHYSETERIDAE. 
96. Kogia breviceps BLAINVILLE. 1 

Syn. Euphysetes greyi WALL, ` Euph. macleayii KREFT; | 
Physeter simus Owen; Ph. breviceps BLAINV. | 

Inl namen. Djoemba (Solor). 

Verspreiding. Indische Oceaan; Timor. 

Maten. Lengte 3.5 M. 

De kop is ongeveer !/, van de geheele lengte; de kleine 
bek is aan de onderzijde gelegen. | 

De rugvin is goed ontwikkeld. B 

De kleur is van boven glinsterend zwart, van beneden ` — 
lichter. Alleen in de onderkaak komen tanden voor. 


97. Physeter macrocephalus L. S 

Syn. Catodon macrocephalus Вихтн.; Physeter catodon, 

microps, tursio L.; Ph. krefftii Gray; Ph. orthodon, sulcatus 

ГАСЕР.; Ph. polycyphus Quoy en Gam.; Ph. trumpo, gibbosus, 
cylindricus Lacep. 


Inl. namen. Kotta-kalemah, kotta-klamboh. 

Verspreiding. Tropische en sub-tropische zeeën. 

Maten. Lengte 20 М. 

Alleen in de onderkaak komen 20—25 tanden voor aan 
elke zijde. De kop is ongeveer !/, van de geheele lengte 
en zeer hoog. De rugvin is klein. De kleur is zwart 0 


— 221 — 


zwartachtig over het geheele lichaam; soms is de buikzijde 
witachtig. De cachelot of potvisch bergt in den grooten Кор 
de spermaceti of walschot, en in de ingewanden komt het 
ambre gris voor. 

Verder komen nog voor: 

Hyperoodon rostratus MÜLLER; 

Mesoplodon densirostris BLAINVILLE; 

Ziphius australis BURMEISTER ; 

Ziphius cavirostris ©. CUVIER. 


Fam. DEPHINIDAE. 
98. Sotalia borneënsis LYDEKKER. 

Verspreiding. Borneo (Baram-rivier). 

Maten. Lengte 1.65 M. 

De kop is betrekkelijk lang en smal en buigt bij het 
voorhoofd plotseling naar boven. De rugvin is laag en loopt 
zoowel naar voren als naar achteren langzaam uit. De boven- 
deelen zijn zwartachtig, de onderdeelen meer witachtig. De 
bovenkaak draagt 36 en de onderkaak 34 tanden. 

99. Steno frontatus CUVIER. 

Syn. Delphinorhynchus rostratus Buytu.; Delphinus frontatus 
Cuvier; D. reinwardtii SCHLEGEL; D. bredaensis CUVIER; D 
compressus Gray; D. pernettyi Desm.; D. planiceps SCHLEGEL. 

Verspreiding. Indische zeeën. 

Maten. Lengte 2.70 M. 

De lange snuit bezit in elke kaakhelft 20—25 tanden. 

100. Delphinus malayanus Lesson. 

Syn. Prodelphinus attenuatus Frower; Prod. malayanus 
ТЕСЕ; Steno attenuatus GRAY. 

Verspreiding. Zeeën van den Archipel. 

Maten. Lengte 2 M. 


— 228 — 

In elke kaakhelft zitten + 40 tanden. De algem kleur 
is eee aschgrijs. 

101. Neophocaena phocaenoides Cuvier. 

Syn. Delphinapterus melas Темм.; Del. molagan OWEN; 
Delphinus melas Темм.; Neomeris kur rachiensis Murray. 

Verspreiding. Indische zeeén (Nieww-Guinea). 

Maten. Lengte 1.30 M. 

Dit dier heeft een ronden. stompen kop; de rugvin ont- 
breekt; in elke kaakhelft zitten 18 tanden. De kleur is zwart. 
102. Lissodelphis (Tursio) peroni LACÉPEDE. 

Syn. Delphinus leucorhamphus Рнилррі; Del. lessoni 
PHILIPPI. 

Verspreiding: Indische zeeën (Nieuw-Guinea). 

De kleur is wit behalve het zwarte zadelvormige gedeelte 
op den rug. De bek is zeer puntig; de rugvin ontbreekt. 
In elke kaakhelft komen 38—40 tanden voor. 

103.  Oreella brevirostris OWEN. 

Syn. Phocaena brevirostris OwEN; Orca brevirostris ven 

Inl namen. Lomba-lomba. 

Verspreiding. Indische zeeén (Borneo). 

Maten. Lengte 2.40 Meter. 

De kleine rugvin zit in het midden van den rug. De boven- 
kaakhelft draagt 16 en de onderkaakhelft 13 tanden. De Кеш 
is donker leiachtig blauw, bijna zwart; de onderdeelen zijn 
iets lichter. | 

104. Orcella fluminalis ANDERSON. 

Verspreiding. Bovenloop van de Mahakkan tot 50 M. 
boven de zee. 

Dit dier gelijkt veel op ©. brevirostris. De rugvin 18 Ка 
meer naar achteren geplaatst en kleiner; de tanden 200 д’ 


— 229 — 


de kleur is van boven bleek leikleurig en van beneden wit- 


achtig; op de zijden komen onregelmatig een aantal smalle 
strepen voor. 
105. Grampus griseus CUVIER. 
Syn. Delphinus intermedius HARLAN; D. rissoanus DESM.; 
Phocaena griseus Cuv.; Grampus cuvieri GRAY. 


Verspreiding. Atlantische, Indische en Groote Oceaan. 


Maten. + 3.3 Meter. 


Bij de volwassen dieren komen in de bovenkaak geen 
tanden voor, wel 2—7 aan elke zijde in de onderkaak. 
De algemeene kleur is grijs; de rug en de vinnen zijn zwart 
en de buik is wit. Op de zijden komen talrijke onregel- 
matige bleeke strepen voor. 

106. Orcinus orca L. 

Syn. Orca gladiator GRAY. 

Inl. namen. Segoeni. 

Maten. Lengte 10 Meter. 


Dit dier is in verschillende variéteiten in alle zeeén ver- 
spreid. In elke kaakhelft komen 10—13 tanden voor. De 
bovendeelen met de vinnen zijn zwart; de benedendeelen 
zijn wit, welke kleur zich voortzet in een paar langwerpige 
vlekken aan de zijden. 

107. Lagenorhynchus electra GRAY. 

Syn. Delphinus fusiformis Олвх; D. pectoralis PEALE; 
D. asia Gray; D. obtusa GRAY. 

Verspreiding. Indische zeeén (Solor). 

Maten. Lengte 2 Meters. 


In elke helft van de bovenkaak komen ongeveer 22 en 
in die уап de onderkaak 23 tanden voor. De bovendeelen . 


- 930 — 


„zijn donker, en het donkerst is de kleur op de rugvin; het 
voorste gedeelte van de borstvinnen en de staartvin en 
de benedendeelen zijn aschgrijs. 


Orde RODENTIA. 


Fam. SCIURIDAE. 
108. Pteromys nitidus Пезм. 
Syn. Pteromys alboventer Gray; Pt. grandis SwINHOE; 
Pt. melanopsis Morte en Юплсүх; Pt. melanotis Gray; Pt. 
petaurista Вълтн.; Sciurus nitidus Desm.; Se. petaurista PALLAS. 


Inl. namen. Biloek, boloek (Soend.) ; goeroepoeng (Deli); 
koeboeng, kroeboeng (Mal.); toepai-djandjang (West-Sumatra); 
walang-kópo (Tengger; Java). 

Verspreiding. Sumatra; Mentawei; Java; Borneo. 


Maten. Lengte van kop en romp 43 сМ.; van den staart 
41 cM. 


De Pteromys-soorten hebben een breede zweefhuid, die 
ook tusschen de achterpooten en den staart is uitgespannen. 
Evenals de Sciuropterus-soorten zijn het nachtdieren, die 
zich over dag het liefst in gaten en holten verbergen. ` 

De bovendeelen zijn bij Pt. nitidus glanzend donker kastanje- 
rood met zwart vermengd, of zwart met grijs vermengd; 
de benedendeelen zijn fraai licht roest- of oranjerood. 
pooten en de punt van den staart zijn dikwijls zwart, de 
nagels bruin met liehte vlekken. De haren zijn meestal 
beneden donkergrijs, daarna zwart en aan de uiteinden 
roodbruin. 


109. Pteromys elegans TEMMINCK. = 
Syn. Pteromys nitidus var. Cantor; РЁ punctatus GRAY; 
Seiuropterus elegans MüLLER. 


Inl namen. Biloek of boloek (Soend.); walang-kópo; SC! ` 
. algemeene naam voor de vliegende eekhoorns is ook ,.tando”» 


- 891 — 


Verspreiding. Java. 

Maten. Lengte van kop en romp 35 cM.; van den staart 
49 cM. 

Volgens MüLLER zijn het achterhoofd, de achterzijde van 
den hals, de schouders en de geheele rug tot dicht bij 
den staart, zwart met vele grijsachtige witte haren door- 
mengd. De overige bovendeelen zijn donker roestkleurig 
roodbruin. De staart is donkerder en wordt naar het einde 
toe vaal bruinzwart. De onderdeelen en de binnenzijde der 
pooten zijn licht, roodbruinachtig roestkleurig. 

Verder komen nog voor: 

Pteromys nitidula Tuomas ( Boengoeran ; Mentawei) en 

Pteromys thomasi Hose (Serawak, Borneo). 

110. Sciuropterus pulverulentus GÜNTHER. 

Verspreiding. Borneo (Berg Dulit). 

Maten. Lengte van kop en romp 25.4 cM.; van den 
staart 22.9 cM. 

De bovendeelen van het lichaam en van de zweefhuid zijn 
bruinachtig zwart met witte spikkels. De haren zijn voor 
*/, grijsachtig, en voor У; bruinachtig zwart met een witten. 
top. De onderdeelen zijn geelachtig wit; de onderzijde van 
de zweefhuid is grijsachtig bruin. De staart is bruinachtig 
grijs met verscheidene zwart gepunte haren. 

11. Sciuropterus phaeomelas GÜNTHER. 

Syn. Pteromys phaeomelas GÜNTHER. 

Verspreiding. Borneo (Baram-rivier). 

Maten. Lengte van kop en romp 33 cM.; van den staart 
29 cM. 

De bovendeelen zijn bruinachtig zwart; op den nek en het 
midden van den rug diep zwart; de benedendeelen zijn donker 
kastanjebruin. De langere haren op het achterste. deel van 
den rug en op de zijden hebben grijsachtig witte toppen. ` 


— 932 — 


119. Sciuropterus sagitta LINNAEUS. 
Syn. Pteromys aurantiacus W AGNER; Pt. horsfieldii W ater- 
HOUSE; Seiuropterus davisoni O. Tuomas; Sc. horsfieldii CANTOR; 
Sc. phayrei BLYTH.; Sciurus sagitta LINNAEUS. 


Inl. namen. Entjang-entjang (Soend.); kechoeboe, ketjoe- 
boek (ага). 


Verspreiding. Java; Banka; Borneo; Sumatra. 


Maten. Lengte van kop en romp 16 сМ.; van den staart 
zonder haren 13 cM. 


Evenals de andere soorten van dit geslacht is een zweef- 
huid tusschen de voor- en achterpooten uitgespannen, die 
echter veel smaller blijft dan bij de Pteromys-soorten. De 
staart is hier plat en niet in de zweefhuid opgenomen, 
zooals dat wel het geval is met den rolronden staart van 
de Pteromys-soorten. 

Sc. sagitta is van boven bruin met een gele tint; de onder- 
deelen zijn wit of geelachtig wit. Пе staart is bruin van 
boven en rooder beneden. 

TROUESSART geeft als ondersoorten op voor Indië Se. hors- 
Jieldii У АТЕВНОСЗЕ (Java, Borneo) en Sc. aurantiacus WAGNER 
( Banka). 


113. Sciuropterus lepidus Horst. 

Verspreiding. Java; Borneo. 

Dit dier gelijkt zeer veel op de vorige en wordt HS 
Мишев en SCHLEGEL als identisch beschouwd, terwijl THOM 
(P. Z. S. Г. 1886, p. 76) Sc. lepidus met Se. spadiem? 
gelijk stelt. 

114. Sciuropterus setosus TEMMINCK en SCHLEGEL. 

Verspreiding. Sumatra; Borneo (Serawak). 


Maten. Lengte van kop en romp 12 cM.; van den staart = 
9.5 сМ, 7 


— 233 — 
De bovendeelen zijn bruinzwart met een rossige tint, daar 
de uiteinden van de haren rossig zijn. De staart is twee- 


zijdig behaard. Dit dier wordt wel als synoniem beschouwd 
met Sc. pearsonii GRAY. 


115. Sciuropterus pearsonii GRAY. 

Syn. Pteromys pearsonii HorsrieLp; Seiuropterus kaleensis 
SwINHOE; Se. villosus BLYTH. 

Verspreiding. Sumatra. 

Maten. Lengte van kop en romp 20 cM.; lengte van 
den staart 10 еМ. 

De sterk behaarde staart is slechts weinig tweezijdig en 
bereikt de helft van de lichaamslengte. Пе bovendeelen 
zijn glimmend roodbruin met fijne zwarte stipjes. De zweef- 
huid is donkerder. De onderdeelen zijn witachtig; meer 
rood en soms bruin beneden aan de zweefhuid. 

116. Sciuropterus platyurus JENTINK. 
(N. Leyd. Mus. V. 19, p. 147). 

Verspreiding. Deli (Sumatra). 

Maten. Lengte van kop en romp 13 cM.; van den staart 
met haren 10 cM. 

In gedaante en grootte komt het overeen met Sc. sagitta, 
Se. aurantiacus еп Se. setosus. i 

De korte, zachte haren van de bovendeelen zijn zwart met 
kastanje-kleurige punten. De kin, borst en onderzijde van 
de voorpooten zijn zuiver wit; de haren aan den buik en de 
onderzijde van de achterpooten zwart met witte uiteinden. 
De tweezijdige staart is aan den wortel ongeveer tweemaal 
700 breed als aan het uiteinde. 

117. Seiuropterus vordermanni JENTINK. 
— (N. Leyd. Mus. V. 12, р. 150). 
Inl namen. Kepoel. 


— 234 — 


Verspreiding. Billiton. 


Maten. Lengte van kop en romp 10 cM.; van den staart 
met pluim 11 cM. 

Het dier onderscheidt zich door de donkere kleur van 
de bovendeelen van Sc. sagitta en Sc. aurantiacus en door 
den gedeeltelijk tweezijdigen staart van Sc. setosus en Se. 
platyurus. De haren van den rug zijn zwart met een kastanje- 
bruinen band; de kanten van de zweefhuid zijn zuiver wit, 
evenals de onderdeelen. De wangen en de zijden van den 
nek zijn bruinachtig-oranje. 


118. Seiuropterus hageni JENTINK. 
(N. Leyd. Mus. V. 11, p. 26). 
Inl namen. Koeboeng. 
Verspreiding. Deli (Sumatra). 


Maten. Lengte van Кор en romp 31 сМ.; van den 
staart met pluim 24.5 cM. 


Het dier is grooter dan eenige andere soort van den Archipel. 
De snijtanden zijn oranjekleurig. De bovendeelen zijn donker 
leikleurig bruin. De zijden van de zweefhuid zijn zuiver wit 
behaard. De onderdeelen zijn wit met een roodachtige tint 
aan den buik. De voeten zijn bruin. 


Verder komen nog voor: 

Sciuropterus harrisoni Stone (Borneo); 

. genibarbis Horsr. (Oost-Java; Borneo); 

‚ thomsoni Tuomas (Serawak); 

. everetti THomas (Natoena, Boengoeran); | 
. hosei Tuomas (Serawak); 

. lugens Tuomas (Mentawei). 


Су 


юрю 


Sciuropterus maereus MILLER. 

Noord- Pageh-eilanden. 

„Like Sc. Zugens Tuomas but ear much smaller and e not 8$ | 
ark". „Head and body 265 mM.; tail vertebrae 220 mM." E 


— 985 — 
119. Rheithrosciurus macrotis GRAY. 

Syn. Sciurus macrotis GRAY. 

Inl namen. Papoen (Dajak). 

Verspreiding. Borneo (Serawak). 

Maten. Lengte van Кор en romp 40 eM.; van den staart 
35 cM. 

De schedel is grooter dan van eenigen anderen eekhoorn. 
De voorvlakte van de breede snijtanden heeft + 10 diepe 
groeven. 

De lange ooren dragen pluimen. Пе bovendeelen zijn 
kastanje-bruin en grijzend door de lichte punten van de haren. 
De onderdeelen zijn wit. Пе staart is breed en bezet met 
vrij lange haren met groote witte uiteinden. 


190. Rhinosciurus laticaudatus MÜLLER en SCHLEGEL. 

Syn. Funambulus, Rhinosciurus tupaoides GRAY; Sciurus 
tupaoides ANDERSON. 

Verspreiding. Sumatra; Lingga; Sirhassen (Zuid- Natoena); 
Р. Toeankoe; Borneo. 

Maten. Lengte van Кор en romp 23 сМ.; van den staart 
13 eM. 

De haren van de boven- en buitendeelen zijn vuil rood- 
of geelbruin en zwart geringd. Op den rug vormen de lange 
zwarte punten der haren een donkere tint, terwijl de staart- 
haren meestal lange, bleek grijs-gele punten hebben. De 
onderdeelen zijn bleek grijs-geel, soms in het roestbruine 
trekkende. 


191. Rhinosciurus insignis Е. ССУ. 
Syn. Funambulus insignes DESM.; Sciurus insignis HORSF.; 
Sc. insignis Anp.; Se. diversus THOMAS. 
Inl. namen. Boeoet (Soend.); bokol (Java); toepai-tanah 
(Sumatra). | 


= 986 — 


Verspreiding. Sumatra; Java; Borneo. 


Maten. Lengte van Кор en romp 18 сМ.; van den staart 2 
15 cM. e 


Dit dier is kleiner dan Sc. plantani en onderscheidt zich 
behalve door den korten staart door de drie midden over 
den rug loopende zwarte lengtestrepen. RA 

Slechts zelden beklimt de toepai-tanah boomen, daar zij 
gewoonlijk dicht bij den grond vertoeft. Het voedsel bestaat 
uit vruchten en insekten. | 


Verder komen nog voor: 

Rhinoseiurus hosei Тномаз (Borneo); 

Rhin. everetti Tuomas (Borneo); 

Rhin. castaneus Miter (Anambas-eil., P. Siantan); 

Rhin. niobe Tuomas (Sumatra, Pajo). 

Funambulus obscurus MILLER. 

Zuid- Pageh-eilauden. ' 

»About the size of Fun. insignis, but tail much shorter. Color 
darker than in the Sumatran animal, dark lateral stripes obsolete, and | 
underparts iron gray. Skull with unusually elongate rostrum." „Head ` 
and body 220 mM.; tail vertebrae 83 mM." à 

Funambulus rostratus MILLER. = 

Tana-Bala ( Batoe-eilanden ). | : 

„Similar to Fun. insignis, but color slightly darker, black dorsal > 
stripes apparently broader, and skull with more elongate rostrum." — 
»Head and body 197 mM.; tail vertebrae 68 mM." 


122. Ratufa bicolor SPARRMANN. ; 

Syn. Macroxus bicolor GRAY; M. ephipium GRAY; зета. 
baramensis Вохноте; Sc. bicolor "WAGNER; Se. bunguranensis 
Тноз. en HART.; Sc. giganteus Mac. CLELLAND; Sc. javensis МЕ 
ZIMM.; Se, EEN Hopas.; Se. melanopepla MILLER; бе. 
nanogigas THOMAS en Вола Sc. rubriventer MüLLER; = 
sandakanensis BONHOTE. 


Inl. namen. Badjing-djalarang (Soend.); djelarang pln 


jelarang; toepai-djandjang (West-Sumatra); toepai- 
prahoe (Deli); bokol. 


— 237 — 


Verspreiding. Sumatra; Java; Natoena. Volgens A. Н. 
Еувветт ook op Borneo (Р. Z. S. L. 1893, p. 496). 


Maten. Lengte van het lichaam 40 cM.; van den staart 
46 cM.; gewicht 1400 gr.; hersengewicht 12 gr. 


De dieren zijn van boven zwart en van onderen geelachtig 
wit tot oranje. De kleur is zeer variabel, zoodat de zwarte 
kleur wel eens vervangen is door een bleekbruine. De teenen 
zijn zwart; de wangen wit. De ooren bezitten geen pluim, 
hetgeen wel het geval is bij Se. giganteus Mc. CLELLAND 
(Borneo), waarom JENTINK en anderen de beide dieren als 
afzonderlijke soorten beschouwen. 


193. Ratufa albiceps DESM. 

Syn. Se. affinis Rarrres; Sc. auriventer St. HILAIRE; Sc. 
bicolor ANDERSON; Se. ephippium S. MÜLLER; Se, humeralis 
Состох; Se. hypoleucos Horsr.; Sc. leschenaultii DESM. 

Inl. namen. Maka (Dingai, Borneo); mengkas (Dajak); 
toepai-bilalang (Billiton); mandiewoi ( Dajak); marauw (Borneo); 
jelarang. 

Verspreiding. Swmatra; Billiton; Borneo; Java. 


Maten. Lengte van den kop 8 сМ.; van den hals 6 сМ.; 
van den romp 25 cM.; van den staart zonder pluim 46 cM. 
en met pluim 50 cM. 

Dit dier gelijkt veel op Sc. bicolor en wordt ook wel eens 
als een variéteit van deze beschouwd. De kleur is van geel- 
achtig bruin tot zwartbruin op den rug en den staart. De 
buik is wit tot oranje of goudkleurig. In tegenstelling met 
Sc. bicolor zijn de haren aan den buik éénkleurig, terwijl die 
van Sc. bicolor tweekleurig zijn. De ooren dragen geen pluim. 

Volens Jenis (N. bed А И ВВЕЛ 
soni HoRsriELD een jong individu van Rat. (8с.) albiceps. 

Ratufa notabilis MILLER. 

Lingga-eilauden. 

»Size large, fully equal to that of R. bicolor and R. melanopepla. 


= 238 — 


Upperparts uniform rich dark-brown; underparts, feet, cheeks and face 
yellowish-white in conspicuous contrast," „Head and body 345 mM 
tail vertebrae 435 mM." [NE 


Ratufa palliata MILLER. 

Ratufa bicolor hypoleuca STONE and ВЕНХ. 

Indragiri; Tapanoeli, Lampong. | 

„In general similar to Raf. петог of Jara, but yellow areas ( 
bright, blackish of tail appearing conspicuously at surface, and whole 
back from shoulders to hips light yellowish brown in striking contrast 
with blackish thighs, neck and outer surface of front legs. kull 
with nasals shorter and broader than in the Javan animal.” „Heu 
and body 345 mM.; tail vertebrae 425 mM.” 


Ratufa insignis MILLER. 

Poeloe-Soegi (Riouw Archipel). КЕ 

„Externally similar to R. notabilis Милен of Linga-Island, but si X: 
not as great. Skull noticeably smaller than that of №. notabilis, а 
front root of zygoma less abruptly flaring.” „Head and body 360 mM » 
tail vertebrae 420 mM." | 


Ratufa conspicua MILLER. 

Poelo-Bintang (Riouw Archipel). 

„In general similar to R. notabilis and В. insignis, but skull по 
so large as in either of these, and райе color of underparts abrupt 
contrasted with dark brown of sides.” „Head and body 330 mM; 
tail vertebrae 375 mM.” 


Ratufa balae MILLER. 

Tana-Bala ( Batoe-eilanden ). di 

Similar to Ratufa „femoralis, but much darker; back dad? 
belly; tail blackish. Crown and forehead not noticeably lighter ! than 
back. Femoral spot large and conspicuous." „Head and body 
mM.; tail vertebrae 383 mM.” 


Ratufa masae MILLER. 

Tana-Masa ( Batoe-eilanden en 

„Like R. balae, but entire head grayish, in distinet contras 
back. Femoral spot large and well defined." „Head and 
mM.; tail vertebrae 390 mM.” 


22 989 = 


Ratufa piniensis MILLER. 

Poeloe-Pinie ( Batoe-eilanden ). 

„Like В. masae but darker throughout, particularly on the ventral 
surface. Head grayish in strong contrast with back. Femoral spot 
less well developed than in the two related forms.” „Head and 
body 325 mM.” 

Ratufa laenata MILLER. 

Poeloe- Toeankoe ( Banjak-eilanden ). 

„Externally similar to R. palliata, but hind foot not as long; 
general form of skull as in R. palliata, but nasal branches of 
premaxillaries extending farther behind nasals, and anterior median 
termination of maxillaries narrower.” „Head and body 330 mM; 
tail vertebrae 410 mM." 

Ratufa femoralis MILLER. 

Poeloe-Toeankoe ( Banjak-eilanden ). 

„General appearance as in R. bunguranensis, but color, particularly 
of face, feet, and underparts not as dark, and short hair of under 
surface of tail not forming a conspicuous, dark, median stripe. Pale 
flank patch more conspicuous than in any other known species.” 
„Head and body 320 mM.; tail vertebrae 370 mM." 

Ratufa nigrescens MILLER. 

Poeloe-Mansala ( Tapanoeli ). е 

„Опе of the largest known members of the affinis-bunguranensis- 
group. Color pattern as in R. Dunguranensis and R. femoralis, but 
upperparts and tail darkened almost to black. Pale flank patch 
obsolete." „Head and body 340 шМ.; tail vertebrae 410 mM." 

Verder komen nog voor: : 

Ratufa anambai Миллв (Anambas, P. Simaja); 

Ratufa augusticeps Мплжк (Boengoeran, Р. Lingoeng ); 

Ratufa sirhassensis Вохнотв (Natoena, Sirhassen ). 

194. Sciurus hippurus G. ST. HILAIRE. 

Syn. Se. rufogaster Gray; Se. borneensis GRAY. 

Verspreiding. Sumatra; Java; Borneo; Natoena. 

Dit dier is gekenmerkt door een eigenaardige indeuking 
van den schedel tusschen de beide oogkassen. Van boven 
is het zwart met grijsgele spikkels en van onderen bruinrood. 

TROUESsART geeft als ondersoort op Se. grayi ВОХНОТЕ (Borneo). 


= 940 — 


125. Sciurus prevostii DESMAREST. 

Syn. Macroxus pluto Gray; M. rafflesii Gray; M. sara- 
wakensis GRAY; Sciurus erythromelas Теммтхск; Sc. rafflesii 
Vicors and HorsrieLd; Sc. redimitus Boon; Se. rufogularis 
Gray; Se. rufonigra Gray; Sc. atricapillus SCHLEGEL; Se, 
erythrogenys SCHLEGEL. < | 

Inl namen. Mandiewoi (Dajak). 

Verspreiding. Sumatra; Banka; Billiton; Mendanao; | 
Borneo; Natoena; Celebes; Java. | 

Maten. Lengte van kop en romp 23 cM.; van den staart ` 
26 eM. SS 

De bovendeelen zijn glanzend zwart; de onderdeelen rood- 
bruin; beide kleuren zijn op de zijden van den romp gescheiden 
door een witte streep. Пе schouderstreek is okerkleurig tot 
roodbruin. | 

Volgens VORDERMAN is dit dier van Palembang naar Men- 
danao en later naar Billiton overgebracht. 

Men onderscheidt wel eens een drietal variéteiten, die van 
Sumatra, Banka en Borneo. Trovessarr verdeelt Sc. prevostii 
in 8 ondersoorten. | 

Verder beschouwt hij Sc. atricapillus SCHLEGEL ( Kapoeus) 
als een afzonderlijke soort en synoniem met Sc. redimitus 
TEMMINCK. Sc. erythromelas TEMMINCK zou eveneens een 
afzonderlijke soort zijn, terwijl zij vroeger als behoorende 
tot Sc. prevostii werden opgegeven. 


126. Sciurus notatus BODDAERT. в 

Syn. Sciurus badjing Kerr; Sc. biiveatus DESM; Se 
bivittatus Dksw.; Se. griseiventer Is. GEOFFR.; Sc. nigrovittatus - 
Honsr.; Se. orestes Tuomas; Sc. plantani LJUNG; Sc. vittatus ` 
ANDERSON. i d 
Inl namen. Badjing; kalabientien (Boeginees); tende 
lango (Celebes); toepai; toepai-kalapa (Sumatra); toepai-betoe — 
(Billiton). De namen badjing en toepai zijn meer ve E 
namen, dan een benoeming van een bepaalde soort. | 


= 941 — 


Verspreiding. Sumatra; Lingga; Singkep; Banka; Billiton; 
Borneo; Java; Celebes. 

Maten. Lengte van Кор en romp 21 сМ.; van den staart 
met haren 23 cM.; zonder haren 18 cM. 

Deze badjing is gemakkelijk te herkennen aan de roode punt 
van den staart. De bovendeelen zijn fijn gespikkeld, doordat 
de bruinzwarte haren een okergelen top hebben. De beneden- 
deelen hebben een egale en grauwe tot bruinachtig roode 
kleur. Beide gedeelten zijn aan de zijden van den romp 
‘gescheiden door een bruingeelachtige tot zwarte streep. Op 
den staart zijn zwarte en geelbruine ringen. 

Veelvuldig in boomrijke tuinen en dorpen van af het zee- 
strand tot hoog in het gebergte. Trovessart geeft als onder- 
soort Sc. albescens Вохноте (Sumatra). 


127. Sciurus microtis JENTINK. 

Syn. Rheithrosciurus microtis JENTINK. 

Inl. naam. Kalabientien; kalabien. 

Verspreiding. Saleyer. 

Maten. Lengte van kop en romp 23 cM.; van den staart 
met haren 20 cM. 

Dit dier gelijkt veel op Se. notatus. Op den rug zijn de 
haren zwart met twee vaalbruine ringen; enkele zijn geheel 
zwart. De onderdeelen hebben bruinachtig zwarte haren 
met een langen roodachtig bruinen top. Op den kop hebben 
de haren slechts één ring en op den staart drie. 

128. Sciurus diardi JENTINK. 
(N. Leyd. Mus. V. 1, р. 39). 

Verspreiding. Noesa-Kembangan. 

Maten. Lengte van kop en romp 23 сМ. 

De kleur is van boven roestkleurig, van onderen geelachtig 


wit. De snijtanden zijn geel. 
LXV. e 


— 949 — 
129. Sciurus tenuis HORSFIELD. 


Syn. Sciurus affinis HoRsFIELD; Sc. modestus MüLLER en 
SCHLEGEL. 


Verspreiding. Sumatra; Borneo; Java; Anambas. 


Maten. Lengte van kop en romp 16 cM.; van den staat — 
8 cM. D 


Dit dier gelijkt veel op 8с. nigrovittatus en Se. vittatus, 
maar bezit geen zijstrepen. Al de haren zijn aan den wortel 
grijsachtig zwart. De bovendeelen zijn Bin zwart en bruin- 
geel gespikkeld; de onderdeelen zijn witachtig grijs tot min 
of meer okergeel. De snijtanden zijn geelachtig bruin. 
` е. philippensis W ATERHOUSE (Celebes, Molukken, Kleine Soenda- 
eilanden) is zeer nauw met Se. tenuis verwant. 


130. Sciurus murinus MÜLLER en SCHLEGEL. 


Inl. namen. Boento-ketjil; tendelango (deze laatste 
benaming is meer een collectief-naam). 


Verspreiding. Celebes (Amoerang, Menado, Gorontalo). 
Dit dier is een weinig kleiner dan Sc. tenuis; van boven 


is de kleur muisgrauw en de haren hebben witachtig gele 
punten; van onderen is de kleur aschgrauw. 


181. Seiurus rubriventer MÜLLER en SCHLEGEL. 
Inl. namen. Tahoe. 
Verspreiding. Celebes (Minahassa). 


Dit dier is van dezelfde grootte, vorm en kleur als Sc. hippuru 
en veel kleiner dan Se. bicolor, waarmede ANDERSON het dier | 
schijnt verward te hebben (N. Leyd. Mus. V. 5,р. 198). De — 
groote roode ooren zijn voorzien van talrijke gitzwarte harel. |, 
De buik is rood. De haren van den staart zijn zwart p — 
breede roode ringen. e 


- 243 — 


132. Sciurus rosenbergii JENTINK. 
Inl. namen. Tumpara (Groot-Sangi); tenggahe (Siao); 
tingahi. 


Verspreiding. Sangi, Siao. 


De ooren bezitten geen zwart en de hals geen lichte vlek 
evenals Se. tonkeanus. De kleur is bijna gelijkmatig bruin 
en bestaat er weinig verschil tusschen den buik en den rug. 
De staart is rosrood met zwart. 

Eenige exemplaren van Tagulanda en Roeang (Goenoeng 
Api) onderscheiden zich door een meer roestroode kleur (Se. 
_ tingahi Meier). 


133. Sciurus tonkeanus MEIJER. 
Inl. namen. Siling. 


Verspreiding. Tonkean (Noord-Celebes). 


Dit dier onderscheidt zich van Se. lewcomus door het gemis 
van de lichte vlekken aan den hals en van de zwarte оог- 
pluimpjes; slechts een klein helderbruin pluimpje komt op де 
ooren voor. 


134. Sciurus weberi JENTINK. 
Verspreiding. Loewoe (Centraal-Celebes). 


Maten. Lengte van kop en romp 18.7 cM.; van den 
staart met pluim 22 cM.; zonder pluim 14.2 сМ. 


De bovendeelen zijn roodachtig-zwart, daar de zwarte haren 
een rooden ring hebben; de benedendeelen zijn rood van 
kleur, daar de haren voor het onderste gedeelte zwart, maar 
voor het bovenste gedeelte rood zijn. De snijtanden zijn 
licht oranjekleurig. Langs den rug verloopt een breede 
zwarte streep, waardoor het dier van Se. tonkeanus te onder- 
scheiden is. 


135. Seiurus leucomus MüLLER en SCHLEGEL. 
Verspreiding. Noord-Celebes. 


— 244 — 


Dit dier is gekenmerkt door een bleeke plek aan de zijden _ 
van den hals. De ooren zijn van binnen met bruinachtig | E 
gele, van achteren met lange, zwarte, ver boven de ooren — 
uitstekende haren dicht bezet. Kleur der bovendeelen en ` 
buitenzijden der pooten olijfbruin; de haren hebben roestgele ` ` 
ringen en gedeeltelijk zwarte punten. De onderdeelen van н = 
het lichaam zijn roestkleurig tot in het roodbruine trekkende, _ 


136. Sciurus sarasinorum А. В. MEIJER. 


p 
Ewe А Ви csi da Ma 


Verspreiding. Centraal-Celebes. 


E UTER. 


Deze soort is gemakkelijk te onderscheiden van Se. lewcomus ` — 
door de geheel witte haarbundeltjes op de ooren en door | 
het ontbreken van de witte vlek aan den hals, terwijl Sc — - 
weberi aan de zwarte streep over den rug en de zwan oor- | e 
pluimpjes te herkennen is. Se 

Meruer onderscheidt nog leucomus occidentalis, die van de ` | 
Minahassa tot Boeol zou voorkomen en geen witte vlek aan 
den hals bezit. = 

De mogelijkheid bestaat volgens Meijer, dat Se. lewcomus, — 
Se. weberi en Sc. tonkeanus zullen blijken slechts ondersoorten E 
te zijn van een vorm. : * 


137. Sciurus lowi О. THOMAS. 


Verspreiding. Borneo (Baram, Kenepai). 


Het dier is te herkennen aan de roodachtige witte Nett ` ' 
van den onderkant van het lichaam en de binnenzijde van 
de ledematen. Het benedenste deel van de haren is niet ` 
grijs of leikleurig zooals bij anderen soorten. | 


138. Sciurus jentinki THOMAS. 
Inl. naam. Tigae. 
Verspreiding. Borneo (Kina-Baloe). 


Maten. Lengte van kop en romp 14 сМ.; van den staart 
zonder haren 10.3 cM., met haren 13.6 cM. 


= 


= re 

De kleur van de bovendeelen is geelachtig grijs, dat met 
oranje vermengd is op den Кор en de mediane lijn. De 
snijtanden zijn geel. 

О. Tuomas zegt er van (P. 7. 8. L. 1889, p. 230): 

„This species is most nearly allied to Sc. tenuis Honsr., 
which ranges from the Malay Peninsula to Borneo. It differs, 
however, in its much paler oranje-washed back, shorter and 
more prominently white rimmed ears, the dark patches behind 
the latter and in its less busby tail." 


139. Sciurus brookei THOMAS. 
Verspreiding. Borneo (Berg Dulit). 
Maten. Lengte van чы en romp 20.5 cM.; van den 
staart zonder haren 14 c 


De bovendeelen zijn olijfgrijs met geel gespikkeld. De 
wangen, de omgeving van den anus en de staartwortel ziju 
helder rossig. De onderdeelen zijn grijsachtig wit; de haren 
zijn aan het benedenste gedeelte grijs en aan den top vuil- 
wit. De staartharen zijn breed geringd met zwart en bleek- 
geel. 


140. Sciurus melanogaster THOMAS. 
(Ann. Mus. Stor. Nat. Genova XIV, p. 668). 

Verspreiding. Mentawei. 

Maten. Lengte van kop en romp 21 сМ.; van ди staart 
17.5 сМ.; van den achtervoet 5 cM. 

In ' ’t algemeen komt dit dier overeen met Sc. erythraeus 
en Sc. castaneoventris, maar onderscheidt zich door de kleur 
van den buik, die evenals de bovendeelen zwart is. 


141. Sciurus alstoni ANDERSON. 


Deze soort komt vermoedelijk op Borneo voor еп is an 
merkt door de witte pluimen op de ooren, 


— 946 — 


142. Sciurus fraterculus Tuomas. ч 
Verspreiding. Mentawei; Sipora. 
Maten. Lengte van kop en romp 10.6 сМ.; van den 
Staart 7.7 cM.; van den achtervoet 2.7 cM. 


Dit dier komt in kleur overeen met Se. tenuis en Sc. 
murinus, maar is kleiner dan deze beide. 


143. Sciurus steerii GüNTHER. : 
Verspreiding. Borneo. | С 


Maten. Lengte van Кор en romp 23 eM.; van den staart 
18 cM. 


De bovendeelen zijn kastanje-bruin en gestippeld, daar de 
- haren een zwarten top hebben. De onderdeelen zijn bruinachtig ` 
rood. 


E n 


Sciurus ubericolor MILLER. 

Poeloe-Toeankoe ( Banjak-eilanden ). 

„In general appearance like Se. saturatus and Sc. pretiosus, but red 
of underparts darker and duller than in either and median line of belly 
frequently blackish; tail not distinctly darker than back; outer lateral 
stripe reduced in both length and width; size nearly as in Se. saturatus. 
„Head and body 215 mM.; tail vertebrae 195 mM.” 


EP ih xiii Le WEEN ER 


Sciurus pretiosus MILLER, | 

Poeloe- Bangkaroe ( Banjak-eilanden ), m 

»Like Sciurus saturatus, but average size less, red of underparts 1 
not as bright, tail not darker than back, and pencil not darker Së 
rest of tail. Skull distinctly smaller than that of Sciurus saturatus. ` 
»Head and body 200 mM.; tail vertebrae 175 mM." 


Seiurus atratus MiLLER. 

Noord- Pageh-eilanden (Sumatra ). 

„А large member of the Sciurus vittatus group with clear black tail, 
blackish brown upperparts, and blackish gray belly. · Lateral sip” 
nearly lost in the general darkening of the fur." „Head and e 
230 mM.; tail vertebrae 165 mM.” У 


ЕЕ а i 
GER ЧЕ а 


— 247 — 


Sciurus piniensis MILLER. 

Poeloe- Рише ( Batoe-eilanden ). 

„In general appearance like Se. natunensis (THOMAS), but size less, 
and skull with short, broad rostrum much as in Se. tenuis.” „Head 
and body 134 шМ.; tail vertebrae 75 mM." 


Sciurus бабае MILLER. 

Tana- Bala. ( Batoe-eilanden ). 

„Similar to Se. piniensis, but slightly larger and underparts almost 
white," „Head and body 137 mM." 


Sciurus pumilus MILLER. 

Zuid- Pageh-eilanden. : 

„Similar to Sc. tenuis, but much smaller and somewhat darker. 
Not as small as Se. fraterculus.” „Head and body 125 mM.; tail 
vertebrae 80 mM." 


Sciurus icterieus MILLER 

Tana-Bala ( Batoe-eilanden ). 

„In general appearance like Se. vittatus; but size greater, color 
above darker, lateral stripes less distinct, and cheeks bright, clear, 
yellowish buff” „Head and body 225 mM.; tail vertebrae 195 mM." 


Sciurus mansalaris MILLER. 
Poeloe-Mansala ( Tapauoeli ). 
„Size and general appearance about as in Sciurus tenuis, but underparts 
clear gray as in Se. brookei.” „Head and body 140 mM.; tail vertebrae 
M." 


Sciurus bancarus MILLER. 

Poeloe- Bangkaroe ( Banjak-eilanden ). 

„Very similar to Sciurus mansalaris, but brown of upperparts more 
tinged with vellow and gray of underparts distinctly washed with 
whitish cream buff.” 


Sciurus melanops MILLER. 

Indragiri, 

olor exaetly аз in Se лима (Воннотя) except that the cheeks 
ме black, scarcely grizzled with gray.” „Head and body 283 qu 
tail vertebrae 250 mM." 


— 948 — 


Sciurus saturatus MILLER. 

Poeloe-Mansala ( Tapanoeli ). 

„Similar to Se. vittatus, but general color darker, E. lateral stripe 
less well defined, though of normal extent, and tail noticeably darker 
than back, its pencil mostly black." „Head and body 215 mM.; 
tail vertebrae 185 mM.” 


Sciurus erebus MILLER. 

Тараноей. 

„Similar to the Bornean Sc. pluto Gray, but larger, red area on 
legs more extensive, and pale lateral stripe completely obliterated.” 
»Head and body 269 mM.; tail vertebrae 225 mM 


Verder worden nog opgegeven: 
Sciurus preyeri Tuomas (Noord-Borneo, Sandakan); 


Sc. 


caroli Вохноте (Borneo, Baram-rivier); 

caroli griseicauda Вохноте (Borneo, Kalal 
baluensis Вохноте (Borneo, Kina-Baloe); 

baluensis suffusus Вохнотк (Borneo, Toetong-rivier); 
andrewsi ВохнотЕ (Java, Tjigombong); 


. albescens Вохнотк (Atjeh, Loh-Sidoh-baai); 


lutescens Милев (Natoena, Sirhassen); 


. seraiai Милжв (Natoena, P. Seraia); 

. rutiliventris Милев (Natoena, P. Midei); 
. rubiventris Милк (Natoena, Boengoeran); 
. lautensis MILLER (Natoena, P. Laut); 

. parvus Мпљев (Borneo, Serawak); 

· procerus MILLER (Natoena, Boengoeran); 


natunensis Tuomas (Natoena, Sirhassen, Wee 
ий); 


lingungensis Милке (Natoena, P. Lingoeng); 


Glyphotes simus Tuomas (Borneo, Kina- Baloe). 


144. Nannosciurus exilis MÜLLER en SCHLEGEL. 


Syn. Sciurus exilis MüLLER. 


Verspreiding. Sumatra; Borneo. 


Maten. Lengte van het lichaam 6.5 cM.; van den ke 
6.2 cM. 


— 949 — 


De staart is korter dan het lichaam. De bovendeelen zijn 
olijfbruin, fija geelachtig gespikkeld; de onderdeelen zijn 
vuil geelachtig grijs. De nagels en de iris zijn bruin; de 
snijtanden geelachtig wit. 


145. Nannosciurus melanotus MÜLLER en SCHLEGEL. 
Syn. Sciurus soricinus WATERHOUSE. 


Inl. namen. Toepai-pilis (Billiton); pietik ( Dajak); kekek 
(Bandjermassin). 


Verspreiding. Sumatra; Banka; Billiton; Borneo; Java. 
Volgens ZoLLINGER ook op Soembawa. 


Maten. Lengte van Кор en romp 8.5 cM.; van den staart 
met de haren 10 еМ.; zonder haren 8.6 cM. 


De vacht is olijfkleurig; de ooren van achteren zwart; 
een witte streep loopt van de punt van den snuit tot aan de 
zijden van den hals. 

De dieren van Sumatra en Borneo zijn van boven vuriger, 
meer rood-bruinachtig, dan die van Java. De onderdeelen 
zijn bij de Java-individuen grijsachtig wit, bij die van Sumatra 
en Borneo bleek geel-roodachtig. 


146. Nannosciurus (Sciurus) whiteheadi 'THOMAs. 
Inl namen. Mantok. 
Verspreiding. Borneo (Serawak, Kina- Balve). 


Maten. Lengte van kop en romp 8.4 cM.; van den staart 
met haren 9.8 cM.; zonder haren 6.7 cM. 


De smalle, lange ooren (2.6 cM.) zijn zwart met wit en 
hebben een lange pluim. Achter de ooren bevindt zich een 
witte vlek. De algemeene kleur is gespikkeld olijf-grijs 
evenals bij Sc. erilis. De boven-snijtanden zijn oranje, de 
beneden wit. De gekromde nagels zijn lang en scherp. 


— 250 — 


Nannosciurus pulcher MILLER. 

Singkep. 

„Like N. melanotis MüLLER and SCHLEGEL, but back paler, belly 
more ochraceous, and light nuchal patch very distinct.” „Head and 
body 88 mM.; tail vertebrae 77 mM." 


Fam. MURIDAE. 
147. Hydromys beccarii PETERS. 
Verspreiding. Nieuw-Guinea (Е Iy-rivier) ; Kei-eilanden. 


Maten. Lengte van kop en romp 25.5 cM.; van den 
staart 23 cM.; van den kop 6 cM. 


De bovendeelen zijn zwart met een gele tint. De wortel 
van de geelgeringde haren is grijs, de top zwart. De beneden- 
deelen zijn geelachtig wit. Пе wortel van den staart is | 
evenals de romp behaard, het overige deel van den staart is 
spaarzaam bedekt met neerliggende borstels. Het eerste 
derde gedeelte is donker; en de rest is wit. 


148. Mus deeumanus PALLAS. 

Syn. Mus brunneus Норсѕох; M. deeumanoïdes HODGSON; 
М. norwegieus ERXLEBEN. 

Maten. Lengte van kop en romp 23 cM.; van den staart 
20 eM. 

De bruine rat heeft kortere ooren en minder ringen ор den 
staart dan de zwarte en is evenals deze laatste over de 
geheele wereld verspreid door schepen en andere transportmid- 
delen. De bruine heeft in vele streken de kleinere zwarte 
rat verdrongen, die meer van plantaardig voedsel leeft dan 
de allesetende bruine rat. 

e algemeene naam voor de muizen-soorten is tikoes (Mal): 
згеше (Java). 

TRouEssART onderscheidt als ondersoort М. norwegieus ` 
hoffmanni van Celebes, ! 


— 951 — 


149. Mus rattus LINNAEUS. 

Syn. Mus alexandrinus Is. GEOFFR.; М. aequicaudalis Hopas.; 
M. (Leygada) andamanensis Buyru.; М. arboreus Honsr.; М. 
asiaticus Gray; M. brunneus JERDON; M. brunneusculus Hopas.; 
M. ceylonus KELAART; М. crassipes Втхтн.; M. decumanoides 
Норсзох; M. flavescens Error; М. horeites Норсѕох; М. 
infralineatus Buytu.; M. indicus Drsw.; M. kandianus KELAART: 
M. nemoralis Втутн.; М. nitidus Норсѕох; М. palmarum 
ZELEbOI; М. pyctoris Норазох; М. rattoïdes Нораѕох; М. 
robustulus Buytu.; M. rufescens Gray; М. sladeni ANDERSON; 
М. yunnanensis ANDERSON. 

Inl namen. Tikoes; tikoes-banar (Z. О. Borneo); srémét 
(Java). 

De zwarte rat is over de geheele wereld verspreid en 
vertoont velerlei afwijkingen van het type. Zoo geeft О. THoMAs 
op, dat de ratten van de Kina-Baloe (Borneo) op 2100 M. 
hoogte een zachte, lange vaeht hebben en op 1000 M. hoogte 
een ruwe, korte. 

Verschillende ondersoorten en variëteiten worden onder- 
scheiden. Het dier is minder forsch dan М. decumanus en 
heeft een stomperen snoet, terwijl de bovendeelen leikleurig 
zwart zijn. | 

150 Mus infraluteus THOMAS. 

Verspreiding. Borneo (Kina- Baloe). 

Maten. Lengte van kop en romp 28.5 cM.; van den 
Staart 23.5 eM. (2); van den achtervoet 5.1 СМ. 

Algemeene kleur donker grijsachtig bruin; van onderen 
vuil geelachtig bruin. De kleine ronde ooren zijn naakt. 
Handen en voeten zijn bruin. De donker bruine staart is 
dun behaard en bezit op elken cM. 8 à 9 ringen van schubben. 

151. Mus mülleri JENTINK. 
N. Leyd. Mus. V. 2, p. 16. 
Verspreiding. Borneo; Sumatra. 


— 959 — 
Maten. Lengte van Кор en romp 20.3 cM.; van den 
staart 22.7 cM. 


De haren van de zachte vacht zijn aan de basis leikleurig, 
terwijl zij op de bovendeelen bruine en op de benedendee- 
len witte uiteinden hebben. 


152. Mus sabanus THOMAS. 
Verspreiding. Borneo; West-Sumatra (Soengei- Boeloe); 
Boengoeran. 


Maten. Lengte van kop en romp 28 cM.; van den staart 
34 cM. 


De algemeene kleur is rossig, dat op den kop en den rug 
met bruin vermengd is. De onderdeelen zijn roomkleurig 
wit. De voeten en handen zijn bruin met wit. De staart is 
vijfhoekig. 


153. Миз hellwaldi JENTINK. 
Inl. namen. Loemandeng. 
Verspreiding. Celebes ( Minahassa, Amoerang). 


Maten. Lengte van Кор en romp 23.5 cM.; van den 
staart 16 cM. 5 

De romp is van boven fraai bruin, en scherp van den witten 
onderkant afgezet. De staart is van onder geelachtig; Van 
boven voor 1 grauw, in het midden geelachtig-grauw en aan 
het laatste 1/; gedeelte geelachtig. Volgens Мек komt dit 
dier niet op Borneo en Boengoeran voor, zooals wel opgegeven 
wordt. 


154. Mus jerdoni BLYTH. 
Syn. Leggada jerdoni Віүтн.; Миз octomammis Hones. (9) 


Verspreiding. Java; Borneo. 


— 253 — 


Maten. Lengte van kop en romp 14 cM.; van den staart 
18 cM. 

De bovendeelen zijn rood-bruin; op den rug donkerder dan 
aan de zijden; de benedendeelen zijn wit; vooral de staart ` 
is zuiver tweekleurig, waarbij de kleuren scherp tegen elkaar 
afsteken. 

De voeten zijn meestal wit. 

155. Mus alticola THOMAS. 

Verspreiding. Borneo (Kina-Baloe). 

Maten. Lengte van kop en romp 17.7 eM.; van den 
staart 16.2 cM. 

De bovendeelen zijn van een eigenaardig blauwachtig grijs, 
dat op de ruggegraat donkerder is. De benedendeelen zijn 
bleek-geelachtig wit. De voeten zijn wit. 


156. Mus musschenbroekii JENTINK, 
Inl. namen. Kalendang; wangetan. 
Verspreiding. Celebes ( Menado-Langowan ТА 
Maten. Lengte van Кор en romp 17.5 cM.; van den staart 
12.4 сМ. 


De vacht is van boven kastanjebruin met zwarte spikkels; 
van onderen grauwachtig wit. De staart heeft 170—180 
ringen, is van boven bruinzwart en van onderen helder 
bruinachtig geel. 

7. Mus ephippiwn JENTINK. 
Verspreiding. Sumatra; Borneo; Celebes; Batjan. 


E 
Qt 


Maten. Lengte van kop en romp 14 cM.; van den staart 
11 eM. 

De wolachtige haren zijn leikleurig aan de basis; terwijl 
de haren van de bovendeelen donkerbruine uiteinden hebben, 
bezitten die van de onderdeelen helder gele. 


— 254 — 


158. Mus musculus LINNAEUS. 

Syn. Mus dubius Норсзох; M. homourus Норвзох; M. 
manei GRAY; M. nipalensis Норсзох ; M. rama Оххток; M. tytleri 
JERDON; M. urbanus JERDON. 

Vele van deze en andere synoniemen worden wel als 
ondersoorten beschouwd. 

Inl namen. Tikoes (Mal.); srémét (Java). 

Maten. Lengte van kop en romp 7 cM.; van den staart 
7.5 cM. 

Deze donker tot licht bruine dieren zijn over de geheele 
aarde verspreid. 

159. Mus armandvillei JENTINK. 
(N. Leyd. Mus. V. 1). 

Verspreiding. Flores (Sikka). 

Maten. Lengte van kop en romp 42 cM.; van den staart 
35 еМ. 

De staart is bedekt met vrij groote langwerpig-vierkante 
schubben, die aan den wortel afwisselend dakpansgewijs en 
naar het uiteinde meer en meer afzonderlijk geplaatst zijn. 
Het laatste gedeelte van den staart is geel. 


160. Mus macleari THOMAS. 

Verspreiding. Christmas-eil. 

Maten. Lengte van kop en romp 23.5 cM.; van den staart 
24.6* cM. 

De lange, dikke vacht vertoont op den rug enkele zeer 
lange (6 сМ.) haren. De algemeene kleur is rossig-bruin. De 
bruine klauwen zijn kort maar krachtig. De staart is lang, 
eerst zwart en voor het laatste gedeelte wit of geel van kleur. 

161. Mus nativitatis THOMAS. 

Verspreiding, Christmas-eil, 


— 255 — · 


Maten. Lengte vau Кор en romp 25.4 cM.; van den staart 
17.6 cM. 


Dit groote dier bezit een kleinen, slanken kop. De alge- 
meene kleur is donkerbruin, waarbij de buik niet of nauwelijks 
lichter is dan de rug. De vacht bezit niet de lange haren 
van M. macleari; de klauwen zijn meer dan tweemaal zoo 
groot als bij М, macleari. 

| 162. Mus diardii JENTINK. 

Verspreiding. West-Java. 

Maten. Lengte van kop en romp 21.8 cM.; van den staart 
17.8 eM. 

De staart bezit korte, bruine haren. Пе vacht bestaat uit 
3 soorten van haren: 1°. wolachtige haren, die leikleurig aan 
de basis en verder roestkleurig zijn; 2". haren die wit aan 
de basis en donkerbruin aan den top zijn en 3°. bruin 
gekleurde haren. De onderdeelen bezitten alleen wolachtige 
haren, die leikleurig aan de basis en verder geelachtig roest- 
kleurig zijn. 

163. Mus wichmanni JENTINK. 

Verspreiding. Flores (Sikka). 

Maten. Lengte van kop en romp 12.5 cM.; van den staart 
10 eM. 

De bovendeelen als bij Mus decumanus; de onderdeelen 
van 't lichaam en de binnenkant van de pooten is zuiver 
Wit, daar de haren geheel sneeuwwit zijn. De handen en 
voeten en de klauwen zijn wit. Boven zijn de ongegroefde 
snijtanden oranje en in de benedenkaak lichter van kleur. 

164. Mus faberi JENTINK. 

Verspreiding.  Amoerang (Celebes). 


Maten. Lengte van kop en romp 20.6 cM. 


` — 256 — 


De bovendeelen zijn leikleurig, op den rug donkerder. Een 
kring om de oogen en de voorzijde van de ooren is bruin. 
De benedendeelen zijn zuiver wit; de staart witachtig; en 
de ongegroefde snijtanden geel-oranje. 

165. Mus callitrichus JENTINK. 

Syn. Mus chrysocomus НОЕЕМАХХ; M. fratrorum Tuomas. 

Inl. namen. Loemalapait; mea; pangoesaio; pengaladen; 
tangkara. 

Verspreiding. Celebes (Paré-Paré, Menado, Lotta, enz.). 

Maten. Lengte van kop en romp 24 cM.; van den staart 
21 cM. 


De bovendeelen zijn helder bruin; de onderdeelen zijn 
bedekt met korte haren, leikleurig met helder geelachtig 
bruine toppen. Пе staart heeft 190 ringen. 

166. Mus meyeri JENTINK. 

Inl namen. Poengaladen. 

Verspreiding. Noord-Celebes, 

Maten. Lengte van Кор en romp 25 cM.; van den staart 
24 cM. 


De staart heeft 110—190 ringen, die in de они helft 
donker-grauw en in het laatste gedeelte geelachtig gekleurd 
zijn. De bovendeelen zijn tanig; de a lichtbruin 
met witte spikkels. 

167. Mus xanthurus GRAY. 

Syn. Mus everetti GÜNTHER. 

Inl namen. Torean. 


Verspreiding. Celebes. 


Maten. Lengte van kop en romp 24.5 eM.; van den sa SE 
сМ. | 


met pluim 30 


4 


— 857 — 


De bovendeelen zijn tanig, op den rug vermengd met zwart; 
de onderdeelen zijn zuiver wit. De staart is voor !/; zwart 
en voor de rest geel. 

168. Mus beccarrii JENTINK. 

Syn. Mus leucopus JENTINK. 

Inl. namen. Toerean-in-pate; wangetan. 

Verspreiding. Celebes; Aroé-eil, ? 

Maten. Lengte van kop en romp 15 cM.; van den staart 
met pluim 17 eM. | 

De bovendeelen zijn grijsachtig bruin; de onderdeelen 
wit. 

169. Mus neglectus JENTINK. 

Syn. Mus rattus var. celebensis B. Horrmany.; Mus hoffmanni 
MATSCHIE. 

Verspreiding. Celebes; Borneo; Batjan; Таш; Timor- 

laut; Balabak. 

Maten. Lengte van kop en romp 20 сМ.; van den staart 
16.2 cM. 


De bovendeelen zijn zwartachtig bruin met geel gespikkeld; 
de onderdeelen geelachtig. | 
170. Миз lepturus ЈЕХТІХК. 

(N. Leyd. Mus. V. П, р. 17). 

Verspreiding. Java; Borneo. 
Maten. Lengte van Кор еп romp 13.5 cM.; van den staart 
17.8 cM. + 


De wollige, lange vacht bestaat op de bovendeelen uit 
haren, die aan de basis leikleurig en aan het uiteinde bruin 
gekleurd zijn. De haren op de onderdeelen zijn zuiver wit. 

LXV. 17k 


— 208 — 
171. Миз (Gymnomys) celebensis GRAY, 
(PZ 8. Г. 1867, p. 5987 
Inl. namen.  Toerean. 


Verspreiding. Menado. 


Maten. Lengte van kop en romp 25 сМ.; van den staart 


28 cM 
„Grey brown, with rather rigid blackish longer hairs, most 
abundant on the middle of the back and rump.” Пе onder- 
deelen zijn zuiver wit. 
172. Mus ruber JENTINK. 


Verspreiding. Nieuw-Guinea (Doreh). 


Maten. Lengte van kop en romp 21.4 cM.; van den staart _ 


14 cM 


De haren zijn zacht en zeer kort. De algemeene kleur is 


roest-bruin; de haren op den rug en kop zijn aan de basis 

grijsachtig bruin; die van den buik en de zijden van het 

lichaam кашы, terwijl bij beide de top roestkleurig bruin is. 
173. Миз mollipilosus PETERS en DORIA. 


Verspreiding. Nieuw-Guinea (Katau). 


Maten. Lengte van kop en romp 10 сМ.; van den staart 


6! / 


= 
~ 


|- Е 
De bovendeelen zijn donkerbruin; de onderdeelen 867 | 


achtig wit. 
174. Mus echimyoïdes RAMSAY. 
Syn. Mus brownii ALSTON. 
Verspreiding. Humboldts-baai (Nieuw- pe. 
cM.; van den saat 


Maten. Lengte van kop en romp 14 
12.25 eM. 


А 
| 


— 259 — 


De stugge haren van de bovendeelen zijn lichtgrijs aan 
de basis en meer of minder roodachtig aan den top; de langere 
haren zijn geheel zwart. De onderdeelen zijn dof wit. 

175. Mus ringens Peters en DORIA. 
(Ann. Mus. Genova 1881, p. 700). 
Verspreiding. Nieuw-Guinea (Fly-rivier). 


Maten. Lengte van kop en romp 19 см.; van den staart 
16 cM. 


De bovendeelen zijn gemengd zwart met rood-bruin; de 
onderdeelen zijn okergeel. 
176. Mus albertisii Perers en DORIA. 
Verspreiding. Nieuw-Guinea (Sorong). 


Maten. Lengte van kop en romp 6 cM.; van den staart 
8.3 cM. 


De bovendeelen zijn bruin; de onderdeelen geel. 


177. Mus terrae-reginae ALSTON. 
Syn. Acanthomys leucopus GRAY. 
Verspreiding. Aroë-eil. (Wonoembai). 


Maten. Lengte van kop en romp 18 cM.; van den staart 
6 eM. 


De bovendeelen zijn roodachtig bruin; de onderdeelen 
geelachtig wit; de staart is donker en onregelmatig bedekt 
met geelachtige vlekken en ringen. 


Mus surdus Мплви. 

Ninaloer-eilanden. 

„Similar to Mus concolor Buyrun. and Mus pullus MILLER, but larger 
and paler." „Head and body 127 mM. tail vertebrae 138 mM." 


= 260 -- 


Mus masae MILLER. | i 

Tana- Маза ( Batoe-eilauden ). | 

„A small member of the sabauus-rociferaus-group, with dull ochra- 
ceous back and sides, whitish underparts, and wholly brown tail, 
Skull like that of M. soccatus, but not as large. Mammae $.” „Head 
and body 235 mM.; tail vertebrae 175 mM." 


Mus pagensis MILLER. 

Zuid- Pageh-eilanden. 

„A large, dark member of the rajah-surifer-group, somewhat resem- 
bling Mus catellifer of Pulo-Mansalar, but size greater, tail relatively 
longer and collar obsolete or absent." „Head and body 216 mM.; tail 
vertebrae 190 mM.’ 


Mus lugens MILLER, 

Noord-Pageh-eilanden. 

„А very large member of the Mus rattus-group, somewhat closely 
resembling the Mus simalurensis of Süualur-Island, but larger, darker, 
and less buffy. Skull with audital bullae actually as well as relatively 
smaller than in the Simalur-rat.” „Head and body 226 mM.; tail 
vertebrae 210 mM.” 


Mus balae MILLER. 

Tana Bala ( Batoe-eilauden ). ; 

„Like Mus masae but not as large; skull with relatively мш 
rostrum." „Head and body 227 mM.; tail vertebrae 238 ш. 


Миз domitor MILLER. 

Poelo- Mausala. 5 ож. 

„Similar to Mus firmus but underparts so little tinged i й 
as to form no marked contrast with color of sides. d : ai 
in Mus firmus and related species.” „Head and body SOMOS 
vertebrae 247 mM." ] 


Mus soccatus MILLER. 

Noord- Pageh-eilauden. 

„A large, very dark member of the sabanus- 
similar to Миз siporauus Tuomas, but with rufous of upperparts 
by dull buff." „Head and body 276 mM.; tail vertebrae "t 


voci, ferans-group, closely 


— 961 — 


Mus firmus MILLER. 

Lingga-eilanden, Тараноей, Poeloe- Toeankoe, Poeloe- Baugkaroe. 

„Similar to Mus integer trom Sirhassen-Island, South-Natunas, but 
size slightly greater and color much less yellow. Mamme 8.” „ Lead 
and body 245 mM.; tail 255 mM." 


Mus fremens MILLER. 

Tapanoeli, Singkep, Poeloe- Toeankoe, Poeloe- Baugkaroe, Poeloe- Munsala. 

„A member of the sabauus-vociferans-group, but color less tawny 
than in any of the forms hitherto known.” „Head and body 234 mM.: 
tail 324 mM.” 


Mus catellifer MILLER. 

Poeloe-Mansala ( Tapanoeli ). 

„In general similar to Mus lingensis but darker; lower leg entirely 
tawny, and throat with broad cross-band of same color.” „Head and 
body 202 mM.; tail vertebrae 146 mM.” 


Mus lingensis MILLER. 
Lingga, Singkep, P. Bangkaroe, P. Toeankoe, Tapanoeli. 
„Head and body 216 mM.; tail 171 mM.; hindfoot 42 mM.” 


Миз simalurensis MILLER. 

Simaloer-eilanden. 

„Like Mus pannosus of the Batang-Islands, but rather smaller; fur 
shorter and less coarse; color darker and less yellowish; teeth smaller; 
mammae 10, as in other members of the group." „Head and body 
204 mM.; tail vertebrae 198 mM." 


Verder komen nog voor: 

Миз strepitans Милев (Anambas, Р. Siantan jy 
M. rapit Вохнотк (Borneo, Kina-Baloe); 

M. anambae Милев (Anambas, Р. Siantan); 

M. flaviventer Miner (Anambas, Р. Jimaja); 
M. kina Вохноте (Borneo, Kina-Baloe); 

M. ochraceiventer Tuomas (Borneo, Kina- Baloe); 
M. baeodon Tuomas (Borneo, Kina-Baloe); 

M. asper Murer (Р. Toeangkoe, Banjak-eil.); 
M. integer Murer (Sirhassen, Р. Lingoeng, Natoena); 
M. baluensis Tuomas (Borneo, Kina-Baloe); 


— 962 — 


M. minahassae 'Tnomas (Noord-Celebes); 

M. coelestis Tuomas (Celebes); 

M. margarettae Thomas (Borneo, Serawak); 
M. aemuli Tuomas (Saleijer); 

M. rajah Tuomas (Borneo, Laboean, Mentawei, Natoena); 
М. whiteheadi Tuomas (Borneo, Kina- Baloe); г 
M. doriae Trovessart (Nieuw-Guinea, Sorong); T 
Mus siporanus THomas (Mentawei). | 


178. Nesocia setifer HORSFIELD. 


Inl. namen. Tikoes-wirok (Java); tikoes-ajer, tikoes-besar, ` 
tikoes-tanah (Mal.). E 


Verspeiding. Java; Sumatra. 


Maten. Lengte van kop en romp 32.5 cM.; van den 
staart 23.7 cM. 


De algemeene kleur is donkerbruin van boven en gri 
achtig aan de SE De basale helft van de go 
is grijs. 

Ook zou hier voorkomen de nog grootere Nesocia bandicota 
Веснѕт. (KONINGSBERGER). 

ранк niadis MILLER. 

Lafau ( 

„Size as in S Ж. glirioides, эч soli not as dark, and skull with 
dorsal profile strongly convex." „Head and body 81 шМ tail ver Е 
tebrae 102 mM." 

Verder komen nog voor: 

Chiropodomys major Tuomas (Borneo, Serawak); 

Chir. pusillus Tuomas (Borneo, Kou Balen: 


179. Pithechir melanurus Fr. CUVIER. 
Verspreiding. Java; Sumatra. 


Maten. Lengte van kop en RD 21 сМ.; уап den 
18,6 см. 


— 963 -- 


De lange en zachte vacht is kastanje-rood; de staart is 
donkerbruin; de ooren en pooten zijn roodachtig; de nagels 
bruinwit. 

Bij de Java-individuen is de buik wit en bij de Sumatra-dieren 
roodachtig. Het dier bouwt een rond nest met een diameter 
van 18 eM. en een opening van 6 cM., die vertikaal geplaatst 
is. Het bestaat uit kleine takjes en bladeren. (J. D. Pasteur). 

180. Chiruromys forbesi O. THOMAS. 

(P. 7. S. L. 1888, p. 239). 
Verspreiding. Nur Juinea (Sogere). 

Maten. Lengte van Кор en romp 15.6 сМ.; van den staart 
22.2 cM. 

De kleur is van boven een gelijkmatig dof roodachtig grijs. 
en van beneden lichtgeel. Om de oogen is een bijna 
. Zwarte ring. 

181. Uromys aruensis GRAY. 
Verspreiding. Aroë- еп Kei-eilanden; Nieuw-Guinea. 
Maten. Lengte van Кор en romp 26 сМ.; van den staart 

23.5 cM. 

Het dier is met korte haren bedekt; de bovendeelen zijn 
bruinrood met glinsterend wit getopte haren: de onderdeelen 
zijn wit. 

182. Uromys bruynii PETERS. en Doria, 

Verspreiding. Salawati; Nieuw-Guinea (Yule, Fly-rivier). 


Maten. Lengte van Кор en romp 17 сМ.; van den staart 
17.5 cM. 


De bovendeelen zijn roodachtig; de onderdeelen wit. 


183. Uromys musavorus RAMSAY. 
Syn. Uromys rufescens ALsTON; Mus musavora RAMSAY. 


Verspreiding. Nieuw-Guinea. 


— 964 — 


Maten. Lengte van Кор en romp 12.7 сМ.; van den staart 
AI eM. 


De korte, ronde ooren zijn naakt. De bovendeelen zijn 
helder kastanje-kleurig; de haren zijn aan de basis lood- 
kleurig, terwijl de toppen roodachtig zijn; de langere haren 
zijn zwart. De benedendeelen zijn wit; de voeten bleek 
bruinachtig. 

184.  Echiothrir leucura THOMAS. 

Syn. Craurothrix leucura Tuomas. 

Verspreiding.  Celebes (Menado, Amoerang епг.). Кош! 
volgens Meijer niet in Australië voor. 


Maten. Lengte van Кор en romp 23.5 еМ.; van den staart 
21.5 cM. 

De bovendeelen zijn donker grijsbruin gemengd met zwart 
door haren met zwarte punten; de onderdeelen zijn wit; 
de snijtanden eveneens. 

Lenothrix canus MILLER. 

Poeloe- Toeankoe. 

„A slender bluish gray rat. Im external appearance similar t0 
Lenomys meyeri as figured by Meyer but considerably smaller (head 
and body 236 instead of 290 mM.; hindfoot 42 instead of 46 mM.) 
and with tail (298 mM.) longer than head and body." | 

Verder komen nog voor: 

Lenomys meyeri JENTINK. (Celebes); 

Pogonomys macrourus М. Ерл. (Noord-Niewe-Guinea); 

Conilurus papuanus Ramsay (Nieuw-Guinea). 


Fam. SPALACIDAE. 
185. Rhizomys dekan TEMMINCK. 
Syn. Mus sumatrensis RAFELES; Nyctocleptes dekan TEMMINCK; 
Rhizomys cinereus M? CLELLAND; Rh. dekan SCHINZ; Rh. erythro- 
genys ANDERSON; Rh. sumatrensis GRAY; Spalax JUN б. 
CUVIER. 
Verspreiding. Sumatra; Borneo. 


да 


EE EE 


Maten. Lengte van Кор еп romp 48 cM.; van den staart 
14 eM. 

De kleur van de bamboerat varieert van donkergrauw of 
grijsachtig bruin tot lichtbruin of isabellakleurig. Het midden 
van den rug is donkerder en de benedendeelen lichter van 
kleur. De staart heeft noeh schubben noch haren. De 
bamboerat eet graag de wortels van bamboe. 


Fam. HYSTRICIDAE. 
186. Hystrix longicauda MARSDEN. 

Syn. Acanthion hodgsonii Gray; Acanthochoerus grotei GRAY; 
Hystrix alophus Норвѕох; Н. bengalensis Вълтн.; Н. fasciculata 
Малев; H. flemingii Gray; Н. yunanensis ANDERSON. 

Inl. namen. Landak; babi-landak; babi-lanta; boeloe-babi 
( Mal.); andoerijan; SC oermi. 

Verspreiding. Sumatra. 

De langste stekels worden tot 17 cM. lang. De stekels op 
den rug zijn wit met een donkerbruinen band; die op de 
ledematen en den kop zijn grijsachtig zwart. De halskraag 
is wit en onduidelijk. 

187. Hystrix mülleri JENTINK. 

Syn. Hystrix longicauda MansHALL en CANTOR; H. fasciculata 
Mürrer. 

Inl. namen. Ankis (Dajak); kalong (Kajan); landak- 
doedoel (Dajak); lanta-pakoel (Oost-Sumatra); tahatong (Dajak). 

Verspreiding. Borneo; Sumatra. 

Maten. Lengte van kop en romp 61.8 cM.; van den 
Staart zonder de laatste stekels 11.5 cM. 


De kleur van borst, buik en ledematen is donker bruin- 
achtig zwart. Om den hals verloopt een breede witte band. 


— 266 = 


Tusschen de ooren en over den nek verloopt een kleine Кий, 
waarvan de cylindervormige stekels zijn bruinachtig zwart 
met witte ringen aan den top. De stekels op den rug zijn 
veelhoekig, bruinachtig zwart met in de jeugd witte uiteinden; 
zij worden tot 19 cM. lang en 6 mM. dik. De stekels 
midden op den rug vertoonen bruinachtig zwarte ringen en 
zijn wit aan de basis en den top. 

De stekelvarkens voeden zich gaarne met allerlei knollen. 


188. Hystrix javanica CUVIER. 


Syn. Hystrix brevispinosa W AGN.; Н. ecaudata v. D. HOEVEN; 
Н. fasciculata Милев; flemingii Gray; Н. torquata v. р. HOEVEN. 


Inl namen. Lanta (Soembawa); landak (Mal. en Java). 


Verspreiding. Java; Flores; Soembawa; Karimon-Djawa; 
Boeton; Tana-Djampaia-eil.; P. Kamoedjan. 


Maten. Lengte van een jong dier 45 cM.; van den staart 
9 сМ.; van den Кор 9 eM. 


De stekels worden wel gebruikt als naalden, en in Flores 
als haar-versiering. Hoewel het dier in Zwid-Celebes bekend 
is, is het niet zeker of het daar inheemsch is, daar het 
misschien van andere streken is aangevoerd. evenals dat 
vermoedelijk het gevalis met Flores en Soembawa. De stekels 
zijn meer of minder kastanjebruin, die op het laatste gedeelte 
van het lichaam soms met witte punten. De langere kantige 
stekels zijn donkerbruin en aan de basis en den top geek 
achtig wit. De voeten zijn donkerbruin. 


189. Hystrix crassispinis GÜNTHER. 
Inl. namen. Landak (Serawak). 
Verspreiding. Borneo. 


Maten. Lengte van kop en romp 43 сМ.; van den staart 


met de laatste stekels 15.9 cM. p 


А Cu mend De pad А cnni Жу 


- 967 — 


De Кор en het voorste gedeelte van den romp is grijs-bruin. 
Hét benedenste gedeelte van de groote, zeer dikke stekels is 
wit; de bovenste helft is zwart met een witten top. De 
kleinere stekels zijn wit met een zwarten ring in het midden. 
De pooten zijn zwartachtig. In de ingewanden wordt ge- 
vonden de ,goliga-landak", die als medicijn gebruikt wordt. 


190.  Atherura macroura L. 

Syn. Atherura (Hystrix) fasciculata CANTOR; Ath. inacrura 
WATERHOUSE; Hystrix orientalis singularis SEBA. 

Inl. namen. Andoerijan; babi-landak; boeloe-babi; goen- 
djo; landak; oermi. 

Verspreiding. Sumatra; Nias; Banjak-eilanden; Engano; 
Java (?). 

Maten. Lengte van kop en romp 55 еМ.; van den staart 


25.5 еМ. 

Tusschen de gewone komen enkele zeer lange witte stekels 
voor. De kleur is van boven donkerbruin; de benedendeelen 
zijn witachtig. 

191. Trichys fasciculata SHAW. 

Syn. Trichys guentheri Tuomas; Tr. брига GÜNTHER; 
Tr. macrura Gerv. 

Inl. namen. Ankis (Dajak); landak. 

Verspreiding. Borneo (Baram, Kenepai). 


Maten. Lengte van kop en romp 38 cM.; van den staart 
21 cM. 


De stekels zijn kort en in bepaalde groepen op evenwij- 
dige lijnen geplaatst. De staart is lang en dun en bijna 
geheel bedekt met ruitvormige schubben. 


` 


— 268 — 


Trichys macrotis MILLER. 

Тарапоећ. 

„Similar to the Bornean 77. fasciculata ЗНАМ but with longer ears; | 
skull with broader, more strongly angled hamulars." „Head and 
body 428 mM.; tail vertebrae 225 mM." 


Fam. LEPORIDAE. 
_ 192. Caprolagus netscheri JENTINK. 
Syn. Lepus netscheri SCHLEGEL; Nesolagus netscheri JENTINK. 
Verspreiding. Padangsche Bovenlanden. 


Deze haas is weinig bekend, en komt alleen in het hoog- 
gebergte van de Padangsche Bovenlanden voor. De boven: | 
deelen zijn van ееп vuil geelachtig grijs, dat op de heupen ` ` 
overgaat in een fraai mahoni-bruin. Over den kop en den 
rug loopt een zwarte streep, terwijl nog andere strepen 
voorkomen. De staart is zeer kort en de ooren zijn veel 
korter dan de kop. (A. Leyd. Mus. V. П, р. 63). 


193. Lepus nigricollis Е. Cuvier. 

Syn. L. melanauchen Temminck; L. kurgosa GRAY. 

Inl. namen. Klientji. 

Verspreiding. West-Java; Sumatra. 

Het dier is op Java ingevoerd, evenals vermoedelijk in 
Voor-Indië en Mauritius. Het is gekenmerkt door een ge 
vlek in den nek. Пе bovendeelen zijn roodbruin, meer 
minder met zwart gemengd; de borst en de pooten zijn 


roodachtig en de onderdeelen overigens wit. Het dur leet 
V. n. in de laaglanden. - 


— 969 — 


Огде ЕОЕМТАТА. 


Fam. MANIDAE. 
194. Manis javanica DESMAREST. 


. Syn. Manis aspera SUNDWALL; M. guy FocILLON ; M. leptura 
Вљутн.: M. leucura Buytu.; M. pentadactyla Rarrues; Pango- 
linus leucurus Втхтн.; Pholidotus gouyi FrrzixGER; Ph. labuanus 
FirzinGer; Ph. malaccensis FITZINGER. 


Inl namen. Tangling (Serawak); tangiling; tanggilang; 
trengiling (Pleihari); pangoling-sisik; pengoeling. Op West- 
Sumatra noemt men het dier naarmate van den leeftijd: 
tengiling bras, — andjing en — ikan. 

Verspreiding. Sumatra; Java; Banka; Billiton; Borneo; 
Nias; Singkep; Karimata-eil.; Madoera; Celebes. 


Maten. Lengte van kop en romp 37.5 cM.; van den staart 
29 еМ.; lichaamsgewicht 1750 gr.; hersengewicht 9.5 gram. 


Het schubdier, dat wel eens ten onrechte miereneter wordt 
genoemd, is bedekt met schubben, die dakpansgewijs over 
elkaar liggen en waaronder haren te voorschijn treden. Op 
den romp komen 15—19 rijen van schubben voor. 

De kleur is donkerbruin; de zijden en het uiteinde van 
den staart soms witachtig. Het dier verspreidt een muskus- 
geur en leeft in holen. 


Orde GALEOPITHECIDAE. 


195. Galeopithecus volans L. 


Syn. Galeopithecus marmoratus TeMM.; ©. macrurus BLAIN- 
VILLE; G. rufus E. Свовек.; G. temminckii WATERHOUSE; G. 
ternatensis E. Georrr.; С. undatus WAGNER; G. variegatus 
Georrr.; Lemur volans L. 


— 270 — 


Inl. namen. Kadoek (Z. О. Borneo); kobien en koeboeng 
(Sumatra); koewoeng-boehies (lichte dieren); koewoeng- 
boelauw (rood): koewoeng-loewoet (klein en bont) (Dajak); 
krendoh-kentjeng; tanda (Soendalanden); walang-kapa (Java); 
walang-kekkes. 

Verspreiding. Sumatra; Banka; Billiton; они; P. 
Toeankoe; Borneo; Java. 


Maten. Lengte van kop en romp 40 cM.; van den staart 
M 


De vliegende maki bezit een zweefhuid die zich van den 
hals tot den voetwortel van de voorste ledematen en van 
hier langs de zijden tot op !/; van het scheenbeen en verder 
tot aan de punt van den staart uitstrekt. ` 

Het dier is fijn, kort en zacht behaard en is meestal lichter 
of donkerder grauw, dikwijls ook rood- of geelachtig bruin 
van kleur, soms zelfs witachtig geel en meestal gevlekt. 

De jongen hangen aan den buik van de moeder. Wanneer 
het dier aan een boom hangt, is de staart tegen den buik 
geslagen, zoodat een soort van zak gevormd wordt, waarin 
bij het wijfje het jong verblijf houdt. 

Het dier eet vruchten, bladeren en insekte 

Volgens SxELLEMAN zweeft het Rees 18 Meters, 
waarbij de daling '/, bedraagt. 

Volgens WaLLaAcE bedraagt bij 70 Meter de daling Us 


Galeopithecus gracilis MILLER. 

Sirhassen (Serasan ?) Zuid- Natvena-eilanden. Mer 

„Similar to Gal. pumilus aud Gal. «oris but not as small. Skul 
more elongate than in the related species, and with mach narrower 
palate." „Head and body 405 mM.: tail vertebrae 200 mM." 


Galeopithecus natunae MILLER. 

Boengoeran ( Noord-Natoena-eilanden Gë 

„Intermediate in size between the large and small members 
genus. Skull and teeth essentially as in @. rolans but ee 
smaller. Color as in the related species." „Head and body 105 m 
tail vertebrae 255 mM." 


of the 


uu @{1 E 


Galeopithecus saturatus MILLER. 

Tana-Bala ( Batoe-eilanden ). 

„Slightly larger than (Саб. volans and sexual difference in size less 
noticeable than in the other known species. First upper incisor usually 
with four eusps. Color very dark, the light phase not unlike the dark 
phase of Gal. volans.” „Head and body 459 mM.: tail vertebrae 
266 mM." 


Galeopithecus tuancus MILLER. 

Poelo-Toeankoe ( Banjak-eilanden ). 

»Color essentially as in Gal. saturatus, but gray phase apparently 
lighter. Size much less than that of the Batu animal" Head and 


33 


body 385 mM.; tail vertebrae 235 mM.’ 


Orde CHIROPTERA. 


Fam. PTEROPODIDAE. 
196. Pteropus macklotii TEMMINCK. 
Syn. Pteropus vociferus PEALE. 


Verspreiding. ' Flores; Timor; Celebes; Soela; Batjan; 
Mofoor ; Saleyer, 


Maten. Lengte van kop en romp 45 cM.; van de vlucht 
150 еМ. ; 


De kleur van het mannetje is op den Кор en den nek 
stroogeel, aan de wangen en keel bruin met gele vlekjes, aan 
de zijden van den hals en schouders fraai goudgeel; de rug 
is lakrood, de borst goudgeelbruin en de buik kastanjebruin 
met enkele geelbruine haren. Het wijfje is op den kop en 
nek vuil-stroogeel, aan de wangen en den hals bruinachtig 
geel; aan den rug fraai stroogeel en aan de stuit meer rood- 
achtig geel; de onderdeelen zijn vuil geelbruin met enkele 
Stroogele haren (Gieser). TrovessarT brengt tot deze soort 
drie ondersoorten n.m.: Pf. celebensis, Pt. bakhianus en Pt. floresi. 


— 272 — 


197. Pteropus melanopogon SCHLEGEL. 
Syn. Pteropus fumigatus v. RosENB.; Pt. insignis ү, Коввхв.; | 
Pt. mel. aruensis Peters; Pt. phaiops Темм. 
Inl. namen. Aboehoe. 


Verspreiding. Celebes; Amboina; Banda; Ceram; Goran? 
Tijoor; Boeroe; Aroë-eil.; Kei-eil.; Nieuw-Guinea; Misool.. 


115 eM. 


Tot deze soort behooren de ondersoorten ; Pt. papuanus PETERS 
en Dora, en Pt. degener PETERS (Trouessarr). De snuit is 
diepzwart, het overige van den kop, den hals еп de schouders — — 
bleekgeel; de borst helder goudrood; de bovenarm en de 
rug kastanjezwart; de onderzijde is bruin en bleekgeel. 


Maten. Lengte van Кор en romp 30 eM.; van de vlucht 
= 
4 


er S 
Яны к ciere dy ME 19 


198. Pteropus chrysoproctus “TEMMINCK. 


Syn. Pteropus argentatus Gray. 


Inl namen. Nissi (Aroz-eil); jabar (Kei-eil.); panik 
(Koor); oebiean (Arfak); awab (Noefoor). - 


Verspreiding. Celebes; Ceram; Amboina; Aroé-eil.; Kei- 
eil.; Koor; Tijoor; Jappen; Nieuw-Guinea; Goram. 


De omgeving van de oogen en de kin is kastanjekleurig; 
de kop, hals, borst en schouders zijn helder goudrood; de 
rug glanzend zwartachtig kastanjekleurig: en de buik zwart- 
achtig. 


199. Pteropus edulis GEOFFR. 
Syn. Pteropus funereus Темм.; Pt. javanicus HORSF,; P. 
celaeno HERMANN; Pt. giganteus BRUNNICH. ; 
Inl namen. Kalong; haloewang (Pane- en gege zë 
gebied); kapauk (Timor); keloewang (Billiton); paniki (com : 
Molukken); kaloeang; kloeang (Oost-Sumatra). 


— 278 — 


Verspreiding. Sumatra; Banka; Billiton; Natoena; Men- 
мее; Borneo; Java; Celebes; Amboina; Banda; Ternate; Bali; 
Lombok; Timor; Tijoor; Goram; Koor; Soembawa. (Ook op 
de Keeling- of Kokos-eilanden waargenomen). 

Maten. Lengte van Кор en romp 45 сМ.; van de vlucht 
161 еМ.; lichaamsgew. 1275 gr.; hersengewicht 10.5 gr. 

De kalong of vliegende houd heeft naakte ooren. De staart 
 ontbreekt. Van de kruin tot de schouders en van beneden 
tot op de borst is de kleur roodachtig bruin; de overige 
deelen zijn zwartachtig. De dieren eten behalve vruchten 
ook bloemen en jonge spruiten. Пе slaapboomen, waaraan 
dikwijls eenige honderde kalongs met den kop naar beneden 
hangen, komen vooral in de laaglanden voor. 

200. Pteropus alecto TEMMINCK. 

Syn. Pteropus mysolensis GRAY. 

Inl namen. Aboehoe. 

Verspreiding. Celebes. 

Maten. Lengte van kop en romp 26 cM.; van de vlucht 
90 eM. 

Het gedrongen lichaam is zwart van kleur, behalve het 
gezicht, dat donker kastanjekleurig is en de nek еп zijden 
van den hals, die wat helderder zijn. 

201. Pteropus chrysauchen PETERS. 

Syn. Pieropus mysolensis GRAY. 

Verspreiding. Nieuw-Guinea; Misool; Salawati; Ceram, 
Ternate; Batjan; Morotai; Halmaheira. 

Maten. Lengte van den kop 7.5 сМ.; hals 9.5 eM.; romp 
21 cM.; staart 26 cM. 


Deze soort wordt ook wel als synoniem beschouwd met 
Pt. alecto. 
LXV. 18k 


— 274 — 


202. Pteropus hypomelanus TEMMINCK. 
Syn. Pteropus spectrum Marscuie; Pf. tricolor Gray, 
Verspreiding. Sangi; Ternate; Celebes; Saleger; Hol- 
maheira; Nieuw-Guinea; Borneo; Soeloe; Talaut; Engano; 
Mentawei. 


Maten. Lengte van kop en romp 22 cM.; van de vlucht 
80 cM. 


Als ondersoorten worden door TROUESSART opgegeven: 
Pt. griseus GEOFFR. (Timor); Pt. pallidus Temminck (Banda); 
Pt. condorensis Peters en nicobaricus Оовзох (Nias); Pt. ocularis 
Peters (Ceram); Pt. tomesi Peters (Borneo, Serawak); Pt. fuscus 
Поввох (Celebes); Pt. macassaricus Несък (Celebes); Pt. lombo- 
censis Поввох (Lombok); Pt. natalis Tuomas (Christmas-eilanden). 

De vacht van den rug is zwartbruin met enkele helbruine 
haren vermengd. De keel is vuil grijsbruin; de verdere 
benedendeelen zijn zwartbruin met zilverwitte haren. 


208. Pteropus personatus TEMM. 

Inl. namen. Manoe (Ternate). 

Verspreiding. Ternate: Morotai; Celebes (Gorontalo). 

Maten. Lengte van kop en romp 20 cM.; van de vlucht 
52 cM. 

Het gezicht is wit; de keel, het laatste gedeelte der 
wangen en een streep van de neusopening tot over het 008 
is bruin: de Кор, de hals en borst zijn stroogeel; de schouders 
en bovenarmen witachtig; de rug grijs met helbrum. De 
haren aan den buik zijn bruin aan de basis en isabellakleurig 


aan het uiteinde. De zweefhuid is van boven bruin en Y? 


beneden witaehtig. 


Verder komen nog voor: 

Pteropus macrotis Peters ( Wokam, Aroé-eil., Boeroe, 
Pt. aruensis PETERS. (Aroe-eil.); 

Pt. keyensis Peters (Kei-eil., Koor); 


Katau): | 


— 975 — 


Pt. nicobaricus Zelebor (Nias); 

Pt. nicobarieus modiglianii Tuomas (Engano; Kokos-eil.); 
Pt. nicobaricus aterrimus ТеММІХСК (Bawean); 

Pt. temmincki Perers (Samaoe bij Timor); 

Pt. petersi Matscuiz (Ambon, Ceram); 

Pt. petersi heudei Матвсни (Flores). 


204. Styloctenium wallacei GRAY. 
Verspreiding. Celebes (Makassar; Amoerang). 
Maten. Lengte van kop en romp 20 cM. 


Het dier is gekenmerkt door een witte vlek op de schouders. 
De rugzijde van de humerus, voorarm, femur en tibia en 
de binnenzijde van de humerus en '/; deel van den voorarm 
is dieht behaard. De zweefhuid is langs de zijden van den 
romp zeer harig; de rand van de zweefhuid is kort en zacht 
behaard. De ooren zijn onbehaard. 


205.  Boneia bidens JENTINK. 
(N. Leyd. Mus. V. l, p. 117). 
Verspreiding. Celebes. 


Maten. Lengte van kop en romp 19 сМ.; van den staart 
23 еМ. 


Het gezicht is geelachtig bruin; de kruin, het achterhoofd en 
een band over den nek en de schouders zijn goudgeel. De 
overige deelen zijn donkerbruin. 

Bovendien wordt voor Menado nog opgegeven: B. mena- 
densis THOMAS. 


906. Rousettus amplexicaudatus (GEOFFROY. 

Syn. Xantharpyia amplexicaudata Gray; Pteropus leschen- 
аш!" Dgsw.; Pt. pyrivorus HODGSON; Pt. seminudus KELAART; 
Pt. marginata, infumata, philippinensis GRAY; Cynonyeteris 
“mplericaudata PETERS; Cynonycteris minor DOBSON ?. 


— 276 — 


Verspreiding. Java; Sumatra; Engano; Celebes; Alor; 
Timor; Ceram; Ambon; Aro-eil. 


Maten. Lengte van Кор en romp 12.7 cM.; van den staart 
1.8 cM. 

De ovale ooren zijn bijna naakt met een kleine lob aan 
den buitenrand van de basis. De eerste pracmolaar aan de 
bovenkaak is klein en op gelijken afstand van den hoektand 
en van de 2"* praemolaar geplaatst. De algemeene kleur is 
bruin. 

207. Rousettus brachyotis Поввок. 

Syn. Cynonycteris, Xantharpyia brachyotis DOBSON. 

Verspreiding. Celebes; Nieuw-Guinea. 

De vacht is kort, van boven donkerbruin met grijsachtige 
punten; van beneden licht grijsachtig bruin. De nek en de 
schouders zijn zeer dun behaard. 

208: -Cynopterus brachyotis MÜLLER. 

Syn. Pachysoma brachyotum 'Ткмм.; Cynopterus margunetus 
var. brachyotis Gray. 

Inl. namen. Krawar (Borneo); pandan (Dajak). 

Verspreiding. Borneo; Java; Sumatra; Sangi; Talaut. 

Maten. Lengte van kop en romp 11 cM. 

Dit bruine dier onderscheidt zich door de witte d 
die scherp uitkomen tegenover de donkere vleugels. 
kleine ooren hebben witte randen. Om den hals komt ee 
roode kring voor. C 

TrovEssart beschouwt dit dier als een ошар a We 
sphinx Vank. evenals С. titthaecheilus Temm. (Sumatra; AMS: 


Mentawei). 


: S RAY 
Deze laatste zou synoniem zijn met C. marginatus GRAY, 


е brevicaudatum, diardi еп duvaucelii GEOFFR. 


— 977 — 


Verder komen nog voor: 

Cynopterus melanocephalus Ткмм. (Bantam); 

C. nigrescens Gray syn. latidens Повзох (Celebes; Morotai); 

C. lucassii Dowson (Borneo, Serawak); 

C. maculata Tuomas (Borneo, Serawak). 

Dit laatste dier onderscheidt zich door de vele geelachtige 
vlekken en is vermoedelijk synoniem met С. spadiceus 
THOMAS. 

209. Megaerops ecaudatus TEMMINCK. 

Syn. Megaera ecaudata Темм.; Pachysoma ecaudata TEMM. 

Verspreiding. Sumatra; Borneo. 

Maten. Lengte van kop en romp 11 eM.; van de vlucht 
36 cM. 

De staart ontbreekt; de snuit is zeer stomp; de kleine 
ooren hebben geen omgebogen randen. Пе nek is bleekgrijs; 


e ooren zwart; overigens is het dier van boven roetbruin 
en van onderen aschgrijs. Gelijkt op C. lucassii Поввох. 


210. Gelasinus cephalotes PALLAS. 

Syn. Harpya pallasii Ткмм.; Cephalotis pallasii (xEOFFR.; 
Vespertilio cephalotes Pauuas; Uronycteris cephalotes GRAY. 

Verspreiding. Celebes; Amboina; Ternate; Ceram; Hal- 
maheira; Timorlaut; Morotai; Nieuw-Guinea. 

Maten. Lengte van kop en romp 9 сМ.; van den staart 
2 eM.; van de vlucht 42 cM. 

De bovendeelen zijn licht bruingrijs met een donkerbruine 
streep over den rug, die zich op de schouders deelt in strepen 
naar de bovenarmen. De onderdeelen zijn vuilwit. De 
vlieghuid is geelachtig rood met enkele witte vlekken. 


Op Halmaheira en Morotai wordt gevonden de ondersoort 
Gelasinus albiventer GRAY. 


— 078 — 


211. Cephalotes palliatus E. GEOFFROY. 
Syn. Hypoderma moluccensis; Pteropus palliatus ОБОРЕ; 
Cephalotes peronii GEOFFR. 


Verspreiding. Celebes; Amboina; Ceram; Ternate; Banda; 
Timor; Halmaheira; Alor; EE etl, ; ка: Waigiou; Mofoor; 
Misoor; Sangi; Talaut. 


Maten. Lengte van Кор en romp 18 сМ.; van den staart 
1.5 eM.; van de vlucht 62 cM. 


De ooren zijn smal en spits. De korte vacht is olijf-asch- 
kleurig; bij de mannetjes met geel en bij de wijfjes met 
grauw gemengd. De vlieghuid is langs de ruggegraat vast- 
gehecht. 


Verder komen nog voor: 

Odontonycteris meyeri JENTINK (Sangi). 

Macroglossus (Carponycteris) minimus GEOFFR. — Lowo-assoe 
(Java). 

Macroglossus ( Carponycteris) lagochilus MATscHiE (Sumatra; 
Borneo; Celebes 2). 

Macroglossus (Carponyeteri) nanus Мутзсни (Celebes; Arot- 

eil. Nieuw-Guinea). 

Syeonycteris papuana Martscuiw (Amboina; Атоб-е Nieuw 
Guinea). 


212. Callinycteris rosenbergii JENTINK. 

Syn. Eonycteris spelaea var. insulaire JENTINK. 

Verspreiding. Celebes (Gorontalo). 

Maten. Lengte van kop en lichaam 12.7 eM.; van den 
staart 1.8 cM. 

De ovale ooren zijn van boven met verscheidene der 
voorzien en zijn veel langer dan de snuit. De vac Aes 
uit dicht, zacht, bleekbruin haar. De vleugels zijn bruina ш 
zwart. De bovenlip is gespleten; de onderlip bezit een que | 


— 979 ж 


Fam. RHINOLOPHIDAE. 

213.  Hhinolophus affinis HoRsrIELD. 

Syn. Rhinolophus cinerascens en Rh. rubidus KELAART. 

Verspreiding. Java; Sumatra; Engano; Borneo; Natoena; 
Celebes (Tondano). 

Maten. Lengte van kop en romp 5 cM.; van den staart 
2.5 сМ.; van de vlucht 30 сМ. 

Het mannetje is van boven roestbruin en van beneden 
grauwbruin; het wijfje van boven roodachtig bruin en van 
beneden helroodachtig; de vlieghuid is zwartbruin. De haren 
worden naar het uiteinde toe donkerder. 

214. Rhinolophus euryotis TEMMINCK. 
Verspreiding. Amboina; Aroö-eil.; Ceram; Celebes. 
Maten. Lichaamslengte 7.5 cM.; vlucht 29 cM. 

De ooren zijn zeer groot; de staart is klein; de onderlip 
draagt 4 groote wratten; het lange haar op den rug is wit 
aan de basis, roodbruin in het midden en helrood aan den 
top; de borst is witachtig, de buik helbruin; de vlieghuid 
zwartachtig bruin. Dit dier komt veel voor in de Batoe-gantong 
op Amboina, waar het den bodem met guano bedekt. 

215. Rhinolophus megaphyllus (GRAY. 
Verspreiding. Celebes (Amoerang); Kei-eil. 

Rh. megaphyllus, Rh. euryotis, Rh. affinis en Rh. minor 
gelijken zeer veel op elkaar. 

216. Rhinolophus minor HORSFIELD. 

Syn. Rhinolophus cornutus Темм.; Rh. borneénsis PETERS. 

Verspreiding. Sumatra; Java; Borneo; Celebes; Timor; 

alaut. 

Maten. Lengte van kop en romp 3.5 cM.; van den staart 
2 CM; van de vlucht 23 cM. 


— 280 


Dit dier gelijkt veel op Rh. affinis maar is kleiner. Het 
mannetje is van boven zwartachtig bruin, van beneden bruin- 
grijs; het wijfje is van boven donker, van beneden hel- 
roodachtig. 

217. Rhinolophus luctus TEMMINCK. 

Syn. quias luctus Gray; Rhinolophus morio Gray; Bh. 
perniger Hopas. 

Verspreiding. Sumatra; Java; Borneo. 

Maten. Lengte van Кор en romp 9 cM.; van den staart 
3 cM.; van de vlucht 35 cM. ; 

De ooreu zijn zeer groot: het hoefijzer op den neus is 
goed ontwikkeld; de onderlip is door een groef in tweeén 
gedeeld. De kleur is gitzwart, soms roodachtig bruin; de 
uiteinden van de haren zijn meestal aschkleurig. 

218. Rhinolophus trifoliatus TEMMINCK. 

Syn. Aguias trifoliatus GRAY. 

Inl namen. De kleine vleermuizen heeten wel kala 
loewar of balaloewar; lalau; boeroeng-tikoes; kampret; loentir 
( Oost-Sumatra); veer lieli ( Beadjoe); badoek ( Aroë-eil.); 
redil (Kei-eil.); aboehoe (Gorontalo). 

Verspreiding. Java; Borneo; Billiton; Nias. 

Maten. Lengte van Кор en romp 6 cM.; van den staart 
3.3 еМ. 

Dit dier gelijkt zeer veel Rh. luctus, maar is roodachtig 
bruin van kleur. 

219.  Hipposiderus tricuspidata TEMMINCK. 

Syn. Phyllorhina, Asellia, Macronycteris, Gloionycteris, 
Rhinophylla, Speorifera en Chri ysonycteris tricuspidata. 

Verspreiding. Celebes; Batjan; Amboina; Ceram; Kei-eil; 
Nieuw-Guinea; Misoor. 

Maten. Lengte van kop en romp 2.5 cM.; van den staal 
2 cM.; van de vlucht 19 cM. до 


— 981 — 


Deze kleinste soort onderscheidt zich door het groote, bijna 
vierhoekige blad op den neus, dat aan den bovenrand in 3 
punten uitloopt. De ooren zijn klein. De bovendeelen zijn 
roodachtig bruin met donkere vlekken, de onderdeelen zijn 
zuiver bruin. 


290. Hipposiderus diadema Е. GEOFFR. 
. Syn. Hipposideros lankadiva Ketaart; Н. nobilis CANTOR; 
Phyllorhina diadema Поввох; Ph. masoni Поввох; Rhinolophus 
diadema GEOFFR.; Eh. nobilis HoRsFIELD. 

Inl namen. Kéblék (Mal. en Java). In het algemeen 
noemt de Javaan de grootere soorten van vleermuizen, die hun 
voedsel op den grond zoeken, „tjodot”, ,,k¢bl¢k” of „кекебјек", 
in overeenstemming met het geluid, dat gemaakt wordt. 

Verspreiding. Sumatra; Engano; Mentawei; Java; 
Borneo; Timor; Amboina; Aroé-eil.; Kei-eil.; Celebes; Soela; 
Talaut ; Sangi-eil. 

Maten. Lengte van kop en romp 7.5 cM.; van den staart 
5 cM.; van de vlucht 40 eM. 

De lange ooren zijn puntig. De vacht is bruin, van be- 
neden lichter dan van boven. De basis en de top van de 
haren op den rug zijn bruin, terwijl het middengedeelte 
lichter en soms wit van kleur is. 


291. Hipposiderus speoris SCHNEIDER. 


Syn. Hipposiderus templetoni, Н. aureus, Н. blythii KELAART; 

Rhinolophus dukhunensis Sykes; Vespertilio speoris SCHNEIDER. 
Verspreiding. Java; Borneo; Celebes; Amboina; Сегат; 
imor., 


Maten. Lengte van kop en romp 6.3 cM.; van den staart 
cM. 
De kleur is van boven bruin (van goud-bruin tot muis- 


kleurig); de haren zijn aan de basis wit; де kleur is van 
beneden lichter dan van boven. 


— 282 — 


222. Hipposiderus bicolor TEMMINCK. 
Syn. Hipposideros ater ''EMPLETON; Н. cineraceus Вълпн.; 
Н. atratus, fulvus, murinus KELAART; Phyllorhina bicolor Ноттох; 
Ph. fulva Dowson; Rhinolophus fulgens, murinus ELLIOT. 


Verspreiding. Java; Engano; Borneo; Celebes; Tümor; 
Ceram; Amboina; Aroé-eil. 


Maten. Lengte van kop en romp 4.4 сМ.; van den staart 
3 cM. 


De zeer fijne, lange harea zijn van boven wit met roode 
kastanjekleurige en van beneden wit met korte тише uit- 
einden. Een smalle huidplooi verbindt de beide ooren. | 

TROUESSART geeft als ondersoorten ор Н. fulva Gray (Ceylon); 
Н. aruensis Gray (Aroé-eil.) en Н. amboinensis PETERS (Amboina). 

223.  Hipposiderus larvata HoRSFIELD. 

Syn. Rhinolophus deformis, insignis en vulgaris Horst.; 
Vespertilio cyclops Dresen. 

Inl namen. Lawa-soemba. Lawa is op Java een alge- 
meene naam voor de kleine vledermuizen. Andere namen 
voor de kleine vledermuizen zijn: lalau; boeroeng-tikoes; 
loentir (Sumatra); pandan-lieli (Borneo); badoek (Aroé-eil.); 
redil (Kei-eil.); aboehoe (Gorontalo); kalaloewar; balaloewar, 
kampret (Mal. en Java). 

Verspreiding. Java; Borneo; Nias. 

Maten. Lengte van kop en romp 7.6 cM.; van den staart 

cM. | 


Dit dier gelijkt zeer veel ор H. speoris, maar is grooter 

en heeft betrekkelijk nog grootere ooren. - 
224. Hipposiderus galerita CANTOR. | 

‚ Syn. Hipposideros galeritus Caxror; Phyllorhina . voii 

Повѕох; Ph. labuanensis Tomes; Ph. longicauda PETERS. 

Verspreiding. Java; Engano; Mentawei; Borneo; 4002. m 


— 285 = 


Maten. Lengte van kop en romp 5 cM.; van den staart 
3.5 cM. 

De ooren zijn betrekkelijk kort en breed. De kleur is 
van boven diep roodachtig bruin, en het donkerst op de 
schouders en over de ruggegraat. De haren op den rug zijn 
aan de basis lichtbruin, en verder donkerbruin behalve den 
uitersten top, die weer bleeker is. De benedendeelen zijn 
bleeker dan de bovendeelen. 

225. Coelops РИ BLYTH. 

Syn. Coelops bernsteini PETERS. 

Verspreiding. Java. 

Maten. Lengte van kop en romp 4.3 cM. 

De staart ontbreekt geheel. De kleur van de bovendeelen 
is roetachtig zwart; die van de onderdeelen aschgrijs. 

296. Megaderma spasma L. 

Syn. Megaderma horsfieldi Вълтн.; M. philippensis WATERH.; 
M. trifolium E. Сковев.; Vespertilio lanceolata Dzscm.; V. 
spasma L. 

Verspreiding. Sumatra; Borneo; Java; Celebes; Ternate; 
P. Simaloer of Babi; P. Losia. 

Maten. Lengte van Кор en romp 7 сМ.; van den staart 
0.4 cM. 

De kleur is op de bovendeelen donker aschkleurig en 
lichter aan de benedenzijde. De staart ontbreekt. 

227. Nycteris javanica E. GEOFFR. 
уп. Nycteris kuhlii "TEww.; Petalia javanica GRAY; 
Vespertilio pollicaris Desch. 

Verspreiding. Java; Timor. 

Maten. Lengte van Кор en romp 6.5 cM. 

De bovendeelen zijn helder rood; de onderdeelen rood- 
achtig grijs. De staart is lang. 


— 984 — 


Verder komen nog voor: 

Eonycteris spelaea Повзох (Borneo; Sumatra; Java); 
Rhinolophus achilles Tuomas (Kei-eil.); 

Rh. creaghi Tuomas (Borneo); 

Rh. rouxi Temminck (Anambas-eil.); 

Eh. minutus Милев (Anambas-eil.); 


Н. cervina Gouin (Nieuw-Guinea; Aroé-eil.); 

Н. doriae РЕтЕЕЗ (Borneo, Serawak); 

Н. dyacorum Tuomas (Borneo); 

Н. sabanus Tromas (Borneo, Lawas); 

Н. barbensis Miturr (St. Barba, Tambelan); 

Н. сохі SugLFoRD (Borneo, Serawak); 

Н. papua Tuomas en Doria (Misoor, Nieuw-Guinea). 


Fam. EMBALLONURIDAE. 
228. Emballonura semicaudata PEALE. 
Syn. Centronycteris calcarata Gray; Emballonura fuligi- 
поза TOMES. - 


Verspreiding.  Swmatra; Nias; Engano; Mentawei; 
Billiton; Borneo. 


Maten. Lengte van kop en romp 4.2 cM.; van den staart 
1.26 cM. 


De niet dikke vacht is roodachtig tot zwartachtig bruin; 
een weinig lichter aan de benedenzijde. De basis van de 
haren is iets lichter dan de top. 


229. Emballonura monticola TEMMINCK. 
Syn. Emballonura alecto Ето en Gerv.; Е. discolor PETERS. 
Verspreiding. Sumatra; Borneo; Java. 


Maten. Lengte van kop en romp 5 cM.; van den staar 
1.25 eM.; van de vlucht 21 cM. 


— 285 — 


De neus is buisvormig verlengd; de smalle, ovale ooren zijn 
slechts weinig toegespitst. De haren op den rug zijn aan 
de basis geelachtig wit, aan den top donker chocoladebruin. 
Aan de benedenzijde zijn de haren aan den wortel bruin en 
aan den top lichter gekleurd. 

230. Taphozous affinis Dobsox. 

Verspreiding. Sumatra; Borneo; Laboean. 

Maten. Lengte van kop en romp 8.5 cM.; van den staart 
2.75 cM. 

De ooren zijn korter dan de kop. Van boven is de kleur 
zwart, terwijl de basis van de haren wit is; van onderen 
is de kleur wit. 

231. Taphozous longimanus HARDWICKE. 

Syn. Taphozous brevicaudus KELAART; T. cantori BLYTH.; 
T. fulvidus Вълтн. | 

Verspreiding Borneo; Flores. 

Maten. Lengte van kop en romp 7.5 cM.; van den staart 
2.8 cM. 

De vleugels zijn witachtig, terwijl het dier verder donker 
van kleur is. 

TRovEssaRT geeft als ondersoorten op T. leucopterus Повзох 
en T. albipinnis Tuomas. 

232. Taphozous melanopogon TEMMINCK. 

Verspreiding. Java; Borneo. 

Maten. Lengte van Кор en romp 7.8 cM.; van den staart 
2.5 eM. 

De kleur van de vacht is roodachtig tot grijsachtig bruin; 
de ondereinden van de haren zijn wit. De kleur is boven 
en onder bijna hetzelfde. 

233. Taphozous saccolaemus TEMMINCK. 

Syn. Taphozous crassus Врути.; T. pulcher Етллот. 


— 986 — 
Verspreiding. Sumatra; Java; Celebes; Ternate. 
Maten. Lengte van kop en romp 8.8 cM.; van den staart 
3.3 cM. 
De ooren zijn kort. De kleur is zeer verschillend. 


234. Cheiromeles torquatus HonsFIELD. 


Syn. Cheiromeles caudatus 'Темм.; Dysopes cheiropus 
Темм.; Molossus cheiropus Less, TTE 


Verspreiding. Sumatra; Borneo; Java; Celebes. 


Maten. Lengte van het lichaam 13 cM.; van de vlucht 
60 eM. 


Dit dier is zeer spaarzaam behaard. De huid is zwartachtig. 
De borst en de buik zijn nog het dichtst behaard. De kopis 
breed en de betrekkelijk kleine ooren staan ver uiteen. Het 
verspreidt een walgelijken geur, die v.n. wordt teweeggebracht 
door een vetachtige stof, die in een holte boven de borst 
wordt gevormd (Милев). 


235. Nyctinomus mops CUVIER. 
Syn. Dysopes mops Е. Cuvier; Mops indicus LESSON. 
Verspreiding. Sumatra (Deli). 
Maten. Lengte van kop en romp 7.5 cM.; van den staart 
3.8 cM. 


Dit zeldzame dier heeft een zeer korte vacht, die van boven 
donkerbruin en van beneden wat lichter gekleurd is, en is vooral 
gekenmerkt door den vorm en de grootte van de ooren. De duim. 
is vrij lang en van een goed ontwikkelden klauw voorzien. 


236. Nyctinomus plicatus Buch. 


Syn. Dysopes murinus Gray; D. plicatus Темм.; D. tenus 
Темм.; Nyctonomus bengalensis Grorrr.; N. dilatatus Horst; 
АТ ы n . N. 
N. tenuis Новзе.; Vespertilio plicatus BUCHANAN— HAMULTOS 


— BBI — 


Inl namen. Lawa-tjoeroet. 
Verspreiding. Sumatra; Java; Borneo; Jobi ND 


Maten. Lengte van Кор en romp 7.5 cM.; van den staart. 
35 CM. - 


De ooren zijn door een lagen band met elkaar verbonden. 
De vacht is zeer dik en zacht, van boven blauwachtig zwart, 
van beneden iets lichter van kleur. 


237. Nyetinomus sarasimorum MEUER. 
Versprei din g. Midden-Celebes € Batoelappa). 


Maten. Lengte van den kop 2.5 cM.; van het lichaam 
45 cM.; van den voorarm 4 cM. | 


Dit dier is van boven kastanjebruin en van onderen 
kaneelkleurig; de haren hebben lichte toppen. De bruin- 
achtige vlieghuid is van boven hier en daar met haren bedekt 
en van onderen zoo goed als naakt. 

Verder komen nog voor: 

-Emballonura anambensis Милев (Anambas, P. Moboer); 

Emb. beccarii PETERS en Doria (Jobi); 

Emb. nigrescens Peters (Molukken, Атоё- en Kei- eil., 

Nieuw-Guinea); 

Етђ, ne Милев (Р. Вай); 

- Taphozous australis бошр (Z. Nieuw-Guinea); 

Rhinopoma sumatrae Tuomas (Sumatra); 

Nyctinomus australis Gray (Z. Nieuw-Guinea); 

N. jobiensis Mutter (Jobi); 

N. beccarii PETERS (Amboina); 
№. astrolabiensis Meier (Nieuw-Guinea). 


Fam. VESPERTILIONIDAE. 
238. Nyctophilus timoriensis DOBSON. 
Syn. Nyctophilus geoffroyi LEACH.; N. pacificus GRAY. 
Verspreiding. Timor en oostelijker tot Tasmania. 


— 288 — 

Maten. Lengte van Кор en romp 4 cM.; van den staart 
2.5 cM. 

De ooren zijn afgerond; de snuit is langwerpig; twee 
dwarsbanden over den neus. Пе kleur is van boven donker- 
bruin met een zwarten grond, van onderen witachtig-grijs. 

239.  Vespertilio brachypterus TEMMINCK. 

Verspreiding. Sumatra; Banka; Java. 

Maten. Lengte van het lichaam 5 сМ.; van de vlucht 
20 cM | 

De snuit is breed en stomp; de kleur is aan de bovenzijde 
zwartbruin en aan de onderzijde diepbruin. 

240.  Vespertilio circumdatus TEMMINCK. 

Syn. Vesperugo circumdatus DOBSON. 

Verspreiding. Java. 

Maten. Lengte van kop en romp 6 cM.; van den staart 
3.3 сМ.; van de vlucht 30 cM. 


De kleur is van boven glanzend zwart, de uiteinden van 
sommige haren zijn helder roestkleurig; de benedendeelen 
zijn dofzwart; de uiteinden van de haren grijsachtig. De 
vleugels zijn zwart. De zwarte ooren hebben een geel- 
witten rand. 


241.  Vespertilio abramus TEMMINCK. 

Syn. Scotophilus coromandelianus | BLYTH.; Vespertilio - 

coromandelicus Buvru.; V. imbricatus Ткммиск; Vesperngo 
micropus Ноттох. 

Verspreiding. Sumatra; Java; Borneo; Ce lebes; Ceram; 


Aroé-eil.; Timor; Жаы RR 


Maten. Lengte van Кор en romp 4.5 cM.; van den staart 
3.5 eM.; van de vlucht 19 cM. : 


— 989 — 


Dit over de aarde zeer verspreide dier heeft ovale afge- 
ronde ooren; een korten snuit en kleine voeten. Пе vacht 
is van boven donkerbruin; van onderen een weinig lichter. 
De kop en de hals bezitten dikwijls een geelachtige tint. 
Het onderste gedeelte van de haren is steeds zwart. 

949.  Vespertilio imbricatus Horsr. 

Syn. Vesperugo macrotis TEMMINCK. 

Inl. namen. Lawa-lésstr. 

Verspreiding. Sumatra; Engano; Nias; Java. 

Maten. Lengte van het geheele lichaam 7.5 cM.; van 
de vlucht 91 cM. 

Het mannetje 15 van boven zwartachtigbruin; van onderen 
zwart met roodachtige toppen van de haren; het wijfje is 
van boven bruinrood en van onderen helrood. 7 

243. Vespertilio mordax PETERS. 

Syn. Pipistrellus austenianus Dowson. 

Verspreiding. Java. 

Maten. Lengte van Кор en romp 4.8 cM.; van den staart 
4.2 cM. 


Dit dier wordt door Trovessart beschouwd als een onder- 
soort van de ver verspreide Vespertilio maurus Brasivs. De 
vacht is zwart of donkerbruin van kleur, terwijl de haren 
op den rug achter de schouders en op de benedendeelen 
lichtgrijze uiteinden hebben. De vleugels, ooren, neus en 
de huid van het gezicht zijn zwart. 


244. Vespertilio minahassae A. B. MEIJER. 
Verspreiding. Celebes ( Minahassa). 
Maten. Lengte van den kop 1.8 сМ.; van het lichaam 


4.1 cM.; van den voorarm 3.6 cM. 
LXV, | dog 


=~: 390: — 


- „Körper gedrungen. Oberseite zwischen vandykbraun und 
proutbraun (Ridgu), kurzhaarig, glänzend, sammetartig, Unter. 
seite ‘proutbraun, müssig stark behaart. Dorsal ist nur ein 
Drittel des Oberarms und die Hälfte des Oberschenkels mit. 
Haaren besetzt, ventral reichen sie etwas weiter (Abh. Mus. 
Dresden 1899, p. 14)” 

245.  Vespertilio vordermanni JENTINK. 

Inl. namen. Kelawar (Billiton). 

Verspreiding. Billiton. 

Maten. Lengte van kop en romp * Rum van den staart 
3.2 cM. (Notes Leyd. Mus. V. 12, p. 

De ooren hebben een afgeronden top en reiken voorover- 
gebogen tot aan het einde van den neus. De haren zijn 
donkerbruin gekleurd, welke kleur naar den top lichter wordt. 
De naakte vlieghuid is zuiver wit, waardoor het dier zich van 
de andere soorten dadelijk onderscheidt. 

246. Vespertilio petersi MEIJER. ` 

Verspreiding. Minahassa (Celebes). 

Maten. Lengte van den kop 1.7 сМ.; van het lichaam 
3.2 cM.; van den voorarm 3.65 cM. 

De bovenzijde is vandijkbruin, de onderzijde daarentegen 
meer roestkleurig. De vlieghuid is zwart en zoowel van boven 
als van onderen onbehaard met uitzondering van ееп driehoekig 
gedeelte tusschen de zijden van het lichaam en de proximale 
helft van den femur en een gedeelte van den wortel van den 


staart, die geheel in de vlieghuid is opgenomen. (Abh. Mus. 
Dresden 1899, V. 7, p. 13). 
247.  Vespertilio noctula SCHREBER. 
Vesperugo altivolans Wars; V. labiata Hones; 


V. macuanus Ретевз; V. magnus BERKENHOUT; V.molossus ТЕМУ. 
V. proterus Конь; V. scrotinus Е. GEOFFR. 


Verspreiding. Sumatra; Java. 


— 29: — 


Maten. Lengte van Кор en romp 7.6 cM.; van den staart 
5.1 cM. 

Dit dier met een groot verspreidingsgebied in Europa en 
Azié bezit een licht geelachtig bruine vacht, die van beneden 
veel lichter is dan van boven. De haren van de bovenzijde 
zijn aan de basis lichter dan aan den top. 


| 948. Vespertilio stenopterus DOBSON. 
Verspreiding. Borneo (Serawak). 

Maten. Lengte van Кор en romp 6 cM.; van den staart 
3 cM. 
De voeten zijn geheel vrij van de vlieghuid, evenals het 
uiteinde van den staart. De vacht is donkerbruin; de 
vlieghuid donkerbruin of zwart. 

249. Vespertilio pachypus TEMMINCK. 
Syn. Scotophilus fulvidus Вгутн.; Tylonycteris pachypus 


Verspreiding. Sumatra; Borneo; Java; Celebes; Saleijer. 


Maten. Lengte van kop en romp 4.4 cM.; van den staart 
2.5 cM.; vlucht 18.7 cM. 

De ooren zijn breeder dan hoog met groote vliezen. De 
Vacht is van boven kastanjebruin, van beneden vuilbruin; 
de borst is roodachtig met bruine vlekjes. De haren aan den 
tug zijn naar de basis toe lichter van kleur. Aan den duim 
еп de achtervoeten zitten vleeschachtige kussentjes. 


250. Vespertilio tylopus DOBSON. 
Verspreidin с. Borneo ( Sibau-rivier). 


Maten. Lengte van kop en romp 4 cM.; van den staart 
3.8 eM. | 


De duim is vrij lang en evenals de voeten voorzien van een 
naakten ronden eeltbal, die lichtgeel van kleur 15 en sterk 


— 292 — 


afsteekt tegen de zeer donkere kleur van de omringende 
deelen. 
951. Scotophilus temminckii HORSFIELD. 

Syn. Nycticejus belangeri KELAART; N, castaneus Honsr.; 
N. flaveolus Horsr.; N. heathii KELAaRT; N. luteus BLYTE.; 
Vespertilio noctulinus Is. СЕОЕЕК. 

Verspreiding. Sumatra; Java; Borneo; Banda; Timor; 
Flores. 

Maten. Lengte van kop en romp 7.5 cM.; van den staart 
5 еМ. 

Dit dier, dat over еер groot gedeelte van Oost-Azié voorkomt, 
vertoont niet alleen groote verschillen in zijn afmetingen, 
maar ook in de kleur, die gewoonlijk geelachtig bruin van 
boven is, maar van donker kastanjebruin tot grijsbruin 
varieeren kan. De onderdeelen zijn geel of vuilwit. 

259. Murina harpya TEMMINCK. | | 
Syn. Harpiocephalus rufus Gray; Lasiurus pearson 

Honsr.; Noctilinia lasiura Hopas.; Vespertilio harpia TEMMINCK. 

Verspreiding. Sumatra; Java; Amboina. 

Maten. Lengte van Кор en romp 6.3 cM.; van den staart 
5 cM. ; 

De bovendeelen zijn bruinachtig grijs met een roestkleurige 
tint; op den kop, nek en schouders komen haren met witte 
toppen voor. De benedendeelen zijn grijs. 

253. Murina suilla TEMMINCK. 
Verspreiding. Sumatra; Borneo; Java; Flores. 
Maten. Lengte van kop en romp 4.2 cM.; van den staart 

1.75 еМ.; vlucht 17.5 cM. 

De vacht is van boven helder rood, van beneden isabella- 

kleurig of witachtig; de vlieghuid is roodachtig. 


— 293 — 


254. Myotis hasseltii TEMMINCK. 
Verspreiding. Sumatra; Java; Celebes. 


Maten. Lengte van kop en romp 2.3 cM.; van den staart 
44 сМ. 


De ooren zijn breed en afgerond. De vacht is van boven 
grijsachtig bruin en van beneden vuilwit. De basis van de 
haren is donkerbruin zoowel aan de boven- als aan de 
benedenzijde. 


255. Myotis adversus HoRsFIELD. 
Syn. Vespertilio macropus бота; V. macellus Ткмм.; 
V. horsfieldii Ткмм.; Trilatitus macellus GRAY. 


Verspreiding. Java; Borneo; Celebes; Jobi. 


Maten. Lengte van Кор en romp 2.3 cM.; van den staart 
5.75 cM. 


De zachte vacht is van boven zwart met bruine spikkels, 
aan de zijden met grijze spikkels en aan den buik witachtig 
of grijs. ; 

256. Myotis muricola HODGSON. 

Syn. Vespertilio adversus Темм., BLYTH., CANTOR, JERDON; 
V. blanfordi Dowson; V. caliginosus Tomes; V. (Pternopterus) 
lobipes Ретева; V. moupinensis М. Enwanps; V. tralatitius 

EMM. 

· Та], namen. Kelawar (Billiton). 
Verspreiding. Sumatra; Simaloer; Nias; Billiton; 
rneo; Java; Celebes; Ternate; Amboina; Flores; Nieuw- 

Guinea. 

Maten. Lengte van kop en romp 4.4 cM.; van den staart 
5.8 cM. 


Dit dier, dat in Oost-Azié (Voor-Indié tot Nieuw-Guinea) 
veelvuldig voorkomt, is van boven zwart met lichte vlekjes; 


— 994 — 


aan de benedenzijde zijn de haren aan den wortel zwart 
en aan den top aschkleurig. De vlieghuid is diep zwart. 
257. Kerivoula hardwickii Horsr. 

Syn. Kerivoula fusca Повѕох. 

Verspreiding. Sumatra; Mentawei; Java; Borneo. 

Maten. Lengte van Кор en romp 5.8 cM.; van den staart 
4.95 cM. 

De kleur is van boven en van beneden grijsachtig bruin; 
de onderste helft van de haren is bruin. De vlieghuid is 
donker. De snuit is sterk behaard, hetgeen niet het geval 
is bij А. pellucida WATERH., waarvan wel eens opgegeven 
wordt, dat zij behalve in de Philippijnen ook zou voor- 
komen in Oost-Sumatra. 

258. Kerivoula papillosa TEMMINCK. 

Syn. Vespertilio papillosus TEMMINCK. 

Verspreiding. Java; Sumatra; Borneo. 

Maten. Lengte van kop en romp 5.5 cM.; van den staart 
5.5 cM. 

De vacht is op den rug glanzend bruin gekleurd; op den 
kop en de benedendeelen lichter en meer grijsachtig. De 
haren zijn steeds voor het onderste 2/, gedeelte bruin. 

259. Kerivoula picta PALLAS. 

Syn. Vespertilio kirivoula Воррлквт; V. pictus PALLAS; 
V. radiatus BRUNN.; V. ternatanus SEBA. 

Inl. namen. Lawa-kémbang. 

Verspreiding. Sumatra; Java; Borneo. 

Maten. Lengte van Кор en romp 4.4 cM.; van den staart 
3.1 cM. 

De zachte vacht is van boven fraai goudrood, van beneden 


zwak roodachtig. De vlieghuid is roodachtig met hier еп 
daar zwart. 


— 995 — 


260.  Kerivoula weberi JENTINK. 
(WeBer’s Zool. Ergeb. Reise Niederl. О. Ind.). 
Verspreiding. Celebes. 


Maten. Lengte van kop en romp 5.7 cM.; van den staart 
425 cM.; van den voet 1.2 cM.; van den voorarm 5.9 cM. 


De kleur is oranje en levendiger dan bij К. picta. De 
vlieghuid is donkerzwart; de ooren zijn oranje met zwarte 
vlekken. 


| 261. . Miniopterus schreibersi NATTERER. 
Syn. Miniopterus australis Ровзох; М. blepotis TEMM.; 
M. pusillus Dowson; Scotophilus fuliginosus Јеврох; Vespertilio 
eschscholtzii W ATERH.; V. orsinii TEMM. 


Verspreiding. Java; Celebes; Ceram; Banda; Amboina; 
Timor; Nieuw-Guinea. 


Maten. Lengte van kop en romp 5.75 cM.; van den staart 
5.75 СМ. 


Dit dier is over Europa, Afrika en Azié verspreid en 
vertoont groote verschillen wat kleur betreft. De aziatische 
Vormen zijn van roodachtig tot zwartachtig bruin en van 
beneden meer grijs van kleur, terwijl de haren aan den wortel 
donker gekleurd zijn. 


Verder komen nog voor: 
Kerivoula javana Tuomas (Java, Kosala); 

er. papuensis Dowson (Noordelijk Nieuw-Guinea); 
Ker. pusilla Tuomas (Borneo, Serawak); | 
Miniopterus australis Tomes ( Kei-eilanden); 
Nyctophilus microtis Tuomas (Nieuw-Guinea, Sogere); 
Vespertilio ater Bernstein (Batjan, Ternate); | 
Vesp. batchianus Матзсше (Batjan); ` 

Vesp. doriae PETERS (Borneo, Serawak); 
Vesp. kuhli Narrerer (Sumatra); 


— 296 — 


Vesp. papuanus Peters en Doria (Salawati); 

р. papuanus orientalis MEUER (Nieuw-Guinea); 
Vesp. subulidens Мплев (Natoena); 

Vesp. tenuis TEMMINCK (Sumatra, Borneo, Java). 


= 
D: 


Orde INS RO TIN ORS 


Fam. TUPAJIDAE. 
262. Tupaia tana RAFFLES. 


Syn. Cladobates speciosus WAGNER; Hylogalea tana MÜLLER; 
Tupaia chrysura GÜNTHER. 


Inl namen. Mantoea (Pad. Bovenlanden); tankerawaki; 
toepai-poewar (Padang); toeroeng (Dajak); toepai-tanah. 


Verspreiding. Sumatra; eil. ten Westen van Sumatra; 
P. Toeangkoe; Banka; Borneo; Java. 


Maten. Lengte van kop en romp 21.5 eM.; van den staart 
16 cM 


Deze dieren gelijken eenigszins op eekhoorns, waarom 2) 
genoemd worden met den algemeenen naam „toepai”. De 
bovendeelen zijn donkerbruin tot zwart, de onderdeelen bruin 
met een roodachtige tint. De haren van de bovendeelen 
zijn grij en donkerbruin geringd. De kop en de snuit zijn 
zwartachtig met grijs gemengd; de keel is roodachtig grijs. 
Van af het midden tusschen de ooren loopt tot halverwege 
den rug een donkere streep. De staart is sterk tweerijig. 

Ткоскзвавт beschouwt T. speciosa WAGNER en T. chrysura 
GiinTHER als variëteiten van deze soort. 


263. Tupaia dorsalis SCHLEGEL. 
Verspreiding. Borneo. 


Maten. Lengte van kop en romp 18.5 cM.; van den staart 
met pluim 16.5 cM. 


— $97 — 


De levenswijze van de. Tupaia-soorten stemt overeen met 

die van de eekhoorns en op eenigen afstand zijn zij moeilijk 
van deze te onderscheiden. Volgens JENTINK zijn T. picta 
Tuomas en T. montana Tuomas vermoedelijk variëteiten van 
T. dorsalis. 
ОТ. montana is nauw verwant met T. ferruginea RAFFLES 
en T. picta. „It is distinguished from both by the colour of 
its tail, the former having this member dull annulated grey, 
and the latter brilliant rufous; it has also a shorter tail than 
either." (Proc. Zool. Soc. London 1892, p. 224). 

Т. dorsalis heeft aan de rugzijde een middelmatig lange 
vacht, die halverwege de zijden overgaat in de veel korter 
en aangedrukte vacht van de onderdeelen. 

De bovendeelen zijn roodbruin van kleur, terwijl de 
achterste helft van den rug en de voorpooten bruiner zijn 
en meer of minder grijsachtig. Van de kruin tot den staart- 
wortel loopt over den rug een in-zwarte streep. 


264. Tupaia murina MÜLLER. 
Syn. Dendrogale murina MÜLLER. 
Verspreiding. Borneo. 


Maten. Lengte van kop en romp 10 cM.; van den staart 
10 cM. 


De bijna ronde, weinig behaarde staart is ongeveer 700 lang 
als het lichaam. De snuit is smaller en langer dan bij de 
andere soorten. De kleur 15 van boven geelachtig bruin, 
Naar voren olijfkleurig, naar achteren en op den staart rood- 
bruin, en van onderen witachtig. 

965. Tupaia mülleri KOHLBRUGGE. 

Inl. namen. Tankerawak (2. 0. Borneo). 

Verspreiding. Borneo. 


Maten. Lengte van kop en romp 19.5 сМ.; van den staart 
cM, 


— 298 — 


Volgens KoHLBRUGGE (Natuurk. Tijdschrift V. 55) zouden 
Mürrer en ScHLEGEL dit dier reeds gekend hebben, maar het 
voor een bastaardvorm van Tupaia ferruginea en T. tana hebben 
aangezien. De korte staart is sterk tweerijig en evenals het 
geheele dier donker-roodbruin van kleur. 


266. Tupaia javanica HORSFIELD. 

Inl. namen. Bangsring; emes; kekkes (Preanger); sinsring; 
toepai (Mal.); toepai-akar (West-Sumatra); toepai-tjitjor (Oost- 
Sumatra); broejoek (Zuid- Borneo). 

Verspreiding. Sumatra; Banka; Billiton; Nias; Borneo; 
Java. 


Maten. Lengte van kop en romp 18.5 cM.; van den 
staart 18 cM.; lichaamsgewicht 108 gr.; hersengewicht 2.5 gr. 


De koffierat, die ook wel eens „Бад то” genoemd wordt, 
heeft een korten snuit. De kleur is van boven en aan de 
zijden olijfkleurig of glanzend zwartbruin met een vaalgele 
fijne spikkeling; de onderdeelen zijn okergeel. De kleur van 
den staart vertoont groote verschillen. De iris is bruin. 


267. Tupaia ferruginea RAFFLES. 
Syn. Tupaia chinensis ANDERSON; Т. peguana LESSON. 


Inl namen. Broejoek (Dajak); kékés (Soendalanden); toepai- 
akar (West-Sumatra); toepai-press (Sumatra); badjing (Jard). 
Volgens Koyinaspercer wordt T. ferruginea „toepai-tanah 
en T. javanica ,toepai-akar" genoemd. 

Verspreiding. Sumatra ; Mentawei; Banka; Borneo; Java. 

Maten. Lengte van kop en romp 17—19 cM.; van den 
Staart 15—18 cM. | 

De kleur wisselt van boven van bruin met een geelachtige 
tint tot diep roestkleurig, maar is steeds meer of minder 


gespikkeld. Voor elken schouder verloopt een lichte, —€— 
streep. De benedendeelen zijn geelachtig met een meer 0 


— 299 — 


minder bruinachtige tint. De haren op den rug zijn aan den 
wortel loodkleurig zwart; de langere en stevigere haren hebben 
boven den bleeken ring een langen zwarten top, waaraan soms 
een tweede bleeke ring kan voorkomen. 


TRovESSART brengt tot dezen vorm de volgende ondersoorten 
voor den Archipel: 

T. longipes Tuomas (Borneo) en 

T. hypochrysa Tuomas (Java, Mentawei). 


268. Tupaia splendidula GRAY. 
Verspreiding. Borneo; Natoena-eil.; Boengoeran; Р, Laut. 


Maten. Lengte van Кор en romp 15.5 cM.; van den staart 
met pluim 13.6 cM. en zonder pluim 12.5 cM. 


De vacht is dik, lang en donker-roodbruin met een zwart- 
achtige tint. De staart is donker-roodbruin van boven en 
bleekrood van beneden. De schouderstreek is geel. De kegel- 
vormige kop is ongeveer 2 maal langer dan breed. 


Verder komen nog voor: 
Tupaia malaccana ANDERSON (Lingga, Singkep, Indragiri, 
Tapanoeli); 

Т. melanura Tuomas (Borneo, М. Пит); 

T. minor бйхтнев (Borneo, М. Dulit); 

T. lucida Tuomas (P. Laut, Noord-Natoena); 

T. chrysomalla Милев (Anambas); 

T. gracilis Tuomas (Borneo). ` 

Tupaia phaeura MILLER. 

Singkep. 

»like Тир. ferruginea from Singapore, but with much darker tail, its 
Upper and lower sides concolor with corresponding surfaces of body.” 
»Head and body 195 mM.; tail vertebrae 140 mM." 

Tupaia castanea MILLER. 

Poelo-Bintang ( Riouw- Archipel). 

„Similar to- Тир. splendidula but larger and darker; "m 
dear tawhy-ochraceous," „Head and body 200 mM.; tail n" 
145 mM." Lo or ung 


— 300 — 


Tupaia tephrura MILLER. 

Tana-Bala ( Batoe-eilanden ). . 

„Їп size and general appearance not unlike Tup. phaeura of Singkep- 
Island, but upperparts darker, shoulder stripes better developed, and 
tail conspicuously lighter than body, its distal half silvery buff-grey." 
,Head and body 193 mM.; tail vertebrae 130 mM." 


Tupaia chrysogaster MILLER. 

Noord- Pageh-eilanden. 

„Like the Javan Тир. hypochrysa (Tuomas) but upperparts darker 
than in Тир. ferruginea, tail strongly tinged with yellowish brown 
below, and entire ventral surface of body and inner side of legs 
brownish yellow.” „Head and body 205 mM. ; tail vertebrae 140 mM." 

Tupaia cervicalis MILLER. 

Tana-Bala ( Batoe-eilanden ). 

„Like Тир. tana, but grey neck markings paler, more extensive, 
and more conspicuous; black of back more sharply defined from red 
of sides, and teeth larger." „Head and body 210 mM.; tail vertebrae 
165 mM." 


269.  Ptilocerus lowi GRAY. 
Verspreiding. Sumatra; Banka; Borneo. 


Maten. Lengte van kop en romp 13.7 сМ.; van den staart 
16.2 cM. 

Het dier is zwartachtig bruin met fijne gele spikkels; de 
onderdeelen zijn geelachtig. De lange staart is zwart en voor 
het onderste derde gedeelte tweerijig behaard; het overige 
gedeelte is evenals bij de ratten met schubben bedekt, terwijl 
van onder de schubben groepjes van drie haren te voorschijn 

omen. 


Fam. SORICIDAE. 
210. Crocidura brevicauda JENTINK. 
(M. WEBER’s Zool. Ergebn. 1890, p. 124). 
Verspreiding. Java (Tjibodas). 


— 301 — 


Maten. Lengte van kop en romp 9.4 cM.; van den staart 
46 cM.; van den achtervoet 1.5 cM. 


Het lichaam is grooter dan bij Cr. orientalis en Or, weberi, 
maar de staart is korter. De bovendeelen hebben de kleur 
als bij Cr. orientalis en Cr. weberi, maar zijn iets bruiner, 
daar de haren een grootere bruine punt bezitten. De haren 
van den staart zijn zwart en langer dan bij Cr. orientalis en 
Cr. weberi, vooral aan den staartwortel. De tanden zijn wit. 


971. Crocidura brunnea JENTINK. 
(Not. Leyd. Mus. 1888, p. 165). 
Verspreiding. Sumatra; Java. 


Maten. Lengte van kop en romp 7.5 cM.; van den staart 
4.7 cM. 


De bovendeelen zijn roodachtig bruin; de benedendeelen 
iets lichter gekleurd. De basis van de haren is zwart. De 
staart is bedekt met zeer korte bruine haren, terwijl schubben 
zichtbaar zijn; de haren aan het benedendeel van den staart 
zijn eenigszins langer. 

972. Crocidura macklotii JENTINK. 
(Not. Leyd. Mus. 1888, р. 164). 

Verspreiding. Timor. 

Maten. Lengte van kop en romp 8.4 cM.; van den staart 
4.6 cM. 

Het dier is lichtbruin gekleurd; de basis van de Вагеп 
Is muiskleurig. De staart is behaard, en de schubben zijn 
onzichtbaar. 


973. Crocidura fuliginosa BLYTH. 


Syn. Crocidura kingiana ANDERSON; Cr. rubricosa ANDERSON; 


Sorex fuliginosus BLYTH. А 


— 302 — 
Verspreiding. Java; Borneo; Celebes (Tomohon), 


Maten. Lengte van kop en romp 7.75 cM.; van den staart 
6.75 cM. 


De bovendeelen zijn diep roodbruin, de benedendeelen 
aschbruin en aschgrijs van kleur. De onderste helft van de 
haren is leikleurig. De staart en de bovenkant van de 
voeten zijn donkerbruin. 

Voor de Christmas-eil. wordt door THOMAS (P. Z. S. 1888, 
p. 532) opgegeven de variëteit Cr. trichura Dors. met een , 
langen behaarden staart (8 cM.). 

Nauw verwant met Cr. fuliginosa is Cr. beccarii ровѕох 
van Sumatra, die zich onderscheidt door de geringere grootte 
(6.6 cM. en 5.3 еМ.) en de veel kortere ooren. 


274. Crocidura orientalis JENTINK. 
(Weser’s Zool. Ergebn. 1890, р. 194). 
"Inl namen. Tjiloeroet, tjéroeroet. 
Verspreiding. Java ( Tjibodas). 
Maten, Lengte van kop en romp 7.5 eM.; van den staart 


7 eM.; van den achtervoet 1.5 cM. 


Dit dier gelijkt zeer veel op Cr. weberi. De staart is 
slanker en bezit korte zwarte haren. : 


.275. Crocidura weberi JENTINK. 
(WeBER’s Zool. Ergebn. 1890, р. 194). 
> Verspreiding. Sumatra ( Singkarah). 


- Maten. Lengte van kop en romp 8 cM.; van den staart 
5.6 cM.; van den achtervoet 1.9 cM. 


De haren aan de bovendeelen zijn zwart met bruine pau 
die van de onderdeelen zijn meer bruin. De staart is me 
zeer korte haren bedekt. 


— 308 — 


276. Crocidura paradoxura DOBSON. 
Verspreiding. Sumatra. 
Maten. Lengte van kop en romp 6.6 cM.; van den staart 
10.5 cM.; van den achtervoet 1.6 cM. 
Dit dier gelijkt veel op Cr. fwliginosa, maar onderscheidt 
zieh door den veel langeren staart. De vacht is dicht en vrij 
lang; van boven gelijkmatig donkerbruin. 


277. Crocidura tenuis S. MüLLER. 

Verspreiding. Timor. 

Maten. Lengte van kop en romp 7.8 cM.; van den staart 
5 eM.; van den achtervoet 1.4 cM. 

De haren zijn aan de basis leikleurig. De bovendeelen 
zijn chocoladebruin, de onderdeelen lichter van kleur. De 
staart is dicht bezet met korte haren, zoodat de schubben 
onzichtbaar zijn. 

278. Crocidura neglecta JENTINK. 

Verspreiding. Sumatra. 

Maten. Lengte van kop en romp 8.1 cM.; van den 
staart 3.6 cM.; van dem achtervoet 1.2 cM. 

De basis van de haren is zwart. De haren van de boven- 
deelen hebben een bruinachtig rood uiteinde, terwijl die van 
de benedendeelen meer geel aan den top zijn. De staart 
en de voeten zijn sterk behaard, pruinachtig rood. De schubben 
van den staart zijn geheel door de haren overdekt. 


279. Crocidura (Pachyura) unicolor JENTINK. 
Verspreiding. Ternate. 
Maten. Lengte van kop en romp 10.4 cM.; van den staart 
48 cM. 
Alle haren zijn gelijkmatig blauwachtig zwart; die aan 
den rug hebben een zachte bruinachtige tint. De staart 15 
Weinig behaard; de snuit puntig en de tanden zijn wit. 


— 804 — 
280. Crocidura semmelinki JENTINK. 
Verspreiding.  Banda- Neira. 
Maten. Lengte van kop en romp 9.8 cM.; van den staart 
5.9 cM. 
De haren van de lange vacht zijn aan de basis muiskleurig, - 
die op den kop en de bovendeelen van het lichaam hebben 
kastanjekleurige punten, en die van de buikzijde lichtbruine 


uiteinden. De haren van de handen, voeten en den staart 
zijn kastanjekleurig. De staart is sterk behaard. 


281. Crocidura kroonii KOHLBRUGGE. 
(Nat. Tijdschrift V. 55). 
Inl. namen. Tikoes mariangin (Z. O. Borneo). 
Verspreiding. Borneo ( Pleihari). 


Maten. Lengte van kop en romp 13.5 cM.; van den 
staart 6.1 еМ. 


De tanden zijn bruin gevlekt. De kleur is muisgrijs, van 
onderen iets lichter blauwgrijs. De rug en de kop hebben 
een bruine tint, doordat de. toppen van de haren bruin zijn. 
De ringen van den staart zijn duidelijk zichtbaar. De groote 
ooren dragen weinige zeer korte haren. 


282. Crocidura (Pachyura) milleri JENTINK. 
Verspreiding. Timor. 


Maten. Lengte van kop en romp 9.5 єМ.; van den staart 
5.2 cM.; van den achtervoet 1.8 cM. 


De basis van de haren is muiskleurig. Пе bovendeelen 
zijn liehtbruin, terwijl de onderdeelen geelachtig gespikkeld 
zijn. De schubben van den staart zijn duidelijk zichtbaar. 
wegens de weinige korte haren, die over den staart verspreid 
zijn. 


E 


= 305 == 


983. Crocidura (Pachyura) kükenthali MATSCHIE. 
(Abh. Senck. Ges. 1901, V. 25, р. 279). 
Verspreiding.  Halmaheira; Batjan. 


Maten. Lengte van kop en romp 8.6 сМ.; van den staart 
54 cM.; van den achtervoet zonder klauwen 1.6 cM. 


De rugharen zijn blauwgrauw met een bruinen top. De 
breede snuit, de pooten en de staart zijn helderbruin. De staart 
is vrij dicht behaard, maar toch zijn de ringen nog duidelijk 
zichtbaar. 

284. Crocidura (Pachyura) caerulea KERR. 

Syn. Crocidura caerulescens, beddomei ANDERSON; Cr. fulvo- 
cinerea en sindensis ANDERSON; Cr. waldemarii, ceylanica, media 
Perers; Sorex indicus, capensis Is, GEOFFR.; S. murinus HODGS.; 
5. myosurus Gray en Harpw.; S. sonneratii, giganteus Is. GEOFF. ; 
8. pilorides Suaw. 


Inl. namen. Tikoes-boesoeq; tikoes-kastoeri. 

Verspreiding. Sumatra; Java; Borneo; Banka; Timor; 
Ternate; Batjan; Amboina; Soeloe-eil. 

Maten. Lengte van Кор en romp 15 cM.; van den staart 
8.75 cM. 

Dit dier is over een groot deel van Azië en Afrika verspreid 
en gelijkt veel op Cr. murina. De korte vacht is gewoonlijk 


blauwachtig grijs en beneden iets lichter dan boven; soms 


komen roodbruine stippen voor, in 't bijzonder achter op den rug. 
TROUESSART geeft als ondersoort op Cr. edwardsiana van 
de Soeloe-eil. 


985. Crocidura (Pachyura) murina L. 


1 Syn. Sorer murinus L.; S. myosurus PALLAS; S. serpentarius 
RE ~ é m у Bre 
5 GEOFFR.: S. nemorivagus en soccatus HoDGs.; S. murınus, 


Јута en niger Horsr.; S. kandianus, montanus en ferrugineus 


E S. saturatior Hopas.; S. murinus, serpentarius, пей: 
XV. | д 


- 806 — 


nemorivagus, heterodon, niger, ferrugineus en montanus BLYTH.; 
S. serpentarius, viridescens, soccatus en tytleri BLYTH. ; S. albinus, 
murinus, griffthii, sery "ius, soccatus, heterodon еп niger BLYTH.; 
5. murinus, nemorivagus, serpentarius, saturatior, tytleri, niger en 
soccatus JERDON; Crocidura (Pachyura) blythii, pealiana еп 
blanfordii ANDERSON (volgens BLANFORT). 


1 


Inl. namen, Tikoes-boesoek; tikoes-kastoeri; tjeloeroet; 
tjöroeroet. 


Verspreiding. Sumatra; Java; Celebes; Borneo; Ternate; 
Amboina. 


Maten. Lengte van Кор en romp 13 сМ.; van den staart 
6.8 eM.; van den achtervoet 21 cM. 


Dit dier is over een groot deel van Azië verspreid en 
vertoont een groote mate van veranderlijkheid. Evenals 
zoovele dieren van deze orde verspreidt het een onaangename 
lucht. De groote, ronde ooren zijn meestal bijna geheel 
naakt. De snuit is middelmatig lang en puntig. De snuit, 
ooren en voeten zijn bruin. De staart is met korte bruine 
haren dicht bedekt. De romp is van boven meer of minder 
grijsbruin en van beneden muiskleurig bruin. 


Verder komen nog voor: 

Crocidura doriae PgrERs (Borneo, Serawak); 

`. hosei Tuomas (Borneo, Serawak); 

~ monticola Perers (Java, Borneo); 

Cr. foetida Peters (Borneo, Bengkajang); 

. vosmaeri JENTINK (Banka); 

г. baluensis Tuomas (Borneo, Kina-Baloe); 

. sumatrana PETERS (Sumatra, Palembang). 


o 


E 


( 


© 


Q 


286. Gymnura alba GIEBEL. 
(Not. Leyd. Mus. V. 17, p. 20). 


Syn. Gymnura candida JENTINK; G. rafflesii var. candida 
GÜNTHER. 


— 807 — 


Inl namen. Tikoes-boelan. 
Verspreiding. Borneo. 


Maten. Lengte van kop en romp 34.3 cM.; van den Sep 
93.5 cM.; van den achtervoet 7.1 cM. 


De klauwen van den voorpoot zijn bij dit witte dier zeer 
klein, bijna !/, van die van den achterpoot en niet gebogen. 
De haren zijn alle kort, terwijl bij С. gymnura de haren 
op den rug langer zija dan de andere en een soort kuif 
- vormen. De iris is zwart. Overdag verbergt het dier zich 
onder boomwortels en in gaten in den grond. Het verspreidt 
een sterken muskusreuk. 


287. Gymnura gymnura RAFFLES. 
Syn. Gymnura rafflesii Horsr. en У1в.; Echinosorex rafflesii 
BLAINV.; Viverra gymnura RAFFLES. 
Inl. namen. Rindil (Palembang, Ogan-Oeloe); tampeline 
(Palembang, Kikim). 


Verspreiding. Sumatra. 


Maten. Lengte van kop en romp 37.7 cM.; van den 
Staart 25.5 cM.; van den achtervoet 5.3 cM. | 


Deze dieren komen weinig voor en schijnen twee aan twee 
te leven in holen of onder boomwortels; ze leven үл. van 
kleine dieren (ratten, muizen, insecten enz.). Ор den lang- 
Werpigen kop zitten afgeronde, spaarzaam behaarde ooren. 
De lange staart is naakt. De romp en de pooten zijn zwart; 
de kop, hals en schouders wit. De achterste helft van den 
staart is wit, de voorste zwart. Zij verspreiden een door- 
dringenden reuk. 


988. Gymnura suilla Мйлек en SCHLEGEL. 
Syn. Hylomys peguensis BLYTH. 


Verspreiding. Sumatra; Java; Borneo. 


— 308 -- 


Maten. Lengte van kop en romp 11.6 cM.; van den 
staart 1.6 eM.; van den achtervoet 2.5 cM. 


De korte staart is bijna onbehaard en met kleine schubben 
bedekt. De klauwen zijn kraehtig. De bovendeelen zijn 
roestkleurig bruin, de benedendeelen geelachtig wit. De haren 
op den rug hebben zwarte uiteinden. Пе pooten en staart 
zijn gedeeltelijk bruinachtig geel. 

De soorten op den berg Kina- Baloe (Borneo) hebben over 
den rug volgens Ото. Tromas een zwarte streep, waarom hij 
een variëteit @. dorsalis onderscheidt. 


Orde MARSUPIALIA. 


Fam. DASYURIDAE. 
289. Dasyurus albopunctatus SCHLEGEL. 

Inl. namen. Goembem. 

Verspreiding. Nieuw-Guinea (Arfak, Stefansort). 

Maten. Lengte van kop en romp 26.5 cM.; van den staart 
21.5 сМ.; van de оогеп 1.7 cM. 

De snuit is vrij kort; de staart is kort behaard. De donker- 
bruine vacht vertoont een groot aantal kleine witte plekken, 
die op den staart ontbreken. De benedendeelen zijn witachtig 
geel. 

290. Dasyurus fuscus A. M. EDWARDS. 

Verspreiding. Nieuw-Guinea ( Arfak). 

Maten. Lengte van kop en romp 23 cM.; van den staart 
19 CM: 

De bovendeelen zijn donkerbruin; de zijden van kop en 
romp lichter gekleurd. De keel, de borst en de buik zijn 
geelachtig. De rug is wit gevlekt; op den kop komen ondui- 
delijke vlekken voor, terwijl deze op de ledematen en den . 
staart ontbreken. De vingers en teenen bezitten scherpe 
nagels, behalve de zeer korte duim aan de achterpooten. 


— 809 — 


291.  Phascologale doriae THOMAS. 
Verspreiding. Nieuw-Guinea ( Arfak). 


Dit dier is van middelmatige grootte; bezit kleine ooren 
en een staart, die even lang is als de kop en de romp. 
Behalve het eerste derde gedeelte, waar de haren iets langer 
zijn, is de staart kort behaard. Пе bovendeelen zijn oranje- 
bruin en grof gespikkeld, terwijl een zwarte streep over de 
ruggegraat verloopt. De benedendeelen zijn oranje-grijs, 
terwijl de top van de haren donkergeel is in tegenstelling 
van de oranjekleurige haartoppen op de bovendeelen. 


292. Phascologale dorsalis Peters еп Dorta. 

Verspreiding. Nieuw-Guinea (Arfak). 

Maten. Lengte van kop en romp 16 сМ.; van den staart 
16 eM. 

De bovendeelen zijn geel- tot zwartachtig roestkleurig; 
de haren hebben meest een gelen top, behalve die op het 
midden van nek en rug, welke geheel donker zijn. De punt 
van den staart is wit. 

293. Phascologale longicaudata SCHLEGEL. 

Inl. namen. Куагай. 

Verspreiding. Aroé-eil.; № ieuw-Guinea. 

De zeer lange staart is grootendeels zeer dun behaard 
met aan het uiteinde een soort pluimpje. De benedendeelen 
zijn witachtig; de staart is bruinzwart; verder heeft het dier 
donkergrijze haren met bleek roodachtig gele puntjes. 

294. Phascologale melanura THOMAS. 

Verspreiding. Nieuw-Guinea. 


Maten. Lengte van kop en romp 10.7 cM.; van den staart 
12 cM. 


— 310 — 


Dit dier gelijkt veel op Ph. longicaudata, maar is kleiner 
en heeft een zwarten, behaarden staart. 


295.  Phascologale thorbeckiana SCHLEGEL. 


Syn. Phase. melas MüLLEr en SCHLEGEL; Chaetocercus bruijnii 
PETERS. 


Inl. namen. Podin, kopenn, fanei, insinsie (Triton-baai). 


Verspreiding. Jappen, Salawatti, Nieuw-Guinea (Triton- 
baai). 


Maten. Lengte van kop en romp 20 сМ.; van den staart 
18.8 cM.; van den achtervoet 3.4 cM. 


De ooren van deze buidelrat zijn dun en met korte zwarte 
haren bedekt. De staart is aan de benedenzijde zeer kort 
behaard, zoodat de schubachtige huid duidelijk zichtbaar is; 
de bovenzijde is sterk behaard. Tusschen de gewone haren 
staan langere, stevigere en meer glanzende. De haren zijn 
effen zwart; het dier is zwart met een purperbruinen gloed; 
aan de onderzijde iets lichter. 


296.  Phascologale wallacei GRAY. 
Syn. Myoictis wallacei Gray; Phascologale pilicaudata PETERS 
en рока. 
Inl namen. Kartau. 
Verspreidin с. Aroé-eil.; Rubi; Nieuw-Guinea. 
Maten. Lengte van kop en romp 18 cM.; van den staart 
14 eM. 


De staart is aan de bovenzijde met lange haren bedekt. 
De kop, de voeten en de staart zijn roodachtig; de rug 
meer of minder roodachtig zwart en de onderdeelen meer 
rossig. | 

De dieren bouwen een kogelvormig nest van grashalmen. 


— 24 = 


Fam. PERAMELIDAE. 
997.  Perameles doreyana Quoy en GAIMARD. 

Syn. Echymipera kalubu Lesson; Perameles aruensis PETERS 
en Doria; P. rufescens PETERS en Рока. 

Verspreiding.  Aroé-eil.; Salawatti; Misore; Waigiou; 
Nieuw-Guinea. 

Maten. Lengte van kop en romp 60 сМ.; van den staart 
10 eM 

Een kegelvormige Кор met een tamelijk dikken snuit, kleine 
oogen en afgeronde groote, gele ooren. Аап de voorpooten 
zijn de binnenste en buitenste teenen zonder nagel. De 
bovendeelen zijn zwart met roodachtig geel vermengd; de 
benedendeelen licht van kleur. Dit dier is vermoedelijk 
synoniem met Anwromeles rufiventris К. M. Herren. (Abh. 
Mus. Dresden B. 6). 

998. Perameles longicaudata PETERS еп Dom. 

Verspreiding. Nieuw-Guinea (Атак). 

Maten. Lengte van kop en romp 26 cM.; van den staart 
18.5 cM. 

De bovendeelen van dezen buidelhaas zijn geelachtig rood 
met zwart vermengd; de benedendeelen zijn geelachtig wit. 
De staart is kort behaard en voor het laatste '/; gedeelte 
wit van kleur. 

299. Perameles ornatata THOMAS. 
(P. 7. 8. of L. 1903, p. 201). 

Verspreiding. Nieuw-Guinea ( Aroa- River). 

Maten. Lengte van kop en romp 30 cM.; van den staart 
17.7 cM.; van den achtervoet 5.9 cM. 

Dit dier gelijkt zeer veel op Per. longicaudata PETERS en 
Doria, maar onderscheidt er zich van door de zwarte streep 
Over den rug. 


— 312 — 
Fam. PHALANGERIDAE. 
300. Phalanger ursinus TEMM. 


Inl. namen. Boeboetoe; kusch (9) en lokkon ($) 
( Minahassa); mehmoe ( Boeginees); goella 2. 


Verspreiding. Celebes, Lembeh. 


De berenkoeskoes heeft ongeveer de grootte van een wilde 
kat en een staart, die even lang is als het lichaam. De ooren 
zijn in de vacht verborgen. De bovendeelen zijn zwart met 
vaalgele spikkels; de benedendeelen zijn okergeel; de naakte 
deelen zwart. 


301. Phalanger orientalis PALLAS. 


Syn. Cuscus albus Lesson; C. ornatus Gray; Phalangista 
alba Is. G. Sr. Ниве; Ph. cavrifrons Темм.; Ph. indica MÜLLER; 
Ph. amboinensis LacEP.; Ph. gymnotis Peters en Doria. 


Inl. namen. Kiedo (богат); koesoe-tiga (Ф) еп koesoe- 
poetih (4) (Amboina). 


Verspreiding. Amboina; Ceram; Boeroe; Halmaheira; 
Batjan; Ternate; Banda; Boeroe; Soela-Bessie; Goram; Misool; 
Waigiou; Salawatti; Batanta; Aroë-eil.; Morotai; Obi; Saparoea; 
Timor; Letti; Kei-eil.; Wonoembai; Jappen; Nieuw-Guinea. 


Maten. Lengte van Кор еп romp 46 сМ.; van den staart 
49 cM. 


De algemeene kleur is aan de bovenzijde vuilgeel tot 
roodachtig, roodachtig bruin of zelfs bruin; soms is de vacht 
gevlekt. Over het midden уап den kop en den rug loopt een 
donkere band. De groote ooren steken buiten de vacht uit. 
De mannetjes zijn dikwijls albino’s. 


Men onderscheidt nog de ondersoorten: 
Ph. vestitus M. Еру. (Arfak); Ph. intercastellanus THOMAS; 
Ph. kiriwinae Tuomas; Ph. meeki Tuomas. 


— 818 — 


302. Phalanger maculatus Е. GEOFFROY. 

Syn. Сизсиз brevicaudatus Gray; C. chrysorrhous GRAY; 
Phalangista macrourus Less. еп GARN. ; Ph. nudicaudata GouLp; 
Ph. papuensis DEsw.; Ph. quoyi Gaimard; Ph. variegata ScHINz. 

Inl. namen. Коеѕое; medar-iri en medar-mel ( Kei-eil.); _ 
moeder (Koor); wangal (Aroé-eil.); tjempaoesan, koesoe-néla 
(9) en koesoe-pontai ($) (Amboina); rambave (Waigiou); 
do (Guébé); inggairum en inggeinoe (Nieuw-Guinea); medoenga 
(Andai); midoengjen (Jappen); kahpa (Misool); scham-scham. 

Verspreiding. Saleijer; Amboina; Banda; Ceram; Poeloe- 
Pandjang ?; Koor; Tijoor; Kei-eil.; Aroé-eil.; Wammer: Wokam; 
Maikoor; Salawatti; Misool; Batanta; Waigiou ; Mefoor; Jappen; 
Mysore; Schouten-eil.; Nieuw-Guinea. 

De kleur vertoont groote verschillen van grauw, geel tot 
bijna wit en nu eens zijn de dieren éénkleurig dan weer 
met roode, bruine of zwarte vlekken. De korte ooren zijn 
in de vacht verborgen. De veelal kwaadaardige dieren brengen 
den dag door op een donkere plek zittende op de achter- 
pooten met gekromden rug en den kop tusschen de voorpooten. 
Het voedsel bestaat uit plantendeelen, maar ook wel uit 
jonge vogels en eieren. 


303. Phalanger sangirensis MEIJER. 

Verspreiding. Sangi; Siau. 

Maten. Lengte van kop en romp 40 сМ.; van den staart 
25 cM. 

Dit dier verschilt van Ph. celebensis door zijn lichtere kleur 
еп doordat het meer goudachtig getint is. 

304. Phalanger celebensis GRAY. 
Inl namen. Koessi (Minahassa); temboeng. 
Verspreiding. Celebes. 


Maten. Lengte van kop en romp 33 сМ.; van den staart 
. 99.7 сМ, 


— 814 -- 


Evenals bij alle koeskoes-soorten is de staart bij dit dier voor 
de helft of meer van haren ontbloot, terwijl de 2° en 3* teenen 
van den achtervoet vereenigd zijn tot dicht bij het uiteinde. 
De staart vormt een grijpstaart. Deze buidelrat is aschgrauw 
tot grijsachtig van kleur; de haren hebben zilverachtig 

‘gekleurde uiteinden. Hoewel het midden van den rug 
donkerder is, wordt er geen bepaalde streep gevormd. De 
benedendeelen zijn wit of met een aschkleurige tint. 

De dieren schijnen gaarne doerians te eten en worden dan 
zeer vet. 


Verder komen nog voor: 


Phalanger melanotis Tuomas (Talaut) en 
Ph. rothschildi Tuomas (Molukken, Obi). 


305.  Pseudochirus albertisii PETERS. 
Verspreiding. Nieuw-Guinea ( Arfak). 
Maten. Lengte van kop en romp 34 cM.; van den staart 


31 cM. 


Dit dier onderscheidt zich van Ps. canescens door de kortere 
en meer behaarde ooren. De vacht is langer en wolliger 
_ еп een breede donkere band loopt over de ruggegraat. 

О. Tromas onderscheidt nog Ps. coronatus als ondersoort, 
die donkerder van kleur is en een lengte heeft van 25 cM., 
terwijl de staart 22 cM. lang is. 


306.  Pseudochirus canescens WATERHOUSE. 
Syn. Pseudochirus bernsteinii SCHLEGEL ; Ps. grisescens PETERS. 


Maten. Lengte van kop en romp 24.5 cM.; van den staart 
21 cM. 
Verspreiding. Nieww-Guinea; Salawatti. 


Dit dier is kleiner dan Ps. albertisii, Over het midden 
im den kop loopt een donkerbruine streep, en eveneens 
bevindt zich een streep aan de basis van de ooren. De 


— 315 — 


bovendeelen zijn bruin; de onderdeelen geelachtig wit. Пе 
kop is meer rood en de laatste helft van den staart meer 
zwartachtig bruin. 

JENTINK onderscheidt nog Ps. schlegelii (Arfak-gebergte) 
gekenmerkt door de donkerdere kleur en het ontbreken van 
de streep op den kop. (N. Leyd. Mus. V. 6, p. 110). 


307. Dactylopsila trivirgata GRAY. 


Syn. Dactylopsila albertisi Peters en Doria; Расі, angusti- 
villis PETERS еп Doria. 


Inl namen. Ladi (Aroé-eil.). 
Verspreiding. Waigiou; Aroë-eil.; Nieuw-Guinea (Arfak). 


Maten. Lengte van kop en romp 26 cM.; van den 
staart 35 cM. 

Deze koeskoes is gekenmerkt door een platten staart. De 
vacht is wit met enkele zwarte vlekken en drie breede 
zwarte strepen over de bovenzijde. 

308. Dromicia caudata Михе— Ко. 

Verspreiding. Nieuw-Guinea (Arfak). 

Maten. Lengte van kop en romp 12 cM.; van den staart 
15 cM. | 

De bovendeelen zijn bruin en een weinig leikleurig; de 
haren zijn grijs aan de basis en bruin aan het uiteinde. De 
wangen, de keel en de voorste deelen van de schouders 
zijn grijsachtig geel. Over den kop loopen twee zwarte 
strepen. De groote оогеп zijn naakt en йип, De onderdeelen 
zijn grijsachtig geel. 


309. Petaurus breviceps WATERHOUSE. 


Syn. Belideus ariel Gouup; Petaurus notatus Perters; Pet. 


sciureus MÜLLER. 


-- 816 — 


Inl. namen. Tikoes-kalapa; wuaa; barbar; de Petaurus- 
soorten schijnen op de Kei-eil. ,,rididiel” te heeten, waar- 
schijnlijk naar het geluid, dat de dieren maken. 

Verspreiding. Salawatti; Misool; Jappen; Batjan; На!- 
maheira; Kei-eil.; Nieuw-Guinea. 

Dit dier gebruikt als nest wel een uitgeholde kokosnoot. 
De bovendeelen zijn aschgrijs; over den rug loopt een zwarte 
streep; de valhuid is zwartachtig met witte randen; de 
benedenzijde is wit; het uiteinde van den staart is кееш 
of zwart. 

Als ondersoort vindt men Pet. papuanus THomas; dit dier 
eet behalve plantaardig voedsel ook m dieren, kleine 
vogels, eieren enz. 


310. Acrobates pulchellus ROTHSCHILD. 


Dit dier komt op een der eilanden ten Noorden van Nederl.- 
Nieuw-Guinea voor en onderscheidt zich door de purper-bruine 
kleur. De benedenzijde is wit; de keel en de zijden van 
de onderkaak zijn zuiver wit. Ош de oogen bevindt zich 
een zwartachtige bruine vlek. Ше staart is 6.35 cM. lang. 


311. Macropus (Halmaturus) brunii SCHREBER. 

Syn. Didelphys asiatica Partas; D. javana Bopp.; D. 
philander Е. GEOFFR. 

Inl. namen. Рејапдов (Aroé-eil.); aha (Kei-eil.); tijir; 
koesoe-aroe; aijir (Aroë-eil.). 

Verspreiding. Aroé- en Kei-eilanden. 

Maten. Lengte van kop en romp 72 cM.; van den staart 
35 cM. 


De lange smalle kop draagt korte ronde ooren. Пе zachte 
vacht is van boven bruinachtig grijs met geel en van beneden 
vuilgeel. De staart is tot aan het uiteinde bebaard. Een 
breede witte streep loopt van de kin tot de oogen en over de 


dijen. 
$ 


VN 


— 817 — 


312. Dorcopsis müllerii SCHLEGEL. 

Syn. Dorcopsis brunii MüLLer; Macropus brunii WATERHOUSE. 

Inl namen. Pelandok; podin; kopewa; fanej. 

Verspreiding. Misool; Salawatti; Nieuw-Guinea, 

Maten. Lengte van kop en romp 66 cM.; van den staart 
48.5 cM. 

Het laatste vierde gedeelte van den staart is bijna geheel 
naakt, roetzwart, met een vleeschkleurige punt en van groote 
ringen voorzien. De bovendeelen zijn bruin zwartachtig purper; 
de benedendeelen wit. Пе zijden уап den Кор zijn zwart- 
achtig; de kin witachtig. | 

313. Dendrogalus ursinus MÜLLER en SCHLEGEL. 

Inl. namen. Wangoerie (Nieuw-Guinea). 

Verspreiding. Nieww-Guinea ( Arfak). 

Maten. Lengte van kop en romp 64 cM.; van den staart 
Tl cM. : 

„Пе hoofdkleur van deze boomkangeroe is bruinachtig 
glanzend zwart. De kop, de onderdeelen van den romp en 
de binnenzijde der pooten zijn vaal lichtbruin. Deze dieren 
worden zeer tam en brengen al zittende het voedsel met de 
voorpooten naar den bek (MÜLLER). 

314. Dendrogalus inustus MÜLLER en SCHLEGEL. 

Inl. namen. . Wakera (Nieuw-Guinea). 

Verspreiding.  Misool; Salawatti; Nieuw-Guinea. 

Maten. Lengte van kop en romp 64 cM.; van den staart 
71 cM. о 
De haren zijn voor de basale helft zwartachtig en de uit- 
einden vuil geelachtig wit. De kruin van den kop 15 meer 
bruinachtig; de onderdeelen zijn meer vuil geelachtig wit. 
De haren op den staart zijn aan de basis donkerbruin. 


—— 


— 318 — 
Огде МОМОТКЕМАТА. 


Fam. ECHIDNIDAE. 
315. Proechidna bruijni PETERS en Doria. 


Syn. Acanthoglossus bruijnii Gervais; Bruijnia tridactyla 
А. Dubois; Proechidna bruijnii Gervais; Pr. villosissima A. 
Dusois; Tachyglossus bruijnii PETERS en Doria. 


Inl. namen. Nokdiak. 
Verspreiding. Nieuw-Guinea ( Arfak). 
Maten. Lengte van kop en romp 30 cM. 


Dit stekelvogelbekdier is dicht behaard met wolachtige 
bruine haren, waartusschen een gering aantal dunne, korte 
en witgekleurde stekels verspreid voorkomen. Het dier wordt 
ter wille van het vleesch door de inboorlingen gejaagd. 


316. Proechidna nigro-aculeata ROTHSCHILD. 
Verspreiding. Nieuw-Guinea (Charles-Louis-gebergte). 
Maten. Lengte 78 cM. | 


In de P. Z. S. L. 1892, p. 545 wordt het volgende 
vermeld: 


It differs from Pr. bruijni in its much larger size, extremely 
robust limbs, and much shorter claws. Another great point 
of difference lies in the hair, for while Pr. bruijni is covered 
with dense woolly brown hair, in which are imbedded the 
few and scattered spines, in the form before us the hair is 
long, bristly, and very sparingly sprinkled over the body, 
the legs being almost bare. In the new form the spines 
are almost as numerous as in Echidna aculeata, but are of 
great length and thickness and of a horny black colour; 
while in Pr. bruijni they are very few in number, short, 
thin, and of a pure white colour. 


— 319 — 


In Pr. bruijni the claws are solid and much longer than 
in Pr. nigro-aculeata, the middle claw of the fore foot being 
3 сМ. long while that of Pr. nigro-aculeata measures only 
2 cM. 

In addition to this, all the claws of Pr. nigro-aculeata are 
much broader and considerably hollowed out on the under 
‘surface. Lastly Pr. nigro-aculeata has a much longer and 
stouter tail than Pr. bruijni. 


D 
D 


— 320 


D 


"впдлдитооф № 
snaayydouwog 


говртозузтдооадо 


за роррийв | — 
мош >> 
"72812191 — 
"sant вада ÂH 
гозрпече н 
'snafigos. DUT 
"озчдлошойдолцушу 
"еециз 


ДӨӨ 
"HOLOLE үү 
"WR 
"90190 
пето те 
KREIEN) 
“OWL, 
“SOL 
"вавцшаод 
"BARS 
'оәпло | 
чоп. 
ецеш 


‘иәритә-1әҹ̧ 
‘oquo “ев 


ALIEN 
пәривпә-долү 
'uopuw[ro-»[oog 
r'uopuv[ro-rouvg 


E тү x00 (yy 


"уси 


d 


321 — 


олору, 


“аилә, la 
"Uz: е по вфшоов “дол Yoo (y 


ee 


xd OO ав pns EV LER A ve же сы + 
"mmer “rooy Soft], (gr mung Чаземацив ‘ueddre yoo Ее 


*- ww wi... а е се. Кайда те DENS 


KEIER OI (+ 


"водата рлооко (у 


ео EI E з ч 


“uuseteg па wjeundww Чо yoo (е. 


на са а ба па 9 зе ва 


"May yoo * ed re St Get dos yoo 25 
‘ennfq-uomuny do yoo (g 


(x00 (e 
o yoo Q 
10 — 
"SNSOIMN ALIA — 
мати — 
'sisuondpd — 
"SISUNAOUIY — 
"пурта sng 
*oupimns; 


е бровроцчу 


kreeg 


"SEIN У 
a 


‘snapur soydan 
ггорюзодоча 
`Випбтр 94020 Н 
“ечеша 
snpnpaDipj DIS N 


'snosn] 
чип.додйв Snis4n Т, 


"еешивоча 


"хоби 
'SNANDU SE 


ПТИ 


EUN 


agang 


901008] 


seen 


out 
лош, 

: SOLO 
' mac 
‘eg 


BAR) 


119-1205} 


— 322 — 


э N Й 


ee 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 


И RN 


E не 
— snarunanl 


(и | - ond Ge, 
"ззритй вал, —— 
с ‘snowpuos вод 


б, |вгилоозволаор зпуодпа 
— | snunapuns 


. зпрорцалошој 
"отртлон 
„а "130040 — 
| савидотјош  — 
{с SH Hum = 
f kot ‘snydmaddiy = — 
- ‘pumba репа 
eef snood — 
(,— ‘орбити. Snqnador) 
| "IBP 
"ef Dssnurgng pssnaiqng 
4. 8142804200] — 
"as ‘5700420 — 
$us 'eisuoqo]ao SNS 


IN 
surg 


Kaka 


B 


19-1 


Pod ме wipe. АЈ A eseu, Чар 
Ee IPS NAA n 


DÉEN 
"BARQULIOG 


. 


"Uopire[ro-19 N 


uopuv[ro-e[oog 


GU 


‘gaum 
| ‘uopurte-g01y 


|| 


qu IN 
а 


‘томе do yoo (g ` "Auntmuig права 4 yoo (, 7201806 fps 4 de 300 ` E (о UM p GE do 450 о pod do qoo ( "93 
СЕ eg e die d x «ate Ze EE же А 3 $ mor ни И 
. с SE : . : EU — fuoAnjutQ $2124 
у S SPEM ос те. х des — | зюгилибув opobopay _ 
eod е ied am „к ер илл. E ^ ++] знания — 
а. a a ` | адеолуиоцозвти — 
ща E оа ied ы (,— | ‘sngeporydnmsay — 
E er er Ae Sa Em Ee а ANS — | -amshimooma 
SNANLOPDANT 
: У ile x Пар Ai. vs «жы с bue aa t ale ste é ‘811290 (В обшви? т 
m x "Пн Ае пао а | meu pups |: + | ивидоооути 
DROI 
E : AW e vd Fines а е ppdspfow 
e . IG Spa — | 'обитобит радо 
"әзрүаләлт д 
2 QS iia E a NEE аа ‘mpo — 
з CS . ы GE — Were — 
| tk uc EE pv М OD oet . . "tt СЕ "завцотбидф AE 
aca Ina Wc ш МИН ct eo ыс ее. . + („— Me e A ARUM EN aca С ‘sogn bout н 
ae E, uie EE а кү а pue veas cae ND e а и H чудимишо; BE 
E t а а р И KEE Se EE Е = "Djpiowapwi  — 
«ра Нара та ара ЖАЫ аа зе ри а E ES * ck за ee ла ра лес KL — "pso]nqow — 
E ee DER N coo wee ee a Te DEE, we "snp.ınd 
ее. SE "во „bn 81/2, vi 
BITTER 
ггаоличво 
Bee ee Lidl E Ез Е Eds 


зи 


D 
B 
D 
D 
. 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 


‘snuphvpou Em 
IUPa 
SNNUDAWË wong 
гзвртиво 


"240 — 
ридобшта  — 
'wfiuojda ртт 
14949009 — 
"въндияъло SDH 
"82.107709 2йнорлр 
‘sisuounanl snpplipr 
‘sadipnu snuron] 
поганоц ати 


ITT EREM 
‘sngonbsopuas — 
"пи трол — 


mouuag apmfioufi) 
“тудтрату әрбәр 


| joost 


ше]1д-в]әо$ 


KI 


— 825 — 


'вюәшоәрцЧ — 
‘snqua) 
-naand snapo iig 
"1810010103 
DT OTI — 
“sunbiago — 
пръти ввшолд г 
*euprangos 
'enuepoy 
юршш  — 
'$14]80.4194Q. DIA) 
иолэ@ sipdyopossvT 
"затош 
-anod puonooudooar 


| 


d among | 


eegene 


niert 
TRIIN) 


p 


| | mmer | 


и 
> 
= 
та 


agente 
СОС: 
our ` 


"16490904 — 
“горидатфиа — 
SNUUNU  — 
‘sisuaddyiyd  — 


3 

5 

3 
Zem 


13808944 
‘snunddiy snanitog 
"dao  — 

"4070220 бую 
au — 
'поштвро | — 
"sıudısun — 


'snyppnpouu] 


SNANLISOULY AT 


"зполорш 


SNANLISOM NH 


‘suahny 8плозаолт о 
1 298 


N 


“BAB 


wen 
"men 
"901204 
з-тоцец 
"зато 
`оэшо9 


TOON 


ло 
| 


"влочеицен 
“BMG UTIOR 


BOUIN)-M NIT 

: «пәрие[тә-әолү 

_uopue[to-loy 

"uopuv[to-v[o0g 
xoquo "neg 


| uopue[ 


———— 


d 


327 


. E a. ue e ba ege e «и же ае еке Же ee “|, x . ele . . . i TURIN и SNW 
За D LI има . xw 2776 ае ааа js. а о жира па а ва * ао саа ив D "11409999 вйшолр[ 
зра 
. H H H + »9 т - [0.4 c» А ЛЕ Ба. 519. 14 9 178-8 EN C А ы Д | “pna yapn Sege 
vw ce че ce]. te cte [ә va e|. - c9]. sw c => ie '$n20w0]91 DP 
e|. чел SO е аа ale: së wels echt: жалаш € а wild 4 кари за 9 а та D DH D ele D H OUR SNANLISOUUD N 
кж. «lw... see B eee 5 . Е ЗЕ Роге са . a b Sechs а d жаи при 
e С» e | а ДА deere cr ааа чо еа еве на г 
аре | е а АЦ m wav лань к ара e 
ele . ele D D D 
| H H . M 
t ла ы К, E NA 
Kei | 
Е je - Ré ue ер) = => 
= Е Е Е Ера 
: è Е = S = | о | = = 3 
S = : ® = : E s T Ce 


„от 
[0081 
: порт үү 
| 19-901 


D 
D 
D 

D 
D 
D 


au matin 


'Sisuanqu 
“uopoang 
"лоридатаорацоо 
"vu 
"зарацти 
1409]90t 
dos 
001169.1-90449] 
12823499] 

‘suo bunt 
"варойииу2д 
"визоп још 
мәй 
"1899910 


"SMANYIUDE 
'мәйәш 
"91121.02 
142004 
END 


pap sn "W 


Eu | 
eo hcl AE Ч: . H . D . . LI . 5 H H H . . H . * D LI D . H . . H . H . D D 
са 
со SE | . € luo. OO v . e 53 , . . 4 4] e в в зо а 
LI LI |. . LI . . D H H . . * . H * * * H SE e H H » . LJ D H . 
| | 
. . .| | . . . . . D LJ LJ е. . D LI D SE H * D . LI . . . 
| (; (t G 
а | А " js 
D ШЕ D а.ж wr» € pu E ва ааа а 40.0: в | акра. SE ЖУ e NW e I FE 
D H D D . . . H H H . . е. . . D . Stee . . Pp" ЖАР tx 
. D LI . H . D LI H H D №: * H . H H D . . . . О ү р LI a a О . . . . 
. . H H . D . D D H . H H LI . H е. . D . . . LI LI D D LI H . . H 
| th | w b | 
а на EE SUE | 
SIS |» д я. | 5 ® кр ls 5 B 3 8 
z 9 | de | P | 4 E 3 Б жар E ® B 
= © Am z m. E $ 2 ri i = = @ = 
f. == © Ex = : = ER. bi p 5 
= кы = D = E 2 
GO : > B Sie = @ = 
= = = d B = d 
=. Е. © : с. 5 
Е S 5 е Ф 
: 8 E = = 


"BAR f 
гозплоф 
"под и 
в Хива 


цогу-мпотујр 
"e1jeurm e 


D 


ҳодшот ‘eg 


"уюбра — 


WAR E a Dei, 
e Meng A gege 


329 


- 


свадозмбии sn 
ayosppu вабъролво 
*oupi40do'rg 


PROIN HEB] spia 


ртр пета 
EE 
‘upyap een 
"згрозтейа 
'snupndpd Миз 
‘єпаполорш shuonoboT 
"aliom вашонат. 
"рапопа| 2.3029 
"SN.LOADSNU 
титл)  — 
"вавидпар siwon 
1899.10] вЙшо тыт о) 
"SNANUDIAUL итүдә 
'sngpsnd —- 
обрт shuopodosny г) 
мајице глоозам 
"man — 
‘apr top зид 


SEENEN, ТРТ EELER NEE НЫ Mom 
St Ee рова ол. Ee, Dt eh dn DEE, WE eier 
Е. оо у ypuay isagad — 
se ре. Be pier па и о-в e| в ART а ез vv ое оо E зо ка вее чо ит „За A о ee “sajad эйлер. 
oefe ele eee eee | шиша — 

"SNAADQONU — 

эт Ga ios ез wo Add Wise Wu wow P a s Le E We o4 Ур £P. 949 в, s ‘sisuahay -- 


Ec ее каро же его а 


п е PEE NUM RE. AT dae E МЕ. ee Ge 


AE uM REN ыш А Her De ЕДЕП 
ве deu ee 9 пай 8 7€] 4 igo. ce... E ОЧЫ ее ае ‘SOLINU 
eren n gen wje maje eefe e afe ecje ofeefee] 1520008494 
Ее G "упирашо ву 


ПРИ dE Oe про е on MEE 


*ouvprpodo.to3 dg 
гезејдол149 
Bc! bem do eie ‘supjoa впод у doop к) 
'eepio 
-ечуйоарес) 


= 380. — 


| 
| 

as Б wen slate | Ka 140]49put disi d 
| 
| 


| . DI siun 
ва porupanl виру 


| 
| 
| 
| еуеиерз 
| 
| 
| 
| 


"RARE 


190810 

отте үү 
ÉIER! 
"BALE ULIO 
"ооплоч 
MOVING. 
“Byung 


вләцеш[ең 
'Ччәгү-мпоү 


Uoptre[ro- roues 


_ "поршеио-там 
"uopue[ro-v[oog 
`ңодшо eg 


"uopuv[ro-201y 
| 
р 
| 
| 
| 
| 


ee EG 
Se 


- 891 == 


әжуа E E | все, Фиат вое а СОЕ Ше ке ЧИЕ в. 9.9] а пе в а 


в x £8 ЖУ ва я 9 oos 


чицоцшу 


6d Jem ek Е чү um" ‘avu 1a] unn D 


өзә сә 


ке 


“|, œ 


"а SW E EE IU ANI 


кү Ө ЫР a, ee өс > 


з. 4 


e, | же ча ST E уы БЕ Toa) 


зла аа Е аа ier? 


• ele 


а SE D 


В је ES К) 


Ее ж а са 


KE CENSOR vwd. cs Xd eg NE а ЕЕ E ТА e тм кы ЖЕШ E S 


СЕ ION Leet, er " 


— 


LS ЖЕ Жо. 


SART Mes И S 


“tezo d 


IN je 
пт 


|o E 


e wis З Т 


je 


.. 


с Бара оре ра впдбуфобоне 


*.c t. 


"ment, ( 


SS 
‘пофигу Gare G 

зәрәр 
sngoioJ14? 


1убрадло 
TIET 


suf fo snydlojon yey 
‘ouprydopouryy 


` "| иблодиовол 849491] 2 0) 


"pupndpd. sisaphiuoshig 
'snupu 
‘snpryoobo) 
"епипити вивворолоздг 
ләш взмәдәйиоиор) 
"emm sajopydar) 
"32100429 snuispjax) 
aus eem gie, 


'snjpidooounjow — 
"вцойцораф вила дон) 
‘8130012049 
"втрортоо гајио 
виуавподр 


-мпотк 


[oost IN 


"notre AA 


{10-2007 


PURTLA-19 N 


GEN 


'90190 


yeu PH 


чошт], 


1 


"вето 


ито; 


а "ano 
чоя 


gc е dt TH 


в weg 


канашы. ВУ 


а we E 
ea e 
WEE пре DETUR 


«та 
emee . в 
Rc va eM oW eer? 
der ee ver a 


8 4 сш e re 


• ele 


E BIETET 


à E ja И ЛӘ eg ee A I wx 


. 


"smutanjo 
: о | 


EG 
ратној фи] 

'ovpranuogpeq wg 
‘ponjads млад ћиод 
“paruvanl займ 
“puspds put.oppbopr 
тилу] oe 


TTT GEET 
виларвой ти 


D 


v uopue[ro-I9N 


*90190t[ 


‚ зпоцзоцен 


"uopuv[ro-v[90g 


r'uopuvrro-t2ues 


лоши, 


“SLOT 


"вмедшоод 


"вер 


годилод 


Е 
` 


ДАН азе ie Reed 


OBIIT 


di 


"Уи 


о цогу-мпоту 


ваше 


sf ug opens Wer GC ROPA EE E Ee, С 


у 2 


"ој вилој, “обед С. и yoo C "SUN DORT SCH 6 p ko In 
LÉI gare mecs M iac wert IE ME TI. I а сеје раја E nu e EE "inpia 


Er d cq ро сев БЕЗ и ДЕН 7 ОР сагча РО ОМИ Д сеч ме "81401 8] 
о ee л Ee di ‘sndfiyand 


í KL gelen dio три d Розије 
ud 48 qd. i | SECH MAMM AA KIT H 
EE GE geg Е о. сорар. 
CORE ie. Bele e EE) ood Eh о Mola siu. "appaout 
VAS Dei i : м ыр en cn ed eh os a emie лш? 
ea "япа 


те и К дш р ооо eet a АВАРА НА So — 


н же uomo WIESE ceu DE e Вос ИА 


d s Cop dq Sg И у уу; туле 
"овртогидло но A 


= 6006 


и nuodouryar 
ete re ch E 
CHE KE у о a ро MI — 
и ра ара ра xcd d dips SIJDAJSND — 
tut dede | ties я э 
SCH еа EE ‘про Tai 
Ыы LEE ‘sdow зшоитойдг 
Е ; ‘| — [8202040 вә}әшолләугу 


| 


D 
D 
D 

D 


2-в1док: 
fuo wen 
"BAR f 


оәшо‹ф+ 
` mam 
eyueg 


334 


— 


0. ee 4 
а C v E 8 а 


ы iw. во 


а оо > зА e «e. що 4| * ни 


«в UA ЖЫ 


LENS AU T ES E 


ва. gk 9^ E 


за ча 


ФК? ате ще «In в а ње «4 


аа аре рр 9. T4» а (а па а о EUR. та 


ER © e WE E БУ See Gg ee S o 


& € Apo: тв ЛЕ «ж жтаа та «14 9 чие моа 


Esci CL c 5. В Бат a ad. Фрази та 


ie 


а Re 


ee 4b. * « 


оо bs чо аре x. ария О E EAE... E 


TIR ра рес в е ма та ов ње beo. кы в 4 а ре та 


за IX. Зе са са 


во края аз аа eb og 


-oupifedng, 
"елолцоевщ 


98] 0.4487 


28499794498 ЖОО! 


OST) 
"зип 


ое A is 5 

wow сЕ eet 

е е EE а 
сова 4j] 9 Шо с 
8o жө her едра % ЖШ 

«он Сш e - «Te e а 
вме бо 


& я ао 


ERT Vno 
“onan 
'Ssns49a pn 
"20908801 soli 

Djs 

"dapi nung 

[1 22/2w2w492 ови 
"stu 


— 


— 


питао отулодео д 


"BIUML)-ANIIN 


"Joost 


norse M, 


°пәривпә-тә 


"впоцешцен 


 |r'uepue[ro-vpoog 
. | поршерд-тдпес 


"влвдшоод 
H 


оәйло{ 
SOT 
eyueg 


_ || ‘порцепэ-эоху 


"mroqury боримо, (5 "19-201а0в “иес euog, чицодиу (4 ET yoo (9 "wroN-mpueg (e PUAT, (у “(zog "d ou) ET GEO А eoque © ON k e 


A ixi Da а. Т de. | ccc. Ee EE осше 
ТЫ «е didt Me — 
abu ыы |. UL IEEE : EN ul Ir Е Де ‘pop — 
ры азр а-а b Reel: el tas e Ee le EE си E St vum = 
Best. (крл deste cel nes Е wandeld es 
5 ара АЕ : : : j ; : ; : ; S Е 6 = | TEE s Uude qase E EC рое ica а ео ie Раси ка “101. Way NY SE 
ee ae у LY орти — 
ане "oou — 
Sag уге рео? ale а VO ес и a | EEN ор ре Od у кал о аи асс еси ка куре: "уүшәшшәзѕ 16. 
. le | : | М к а деш зн Еј cr MR c t "Logonun ae 
\ ae dE . | . ; и Fe 9 "71291 bau Be 
le = Es | ти — 
d e VE E WEE К mo EE EE o pAnaoppapd = — 
ELE e тыр е lea eee ui geg ue 
Re үр cum m tos зиътщидщо0 — 
mee шли дс NM E т. ль. а | А d s cf вошбћу — 
о ed ооо EE с | I Lo -F monone > 
о. - sm MEN UNA queo E с ни UP Sa к "ouuwn4Q — 
| ee zei, “ppnporaaug v.mpiooAr) 
готрто тло 
О E АВА А АЕ АИ Ка о = чао] впавзотер 
Eq. GERMEN MUCIUS ce C n. sapo 
puedes cM T Ic У ОР CI E (в "II "ррошовћајо | — 
АИ И е и bo ба сз: б "pon — 
Ha NE ык ee e E шр poche к к гу Yu pom мошш — 
AUN И Не sU 0 бр DE атитјәш 
AE жарала ера ла lee ао зы же Кечее үө Гаа Сеа В | . | "уто оу 
„= TONS NT а аа за >» | в 
d E E " си | MN 


— 336 — 


D 

D 
D 
D 
D 
. 
D 


-әзрузәз' peut 
mung — 


торпомлбиој — 


‘puvliasop — 2 
"оврпоштло | 
прати још 
дәю] 


| оиттјодфлоц — 


"вурзлор 
‘лор opbojoasmiqr 
‘snosn 
зип ое тил 
"әъртгли въ 
"ei eidnsae|[A 


u ze 
OT — 
2910 рап шийд 


впоцешең 
: дуеш 


E D 


с *yjewv[es ‘areg (у сагмвив je лао пә пәңүпүөрү je "mL, Q 


Ed 


& 


"Пума (, ` "AUDE MAIN UBA чарлооп ној цорцеро (e оф ај 


D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
+ 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
. 
D 
. 
. 
. 
D 
D 
D 
. 
D 
. 
. 
. 
D 
D 
D 
D 
D 


Lee "тррдпор-олу — 
= a и оран Ке КЕТА E ec. а ck а ра ee e Dee? wufinag DUMADI 


| ereweurouoy) 


А — |G 5 Клм М де уыс ен Бе И Ee | а пресе на See теш EE 'sngsnua SE 

МЕ ee ee eeo ее ER e e TT E 

ee = С о a лора E ав 

( ЕКЕ АВА РРА E о ш E E QU ы ы AE eMe ‘nung sndoaongpgy 
din DES E T Ed каша E ра KE Ke Pt Ee Ge E ротор 
E -- G о ИУ T 'sdoonao4Q SNANDIOH 
NW "iro Mou desides d qaad nu HERR BI v x VERO шошду 
MD ( Suh шч UL. i qa TM Dj. dud. exu ER тее PHARM 

Е © ; fuc ыш ee KE im. "видозацто 


— 337 — 


©. A ele RU EO: GODS BAUM Unc INL EN EE ir alt я mensen enanpoopnos 
НИМ еще даи р BE EI орел у; оня 
(, Pee female а ао рам 


D 
D 
D 
D 
. 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
e 
D 
+ 
e 
D 
D 
D 
D 
D 
. 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
E 
D 
D 
B 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
D 
. 


"8184209129 p 


Р < | Ca Së ©) ) 
ЛЕЛЕ е шт о тае ш в = Е Е. 
€ Ed o — . ~ 
= © der e n S © E = js 5 Е = = a 4 z ane © S 
z ©; Ex ^ B: B © › =. = wo up y ; = = Gg = S 
f : © те. = > + Ф a = п e = = © > = 2 
Q = | - ; E d Ei oma а 5 = : Ч ЕЈ 
€ : = = CH — E © р 
= = e =e е E 5 = : 
= = © E ш = = E = 
= e E 5 = = А = ©. 
S - ү, e e o = 
: : 5 = 5 


А. 


aboehoe 197, 200, 218, 223. 


Acanthion p. 265. 
Acanthochoerus p. 265. 
Acanthoglossus p. 318. 
Acanthomys p. 259. 
Acrobates p. 316. 


andjing-ajer 89, 90. 
andjing-hoetan 92. 
andoerjan 186, 190. 
ankis 187, 191. 

Апоа p. 195. 

anoeang 47. 
Anthropomorphae p. 154. 
Antilope 194. 


Aquias p. 280. 
Arctictis p. 216, 
Arctogale p. 216. 
Arctonyx p. 221. 
_arimo 

Artiodactyla р 2 183. 
Asellia p. 

asoe 93. ; 
Atherura p. 267. 


awab 198. 


babi 30. 

babi-aloe 57. 
babi-doejoeng 28. 
babi-landak 186, 190. 


badjing-djalarang 122. 
badoek 218, 223. 
bafi-foei 31. 

bagong 30. 
bagong-gagadoengan 34. 
bakej 21 

bakora 20. 
Balaenidae p. 225. 
Balaenoptera p. 225. 
balaloewar 218, 223. 
balemoen 59. 


bandongo-ogenge 42, 44. 


bandogo-toetoe 47. 
banen 30. 
banjoe-ajer 41. 
bankoei 22. 
bangsring 266. - 


Noot. De getallen met een р. voorzien nue naar de overeenkomstige bladzijden; ur 
hebben betrekking op het nommer van de soorte | 


| bawi-halas 34. 


bantangan 20. 


baroewang 94. 
baroewq 22. 
baunjoe 41. Lis 


bawoi 36. 

bédés 21 

bedjit 16. 

bedoel 30. 
bekantan 20. 
Belideus p. 315. 
belo 21. [ow 
berenkoeskoes 300. 
beroek 15. 
beroek-poear 25. 
beroek-semoending 27. 


Bibos p. 196. 
bidjit 8. 

bievel 88. 

bijen * 

biloek 108, 109. 
bindaloeng 68. 
bintoerong 11. 


biroeang 94. 
bitjil 46. 
blandoh 52. 


hoeboetoe 300. 

oedèng 13. 

ekang 27. 

beki 11. 

loekoe 1. 

weloe-babi 186, 190, 
wento-ketjil 130. 
boeoeloe-toetoe 47. 

oet 121. 


n 76. 
ko] 121, 122. 
boloek 108, 109. 


Bovidae p. 194. 
brang- -brang 89, 90. 


\тоејоек 266, 267. 
Bruynia p. 318. 
Bubalus р. 194. 
buidelrat 304. 


с. 
tachelot 97. 
Callinycteris p. 278. 
Canidae р. 223. 

Canis p. 223. 

Capra P 197, 
 “apricornis p. 194. 
 Miprolagus p. 268. 


Weroeng-tikoes 218, 223. 


— 339 — 


Carnivora p. 204. 
Carponycteris p. 278. 
Catodon р. 226. 
Catolynx p. 207. 
Centronycteris p. 284. 
Cephalophaeus p. 179. 
Cephalotis p. 277. 
Ceratorhinus р. 201. 
Cercocebus p. 175. 


- 


Jercopithecidea p. 164. 
Cercopithecinae p. 175. 


Cervidae p. 189. 
Cervulus p. 189. 
Cetacea p. 225. 
Chaetocucus p. 310. 
Chaus p. 209. 
Cheiromeles p. 286. 
Chiropodomys p. 262. 
Chiroptera p. 271. 
Chiruromys p. 263. 
Chrysaeus p. 223. 
Chrysonyeteris p. 280. 
Coelops p. 283. 


Crocidura p. 300. 
Cuon p. 223. 

Cuscus p. 312. 
Cynocephalus p. 176. 
Cynogale p. 218, 223. 
Cynonycteris p. 275. 
Cynopithecus 23. 
Cynopterus p. 275. 


| Суоп p. 223. 


D. 
Dactylopsila p. 315. 
dahak 36. 
dangko 47. 


danjok 41 

Dasyuridae p. 308. 
dedes 70 

deloendoeng 71. 
Delphinidae p. 227. 
Delphinapterus p. 228. 
Delphinorhynchus p. 227. 
Dendrogale p. 297 
Dendrogalus p. 317. 
dengen 89. 

detitiran 73. 
Didelphis p. 179. 
Didelphys p. 316. 
dingin 89. 

djèdok 30. 

djelarang 122. 
djirangan 8. 
djirangan-irangang 15. 
djoemba 96. 

do 302. 

doejoeng 28. 
doembang $2. 
doengan 79. 

doeroeng 80. 

domba 51. 

Dorcopsis p. 317. 
Dromicia p. 315. 
Dugungus p. 28. 
Dysopes p. 286. 


E. 


Echidnidae p. 318. 
Echinosorex p. 307. 
Echiothrix p. 264. 


Elephantidae p. 183. 
Emballonuridae p. 284. 


ешез 266. 
entjang-entjang 112. 
Eonycteris p. 278. 
Equus p. 204. 
Euphysetes p. 226. 


F. 


fafi-mepat 31. 

fafoe 32. 

fanei 295, 312. 
Felis p. 204. 
Funambulus p. 235. 


G. 
gadjah 29. 


Galeopithecidae p. 269. 


Galidictis p. 220. 
gampoel 94. 
ganggarangan 81. 


Gelasinus p. 277. 
Genetta p. 211. 
gibbon 3. 
gijak-gijak 6, 11. 
gindol 57 
Gloionycteris p. 280. 
Glyphotes p. 248. 
goella 300. 
goembem 289. 
goendjo 186, 190. 
goeroepoeng 108. 
goliga-landak 189. 
Grampus p. 229. 
Сшо p. 221. 
Сушпошув р. 258. 


— 340 — 


| Gymnopus p. 320. 
| Gymnura p. 306. 


hadangan 46. 
halfapen p. 178. 
Halicoridae p. 182. 
Halmaturus p. 316. 
haloewang 199. 


bregar p- 292. 


| Harpya р. 271 

| hasoe-hadjag дё. 
Helaretos p. 225. 
Helietis p. 221. 
Hemigale p. 217. 
Herpestes p. 218. 
hidji 39. 
Hipposiderus p. 280. 
hirengan 15. 
horbo 46. 
Hydromys p. 250. 


Hystrieidae p. 265. 
Hystrix p. 265. 


| 5 


Ichneumon p. 218. 
Ictides p. 216. 
imbau 5. 
inggairum 302. 
inggeinoe 302. 
ingkat 25. 

ingkir 25. 
Insectivora p. 296. 
insinsie 295. 


| Inuus p. 175. 
| irangang 8, 15. 


| d . 


| javaanaapje 21. 


| joeloe-merah 9. 
| K. 
|kabo 46. 

| kadjamina 57. 

| Кадоек 195. 


п 
еге 126, 127. 
kalahie 
Ee 218, 223. 


kalendang 156. 
kalong 187, 199. 
kambing 45, 51. 
kampa 46. 
kampret 218, 223. 
kantjil 52, 53. 


kéblék 220. 


ke det 220. 


kekek 145. 
Tekkes 266, 267. 
kelawar 245, 256. 
EU 199. 


Koesoe-pontai 302, 


jing 62, 64, 65, 


— 341 — 


koewoek 62, 65. 
koewoeng 195. 
Kogia p. 226. 
kong-kong 27. 
kopenn 295. 
kopewa 312. 
kotta-kalemah 97. 
kotta-klamboh. 97. 
kraboekoe 25. 
krawar 208. 


kwarau 293. 

L. 
ladi 307. 
Lagenorhynchus р. 229. 
lagog 92 
Јако 08. 
lalau 218, 223. 
lambar 46. 
lampong-aap 2 


landak 186, ER 188, 189. 
90, 191. 


landak-doedoel 187. 
langga-langga 82. 
langkau 47. 

lanta 188. 
lanta-pakoel 187. 
laponder-aap 22. 
Lasiurus p. 292. 
јата 223.. 
lawa-kémbang 259. 
lawa-lösser 242. 
lawa-soemba 223. 
lawa-tjoeroet 236. 


Leggada p. 252. 

lego 94. 

lemboe 49. 
lemboe-wono 48. 
Lemur p. 179, p. 269. 
Lenomys p. 264. 
Leopardus p. 205. 
Leporidae p. 268. 


linsang 68, п. 
Linsanga р. 212. 
lintang 84. 
Lissodelphis p. 228. 
loemalapait 165. 
loemandeng 153. 
loentir 218, 223. 
loesa 44. г 
loetong 6, 11, 12, 13, 14, 15, 
loewak 75 

lokkon 300. 
lomba-lomba 103. 
lonkoi 74. 

loréq 59. 

lorie 21. 

Lorisinae p. 181. 
lowo-assoe 211. 
luipaard p. 206. 
Lutra p. 222. 


Масасиз p. 175. 
Macroglossus p. 278. 
Macronycteris p. 280. 
Масгориз p. 316. 
Macroxus p. 240. 
Magus p. 177. 


EI Sekt E 


mampalon 80. 


marauw 123. 
Martes p. 220, 
Marsupialia p. 308. 
matjan 59, 60, 6], 
mawas 1 

mawej 1. 

mbliau A. 

mea 165. 

medar-iri 309. 
medar-mel 302. 
mendjangan 41, 49. 
medoenga 302. 
Megaderma p. 283. 
Megaerops p. 277. 
mehmoe 300. 
mejong 59, 60. 


mentiling 95. 
méntjék 39. 


 meo-foeik 64. 


meong 59, 60, 71. 


. midocngien 302. 


miereneter 194, 
Miniopterus p. 295. 
misang 

moeder 302, 


66, 71. 


— 342 — 


moeka 27. 
moending 46. 
moentjien 73. 


moesang 72, 73, 76, 84. 


moesang-toeran 82, 
mojs 15. 

Molossus p. 236. 
momprang 90. 
Monotremata p. 318. 
Mops p. 286. 
Moschus p. 198. 
muntjae 39. 
Muridae p. 250. 
Murina p. 292. 
Mus p. 250. 
muskushert 53. 
Mustela p. 218. 
Mustelidae p. 220. 
Mydaus p. 220. 
Myoictis p. 310. 
Myotis p. 293. 


N. 


Nannosciurus p. 249. 
napoe 52. 

Nasalis p. 173. 

nassi 31. 

nava 32. 
ота р. 194. 
Neofelis p. 207. 


Nesolagus p. 268. 
neushoorn р. 201. 


njawaloi 29. 
njentek 88. 


Noctilinia p. 292. 
noesa 44. 

nokdiak 315. 
Nyeteris p. 283. 

| Nyeticebus р. 181. 
| Nyeticejus р. 292. 
| Nyetinomus p. 286. 


о. 


оа-оа 3. 
Odontonycteris p. 2 
oebiean 198. 
oelangio 38. 
oengko 2. 


oentarong 77. 
oentjol 41, 42. 
oermi 186, 190. 
| oesang-ésang 92. . 
oeso 4l. 

oetjing 65. 
olifant 29. 
oloboe 46. 
ongka 2. 
orang-oetan l. 
orang-panda 1. 
orang-pendekh 1. 
Orca p. 228. 
Orcella p. 228. . 


Ovis p. 197. 
P. 


paard p. 204. 


Nyctocleptes p. 264. 
Nyctophilus p. 287. 


— 
со 


- Pachysoma p. 275. 
- Paehyura p. 303. 
Paguma p. 213. 
 palélé 25. 
_pampaoesoe 95. 
pandan 208. 


pandan-lieli 218, 223. 


. pangoesaio 165. 
_pangoling-sisik 194. 
· Pangolinus р. 269. 
panik 198 

| paniki 199. 

panter p. 206. 

. paoesoe 95 


Papio p. 154, p. 176. 


_ papoen 119. 

pappan 1. 
Paradoxurus p. 213. 

_ parampoean-laoet 28. 
| рате 78. 

- pelandoé 311, 319. 
- pelandoek 52, 53. 
pelandok 311, 312. 

_ pengaladen 165, 166. 

 pengoeling 194, 

Peramelidae p. 311. 


_ Petalia p. 288 


` entlang 53. 


| ‘Phalangista p. 312. 
| К р. 809. 


ER ПР 
5 
= 
Ka 
= 
е 
-- 
єх 


а p. 8. 
| B. p 269. 
E _ Phyllorhina, p. 280. 
E p. 226. 
8 Bui 


Perissodactyla p. 201. 


Phalangeridae p. 312. 


CUP UE UN et о БЕЧА EE 


— 343 — 


pika 20, 

pincha tingaling 27. 
Pipistrellus p. 289. 
pisokan 38. 
Pithechir p. 262. 
Pitheeus p. 175. 
Pithekus p. 154. 
Platyschista p. 213. 
podin 295, 312 


poetra-bajoer 27. 
Pogonomys p. 264. 
pongo 1. 

Poreus p. 188. 
Potamophilus p. 218. 
potviseh 97. 
Presbytes p. 165. 
Prionodon p. 212. 
Proboscidea p. 183. 
Probubalus p. 195. 
Prochilus p. 225. 
Prodelphinus p. 227. 
Proechidna p. 318. 
Prosimiae p. 178. 
Prox p. 
кейек р. 314. 
Pternopterus p. 293. 
Pteromys p. 230. 
Pteropus p. 211. 
Ptilocerus p. 300. 


rambave 302. 

rangga-rangga 82. 
ar 

rasé 70 


rason 57. 
rasong 20, 
rat 148, 149. 
Ratufa p. 236, 


poengaladen 165, 166. 


redil 218, 223. 
Rheithrosciurus p. 235. 


Rhinoseiurus р. 235. 
Rhizomys p. 264. 
Rhynchopithecus p. 173. 
rididiel 309. 

rimau 59, 60, 61, 65, 66. 
rindil 287. 


| Rodentia p. 230. 


roempoe 48. 
roesa 4l, 44. 
Rousettus p. 273. 
Rusa p. 190. 
rusa-balum 42. 
rusa-lalang 42. 
s. 
saüt 86. 
sahé 46. 
saladang 57. 
salamping 1. 


sangsam 39, 4l, 42. 
sapi 47, 48, 49. 
sapi-leuweung 48. 
scham-scham 302. 


| schubdier 194. 


Sciuridae p. 230. 
Sciuropterus p. 230. 
Sciurus p. 239. 


Scotophilus p. 388, 


ségawon 93. 


Semnopithecinae p. 164. 


senggoeng 86. 
sero 89 
seroedong 2, 
siamang 5. 
sigara-gara 41. 
sigoeng 86. 
silo-silo 89. 
siling 133. 
sima 59, 
Simiae p. 154. 
Simias p. 178. 
simoeng 89, 90. 
simpai 10. 
sinang 68. 
singapoear 25. 
sinsring 266. 
Sirenia p. 182. 
lai 21. 


slentik 88. 
snangan 85. 
soemboe-badak 55. 
soerili 7. 

soko 47. 

Soricidae p. 300. 


Styloceras.p. 189, 


— 844 — 


Styloetenium p. 275. 
Suidae p. 183. 

Sus p. 183. 
Syconyeteris p. 278. 


Symphalangus p. 178. 


T. 


Tachyglossus p. 318. 
tafi-mepat 31 


tanda-bana 26. 
tando 109. 
tangkara 165. 
tangiling 194, 
tangling 194, 
tangkasi 26. 
tankerawak 265. 


Tarsiidae p. 178. 
Tarsius p. 179. 
Taurotragus p. 195. 


tempiling 25. 
tendelango 126, 130. 


tengiling 194, 


ténoeq 57. = 
tigae 138. 

tijir 311. 

tikoes 148, 149, 158, 178. 
tikoes-boelen 286. 
tikoes-boesoeq 284, 285. 
tikoes-kalapa 309. 
tikoes-kastoeri 284, 285. 
tikoes-mariangin 281. 
tikoes-rimbo 80, 
tingahi 189, 
tinggaloeng 70. 

tjareuh 73. 

tjaro 73. 

tjèlèng 30. 
tjèlèng-goenoeng 34. 
tjempaoesan 302. 
tjéroeroet 274. 285. 
tjigaq 21 

tjiloeroet 274, 985. 


toeban $2. 

toekan 72. 

toekang 27. 

toeloepan 88. 

toepai 126. 

toepai-akar 266, 267. 
toepai-betoel 126. 
toepai-bilalang 123. 
toepai-djandjang 108, 122. 
toepai-galang-prahoe 122. 
toepai-kalapa 126. 
toepai-pilis 145. 
toepai-poewar 262. 
toepai-press 267. 
toepai-tanah 121, 262, 267. 
toepai-tjitjor 266. ; 
toeroeng 262 


те по 194. 
Trichechus 28. 
Trichomanis p. 221. 


vlonycteris 291. 


[ U. 
Uncia p. 207. 


N, 


— 345 — 


Uromys p. 263. 
Uronyeteris p. 277. 
Ursidae p. 225. 
Ursus p. 220, 225. 


У. 


Verspertilionidae 287. 
Vesperugo р. 288. 


Viverra p. 210, p. 220, 


Viverriceps p. 209. 

Viverricula p. 211. 
УУ. 

wairi 38. 

wakera 314. 

walang-kapa 195. 

walang-kópo 108, 109. 

walang-kekkes 195. 

wangal 302. 


| wangetan 156, 168. 


wangoerie 313. 
waraha 34. 
waraq 55, 56. 


wawar 92. 
wédoes-wélanda 51. 
welingsang 89. 


wraha 34. 
|wuaa 309, 
X. 
Xantharpyia p. 225. 
z. 
Zebus 49. 


SE en а 


NOTULEN 
VERGADERINGEN 


VAN DE 


KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 
NEDERLANDSCH-INDIË 
gedurende 1905. 


— >= — — 


Algemeene Vergadering op Donderdag 
12 Januari 1905. 


Aanwezig zijn: Dr. S. Ficer, J. J. К. Ектноувх, Dr. J. 
P. Koos, E. A. С. Е. vox Essen, Dr. H. J. van LUMMEL, 
Dr. W. van BEMMELEN, N. Wise Easton, К. J. Boers, Dr. J. 
С. van Deventer, Dr. P. Anema, J. W. VAN Eek, M. J. 
Поррехвевс, Dr. G. Gruns, S. В. J. ONNEN, Н. ONNEN Jr., 
J. Е. Н. Koopman, Н. P. MEeNsinea, С. J. M. WERTHEIM, 
W. О. Вовлаврт en C. W. Wkys. 


De Voorzitter leest het jaarverslag voor en nadat in rond- 
vraag gebracht is of iemand nog iets op te merken heeft, 
wordt de vergadering gesloten. 


— 347 — 


Bestuursvergadering op Donderdag 
2 Januari 1905. 


Aanwezig zijn: Dr. S. Fiore, J. J. К. Enruoven, Dr. J. 
P. Kroos, E. А. C. Е. von Essen, Dr. Н. J. van LUMMEL, 
Dr. W. van BEMMELEN, N. Wine Easton, R. J. Boers, Dr. 
J. С. VAN DEVENTER, Dr. P. Anema, J. №. van БЕК, M. J. 
DoPPENBERG, Dr. G. GRUNS, S. В. J. ONNEN, Н. ONNEN Jr., 
J. Е. Н. Koopman, Н. P. Mensinea, С. J. M. WERTHEIM, 
W. Н. Bocaarpt en С. У. Wers. 


De lezing van de Notulen wordt uitgesteld tot de volgende 
vergadering. 


Leden. Voor het lidmaatschap hebben bedankt: 

Mej. S. J. James, С. van Ностом, W. Сореғвот, Р. М. 
L. рк Bruun Prince, №. van DER Buro, Н. J. KRUGERS, 
I. REGENBOGEN, A. D. Covrape, E. DE Малев, T. RINSES, 
W. Wrrsen Fus, Mr. J. Н. ABENDANON, C. В. NEDERBURGH, 
Н. Onnen Sr. en J. SCHÜLEIN. 

Tot leden worden benoemd: 

Е. А. L. LEYDER, С. DE JAAGER en J. M. DE JAGER. 


Financieel Verslag. Door de Heeren Wine Easton en Borers 
wordt bij monde van den eersten medegedeeld, dat de 
administratie over de gelden gedurende het jaar 1905 in 
orde bevonden is. 

De voorzitter ontheft den penningmeester, den Heer J. W. 
VAN Eer, van de verantwoordelijkheid over het beheer en 
dechargeert de Heeren Wine Easron en Boers als leden 
van de commissie tot nazien van de quaestuur. 


Ruiling van edita. Het verzoek om ruiling van edita wordt 
toegestaan met d 
Kosmos, Gesellschaft der Naturfreunde, Stuttgart en 


Société belge de géologie, de paléontologie et d'hydrologie. 
Bruxelles. 


— 948 — 


Dr, Grijns. De Voorzitter heet den Heer Скихв welkom, 
die wederom als bestuurslid opgetreden is, na zijn tweejarig 
verblijf in Nederland. 


Lezing van S. W. Baints. Niets meer aan de orde zijnde 
geeft de Voorzitter het woord aan den Heer Вагутв tot het 
houden van zijn voordracht over telefoneeren op grooten 
afstand. 

Gelijktijdig werd door den Heer В. TEN BRINK een lezing 
over hetzelfde onderwerp gehouden voor de leden van de 
Afdeeling Soerabaia, 

De Inspecteur van den Post- en Telegraafdienst had toege- 
staan, dat het gebouw en het lokaal te Soerabaia aangesloten 
waren aan het net van de Intercommunale Telefoonmaatschappij, 
terwijl ook geoorloofd was een telegraaftoestel in te schakelen, 
zoodat proeven genomen konden worden met het telefoneeren 
en telegrafeeren gelijktijdig langs denzelfden draad. 

Een 25 jaren geleden werd de telefonie over afstanden 
van 10 à 20 K.M. met goed gevolg toegepast. Hoe grooter 
de afstanden werden, hoe moeilijker men zich verstaanbaar 
kon maken. Bij de berekening betreffende een telefoon hield 
men uitsluitend rekening met den weerstand in den draad en 
hoewel bij het langer worden van de geleiding de weerstand 
niet zeer sterk toenam, bleek het geluid in veel ster- 
kere mate onduidelijk te zijn geworden. Toen de ijzeren 
draden vervangen werden door koperen en bronzen draden 
kreeg men veel betere uitkomsten dan men verwacht had 
in overeenstemming met de geringe vermindering van den 
weerstand in den draad. 

Nadat nog enkele verbeteringen in de microfonen waren 
aangebracht, bleek het dat het stemgeluid over 1000 K.M. 
en meer verstaanbaar overgebracht kon worden. Voor het 
goed overbrengen van de stem is het noodzakelijk, dat zoowel 
de grond- als de bijtonen nauwkeurig worden overgebracht, 
zoowel wat betreft hunne betrekkelijke sterkte als ook dat 
zij juist in dezelfde volgorde aankomen. Їп den microfoon 


— 849 — 


worden de geluidstrillingen van de stem omgezet in over- 
eenkomstige electrische trillingen, die aan het einde van den 
draad weer in mechanische trillingen worden veranderd. Dit 
overbrengen ondervindt nu v.n. slechte invloeden van de 
zelfinduetie. Om deze te verminderen worden dubbellijnen 
aangewend, en de lijnen zoo hoog mogelijk boven den grond 
aangelegd. 

Van uit Soerabaia werd echter gemeld, dat de voordracht 
van den Heer тех Brink aldaar was afgeloopen, en werd nu 
gelegenheid gegeven om met Soerabaia te telefoneeren еп 
ook werd gelijktijdig getelegrafeerd. 


Bestuursvergadering op Donderdag 
9 Februari 1905. 


Aanwezig zijn: J. J. К. ЕмтноуЕх, Dr. Н. J. van 
LuwMEL, Dr. W. van BEMMELEN, J. W. van Eek en Dr. Н. D. 
TJEENK WILLINK. 


Daar de Voorzitter Dr. S. КїсЕЕ wegens ziekte verhinderd 
is, neemt de Heer J. J. К. ЕхтноуЕм het presidium waar. 


Het lezen der notulen wordt uitgesteld tot de volgende 
vergadering. 

Leden. Als leden worden aangenomen: 

С. Этом, W. H. van SCHOUWENBURG, D. Н. Hinse, Dr. G. 
J. WYCHGEL еп J. В. CAMPBELL. 

Voor het lidmaatschap hebben bedankt: 

Mr. S. J. Нівѕон, С. Г. DANKMEIJER, б. А. Kotnen, У. 
J. Bosch, Г. С. Lange en Dr. L. Goropiskt. 


Verslagen. De verslagen van de afdeelingen te Semarang 
en Soerabaia worden gelezen. 

Het verslag van de Directeuren der gebouwen is ingeko- 
men en zal in het tijdschrift geplaatst worden. 


— 350 — 


Wagner Institute. Het Wacner Free Institute of Science 
te Philadelphia wenscht de ruiling van edita te staken, 
wegens verandering van zijn werkkring. 


Bestuurslid. Als lid van het Bestuur heeft bedankt de 
Heer К. L. Lasu. 


Bibliotheek. Besloten wordt voor de bibliotheek aan te 
schaffen : 

1. La science et hypothese par Н. PoINCARÉ; 

2. Wanderings in the great forests of Borneo by О. BECCARI; 

3. Antarktik. Zwei Jahre im Schnee und Eis am Siidpol 
von О. NORDENSKJÖLD. 


Dep. van Marine. De mededeeling is ontvangen van het 
Departement van Marine, dat daar geen boeken aanwezig 
zijn, die aan de bibliotheek der K. N. V. zouden kunnen 
worden afgestaan. 


Inbinden. Besloten wordt f 150.— beschikbaar te stellen 
voor het inbinden van de boeken, die van het Bataviaasch 
Genootschap zijn terugontvangen. 


Haag. Aangenomen wordt den Heer Haac als lid van de 
ledenlijst af te schrijven, wegens niet betalen van zijn contri- 
butie over de drie laatste jaren. 


Projectie-lantaarn. Een projectie-lantaarn van + f 310.— 
zal door bemiddeling van het ,,Centrum” aangeschaft worden. 


Mededeeling. De Heer van BEwWwELEN deelt mede, dat hij 
bezig is de schommelingen van den electrischen aardstroom 
te meten, waarvoor hem welwillend door den Heer BAINTS 
de lijn Batavia— Cheribon van het Intercommunale telefoonnet 
ter beschikking is gesteld. Hij hoopt in de volgende verga- 
dering nadere inliehtingen te kunnen verstrekken. 


351 — 


Bestuursvergadering op Donderdag 
9 Maart 1905. 


Aanwezig zijn: J. J. К. ExTHOVEN, E. A. С. Е. von Essen, 
N. Wine Easton, Dr. Н. J. van LUMMEL, J. W. van EEK, 
Dr. W. van BEMMELEN en Dr. Н. D. ТукЕхК WILLINK. 


Daar Dr. S. Fort wegens ziekte afwezig is, treedt de 
Heer J. J. К. ExrHovEN als Voorzitter op. 


De Notulen van de beide vorige vergaderingen worden 
gelezen en goedgekeurd. 


De Heer J. J. К. ExrHovEN maakt eenige aanmerkingen 
op het kort verslag van zijne mededeeling in de Bestuurs- 
vergadering van 8 December 1904, opgenomen in de afleveringen 
3—4 yan deel 63 van het tijdschrift en stelt voor de 
mededeeling te doen luiden als volgt: 

Werd voor de in 1886 aangevangen en thans nagenoeg 
voltooide topographische opneming van Sumatra’s Westkust 
het schalenstelsel 1: 20000, 1: 40000 en 1: 80000 gebezigd, 
voor de weldra uit te voeren opneming en kaarteering van 
Zuid-Sumatra (residentién Palembang, Lampongsche districten en 
Benkoelen) is onlangs een kleiner schalenstelsel aangenomen. 

Hiertoe werd. besloten, omdat voor een groot deel van 
Zuid-Sumatra, nl. het nog veelal met hoog woud bezet 
oostelijk laagland der residentiën Palembang en Lampongsche 
districten, de uitvoering eener geregelde driehoeksmeting 
practisch uitgesloten was en men zich voor den wiskunstigen 
grondslag der latere metingen heeft moeten behelpen met de 
veel minder nauwkeurige astronomische plaatsbepalingen, 
waarbij zich nog de wellicht niet onbeduidende invloed der 
schietlood-afwijking kan doen gevoelen. 

Rekening houdende met dien minder nauwkeurigen grond- 
slag, zoomede met de nog betrekkelijk geringe economische 
beteekenis van de genoemde gewesten, zal de algemeene 
kaart van het land op de schaal 1: 100.000 worden vervaardigd; 


— 852 — 


enkele min of meer belangrijke terreingedeelten zullen 
bovendien, evenals thans in Midden-Java geschiedt, resp. op 
de schalen 1: 50000 en 1: 25000 worden in kaart gebracht. 


Leden. "Tot leden worden benoemd: 
Е. A. LECLERQ DE CouncELLES, J. A. Uwée, Н. Е. STREIFF 
en J. Tu. BONNERMAN. 


Bestuurslid. Voor het lidmaatschap van het Bestuur is 
bedankt geworden door den Heer Н. Е. Кои. 

Tot Bestuursleden worden gekozen de Heeren С. W. Weys 
en J. W. van Пик. 


Bibliotheek, Пе schriftelijke mededeeling is ontvangen, dat 
de Maatschappij van Nijverheid en Landbouw toestaat aan 
de Kon. Natuurk. Vereeniging om uit de bibliotheek die 
boeken te nemen, die voor de K. N. V. waarde hebben. 


Besloten wordt een algemeene oproeping te doen om bij 
vertrek uit Indië of in andere gevallen af te staan aan de К. 
N. V. de boeken op natuurwetenschappelijk gebied, waarop 
men geen prijs meer stelt. 


Ook zal aan de regeering het verzoek gedaan worden om 
boeken af te staan, o.a. de duplicaten van de werken, die in 
de bibliotheek van de secretarie aanwezig zijn. 


Aangeschaft zal worden de 
Index Phytochemicus 
uit te geven door het Laboratorium van het Koloniaal Museum 
te Haarlem. 


Медедее тд. De Heer van BeMMELEN krijgt het woord om 
het een en ander mede te deelen over de afwijkingen van 
het aardmagnetisme tijdens een zoneclips. 

Terwijl BerGsma uit zijne waarnemingen in 1871 te Buitenzorg 
gedaan de gevolgtrekking maakte, dat het aardmagnetisme 
geen veranderingen onderging tijdens een zoneclips, kwam 
Baver in 1900 tot het tegenovergestelde resultaat. Gedurende 


— 858 — 


de zoneelips van 1900 in Noord-Amerika werden 7 uren lang 
talrijke waarnemingen gedaan, waaruit bleek dat de aard- 
magnetische kracht veranderingen onderging, die gedurende 
de totaliteit het grootst waren en ook buiten de schaduwkegel 
aangetoond konden worden. Het was alsof een noordpool 
door de atmosfeer ging. 

Wanneer de veranderingen in het aardmagnetisme gedeel- 
telijk het gevolg zijn van electrische stroomen in den 
dampkring, dan behoeft het niet te verwonderen, dat bij 
afkoeling van die atmosfeer, zooals bij een zoneelips plaats 
heeft, afwijkingen waar te nemen zullen zijn. 

In 1901 werden op aandrang van Bauer over de geheele 
aarde waarnemingen gedaan. Het bleek, dat den 18%" Mei, 
de dag van de zoneclips, op de plaatsen buiten de invloeds- 
sfeer van de eclips een magnetisch rustige dag was. 

Binnen de schaduwzone waren niet alleen afwijkingen te 
bespeuren op Mauritius en op Sumatra’s Westkust, waar de 
eclips totaal was, maar ook te Batavia en te Manila, waar 
zij partieel was. 

Baver heeft de gegevens verzameld voor de eclipsen van 
1870 in Ларе, 1871 te Buitenzorg, 1900 in de Vereenigde 
Staten en 1901 in Sumatra. Deze laatste viel voor Mauritius 
gedurende den morgen en voor Sumatra gedurende den middag. 

Hij kwam tot het resultaat, dat de afwijking van de 
magneetkracht omgekeerd was, naarmate men ten noorden 
of ten zuiden van den magnetischen »quator was, en 's morgens 
tegengesteld aan die van 'smiddags. Пе afwijkingen zijn 
zeer gering; de horizontale magneetkracht ondergaat een 
verandering van nog geen !/, 5j. 

De veranderingen zouden overeenkomen met de dagelijksche 
veranderingen van het aardmagnetisme. De nacht is eigenlijk 
ook te beschouwen als een zonsverduistering, waarbij de eene 
helft van de aarde de andere in de schaduw stelt. De dage- 
lijksche veranderingen en die van de zoneclips zullen zieh 
moeten verhouden als de straal van de aarde en die van de 
maan. 


LXV. 23k 


— 854 — 


Om de uitkomsten van Baver na te gaan heeft spreker 
getracht meer gegevens te verkrijgen. De vraag, die zich 
hierbij voordeed, was, hoe gedragen zich de afwijkingen aan 
den equator en hoe om 12 uur 'smiddags, wanneer de 
tegenstellingen, door Васев aangegeven, juist zijn. 

In 1901 op Sumatra, dicht bij den equator, was de totaliteit 
ongeveer op den middag, n.m. om 12 uur 20 min. In 1904 
kwam een ringvormige eclips te Sabang voor, waarbij 86 % 
van de lichtsterkte verdween. 

Deze verduistering geschiedde ook dicht bij den evenaar 
en om 12 uur 's middags. 

De storingen gaven geen nieuwe bijzonderheden en waren 
overeenkomstig die, welke op grooten afstand van den 
equator opgeteekend waren voor een namiddag-eclips. Zij 
bevestigen dus niet hetgeen Bauer beweert. want dan zouden 
zoowel door de nabijheid van den zequator als doordat zij 
omstreeks 12 uur plaats grepen niet dezelfde storingen als 

1] de andere eclipsen waargenomen moeten worden. 

Voor het nader onderzoek kon spreker ook nog beschikken 
over oudere waarnemingen gedaan te Shanghai en te Manila, 
en die van Batavia in 1868 en 1875. 

Het bleek, dat de tegenstellingen door Bauer aangegeven, 
voorkwamen, maar een oplossing van de vraag hoe het aan 
den «equator en hoe het om 12 uur ’s middags zal zijn is nog 
niet te geven. 

Misschien dat de eclips van Augustus 1905 in Labrador, 
Spanje en Algiers nieuwe gezichtspunten zal openen. 


Bestuursvergadering op Donderdag 
13 April 1905. 


Aanwezig zijn: Dr. S. Fiere (Voorz. ), J. J. K. ENTHOVEN, 
N. Wina Easton, J. К. Е. ре Dors, E. A. C. Е. уох ESSEN, 
J. W. van Eer, Dr. Н. J. van LuMMEL, Dr. W. van BEMMELEN 
en Dr. Н. D. TyrenK WiLuxk (Secr.). 


— 355 — 


Nadat de Notulen van de vorige vergadering zijn gelezen, 
worden zij aangenomen. 


Leden. Tot leden worden benoemd: 

M. van WELY, А. W. К. pr Jone en Dr. H. BELZER. 

Bedankt hebben: Г 

W. Boerse, Н. J. М. Bauman, С. J. pe Bruinkors, Н. M. 
VAN HarrEN еп А. Р. TADEMA. 


Bestuursleden. Van де nieuwbenoemde Bestuursleden J. W. 
VAN Dijk en С. W. Weys werd het bericht ontvangen, dat 
zij gaarne het lidmaatschap van het Bestuur aanvaarden. 


Afde ling Soerabaia. Onder dankbetuiging voor al hetgeen 
de Heer Onnen voor de К. N. V. heeft gedaan wordt voor 
kennisgeving aangenomen het bericht, dat hij als Secretaris 
van de afdeeling Soerabain is vervangen door den Heer M. 
H. ПАММЕ. 


Bibliotheek. Voor de boekerij zal aangeschaft worden: 

1. Vorträge über Descendenztheorie von AUGUST WEISMANN. 

9. Das Festland am Südpol, 1899—1900 von С. Вовсн- 
GREVINCK. 


Fauna van Ned.-Indië. Naar aanleiding van een schrijven 
aan Prof. Өшлткк te Amsterdam over een uitgave van een 
fauna van Ned.-Indië is het volgende antwoord ontvangen: 

De Professoren Зылткв еп WEBER achten de uitgave van 
een fauna der vertebraten zeer goed mogelijk en zeer ge- 
wenscht. Een behandeling van de mariene evertebraten 15 niet 
noodig, daar deze in de werken van de Siboga-expeditie 
uitvoerig besproken worden. 

Het wordt niet mogelijk geacht een bewerking te geven 
van de land- en zoetwater evertebraten. 

Een vertebraten-fauna zou globaal geschat 9 deelen groot 
worden: 

Mammalia 1 deel, Aves 3 deelen, Reptielen en €— 
l deel en Visschen 4 deelen. 


— 856 — 


Elk deel is gerekend ор 35 vel (560 bladz.) en zal + 150 
figuren bevatten. Het formaat zal zijn als dat van BLANFORD's 
Fauna of British- India. 

Elk deel zou f 1600.— à f 1700.— kosten, het geheel van 
9 deelen + f 15000.—, behalve het honorarium voor auteurs, 
het teekenen der figuren, bezoek van Musea enz. 

De firma Britt heeft zich bereid verklaard de uitgave van 
het werk op zich te nemen, onder de auspiciën van de 
К. N. V., die de zorg voor de uitgaaf geheel overdraagt aan 
een beperkte Commissie in Nederland. Deze laatste stelt het 
plan van uitgaaf vast en kiest de medewerkers. 

De К. N. V. geeft een subsidie van f 1000.— 'в jaars voor 
het maken van clichés, reiskosten enz. en waarvan verant- 
woording wordt gedaan. 

De firma Britt neemt verder alles voor haar rekening; de 
verkoopprijs van elk deel zal zijn f 7.20. DeK.N. V. krijgt 
25 present-exemplaren, blijft als uitgeefster vermeld en heeft 
het recht dat hare leden en de met haar in ruil van edita 
staande Genootschappen ieder deel voor f 2.50 kunnen koopen. 

Volgens gevraagd advies aan ons Bestuurslid Prof. TREUB, 
acht deze de uitgave zeer gewenscht. 

Na eenige discussie, wordt in principe besloten een der- 
gelijk uitgave te doen plaats hebben, en aan de financieele 
commissie opgedragen de volgende vergadering een rapport 
over de geldelijke aangelegenheden uit te brengen. 


Voorzitter. Wegens het vertrek van den Heer FiGEE naar 
Holland moet een Voorzitter verkozen worden. 

Bij de eerste stemming werden uitgebracht op de Heeren 
ENTHOVEN en KIEWIET DE JoNGE ieder 4 stemmen en op den 
. Heer Wine Easton 1 stem. 

Bij de herstemming kreeg de Heer ENTHOVEN 7 stemmen. 
Deze verklaarde zich bereid de betrekking te aanvaarden. 

Bij de stemming voor een Ondervoorzitter verkreeg de 
Heer Wine Easton 7 stemmen en de Heer KIEWIET DE JONGE 
2. Daar de Heer Wina Easton bedankte, werd een tweede 


— 357 — 


stemming noodig, waarbij de Heer Kiewier DE JONGE met 
5 stemmen gekozen werd als Ondervoorzitter. 


Mededeeling van J. К. Е. de Does. De Heer ре Dors deelt 
het een en ander mede over kleurenproduceerende bacterién. 
Eerst behandelt hij de Bacillus pyocyaneus, die bekend is 
als de veroorzaker van den blauwen etter. 

Vroeger kwam deze in hospitalen dikwijls voor, maar 
tegenwoordig wordt de blauwe etter als epidemie alleen te 
velde aangetroffen, daar in den oorlog de antiseptische ver- 
pleging dikwijls te wenschen overlaat. 

De Bacillus prodigiosus doet een roode kleurstof ontstaan, 
die veel op de kleur van bloed gelijkt. In enkele gevallen 
is het voorgekomen, dat zich vlekken van deze kleur op de 
hostie gevormd hadden. Het bijgeloof schreef het ontstaan 
van een dergelijke bloedende hostie aan geheel andere oor- 
zaken toe. | 

Spreker liet eenige cultures van deze bacterién zien, 
waardoor men zich van het kleurproduceerende vermogen 
kon overtuigen. 

De Voorzitter zegt spreker dank voor zijne mededeeling, 
die door de aanwezigen met veel belangstelling is gevolgd. 


Voordat de Voorzitter afscheid van de K. N. V. neemt, 
draagt hij het Voorzitterschap aan den Heer ENTHOVEN over. 
Deze neemt het presidium op zich, en begint met zijn leed- 
wezen te betuigen, dat we den Heer FicEE moeten zien 
vertrekken; hij wenscht hem een spoedige beterschap toe en 
verwacht dat, wanneer de Heer Есек over twee jaren terug- 
komt, de K. N. V. wederom van zijne werkzaamheid getuige 
mag zijn. : 

Sinds 1884 is de Heer Fiere aan de К. N. V. verbonden 
en heeft gedurende 13 jaren het secretariaat waargenomen, 


Bestuursvergadering op Donderdag 
11 Mei 1905. 


Aanwezig zijn de Bestuursleden: J. J. К. ENTHOVEN 


— 358 — 


(Voorz.), N. Wine Easton, J. pe Haan, J. W. van ERK, G. 
W. Kiewier ре JoxcE, Dr. Н. J. van LUMMEL, Dr. б. GRIJNs, 
Dr. W. van BEMMELEN en Dr. Н. D. 'ТзЕЕХК WILLINK (Secr.). 


Bovendien zijn ter vergadering de Heeren Dr. К. Н. MERTENS 
en М. F. ONNEN, leden van de afdeeling Soerabaia. 


De Notulen van de vorige vergadering worden gelezen en 
goedgekeurd. 


Leden. Voor het lidmaatschap is bedankt geworden door 
den Heer D. G. KroL VAN DEN Hoek, terwijl zich hebben 
aangemeld de Heeren: 

С. A. BACKER; я 
Mr. C. A. DE LA Parra еп 
Dr. J, е. Е. RIEDEL 


Bibliotheek. Besloten wordt aan te schaffen: 

La montagne Pelée par A. Lacrorx еп 

Catalogus mammalium. Dr. 'TROUESSART. 

Van de Algemeene Secretarie is de catalogus harer boekerij 
ontvangen met het verzoek te willen aangeven, op welke 
boeken door de K. N. V. prijs wordt gesteld. 

De catalogus wordt in handen van de Bibliotheek Commissie 
gegeven om van advies te dienen. ; 


Royal Mier. Society. Door de „Royal Microscopical Society" 
is het aanbod om in ruiling van edita te treden aangenomen. ` 


Bintang Perniagaän. Besloten wordt niet in te gaan op 
het verzoek om ruiling van edita gedaan door de Bintang 
Perniagaän. 


Fauna van Ned.-Indiv. Bij monde van den Heer ENTHOVEN 
wordt naméns de Financieele Commissie het volgende mede- 
gedeeld: ; 

Zij is van oordeel, dat de geldelijke toestand van de K. N. V. 
het toelaat jaarlijks een bedrag van f 1000.— beschikbaar 
te stellen voor de uitgave van een fauna van Ned.-Indië. 


— 859 — 


Een 100-tal vereenigingen, die daarvoor het meeste in de 
termen vallen, kunnen present-exemplaren krijgen. Bovendien 
zouden misschien de kosten van het tijdschrift verminderd 
kunnen worden. 

Door den Heer van BEMMELEN wordt opgemerkt, dat het 
niet wenschelijk is het tijdschrift in te "ines met het 
oog op de leden. 

Na eenige discussie wordt besloten het voorstel van de firma 
BRILL vervat in het schrijven van Prof. SLUITER aan te nemen. 


Ondervoorzitter. Tot Ondervoorzitter wordt gekozen de 
Heer Dr Haan met 5 van de 9 stemmen. Daar deze de 
benoeming niet aanneemt, is een nieuwe stemming noodig 
en wordt verkozen de Heer VAN BEMMELEN met 5 stemmen 
van de 9 en één blanco. 


Mededeeling van den Heer de Haan. In Europa is in de 
laatste jaren veel aandacht geschonken aan de myopie als 
gevolg van een te sterke inspanning der oogen op school. 
Door de gebogen houding van het kind, waardoor bloeds- 
aandrang naar het hoofd ontstaat en door de te geringe 
lichtsterkte wordt een oog, dat niet volkomen normaal is, 
spoedig aangetast. Terwijl men in Europa dit euvel van 
het ontstaan van myopie tracht tegen te gaan, is hier nog 
geen poging gedaan. 

Het allereerst moet daarvoor uitgemaakt worden, hoe het 
staat met de verlichting van de Indische schoollokalen. Van 
buiten gezien krijgt men dikwijls den indruk, dat zij te 
donker zijn. Spreker is daarom begonnen de lichtsterkte 
in verschillende schoollokalen te meten. Den fotometer van 
Weger, die zulke groote bewonderaars heeft, vindt de Heer 
DE Haan minder geschikt, daar met het toestel alleen goede 
resultaten te krijgen zijn, wanneer men zich voortdurend in 
het gebruik er van blijft oefenen. 

De Heer pe Haan heeft geprobeerd zich een denkbeeld 
van de lichtsterkte te vormen, door middel van de chemische 
inwerking van het licht. Wel is waar worden hier alleen 


/ 


= 860 = 


de chemische stralen gemeten, maar door de inwerking te 
vergelijken met die verkregen van licht, waarvoor de sterkte 
met den fotometer van WEBER bepaald is, kunnen de resul- 
taten gebruikt worden. 

Stukjes P.O.P. papier (Chloorzilver) werden aan de scholen 
gezonden, met het verzoek, deze stukjes gedurende een kort 
oogenblik in de vier hoeken van het lokaal aan het licht 
bloot te stellen. 

De resultaten op deze wijze verkregen bleken zeer gering 
te zijn, waarom naar een ander middel omgezien moest worden. 
Een gewijzigde fotometer van WEBER blijkt zeer bruikbaar 
te zijn. Dit toestel bestaat uit een kistje, waar binnen een 
lampje brandt, met een vlam die op een bepaalde sterkte 
gebracht kan worden. Een stuk wit niet glanzend bordpapier 
wordt door deze vlam verlicht, terwijl op een ander stuk 
het licht van buiten valt. De verlichting van deze beide 
stukken wordt vergeleken en door de vlam te regelen, even 
sterk gemaakt. 

Het toestel is zeer gemakkelijk te gebruiken en geeft 
voldoende nauwkeurige resultaten. 

Het bleek, dat de verlichting van verschillende schoollokalen 
zeer slecht was. Zoo was die in de school aan de Willemslaan 
slechts 28, 26 en 25 M.K., terwijl als eisch gesteld mag 
worden 50 M.K. Ook andere scholen bleken weinig te be- 
antwoorden aan de eischen, die gesteld mogen worden. 

De plannen bestaan om de myopie op de lagere scholen 
en op de Н. B. S. na te gaan om daaruit de percentsgewijze 
vermeerdering op te maken. 

Voor globale proeven en vooral voor een schoolarts, die 
altijd onder dezelfde omstandigheden werkt, kan een bepaalde 
donkere bril ter bepaling van de lichtsterkte van veel nut zijn. 
Het glas onderschept !/, van de lichtsterkte, en uit de waar- 
neming hoe lang men met zulk een bril zonder vermoeienis te 
ondervinden kan zien, wordt de lichtsterkte globaal bepaald. 

Na eenige discussie, waarbij o.a. gevraagd werd of het 
mogelijk was, dat de lokalen hier te sterk verlicht zouden 


P d 


— 361 — 


kunnen zijn, bedankt de Voorzitter den Heer ре HAAN voor 
zijne mededeeling. 


Mededeeling van den Heer van Lummel. De Heer van 
LummeL behandelt de verschillende wijzen waarop men ge- 
tracht heeft de warmte van de zon te bepalen. De schattingen, 
die men op meer of minder goede gronden gemaakt heeft, 
verschillen zeer veel van elkaar. 


Bestuursvergadering op Donderdag 
13 Juli 1905. 


Aanwezig zijn de Bestuursleden: J. J. К. ENTHOVEN 
(Voorz.), Dr. W. van BEMMELEN, M. J. DoprENBERG, Dr. Сн. 
VAN Deventer, Dr. С. Gnuws, J. W. van Eer, J. К. Е. DE 
Dors, Dr. Н. J. van Lumet, Dr. P. ANEMA, J. W. van Duk, 
Dr. Н. Berzer en Dr. Н. D. Туккхк Мпшхк (Seer.). 


Nadat de Notulen van de vorige vergadering zijn gelezen 
en goedgekeurd, wordt mededeeling gedaan, dat de navolgende 
leden voor het lidmaatschap bedankt hebben: 

Dr. J. L. A. Ввахрвѕ, E. A. С. Е. von Essen, J. DE HAAN, 
Н. P. Mensinca, Е. L. Lasu en W. VAN DER REST. 

Voor het lidmaatschap hebben zich aangemeld de Heeren 
Е. Н. Sraverman en A. KELLER. S 

Van den Heer Dr. J. С. van DEVENTER is een schrijven 
ingekomen, waarbij hij als lid van het Bestuur bedankt, daar 
hij door zijne drukke ambtsbezigheden verhinderd is ter ver- 
gadering te verschijnen. 

De Heer van BEMMELEN stelt voor den Heer van DEVENTER 
te verzoeken op zijn besluit terug te komen, daar het 


Bestuur het zou betreuren dat iemand, die zoovele jaren lid 


geweest is en vroeger zulk een trouw opkomer ter face 
dering, het Bestuur ging verlaten. Overeenkomstig hiermec e 
wordt besloten den Heer улх Deventer te verzoeken zijn 
Schrijven terug te nemen. 


— 362 — 


Gemeenteraad, Namens den Gemeenteraad zijn de Heeren 
с. J. Kiewier DE Јохбе en J. Dinger bij den Voorzitter 
geweest om te verzoeken of de K. N. V. er bezwaren tegen 
had localiteiten voor de raadsvergaderingen af te staan. 

Na eenige discussie wordt besloten aan den Gemeenteraad 
mede te deelen, dat er geen bezwaar tegen is, dat voorloopig 
de vergaderingen van den raad in het gebouw gehouden 
worden, maar dat de К. N. V. geheel vrij wil blijven om 
eventueel anders over de zaal te beschikken. 


Ruiling van edita. Besloten wordt om verschillende ver- 
eenigingen, die ons tijdschrift ontvangen, maar geen edita 
terugsturen, dit niet meer toe te zenden. Aan de Неегеп 
ENTHOVEN, VAN BEMMELEN en TJEENK WILLINK wordt opge- 
dragen de lijst van de vereenigingen, waarmede de К. М. V. 
in ruiling van edita staat, te dien opzichte na te zien. 


Aan de ,R. Irish Academy" Dublin; 
„Société de Biologie” Paris en 
de Akademie van Wetenschappen te Turijn 
zal gevraagd worden om in ruiling van edita te treden. 


Lezingen. Aan den Heer KiEwiET DE Jonce zal gevraagd 
worden, of hij nog bereid is een serie van populaire voor- 
drachten te houden. | 


Congrès international pour l'étude de la radiologie et de 
l'ionisation. Door de Regeering is aan het Bestuur gevraagd 
of het noodig geoordeeld werd, dat een afgevaardigde het 
Ned.-Indische Gouvernement vertegenwoordigde op het ,,Inter- 
nationale Congres voor radiologie en ionisatie” te Luik. 

Het Dagelijksch Bestuur heeft gemeend daarop ontkennend 
te moeten antwoorden. 


Tot lid van de Bibliotheek Commissie wordt benoemd de 
Heer Grins, die deze benoeming aanneemt. 

De Heer Weys zal gevraagd worden te willen optreden 
als Directeur der gebouwen, waarvoor de Heer von ESSEN 
wegens zijn vertrek naar Nederland heeft moeten bedanken. 


— 363 — 


Centrale Bibliotheek. Aan de orde wordt gesteld het op- 
richten van een centrale bibliotheek op natuurwetenschappelijk 
gebied te Batavia. Na eenige discussie wordt in principe 
besloten pogingen hiervoor in het werk te stellen en daartoe 
de medewerking te vragen van de Vereeniging tot Bevor- 
dering der Geneeskundige Wetenschappen; het Kon. Instituut 
van Ingenieurs; de Vereeniging tot Bevordering der Veeart- 
senijkunde en de Maatschappij van Nijverheid en Landbouw. 


Radium-onderzoek. De Heer Сн. van DEVENTER deelt mede, 
dat hij voor zijn vertrek uit Nederland met de Professoren 
VAN DER Waars en KAMERLINGH ONNES gesproken heeft over 
een onderzoek naar ’t radium in den Archipel. In Nederland 
zou een natuurkundige belast worden met het onderzoeken 
van de mineralen, die van den Archipel in de musea te 
Leiden en Delft aanwezig zijn, daar het zenden van een 
speciale commissie te kostbaar zou zijn. Het is gewenscht 
dat het onderzoek door den Heer ONNEN begonnen voort- 
gezet wordt, waarvoor de Heer van DEvENTER medewerking 
verzoekt. Deze vindt hij, daar de Heeren vaN BEMMELEN en 
VAN LuMMeL hunne persoonlijke hulp toezeggen, terwijl de 
Heer van BEMMELEN instrumenten en localitcit van het Obser- 
vatorium beschikbaar stelt. Hij acht het verder gewenscht 
te trachten de hulp van een geoloog te verkrijgen. 

Het onderzoek moet zich niet alleen tot steenen bepalen 
maar zich ook uitstrekken tut de warme bronnen. 

Hij zal van zijne magnetische opnemings-reizen materiaal 
medebrengen. 


Bestuursvergadering op Donderdag 
10 Augustus 1905. 


Aanwezig zijn de volgende Bestuursleden: di K. id 
HOVEN (Voorz.), J. К. Е. DE Does, Dr. 6. GRUNS, С. У. иа 
Dr. Н. J. van Lumme, J. W. van Еек, Dr. W. VAN BEMMELEN 
en Dr. Н. D. Tyeenk WILLINK (Secr.). 


- 364 — 


De Voorzitter opent de vergadering en verzoekt den 
Secretaris de Notulen voor te lezen, die daarna gearresteerd 
worden. 


Leden. De Heer E. Kruseman heeft voor het lidmaatschap 
bedankt. 


Gemeenteraad, Mededeeling wordt gedaan van een schrijven 
van den Gemeenteraad om dank te betuigen voor het afstaan 
van lokaliteit ten behoeve van de Raadsvergaderingen. 

De Heer pg Dors vestigt de aandacht op het gezegde 
van den Heer Drincer in de Raadsvergadering geuit, dat 
vanwege de Maatschappij van N. еп L. plaatsing voor archief 
enz. verstrekt zou kunnen worden. 

Volgens de Notulen van 26 Maart 1900, waarbij de verhou- 
ding van de Maatschappij van N. en L. en de K. N. V. nader 
omschreven is, heeft elke Vereeniging de beschikking over 
een paar lokaliteiten, uitsluitend voor doeleinden die Ver- 
eeniging betreffende. 


Hieruit volgt, dat geen der beide Vereenigingen de volkomen 
vrije beschikking over de voor haar gereserveerde lokalen 
bezit en deze zonder de toestemming van de andere Ver- 
eeniging niet anders mag gebruiken dan voor doeleinden 
speciaal ten bate van de betrokken Vereeniging. 

De Voorzitter zal den Heer Dinger van het een en ander 
mededeeling doen. 


Geldelijk Verslag. De Penningmeester brengt namens de 
Financieele Commissie het verslag uit betreffende de uitgaven 
en ontvangsten gedurende het jaar 1904. In het bouwfonds 
wordt gestort het resteerende van het uitgetrokken bedrag. 

Voordrachten. De lezing van Dr. van BEMMELEN over 
Krakatau wordt bepaald op Dinsdag 29 Augustus. 

Bibliotheek. Voor de Bibliotheek zal aangeschaft worden: 


Anleitung zu wissenschaftlichen Beobachtungen auf Reisen. G. 
VON NEUMAYER. 


Е 
E. 
Е 


ДР ЛЕ Г e = >, лүм 


— 865 — 


Schrijven Н. M. de Koningin. Mededeeling wordt gedaan 
van een schrijven namens H. M. de Koningin om te bedanken 
voor de toezending van Deel 64 van het Tijdschrift. 


Dr. J. С. van Deventer. De Heer van Deventer wil gaarne 
aan het verzoek van Bestuur voldoen om zijne ontslag-aanvrage 
als Bestuurslid terugtenemen. 


C. W. Weys. De Heer Wzrs heeft de functie van Directeur 
der Gebouwen aanvaard. 


Onderzoek Krakatau. De Heer Tjeexk WILLINK vraagt of 
het niet wenschelijk zou zijn een onderzoek in te stellen naar 
den toestand van het eiland Krakataw vooral ook wat betreft 
de fauna en flora. 

De Heer van BEMMELEN, die het plan van een dergelijk 
onderzoek naar aanleiding van zijn bezoek aan den vulkaan 
op 31 Juli, ook reeds had opgevat, ondersteunt dit voorstel. 
Het eiland verdient bij voortduring belangstelling, vooral 
ook met het oog op de komvormige inzakking van den 
zeebodem, waaromtrent nog nooit uitgebreide gegevens zijn 
verzameld. In deze kom kunnen opheffingen verwacht 
worden en het is van belang dergelijke vulkanische ver- 
schijnselen goed te leeren kennen. 

Wat de йога betreft kon hij mededeelen, dat de vulkaan 
reeds tot aan den top begroeid was. Behalve klappers werd 
als boom de tjemara aangetroifen. 

De fauna is reeds vrij uitgebreid, daar insekten, leguanen, 
ijsvogels en andere dieren voorkwamen. = 

Na eenige discussie wordt besloten te trachten een expeditie 
naar het eiland te doen plaats hebben. 

Deze zou moeten bestaan uit een geoloog, een botanicus, 
een zoöloog, een hydrograaf, en een topographische opnemer. 

Aan den Heer Твесв zal om zijn medewerking verzocht 
worden. 


Lantaarn. Besloten wordt de projectie-lantaarn voor f10.— 
per avond beschikbaar te stellen. 


— 366 — 


Mededeeling van Eek. De Heer van Eek merkt op, dat 
onder de platina-draadjes, die hij bij zijn scheikundig onderzoek 
gebruikt, er een was, die zich als platina-spons gedroeg, 
niettegenstaande bij sterke vergrooting geen bijzonders aan 
de gladde draad waargenomen kon worden. 


Bestuursvergadering op Donderdag 
| 14 September 1905. 


Aanwezig zijn de Bestuursleden: J. J. K. ENTHOVEN, 
(Voorz.), C. W. Wers, Dr. CH. van DEVENTER, J. W. van EEK, 
Dr. W. van Веммегех en Dr. Н. D. 'Туккхк WILLINK (Secr.). 


Nadat de Notulen zijn gelezen en goedgekeurd doet de 
Voorzitter mededeeling dat voor het lidmaatschap bedankt 
is door de Heeren: 

С. C. W. LANGENBERGH, Dr. J. A. N. SWATERS, M. TROUSSELOT 
еп Н. Рн. Korrman. 

Daartegenover hebben zich als leden aangemeld de Heeren: 

E. C. ABENDANON, Dr. А. C. ре Kock en Н. Е. KOUWENBERG. 


De Heer ExrHovEN deelt mede, dat een merkwaardig 
instrumentje is samengesteld om het kaartenlezen te velde 
onder alle omstandigheden mogelijk te maken. 

De kaarten worden 13!/, maal verkleind op glas gephoto- 
grafeerd, waardoor zij een grootte krijgen van 4!/, cM. in het 
vierkant. Deze glazen plaatjes worden gezet in een kijkertje, 
dat 13!/, vergroot, zoodat men de kaart op zijn gewone 
grootte weer voor zich ziet. 

Een electrisch lampje aan den kijker verbonden maakt, dat 
men ook des nachts de kaart kan gebruiken. 


Nadat nog het een en ander is medegedeeld over de pedograaf 
van FERGUSON, die verbeteringen ondergaan heeft o.a. door 
het vervangen van de houten doos door een van aluminium 
en over de triangulatie van Swmatra, wat betreft de basis 
үап opname en de aansluiting met het net op Java, sluit 
de Voorzitter de vergadering. 


A NN 
E 
© 


а E E EC 


Eegen, та et ri ENN 
ES gre. Ee 
EE 


JEE EE 


BB ers 


Bestuursvergadering op Maandag 
23 October 1905. 


De navolgende Bestuursleden zijn aanwezig: D. W. vaN 
BEMMELEN (Wd.-Voorz.), J. К. Е. pe Does, Dr. Н. J. VAN 
LuwwEL, C. W. Weys, Dr. С. Gruns, J. W. van ЕЕК еп 
Dr. Н. D. Tjeenk WILLINK (Secr). 


Als leden werden aangenomen: 
І. С. ок Var, M. J. van ALPHEN DE VEER, W. B. OORT, 
Mr. J. С. Porr en Jhr, О. van DER WIJCK. 


Voor het lidmaatschap is bedankt geworden door de leden: 
GINJOOLEN, SYPKENS BROUWER еп ASAJIRO ОКА. 


Als Bestuurslid wordt gekozen de Heer Е. Н. STAVERMAN. 


Fauna van Ned.-Indië. Van Prof. Sturrer is bericht ont- 
vangen, dat er definitieve pogingen aangewend zullen worden 
om bewerkers voor de fauna van Ned.-Indië te vinden. 

De uitkomsten van de voorloopige onderhandelingen zijn, 
dat vermoedelijk reeds zoölogen gevonden kunnen worden, die 
de bewerking van de Vogels en de Anphibiën op zich willen 
nemen. Met het oog op het verloop dezer onderhandelingen 


. wordt het verzoek gedaan, dat f 1000.— door de K. N. V. 


naar Holland overgemaakt worde. 

Besloten wordt, dat aan dit verzoek voldaan zal worden. 

Verder is ingekomen een schrijven van de firma E. J . BRILL, 
waarbij de toegezonden voorwaarden van de uitgiften der 
Fauna bekrachtigd worden. | 

Teekeningen Vorderman. Met het 00g ор de uitgave van 
een beschrijving van de vogels van N. 1. wordt het wenschelijk 


geoordeeld nog eens pogingen aan te wenden om in het bezit ` 
te geraken van de aanteekeningen en afbeeldingen, die door 


Dr. Уовревмах zijn nagelaten. 
Ruiling edita. Het verzoek om ruiling van edita zal gericht 
worden tot de Landbouwschool te Wageningen. 


== 368 = 


Catalogus. Het denkbeeld word geopperd om, wanneer de 
vestiging van een Centrale Bibliotheek niet gelukt, een alge- 
meenen catalogus samen te stellen van de werken op Natuur- 
wetenschappelijk gebied, die in de verschillende bibliotheken 
aangetroffen worden. 

Na eenige discussie wordt besloten deze zaak tot later 
uit te stellen. 


Mededeeling de Does. De Heer mp Does krijgt het woord 
om het een en ander over de teken mede te deelen. Sinds 
het gebleken is, dat de teken ziekten konden overbrengen, is 
men begonnen om de systematiek van deze groep van dieren 
nauwkeuriger te bewerken. Wel zijn verscheidene nieuwe 
soorten ontdekt, maar gelukkig is toename van het aantal 
bekende soorten op verre na niet zoo aanzienlijk als die 
van de muskieten, nadat deze als ziekteverspreiders ontmas- 
kerd waren. Een groote moeilijkheid bij het onderkennen 
van de tekensoorten is dat de ontwikkelingsgang niet verloopt 
op eenzelfde plek maar trapsgewijs onder verschillende om- 
standigheden kan plaats hebben. 

De ontdekking van de teken als overbrengers van ziekten 
onder het vee is te danken aan de onderzoekingen van 
SMITH en KIELBORN in 1889 in de Vereenigde Staten, waar 
toen groote verplaatsingen van vee plaats vonden van de 
zuidelijke naar de noordelijke staten. 

Na vermeld te hebben op welke wijze die ontdekking 
geschiedde en hoe de ontwikkelingscyclus van de teken plaats 
heeft, laat de Heer pr Does verschillende dieren levend en 
als preparaat onder den microscoop zien. 


Bestuursvergadering op Donderdag 
9 November 1905. 


Tegenwoordig waren de volgende Bestuursleden: J. J. К. 
Ехтноуех (Voorz), J. К. Е. рк Dogs, Dr. С. Griss, J. №. 
VAN Бек, Dr. Н. J. van Гоммкг, Dr. W. van BEMMELEN еп 
Dr. H. D. Tykenk WiLLINK (Seer.). 


— 369 — 


Nadat de Notulen van de twee voorgaande vergaderingen 
zijn gelezen en goedgekeurd worden tot leden van de Ver- 
eeniging benoemd Jhr. J. C. VAN DER Wick, D. Кореш en 
J. D. KAYSER. 


Voor het lidmaatschap hebben bedankt de Heeren L. C. 
Е. PoLDERMAn en D. DE JONGH Hax, 


Ingekomen is een schrijven van Prof. Зилткв, waarbij deze 
te kennen geeft, dat met het oog op de komst van Dr. van 
Kampen, die uitkomt om een onderzoek in te stellen naar 
de vischfauna van de Java-zee, een onderzoek van de baai 
van Batavia uitgesteld moet worden. 


Voorstel Mohr. De Heer Mopp doet aan de К. N. V. het 
voorstel om aan het Natuurkundig Tijdschrift toe te voegen 
een bijblad, dat maandelijks zal verschijnen in den trant van 
de Natuur en de Levende Natuur, maar speciaal behandelende 
wat op wetenschappelijk gebied voor Indié gepubliceerd is 
geworden, en tevens ter aanmoediging van eigen waarneming 
en mededeeling daarvan bij de lezers. 

De Heer van BEMMELEN vreest ten zeerste, dat geen 
voldoende kopie te krijgen zal zijn. 

Na eenige discussie blijkt het, dat verschillende leden de 
oprichting van een periodiek in den geest, zooals de Heer 
Монк voorstelt, toejuichen, maar van oordeel zijn, dat de 
geldelijke toestand van de К. N. V. een dergelijke onder- 
neming niet toelaat. 


/ 

Vogels Vorderman. De Heer ре Dors vestigt er de аап- 
daeht op, dat in Buitenzorg een collectie vogels aanwezig 15, 
waarin verschillende belangrijke en zeldzame soorten voor- 
komen, zoodat het gewenscht is den bewerker van de vogels 
in de fauna van Ned.-Indié, hierop opmerkzaam te maken. 
Het is verder gebleken, dat uit de collectie VoRDERMAN, die 
nu in het bezit is van het Landbouw Departement, voordat 


zij overging, verschillende unica zijn verdwenen. 
LXY en 


se а. — 


Bestuursleden. Tot Bestuursleden worden benoemd de 
Heeren: M. J. VAN ALPHEN DE Veer en Dr. А. H. J. BELZER. 


Van de Vereeniging tot Bevordering van Geneeskundige 
Wetenschappen is bericht ontvangen, dat zij niet kan treden 
in het voorstel om gemeenschappelijk een Centrale Bibliotheek 
op natuurwetenschappelijk gebied op te richten. 


Nadat de Heer vaw BEMMELEN een mededeeling gedaan 
heeft betreffende de nieuwe theorieén aangaande de luchteir- 
culatie op aarde, en de Voorzitter hem hiervoor den dank 
der aanwezige leden heeft gebracht, wordt de vergadering 
gesloten. 


Bestuursvergadering op Donderdag 
15 December 1905. 


Aanwezig zijn: J. J. К. ЕмтноуЕх (Voorz.), Dr. W. VAN 
BEMMELEN, Dr. A. Н. J. Betzer en Dr. Н. D. TJEENK WILLINK 
(Secr.). 


Nadat de Notulen van de vorige vergadering zijn goed- 
gekeurd worden wegens bedanken de navolgende leden van 
de ledenlijst afgevoerd: G. Веквмах, J. E. van GENNEP, J. 
Е. CHaRLs, VAN Beek, J.. Н. W. Voiet, J. P. C. HARTEVELDT, 
С. В. BAKHUIZEN v. p. Внук, N. J. Kottewuy, J. Наса, 
J. Невхвевс, Г. М. pe Lance en Mr. Bope. Als nieuw lid 
wordt aangenomen Dr. W. SCHMIDT. ‚ = 


Terwijl van den Heer BELZER een schrijven is ingekomen, 
waarbij hij gaarne de benoeming tot Bestuurslid van de K. 
N. V. aanyaardt, hebben de Heeren VAN ALPHEN DE VEER 
en STAVERMAN gemeld, dat zij tot hun spijt een dergelijke 
benoeming niet kunnen aannemen. 


Van de „Société de Biologie” is bericht ontvangen, dat zij 
met in ruiling van edita met de К. N. V. Кап treden. Aan 
den Heer Киулет DE ЈОХСЕ zal een brief met dankbetuiging 
gezonden worden voor het houden van eenige voordrachten 
over de zintuigen. 


За See 


цара 


De Heer vaN BEMMELEN deelt mede, dat hij tot zijn spijt 
door te veel werkzaamheden verplicht is om af te zien van 
zijn toezegging om met de Heeren van DEVENTER en VAN 
LuwMEL een onderzoek in te stellen naar het voorkomen van 
radioactieve stoffen in den Archipel. 


Catalogus. Ontvangen is de rekening van de firma NIJHOFF 
ten bedrage van f 840.58 voor het drukken van 1200 exemplaren 
van den nieuwen Catalogus der Bibliotheek. 

In een schrijven van den Heer J. J. A. MULLER wordt 
gemeld, dat door ziekte en andere toevallige omstandigheden 
het afdrukken van den catalogus vertraging heeft ondervonden. 

Besloten wordt een brief van dankbetuiging te zenden aan 
den Heer MULLER voor de vele moeite, die hij zich getroost 
heeft bij de correctie der drukproeven. 


Begrooting. Ка eenige discussie wordt de Begrooting voor 
het jaar 1906 vastgesteld. 


Verkiezing. Met algemeene stemmen worden verkozen: 
tot Voorzitter . .. . . . J.J. К. ENTHOVEN; 

, Onder-Voorz. en Redacteur Dr. №. VAN BEMMELEN; 
„ Secretaris . . « Dr. H. D. Тувенк WILLINK; 
„ Penningmeester. . . . J. W. VAN EEK; 

„ Directeur der Gebouwen . С. W. Wers. 
Door den Voorzitter worden aangewezen tot het nazien 
van de rekening en verantwoording over het afgeloopen jaar 
de Heeren Dr. Сн. van Deventer en Dr. Н. J. VAN LUMMEL. 


Als lid van de Financieele Commissie Dr. А.Н. J. BELZER en 
als leden van de Bibliotheek Commissie: J. J. K. ENTHOVEN, 
Dr. J. С. KONINGSBERGER en Dr. G. GRIJNS. 


те 


ee OA т 


BEGROOTING VOOR 1906. 


ONTVANGSTEN. 
200 Leden . 
100 AMeelinis-Taden 
Gouvernements-subsidie 
Huur paviljoens en lokaal 
Rente van belegde gelden 


UITGAVEN. 

I. Bibliotheek. 

Aankoop p aun E Cu a 
Bindwerk . . lue E 
а ае а 
Drokken сара. сы 
Verschillende uitgaven . . . ,, 
Aankoop Кайе oV o. se s 


IL Tijdschrift. 
Toelage Redacteur . ‘ 
Wetenschappelijk Санаш e 
Drukloon e E с 
Verzendingskosten оа е 
Kleine uitgaven . 


III. Vergaderingen. 
Bestuurs- en Alg. И a ин f 


Populaire voordrachten. . ‚о 
IV. Gebouwen. 

Onderhoud en herstellingen. . , 
Meubilair onderhoud . . . . , 


100. = 


940.-- 
100.-- 
1200.— 


Bj 
E 10,-- 


ba 
300,-- 


800.— 
50.-- 


f 1575.— 


f 1610.— 


375. 


2) 


850.-- 


29 


34. ВА eet 
Transporteere f 4410.— 


Transport f 4410.— 

16. Brandassurantie . . . . . . f -4135 

IT. Verponding ` 72.5 а ee 

IH. Verlichting... = 120 1 а о МЕ а но О 
V. Secretariaat ^ ^ - de 

19. Toelage secretaris . f 600.-- 

20. Kleine uitgaven . . xd uu iiM ee СЕ 


D 
LI 
D 
D 


x * i caeci x Meis 


ML 
Bediende-loon. ща 


91, en e 
EE H EE 

22. Wetenschappelijke doeleinden . . . . . » 1025.— 
VIII. | 

34. Inningskosten. .. «.. « «4 ја a и 
IX. 


24. Onvoorziene uitgaven. . . . . + pro memorie 
f 6779.25 
—— 


Behalve de tijdschriften, репофекеп en vervolgwerken 
zijn in 1905 aan de Bibliotheek de hiervolgende boekwerken ` 
toegevoegd: 


О. Beccari. Wanderings in the great forests of Borneo. 1904. 


J. W. Beekman. Over aromatische fluoorverbindingen (proef- 
schrift). 1908. 


G. A. VAN DEN Вквс. Over den invloed van chloroform- 
narcose tijdens de baring op het kind. 


J. Boum. Uber die obertriadische Form der Bireninsel. 1904. 
W. Вбъзсне. Die Abstammung des Menschen. 1904. 


CARSTEN BORCHGREVINK. Das Festland am Südpol, die Ex- 
pedition zum Siidpolarland in den Jahren 1898—1900. 1905. 


Dr. C. W. Broers. Onderzoekingen over den tijd, gedurende 
welken tuberkel-bacillen hunne virulentie behouden in melk, 
karnemelk en boter. 1905. 


Dr. С. L. van рев Bure. Het een en ander over vergiften 
in Nederlandsch-Indié (overdruk). 1905. 


E. Сомлкз. Physisch-chemische studiën over het explosieve 
Antimonium (proefschrift). 1903. 


D. 6. Eruior. The Land-and Sea-Mammals of middle 
America and the West-Indies. 1904. 


Arce L. EwBLETON B. Sc. Bryozoa. 1902. 
В. Н. Franck. Das Sinnesleben der Pflanzen. 1904. 


D. Когкмав. Album of Philippine Types; Christians and 
Moros. 


— 375 — 
J. M. A. Gevers Leuven. Bijdragen tot de aërodynamica 
der luchtwegen (proefschrift). 1904. 
M. (ЗКЕЗНОЕЕ. Geen saccharine in de huishouding. 1905. 


Dr. J. Groneman. Oudheidkundige aanteekeningen, deel 
II. 1905. 


Dr. D. van боик. Nieuwere inzichten omtrent de wijze 
van beveiligen der gebouwen tegen bliksemschade. 1905. 


B. HassELBERG. Untersuchungen über die Spectra der 
Metalle im elektrischen Flammenbogen. 
VII. Spectrum des Wolframs. 1904. 


К. Th. von Hor, Zum Andeuken an Karl von Zittel 
(rede). 1904. 


В. P. С. НоснвегтіхЕк. Plantae bogorienses exsiccatae 
novae vel minus cognitae, quae in horto botanico coluntur. 


Dr. A. Е. HorreMAN. Over de beteekenis der physisch- 
chemische methoden voor de organische chemie. 


CHRISTIAAN HuvaGENs. Oeuvres complètes publiées par la 
Société hollandaise des Sciences. T. 8. 


CH. Janet. Observations sur les fourmis. 1904. 

— Etudes sur les fourmis, les guépes et les abeilles. 1895. 
— Observations sur les guépes. 1903. 

— Anatomie du Gaster de la Myrmica rubra. 1902. 

— Notes sur les fourmis et les guépes. 1904. 


А. von KALECSINSKY. Cher die Akkumulation der Sonnen- 
würme in verschiedenen Flüssigkeiten. 1904. 


A. Lacroix. La montagne Pelée et ses éruptions. 1904. 


Th. M. van Leeuwen. Herhaalde sectio caesarea (proef- 
Schrift). 1904. 


= 916 - 
E. LÖNNBERG. Peter Artedi. 1904. 
J. Macoun. Catalogue of Canadian Birds. 


А. С. Матгахр. The salient geological features of British 
New-Guinea. 1905. 


Dr. J. б. pr Мах. On some species of the genus Palae- 
mon Fabr. from Tahiti, Shanghai, New-Guinea and West-Afrika. 


— Diagnoses of new species of macrurous decapod crus- 
tacea from the Siboga-Expedition (overdruk). 


Н. TER MkULEN. Onderzoek naar den aard van den suiker 
van eenige plantaardige glucosieden. 1905. 


Dr. M. W. Meyer. Weltschöpfung. Wie die Welt entstan- 
den ist. 1904. 


— Wie kann die Welt einmal untergehen. 1904. 


Dr. G. von Neumayer. Anleitung zu wissenschaftlichen Beob- 
achtungen auf Reisen. 1905. 


Les Pris Nobel en 1901. 


О. NORDENSKÖLD. Antarctic; zwei Jahre in Schnee und 
Eis am Südpol. 1904. 


J. M. Norman. Norges arktiske Flora. 1901. 
Азалво Oka. Ueber den Bau von Ozobranchus (overdruk). 


Piepers et SNELLEN. Enumeration des Lépidoptères hété- 
rocéres de Java (overdruk). No. 1V en V 


H. Poincaré. La Science et l'Hypothése. 1905. 


A. Рехознем. Ueber Wert und angeblichen Unwert 
der Mathematik. Festrede. 1904. 


J. Reipinc. Over de nitratie van M. en O. dichloorbenzol 
(proefschrift). 1904. 


— 377 — 


Dr. А. W. van КЕХТЕКСНЕМ. Kort begrip der psychische 
geneeswijze. 1904. 

Dr. I. C. БїтзЕМА еп Dr. J. Sack. Index Phytochemicus. 
Stelselmatig overzicht van alle plantenstoffen naar het kool- 
stofgehalte gerangschikt. 1905 

J. 6. RurGERs. Over differentialen van gebroken orde en 
haar gebruik bij de afleiding van bepaalde integralen (proef- 
Schrift). 1904. 

С. van RYNBERK. Sui disegni cutanei dei vertebrati in 
rapporto alla dottrina segmentale. 1904. 

М. H. Savini. Funeral Urus from Oaxaca. 1904. 

(+. A. ScnüwrELD. De kromme van den vierden graad in 
de vierdimensionale ruimte (proefschrift). 1904. | 

YNGVE SJÖSTEDT. Monographie der Termiten Afrika's. Nach- 
trag. 1904. 

J. J. Smit. Die Orchideen von Ambon. 1905. 

P. Sur. Bacteriologische Onderzoekingen bij kinkhoest 
(proefschrift). 1904. 

J. J. Sw. SrEENsTRUP. Spolia atlantica. Kolossale Black- 
Sprutter fra dit nordlige Atlanterhav. 

Dr. J. P. van рев Ѕток. Résultats g observa ee faites 
à bord des bateaux phares Néerlandais. 1905. 

Borre ЗуркЕхз. De kerndeeling bij Fritillaria imperialis 
(proefschrift). 1904, 

Dr. N. Pu. Техрегоо. De ondeelbaarheid der geneeskundige 
wetenschap (rede). 1904. | 

J. Тномзкк. Systematisk gennemforte, termokemiske under- 
sogelsers numeriske og teoretiske resultater. 

Е. L. Trovessart. Catalogus mammalium. 1905. 


— 378 — 
G. L. Vorrmanx. Quantitatief onderzoek betreffende von 
Baeyers spanningstheorie (proefschrift). 1903. 
Dr. N. A. J. Уоовнокув. Het wezen der homoeopathie. 1905. 


A. Weısmann. Vorträge über Deszendenztheorie gehalten 
an der Universität zu Freiburg. 2° Auflage. 1904. 


Dr. J. W. van Wine. Omvang en onderwerpen der ont- 
leedkunde (rede). 1905. 


Е. DE WiLDEMAN. Notices sur der plantes utiles ou inté- 
ressantes de la flore du Congo. 1904. 


Dr. C. H. Winp.  Electronen en Materie (rede). 1905. 


A. Wosıkor. Les lacs du type polaire et les conditions 
de leur existence. 1903. 


— De l'influence de l'homme sur la terre. 1901. 
— Einige Probleme der Seénkunde. 
— Les ravins et les sables de la plaine russe. 1904. 


— Referate über russische Forsehungen auf dem Gebiete 
der Meteorologie. 1903. 


— Die Resultate der Karaboghaz Expedition. 

— Das sommerliche asiatische Luftdruckminimum. 

— Temperatur der untersten Luftschicht. 

— Probleme des Würmehaushaltes des Erdballs. 

— Nachtrag zu den Problemen des Bodemtemperatur. 
— Probleme der Bodemtemperatur. 


Dr. Тн. Ze, Ist das Tier unvernünftig? 1904. 


BERICHTEN. 


Aan hen, die daarin ter completeering belang stellen, kan het volgende 
worden medegedeeld : 
van Deel Т van het Natuurkundig Tijdschrift is niets meer voorhanden. 


% , IH ай. 1, 4, беп 7 
> „ IV—XV zijn eenige complete Deelen aanwezig. 
» » AVI ай. 1, 2, 8, 5 en 6. 
# » XVII eenige rompe Deelen. 
s » XVII niets. 
А 4, XIX eenige complete Deelen, 
A 5» ХХ ай. 4, 5 en 6. 
i „ XXI—XXI eenige m Deelen. 
aote, AXI Ай. 1, 2 еп: 
" „ XXIV ай. 
a » xiv St eenige complete Deelen. 
А iy КОРУ еб. 
= „ XXXV—XXXVI eenige complete Deelen. 
v „ XXXVII шейв. 
= e E eenige complete Deelen. 
$ т ай. 2 еп 8 
XLI—LIX CHE complete boss 
Var тенә inlichtingen wende men zich tot 
den Secretaris, 
Dr. H. D. TJEENK WILLINK. 
Weltevreden, Januari 1906. 


Dr. О, E. Immor (Windisch, Aargau, Schweiz) verzoekt om toe- 

zending van vertegenwoordigers van de volgende diergroepen : Pseudo- 
scor жы иы Bollembolas, Poduridae en Lepismidae. Het toegezondene 
„wordt geprepareerd teruggezonden en doubletten desgewenscht ingeruild 
voor vertegenwoordigers van de Zwitsersche fauna. 


Verzamelaars van Molluscen en See kunnen zieh voor ruiling van 
exemplaren wenden tot de Heeren HENRY SUTER te Christchurch, 
Nieuw-Zeeland en E. DvRAND te Parijs. (Zie blz. 479 van Deel LV). 


E. Perser (352 Strand, Londen) wenscht Diptera van Java te 
milen tegen Diptera, Coleoptera en Lepidoptera van Engeland. 


JOSEF GRAF SEILERN te Kremsies (к Oostenrijk) Graben №. 18 
wenscht vogeleieren te tee of te rui ) 
De Heer М. Н. DAMME te Soerabaja is ae genegen tnsschen- 
komst te verleenen. “` í 


ege ida ране рој мек