Skip to main content

Full text of "De oratore"

See other formats 


This is a digitai copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legai copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the originai volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we bave taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use of the file s We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legai Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legai. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is stili in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 



at |http : //books . google . com/ 






M. TULLII 



-v: 



CICERONI S 



QXj 



INTUM FRATREM 



DIALOGI TRES 



» t*^ • •••• •• 



OR ATO^RiE;: 



CUM EXCERPTIS EX NOTIS YARIORUM. 



EDITIO TERTIA. 



NOVI-PORTUS: 
Sttmtibus B. ET GUL. NOTES. 



M.DCCC.XXXIX. 



■ h'f^ 



F- 



\ 



Entered according to an Act of Congress, in the year 1839, by 
B. & W. Notes, 
in the Clerk's office, of the District Court of Connecticut. 
• ■ ■ * ' ' ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ 




Printcd bj B. L. Hamlen. 



PREFACE. 



In tbis tbird edition, care has been taken to correct such 
errors as bave been discovered Jq tbe precediog editions, 
aod tbe number of notes h^t been increasecL.-' . . . 

\: •* '• ^ •'' J. L. K. 

Yale Collegi, June, 1839. .".- J «. ; ,• 



• (>••• 



*■ «p • 



M. TULLII CICERONIS 

AD 

Q. FRATREM 
DIALOGI TRES 

DE 

ORATORE. 



AKGUMENTUM. 

In his libriti in quibus ipse sibi mifificè placuit Cicero^ de 
ehquentià ita prteàpit^ ut, quod aiios docet, ipsum piane 
aisecutum este appareat. Eji^licat autem suas de di- 
cendi arte iententias sub Ludi Licinii Crassi et Marci 
Anionii personisy quòd ad kos homines eloquenti^ prin^ 
cipatum otnnesy superiori saculo, detulerant. 

Eit in primo quidem libro Crassus et Antonius de universa 
oratoris perfecti vi disputante quorum alter ad Ciceronis 
mentem ae eà re disserit, itOj ut oratori omnium scientio' 
rum et artium cognitionem tribuat ; alter vero Antonius 
fratris Quinti .sententià eloqueniiam ab elegantià doc- 
triniB segregati et in quodam ingenii et exerdtationis 
genere ponit. vid. e. 2. Primus duputat Crassus, deinde 
tjus argumentis qtkt r esponderi possunt, affert Antonius. 

In secundo libro disserendi partes inprimis ad Antonium 
deferuntur, qui de inventione practpit, et de coUocatione 
rerum locorumque, qua inprimis valuisse credebatur, v. 
Oc. de dar. órat. e. 37. dm cantra non ekgantissimo 
sermone uteretur atque dUigenter loquendi laude carerei. 
Ad inventionem rerum autem qtioniam pertinet etiam de 
1 



6 ARGUMENTUM. 

jocii eifaeetiii locus^ et Cosar eredebaiur omnium face* 
iissùnui et injocando lepidUiimus ette, vid. e. 54. ti de 
hii dispuiandi paries traduntur I. e. usque ad e. lì. 
Rtdit ad Crassum in libro tertio disserendi munusy induct-- 
iurque de omamentis arationis et tota elocutione pnEci» 
pienSf inouà cateris omnibus palmam praripere puta^ 
batur. Cic. de daris Or. e. 38, t. Docet auiem dieenF^ 
dum esse latine^ planè^ ornate^ et aptè in ^orum tertio 
inprimis multus est, Omatum autem exsutere ostendit 
càm e verborum deleetUy tum e tropis^Jiguris^ et numero » 
Adduntur tandem quadam de actione. Gap. 14, seq. 
digreditur ad laudes eloquentia^ eique adjungendam esse 
docet philosophiam, non Epicuream quidem aut Stoicam^ 
sed Academicam et Peripateticam, In exordio Cicero 
funestam mortem eorum deplorata qui in his libris dispu^ 
iantes inducuntur. J. A. Ernesti. 



DIALOGUS 



LIBER PRIMUS, 



I. Cogitanti roibi saepenumero, et memoria vetera re- 
petenti, perbeati fuisse, Quinte fraterj^li vìderi solent, qui 
in optima republica, cùm et hoDoribus et rerum gestarum 
gloria florereot, eum vitae cursum tenere potuerunt, ut vel 
in negotio sine periculo, vel in otìo cum dignìtate, esse pos- 
sente Ac fuit quidem, cùm mihi quoque initìum requies- 
eendi, atque anìmum ad utriusque nostrum praeclara studia 
Teferendi, fore justum et propè ab omnibus concessum arbi- 
trarer, si infinitus forensium rerum iabor, et ambitionis oc- 
cupatio^ decursu honorum, etiam aetatis flexu, constitisset : 
quam spem cogitationum et cpnsiliorum meorum, cùm 
graves coadmunium temporum, tum varii nos(^ casus fefel- 
lerunt. Pfàm, qui tocus quietis et tranquillità tis plenissinius 
fore videbatur, hi eo maxime moles molestiarum et turMr- 
lentissimae tempestates exstiterunt. Ncque vero npbis cu- 
pientibus atque exoptantibus fructus otii datus est, ad eas 
artes, quibus a pueris dediti fuìmus, celebrandas, inter nos- 
que recolendas. Nam prima aetate incidimus in ipsam per^ 
turbatìonem disciplinae veteris ; et consulatu devenimus in 
medium rerum omnium certamen atque discrimen ; et hoc 
tempus omne post consulatum objecimus iis fluctibus, qui, 
per DOS a communi peste depulsi, in nosmetipsos redunda- 
runt. Sed tamen in bis vel asperìtatibus rerum vel angus- 
tiis temporis, obsequar studiìs nostris; et, quantum mihi 
vel fraus inimicorum, vel causs amicorum, vel respublica 
trìbuet otii, ad scribendum potissimùm conferam. Tibi 
vero, frater, ncque hortanti deero, neque roganti : nam ne- 



8 D£ ORATORE LIBER PRIMUS. 

que auctorìtate quispiaro apud me plus valere te potest, 
neque voluntate. 

IL Ac mìbi repetenda est veterìs cujasdain memoriae 
non sane satis explicata recordatio, sed, ut arbitrar, apta ad 
id quod requiris, ut cognoscas, quse viri omnium eloquen- 
tissuni clarissimique senserìnt de omni ratione dicendì. Vis 
enìm, ut mibi saepè dixisti, (quoniam quae puerìs aut adoles- 
centulis nobis ex commentarìolis nostris incboata ac rudia 
exciderunt, vix bac state digna, et boc usu, quem ex causis 

auas diximus, tot tantisque, coosecuti sumus) aliquid iis- 
em de rebus politius a nobis perfectiusque proferri : soles- 
3 uè nonnunquam bac de re a me in disputationibus nostris 
issentire; quòd ego prudentissimorum hominum artibus 
eloquentiam continerì statuam ; tu autem illaro ab elegantià 
doctrins segregand^p putes, et in quodam ingenii atque 
exercitationis genere ponendara. 

Ac mibi quidem, sspenumero in suromos bomines ac 
suromis ingeniis prsditos intuenti, qusrendum esse visum 
est, quid esset, cur plures in omnibus rebus quàm in di- 
cendo admirabiles exstitisseut : nam, quòcunque te animo 
et cogitatione converteris, permultos excellentes in quoque 
genere videbis, non medìocrium artium, sed propè maxima- 
rum. Quis enim est, qui, sì clarorum bomìnum scientiana 
rerum gestarum vel utilitate vel magnitudine metiri velit, 
non anteponat oratori imperatorem ? ^uis autoro dubitet, 
quin belli duces prsstantissimos Sx bac una cìtitate paenè 
icnumerabiles, in dicendo autem excellentes vix paucos, 
proferre possimus 7 Jam vero Consilio ac sapientia qui re- 
gere ac gubernare rempublicam possent, multi nostra, plu- 
res patrum memoria, atque etiam majorum, exstiterunt, 
cùm boni perdiu nulli, vix autem singulis astatibus singuli 
tolerabiles oratores invenirentur. Ac, ne quis forte cum 
aliis studiis, quas reconditis in artibus atque in quàdam va- 
rietate literarum versentur, magis banc dicendi raiionem, 

3uàm cum imperatoris laude, aut cum boni senatoris pru- 
entia, comparandam putet ; convertat animum ad ea ipsa 
artium genera ; circumspiciatque, qui in iis floruerint, quàm- 
que multi : sic facillimè quanta oratorum sit, semperque 
fuerit paucitas, judicabit. 



( DE ORATORE LIBER PRIMUS. ' 9 

III. Neque eoim te fugit, artium omnium laudaUrum 
procreatricem quandam, et quasi parentem, eam, quam 
^Uaoipktp Graeci vocant, ab hominibus doctissimis judicarì ; 
iti qua difficile est enumerare, quot viri, quanta scientià, 
quantàque in suis studiis varietate et copia fuerint, qui non 
una aliqua in re separatìm elaborarint, sed omnia, quaecunque 
[essent,] vel scientiae pervestigatione, vel disserendi ratione, 
comprehenderint. Quis ignorat, ii, qui mathematici vocan- 
tur, quanta in obscuritate rerum, et quàm recondita in arte 
et multiplici subtilique, versentur? quo tamen in genere ita 
multi peifecti homines exstìterunt, ut nemo fere studuisse 
ei scientiae yebememiùs videatur, quin, quod voluerit, con- 
secutus sit. Quis musicis, quis buie studio literarum, quod 
profitentur ii qui grammatici vocantnr, penitùs se dedidic, 
quin omnem illarum artium paenè infinitfoi vini et materiam 
scientiae cogitatione comprebenderit ? Vere mibi hoc videor 
esse dicturus, ex omnibus iis, qui in harum artium studiis 
liberalissimis sint doctrinisque versati, minimam copiam pò- 
étarura egrégiorum exstitìsse. Atque in hoc ipso numero, 
in quo perrarò exoritur aliquis excellens, si diligenter et ex 
nostrorum et ex Graecorum copia comparare voles, multò 
tamén pauciores oratores, quàm poetae boni reperientur. 
Quod hoc etiam mirabilius debet videri, quia caeterarum 
artium studia fere reconditis atque abditis e fontibus hau- 
rìuntiir ; dicendi autem <HQnis ratio in medio posita, com- 
nuni quodam in usu, atque in hominum more et sermone 
versatur ; ut in csteris id maxime excellat, quod longis- 
simè sit ab imperitorum inteliigentia sensuque disjunctum, 
in dicendo autem vitium vel maximum sit a vulgari genere 
orationis atque a consuetudine communis sensus abhorrere. 

IV. Ac ne ìllud quidem vere dici potest, aut plures cae- 
teris artibus inservire, aut majore delectatione, aut spe ube- 
riore, aut prasmiis ad perdiscendum amplioribus commo- 
verì. Atque, ut omittam Graociam, quse semper eloquen- 
tiie prìnceps esse voluit, atque illas omnium doctrinarum 
inventrices Athenas, in quibus summa dicendi vis et inventa 
est et perfeeta ^ in bac ipsà civitate, profectò, nulla un- 

Juam vebementiùs quàm eloquentiae studia viguerunt. 
[am posteaquam, imperio omnium gentium constituto, di- 
utuniitas pacis otium conBrmavit, nemo fere laudis cupidus 



10 BB OKATORK USER PBIMUS. 

adolescens non sìbi ad dìcendum studio oraoi enitendum 
pufavit. Ac primo quìdem, totius rationis ignari, qui neque 
exercitationìs ullam viam, neque aliquod pneceptom artis 
esse arbitrarentur, tantum, quantum ìngenio et cogitatione 
poterant, consequebantur. Post autem, audìtis oratoribus 
Gnecis, cognìtisque eorum literìs, adbibitisque doctorìbus, 
incredibili quodaro nostri bomines dicendi studio flagrave- 
runt. Excitabat eos magnitudo et varìetas, multitudeque 
in omni genere causarum, ut ad eam doctrinam, quam suo 
quisque studio assecutus esset, adjungeretur usus frequens, 
qui omnium magistrorum prscepta superaret. Erant ait- 
tem buie studio maxima, quae nunc quoque sunt, exposita 

{traemia, vel ad gratiam, vel ad opes, vel ad dignttateoi. 
ngenia vero (ut multis rebus possumiis judicare) nostro- 
rum bominum miiltùm csteris [bominibus] omnium gen- 
tium pnestiterunt. Quibus de causis, quis non juré mire- 
tur, ex omni memoria aetatum, temporum, civitatum, tam 
exiguumoratorum numerum invenirì? 
*f Sed nimirum majus est boc quiddam, quàm bomines 

opinantur, et plurtbus ex artibus studiisque collectum. 

V. Quis enim aliud, in maxima discentium multitudine, 
summa magistrorum copia, prestantissimis bominum inge- 
niis, infinità causarum varietale, amplissimis eloquenti» pro- 
positis praemiis, esse causae putet, nisi rei quandam incredi- 
biiem magnitudioem ac difficuhatem ? Est enim et scientia 
«oompreliendenda rerum plurimarom, sine qua verborum 
volubilitas inanis atque irridenda est ; et ipsa oratio confoi^ 
manda, non solùm electione, sed etiam constnictione verbo- 
rum ; et omnes animorum motus, quos bominum generi re- 
rum natura tribuit, penitùs pemoscendi ; quòd omnis vis ra- 
tioque dicendi, in eorum, qui audiunt, inentibus aut sedan- 
dis aut excitandis, ex promenda est. Accedat eòdem opor- 
tet lepos quidam Tacetiseque, et eruditio libero digna, cele- 
ritasque etbrevìtas et respondendi et lacessendi, subiili ve- 
nustate atque urbanitate conjiincta. Tenenda praeterea est 
omnis antiquitas, exeinplorumque vis ; neque iegum aut 
jurìs civilìs scientia nei^ligenda est. Nam quid ego de ac- 
tione ipsà plura dicam ? quae motu corporis, quas gestu, quae 
vultu, quae vocis conrormatione ac varìetate, moderanda 
est ; quae sola per se ipsa quanta sit, bìstrionum ievis ars et 



nm ORATORE LIBER PRIMUS. 11 

scena dedarat ; in qua cùm omnes in oris et Tocia et mo* 
tùs moderatione elaborent, quis ignorat, quàm pauci ainti 
fueriotque, qaos animo squo spoetare possimus ? Qaid di« 
Cam de tbesauro rerum omnium, memoria? qu» nisi custos 
inventis cogitattsque rebus et verbis adbibeatur, intelligi* 
mus, omnia, etiam si praeclarissima fuerint in oratore, pe* 
ritura. Quamobrem mirarì desìnamus, quae causa sit elo-- 
quentium paucitatis, cùm ex iis rebus universis eioquentia 
constet, quibus in singulis elaborare perroagnum est ; bor- 
temurque potiùs liberos nostros, caeterosque quorum gloria 
Dobis et dignìtas cara est, ut animo rei magnitudinem com* 
plectantur, oeque iis aut praeceptis aut magistris aut exerci- 
tationibus, quibus utuotur omnes, sed aliis quibusdam, se id, 
quod expetunt, consequi posse con6dant. 

VL Ac, meà quidem sententià, nemc^ poterit esse omni 
laude cumulatus orator, nisi erit omnium rerum magnarum 
atcjue artium scientiam consecutus. Etenim ex rerum cog* 
nitione efflorescat et redundet oportet oratio ; quas, nisi sub- 
est res ab oratore percepta et cognita, inanem quandam 
babet elocutionem et pene puerilem. Ncque vero ego 
boc tantum oneris imponam nostris prssertim oratoribus, in 
hac tanta occupatione urbis ac vite, nìbil ut iis putem licere 
nescire : quanquam vis oratorìs, professioque ipsa bene di* 
cendi, hoc suscipere ac pollicerì videtur, ut omni de re, 
quscunque sit proposita, ab eo ornate copiosèque dicatur» 
Sed quia non dubito, quin hoc plerìsque immensum ìnfini-. 
tuoique videatur, et qùod Grscos homines non solùm in- 
genio et doctrioa, sed etiam otio studioque abundantes, par* 
titionem quandam artium fecisse video, neque in universa 
genere singulos elaborasse, sed seposuisse a ceteris die* 
tionibus caro partem dicendi qu» in forensibus discepta* 
tionibus judiciorum [aut deliberationum] versaretur, et id 
unum genus oratori reliquisse ; non complectar in bis libris 
amplìus, quàm quod buie generi, re quassità et multùm dis- 
putata, summorum bominum propè consensu est tributum: 
repetamque, non ab incunabulìs nostr» veteris puerìiisque 
doctrine quendam ordinem prceceptorum, sed ea, que 
quondam accepi io nostrorum bommum, eloquentissimo* 
nim et omni dignitate principum, disputatone esse versata: 
non quod illa contemnam, qu» Greci, dicendi arti6ees et 



18 DE 0&4T0mV UBBm PBIMUS. 

doctores, leKquerant ; sed, cùm illa pateant, in promtuque 
8ÌDt omnibos, neque ea inteq>retatioiie inea aut oraatiàs 
explkrarì aut planiùs expiimi possint, dabis hanc veniam, 
mi frater, ut opìnoTy ut eorum, quìbus summa dìcendi laus 
a Dostris homioibus concessa est, auctoritatem Gnecis ante- 
pouara. 

VII. Cùm igitur yeheroentiùs ioveheretur in caosam 
priocipum coDsul Phìlippus, Dnisique trìbunatuSi prò sena- 
tus auctoritate susceptus, infirìngi jam debilitarique videre- 
tur; dici mihi memmì, ludorum Romanoram diebus, L. 
Crassum, quasi coUìgendi sui causa, se in Tuscolanum 
contulisse : venisse eòdero, [socer ejus qui Aierat,] Quintus 
Mucius dicebatur, et M. Antonius, homo et consiliorun) in 
republica socius, et summa cum Crasso famiKaritate con- 
junctus. Ezierant autem cum ipso Crasso adolescentes 
duo, Drusi maxime familìares, et in quibus magnam tum 
spem majores natu dignitatis su» collocarant, C. Cotta, qui 
tum tribunatum plebis petebat, et P. Sulpicius, qui dein- 
ceps eum magistratum petiturus putabatur. Hi primo die 
de tempòribus illis, deque universa republica, (quam ob 
causam venerant) multùm inter se usque ad extremum tem- 
pus dieicollocuti sunt. Quo quidem in sermone multa di* 
vinitùs a trìbus illis consularibus Cotta deplorata et com- 
memorata narrabat, ut nihil incidisset postea civitati mali, 
quod non impendere illi tanto ante vidissent: eo autem 
omni sermone confecto, tantam in Crasso humanitatem &• 
isse, ut, cùm lauti accubuissent, tolleretur omnis illa supe- 
rioris tristitia sermonis, eaque esset in homine jucunditas, 
et tantus in jocando lepos, ut dies inter eos curi» fuisse vi* 
deretur, convivium Tusculani. Postero autem die, cùm 
illi majores natu satis quiéssent, et in ambulationem ventum 
« esset, dicebat tum, Scaevolam, duobus spatiis tribusve factis, 
dixisse : Cur non imitamur, Crasse, Socratem illum, qui 
est in Phsdro Platonis ? nam me baec tua platanus admo- 
nuit, qu» non minùs ad opacandum bunc locum patulis est 
diffusa ramis, quàm illa, cujus umbram secutus est Socra- 
tes, quae mihi videtur, non tam ipsa aquula qu» describitur, 
quàm Platonis oratione, crevisse : et quod ille durìssimis 
pedibus feoit, ut se abjiceret in herbam, atque ita illa, que 
philosophi divinitùs ferunt esse dicu, loqueretur, id mais 



DE OBàTORS LIBEB PRIlfUS* 13 

pedibus certe concedi est aequtus. Tuoi Craaram : Immo tj^. i 
vero corataodius etiam; pulvinosque poposcisse, et omnes t^y^-^ 
in iis sedibus, qu» erant sub platanoi consedisse dicebat. iJ 

Vili. Ibi, ut ex pristino serraoDe relaxarentur animi om- 
oium, solebat Cotta narrare, Crassum sermoDem quendani 
de studio dicendi intulisse. Qui cùm ita esset exorsus : 
Non sibi cobortaodttm Sulpicium et Cottami, sed magia 
utnimque collaudandum videri, quòd tantam jam essent^A^'-' 
facultatem adepti, ut non lequalibus siiis solùm antepone* 
reotur, sed cum majorìbus natii compararentur *, ncque 
vero mihi quidquani,inquit, prestaoilius videtur, quàm posse 
dicendo tenere boasìmim coetus, mentes aliicere, voluntates 
impellere, quo velia ; unde autem velis, deducere. Hasc 
una res in omm libero populo, maximèque in pacatis tran* 
quillisque civitatibus, precipue scraper floruit, semperqua 
dominata est. Quid enim est aut tara admirabile, quaaa 
ex infiniti multitudine faominum exsistere unum, qui id, 
fjuod omnibus natura sit datum, vel solus, vel cum paucis, 
lacere possit? aut tam jucundum cognìtu atque auditu, 
quàm sapientibus sententiis gravibusque verbis ornata ora- 
tio et pdita ? aut tam potens, tamque magnificum, quàm 
populi raotus, judicura religiones, senatus gravitatem, unius 
oratione ocMiverti ? Quid porro tam regtum, tam liberale, 
tam munificum, quàm opem fenre supplicibus, excitare af- 
flictos, dare salutem, liberare periculis, retinere homines in 
civitate ? Quid autem tam necessarium, quàm tenere sem* 
per arma, quibus vel tectus ipse esse possis, vel provocare 
improbos, vel te ulcisci lacessitus? Age vero, ne semper 
forum, subsellia, Rostra, curiamque meditére, quid esse pò* 
test in otio aut jucundius aut magis proprium numanitatis, 
quàm sermo facetus ac nulla in re rudis? Hoc enim uno 
prsstamus vel maxime feris, quòd colloquimur inter nos, et 
quòd exprimere dicendo sensa possumus. Quamobrem 
quis hoc non jure miretur, summèque in eo elaborandum 
esse arbitretur, ut, quo uno homines maxime bestiis pr»* 
stent, in hoc hominibus ipsis antecellat ? Ut vero jam ad 
illa summa veniamus ; quse vis alia potuit aut dispersos ho- 
mines unum in locum congregare, aut a fera agrestique viti 
ad hunc humanum cultum civilemque deducere, aut, jam 
constitutis civitatibus, leges, judicia, jura describere ? Ac, 

2 



14 BE ORATORE LIBBR PRIMITS. 

ne plura, que sunt p«oè ionumerabìlia, consecter, compre- 
bendam brevi ; sic enim statuo, perfecti oratoria modera- 
tione et sapientià non solùm ipsius dignitatem, sed et priva- 
torum plurìmorum et universse reipubiicse salutem, maxime 
contioeri. Quamobrem pergite, ut facitis, adolesceotes ^ 
atque in id studium, in quo estis, incumbite, ut et vobìs ho- 
nori, et amicis utilitati, et reipublicae emolumento, esse 
possìtis. 

IX. Tum, Sc»Tola comìtèr, ut solebat, Caetera, inquit, 
assentior Crasso, ne aut de C. Lslii soceri mei, aut de hu- 
jus, generi, aut arte aut gloria detraham: sed illa duo, 
Crasse^ vereor, ut tibi possim concedere ; unum, quòd ab 
oratoribus civitates et initio constitutas, et s«pè conservatas, 
esse dixisti ; aUerum, quòd, remoto foro, conclone, judiciis, 
senatu, statuisti, oratorem in omnì genere sermonis et bu- 
manitatis esse perfectum. Quis enim tibi boc concesserìt, 
aut initio genus boroìnum in montibus ac sii vis dissipatum, 
non prudentìum consiiiis compulsum potiùs, quàro diserto- 
rum oratione delinitum, se oppidis mcenibusque sepsisse ? 
aut vero reliquas utìlitates, aut in constiiuendis aut conser- 
vaodis civitatibus, non a sapientibus et fortibus viris, sed a 
disertis et ornate dicentibus, esse constitutas ? An vero tibi 
Romulus ille aut pastores et convenas congregasse, aut Sa- 
bìnorum connubia conjunxisse, aut finitimorum vim repres- 
sisse, eloquentià videtur, non Consilio et sapientià singulari? 
Quid enim ? in Numà Pompilio, quid ? in Ser. Tulio, quid? 
in csteris regibus, quorum multa sunt eximia ad constitu- 
endam rempublicam, num quod eloquenti» vestigium ap- 
pare! ? Quid ? exactis regibus, (tametsi ipsam exactionem 
mente, non lìngua, perfectam L. Bruti esse cernimus) sed 
deìnceps omnia, nonne piena consiliorom, inania verboram, 
^videmus ? Ergo vero si velira et nostras civitatis exemplis 
uti, et aliarum, plura proferre possim detrimenta publicis 
rebus, quàm adjumenta, per bomines eloquentissimos im- 
portata : sed, ut reliqua praetermittam, omnium mibi videor, 
exceptis, Crasse, vobis duobus, eloquentissimos audìsse Ti. 
et C. Sempronios, quorum pater, homo prudens et gravis, 
baudquàquam eloquens, et sspè alias, et maxime censor, 
saluti reipublicae fuit. Atque is non accurata quàdam ora- 
tionis copia, sed nutu atque verbo libertinos in urbanas tri- 



DE ORATORE LIBER FRIMUS. 15 

bus transtulit; quod nisì fecisset, rempublicaniy quam nunc 
vix tenemus, jara diu nullam habererau$. At vero ejus filiì 
diserti, et omnibus vel naturs vel doctrìne praesidiis ad di- 
cendum parati, cùm civìtatem, vel paterno Consilio vel avitis 
armis florentissimam, accepissent, istà praeclarà guberna- 
trìce, ut ais, civitatum, eloquentià, rempublicam dissipa- 
veront. 

X. Quid ? leges veteres, moresque raajorum ; quid ? 
auspicia, quibus et ego et tu, Crasse, curo magna reipub* 
licae salute prsesumus ; quid ? religiones et càerimoniae ; 
quid ? haec jura civìlia, qu£ jampridem in nostra familià 
sine ullà eloquenti^ laude versantur ; num aut inventa sunt, 
aut cognita, aut omninò ab oratorum genere tracia ta ? Equi* 
dem et Ser. Galbam memoria teneo, divinum hominem in 
dicendo, et M. ^milium Porcrnam, et C. ipsum Carbo- 
nem, quem tu adolescentulus perculisti, ignarum legum, 
baesitantem in majorum institutis, rudem in jure civili : et 
haec aetas nostra, (prseter te. Crasse, qui tuo magis studio 
quam proprio munere aliquo disertorum, jus a nobis civile 
dìdicisti) quod interdum pudeat, jurìs ignara est. 

Quod vero in extremà oratione, quasi tuo jure sumsisti, 
oratorem in omnis sermonis disputatione copiosissime posse 
versar!, id, bìsì hic in tuo regno essemus, non tulissem ; mul- 
tisque praeessem, qui aut interdicto tecum contenderent, aut 
te ex jure manu consertum vocarent, quod in alienas pos- 
sessiones tam temere irrulsses. . Agerent enim tecum lege 
primùm Pythagorei omnes atque Democritici ; ceeterique, 
in suo genere, physici vindicarent, ornati homines in dicen- 
do et graves, quibuscum tibi justo sacraménto contendere 
non liceret. Urgerent praeterea pbilosopborum greges, 
jam ab ilio fonte et capite Socrate, nihìl te de bonis rebus 
in vita, nihil de malis, nibil de animi permotionibus, nihil 
de bominum moribus, nihil de ratione vit» didicisse, nibil 
omninò quaesisse, nihil scire convincerent : et cura universi 
in te impetum fecissent, tura singulas familiae litem tibi inten- 
derent. Instaret Academia, qus, quidquid dixisses, id 
teipsum negare cogeret. Stoici vero nostri disputationum 
suarum atque interrogatìonum laqueìs te irretitum tenerent. 
Peripatetici autena etiam bsec ipsa, qu» propria oratorum 
putares esse adjumenta, atque ornamenta dicendi, ab se 



16 DS ORATORE LIBBR PRIBIUS. 

peti vincerent oportere ; ac non solùm meliora, sed etiani' 
multò plora Aristotelem Tbeophrastunique de bis rebus, 
quàm omnes dicendt ro^gistros, scrìpsìsse ostenderent. 
Missos facio matbemaiicos, grammatìcos, musicos, quorum 
aitibus vestra ista dicendi vis ne minima quidem societate 
contingitur. Quamobrem ista tanta tamque multa pros- 
tenda, Crasse, non censeo. Satis id est magnum, quod 
potes prestare, ut in judiciìs ea causa, quamcunque tu di- 
cis, melior et probabilior esse videatur ; ut in concionibus 
et sententiis dicendis ad persuadendum tua plurimùm va- 
leatoratio; denique, ut prudentibus diserte, stultìs etiatn 
▼ere, dìcere videaris. Hoc amplius si quid poteris, non id 
mibi ndebitur orator, sed Crassus, sua quàdam propria, noD 
communi oratorum facultate, posse. 

XL Tum ille, Non sum, inquit, nescius. Scivola, ista 
inter Graecos dici et disceptari solere. Audìvi enim sum^ 
mos homines, cura quaestor ex Macedonia venissem Atbe- 
nas, fiorente Academià, ut temporibus illis ferebatur, qoòd 
eam Cbarmadas, and Clitomacbus, et ^scbines obtinebant. 
Erat etiam Metrodorus, qui cum illis una ipsum illum Char- 
madam diligentiùs audierat, bominem omnium in dicendo 
(ut ferebant) aeerrimum et copiossissimum. Vigebat au- 
ditor Panaetii illius tui Mnesarchus ; et peripatetici Critoiat 
Dìodorus. Multi erant pr»terea praeclari in philosopbià et 
Bobiles, a quibus omnibus una paenè voce repelli oratorem a 
gubemaculis civitatum, excludi ab omni doctrinà rerumque 
majorum scienti», ac tantum in judicia et conciunculas, tan- 
quam in aliquod pistrinum, detmdi et compingi videbam* 
Sed ego ncque illis assentiebar, ne(|ae barum disputatìonum 
inventori et principi longè omnium in dicendo gravissima 
et eloquentissimo, Platon!, cujus tum Athenis cum Char^ 
madà diligentiùs legi Gorgiam ; ^o in libro in hoc maxime 
admirabarPlatonem,quòd mibi, in oratoribus ìrridendis, ipse 
esse orator summus videbatur. Verbi enim controversia 
jam dìu torquet Grsculos homines, contentionis cupidiores 
quàm veritatis. Nam si quis hunostatuit esse oratorem, 
qui tantummodo in jure aut in judiciis possit, aut apud pop- 
ulum aut in senatu, copiose ioquì, tamen buie ipsi multa 
tribuat et concedat necesse est. Neque enim sìne multa 
pertractatione omnium rerum publicarum^ neque sine h^ 



BE ORATORE LIBER PRIMUS. 17 

gum, morurn, juris scientià, neque natura honiinum incog- 
nita, ac morìbus, in bis ipsis rebus satis callide versari et 
perite potest* Qui autem haec cognoverit, sine quibus ne 
iila quidem minima in causis quisquam rectè tueri potest, 
quid buie abesse poterìt de maximarum rerum scientià ? Sin 
oratoris nihil vis esse, nisi composite, ornate^ copiose .elo- 
qui : quaero, id ipsum qui possit assequi sine eà scientià, 
3uam ei non concedis? Dicendi enim virtus, nisi ei, qui 
icit, ea, de quibus dicit, percepta sint, exstare non potest. 
Quamobrem, si ornate locutus est (sicut fertur, et mibi vi- 
detur) pbysìcus ille Democritus ; materìes illa fuit physici, 
de qua dixit : ornatus vero ipse verborum oratoris putandus 
est. Et, si Piato, de rebus a civilìbus controversiis remo- 
tissiaiis, divinitùs est iocutus (quod ego concedo) ; si item 
Arìstoteles, sì Tbeopbrastus, si Carneades, in rebus iis de 
quibus disputaverunt, eloquentes, et in dicendo suaves àt- 
que ornati fuerunt ; sint bae res, de quibus disputant, in aliis 
quibusdam studiis ; oratio quidem ipsa propria eist hujus 
unius rationis, de qua loquiniur, et quaerimus. Eteoim vi- 
denaus, iisdem de rebus jejunè quosdam et exillter, ut eum, 
quem acutissimum ferunt, Chrysippum, disputavisse, ncque 
ob eam rem philosophias non satisfecisse, quod non habuerit 
liane dicendi in arte aliena facultatem. 

XII. Quid ergo interest ? aut qui dìscemes eorum, quos 
nominavi, ubertatem in dicendo, et copiam, ab eorum ex- 
ilitate, qui hac dicendi varietale et elegantià non utuntur ? 
Unum erìt profectò, quod ii, qui bene dicunt, afferant prò* 
prium ; compositam orationem, et ornatam, et artificio quo-> 
dam et expolitione distinctam. Haec autem oratio, si res 
non subest ab oratore percepta et cognita, aut nulla sit ne- 
cesse est, aut omnium irrisione )udatur. Quid est enim 
tam furiosum, quàm verborum, vel optimorum atque oma- 
tissimorum, sonitus inanis, nulla subjectà sententìà, nec sci- 
entià? Qqidquid erit igitur quàcunque ex arte, quocunque 
de genere, id orator, si, tanquam clientis causam, didicerit, 
dicet roeliùs etornatiùs, quàm ille ipse ejus rei ìnventor at- 
que artifex. Nam si quia erìt, qui hoc dicat, esse quas- 
dara oratorum proprias sententias atque causas, et certa- 
rum rerum forensibus cancellis circumscriptam scientiam ;' 
fatebor equidem in bis magis assidue versari hanc nostram 
2* 



18 DE aRATQRE LISER PRIBf09. 

dictìonem : sed tamen in bis ipsìs rebus permuha sunt, qute 
isti magistri, qui rbetorid vocantur^ nec tradunt nec tenent. 
Quis enira nescit, maximam vira exsistere oratoris in ho- 
mìnum noentibus vel ad iram aut ad odium aut dolorem in- 
citandis, vel, ab bisce iisdem permotionibus, ad lenitatem 
misericordiamque revocandis ? quare, nisi qui naturas ho- 
minumi vimque omnem bumanitatis, causasque eas quibus 
mentes aut incìtantur aut reflectuntur, penitùs perspexerìl, 
dicendo, quod volet, perficere non poCerit. Atqui totus bic 
locus philosophorum proprius videtur; neque orator, me 
auctore, unquam repugnabit: sed, cùm illis cognitionem 
rerum concesserit, quòd in eà solùm illi voluerint elabo- 
rare ; tractationem orationis, qu« sine ili a scientià nulla est, 
9Ìbi assumet ; hoc enim est proprium oratoris, quod saepé 
jam disi, oratio gravis et ornata, et bominum sensibus ac 
mentibus accomnaodata. 

Xni. Quibus de rebus Aristotelem et Theopbrastum 
flcripsisse fateor. Sed vide, ne hoc, Scaevola, totum sit a 
me : uam ego, qu» sunt oratori cum illis communia, non 
routuor ab illis ; isti, qu» de bis rebus di»pula&t, oratorum 
esse concedunt. Itaque c£teros lìbros artis isti suae nomine, 
bos rbetoricos et inscribunt, et appellant. Etenim cùm iiU 
in dicendo inciderint loci (quod persaepè evenit) ut de Diis 
immortalibus, de pietate, de concordia, de amicitià, de com- 
muni civium, de bomioum, de gentium jure, de sequitate 
de temperantia, de magnitudine animi, de omni virtuti»ge» 
nere sit dicendum, clamabunt (credo) omnia gymnasia, at- 
que omnes pbi.losopborum schol», sua hec esse omnia pro- 
pria ; nihil omnino ad oratorem pertinere. Quibus ego, ut 
de bis rebus omn.ibus in angulis, consuraendi olii causa, dis- 
serant, cùm concessero, illud tamen oratori tribuam et dabo, 
ut eadem, de quibus illi tenui quodam exsanguique sermone 
disputant, bic cum omni gravitate et jucunditate explicet. 
Haec ego cum ipsis philosopliis tum Atbenis disserebam. 
Cogebat enim me M. M arcellus bic noster, qui nunc aedilis 
curulis est, et profectò, nisi ludos nunc faceret, buie nostro 
sermoni interesse! ; ac jam tum erat adolescentulus bis stu- 
diis mirifico deditus. Jam vero de legibus instituendis, de 
bello, de pace, de sociis, de vectigalibus, de jure civili gen- 
eratim in ordines setatesque descripto, dicant vel Gr«ci| si 



DE ORATORE LIBER PRIMUS. ì9 

voluot, Lycurgum aut Solonero (quanquam illos quidem 
ceDseraus in numero eloquentium reponendos) scisse me- 
liùs, quàm Hyperidem aut Demosthenem, perfectos jam 
homines in dicendo, et perpolitos : vel nostros decemviro», 
qui XII. tabulas perscripserunt, quos necesse est fuisse pru- 
dentes, anteponant in hoc genere et Ser. 6a)bae,,et socero 
tuo C. Lselio, quos constai dicendi gloria praestitisse. 
Nunquam enim negabo, esse quasdam artes proprias eoruroi 
qui in bis cognoscendis atque tractandis studium suum ora- 
ne posuerunt : sed oratorem plenum atqué perfectum esse 
eum dicam, qui de omnibus rebus possit varie copiosèque 
dicere. . ». . 

XIV. Etenim saepè, in iis causis quas omne» proprias 
esse oratorum confitentur, est aliquid, quod non ex usu fo- 
rensi, quem solum oratoribus conceditis, sed ex obscurìore 
alìqua scientià, sh proraendum atque sumendum. Quaero 
enim, num possit aut contra imperatorem aut prò impera- 
tore dici, sine, rei militarìs usu, aut saepè etiam sine regio- 
num terrestrium aut marìtimarum scientià : num apud popu- 
lum, de legibus jubendis aut vetandis : num in senatu de 
omni reipublicae genere [dici] »ine sutuma rerum cìviiium 
cognitione et prudentià: num admoveri possit oratio ad 
sensus aniiiK>rum atque motus vel inflammandos, vel etiam 
exstinguendos (quod unum in oratore dominatur,) sine dili- 
gentìssimà pervestigatione earum omnium rationum, quae 
de naturis bumani generis ac moribus a pbilosopbis expli- 
cantur. Atque baud scio, an minùs hoc vobis sim proba- 
turus : equidem non dubitabo, quod sentio, dicere. Pbjrs- 
ica ista ipsa, et mathematica, et qu» paulò ante cseterarum 
artium propria posuisti, scientià» sunt eorum qui illa profi- 
tentur :« illustrare autem oratione si quis istas ipsas artes 
velit, ad oratoris et confugiendum est facultatem. Neque ^ 
enim, sì Philonem iilum arcbitectum, qui Atheniensibus ar- 
mamentarium fecit, constat, perdisene populo rationem 
operis sui rediddisse, existimandum est, archìtecti potiùs 
artificio disertum, quàm oratoris, fuisse. Nec, si huic M. 
Antonio prò Hermodoro fuisset de navalium opere dicen* 
dum, non, cùm ab ìlio causam didicìsset, ipse ornate de 
alieno artificio copiosèque dixisset? JNeque vero Ascio- 
piades ìs, quo nos medico amicoque usi sumus, tum, cura 



20 BE ORATORS L1Bt!R PRlMrS. 

eloquentià vincebat cseteros medicos, in eo ipso quòd or- 
nate dicebat, medicina facultate utebatur, non eioquentise. 
Atque illud est probabilìus, neque tamen verum, quod So- 
crates dicere solebat, omnes, in eo quod scirent, satis esse 
eloquentes : illad verius, neque qaenquam in eo disertum 
esse posse quod nesciat, neque, si id optimè sciat, ignarus- 
que sit faciendas ac poliendee orationis, diserte id ipsum 
posse, de quo sciat, dicere. 

XV. Quam ob rem, si quis universam et propriam ora- 
toris TÌm deBnire complectique vult, is orator erit, meà sen- 
tentià, hoc tam gravi dignus nomine, qui, qualunque res 
incìderit, quae sit dictione explicanda, prudenter, et com- 
posite, et ornate, et memoriter dicat, cum qu&dam etiam 
actionis dignitate. Sin cuipiam nìmis infinitum videtur, 
quod ita posui, ^uacun^e de re, licet bine, quantum cui- 
que videbitur, circumcidat atque amputet : tamen illud te- 
nebo ; si, quae casterìs in artibus aut studiis sita sunt, orator 
ignoret, tantùmque ea teneat quae sint in disceptationibus 
atque in usu forensi ; tamen bis de rebus ipsis si sit ei di- 
cendum, cùm cognoverit ab iis qui tenent, qu» sint in qua- 
que re, multò oratorem meliùs, quàm ipsos illos quorum 
e» sunt artes, esse dicturum. Ita, si de re militari dicen- 
dum buie erit Sulpicio, quseret a C. Mario affini nostro ; 
et cùm acceperit, ita pronuntiabit, ut ìpsi C. Mario p»nè 
hic meliùs, quàm ipse, illa scire videatur: sin de jure civi- 
li ; tecum communicabit ; teque, hominem prudentissimum, 
et peritissimum in iis ipsis rebus quas abs te didicerit, di- 
cendi arte superabit : sin qu« res iociderifi in qua de na- 
tura, de vitiis hominum, de cupiditatibus, de modo, de 
continentià, de dolore, de morte dicendum sit, forsitan, si 
ei sit visum, (etsi baec quidem nósse debet orator) oum 
Sex. Pompeio, erudito homine in philosophia, communi- 
càrit ; hoc profectò efficiet, ut, quarocunque rem a quoque 
cognòrit, de ea multò dicat ornatiùs, quàm ille ipse, unde 
cognórit. Sed si me audierit, quoniam philosophia in tres 
partes est tributa, in natune obscuritatem, in disserendi 
subtilitatem, in vitam atque mores ; duo ìlta relinquamus, 
atque largiamur inerti» nostre : teriium vero (quod scra- 
per oratoria fuit) nisi tenebimus, nihii oratori, in quo mag- 
«us esse possìt, relinquemu8« Quare.bic looos ae vita et 



1>£ ORATORE LIBRR PRtMVS. 31 

morilnis totus est oratori perdìscendus t caetera si non didi- 
cerity tamen poterit, si quando opus erit, ornare dicendo, si 
modo erunt ad eum delata et tradita. 

XVI. Etenim, si constai Inter doctos, hominem ignarum 
astrologise, Aratura, omatissirois atque optimis versibus de 
coelo steliisque dixisse ; si de rebus rusticis hominem ab 
agro rerootissimum, Nicandrum Colopbonium, poetica quà- 
dam facultate, non rustica, scripsisse prsclarè ; quid est, 
cur non orator de rebus iis eloquentissimè dicat, quas ad 
certam causam teropusque cognòrit ? Est enim fìnitimus 
oratori poèta, numeris adstrictior paulò, verborum autem 
licentià liberior, muhis vero omandi generibus socius, ac 
pasnè par : in hoc quidem certe propè idem, nullis ut ter- 
minis circumscrìbat aut definiat jus suum, quo minùs ei 
liceat eàdem illà facultate et copia vagari, qua velit. Nam- 
que illud quare, Scaevola, negasti te Fuisse laturum, nisi in 
meo regno esses, quòd in omni genere sermonis, in oroni 
parte humanìtatis, dixerim oratorem perfectum esse de- 
bere ? Nunquam, mehercule, hoc dicerem, si eum, quem 
fingo, meipsum esse arbitrarer. Sed, ut solebat C. Lucil- 
ius ssepè dicere, (homo tibi subiratus, mihi propter eam ip- 
sam causam minùs, quàm volebat, familiaris, sed tamen et 
doctus et perurbanus) sic sentio, neminem esse in oratorum 
numero habendum, qui non stt omnibus iis artibus, qus 
sunt libero dignae, perpolìtus ; quibus ipsis, sì in dicendo 
non utimur, tamen apparet atque exstat, utrùm simus ea- 
rum rudes, an didicerimus. Ut, qui pila ludunt, non utun- 
tur io ipsà lusione arti6cio proprio palaestrae; sed indicai 
ipse motus, didicerintne palaestram, an nesciant : et qui ali- 
quid fingunt, etsi tum picturà nihii utuntur, tamen, utrùm 
scìant pingere, an nesciant, non obscurum est : sic, in ora- 
tionibus bisce ipsis judiciorum, concionum, senatus, etiamsi 
proprie carter» non adhibentur artes, tamen facile declara- 
tur, utrùm is, qui dicat, tantummodo in hoc declamatorio 
sii opere jactatus, an ad dicendum omnibus ìngenuis artibus 
instructus accesserit. 

XVII. Tum ridens Scaevola, Non luctabor, inquìt, te- 
cum, Crasse, ampliùs , id enim ipsum, quod centra me lo- 
cuius es, artificio quodam es consecutus, ut et mihi, qu» 
ego veliem non esse oratoris, concederes ; et ea ipsa, ne- 



ss Dfi OBATOftE LIBCR PRIMUS. 

Scio quomodo, rursus detorqueres, atque oratori propria 
traderes. Hsec, cùm ego praetor Rhodum venìssem, et 
cum suromo ilio doctore istìus disciplÌDae Apollonio, ea, 
quae a Panaetio acceperam, coDtulissein ; irrisit ille quidem, 
ut solebat, philosophiam, atque contemsit ; noultaque non 
tam gravìter dìxit, quàm facete. Tua autem fuit oratio 
ejusmodi, non ut ullam artem doctrinamve contemneres, 
sed ut omnes comites ac ministras oratoris esse diceres. 

/ I Quas ego, si quis sit unus complexus omnes, idemque si 

ad eas facultatem istam ornatìssìm» orationis adjunxerìt^ 
non possum dicere, eum non egregium quendam hominem 
atque admirandum fore : sed is, si qui esset, aut sì etìam 
unquam fuisset, aut vero si esse posset, tu esses unus pro- 
fectò ; qui et meo judicio, et omnium, vix ullam caeteris 
oratoribus (pace horum dixerìm) laudem reliqqisti. Ve* 
rum si libi ipsi nibil deest, quod in forensibus rebus civili- 
busque versetur, quin scias, neque eam tamen scientiam, 
quam adjungis oratori, complexus es ; videamus, ne plus ei 
trìbuas, qùam res et veritas ipsa concedat. 

Hic Crassus, Memento^ inquìt, me non de mea, sed de 
oratoris, facultate dixisse. Quid enim nos aut didìcimus, 
aut scire potuimus, qui ante ad agendum, quàm ad cog- 
noscendum, venimus ; quos in foro, quos in ambitione, quos 
in republicà, quos in amicorum negotiis, res ipsa ante con- 
fecit, quàm possemus aliquid de rebus tantis suspicari? 
Quod si tibi tantum in nobis videtur esse, quibus etiamsi 
ingenium (ut tu putas) non maxime defuit, doctrina certe, 
et otiuro, et, bercule, etìam studium illud discendi acerri- 
mum defuit ; quid censes, si, ad alicujus ingenium vel ma- 
jus, ìlla, quae ego non attigi, accesserint? qualem illum et 
quantum oratorem futurum ? 

XVIII. Tum Antonius, Probas mihi, inquit, ista, Cras- 
se, quae dicis : nec dubito, quin multò locupletior in dicen- 
do futurus sit, si quis omnium rerum atque artium rationem 
naturamque comprehenderìt. Sed, primùm, id difficile 
est factu, praesertim in hac nostra vita, nostrìsque occupa- 
tionìbus , deinde illud etiam verendum est, ne abstraha* 
mur ab hac exercitatione, et consuetudine dicendi popula- 

— ri et forensi. Aliud enim mihi quoddam genus orationis 

98S9 videtur «orum bomioumi de quibus paulò ante dixia- 



DE ORATOBE LIBER PRIMU9. 23 

Ify auamyis illi ornate et gravitar, aut de natur& rerum, aut 
de hutnanis rebus, loquantur. Nitidum quoddam genus est 
▼erborum et laetum, sed palsestrse magis et olei, quàm hu- 
ju8 civìlis turbee ac fori. Nanique egomet, qui serò ac le- 
Titer Grsecas literas attigissem, tamen cùm prò consule in 
Ciliciam pro6cicens Àthenas venissem, complures tum ibi 
dies sum propter navigandi difficultatem cominoratus : sed, 
cùm quotidiè mecum haberem homines doctissimos, eos 
fere ipsos qui abs te modo surit nominati, cùmque hoc ne- 
acto quomodo, apud eos increbuisset, me in causìs majori- 
bu8, siculi te, solere versari, prò se quisque, ut poterat, de 
officio et ratione oratoris dìsputabat. Horum alii, sicut is- 
te ipse Mnesarcbus, hos, quos nos oratores vocaremus, ni« 
hil esse dicebat, nisi quosdam operarios, lingua celeri et 
exercitata; oratorem autero, nisi qui sapiens esset, esse ne- 
roinem : atque ipsam eloquentiam, quòd ex bene dicendi 
acientii constaret, unam quandam esse virtutem, et, qui 
unam virtutem baberet, omnes habere, easque esse inter 
ae sBquales et pares : ita, qui esset eloquens, eum virtutes 
omnes habere, atque esse sapientem. Sed h»c erat spi- 
nosa quaedam et exilis oratio, longèque a nostris sensibus 
abborrebat. Charmadas vero multò uberiùs iisdem de re- 
bus loquebatur ; non quo aperiret sententiam suam ; hic 
enim mos erat patrius Academi», adversari semper omni- 
bus in disputando ; sed cùm maxime tamen hoc significa- 
bat, eos, qui rhetores nominarentur, et qui dicendi precep- 
ta traderent, nihil piane tenere, neque posse quenquam (a- 
cultatem assequi dicendi, nisi qui pbilosophorum inventa 
didicisset. 

XIX. Disputabant centra diserti homines, Athenienses, 
et in republicà causisque versati, in quis erat etiam is, qui 
nuper Romae fuit, Menedemus, bospes meus ; qui cùm di- 
ceret esse quandam prudentiam, qus versaretur in perspi- 
ciendis rationibus constituendarum et regendarum rerum 
publicarum, excitabatur homo promptus ab homìne abun- 
danti doctrinà et quàdam incredibili varietale rerum et co- 
l^iL Omnes enim partes iliìus ipsius prudenti» petendas 
esse a pbilosophii dicebat ; neque ea, qus statuerentur in 
republic& de Diis ìmmortalibus, de disciplina juventutis, de 
justttià, de paiìentià, de temperanti&i de modo rerum oo> 



24 DE ORATORE LIBBR rBlUUB. 

Qium, cttteraquOy sino quibus civitates aut asse, aut bene 
inorataB esse non possenC, usquam io eorutn inveniri libellis. 
Quòd si tantam vim rerum maxiroarura arte sua rhetorici 
UH doctores complecterentur ; quaerebat» cur de prooecniis 
et de epilogis, et de bujusmodi nugis (sic enim appellabat) 
referti essent eorum libri ; de civitatibus instituendis, de 
aeribendìs legibus, de »quitate, de justitià, de fide, de fran- 
gendis cupiditatibus, de coDrortnandis bomiDum moribus, 
litera in eorum libris nulla inveniretur. Ipsa vero praecepta 
aie illudere solebat, ut ostenderet, non modo eòs illius ex- 
pertes esse prudenti», quam sibi adsoiscerent, sed ne hanc 
quidem ipsam diceodi rationem ac viam nòsse. Caput 
éoim esse arbitrabatur oratoris, ut et ipsis, apud quos age- 
rat, talis, qualem se ipso optaret, videretur ; id fieri vite 
dignìtate, de qua nihil rhetorici isti doctores in prasceptis 
suis reliquissent : et utì eorum, qui audirent, sic afficerentur 
animi, ut eos affici vellet orator ; quod item fieri nullo modo 
posse, nisi cognosceret is qui diceret, quot modis hominum 
mentes, et quibus rebus, et quo genere orationis, in quam- 
que partem moverentur ; haBc autem esse peoitùs in media 
philosopbià retrusa atque abdita ; qu« isti rhetores ne prì- 
moribus quidam labris attigisseet. Ea Menedemus, exem- 
plis magìs quàm argumeatìs, conabatur refellere ; memo« 
riter enim multa ex orationibus Deroosthenis pneolarè 
serìpta pronuntians, dicehat, illum, in animis vel judicum vei 
populi in omnem partem dicendo perraovendis, non fuisse 
tgoarum, quibus ea rebus eonsequeretur, quae negaret ille 
sino pbilosophià quenquam scire posse, 

XX. Huic ille respondebat, non se negare, Demosthe- 
nem summam prudentiam, summamque vim habuisse di- 
cendi : sed stve ille hoc ingenio potuisset, sive (id quod 
constaret) Platonis studiosus audiendi fuisset ; non, quid ille 
potuisset, sed quid isti docerent, esse quaerendum. Saepè 
etiam in eam partem ferebatur orattone, ut omnìnò, disputa- 
rci, nullam artem esse dicendi : idque cùm argumentìs do- 
cuerat, quòd ita nati esseraus, ut et blandir!, et [suppliciter] 
insinuare iis, a quibus esset petendum, et adversarios mina- 
citer terrere possemus, et rem gestam exponere, et id, 
quod intenderemus, confirmare, et id, quod centra dicere- 
tur, refellere, et ad exlremum deprecari aliquid, et con- 



I>E OBATORE LIBEB PRIMITS. 36 

qoerì ; quibus in rebus oronis oratorum versaretur facultas : 
et quòd consuetudo exercitatioque et inteiiigendl pruden- 
tìam acueret, et eloquendi celerìtatem ìncìtaret : fum etiam 
exemploram copia nitebatur. Nam primùm, quasi dediti 
opera, nemineni scrìptorem artis ne rnediocrìter quidem 
disertuin fuisse dicebat, cùm repeteret usque a Corace ne- 
scio quo, et Tisià, quos artis iliius inventores et prineipes 
fuisse constaret : eloquentissimos autera homines, qui ista 
nec didlcissent nec onininò scire curàssent, ìnnumerabiles 
quosdam nominabat; in quibus etiatn, (sive ille ìrridens, 
sive quòd ita potaret, atque ita audisset) me in filo numero 
qui il la non didicìssem, et tamen (ut ipse dicebat) possem 
aiiquìd in dicendo, proferebat. Quorum ìlli altenim facile 
assentiebar, nihU me didicisse ; in altero autem, me illudi 
ab eo, aut etiam ipsum errare, arbitrabar. Artem vero 
negabat esse ullam, nisi quae cognitis, penitùsque perspec- 
tis, et in unum exitum spectantibus, et nunquam fallentibus 
rebus contineretur. Hsec autem omnia, quae tractarentur 
ab oratoribus, dubia esse et ìnceria ; cùm et dicerentur ab 
iis qui ea omnia non piane tenerent, et audirentur ab ii» 

2utbus non scientia esset tradenda, sed exigui temporis aut 
lisa aut certe obscura opinio. Quid multa ? sic mihi tum' 
persuadere videbatur, neque arti6cium ullum esse dicendì, 
neqiie quenquam posse, nisi qui illa, quse a doctissimis ho- 
minibus in phtiosophia dicerentur, cognòsset, aut callida 
aut copiose dicere. In quibus dicere Charmadas solébat^ 
ingenium tuum, Crasse, vehementer admirans, me sibi per« 
facilem in audiendo, te perpugnacem in disputando, esse 
▼isum. 

XXL Tumque e^o, hac eàdem opinione add^ctus, 
scrìpsi etiam illud quodam in libello, qui, me imprudente 
et invito, excidit, et pervenit in manus hominum, disertos^ 
me cognòsse nonnullos, eloquentem adliuc neminem ; quòd 
eum statuebam disertum, qui posset satis acute atque dilu- 
cidc, apud medìorres homìne», ex communi quadam opin- 
ione, dicere; eloquentem vero, qui mirabiliùs et ma<;nifi- 
centiùs autiere posset atque ornare, quse vellet, omnesque 
omnium rerum, qnae ad dicendum pertinerent, fontes animo 
ac memoria contineret. Id si est difficile nobis, qui ante, 
quicn ad discendum ingressi sumus, obruimur ambitione et 

3 



96 DB ORATORE IJBCR PRIMUS* 

fero ; 8it tamen io re ix)8Ìtum atqoe natura. Ego enim, 
quantum auguror conjectura, quantaque ingenìa in nostris 
nominibus esse video, non despero, fore aliquem aliquando^ 
qui et studio acriore, quàm nos suinus atque faimus, et olio 
ac facultate discendi majore ac maturiore, et labore atque 
industria superiore, cùm se ad audiendum, legendum, seri- 
bendumque dediderit, exsistat talis orator, qualem qusri- 
ihus ; qui jure non solùm disertus, sed etiacn ebquens dici 
possit : qui tamen, meà sementià, aut hic est jam Crassus, 
aut, si quis pari fuerit ingenio, pluraque, quàm hic, et au* 
dìerit, et lectitàrit, et scripserit, paulum buie aliquid poteri! 
adderò. 

Hoc loco Sulpicius, Insperanti mihi, inquit, et Cotte, sed 
valdè optanti utrique nostrum, cecidit, ut in istum sermo- 
nem, Crasse, delaberemini. Nobis enim bue venientibus 
jucundum satis fore videbatur, sì, cùm vos de rebus aliis io- 
queremini, tamen nos aliquid ex sermone vestro memoria 
dignuai excipere possemus ; ut vero penitùs in eam ipsam 
totius bujus vel studii, vel artifici!, vel facultatìs, dieputa- 
tionem paenè intimam venìretts, vix optandum nobis videba- 
tur. Ego enim, qui ab ineunte seiate incensus essem studio 
utriusque vestrùm. Crassi vero etiam amore, cùm ab eo 
nusquam discederem, verbum ex eo nunquam elicere potuì 
de vi ac ratione dicendi, cùm et per memetìpsum egissem, 
et per Drusum saepè tentassem : quo in genere tu, Antoni, 
(vere loquar) nunquam mitii, percontanti aut qusrenti ali- 
quid, defuisti ; et persspè me, qu» soleres in dicendo ob- 
servare, docuisti. Nunc, quonìam uterque vestrùm pate- 
fectt earum rerum ipsarum aditum, quas quaerimus, et quo- 
nìam princeps Crassus ejus serraonis ordìendi fuil, date no- 
bis hanc veniam, ut ea, quas sentitis de orani genere dicendi, 
subtìliter persequamini. Quod quidem si erit a vobis im- 
petratum, magnam habebo. Crasse, buie palaastrsB et Tus- 
eulano tuo gratiam ; et longè Academiae illi ac Lyceo tuum 
lioc suburbanum jrymnasium anteponam. 

XXII. Tum iile, Immo vero, inquit, Sulpici, rogemus 
Antonium, qui et potest Tacere id quod requiris, et consue- 
vit, ut te audio dicere. Nam me quidem fateor semper a 
genere hoc totò sermonis refugisse, et tibì cu pienti atque in- 
stanti saspissimè negasse, ut tute paulò ante dixisti. Quod 



Ì>Z OBATOBB UBBB PBIMVS. S7 

«go non superbii neque inhumanitate faciebam, neque quo 
tao studio r«€tÌ89Ìmo atque opttmo non obsequi vellem, 
pnBsenim cùm te unum ex omnibus ad dicend.um msxìmè 
natum, aptumque coj^nòssem, sed, mehercule, istius dispn- 
tationis insolenti&, ci^Qu^ earum rerum, qu» quasi in arte 
traduntur, ìnscittà. Tum Cotta, Quoniam id, quod difficiU 
limum nobis videbatur, ut omninò de his rebus, Crasse, lo- 
^uerere, assecuti sumus ; de reiiquo jam nostra culpa fueriti 
SI te, nisi omnia, qusB pereontati erimus, explic&ris, dimise- 
rimus. De his, credo, rebus, inquit Crassus, ut in cretioni- 
bus scribi solet, qnibus sciam, poteroque» Tum ille, Nam- 
que, quod tu non poteris, aut nescies, quis nostrum tam im- 
pudens est, qui se scire aut posse postulet ? 

Jam vero, istà conditione, dum mihiliceat negare posse 
quod non poterò, et fateri nescire quod nesciam, licet, in- 
quit Crassus, vestro urbitratu pereontemini. Atque, inquit 
oulpicius, hoc primùm ex te, de quo modo Antonius expo- 
suit, quid sentias, quaerimus ; existimesne artem aliquam 
esse dicendi. Quid ? mihi nunc vos, inquit Crassus, tan- 
quam alieni Grieculo otioso et loquaci, et fortasse docto at- 
que erudito, qusBstiuncuiam, de qua meo arbitratu loquar, 
pooitis ? Quando enim me ista curasse aut cogitasse arbi- 
tramini, et non semper irrisisse potiùs eorum bominum im- 
pudentiam, qui, cùm in scliolà assedissent, ex' magna bo- 
minum frequentià dicere juberent, si qnìs quid qusereret? 
Quod primùm ferunt Leontinum fecisse Grorgiam ; qui per- 
magnum quiddam suscipere ac profiteri videbatur, cùm se 
ad omnia, de quibus quisque audire vellet, esse paratura 
denuntiaret. Postea vero vulgo hoc Tacere cceperunt, bo- 
dièque faciunt, ut nulla sit res, neque tanta, neque tam im- 
provisa, neque tam nova, de qua se non omnia, quie dici 
possunt, profiteantur esse dicturos. Quòd si te. Cotta, ar- 
Ditrarer, aut te, Sulpici, de iis rebus audire velie, adduxis- 
sem huc Graecum aliquem^ qui vos istiusmodi disputationi- 
bus delectaret ; quod ne nunc quidem difficile lactu est. 
Est enim apud M. Pisonem, adolescentem jam huic studio 
deditum, summo hominem ingenio, nostrique cupidissimumi 
peripateticus Staseas, homo nobis sane fauiiliaris, et, ut In- 
ter bomines perìtos constare video, in ilio suo genere om- 
nium prinoeps» 



XXni. Quem ta mìhi, inqiiit Mucius, Staseam, qneiii 
perìpateticuin oarras? Gerendus est tibi mos adoleflceott- 
bus, Crasse; qui noo Greci alicujus quoiidiaDani loquacita- 
lem sine usu, neque ex scbolìs cantilenam, requirunt* sed 
ex bomioe omnium sapientissimo atque eioqueoiissimoy (at- 
que ex eo, qui non in iibellist sed in maximis causis, et ìb 
hoc domicilio imperii et glori», sit Consilio iinguàque prio. 
ceps) cujus vestigia persequi cupiunt, ejus sententiam scis* 
«itantur. Elquìdem te cura in dicendo semper putavi 
Deum, tum vero tibi nunquam eloquenti» majorem trìbiM 
laudem, quàm humanitaiis ; qua nunc te uti vel maxime 
decety neque defugere eam disputationem, ad quam te duo 
excelìentis in^enii adolescentes cupiunt accedere. 

E^o vero, inquit, istis obseqni studeo; neque gravabor 
breviter, meo more, quid quaque de re sentiam, dicerew 
Ac primùm iilud (quoniam auctorìtatem tuam negligere, 
SciBvola, fas mibi esse non puto) respondeo, mihi dicendi 
aut nuilam artem aut pertenuem videri, sed omoera esse 
contentionem ioter homines doctos in verbi controversia 
positam. Nani si ars ita definitur, ut paulò ante exposuit 
Antonius, ex rebus penicùs perspectis, planèque cognitis, at- 
que ab opinionis arbitrio sejunctis, scientiàque comprehensis ; 
non mibi videtur ars oratoris esse ulla. Sunt enìm varia, 
et ad vulgarem popuiaremque sensum accommodata, ora* 
fiia genera bujus iorensis oostrse dictionis. Sin autera ea^ 
quas observata sunt in usu ac raiione dicendi, h»c ab ho- 
minibus callidis ac perìtis animadversa ac notata, verbis de- 
signata, geoeribus illustrata, partìbus distributa sunt, (id 
quod fieri potuisse vìdeo ;) non intelligo, quamobrem non, 
si minùs illa aubtili defioitione, at hacirulgarì opinione, ars 
esse videatur. Sed, sive est ars, sive artis qu»dam simili-» 
tudo, non est quidem ea negligenda : verùm intelligen- 
dura est, alia qusdam ad consequeodam eloquentiam esse 
majora. 

aXIV. Tum Antonius vebementer se assentire Crasso 
dixit, quòd neque ita amplecteretur artem, ut ii solereot, 
qui omiiem vim dicendi in arte potierent, neque rursum 
etm totam, sicut plerique philosophi facerent, repudiaret. 
Sed existimo, inquit, gratum te bis, Crasse, factururo, si 
ista exposucris, quae putas ad dicendum plus, quàm ipsam 
artem, posse prodesse. 



I>S ORATORE LIBBR PRIBf08« 89 

Dicaro equideni, quoniam insthui ; petamque a vobis, 
inquìt, ne has meas ineptias efièratis ; quanquam modera* 
bor ipse, ne, ut quidam magister atque artifex, sed quasi 
liDus e togatorum numero, atque en forensi usu homo me* 
diocris, neque omninò rudis, videar, non ipse aliquid a me 
promsisse, sed fortuito in sermonem vestrum incidisse. 
Equidem, cùm peterem magistratumj solebam in prensando 
dimittere a me Scaevoiam, cùm ei ita dicerem, me velie 
esse ìneptum : ìd erat petere blandiùs ; quod nisi inepté 
fierety bene non posset fieri. Hunc autem esse unum homi*» 
oem ex omnibus, quo priesente ego ìnept4]S esse minime 
reUem ; quem quidem nunc raearum ineptiarum testem et 
epeetacorem fortuna cónstituit. Nam quid est ineptius, 
quàm de dicendo dicere ; cùm ipsum dicere nunquam sit 
non ineptum, nisi cùm est necessarium? Perge vero. 
Crasse, inquit Mucius. Istam enim cuipam, quam vereris, 
ego praestabo. 

XXV. Sic igitur, inquit Crassus, sentio, naturam pri* 
iDÙm, atque ingenium, ad dicendum vim afferre maxìmam : 
neque vero istis, de quibus paulò antèdixit Antonius, scrip* 
toribus artis, rationem dicendi et viam, sed naturam, de- 
fuisse. Nam et animi atque ingenii celeres quidam rootus 
esse debent, qui et ad excogitandum acuti, et ad explican* 
dum omandumque sint uberes, et ad memoriam firmi atque 
diuturni. Et si quis est, qui b»o putet arte accipi posse, 
(quod falsum est ; prssclarè enim se res habeat, si h»c ac- 
cendi aut commoveri arte possint : inseri quidem, et denari 
ab arte non possunt omnia ; sunt enim illa dona nature) 
quid de illis dicet, quse certe cum ipso homine nascuntur? 
lingu» solutio, vocis sonus, latera, vires, conformatio quae- 
dam et figura totius oris et corporis ? Neque haBC ita dico, 
ut ars aliquid limare non possit (neque enim ignoro, et que 
bona sint, fieri meliora posse doctrinà, et qusB non optima, 
aliquo modo acui tamen et corrigi posse) : sed sunt qui- 
dam aut ita lingua haesitantes, aiU ita voce absoni, aut ita 
vultu motuque corporis vasti atque agrestes, ut, etiamsi in- 
geniis atque arte valeant, tamen in oratorum numerum ve- 
nire non possint. Sunt autem quidam ita in iisdem rebus 
habiles, ita naturse muneribus ornati, ut non nati, sed ab 
aliquo Deo fictii esse videantur. M agnum quoddam est 

3* 



30 Dfi OBATOBB LIBCR PB1M0II, 

onus atque munus, suscipere atque profiteri, se esse, omni- 
bus sìlentibus, unum maximis de rebus, magno in conventu 
bominum, audiendum. Adést enim fere nemo, quin acu- 
tiùs atque acriùs vitia in dìcente, quàm recta, videat, Ita, 
quidquid est, in quo offenditur, id etiam illa, quae laudanda 
sunt, obruit. Neque h»c in eam sententiam disputo, ut 
homines adolescentes, si quid naturale forte non babeant, 
omninò a dicendi studio deterream. Quhs enim non TÌdet, 
C. Ccelìo, aequali meo, magno honori fuisse, homini novo, 
iilam ipsam, quamcunque assequi potuerìt, in dicendo me- 
diocritatem ? Quis vestrum aequalem, Q. Varium, vastum 
hominem atque foedum, non intelligit, ifià ipsà facultate, 
quamcunque babet, magnam esse in civitate gratiam coa- 
secutum. 

XXVI. Sed quia de oratore quaerimus, 6ngendus est 
nobis oratione nostra, detractis omnibus vitiis, orator, atque 
omni laude cumulatus. Neque enim, si multitudo Ktium, 
ai varietas causàrum, si base turba et barbaria forensis dat 
locum vel vitiosissimis oratorìbus, idcirco nos hoc, qtiodl 
quaerimus, omittemus. Itaque in iis artibus, in quibus noa 
utilitas qua&ritur necessaria, sed animi libera quasdam oblec* 
tatio, quàm diligenter, et quàm propè fastidiose judicamus ! 
Nullae enim lìtes neque controversiae sunt, qus cogant bo- 
Eiioes, sicut in foro non bonos oratores, item in theatro.ac* 
lores malos, perpeti. Est igitur oratori diligenter provi- 
dendum, non uti illis satisfaciat, quibus necesse est ; sed ut 
iis admirabilis esse videatur, quibus libere liceat judicare. 
Ac, si quieritis, piane, quid sentiam, enuntiabo apud bornia 
nes familiarissimos, quod adhuc semper tacui, et taeendum 
putavi. Mihi etiam, quique optimè dicunt, quique id ia« 
cillimè atque ornatissimè facere possunt, tamen, nisi timide 
ad dicendum accedunt, et in exordiendà oratione perturbaa- 
tur, paenè impudentes videntur : tametsi id accidere nou 
potest : ut enim quisque optimè dioit, ita maxime dioendì 
difficultatem, varìosque eventits orationis, exspectationena-* 
qtie baminiim, pertìuiescit. Qui vero nibii potest dignum 
re, dignum nomine oratoris, dignum bominum aurìbus efll« 
cere atque edere, is mihi, etiamsi commovetur in dicendo, 
tamen impudens videtur. Non enim pudendo, sed non fit^ 
ciendo id, quod non decel, unpudentiae nomea effii^re 



JOB OIUTOBE LIBKB PRIMU8. 31 

debemus. Quem vero non pudet (id quod in plerisque vi- 
deo)» hunc ego non reprebensione solùm, sed etiarn pcenà, 
dignum puto. Equidem et in vobis animad vertere soleo, et 
io me ipso saepìssimè experior, ut exaibescam in principiis 
dicendiy et tota mente atque omnibus artubus contremiscam. 
Adolesceniulus vero sic initio accusationis exanimatus sum, 
ut hoc suramum beneficium Q. Maximo debuerim, quòd 
continuò consilium dimiserit, simul ac me fractum ac debili- 
tatum naetu viderit. 

Hic omnes assensi, significare inter sese,et colloqui coe- 
perunt : fuit enim mirificus quidam in Crasso pudor, qui 
tamen non modo non obesset ejus orationi, sed etiam prò* 
bitatis Gommendatione prodesset. 

XXVII. Tum Antonius, Saspè, ut dicis, inquit, animad- 
vertì. Crasse, et te, et csBteros summos oratores, quan- 
quani libi par, mea sententià, nemo unquam fuit, in dicendi 
esordio permoveri. Cujus quidem rei cùm causam que- 
rerem, quidnam esset, cur, ut in quoque oratore plurimum 
esset, ita maxime is pertimesceret, has causas ìnveniebam 
duas : unam, quòd intelligerent ii, quos usus ac natura dof> 
cuisset, nonnunquam summis oratoribus non satis ex sen- 
tentià eventum dicendi procedere : ita non injurià, quoties- 
eunque dicerent, id, quod aliquando posset accidere, ne 
ium accideret, timere. Altera est hsec, de qua queri siepe 
aoleo; csterarum homines artium tpectati et probati, si 
quando aliquid mìnùs bene fecerunt, quàm solent, aut no* 
kiisse, aut valetudine impediti non potuisse, consequi id 
quod scirent, putantur : noluit, inquiunt, bodiè agere Ros* 
GIUS } aut, crudior fuit : oratoris peccattim, si quod est ani« 
. imdversum, stultiti» peccaturo videtur. Stultitia autem 
cxcusationem non babet; quia nemo videtur, aut quiacru- 
dus fuerit, aut quòd ita maluerìt, stultus fuisse. Quo etiam 
gravina judicium in dicendo subimus. Quoties enira dici- 
mus, toties de nobis judicatur : et, qui semel in gestu peo« 
cavtt, non continuò existimatur nescire gestum ; cujiis au* 
l8m in dicendo aliquid reprehensum est, aut aeterna in eo, 
aut certe diuturna, valet opinio tarditatts. 

Ì" XXVIII. Illud vero, quod a te dictura est, esse per* 
«ulta, qu8B orator nisi a natura haberet* non roultùm a ma- 
gistro ftdjuvaretur, vaidè tibi asaeotior ; inque eo vel max** 



ss BB ORATORE LIBBR PRIM0S. 

ime probàVi summum illum dodlol*èn(l, Alabandeilséifl 

i ApolloniuiA, qui, cùm mercede doCeret» tamen non patieba' 
tur eos, quos judicabat nori pós^e dratores evadere^ operarti 
apud sese perdere ; dimittebatque \ et ad quant quenique 
artem putabat esse aptum, ad eam impellere aique hortari 

'solebat. Satis est enìm cseteris artificìis percipiendis, tan* 
tummodo siroilem esse hominis; et id, quod tradatur, (vel 
etìam ìnculcetur, si quis forte sit tardior) posse percipere 

^animo, et memoria custodire. Non quseritur mobilitas lin- 
gua, non celeritas verborum, non denique ea, qusB nobis 
non possumus fingere, facies, vultus, sonus. In oratore 
autem, acumen dialecticorum, sententi» pbilosophorumi 
verba propè poetarum, memoria jurisconsultorum, vox tra- 
goedorum, gestus paenè summorum actorum est requirendus. 
Quamobrem nihii in hominuni genere rariùs perfecto ora- 
tore inveniri potest : qu» enim, singuiarum rerum artifices 
singula SI mediocritcr adepti sunt, probantur, ea, nisi omnia 
summa sunt in oratore, probari non possunt. 

Tum Crassus, Atqui vide, inquit, in artificio perquam 
tenui et levi, quanto plus adbibeatur diligentise, quàm in 
faac re, quam constat esse maximam. Ssepè enim soleo 
Hudire Roscium, ctim ita dicat, se adhuc reperire discipu- 
itum, quem qnidem probaret, potuisse neminem ; non quo 
non essent quidam probabiles, sed quia, si aliquid modo 
esset vitii, id ferre ipse non posset. Nihil est enim tam in* 
«igne, nec tam ad dìuturnitatem memoriae stabile, quàm id, 
in quo aliquid oflTenderis. Itaque ut, ad hanc similitudinem 
hujus histrionis, oratoriam laudem dìrigamus, videtisne, 
quam nihil ab eo, nisi perfectè, nihil nisi cum summà ve- 
nustate fiat ? nihil nisi ita, ut deceat, et uti omnes moveat 
atque delectet ? Itaque hoc jamdiu est consecutus, ut, in 
jCiuo quisque artificio excelleret, is in suo genere Roscius 
diceretur. Hanc ego absolutionem perfectionemque in 
oratore desiderans, a qua ipse longè absum, facio impuden* 
ter : mihi enim volo i^nosci, caeterìs ipse non ignosco. Nam 
qui non potest, qui vitiosè facit, quem denique non decet, 
bunc (ut Apollonius jubebat) ad id, quod facere possit, de* 

jtrudendum puto. 

XXIX. Num tu is;itur, inquit Sulpicius, me, aut hune 
Cottam, jus civile aut rem miiitarem jubes discere ì nam 



IM5 OmATOSB hìWMM F1I3MU6* 3» 

quis ad tsta sumnifl, atqtie in omni genere perfeela, potest 
perveoire ? Tuin ille, Ej^o vero, ìnqnit, quod in vobìs egr»- 
giam qiiandam ac praecUram indolem ad dicenduni esse 
cogoovi, idcirco base exposui omnia ; nec magis ad eos de^ 
terrendos, qui non possent, quàm ad voe, qui possetis, exac* 
uendos, accommodavi orationefn meam : et quanquaoì ìn^ 
utroque vestrùni summuin esse ingeniuin studiuinque per** 
spexi, tamen haec, quae sunt in specie po^ta, de quibus 
plura forcasse dixi quàm solent Graeci dicere, in te Sal- 
pici, divina sunt. Ego enim neininem, nec motu corporìs 
neque ipso habìtu atque forma aptiorem, nec voce pienio- 
rem aut suaviorem, mihi videor audisse ; qu» quibus a na- 
tura minora data sunt, tamen iilud assequi possunt, ut iis> 
qiiee babeant, modicè et scienter utantur, et ut ne dedeceat : 
id enim est maxime vitandum ; et de hoc uno minime est 
facile praecipere, non mihi modo, qui, sicut unus paterfa- 
milias, bis de rebus loquor, sed etiam ipsi illi Roscio ; quem 
aspe aiidio dicere, caput esse artis, decere ; quod tamen 
unum id esse, quod tradi arte non possìt. Sed, si placet, 
sermonem aliò transferamus ; et nostro more aliquando, 
non rbetorico, loquamur. 

Minime vero, inquìt Cotta : nunc enim te jam exófémus 
Decesse est, quoniam retine» nos in hoc studio, nec ad aliam 
dimittis artem, ut nobis explices, quidquid est istud, quod 
tu in dicendo potes : neque enim sumus nimis avidi : ista 
tua mediocri eloquentià contenti sumus ; idque ex te quse- 
rùnus, (ut ne plus nos assequainur, quàm quantulum tu in 
dicendo assecutus es) quoniam, qus a natura expetenda 
sunt, ea dicis non nimis deesse nobis, quid prsterea esse 
assumendum putes ? 

XXX. Tum Crassus arridens. Quid censes, inquit, 
Cotta, nisi studium, et ardorero quendam amoris? sine 
quo cùm in vita nihil quidquam egregium, tum certe hoc, 
quod tu expetis, nemo unquam assequetur. Neque veri 
vos ad eam rem video esse cobortandos, quos, cùm mihi 
quoque sitis- molesti, nimis etiam flagrare intelligo cupidi* 
tate. Sed profectò studia nihil prosimt perveniendi aliqiiò," 
nisi illud, quod eò, quo intendas, ferat deducatque, cognó- 
ria. Quare, quoniam mihi levius quoddam onusimponitis, 
neque ex me de oratòria arte, sed de bac meà, (quantula* 



84 ]>■ ORAT<mB LIBBE PMIMUS. 

cunque est) facuhate querìtis, exponam Tobis quandam^ 
non aut perreconditam, aut vaidé difficilcm, aut nia^^nifi- 
cam, aut gravem rationem consuetudinis me«, qua quon* 
dam solitus sum uti, cùm mihi in ìsto studio versari adoles* 
centi licebat. Tuoi Sulpicìus, O diem, Cotta, nobis, in- 
quit, optatum! quod enim neque precibus unqnam, nec 
insidiando, nec speculando assequi potui, (ut, quid Crassus 
ageret, tneditandi aut dicendi causa, non modo videre mihi, 
sed ex ejus scriptore et lectore Diphilo suspicari, liceret) 
id spero nos esse adeptos, omniaque jam ex ipso^ qu» diu 
cupimus, co«:nituros. 

XXXI. Tum Crassus, Atqui arbitror, Sulpici, cùm au* 
dieris, non tam te hsec admiratunim, que dixero, quàm ex- 
istìmaturum, tum, cùm ea audire cupiebas, causam. cur 
cuperes, non fuisse. NìhiI enim dicam reconditum, nihil 
exspectatione vestrà dignum, nihil aut inauditum vobis, aut 
cuiquam novum. Nam principio illud, quod est homine 
ingenuo iiberaliterque educato dignum, non negabo me ista 
omnium communia et contrita prsecepta didicisse : primùmi 
oratoris officium esse, dicere ad persuadendum accommo** 
date : deinde, esse omitem orationem aut de infinit» rei 
questione, sine designatione personarum et temporum ; 
aui de re certis in personis ac temporibus locata. In utrà- 
que autem re quidquid in controversiam veniat, in eo quaerì 
solere, aut factumne sit, aut, si est factum, quale sit, aut 
etiam quo nomine vocetur, aut (quod nonnulli addunt) ree* 
tene factum esse videatur. Exsistere autem controversias 
etiam ex scripti interpretatione, in quo aut ambigue quid 
sit scriptum, aut contrarie, aut ita ut a sententià scriptum 
dissideat ; bis autem omnibus partibus subjecta quaedam 
esse argumenta propria. Sed causarum, qusB sint a com* 
muni questione sejunctse, partim in judiciis versari, partim 
in deliberationibus : esse etiam G;enus tertium, quod in lau* 
dandis aut vituperandìs hominibus poneretur ; certosque 
esse locos, quibus in judiciis uteremur, in quibus aequitas 
quffireretur : alios in deliberationibus, qui omnes ad utilita- 
tem dirigerentur eorum, quibus consilium daremus ; alios 
item in laudationibus, in quibus ad personarum dignìtatem 
omnia referrentur. Cùmque esset omnis oratoris vis ac 
faoultas in quinque partes distributai ut deberet reperire 



BS OBATOBE LIBSR FRIMU8. 35 

prìmàm, quid diceret; deinde inventa non solùm ordine, 
sed etiaro niomento qaodam atque judicìo, dispensare atque 
coniponere ; tum ea denique vestire atque ornare oratione ; 
post memoria sepire ; ad extremum agere cum dignitate ac 
venustate. Etiam iila cognòram et acceperam, antequam 
de re diceremus, initio concilìandos eorum esse animost qtii 
audìrent ; deinde rem demonstrandam ; postea controver* 
siam constituendam ; tum id, qiiod nos intenderemus, con- 
firmandum ; post, quae contrà dicerentur, refellenda ; es- 
trema autem oratione, ea, quae prò nobis essent, amptifi- 
canda et augenda; qiiaeque esseni prò adversariis, infir- 
manda atque frangenda. 

XXXIl. Audìeram etiam quae^ de orationis ipsius orna- 
mentis traderentur ; in qua, praecipitur primùm, ut purè et 
Latine loquamur; deinde ut piane et dilucidè; tum ut or- 
nate ; post ad rerum dignitaiem aptè et quasi decere : sin- 
gubrumque rerum praecepta cognòram. Quinetiam, quae 
maxime propria essent naturae, tamen bis ipsis artem adbi- 
beri videram : nam de actione et de memoria, quaedam 
brevia, sed magna cum exercitatione, praecepta gusiàram. 
In bis enìm fere rebus omnis istorum artiGcum doctrina 
versatur, quam ego si nibii dicam adjuvare, mentiar : babet 
eoim quaedam, quasi ad commonendum oratorem, quo 
quidque referat, et quo intuens, ab eo, quodcunque sibi prò- 
posuerit, minùs aberret. Verùm ego banc vim intelligo 
esse in praeceptis omnibus, non ut ea secuti oratores elo- 
quenti» laudem sint adepti, sed, quae sua sponte bomines 
-eloquentes facerent, ea quosdam observàsse, atque [id 
egisse :] sic esse non eloquentiam ex artifìcio, sed artificium 
ex eloquentià natum : quod tamen, ut ante dixi, non ejicio : 
est enim, etiamsi minùs necessarium ad bene dicendumi 
tamen ad cognoscendum non iUiberale. Et exercitatio 
quaedam suscipienda vobis est : quanquam vos quidem jam- 
pridem estFs in cursu : sed ii, qui ingredtuntur in stadium, 
quique ea, quae agenda sunt in foro^ tanquam in acie, pos- 
sunt etiam nunc exercitatione quasi ludicrà praediscere ac 
meditarì. Hanc ipsam, inquit Sulpicius, nòsse volumus: 
attamen ista, quae abs te breviter de arte decursa sunt, au- 
dire cupimus, quanquam sunt nobis quoque non inaudita. 
Verùin illa mox : nunc, de ipsà exerciutione quid sentias, 
quaerimus. 



96 DB ORATOMI I#IBU PBIlfU»* 

t- - 

XXXIIL Eqoidero probo ista, CnisMis inqoit, qsm vo» 
' lacere soietis, ut, causa aliqua positi consimili causarom 
earuro qu» in ibruin deferuntur, dicatis quàm maxime ad 
veriiatem accomroodaiè : sed plerique io boc vocem modo, 
neque eam scienter, et vires exercent suas, et lingu» celer- 
katero incitante verborumque frequentia deleetantur. In 
quo fallit eos, quod audierunt, dicendo komine$y ut ditanif 
^fieere solere : vere en'no etiam illud dici tur, Perverse dice- 
re homneSf perverse dicendo^ faciUmè conseqvù Quam- 
obrem, in istis ipsis exercitationibus, etsi utile est etiam 
subito s«pè dicere, tamen iliud utiiins, sumto spatio ad cc^« 
itandum, paratiùs atque accuratiùs dicere. Caput autem 
est, quod (ut vere dicam) minime facimus, (est enim magni 
laborìs, quero plerique fuvimus) quim plurìmum scrìbere. 
Skilus opiimus et prastaniissimus dicendi tffector ac magis" 
ter; neque injurià: nam, sisubitam et fortuitam orationem 
eoromentatio et cogitatio facile vincit ; hanc ipsam profectò 
assidua ac diligens scriptura superabit. Omnes enim, sive 
artis sunt loci, sive ingenii cujusdam atque prudenti^, qui 
modo insunt in eà re de qua scribimua, anquirentibus nolns, 
omnique acie ingenii contemplantibus, ostendunt se et oc- 
currunt : omnesque sententi», verbaque omnia, qusB sunt 
cujusque generis maxime illustria, sub acomen stili snbeant 
et succedant necesse est : tum ipsa collocatio conformati^ 
que verbornm perficitur in scribendo, non poetico, sed quo^* 
dam oratorio numero et modo. Haec sunt, que clamores 
et adrairationes in bonis oratoribuseSicìunt; neque ea quis- 
quam, nisi diu multumque script il arit, etiam si vebementis- 
aimè se in his subitis dictionibus exercuerit, consequetur: 
et qui a scribendi consuetudine ad dicendum venit, hanc 
affert facultatem, ut, etiam subito si dicat, tamen illa, que 
dicantur, similìa scriptonim esse vìdeantur ; atque etiam, si 
quando in dicendo scriptum attulerit alìquid, cùm ab eo 
discesserit, reliqtia similis oratio consequetur. Ut, concita- 
to navigio, cùm remiges inhibuerunt, retinet tamen ipsa 
navis motum et cursum suom, intermisso ìm|)etu pul>uque 
remorum ; sic, in oratione per|)etuà, cùm scripta de6ciunt, 
parem tamen obtinet oratio reiiqua cursum, scriptorum si- 
militudine et vi concitata. 
\ XXXIV. In quotidianis autem cogitationibus, equidera 
mibi adolescentulus proponere solebam illam exercitaiio* 



I^B ORATORE LIBER FRXMU8. 37 

oem maxime, qua C. Carbonem, nostrum illum ioimicum^ 
solitum esse uti sclebam, ut aut versibus proposìtis quàm 
maxime gravibus, aut oraiione aliquà lecii ad eum 6iiem, 
quem memoria possem comprehendere, eam rem ipsam, 
quaiti iegissem, verbis aliis, quàm maxime possem lectis, 
pronuntiarem : sed post anirnadveni, hoc esse in hoc viiii, 
quòd «a verba, q^ae maxime cnjusque rei propria, quaeque 
essent ornaiissima àtque opiima, occupàsset, aut Ennius, si 
ad ejus versus me exercerem, aut Gracchus, si ejus oratio- 
nem mihi foriè proposuissem : ita, si iisdem verbis uterer, 
nihii prodesse; si aliis, etiam obesse, cùm minùs idoneisuti 
consuescerem. Postea mihi placutt, coque sum usus ado- 
lescens, ut summorum pratorum Graecas orationes explica- 
rem ; quibus lectis, hoc assequebar, ut, cùm ea, qu» iege- 
rem Grasce, Latine redderem, non solùm optimis verbis 
uterer, et tamen usitatis, sed etiam exprimerem quaedara 
yerba imitando, quae nova nostris essent, dummodo essent 
idonea. Jam vocis et spiritùs, et totius corporis, et ipsius 
linj(uae, motus et exercitationes, noti tam artis indigente 
quàm laboris ; quibus in rebus habenda est ratio diligenter, 
quos iinitemur, quorum similes velìmus esse. Intuendi no» 
bis sunt non solùm oratores, sed etiam actores, ne mala 
consuetudine ad aiiquam deformitatem pravitatemque veni-* 
amos. Exercenda est etiara memoria, ediscendis ad vef- 
bum quàm plurimis et nostris scriptis et alienis. Atque, in 
eà exercitatione, non sane mihi displicet adhibere, si eoo- 
suéris, etiam istam locorum simulacrorumque rationc* m, qua» 
in arte traditur. Educenda deinde dictio est, ex bac do* 
mestica exercitatione et umbratili, medium in agmen, in 
pulverem, in clamorem, in castra, atque in aciem forensem : 
subeundus usus omnium, et periclitandae vires tngenii ; et 
illa commentatio inclusa in veritatis lucem proferenda est* 
Legendi etiam poetae, cognoscenda historia, omnium bona* 
Tumartium scriptores ac doctores et legendi et pervolutan- 
di, et exercitationis causa laudandi, interpretandi, corrigendti 
vituperandi, refellendi ; disputandumque de omni re in cnn- 
trarias partes ; et, quidquid erit in quàque re, quod proba- 
bile videri possit, eliciendum atque dicendum. Perdis- 
cendum jus civile, cognoscendae lej^es, percipienda omnis 
untiquitas, senatoria consuetufio, disciplina reipublic», jora 

4 



S8 DS OBATORS LIBBR PBIMUS. 

sociorum, foedera, pactiones,' causa imperii cognoscendd 
est : libandus etiam ex omni genere urbanitatis iacetiarum 
quidam lepos, quo, tanquam sale, perspergatur omnis ora- 
tio. Effudi vobis omnia, qusB sentiebam ; que fortassè, 
quemcunque patremfamilias arrìpuissetis ex aliquo circulo, 
eadem vobis percontantìbus respondisset. ^ 

XXXV. Haec cùm Crassus dixisset, silentium est con- 
secutum. Sed quanquam satìs iis qui aderant, ad id quod 
erat propositum, dictum videbatur, tamen sentiebant cele- 
riùs esse multò, quàm ipsi vellent, ab eo peroratum. Tum 
Scsevola, Quid est, Cotta? inquit: quid tacetis? nihìine 
vobis in roentem venit, quod prseterea a Crasso requifatis? 
Immo id, niiehercule, inquit, tpsum attendo : tantus énim 
cursus verborum fuit, et sic evolavit oratio, ut ejus vim at- 
que incitationem adspexerim ; vestigia ingressumque vix 
viderim : et, tanquam in aliquam iocupletem ac refertara 
domum venirem, non explicatà veste, neque proposito ar* 
gento, neque tabulis et signis propalam collocatis, sed bis 
omnibus multis magnificisque rebus constructis ac recondi- 
tis ; sic modo in oratione Crassi divitias atque ornamenta 
ejus ingenii per quaedam involucra atque integumenta per- 
spexi : sed ea cimi contemplari cuperem, vix adspiciendi 
potestas ft^it. Ita neque hoc possura dicere, me omninò 
ignorare quid possideat, neque piane nòsse ac vidisse. 
Quin tu igitur facis idem, inquit Scaevola, quod faceres, si 
io aliquam domum plenam ornamentorum, villani ve, venis- 
ses ? Si ea seposita (ut dicis) essent, tu valde spectandi 
cupidus esses ; non dubitares rogare dominum, ut proferri 
juberet, pnesertim sì esses famiiiaris : similiter nunc petes a 
Crasso, ut eam oopiam ornamentorum suorum, quam con- 
structam uno in loco, quasi per transennam, praeiereuntes 
strictim adspeximus, in lucem proferat, et suo quidque in 
loco collocet. Es?o vero, inquit Cotta, a te peto, Scaevola : 
me enim, et hunc Sulpicium, impedit pudor ab homine om- 
nium gravissimo, qui genus hiijusmodi dispulationis scra- 
per conteraserit, haec, quae isti forsitan puerorum elementa 
vìdeantur, exquirere. Sed tu hoc nobis da, Scaevola ; et 
perOce, ut Crassus haec, quae coarctavit et peranguslè refer- 
8it in oratione sua, dilatet nobis atque explicet. Ego, me- 
hercule, inquit Mucius, aotea vestrà magis hoc causa vole- 



DE ORATOBC LIBER PAIMUS, 99 

l)am, qoàm meà. Neque enim tantopere hanc a Crasso 
disputationem desiderabaoi, quantopere ejus in causis ora<* 
tiooe delector: nunc vero, Crasse, meà quoque etìam 
causa rogo, ut, quonìam tantum habemus otii, quantum 
janìdiu nobis non contigìt, ne graveris exsedìGcare.id opus, 
quod instituisti. Formam enim totius negotii opinione ma^ 

jorem melioremque video ; quam vefaementer probo. ^. -' / 

-* XXXVI. Enim vero, inquit Crassus, mirarì satis non 
queo, etiam te baec Scaevola, desiderare, quae neque ego 
teneo, uti ii qui docent ; neque sunt ejus generis, ut, si 
optimè teoerem, digna essent istà sapientià ac tuis auribu3« 
Ai'n' ta? inquit ille. Si de istis communìbus et pervagatis 
vix buie stati audiendum putas, etiamne illa negligere pos- 
sumus, quae tu oratori cognoscenda esse dixisti, de naturis 
hominum, de moribus, de rationibus iis, quibus hominuià 
mentes et incitarentur et reprimerentur, de bistorià, de an« 
tiquitate, de administratione rei public», denique de nostro 
ipso jure civili ? Hanc enim ego omnem scientiam et copi^ 
am rerum in tua prudentià sciebam inesse : in oratoris vero 
iostrumento tam lautam supeHectilem nunquam videram. 

Potes igìtur, inquit Crassus, (ut alia omittam innumerar 
bilia et immensa, et ad ipsum tuum jus civile veniam) ora- 
tores putare eos, quos multas horas expectavit, cùm in 
Campum properaret, etridens et stomachans Scivola, cùm 
HypsaBus maxima voce, plurimis verbis, a M. Crasso prs« 
tore contenderei, ut eì, quem defendebat, causa cadere 11- 
ceret ; Cn. autem Octavius, homo consularis, non minùs 
longà oratione recusaret, ne adversarius causa caderet, ao 
ne is, prò quo ipse diceret, turpi tutelse judicio, atque omni 
molestia, stultitià adversarii, liberaretur? Ego vero istos, 
inquit, (memini enim mihi narrare Mucium) non modo ora- 
toris nomine, sed ne foro quidem dignos putàrim* Atqui 
non defuit il Iis patronis, inquit Crassus, eloquentia, neque 
dicendi ratio aut copia, sea juris civilis prudentià ; quòd 
alter plus, lege agendo, petebat, quàm quantum lex in Ali. 
tabulis permiserat ; quod cùm impetràsset, causa caderet ; 
alter tniquum putabat plus secùm agi, quàm quod erat ip 
actione ; neque intelligebat, si ita esset actum, litem adver^ 
aarium perditurum. 



40 DE OBATORV LIBER PRIM0S. 

XXXVII. Quid ? his paucis diebus, nonne, nobis m tri- 
bunali Q. Pompeiì, prstorìs urbani, familiarts nostri, seden- 
tibus, homo ex numero disertoruro postulabat, ut iilì, unde 
peteretur, vetiis atqne usìtata exceptìo daretur, cujns pecu- 
nÙB àies fuisset 1 quod petitoris causa comparatum esse 
non intelligebat ; ut, si ille ìnBciator probàsset judici, ante 
petitam esse pecuniam quàm esset coepta deberi, petitor 
rursus cùm peteret, exceptìone excluderetur, qvòd ea res in 
judicium antea venisset. Quid ergo hoc fieri turpius aut 
dici potasi, quàm eum, qui hanc personam susceperit, ut 
amicorum controversias caiisasque tueatur, laborantibus sue- 
currat, egris nriedeatur, afflictos excitet, hunc in niinimis 
tenuissimisque rebus ita labi, ut aliis miserandus, aliis irri- 
dendus, esse videatur ? Equidem pròpinquum nostrum, P. 
Crassum, ìllum Divitem, cùm multìs aliis rebus elegantem 
hominem et ornatum, tum praeclpuè in hoc [ferendum] et 
laudandum puto, quòd, cùm P. Scaevol» frater esset solitus 
ei persspè dicere, neque tllum in jure civili satis [illì arti] 
facere posse, nisi dicendi copiam assumsisset (quod quidem 
hic, qui mecum consul fuit,^fltius ejus, est consecutus) ; ne- 
que se ante causas amicorum tractare atque agere coepisse, 
quàm jus civile didicisset. Quid vero ille M. Cato ? nonne 
et eloquenti^ tanta fuit, quantam illa tempora, atque Illa 
»tas in hac civitate ferre maximam potuit, et juris civilis 
omnium peritissimus ? Verecundiùs hac de re jamdudum 
loquor, quòd adest vir in dicendo summus, quem ego unum 
^ratorem maxime admiror; sed tamen idem hoc semper 
jus civile conterasit. Verùm, quoniam sententi» atque 
opinionis me» voluistis esse participes, nihii oceuhabo ; et, 
i}uoad poterò, vobis exponam, quid de quàque re sentiam. 
f?^-^--'~' XXXVin. Antonii incredibilis qusedam, et propè sin- 
' " -^ gularis et divina, vis ingenii videtur, etiamsi hac scientia 
jùris nudata sit, posse se facile caeteris armis prudenti» tu* 
eri atque defendere. Quamobrem hic nobis sit exceptus: 
e»teros vero non dubitabo primùm inerti» condemnare 
sententià meà, post etiam impudenti». Nara volitare in 
foro, h»rere in jure ac prastorum tribunalibusf judìcia pri- 
vala magnarum rerum obire, in quibus s»pè non de facto, 
sed de »quitate ac jure, certetur, jactare se in causis cen- 
tumviralibusj in quibus usucapiooum, tutelamm» gentilità^ 



PJB O&ATORC LIBER PRIllUSi 41 

tum, agDatìonuin, alluvionum, circumluvionuniy nexorum» 
tnancipioruiD, parietum, luminum, stillicidiorum., testameo- 
torum ruptorucn aut ratorum, csteraruroque rerum innu- 
merabilium jura versentur, cùm omninò, quid suum, quid 
alieoum, quare denique ci vis aut perégrinus, servus aut 
lìber quìspiani sit, ignoret, insìgnis est impudentìé. Illa 
vero derìdenda arrogantia est> in minoribus navigiis rudem 
esse se conGteri ; quinqueremes, aut etiam majores, guber- 
nare didicisse. Tu mihi cùm in circulo decipiare adversarii 
stipulatiunculà, cùm obsignes tabellas clientìs tui, quibus in 
(abellis id sit scriptum, quo ille capiatur ; ego tibi uUam cau- 
sara majorein committendam putem ? Citiùs, hercule, is, 
qui duorum scalmorum naviculam in portu everterìt, in 
Éuxino ponto Argonautarum navem gubernàrit. Quid ? 
si ne parvae quidem causae sunt, sed sspè maximae, in qui-» 
bus certatur de jure civili ; quod tandem os est illius patronii 
qui ad eas causas sine ullà scientià juris audet accedere ? 
Quas potuit igitur esse causa major, quàm illius militis, de 
cujus morte cùm domum falsus ab exercitu nuntius venis* 
^et, et pater ejus, re eredità, testamentum mutàsset, et, 
quem ei visum esset, fecisset baeredem, essetque ipse mor* 
tuus; res delata est ad centumviros, cùm miles domum 
revenisaet, egissetque lege in haereditatem paternam [testa*- 
mento exheres filius] ? Nempe in ea causa qusesitum eat 
de jure civili, possetne paternorum bonorum exbseres esse 
filius, quem pater testamento ncque baeredem neque exbso* 
l'edera scripsisset nominatìm ? 

XXXIX. Quid ? qua de re inter Marcellos et Claudios 
patricios centumviri judicàrunt, cùm Marcelli ab liberti 6lio 
stirpe, Claudii patricn ejusdem hominis haereditatem gente, 
ad se rediisse dicerent ; nonne in eà causa fuit oratoribus 
de toto stirpis ac gentiiitatis jure dicendum ? Quid ? quod 
item in centumvirali judicio certatum esse accepimus, qui 
Romam in exsilium venisset, cui Romae exsulare jus esset, 
si se ad aliquem quasi patronum applicavisset, intestatòque 
esset mortuus ; * • • nonne in eà causa jus applicationiS) 
obscurum sane et ignoium, patefacium in judicio aique il- 
lustratum est a patrono? Quid ? nuper, cum ego C. Sérgii 
Aurata^ contra hunc nostrum Antonium judicio privato cau- 
iiam derenderem ; nonne omnis nostra in jure versata defen- 

4* 



49 DK OBATORS LIBCR PRIMUd* 

sìo est ì Cùm enim Marius Gratidianus asdes Aurate ? en*» 
didisset, neque servire quandam earom sdium partem, in 
niancipiì let^e dìxisset ; defendebamus, quidquid fuisset in- 
corotnodt in mancipio, id si venditor scisset, neque decla- 
r&sset, prestare debere. Quo quidem in genere famitìarìs 
nostcr M. Bncculeius, homo neque meo judìcio stuhus, et 
suo vaidè sapiens, et a juris studio non abhorrens, simili in 
re quodam modo nuper erravit. Nam cùm edes L. Fufio 
venderei, tn maneipio lumina, uti tum essent, ita recepit* 
Fufius autem, simul atque »di6cari coeptum est in quàdam 
pane urbis, quse modo ex illis aedibus conspici posset, egit 
statim cum Bucculeio, quòd, cuicunque particulae coeli offi- 
^ ceretur, qtiamvisesset procul, mutari lumina putabat. Quid 
Terò ? clarissima M'Curii causa, M. que Coponii, nuper apud 
centumviros, quo concursu bominum, qua exspectatione de- 
fensa est ! cùm Q. Scsvola, equalis et collega meus, homo 
omnium et disciplina juris civilis eruditissimus, et ingenìo 
prudentiàque acutissimus, et oratione maxime limatus atque 
subtilis, atque (ut ego soleo dìcere) juris peritorum eloquen- 
tissimus, eloquentium juris peritissìmus, ex scripto testameli- 
torum jura defenderet, negaretque, nisi postumus et natus, 
et, antequam in suam tutelam venisset, mortuus esset, hae- 
redem eum esse posse, qui esset, secundùm postumum et 
natuin et mortuum, heres institutus : ego voluotatem defen- 
derem ; hac eum tum mente fuisse, qui testamentum fecish 
set, ut, sì filius non esset, qui in tutelam venisset, M^Curius 
esset haeres. Num destitit uterque nostrum, in eà causa, ia 
auctoritatibus, in exemplis, in testamentorum formulis, hoc 
est, in medio jure civili, versar! ? 

XL. Omino jam plura exempla causarum amplissima- 
rum, quae sunt innumerabilia : capitis nostri, saepè potesi 
àccidere, ut causs versentur in jure. Etenim sic C. Man- 
cinutn, nobilissimum atque optifpum vìrum, ac consularem, 
cùm eum propter invidiam Numantinì foederis paterpatratus 
ex S. C. Niimantinis dédidisset, eumque ìili non recepis- 
sent, posteaque Mancinus domtim revenisset, neque in sena- 
tura introire dubitàsset ; P. Rutilius, M. 6lius, tribunus pie- 
bis, de senatu jussit educi, quòd eum civem negaret esso ; 
quia memoria sic esset proditnm, quem pater suus aut 
populus vendidisset, aut paterpatratus dédidisset, ei nuilum 



]>S ORATORE LIBBR PRIMUS* 48 

esse postliininium. Quam possumus reperire ex omnibuft 
rebus civilibus causam contentionemque majorem, quàm 
de ordine, de civitate, de libertate, de capite hominis con- 
Bslaris ; praesertim cùm bsec non in crìmine aliquo, quod 
ille posset in6ciari, sed in civili jure, consisterei ? Simili- 
que in genere, inferìore ordine, si qnis apud nos servisset 
ex populo foederato, seseque liberàsset, ac postea doinum 
revenisset : qusesitura est apud majores nostros, num is ad 
suos postliminio rediisset, et amisisset hanc civitatem. 
Quid? de libertate, (quo judicium gravius esse nuUum 
potest) nonne ex jure civili potest esse contentio, cùm quae- 
ritur, is, qui domìni voUmtate census sit, conti nuòne, an ubi 
lustrum condìtum, liber sit ? Quid ? quod usu, memorii 
patrum, venit, ut paterfamilias, qui ex Hispanià Romam 
venisset, cùm uxorem praegnantem in provincia reliquisset, 
Romteque alteram duxisset, neque nuntium priori remisisset, 
mortuusque esset intestato, et ex utràque fitius natus esset ; 
mediocrisne res in controversiam adducta est ? cùm quaere- 
retur de duobus civiura capitìbus, et de puero, qui ex |K)ste- 
rìore natus erat, et de ejus matre ; qu», si judicaretur, 
certis quibusdam verbis, non novis nuptiis, fieri cum supe- 
riore divoniura, in concubinsB locum duceretur. Haec igi- 
tur, et borum similia jura su» cìvitaiis ignorantem, erectum 
et celsum, alacri et proroto ore ac vultu, bue atque iiluc 
intuentem, vagari magna cum caterva toto foro, praesidium 
clientibus, atque opem anwcis, et propè cunctis civibus lu- 
cem ingenii et consilii sui porrigentem atque tendentem, 
nonne in primis flagitiosum ptitandum est ? 

XLL Et, quoniam de impudentià dixi, castigemus etiam 
segnitiem hominum atque inertiam. Nam, si esset tsta 
cognitio jurìs magna ac difficìlis, tamen utiiitatis magnitudo 
deberet bomines ad suscipiendum discendi laboreni impel- 
lere. Sed, O Dìi immortales ! non dicerem hoc, audiente 
Scevola, nisi ìpse dtcere soleret, nullius artis faciliorem sibi 
cognìtionem vìderi, Quod quidem certis de causis a ple- 
rìsque aliter existimatur : primùm, quìa veteres illi, qui buie 
scienti» praefuerunt, obtinendas atque augendae potentiae 
sue causa, pervulgari artem suam nolnerunt ; deinde, postea- 
quam est ediium, expositis a Cn. Flavio primùm actiont- 
bttSy DuUi fuerunt^ qui illa artificiose digesta generatim com- 



44 I>B OBATOaE LIB£A PI^IÌIUS* 

pooerent. Nihil est enim, quod ad artem redigi possit, nìsi 
ille priùs, qui illa tenet quorum artem instituere vult, habeaf 
illam scientiam, ut ex iis rebus, quarum ars nondum sit, 
artem efficere possit. Hoc video, dum breviter voluerìm 
dicere, dìctum a me esse paulò obscurìùs : sed experiar, et 
dicam, si poterò, planiùs. 

XLII. Omnia fere, qus sunt conclusa nunc artibus, dis- 
persa et dissipata quondam fuerunt : ut, in musicis, numeri 
et voces et modi ; in geometria, lineamenta, formae^ inter- 
valla, magnitudines : in astrologia, coeli conversio, ortus, 
obiius, moiusque siderum ; in grammaticis, poetarum per- 
tractatio, hislorìarum cognitio, verborum interpretatio, pro- 
Duntiandi quidam sopus ; in hac denique ipsà ratione dicen- 
di, excogitare, ornare, disponere, meminisse, agere ; ignota 
quondam omnibus, et diffusa late videbantur. Adbibita est 
igitur ars quaedam extrìnsecùs ex alio genere quodam, quod 
sibi totum philosophi assumunt, que rem dissolutam divul- 
samque conglutìnaret, et ratione quàdaro constringeret* 
Sit ergo in jure civili finis hic, legitiniae atque usitat» in re- 
bus causisque civìum sequabilitatis conservatio, Tum sunt 
Botanda genera, et ad certum numerum paucitatemque re- 
vocanda. Genus autem est id, quod sui similes commu- 
nione quadam, specie autem di0erentes, duas aut plures 
coroplectitur partes. Partes autem sunt, quse generibus 
iis, ex quibus emanant, aubjiciuntur ; omniaque, qus sunt 
vel generum yel partium nomina, definiiionibus, quam vira 
babeant, est exprimendum. Est enim definitio, earum re- 
rum qu» sunt ejus rei propris quam definire volumus, bre- 
vis et circumscripta quaedam explicatio. Hisce ego rebus 
exempla adjungerem, nisi, apud quos base baberetur oratio, 
cernerem: nunc complectar, quod proposui, brevi. Si 
enim aut mihi Tacere licuerit, quod jamdiu cogito, aut alius 
quispiam, aut, me impedito, occupàrit, aut mortuo effecerit, 
ut primùm omne jus civile in genera dìgerat, qua^ perpauca 
sunt ; deinde eorum generum quasi qua^dam membra dis^ 
pertiat; tum propriam cujusque vim definitione deolaret; 
perfectam artem juris civilis habebitis, magis magnani atque 
uberem, quàm difficilem atque obscuram. Atque interea 
tamen, dum haec, quae dispersa sunt, coguniur, vel passim 
Jicet carpentem, et oolligentem undique, repleri justa juris 
civilis scientia. 



DE OBATOBV LIBSR PRtHUS. 45 

XLTIf. Nonne videtts, equitem Romanum, bomìnero f 
acutissimo omnium in^enio, sed minime caeteris artibus eru* 
ditum, C. Aculeonem, qui mecum vivit, seniperque vixit| 
ita tenere jus civile, ut ei, cùm ab hoc discesseritis, nemo 
de iis qui peritissimi sunt, anteponatur ? Omnia enim sunt 
posita ante oculos, collocata in usu quotidiano, in congres- 
sione hominum atque in foro : neqoe ita multis literìs aut 
voluminibus maornis continentur : eadem enim sunt elata 
primùin a pluribus ; deinde, paucìs verbis commutatis, 
etiam ab iisdem scriptoribus scripta sunt ssepiùs. Accedit 
vere, quo faciiiùs percipi cognoscique jus civile possit, 
(quod roiniróè plerique arbitrantur) mira quaedam in cog- 
noscendo suavitas et delectatio. Nam, sive quem aliena 
studia delectant ; plurima est, et in omni jure civiH, et in 
ponti6cum libris, et in XII- tabulis, antiquitatis èffigies, quòd 
et verborum prisca vetustas cognoscitur, et actionum genera 
quaedam majorum consuetudinem vitamque declarant : slvé 
quis civilem scientiam contempletur (quam Scsevola non 
putat oratoris esse propriam, sed cujusdam ex alio genere 
prudentiae), totam hanc, descrìptis omnibus civitatis utilità* 
tibus ac partibus, XII. tabutis contineri videbit: sive quem 
ista praepotens et gloriosa pliilosophia <ielectat, (dicam au* 
dacius) hosce habebit fontes omnium disputationum suarum, 
qui jure civili et legibus continentur. Ex bis enim et dig« 
DÌtatem maxime expetendam vìdemus, cùm verus, justus, 
atque honestus labor honoribus, praemiis, splendore decora- 
tur; vitia autem hominum, atque fraudes, damnis, ignomi* 
niis, vinculis, verberibus, exsiliis, morte muitantur : et do- 
cemur, non inGnitis, concertationumque plenis disputationi- 
bus, sed auctoritate nutuque legum, domitas habere libidi* 
nes, coercere omnes cupiditates, nostra tueri, ab alienis 
mentes, oculos, manus abstinere. 

XLIV. Fremant omnes lìcet, dicam quod sentio : bibli- 
othecas, mehercule, omnium philosophorum unus niihi vi- 
detur XII. tabularum libellus, si quis legum fontes et capita 
viderit, et auctoritatis pondero et utilitatis ubercate supe- 
rare. Ac, si nos (id quod maxime debet) nostra patria 
delectat ; cujus rei tanta est vis, ac tanta natura, ut Itha- 
cam illam, in asperrimis saxulìs, tanquam nidulum, affixaro, 
iapieotissimus vir immortalìtati anteponeret; quo amore 



46 DE ORATOaV LIBXB PRIMUS« 

tandem inflammati esse debemus io ejusmodi patriam,- quae 
una in omnibus terrisdomus est virtutis, imperii, digniiatis ? 
Ciijus primùra nobis roens, mos, disciplina, nota esse debet ; 
vel quia est patria, parens omnium nostrum, vél quia tanta 
sapientìà fuìsse in jure constituendo putanda est, quanta fuit 
in bis tantis opibus imperii comparandis. Perei pìetisctiam 
illam ex cognìtione juris laetìtiam et voluptatem, quòd, quan-> 
tum prsstiterint nostri majores prudentià caeieris gentìbus, 
tum iacillimè intelligetis, si cum illorum Lycurgo et Dra- 
cene et Solone nostras leges conferre volueritis. lncredi-> 
bile est enim, quàm sit omne jus civile, praeter hoc nos- 
trum, inconditum, ac psnè ridiculum : de quo multa soleo 
in sermonibus quotidianis dicere, cùm homioum nostrorunr 
prudentiam caeteris omnibus, et maxime Grscis, antepone. 
His ego de causìs dixeram. Scivola, iis, qui perfecti ora-* 
tores esse vellent, juris clvilis cognitionem esse necessa- 
riam. 

XLV. Jam vero ipsa per sese quantum afierat iis, qui 
ei praesunt, honoris, gratise, dignitatis, quis ignorat ? Itaque, 
Ut apud Grsecos in6mi homines, mercedulà adducti, mini- 
atros se praebent in judiciìs oratoribus, ii, qui apud illoa 
n^YfiuTtxoi vocantur; sic, in nostra civitate centra, amplis- 
simus quisque et clarissimus vìr ; ut ille, qui propter hanc 
juris civilis scientiam sic appellatus a summo poeta est. 

Egregie cordatus homOj catus JEliu* Sexins, 

multique prsterea, qui, cùm ingenio sibi [auctore] dignità* 
tem peperissent, perfecerunt, ut, in respondendo de jure, 
auctoritate plus etiam quàm ipso ingenio valerent. Senec* 
tuti vero celebrando et ornandae quod honestius potest esse 
perfugium, quàm juris imerpretatio ? Equidem mihi hoc 
subsidium jam ab adolescentia comparavi, non solùm ad 
causarumusum forensium, sed etiam ad decus atque orna- 
mentum senectutìs, ut, cùm me vires (quod fere jam tetn-> 
pus adventat) deficcre coepissent, ab solitudine domum 
ineam vindicarem- Quid est enim praeclarìus, quàm hono- 
ribus et reipublicae muneribus perfunctum senem po<;se suo 
jure dìcere idem, quod apud Ennium dicat ille Pytbius 
Apollo? se esse eum, unde sibi, si non populi et reges, at 
pmnes sui cives, consilium expetant. 



]>S ORATORE LIBER PRIMVS. 4t 

Suarum rerum incerti : quos ego meà ope ex 
Incertis certoSj compotesque Consilia 
IHmiUOi ut ne res temere tractent turbidas. 

Est enim sine dubio domus jurisconsuhi totius oraculum 
civìtaiis. Testis est hujusce Q. Mucii janua et vestibulum, 
quod, in ejus infirmissìmà valetudine, affectàque jam state, 
maxima quotidie frequentià civium, ac summoruin homi-' 
Dum splendore, celebratur. 

XLVI. Jam vero iUa non longatn orationem desideranti 
quamobrem existimem publica quoque jura, quae sunt pro^ 
pria civitatis atque ìmperii, tum monimeota rerum gesta* 
rum, et vetustatis exempla, oratori nota esse debere. Nam 
ut, in rerum prìvatarum causis atque judiciìs, depromeoda 
saepè oratio est ex jure civili, et idcirco (ut ante diximus) 
oratori juris civilis scientia necessaria est; sic, in causis 
publicis judiciorum, concionum, senatùs, omnis haec et an* 
tiquitatis memoria, et publici juris auctoritas, et regeodae 
reipublics ratio ac scientia, tanquam alia materies, iis ora- 
toribus^ qui versantur in republicà, subjecta esse debent» 
Non enim causidicum nescio quem, neque proclamaiorem 
aut rabulam, hoc sermone nostro conquirimus, sed eum 
virum, qui primùm sit ejus artis antistes, cujus cùm ipsa 
natura magnam homini facultatem daret, tamen esse Deus 
putabatur, ut et ipsum, quod erat hominis proprium, non 
partum per nos, sed divinìtùs ad nos delatum, videretur ; 
deinde, qui possìt, non tam caduceo quàm nomine oratoria 
omatus, incolumis, vel inter hostium tela, versari : tum, qui 
scelus fraudemque nocentis possit dicendo subjicere odio 
civium,supplicioque constrin^ere ; idemque ingenii prassi- 
dio innocentiam judiciorum poenà liberare ; idemque lan- 
guentem labentemque populum aut ad decus excitare, aut 
ab errore deducere, aut infiammare in improbos, aut inci- 
tatum in bonos mitigare; qui denique, quemcunque in 
animis hominum motum res et causa postulet, eum dicendo 
vel excitare possit, vel sedare. Hanc vim si quis existimat, 
aut ab iis qui de dlcendi ratione scripserunt,expositam esse, 
aut a me posse exponi tam brevi, vehementer errat ; neque 
solùm inscientiani meam, sed ne rerum quidem magnitudi- 
neni, perspicit. Equidem vobis, quoniam ita voluistis, 
fontes, unde bauriretis, atque itinera ipsa, ita putavi esse 



48 mt OBATORB LIBER PRIMUt» 

deraonstranda ; non ut ipse dux essem (quod et infinitum 
est, et non necessarium), sed ut commonstrarem tantum 
viam, et, ut fieri solet, dii^itum ad fontes ìntenderem. 

XLVII. Mihi vero, inquit Mucius, satis superque abs te 
vìdetur istorum studiis, si modo sunt studiosi, esse factum ; 
nani, ut Socratem illum solitum aìunt dicere, perfectum 
sibi opus esse, si quis satis esset concitatus cohortatione 
sua ad studium cognoscendae perei pieudaeque virtutis (qui- 
bus enim td persuasum esset, ut nihil mallent se esse qiiàm 
bonos viros, iis reliquam Tacilem esse doctrinaniì ; sic ego 
intelligo, sì in haec, quae patefecit oratione sua Cfrassus, in- 
trare voluerttis, facillimè vosad ea, quscupitis, perventuros 
ab hoc aditu, januàque patefactà. Nobis vero, inquit Sul- 
picius, ista sunt perorata perque jucunda : sed panca etiam 
requirìinus, imprimisque ea, quae valde breviter a te, Crasse, 
de tpsà arte percursa sunt, cùm illa te et non contemnere, 
et didicisse corìfiterere, Ea si pauiò latìùs dixeris, explé- 
ris omnem expectatìonem diuturni desideri! nostri. Nam 
nunc, quibus siudenduro rebus esset, accepimus, quod ip- 
9um est tamen magnum ; sed vias earum rerum rationem- 
que cupimus cognoscere. Quid si, inquit Crassus, (quo- 
niam ego, quo faciltùs vos a pud me tenerem, vestrae potiùs 
obsecutus sum voluntati, quàm aut consuetudini aut naturas 
mes) petimus ab Antonio, ut ea, quae continet, ncque ad- 
huc protulit, ex quibus unum libellum sibi excìdisse jamdu- 
dum questus est, explicet nobis, et illa dicendi mysteria 
enuntiet? Ut videtur, inquit Sulpicius: nam, Antonio 
dicente, etiam quid tu sentias, intelligemus. Peto ìgitur, 
inquit Crassus, a te, quoniam id nobis. Anioni, Imminibus 
id aetatis, oneris ab bomm adolescentium studiis iinponi- 
tur, ut exponas, quid iis de rebus, quas a te quaeri vides, 
sentias. 

XLVIII. Deprehensum equidem me, inquit Antonius, 
piane video atque sentio, non solùm quod ea requiruntur a 
me, quorum sum ignarus atque insolens, sed quia, quod in 
causis valde fugere solco, ne tibi, Crasse, succedam, id me 
nunc isti vitare non sinunt. Verùm hoc ingrediar ad ea, 
quse vuhis, audaciùs, quòd idem mihi spero usu esse ventu- 
ruui in hac disputatione, quod in dicendo solet, ut nulla 
exspectetur ornata oratio : ncque enim sum de arte diciu- 



BK ORATORE LIBER PRIM1TS. 49 

ras, quam nunquatn dìdiei, sed de mea consuetudine ; ipsa* 
que illa, au» in commentarium meura retulì, sunt ejusraodiy 
non aliqua mibi doctfinà tradita, sed in rerum usu causisque 
tractata : quae si vobis, bominìbus eruditissìmis, non proba- 
buntur, vestrara iniquitatem accusatote, qui ex me ea qus- 
sieritis, quae ego nescirem; meam facilitatem laudatole, 
cùm vobis, non meo judieio sed vostro studio inductus, non 
gravate respondero. Tum Crassus, Perge modo, inquit, 
Antoni : nullum est enim perìculum, ne quid tu eloquare, 
BJsi ita pnideeter, ut nemìnem nostrum poeniteat ad hunc 
te sermonem ini pulisse. 

-- Ego vero, inquit, pergara : et id faciam, quod in prinet« 
pio Beri in omnibus disputationibus oportere censeo, ut, 
quid illud sit, de quo dìsputetur, explanetur; ne vagar! et 
errare cogatur oratio, si ii, qui inter se dissenserint, non 
idem esse iilud, quo de agìtur, intelligant. Nam, si forte 
quaereretur, quae esset ars imperatorìs, constituendum puta- 
rem principio, quis esset imperator : qui cùm essét consti- 
tutus administrator quidam belli gerendi, turo adjungeremus 
de exercitu, de castrisi, de agminibus, de signorum colla* 
tionibus, de oppidorum oppugnationibus, de commeatu, de 
insìdiis faciendis atque vitandis, de reliquis rebus, qu» es- 
sent propri» belli adrainistrandi ; quarum qui essent animo 
et scientià compotes, eos esseimperatores dicerem ; uterer- 
que exemplis Africanorum et Maxiraorum ; Epaminondam 
atque Hannìiialem, atque ejus generis homines, nominarem. 
Sin auiem quaereremus, quis esset is, qui, ad rempublicam 
moderandam, usum et scientiam et studium suum contulis- 
set, definirem hoc modo : qui, quibus rebus utilitas reipub- 
Kcae pararetur augereturque, teneret, iisque uteretur ; hunc 
reipubltcas rectorem, et consiliì publici auctorem, esse ba- 
bendum ; praedicareroque P. Lentulum, prìncipem illum, 
et Ti. Gracchum patrem, et Q. Melellum, et P. Africa- 
num, et C. Laelium, et innumerabiles alios, cùm ex nostra 
civiiate, tum ex caeteris. Sin autem quaereretur, quisnam 
jurisconsultus vere nominaretur, eum dicerem, qui legum, 
et consuetudinis ejus qua privati in civitate ulerentur, et ad 
respondendum, et ad scribendum, et ad cavendum, perìtus 
esset ; et ex eo genere Sex. .Elium, M'Manilium, P. Mu- 
cjum nominarem. . 

5 



60 DS ORATOBB LIBBR PRIMIS. 

XL1X. Atqiiei ut jaiQ ad leviora artium studia Teoiara, 
9Ì nousicusy si grammaticus, si poeta qu»ratur, possim simi- 
liter explìoarei quid eorum quisque pro&taatur, et quo non 
amplius ab quoque sit postulandum. Pbilosophi deoique 
ipsius, qui de sua vi ac sapientià udus omnia pene profite* 
tur, est tameo quaedam descrìptio» ut is, qui studeat omui- 
um rerum divinarum atque bumanarum vim, uaturam, oau- 
pasque nòsse, et omnem bene vivendi rationem tenere et 
persequiy nomine boc appelletur. Oratorem autera, quo- 
BÌam de eo qusrìmuSy equidem non facio eundem, quera 
Crassus ; qui mihi visus est omnem omnium rerum atque 
artium scientiam coniprebendere uno oratoris officio ac 
nomine : atque eum puto esse, qui verbis ad audiendum 
jucundis, et sententiis ad probandum accommodatis, uti 
possit in causis forensibus atque communìbus. Hunc ego 
appèllo oratorem ; eumque esse praeterea instructum voce, 
et actione, et lepore quodam, volo. Crassus vero mihi 
Boster visus est oratoris facultatem non illius artis terminis, 
ted ingenii sui finibus, immensis paenè, describere : nam et 
eivitatum regendarum oratori gubernacula sententià sua 
tradidit ; in quo per mibi mirum visum est, Scaevola, te hoc 
iili concedere ; cùm saepissimè tibi senatus, breviter impo* 
litèque dicenti, maximis sit de rebus assensus. M. vero 
Scaurus, quem non longè ruri apud se esse audio, vir regen^ 
d» reipublicse scientissimus, si audìerit, hanc auctoritatem 
gravkatis et consiliì sui vindicari a te, Crasse, quòd eam 
oratoris propriam esse dicas ; jam (credo) bue veniat, et 
hanc loquacitatem nostram vultu ipso adspectuque con ter- 
reat : qui quanquam est in dicendo minime contemnendus, 
prudéntià tamen rerum magnarum magis quàm dicendi arte 
nititur. Ncque vero, si quis utrumque polest, aut ille con- 
siliì publici auctor, ac senator bonus, ob eam ipsam causam 
orator est ; aut hic disertus atque eloquens, si est idem in 
procuratone civitatis egregius, ìllam scientiam dicendi co- 
pia est consecutus. M ultùm inter se distant ista& facultates, 
ìongèque sunt diversae, atque sejunctae; ncque eàdem ra- 
tione ac via M. Cato, P. Africanus, Q. Metellus, C. Laeli- 
us, qui omnes eloquentes fuerunt, orationem suam, et reì- 
publicae dìgnitatem, exornabant. 



DE ORATCKdE LIBKR PRIMUS. 61 

L. Neque enim est interdictam aut a rerum natura, aut 
a lege aliquà atque more, ut singulis hominibus, ne am*- 
plìas, qùam singulas artes, nòsse liceat. Quare non, et» 
eloquentissìmus Atbenìs Pericles, ìdemque in ea civìtate 
plurimos annos princeps consilii publici fuit, idcirco ejus- 
dem hominis atque artìs utraque facultas existimatida est ; 
nec, si P, Crassus idem futt eloquens, et juris peritus, ób 
eam causam inest in facukate dicebdi juris civilis scieDtia. 
Nam si quisque, ut in aliquà arte et facultate excellens. 
aliam quoque artem sibi assumserit, ita perfìciet, ut, qiKxl 
praeterea sciet, id ejus, in quo excellet, pars quidam ess6 
videatur ; Itcet istà ratione dicamus, pila bene et duodecifft 
scriptis ludere, proprium esse juris civilis, quoniàm utrura*- 

aue eorum P. Mucius optimè fecerit ; eàdemque ratione 
icantur et, quos tpvatxoùg Graeci nominant, iidem poetea, 
2uoniam Empedocles physicus egresium poèma fecerit. 
Lt hoc ne phìlosophi quidem ipsi, qui omnia, sicut propria, 
ima esse, atque a se possideri volunt, dicere audent, geo- 
metriam aut musicam philosophi esse, quia Piatonem om- 
nes in ilUs artibus praestantissimum fuisse fateantur. Àc, si 
jam placet omnes artes oratori subjungere, tolerabilius est 
sic potiùs dicere, ut, quoniam dioendi facultas non debeat 
esse jejuna atque nuda, sed adspersa atque distincta multa*- 
rum rerum jucundaquàdam varietate, sit bonioratùris multa 
auribus acceptsse, multa vidisse, multa animo et oogitatione, 
multa etiam legende, percurrisse ; neque ea, ut sua, posse- 
disse, sed, ut aliena, libasse. Fateor enim, callidum quen^^ 
dam bunc, et nulla in re tironem ac rudem, nec peregrinum 
atque hospitem in agendo, esse debere. 

LI. Neque vero istis tragoediis tuis, quibus uti philoso- 
phi maxime solent. Crasse, perturbor, quòd ista dixisti, 
neminem posse eorum mentes, qui audirent, aut infiammare 
dicendo, aut inflammatas restinguere (cùm eo maxime vis 
oratoris magnitudoque cematur), nisi qui rerum omnium 
naturam, mores hominum atque rationes, penitùs perspexe- 
rit : in quo phìlosophia sit oratori necessario percipienda ; 
quo in studio hominum quoque ingeniosissimorum otiosissi- 
morumque totas setates videmus esse contritas: quorum 
ego copiam magnitudinemque cognitionis atque artis non 
modo non contemno, sed etiam vebementer admir<»r : nobis 



63 DC OBÀTORK LIBER PBIMUS. 

tamen, qui in hoc populo foroque versamur, satis est ea de 
niorìbus boroinuin et scire et (licere^ qus non abhorrent ab 
bominum niorìbus. Quis enim unquaro orator magnus et 
gravis, cùm iratum adversario judicem facere vellet, haesita- 
vit ob eam eausaoi, quòd nesciret, quid esset iracundia, fer- 
▼orne mentis, an cupiditas puniendi doloris ì Quis, cùm 
csteros animorum nootus aut jodicibus aut populo dicendo 
miscere atque agitare vellet, ea dixit, quae a pbìlosophis 
dici solent ? qui partim onuiinò motus negant in anirois ul- 
los esse debere, quique eoe in jndicum mentibus concitent, 
scelus eos nefarium &cere ; pavtim, qui tolerabiliores volunt 
esse, et ad verìtatem vits propiùs accedere, permediocres 
ac potiùs leves motus debere esse dìcunt. Orator autem 
omnia haec, quae putantur, in communi vitse consuetudine, 
mala ac molesta, et fugienda, multò majora et acerbiora 
verbis facit : itemque ea, quae vulgo expetenda atque opta- 
bilia videntur, dicendo amplificat atque ornat ; ncque vuk 
ita sapiens inter stultos viderì, uti, qui audiant,^^aut illum is'- 
eptum et Graoculum putent, aut, etiamsi valde probent inge- 
iiium oratoris, sapientiam admirentur, se esse stultos mo- 
leste ferant ; sed ita peragrat per animos bominum, ita sen- 
8US mentesque pertractat, ut non desideret philosophoruia 
descriptiones, ncque exquìrat oratione, summum illud bo- 
Bum in animone sit, an in corpore ; virtute an voluptate 
definiatur ; an baec inter se jungi copularìque -possint ; an 
vero, ut quibusdam visum, nihil certum sciri, nihil piane 
oognosci et percipi possit : quarum rerum fateor magnam 
multi plicemque esse disciplinam, et nuiltas, copiosas, varì- 
asque rationes ; sed aliud quiddam^ longè alìud Crasse, quae- 
rimus. Acuto horaine nobis opus est, et natura usuque 
callido, qui sagaciter pervestiget, quid sui cives, ìique hom- 
es quibus aliquid dicendo persuadere velit, cogitent,. sen- 
tlanty opinentur, exspectent. 
- LII. Teneat oportet venas cujusque generis, »tatis, or^ 
dinis; et eorum, apud quos aliquid aget, aut erit acturus, 
fnentes, sensusque degustet : philosophoruro autem libros 
reservet sibi ad hujuscemodi Tusculani requiem atque 
otium, ne, si quando ei dicendum erit de justitià et fide, 
mutuetur a Platone ; qui, cùm base exprìmenda verbis ar- 
bitrareturji novam quandam finxit in libris civitatem : usque 



DE ORATORE LIBER PRIMUS. 5$ 

eò illa, quae dicenda de justitià putabat, a vitae consuetu- 
dine et a civìtatum moribus abborrebant. Quòd si ea pro- 
barentur in populìs atque in civilatibus ; quis tibi, Crasse, 
concessissety clarissimo viro, et amplissimo princìpi ci vitatìs, 
ut illa diceres in maxima concione tuorum civium, quie 
dixisti ? eripite nos ex miseriù ; eripite nos ex fauciòus 
eorwn^ quorum crudeUtas nostro sanguine non pofesf ex^ 
pleri : nolite sinere nos cuiquatn servire, nisi vobis universi», 
quibus possumus et debemus. Omitto miserias, in quibus, 
ut ìlii aiunt, vir fortis esse non potest ; omitto fauces, ex 
quibus te eri pi vis, ne judicio iniquo exsorbeatur sanguis 
tuus : qnod sapienti negant accidere posse, servire vero, 
non modo te, sed universum senatum, cujus tum causam 
agebas, ausus es dicere ? Potestne virtus. Crasse, servire, 
istis auctoribus, quorum tu praecepta oratoris facultate com- 
plecteris ? qu» et semper et sola libera est, quoque, etiamst 
corpora capta sint armis aut constricta vinculis, tamen suum 
jus, atque omnium rerum impunitam libertatem, tenere de* 
beat. Quae vero addidistì, non modo senatum servire potf e 
populo, sed etiam debere, quis boc pbilosophus tam moUis, 
tam languidus, tam enervatus, tam omnia ad voluptatem 
corporìs doloremque referens, probare posset; senatum 
servire populo, cui populus ipse moderanti et regendi sui 
potestatem, quasi quasdam habenas, tradidisset ? 

LUI. Itaque baec cùm a te divinitùs ego dieta arbitra* 
rer, P. Rutilius Rufus, homo doctus et pbilosophiae deditus, 
non modo parùro commodè, sed etiam turpiter et flagiti* 
osé, dieta esse dicebat. Idemque Servium Galbam, quem 
hominem probe comraeminisse se aiebat, pergraviterrepre- 
bendere solebat, quòd ìs, L. Scrìbonio questionem in eum 
ferente, populi misericordiam concitasset, cura M. Cato, 
Galba gravis atque acer inìmicus, asperè apud populum 
Romanum et vehementer esset locutus : quam orationem 
in Originibus suis exposuit ipse. Reprehendebat igitur 
Galbam Rutilius, quòd is C. Sulpicii Galli, propinqui sui, 
Q. pupillum 61ium ipse paenè in humeros suos extulisset, 
qui patris clarissimi recordatione et memoria fletum populo 
rooveret, et duos filios suos parvos tutelai populi commen* 
dasset, ac se (tanquam in procinctu testamentum faceret 
sino libra atque ubulis) populum Romanum tutorem in- 



54 . DE ORATORK USER PRIMUS* 

stituere dixisset ìUorum orbitati. Itaque cùm et invidia et 
odio populi tum Galba premeretur, bis quoque eum trago&- 
diis Hberatum ferebat ; quod item apud Catonem scriptum 
esse video, nisi pueris et lacrymis usus esset, poenas eum 
datururn fuisse. Heec Rutilius valde vituperabat; et buie 
humilitatiy dicebat, vel exsilium fuisse, vel mortem ante- 
poDepdam. Neque vero hoc solùm dìxit, sed ipse et sen- 
sit, et fecit : nam, cùm esset ille vir exemplum, ut sciti», 
innocenti^ ; cùmque ilio nemo neque integrior esset in 
civitate neque sanctior, non modo supplex judicibus esse 
noluit, sed ne ornatiùs quìdem aut liberiùs causam dici 
suam, quàm simplex ratio veritatis ferebat. Paulum buie 
Cotta& tribuit partium, disertissimo adolescenti, sororis su» 
filio* Dìxit item causam ìllam quàdam ex parte Q. M ucìus, 
more suo, nullo apparatu, purè et dilucidò. Quòd sì tu 
tunc, Crasse, dixisses, qui subsidium oratori, ex illis dispu- 
tationibus quìbus pbilosophi utuntur, ad dicendi eopiara, 
petendura esse paulò ante dicebas ; et, si tibi prò P. Rutilio> 
non pbilosophorum more^ sed tuo, licuisset dicere ; quam- 
vis scelerati illi fuissent, sicuti luerunt, pestiferi cives, sup- 
plicioque digni ; tamen omnem eorum importunitatem ex , 
intimis mentibus evellisset vis orationis tuae : nunc talis vir 
amissus est, dum causa ita dicitur, ut si in illà comraentitià 
Platonis civitate res ageretur. Nemo ingemuit, nemo in- 
clamavit patronorum, nibil cuiquara doluit, nemo est ques- 
tua, nemo rempublicam imploravi!, nemo supplicavi!. Quid 
multa ? pedem nemo in ilio judicio supplosit, credo, ne 
Stoicis renunttaretur. 

LIV. Imitatus est homo Romanus et consularis veterem 
illum Socratem, qui cùm omnium sapientissimus esset, 
sanctissimèque vìxisset, ita in judicio capitis prò se ipse 
dixit, ut non supplex aut r^s, sed magister aut dominus 
videretur esse judicum* Qoinetiam, cùm ei scriptam ora- 
tionem disertissimus orator Lysias attulisset, quam, si ei 
videretur, edisceret, ut eà prò se in judicio uteretur, non 
invitus legit, et commodè scriptam esse dixit : sed, ìnquit, 
ut, si mihi calceos Sicyonios aitulisses, non uterer, quamvis 
essent habiles et apti ad pedem, quia non essent viriles ; sic 
illam orationem disertam sibi et oratoriam videri, fortem et 
virìlem non videri. Ergo ille quoque damnatus est : neque 



DE OKATORB LIBEB PRIMUS. 56 

8olùm primis sententiis, quibus tantum statuebant judices^ 
damnarent, an absolverent, sed etiam ìllis, quas iteriim le- 
gibus ferre debebant. Erat euim Athenis, reo damnato, si 
fraus capitalis non esset, quasi poenae aestimatio : et senten- 
za cùm judicibus daretur, interrogabatur reus, quam quasi 
aestimationem commeruisse se maxime confiteretur ; quod 
cùm interrogatus Socrates esset, respondit, sese meruisse, 
ut amplissimis honoribus et praemiis decoraretur, et ei vic- 
tus quotidìanus in Prytaneo publicè praeberetur ; qui honos 
apud Grsecos maximus faabetur. Cujus responso sic judi- 
ces exarserunt, ut capitis hominem innocentissimum con- 
demnarent : qui quidem si absolutus esset (quod^ meher- 
cule, etiamsi nihil ad nos pertinet, tamen propter eius ingenii 
njagnitudinem vellem), quonam modo istos philosophos 
ferre possemus, qui nunc, cùm ille damnatus est nullam 
aliam ob culpam nìsi propter dicendi ìnscìentiam, tamen a 
se oportere dicunt peti praecepta dicendi? Quibuscum 
ego non pugno, utrum sit melius aut verius : tantum dico, 
et aliud illud esse atque hoc, et hoc sìne ilio summum esse 
posse. 

LV. Nam, quòd jus civile, Crasse, lam vehementer am- 
plexus es ; video, quid egeris : tum, cùm dicebas, videbam. 
Primùm ScsbvoI» te [dedisti,] quem omnes amare roeritis- 
simò prò ejus eximià sua vitate debemus ; cujus artem cùm 
indotatara esse et incomtam videres, verborum eam dote 
locupletasti et ornasti. Deinde, quòd in eà tu plus operae 
laborisque consumseras, cùm ejus studìi tibi et bortator et 
roagister esset domi, veritus es, nisi ìstam artem oratiooe 
exaggeràsses, ne operam perdidisses. Sed ego ne cum 
istà quidem arte pugno. Sit sane tanta, quantam tu illam 
esse vis. Etenim, sine controversia, et magna est, et late 
patet, et ad multos pertinet, et summo in honore semper 
fuit ; et eia rissimi cives ei studio etiam hodie praesunt : sed 
vide. Crasse, ne, dum novo et alieno ornatu velis ornare 
juris civilis scientiaro, suo quoque eam, concesso et tradito^ 
spolies atque denudes. Nam, si ita diceres, qui juriscon- 
sultus esset, esse eum oratorem, itemque qui esset orator, 
juris eundem esse consultum ; praeclaras duas artes constit- 
ueres, atque inter se pares, et ejusdem socias dignitatis : 
DUDC vero, jurisconsultum sine bac eloquentia, de qua 



g6 BE ORATORE LIBER PRIMC8. 

qusrimus, fateris esse posse, fuisseque plurimos ; oratorem 
negas, nisi illam scieotiam assumserit, esse posse. Ita est 
ti tibì jurisconsultus ipse per se nihil, nisi leguleius quidam 
cautus et acutus, praeco actioDum» cantor fortnularum, au- 
ceps syllabarum : sed, quia saepè utitur orator subsidìo juris 
in causis, idcirco istam juris scientiam eloquenti», tanquam 
ancillulam pedisequamque, adjunxisti. 
i^l ^- ' ■ LVI. Quòd vero impudentiam admiratus es eorum pa 
troDorum, qui aut, cura parva nescirent, magna profiteren- 
tur, aut ea, quas maxima essent in jure civili, tractare au- 
derent in causis, cùm ea nescirent, nunquamque didicissent ; 
utriusque rei facilis est et prompta defensio. Nam neque 
illud est mirandum, qui, quibus verbis coémtìo fiat, nesciat, 
eundem ejus mulieris, quae coémtionem fecerit, causam 
posse defendere : nec, si parvi navigii et magni eadem est 
in gubernando scientia ; idcirco qui, quibus verbis herctum 
cieri oporteat, nesciat, idem herciscundas famìliae causam 
agere non possit. Nam, quòd maxìmascentumviralescau- 
sas in jure positas protulisti ; quae tandem earum causa fuit, 
quae ab bomine eloquenti, juris imperito, non ornatissimè 
potuerh dici ? quibus quidem in causis omnibus, sicut in 
ipsà Manii Curii, quae abs te nuper est dieta, et in C. Hos- 
tilii Mancini controversia, atque in eo puero qui ex aiterà 
natus erat uxore, non remisso nuntio superiori, fuit inter 
perìtissimos homines summa de jure dissensio. Quaero 
igìtur, quid adjuverit oratorem in bis causis juris scientia, 
cùm hic jurisconsultus superior fuerit discessurus, qui esset, 
non suo artificio, sed alieno, hoc est, non juris scientia, sed 
eloquentìà sustentatus. Equidem hoc saspè audivi, cùm 
«dilitatem P. Crassus peteret, eumque major natu, etiara 
consularìs, Ser. Galba assectaretur, quòd Crassi fìliara C. 
fiiio suo despondisset, accessisse ad Crassum consulendi 
causa quendam rusticanum ; qui cùm Crassum seduxisset, 
atque ad eum retulisset, responsumque ab eo verum magis 
quim ad suam rem accommodatum abstulisset ; ut eum 
tristem Galba vidit, nomine appellavit, quaesivitque, qua de 
re ad Crasaam retulisset: ex quo ut audìvit, commoturoque 
ut videt hominem, Suspense, inquit animo et occupato 
Crassum tibi respondisse video : deinde ipsum Crassum ma- 
Du prebendit, et, Heua tu, inquit, quid tibi in mentem venit 



DE ORATORE LIBER PRIHUS. 57 

Ita respondere? Tum ille fidenter, homo perìtissimus, 
confirmare, ita se rem habere, ut respondisset ; nec dubium 
esse posse. Galba autem alludens varie et copiose, multas 
sinailitudines afferre^ multaque prò aeqaitate contra jus di- 
cere: atque illum, cùm disserendo par es3e noD posset 
(quanquam fuit Crassus in numero disertorum, sed par 
Galbae nullo modo), ad auctores confugisse, etid,quodipse 
diceret, et in P. Mucii, fratrìs sui, libris, et in Sex. ^Hi 
commentariis, scriptum protulisse, ac tamen concessisse, 
Galbae dìsputationem sìbi probàbìlem et propè veram videri. 
LVII. Attamen, quae causae sunt ejusmodi, ut de earum 
jure dubium esse non possit, omnìnò in judìcium vocari non 
solent. Num quis eo testamento, quod ' paterfamilias ante 
fecit, quàm ei filius natus esset, haereditatem petit ? nemo : 
quia constat, agnascendo rumpi testamentum. Ergo in 
hoc genere juris judìcia nuìla sunt. Licet igitur impune 
oratori omnem hanc partem juris [incontroversi] ignorare, 
qus pars sino dubio multò maxima est : in eo autem jure, 
quod ambìgitur inter peritissimos, non est difficile oratori, 
ejus partis, quamcunque defendat, auctorem aliquero inve- 
nire ; a quo cùm amentatas hastas acceperit, ipse eas ora* 
toris lacertis viribusque torquebit : nisi vero (bona venia 
bujus optimi viri dixerìm, Scaevolae) tu, libellis aut praecep- 
tis sooeri tuì, oausam Manìi Curii defendisti. Nonne ar- 
ripuistì patrocinium aequitatis, et defensionem testamento- 
rum, ac voluntatis roortuorum ? Ac, meà quidem sententi&, 
(frequens enim te audivi, atque affui) multò majorem par- 
tem sententiarum sale tuo et lepore, et polilissimis facetiis, 
pellexisti, cùm et illud nimium acumen illuderes, et admira- 
rere ingenìum Scaevolae, qui excogitàsset, nasci priùs opor- 
tere quàm emorì ; cùmque multa coHigeres, et ex legibus 
et ex senaiùsconsultis, et ex vita ac sermone communi, 
XK)n modo acute, sed etiam ridiculè ac facete ; ubi si verba, 
non rem, sequeremur, con6ci nil posset. Ilaque bilaritatis 
plenum judicium ac laetitiae fuit ; in quo quid tibi juris ciyi- 
lis exercitatio profuerit, non intelltgo ; dicendi vis egregia, 
summà festivitate et venustate conjuncta, profuìl. Ipse ille 
Mucius, paterni juris defensor, et quasi patrimonii propug- 
nator sui, quid in illà causa, cùm contra te diceret, attulìt, 
quod de jure civili depromtum videretur ? quam legem re- 



68 DB ORATORE LIBER PRIMUS. 

cita vii ? quid patefecit dicendo, quod fuisset imperìtis oc- 
cultius ì nempe ejus omnìs oratio versata est in eo, ut scrip- 
tum plurimùm valere oportere defeuderet. At in hoc ge- 
nere pueri apud magistros exercentur omnes, cura in ejus- 
modi causis alias scriptum, alias squitatem, defendere do- 
centur. Et (credo) in illà militis causa, si tu aut haeredem 
aut militem defendisses, ad Hostiiianas te actiones, non ad 
tuam vim et oratoriam facuhatem, contulisses. Tu vero, 
vel si testamentutn defenderes, sic ageres, ut omne omnium 
testamentorum jus in eo judicio positura videretur ; vel si 
causara ageres railitis, patrera ejus (ut soles) dicendo a mor- 
tuis excitàsses; statuisses ante oculos: complexus esset 
filiura, flensque eura centumviris comraendàsset : lapidea, 
mehercule, oranes fiere ac lamentari coégisset, ut totura il- 
lud, uti lingua nuncupàsset, non in XIL tabulis, quas tu 
oranibus bibliothecis anteponis, sed in magistri carmina, 
^scriptum videretur. 

LVIII. Nam quòd inertiara accusas adolescentiura, qui 
istam artem, primùra facìlliraam, non ediscant ; qu» quàm 
sit facilìs, illi viderint, qui ejus artis arrogantià, quasi dì£B* 
ciilima sit, ita subnixi ambulant ; deinde etiam tu ipse vide- 
ris, qui cara artem facilem esse dicis, quara concedis adhuc 
artem oinnin6 non esse, sed aliquando, si quis aliam artem 
didicerit, ut hanc artem efficere possìt, tum esse illam ar* 
tem futuram : deinde, quòd sit piena delectationis : in qua 
tibi reraittunt oranes istam voluptatera, et eà se carere pa- 
tiuntur i nec quisquam est eorum, qui, si jam sit ediscen- 
dura sibi aliquid, non Teucrum Pacuvii raaliti quàm Ma* 
nilianas venalium vendendorum leges, ediscere. Tura au* 
tem quòd amore patriae censes nos nostrorum majorum in- 
venta nòsse debere ; non vides, veteres leges aut ipsà sua 
vetustate consenuìsse, aut novis legibus esse sublatas ? Quòd 
vero viros bonos jure civili fieri putas, quia legibus et pre- 
mia proposìta sint virtutibus et supplicia vitiis ; equidem 
putabam, virtutera hominibus (si modo tradi ratione possit) 
instituendo et persuadendo, non minis et vi ac metu, tradi. 
Nam ipsum quidem illud, etiara sine cognitione juris, quara 
sit bellum cavere malum, scire possumus. De rae autem 
ipso, cui uni tu concedis, ut, sine ulla juris scientià, tamen 
causis satisfacere possim, tibi hoc, Crasse, respondeo^ ne- 



]>E ORATOBfi LIBEB PRIMUS. 59 

qoe me unquam jus civile didicisse^ peque tamen, in its 
causis quas in jure possem defendere, unquam islam scien- 
tiam desiderasse, Aliud est enim, esse artificem cujusdara 
generis atque artìs, aliud in communi vita et vulgari borni- 
oum consuetudine nec hebetem nec rudem. Cui nostrum 
Bon licet fundos nostros obìre, aut res rusticas, vel fructùa 
causa vel delectationis, invisere? tamen nemo tam sine ocu* 
lis, tam sine mente vivit, ut, quid sit sementis ac messis» 
quid arborum putatio ac vitium, quo tempore anni, aut quo <gr-. 
modo ea fiant, omnìnò nesciat. Num igitur, si cui fundus ^ 

iospiciendus, aut si mandandum aliquid procuratori de ag- 
riculturà, aut ìmperandum villico sit, Magonis Cartbagini- 
ensis sunt libri perdiscendi? an hac communi intelligentià 
contenti esse possumus ? Cur ergo non iidem in jure civili» 
prassertim cùm in causis et in negotiis et in foro contera- 
mur, satis instructi esse possumus ad hoc duntaxat, ne in 
nostra patria peregrini atque advena^ esse videamur ; Ac 
si jam sit causa aliqua ad nos ddata obscurior, difficile 
(credo) sit, cum hoc Scaevolà communicare ; quanquam 
ipsi omnia, quorum negotium est, consulta ad nos et ex-* 
quisita deferunt* An vero si de re ipsà, si de finibus, cùm 
in rem praesentem non venimus, si de tabulis et perscrìp- 
tionibus controversia est, contortas res et saepè difficiles 
necessario perdlscimus ; si leges nobis, aut si hominum pe* 
ritorum responsa cognoscenda sunt, veremur, ne ea, si ab 
adolescentià juri civili minùs studuerimus, non queamus 

cognoscere ? 

LIX. Nihilne igitur prodest oratori juris civilis scientia ? 
Non possum negare prodesse ullam scientiam, eì praesertim, 
cujus eloquentia copia rerum debeat esse ornata : sed multa, 
et magna, et difficilia sunt ea, quae sunt oratori necessaria, 
ut ejus industriam in plura studia distrahere nolim. Quis 
neget, opus esse oratori, in hoc oratorio motu statuque, 
Roseli gestum et venustatem ? tamen nemo suaserit sludio- 
sis dicendi adolescentibusy in geslu discendo histrionum 
more elaborare. Quid est oratori tam necessarium, quàra 
vox ? tamen, me auctore, nemo dicendi studiosus, Graeco- 
rura more et tragoedorum, voci serviet, qui et annos com- 
plures sedentes declamitant, et quotidie, antequam pronun- 
tient, vocem cubantes sensim excitant, eandemque, cùm 



60 DE OBATO&E LIBCR PRIMU9. 

egerunt, sedentes ab acatissirao sono usque ad gravissìmum 
sonum recipìunt, et quasi quodam modo colligunt. Hoc 
nos sì facere velimus, ante condeoinentur ii, quorupn cau- 
sas receperimus, quàrn toties, quoties praescrìbitur, pieanem 
aat [rounionem] citarimus. Quòd si in gestu, qui roultùnn 
oratorem adjuvat, et in voce, quse una maxime eloquentiam 
vel commendat vel sustinet, elaborare nobis non licet ; ac 
tantum in utroque assequi possumus, quantum, in hac acie 
quotidiani muneris, spatii nobis datur ; quanto minùs est ad 
juris civilis perdiscendi occupationem descendendum ? quod 
et summatim percìpi sine doctrinà potest, et hanc babet ab 
illis rebus dissimilitudinem, quòd vox et gestus subito sumi, 
et aliunde arripi, non potest ; juris utilitas, ad quamque 
causam, quamvìs repente, vel a peritis vel de libris depro- 
roi potest. Itaque illi disertissimi bomines miniìitros habent 
in causis juris peritos, cùm ipsi sint imperitissimi, et qui (ut 
abs te paulò ante dictum est) pragmatici vocantur. In quo 
nostri omninò melitia multò, quòd clarissimorum hominurn 
auctoritate leges et jura tecta esse voluerunt. Sed tamen 
non fugisset hoc Graecos bomines, si ita necesse esse arbi- 
trati essent oratorem ipsum erudire in jure civili, non ci 
pragmaticum adjutorem dare. 

LX. Nam, quòd dicis senectutem a solitudine vindicari 
juris civilis sdentià ; fortasse etiam pecunia^ magnitudine. 
Sed nos, non quid nobis utile, verùm quid oratori necessa- 
rium sit, quaerimus ; quanquam, quoniam multa ad oratoris 
similitudinem ab uno artifìce sumimus, solet idem Roscius 
dicere, se, quo plus sibi aetatis accederet, eò tardbres tibici- 
nis modos, et cantus remissiores, esse facturum. Quòd si 
ille, adstrictus certa quàdam numerorum moderatione et 
pedum, tamen aliquid ad requiem senectutis excogitat, 
quanto faciliùs nos non laxare modos, sed totos mutare, 
possumus ? Neque enìm hoc te. Crasse, fallìt, quàm multa 
sint et quàm varia genera dicendi ; [et] quod haud sciam 
an tu primus ostenderis, qui jamdiu multò dicis remissiùs et 
leniùs, quàm solebas : neque minùs haec tamen tua gravissi- 
mi sermonis lenitas, quàm illa summa vis et contentio, pro- 
batur : multique oratores fuerunt, ut illum Scipionem audi- 
mus, et Laelium, qui orfonia sermone conficerent paulò in- 
tentiore, nunquam, ut Ser. Galba, lateribus aut clamore 



DE ORATORE LIBER PRIMUS. 61 

contendereot. Qifòd si jam hoc facere non poterìs, aut 
ooles; vereris, ne tua dorous, talis et viri et civis, si a liti* 
giosis bominibus non colatur, a caeteris deseratur ? Equi*- 
àem tantum absum ab istà sententia, ut non modo non ar- 
bitrer subsidium senectutis in eorum, qui consultum veni- 
ant, muhitudine esse ponendum, sed, tanquara portum ali- 
quem, exspectem islam, quam tu times, solitudinem. Sub- 
sidiuni enim beliissimum existimo esse senectuti otium. 

Reliqua vero etiamsi adjuvant, (historiam dico, et pru- 
dentiam juris public!, et antiquitatis iter, et exemplorum 
copiam) si quando opus erìt, a viro optimo, et istis rebus 
iostructìssimo, familiari meo, Longino mutua bor. Ncque 
repugnabo, quo minùs (id quod modo hortatus es) omnia 
legant, omnia audiant, in omni recto studio atque human!- 
tate versentur : sed, mebercule, non ita multum spatii mihi 
videtur, si modo ea Tacere et persequi volent, quse a te, 
Crasse, praecepta sunt ; qui mihi propè etiam nimis duras 
leges imponere visus es buie «tati ; sed tamen ad id, quod 
cupiunt, adipiscendum, propè necessarias, Naro et subite 
ad propositas causas exercitationes, et accurats et meditate 
commentationes, ac stiius ille tuus, quem tu vere dixisti 
perfectorem dicendi esse ac magistrum, multi sudorìs est ; 
et ilia orationis sus cum scriptis alieois comparatio, et de 
alieno scripto subita, vel laudandi, vel vituperandi, ve! com- 
probandi, vel refellendi causa, disputatio, non mediocris 
contentionis est, vel ad memoriam, vel ad imitandum. 

LXI. Illud vero fuit borribile, quod, mebercule, vereor 
ne majorem vim ad deterrendum babuerit, quàm ad co- 
bortandum. Voluisti enim in suo genere unumquemque 
nostrum quasi quendam esse Roscium; dixistique, non 
tam ea, qu» recta essent, probari, quàm, que prava [sunt], 
fastidiis adhaerescere : quod ego non tam fastidiose in nobia 
quàm in histrionibus spectari puto. Itaque nos raucos saepè 
attentissime audirì video (tenet enim res ipsa atque causa), 
at ^sopum, si paulùm irrauserit, explodi. A quibus enim 
oibil pneter voluptatem aurium queritur, in iis ofiènditur» 
simul atque ìrominuitur alìquid de voluptate. In eloquentift 
autem multa sunt, qus teneant, qu» si omnia summa noa 
sunt, (et pleraque tamen magna sunt) Decesse est, ea ipsa, 
qus sunt, mirabilia viderì. 

6 



6S BE ORATORE LIBER PRIMUS. 

Ergo, Ut ad primum illud revertar, sit oralor nobis in, 
qui, ut Crassus descrìpsit, accommodatè ad persuadenducn 
possit dicere. Is autem concludatur in ea, quae sunt in usu 
civitatum vulgari ac forensi; remotisque caeterìs studiis, 
quainvis ea slot ampia atque prseclara, in hoc uno opere 
{ut ita dicam) noctes et dies urgeatur ; imiteturque illum, 
cui sine dubio summa vis dicendi cbnceditur, Atheniensem 
Demosthenem, in quo tantum studium fuisse, tantusque la- 
bor dicitur, ut primum impedimenta naturae diiigentìà indus- 
triàque superarci : cùmque ita balbus esset, ut ejus ipsius 
artis, cui studeret, primam literam non posset dìcere, per- 
fecit meditando, ut nemo planiùs eo locutus putaretur: 
deinde, cùm spiritus ejus esset angustior, tantum, conti- 
nendà anima in dicendo, est assecutus, ut una continuatione 
yerborum (id quod ejus scripta declarant) bin» ei conten- 
tiones vocis et remissiones continerentur : qui etiam (ut 
memoriae proditum est), conjectis in os calculis, summà 
voce versus multos uno spiritu pronuntiare consuescebat ; 
ncque [is] consistens in loco, sed inambulans, atque ad- 
scensu ingrediens arduo. Hisce ego cohortationibusi 
Crasse, ad studium et ad laborem ìncitandos juvenes vehe- 
menter assentior : caetera, quae collegisti ex variis et diver- 
sis studiis et artibus, tametsi ipse es omnia consecutus, 
tamen ab oratoris proprio officio atque munere sejuncta 
esse arbitror. 

LXII. Haec cùm Antonius dixisset, sane dubitare visus 
est Sulpicius, et Cotta, utrius oratio propiùs ad veritatem 
videretur accedere. Tum Crassus: operarium nobis 
quendam, Antoni, oratorera facis ; atque haud scio, an ali- 
ter sentias, et utare tua iilà mirifica ad refellendum consue- 
tudine, qua tibi nemo unquam praestitit; cujus quidem 
ipsius facultatìs exercitatìo oratorum propria est, sed jam in 
philosopborum consuetudine versatur, maximèque eorum, 
qui de omni re proposità in utramque partem solent copi- 
osissime dicere. Veruni ego non solùm arbitrabar, bis 
praesertim audientibus, a me informari oportere, qualis esse 
posset is, qui babitaret in subselliis, ncque quidquam am- 
plius afTerret, quàm quod causarum necessitas postularet : 
sed majus quìddam videbam, cùm censebara, oratorem, 
praesertim in nostra republicà, nullius ornamenti experteni 



DE ORATORE UBER PRIMUS. 63 

esse oportere. Tu autem, quoniam exiguis quibusdam 
finibus totum oratoris muDus circumdedisti, hoc faciliùs no- 
bis expones ea^ qu» abs te de officiis prasceptisque oratoris 
quaesita sunt ; sed, opiDor, secundùm hunc diero : satis 
enim multa a nobìs hodie dieta sunt. Nunc et Scsvolai 

Suoniam in Tusculanum ire constituit, paulùna requiescet, 
um se calor frangat; etnos ipsi, quoniam id temporis est| 
valetudini -demus operam. Placuit sic omnibus. Tum 
Scsvola, Sane, inquit, vellem non constituissem, in Tus- 
culanum me hodie venturum esse, Laelio : libenter audi- 
rem Antonium. Et, cùm exsurgeret, simul arridens, 
Neque enim, inquit, tam mihi molestus fuit, quòd jus nos- 
trum civile pervellitj quàm jucundusi quòd se id nescire 
eoofessug est. 



64 



DIALOGUS 



LIBER SECUNDUS. 



\v.V^. 



1. Maona nobìs pueris, Quinte frater, si memoria tenes, 
opìoio fuit, L. Crassum non plus attigisse doctrinie, quàm 
quantum prima ìllà puerili institutione potuisset ; M. autetn 
Antonium omnìnò omnis eruditionis expertem atque igoa- 
rum fuisse: erantque multi, qui, quanquam non ita sese 
rem habere arbitrarentur, tamen, quo faciliùs nos incensos 
studio dicendi a doctrinà deterrerent^ libenter id, quod dixi, 
de illis oratoribus praedicarent ; ut, si homines non eruditi 
f ummam essent prudentiam atque incredibilem elo^entiam 
consecuti, inanis omnis noster esse labor, et stuitum, in no- 
bis erudiendis, patris nostri, optimi ac prudentissimi viri^ 
studium videretur. Quos tum, ut pueri, refutare domesti- 
, , cis testibus, patre, et C. Aculeone, propinquo nostro, quo- 
é'^ '. cum erat nostra raa^firtera, et L. Cicerone, patruo, soleba-- 

mus, quòd de Crasso pater, et Aculeo quem Crassus di- 
lexit ex omnibus plurimùm, et patruus, qui cum Antonio 
in Ciliciam profeetus una decesserat, multa nobis de ejus 
studio doctrinàque saepè narravit : cùmque nos, cum conso- 
bririis nostris, Aculeonis 61iis, et ea disceremus quae Crasso 
placerent, et ab bis doctoribus, quibus ille uteretur, erudi- 
rea{ur, etiam illud saepè intelleximus (cùm [essemus] ejus- 
modi, quod vel pueri sentire poteramus) illum et Grasce 
sic loqui, nullam ut nòsse aliam linguam videretur, et doc- 
toribus nostris ea ponere in percontando, eaque ipsum 
omni in sermone tractare, ut nifail esse ei novum, nihil in- 
auditum yideretur. De Antonio vero, quanquam saepè ex 
humanissimo bomine, patruo nostro, acceperamus, quem- 
admodum ille vel Atbenis vel Rhodi se doctissimorum ho- 



DE ORATORE LIBER SECUNDUS. 65 

minum sermonibus dedisset; taroen ipse adolescentulus, 
quantum illius ineuDtis setatis me» patiebatur pudor, multa 
ex eo saepè quaesivi. Non erit profcctò tibi, quod scriboi 
hoc novum, (nam jam tum ex me audiebas) mihi illum, ex 
multis variisque sermonibus, nullius rei, quse quìdem esset 
in bis artìbus, de quibus aliquid existimare possem, rudem 
aut ignarum esse visum. Sed fuit hoc in utroque eorum, 
ut Crassus non tam exìstimarì vellet non didicisse, quàm 
illa despieere, et nostrorum hominum in omnì genere pru- 
dentìam Graecis anteferre : Antonius antera proba bilìorem 
hoc populo orationem fore censebat suam, si omninò didi- 
cìsse Dunquam putaretur : atque ita se uterque gravìorem 
fore, si alter contemnerei alter ne nósse quidem, Graecos 
videretur. 

Quorum cc»isìlium quale fuerit, nihil sane ad hoc tem- 
pus. Illud autem est hujus ìnstitutae scriptionis ac tempo- 
ris, nemìnem eloquentià, non modo sìne dicendi doctrinài 
sed ne sine omni quidem sapientià fiorerò unquam et prae* 
stare potuisse. 

II. Etenim csBterae fere artes se ipsae per se tuentur sin- 
gulie : bene dicere autem, quod est scienter et perite et or- 
nate dicere, non habet definitam aliquam regionem, cujus 
terminis septa teneatur. Omnia, quaecunque in hominum 
disceptationem cadere possunt, bene sunt ei dicenda, qui 
hoc se posse profìtetur ; aut eloquentìae nomen relinquen- 
dum est. Quare equidem et in nostra civitate, et in ipsà 
Graecià, quae semper haec summa duxit, multos et ingeniis 
et magna laude dicendi sine summà rerum omnium scien- 
tià fuìsse fateòr : tàlem vero exsistere eloquentiam, qualis 
fuerit in Crasso et Àntonioi non cognitis rebus omnibus, 
quiB ad tantam prudentiam pertinerent, tantamque dicendi 
copiam, quanta in illis fuerit, non potuisse confirmo. Quo 
etiam feci libentiùs, ut eum sermonem, quem iUi quondam 
inter se de bis rebus habuissent, mandarem literis : ve! ut 
illa opinio, quae semper fuisset, tolleretur, alterum non doc- 
tissimum, alterum piane indoctum, fuisse ; vel ut ea, qua 
existimarem a suromis oratoribus de eloquentià divinitùs 
esse dieta, custodirem literis, si ullo modo assequi complec^ 
tique potuissem ; vel, raehercule, etiam, ut laudem eorum, 
jam propè senescentem, quantum ego possem» ab oblivioDe 

6* 



66 DC ORATORE LIBSK 8BC17NDUS. 

hominum atque a silentio vìndicarem. Nam, si ex scrìptis 
cognosci ipst suis potuissent, minùs hoo fortasse mìhi esso 
putàssem laborandum: sed, cùm alter non roulium (quod 

Suìdem exstaret), et idipsum adolescens, alter nihil admo* 
um, scripti reliquisset ; deberi hoc a me tantis hominum 
ingeniis putavi, ut cùm etiam nunc vivam ìllorum momori-» 
am teneremus, hanc iramortalem redderem, si possem* 
Quod hoc etiam spe aggredior majore ad probandum, quia 
non de Ser. Galbse aut C. Carbonis eloquentià scribo ali* 
quid, in quo liceat mihi fingere, si quid velim, nuHius me-* 
moria jam refellente : sed edo hsc, iis cognoscenda, qui 
eos ipsos, de quibus loquor, saepè audierunt ; ut duos som-' 
mos viros, iis qui neutrum ìllorum viderint, eorum quibus 
ambo illi oratores cogniti sint, vivorum et prssentium, mcf 
moria teste, commendemus. 

III. Nec vero te, carissime frater atque optime, rbetori* 
cis nunc quibusdam lìbris, quos tu agrestes putas, insequor 
ut erudiam : quid enim tua potest oratione aut subtilìus aut 
ornatius esse ? sed quanquam, sive judicio, ut solco dicere, 
8ive, ut ìlle pater eloquentisB de se Isocrates scripsit ipse, 
pudore a dicendo, et tiroidate ingenua quàdam, refugisti, 
sive, ut ipso iocarì soles, unum putàsti satis esse non modo 
in una familia rhetorem, sed paenè in tota cìvitate ; non ta« 
men arbitror tibì hos libros in eo fore genere, quod merìtò, 
propter eorum, qui de dicendi ratione dìsputàrunt, jejunita* 
taro bonarum artium, possit illudi. Nihil enim mihi qui- 
dem videtur in Crassi et Antonii sermone esse preteriHim, 

3uod quisquam summis ingeniis, acerrimis studiis, pptimà 
octrinà, maximo usu, cognosci ac percipi potuisse arbitra- 
retur ; quod tu faciliimè poteris judicare, qui prudentiam 
rationemque dicendi per te ipsum, usum autem per nos, 
peroipere voiuisti. Sed, quo citiùs hoc, quod suscepimus, 
non mediocre munus, conficere possimus, omissa nostra 
adhortatione, ad eorum, quós proposuimusi sermonem dis- 
putatìonemque veniamus. 

Postero igitur die, quàm illa erant acta, bora fere secun- 
d&, cùm etiam tum in iecto Crassus esset, et apud eum Sul- 
picius sederet, Antonius autem inambularet cum Cotta in 
porticu, repente eò Q* Catulus senex cum C. Julio fratre 
renit. Quod ubi audtnt,commotus Crassus surrexit ; om- 



D£ ORATORE LIBER SECUNDUS. 67 

Besque admirati, majorem aliquam esse causam eorum ad- 
ventùs suspicati siint. Qui cùm inter se, ut ìpsorum usus 
ferebat, amicissime consulatàssent ; Quid vos tandem ? 
Crassus, Num quidnam, inquit, novi ? Nihil sane, ìnquit 
Catulus : etenim vides esse ludos : sed (vel tu nos ineptos 
licet, inquit, vel molestos putes) cùm ad me in Tusculanum 
[inquit] beri vesperi venisset Cassar de Tusculano suo, dixit 
mihi, a se Scaevolam bine euntem esse con ventura, ex quo 
mira quaedam se audisse dicebat ; te, quem ego, toties omni 
raiione tentans, ad disputandum elicere non potuissem, per- 
multa de eloquentià cum Antonio disseruisse, et, tanquam 
in scholà, propè ad Graecorum consuetudinera, disputasse. 
Itaque frater exoravit me, ipsum quidera a studio audiendi 
non nimis abhorrentem, sed, mebercule, verentem, ne mo« 
lesti vobis iiiterveniremus, ut bue secum venirem. Scaevo- 
lam enim ita dicere aiebat, bonam partem sermonis in 
hanc dìem esse dilatam. Hoc si tu cupidiùs factuni existi- 
mas, Caesari attribues; sì familiariùs, utrique nostrùoL. 
Nos quidem, nisi forte molesti intervenimus, venisse de- 
lectat. 

IV. Tum Crassus, Equìdem, quaecunque causa vos bue 
attulisset, laetarer, cùm apud me viderem homines mibi ca- 
rissimos et amicissimos : sed tamen, vere dicam, quaevts 
mallem fuisset, quàm ista, quam dicis. Ego enim (ut, 
quemadmodum sentio, loquar) nunquam mibi minùs, quàm 
hesteroo die, placui, (magis adeò id facilitate quàm alia 
uUa culpa mea contigit) qui, dum obsequor adolescentibus, 
me senem esse sum oblitus ; fecique id, quod ne adoles- 
ceas quidem feceram, ut iis de rebus, quae doctrìnà aliquà 
cootinerentur, disputarem. Sed hoc tamen cecidit mibi 
peropportunè, quod, transactis jam meìs partibus, ad Anto- 
niom audiendum venistis. Tum Cassar, Equidem, inquit, 
Crasse, ita sum cupidus te in illà longiore ac perpetua dis* 
putatione audiendi, ut si id mibi minùs cootingat, vel boc 
8Ìm quotidiano tuo sermone contentus. Itaque experìar 
«qutdem illud, ut ne Sulpicius, familiaris meus, aut Cotta, 
plus quàm ego, apud te valere videatur ; et te exorabo pro- 
fectò, ut mibi quoque et Catulo tuae suavitatis aliquid im« 
pertias. Sin tibi id minùs libebit, non te urgebo, oeque 
oommittaiD, ut, dum vereare, tu ne sis ineptus, me esse ju- 



0' 



68 DE ORàTROE LIBER SECUNDUS. 

dices. Tum ille, Ego, mehercule, ìnquit, Cssar, ex omni- 
bus Latinis verbis, hujus verbi vim vel maximam semper 
putavi : quem enim nos ineptum vocamus, is mi hi vìdetur 
ab boc nomen habere ductum, quòd non sit apius : idque 
in sermonis nostri consuetudine periate patet. Naro qui aut, 
tempus quid postulet, non videt, aut plura loquìtur, aut se 
ostentai, aut eorum, quibuscum est, vel dignitatis vel com- 
modi rationem non habet, aut denique in aliquo genere aut 
inconcinnus aut multus est, is ineptus dicitur. Hoc vitio 
cumulata est eruditissima ìlla Graecorum natio: itaque, 
quòd vim bujus mali Graeci non vident, ne nomen quidem 
ei vitio imposuerunt: ut enim quaeras omnia, quomodo 
Graeci ineptum appellent, non reperies. Omnium autem 
ineptiarum, (quae sunt innumerabiles) band scio an [nulla] 
sit major, quàm illorum qui solent, quocunque in loco, 
quoscunque inter bomines visum est, de rebus aut difficilli- 
mis aut non necessariis, argutissimè disputare. Hoc nos 
ab istis adolescentibus facere inviti et recusantes beri coacti 
sumus. 

V. Tum Catulus, Ne Graeci quidem, ìnquit, Crasse, qui 
in civitatibus suis clari et magni fuerunt, sicuti tu es, nosque 
omnes in nostra republicà volumusesse, boruro Gnecorum, 
qui se inculcant aurtbus nostrìs, similes fuerunt: nec tamen 
in otìo sermones bujusmodi, disputationesque, fugiebant. 
Ac si tibi videntur, qui temporis, qui loci, qui bominum 
rationem non babent, inepti, sicut debent videri ; nura tan- 
dem aut locus bic non idoneus videtur, in quo porticus bado 
ipsa, ubi ambulamus, et palaBStra, et tot locìs sessiones, 
gymnasiorum et Graecarum disputationum memoriaro quo- 
dammodo commovent ? aut importunura tempus in tanto 
otio, quod et raro datur, et nunc peroptatò nobis datum est ? 
aut bomines ab hoc genere disputationis alien!, qui omnes 
bi sumus, ut sine bis studiis vitam nuliam esse ducamus ? 
Omnia ista, inquit Crassus, ego alio modo interpretor, qui 
primùm palaestram, et sedes, et porticus, etiam ipsos, Cà- 
tule, GraBCos, exercitationis et delectationis causa, non dis« 
putationis, ìnvenisse arbitror. Nam et saeculis roullis ante 
gymnasia inventa sunt, quàm in bis philosophi garrire ccb- 
perunt, et hoc ipso tempore, cùm omnia gymnasia philoso- 
phi teneant, tamen eorum audttores discimi audire, quàm 



0B ORATORE LIRER 8BCUNDUS* 69 

pbilosophum, malunt ; qui siniul ut intrepuit, in media ora- 
tione de maximis rebus et gravissimis disputantem philoso* 
phum orones unctionis causa relinquunt : ita levissimam de* 
lectationem gravissiinsBy ut ipsi ferant, utilitati anteponunt. 
Olìum autem quòd dicis esse, assentior : verùm olii fructus 
est, Doo coDteotìo animi, sed reiaxatio. 

VI. Sspè ex socero meo audivi, cùm is dicerei, soce- 
rum suum Laelium semper fere cum Scipione solitum rusti- 
cari, eosque incredibiliter repuerascere esse solitos, cùm 
rus ex urbe, tanquam e vinculis, evolavissent. Non audeo 
dicere de talibus viris, sed tamen ita solet narrare Scaevola, 
concbas eos et umbilicos ad Caietam et ad Laurentum 
legere consoésse, et ad omnem animi remissionem ludum- 
que descendere. Sic enim se res babet : [ut] quemad- 
modum volucres videmus, procreationis atque utilitatis suae 
causa, fingere et construere nidòs, easdem autem, cùm 
aliquid effecerint, levandi laboris sui causa, passim ac libere 
solutas opere volitare ; sic nostri animi, forensibus negotiis 
atque urbano opere defessi, gestiunt ac volitare cupiunt, 
vacui cura atque labore. Itaque illud, quod ego in causa 
Curianà Scsvol» dixi, non dìxi secus, ac sentiebam. Nam 
sì, inquam, Seevola, nullum erit testamentum rectè iactum, 
Disi quod tu scripseris, omnes ad te cives cum tabulis veni- 
emus, omnium testamenta tu scribes unus. Quid igtiur ì 
inquam : quando ages negotium publicum ? quando amico- 
rum? quando tuum? quando denique nihìi ages? tum illud 
addidi : Mihi enim liber esse non videtur, qui non aliquando 
nihil agit. In qua permaneo, Catule, sententià ; meque, 
cùm bue veni, hoc ipsum nibìl agere, et piane cessare, de- 
lectat. Nam, quod adiddisti tertium, vos eos esse, qui vi- 
tam insuavem sìne bis studiis putaretis, id me non modo 
non bortatur ad disputandum, sed etiam deterret. Nam, 
ut C. Lucilius, homo doctus et perurbanus, dicere solebat, 
ea, qu» scriberet, ncque ab indoctissimis se ncque ab doc« 
tiasimis legi velie ; quòd alteri nihil intelligerent, alteri plus 
fortasse, quàm ipse ; quo etiam scripsìt, Persium non curo 
Itgert : (bic enim fiiit, ut nóramus, omnium fere nostrorura 
boraiDum doctissimus) Lalium Decimum volo, quem cog- 
novimiis virum booum, et non illiteratum, sed nihil ad Per- 
sium) ; sic ego, si jam mibi disputandum sit de bis nostris 



7 



70 DK ORATORE LIBER 8BCUNDITS. 

studiis, nolim equìdem apud rustìcos, sed multò minùs apud 
V08 : malo eoim non intelligi orationem meam, quàm re- 
prehendi. 

VII. Tum Cssai^Equide/fy, inquit, Catule, jam mibi 
videor navasscTopèrAf)^ quòd huc venerim : nam base ipsa 
recusatio disputationis disputatio qusdam fuit mibi quidem 
perjucunda. Sed cur impedimus Antonium, cujus audio 
esse partes, ut de tota eloquentia disserat, quemque jamdu- 
dum Cotta et Sulpicius exspectant ? Ego vero, inquit 
Crassus, neque Antonium verbum Tacere patiar, et ipse ob* 
niutescam, nisi priùs a vobis impetraro....Quidnam ? inquit 
Catulus, Ut bìc sitis bodie, Tum, cùm ille dubitaret^ 
quòd ad fratrem promiserat, Ego, inquit Julius, prò utro- 
que respondeo : sic faciemus : atque istà quidem conditone, 
Tel ut verbum nulluro faceres, me teneres. Hic Catulus 
arrisit ; et simul. Prascisa, inquit, mibi quidem dubitatio est, 

!|uoniam neque domi impp*'àram, et bic, apud quem eram 
uturus, sine meà seatentìà tam facile promisit. 

Tum omnes oculos in Antonium conjecerunt : et ille, 
Audite vero, audite, inquit: hominem enim audietis de 
scholà, atque a magistro, ex Orscis literis eruditum : et eò 
quidem loquar con6dentiùs, quòd CatuJus auditor accessit ; 
cui non solùm nos Latini sermonis, sed etiam Graeci ipsi 
solent suaB linguae subtilitatem elegantiamque concedere* 
Sed tamen, quoniam hoc totum, quìdquid est, sive arttfi- 
cium sive studium dicendi, nisi accessit os, nullum potest 
esse ; docebo vos, discipuli, quod ipse non didici, quid de 
omni genere dicendi sentiam. Hic posteaquam arriserunt, 
Res mibi videtur esse, inquit, facultate praeclara, arte me- 
diocris. Ars enim earum rerum est qus sciuntur ; orato- 
ris autem omnis actìo opinionibus, non scientià, continetur. 
Nam et apud eos dicimus, qui nesciunt, et ea dicimus quae 
nescimus ipsi : itaque et illi alias aliud iisdem de rebus et 
sentiunt et judicant, et nos contrarias sspè causas dicimus, 
' non modo ut Crassus centra me dicat aliquando, aut ego 
centra Crassum, cùm altera tri necesse sit falsum dicere ; 
sed etiam ut uterque nostrum eàdem de re alias aliud de- 
fendat, cùm plus uno verum esse non possit. Ut igitur, in 
ejusmodi re quae mendacio nìxa sit, quae ad scientiam non 
saepè pervenìat, quae opìniones bominum, et saepè errdres 
aucupetur, ita dicam, si causam putatis esse, cur audiatis. 



DE ORATORE LIBER SECUNDUS. 71 

Vili. Nos vero» et valde quidem, Catulus inquit, puta- 
mus, atque eò magis, quòd oullà raìhi ostentatione viderìs 
esse usurus. Exorsus es enim non gloriose, magis, ut tu 
putas, a ventate, quàm a nescio qua dìgnitate. Ut igitur 
de ipso genere sum confessus, inquit Antonius, artem esse 
non maximam ; sic illud affirmo, praecepta posse quaedam 
dari peracuta ad pertractandos animos hominum, et ad ex- 
cipiendas eorum voluntates. Hujus rei scientiam, si quis 
volet magnam quandam artem esse dicere, non repuguabo. 
Etenira curo pierique temere ac nulla ratione causas in 
foro dicant, nonnulli autem propter exercitationem, aut 
propter consuetudinem aliquam, callidiùs id faciant ; non 
est dubium, quin si quis animadverterit, quid sit, quare alii 
meliùs quam alii dicant, id possit notare. Ergo id qui toto 
io genere fecerit, is si non piane artem, at quasi artem 
quandam, invenerit. Atque utinam, ut mihi illa videre vi- 
deor in foro atque in causisi ita nunc, quemadmodum ea 
reperìrentur, possem vobis exponere ! 

Sed de me videro : nunc hoc propone, quod mihi per- 
suasi, quamvis ars non sìt, tamen nihil esse perfecto oratore 
praeplarius. Nam, ut usum dicendi omittam, qui in omni 
pacata et liberà civitate dominatur, tanta oblectatio est in 
ipsa facultate dicendi, ut nihil homìnum aut auribus aut 
mentibus jucundius percìpi possit. Qui enim cantus mod- 
erata orationis pronuntiatione dulcior inveniri potest? quod 
Carmen artificiosa verborum conclusione aptius? qui actor 
in imitandà, quàm orator in susci penda, ventate jucundior ? 
Quid autem subtilius, quàm acutae crebraeque sententiae ? 
quid admirabilius, quàm res splendore illustrata verborum ? 

?uid plenius, quàm omni rerum genere cumulata oratio? 
[eque enim ulla non propria oratoris est res, quae quidem 
ornate dici graviterque debeat. 

IX. Hujus est, in dando Consilio de maximis rebus cum 
dignitate explicata sententia ; ejusdem et languentis populi 
incitatìo, et effrenati moderatio. Eàdem facultate et fraus 
^ bominum ad perniciem, et integritas ad saìutem, vocatur. 
* Quis cohortari ad virtutem ardentiùs, quis a vitiìs acriùs 
revocare, quis vituperare improbos asperiùs, quis laudare 
bonos ornatiùs, quis cupidìtatem vebementiùs frangere ac- 
cusando, potest? quis moerorem levare mitiùs consolando? 



72 DE ORATORE LIRER SECUNDUS. 

Historia vero testis temporum, lax veritatis, vita memorias, 
magìstra vitae, nuntia vetustatìs, qua voce alia, nisi oratoris, 
immorlalìtati commendatur? Nam si qua est ars alia, quse 
verborum aut faciendorum aut deligendorum scientiara prò- 
fiteatur ; aut si quisquacn dicitur, nisi orator, formare ora- 
tionem, eamque variare et distinguere quasi quibusdam 
verborum sententiarumque insignibus ; aut si via ulla, nisi 
ab hac una arte, traditur, aut argumentorum aut sententia- 
rum, aut denique descriptionis atque ordinis ; fateamur aut 
boc, quod base ars profiteatur, alienum esse, aut cum aliqua 
alia arte esse commune. Sed si in bac una est ea ratio 
atque doctrìna, non, si qui aliarum artium bene locuti suDt, 
eò minùs id est hujus unius proprium. Sed, ut orator de 
iis rebus, qus cseterarum artium sunt, si modo eas cognó- 
rit, (ut ben Crassus dicebat) optimè potest dicere ; sic cse- 
terarum artium homines ornatìùs illa sua dicunt, si quid ab 
bac arte didicerunt. Ncque enim si de rusticis rebus agrico- 
la quispiam, aut etiam (id, quod multi) medicus de mor- 
bis, aut de pingendo pictor aliquis, diserte dixerit aut scrip- 
aerit, idcirco illius artis putanda sit eloquentia : in qua quia 
vis n^agna est in hominum ingeniis, eò multi, etiam sino 
doctrinà, aliqutd omnium generum atque artium conse- 
quuntur : sed, quid cujusque sit proprium, etsi ex eo judicari 
potest, cùm videris, quid quseque doceant, tamen hoc cer- 
tius nihil esse potest, quàm quod oranes artes aiiae sine 
eloquentia suum munus pra&stare possunt, orator sine eà 
nomen suum obtinere non potest: ut cseteri, si diserti sint, 
aliquid ab hoc babeant ; hìc, nisi domesticis se instruxerit 
copiis, aliunde dicendi copiam petere non possìt. 

A. Tum Catulus, Etsi, inquit, Antoni, minime impedn 
eodus est interpellatione iste cursus orationis tue, patiére 
tamen, mihique ignosces. Non enim possum quin excla-» 
metn, ut ait ille in Trinummo : ita mibi vim oratoris tum 
exprimere subtiliter visus es, tum laudare copiosissime; 
quod quìdem eloquentem vel optimè Tacere oportet, ut 
eloquentiam laudet : debet enim, ad eam laudandam, ipsam 
ìllam adhibere, quam laudat. Sed perge porro : tibi etum 
assentior, vestrum esse boc totum, diserte dicere ; idque si 
quis in alia arte faciat, eum assumto aliunde uti bono, non 
proprio, nec suo. Et Crassus, Nox te, inquit, nobis, An- 



DE ORATORE LIBER SEC^NBUS. 73 

toni, expoUvit, hominemque reddidit : nam besterno ser- 
moDe, unius cujusdam operis, ut att Caecilius, remigem ali- 
quem aut bajulum, nobis oratorera descripseras, ìnopem 
quendam bumunìtatis atque inurbanum. Tum AntoniuSi 
Herì eniin, inquit, hoc mihì proposueram, ut, si te refellis- 
sem, hos a te discipulos abducerem : nuuc, Catulo audiente 
et Cassare, videor debere non tam pugnare tecum, quàm, 
quid ipse sentiam, dicere. 

Sequitur igkur, quoniam nobis est hic, de quo loquimur, 
in foro atque in oculis civium constituendus, ut videamus, 
quid ei negotii demus, cuique eum muneri veb'oius esse 
prepositum. Nam Crassus beri, cùm vos, Catule et Ces- 
sar, non adessetis,posuit breviter in artis distributione idem, 
quod Graeci plerique posuerunt : ncque sane quid ipse sen- 
tirei, sed quid ab illis diceretur, ostendtt : duo prima ge- 
nera quaestionum esse, m quibus eloquentia versaretur, 
unum infinitum, alterum certum. InBnitum mibi videbatur 
id dicere, in quo aliquid generatìm quaereretur, hoc modo: 
Expetendane esset eloquentia? expetendinebonores? cer- 
tum autem, in quo quid in personis, et in constituta re e% 
definità quaereretur ; cujusmodi sunt, quse in foro atque in 
cimim causis disceptatìonibusque versantur. Ea mibi vi- 
dentur aut in lite ordinandà, aut in Consilio dando, esse po- 
sita : nam illud tertium, quod et a Crasso tactum est, et 
(ut audio) ille ipse Aristoteles, qui baec maxime illustravìt, 
adjunxit, etiamsi opus est, tamen rainùs est necessarium. 
Quidnam ? inquit Catulus ; an laudationes ? id enim video 
poni genus tertium. 

XI. Ita, inquit Antonius ; et in eo quidem genere scio 
et me, et omnes, qui affuerunt, delectatos esse vebementer, 
cùm abs te est Popilia, mater vostra, laudata ; cui primùm 
mulieri hunc honorem in nostra civitate tributum puto : sed 
non omnia, quascunque loquiraur, mìhi videntur ad artem 
et ad prsecepta esse revocanda. Ex bis enim fontibus, 
unde omnia ornate dicéndi praecepta sumuntur, licebitetiam 
laudationem ornare, neque Illa elementa desiderare ; quae 
ut nemo tradat, quis est, qui nesciat, quae sint in bomine 
latsdanda? Positìs enim iis rebus, quas Crassus in illius 
orationis suae, quam centra coUegam censor babuit, princi- 
pio dixit, Qjua natura aut fortuna darentur hominibus, in 
. 7 



74 BE ORATORE LIBER SECUNBUS. 

iis rebus $e vind posse animo agito pati : qua ipsi sibi 
homines parare possent, in iis rebus se pati vinci non posse ; 
qui laudabit quempiam, inteliiget, exponenda sibi esse for- 
tunae bona. £a sunt, generis, pecunise, propinqùorum, 
amicorum, opum, valetudinis, formae, viriura, ingenti, cae- 
terarumque rerum, quse sunt aut corporis, aut extraneae : si 
habuerit, bene bis usum : si non habuerit, sapientercaruisse : 
si amiserit, moderate tulisse. Deinde, quid sapienter is, 
quem laudet, quid liberaliter, quid fortiter, quid justè, quid 
magnificò, quid pie, quid grate, quid humaniter, quid deni- 
que cum aliquà virtute, aut fecerit aut tulerit. Haec, et 
qu» sint ejus generis, facile videbit, qui volet laudare 
quempiam ; et qui vituperare, contraria. Cur igitur dubi- 
tas, inquit Catulus, facere hoc tertiura genus, quoniam in- 
est in ratione rerum ? non enira, si est facilius, eo de nu- 
mero quoque est excerpendum. Quia nolo, inquit, omnia, 
quae cadunt aliquando in oratorem, quamvis exigua sint, 
ea sic tractare, quasi nifail possit dici sine prseceptis suis. 
Nam et testimonium ssepè dicendum est, ac nonnunquam 
etiam accuratiùs, ut mihi necesse fuìt in Sex« Titiuro, sedi- 
tìosum civem et turbulentum : explica vi, in eo testimonio 
dicendo, omnia Consilia consulatùs mei, quibus illi tribuno 
plebis prò republicà restitissem ; qua&que ab eo contrarem- 
publicam facta arbitrarer, exposui. Diu retentus sum ; multa 
audivi ; multa respondi. Num igitur placet, cùm de elo- 
quentià praecipias, aliquid etiam de testimoniis dicendis, 
quasi in arte tradere ? Nihil sane, inquit Catulus, necesse est. 
— XII. Quid si (quod saepè summis viris accidìt) mandata 
sint exponenda, aut in senatu ab imperatore, aut ad impe- 
ratorem aut ad regem aut ad populum aliquem a senatu ? 
num, quia genere orationis in hujusmodi causis accuratiore 
est utendum, idcirco pars etiam haec causarum Dumeranda 
videtur, aut propriis praeceptis instruenda ? Minime vero 
inquit Catulus : non enim deerit homini diserto in ejusmodi 
rebus facultas, ex caeteris rebus et causis comparata. Ergo 
item, inquit, illa, quae saepè diserte agenda sunt, et quae ego 
paulò ante (cùm eloquentiam laudarem) dixi oratoris esse, 
neque habent suum locum uHum in divisione partium, nc- 
que certum praeceptorura genus ; et agenda sunt non minùs 
diserte, quàm quae in lite dicuntur, objurgatio, cohortatio, 



BE ORATORE LIBER SECUNDtJS. 75 

GOQSolatio : quorum nihil est, quod non summa dicendi or« 
oamenta desideret : sed ex arti6cio res istae praecepta non 
qusrunt. Piane, ìnquit Catulus, assentior. 

Age vero, inquit Antonìus, qualis oratoris, et quanti ho- 
mìnis in dicendo, putas esse, bistoriam scrìbere ? Si, ut 
Graeci scripserunt, summi, inquit Catulus : si, ut nostri, ni- 
hil opus est oratore : satis est, non esse mendacem, At- 
qui, ne nostros contemnas, inquit Antonius, Graeci quoque 
sic initio scriptitàrunt, ut noster Cato, ut Pictor, ut Piso. 
Erat enim bistoria nihil aliud, nisi annaliura confectio : cu- 
jus rei, memoriaeque public» retinendae causa, ab initio re- 
rum Romanarum usque ad P. Mucium, pontificem maxi- 
mum, res omnes singuiorum annorum mandabat literis pon- 
tifex maximus, efierebatque in album ; et proponebat tabu- 
lam domi, potestas ut esset populo cognoscendi ; [iique] 
etiam nunc annales maximi norainantur. Hanc similitudi- 
nem scribendi multi secuti sunt, qui, sine ullis ornamentisi, 
monumenta solùra temporum, hominum, locorum, gesta- 
rumque rerum reliquerunt. Itaque qualis apud Graecos 
Pberecydes, Hellanicus, Acusilas fuit, aliique permulti ; 
talis noster Cato, et Pictor, et Piso, qui neque tenent, qui- 
bus rebus ometur oratio, (modo enim bue ista sunt impor- 
tata) et, dum intelligatur, quid dicant, unam dicendi lau- 
dem putant esse brevitatem. Paululùm se erexit, et addi- 
dit historiaB majorem sonum vocis, vir optimus. Crassi fa- 
iniliaris, Anti pater :• canteri non exornatores rerum, sed tan- 
tummodo narratores fuerunt. 

XIII. Est, inquit Catulus, ut dicis : sed iste ipse Coelius 
neque distinxit bistoriam varietate locorum ; neque verbo- 
rum coUocatione, et tractu orationis leni et aequabili, perpo- 
livit illud opus ; sed, ut homo neque doctus neque maxime 
aptus ad dicendum, sicut potuit, dolavit : vicit tamen, ut 
dicisy superiores. Minime mirum, inquit Antonius, si ista 
res adhuc nostra lingua illustrata non est: nemo enim 
studet eloquentias nostrorum hominum, nisi ut in causis at- 
que in foro eluceat : apud Graecos autem eloquentissimi 
bomines, remoti a causis forensibus, cùm ad caeteras res 
illustres, tum ad scribendam bistoriam maxime, se applica* 
veruot. Namque et Herodotum illum, qui princeps genus 
hoc omaviti io causis nihil omninò versatum esse acoepi" 



76 I>E ORATORE LIBER SECUNDU8. 

mus : atqui tanta est eloquentià, ut me quidem, quantum 
ego Graecè scrìpta inteiligere possuro, magnoperè delectet. 
Et, post illum, Thucydides oranes dicendì arti6cio,. mea 
sententia, facile vicit ; qui ita creber est rerum frequentià, 
ut verborum propé numerum sententiarum numero conse- 
quatur ; ita porro yerbis aptus et pressus, ut nescias, utrùm 
res oratione, an verba sententiis, illustrentur. Atqui ne 
faune quidem, quanquam est in republicà versatus, ex nu- 
mero accepimus eorum, qui causas dictìtàrunt ; et hos li- 
bros tum scripsisse dicitur, cùm a republicà remotus atque 
(id quod optimo cuique Atbenis accidere solitum est) in 
exsilium pulsus esset. Hunc consecutus est Syracusius 
Philistus, qui, cùm Dionysii tyranni familiarissimus esset, 
otium suum consum^t in historìà scribenda, maximèque 
Thucydidem est, sicut mihi videtur, imitatus. Postea ve- 
ro, quasi ex clarissimà rhetoris officina, duo prsestantes in- 
genio, Theopompus et Ephorus, ab Isocrate magistro im- 
pulsi, se ad historiam contulerunt : causas omninò nunquam 
attigerunt. 

'^ XIV. Denique etiam a philosophià profectus princeps 
^Xenophpn, Socraticus ille ; post, ab Aristotele, Callistbe- 
nes, Comes Aiexandri scripsit historiam; et hic quidem 
rhetorico paelnè more : ille autem superior leniore quodam 
sono est usus, et qui illum impetum oratoris non ha beat ; 
yehemens fortasse minùs, sed alìquantò tamen est, ut mibi 
quidem- videtur, dulcior. Minimus natu horura omnium 
Timsus, quantum autem judicare possum, longè eruditissi- 
mus, et rerum copia et sententiarum varietate abundantissi- 
mus, et ipsà compositione verborum non impolitus, magnam 
eloqueotiam ad scribendum attulit, sed nulium usura foren<- 
sem. 

Haec cùm ille dixisset. Quid est, inquit, Catule, C»sar ? 
ubi sunt, qui Antonium Grfecè negant sci re ? quot histori- 
cos nomina vit ? quàm scienter? quàm proprie de unoquo- 
<}uedixit? Id, mehercule, inquit Catulus admirans, illud 
jam mirari desino, quod multò magis ante mirabar, hunc, 
cùm h®c nesciret, in dicendo posse tantum. Atqui, Ca- 
tule, inquit Antonìus, non ego utilitatem aliqnam ad dicen- 
dum aucupans, horum Hbros, et nonnullos alios, sed deleo^ 
tauoni» causa, cùm est otium, legere solco. Quid ergo 



DE ORATORE LIBER SECUMDUS. 77 

est? fatebor: aliquid tamen : ut, cùiri in sole ambulem, 
etiamsi aliam ob causam ambulem, fieri natura tamen, ut 
colorer ; sic, cùm istos libros ad Misenum (nam Romae vix 
licet) studiosiùs legerim, sentio orationera meam illorum 
tactu quasi colorari. Sed, ne latiùs hoc vobis patere vi- 
deatur, hsc duntaxat in Graecis intelligo, quae ipsi, qui scrìp- 
serunt, voluerunt a vulgo intelligi : in philosophos vestros 
si quando incidi, deceptus indicibus libròrum, quòd sunt 
fere inscripti de rebus notis et ìllustribus, de virtute, de jus- 
titià, de honestate, de voluptate, verbum prorsus nuUum in- 
telligo : ita sunt angustis et concisis disputationibus illigati ! 
Poetas omninò, quasi alia quàdara lingua locutos, non co- 
nor attingere: cum bis me (ut dixi) oblecto, qui res gestas, 
aut qui orationes scripserunt suas, aut qui ita loquuntur, ut 
videantur voluisse nobis, qui non sumus eruditissimi, esse 
familiares. . 

XV. Sed illuc redeo. Videtisne, quantum munus sit 
oratoria bistoria ? haud scio, an flumine orationis, et varie* 
tate maximum : neque tamen eam reperio usquam separa- 
tim ÌDStructam rhetorum praeceptis : sita sunt enim ante 
oculos. Nam quis nescit, primam esse bistoriae legem, ne 
quid falsi'dicere audeat ? deinde ne quid veri non audeat ; 
ne qua suspicìo grati» sit in scribendo ; ne qua simultatis* 
Hasc scilicet fundamenta nota sunt omnibus. Ipsa autem 
exsdificatio posita est in rebus et verbis. Rerum ratio or- 
dinem temporum desiderai, regionum descriptionem : vult 
etiaiP) quoniam in rebus magnis memoriàque dignis Consilia 
primùm, deinde acta, postea eventus, exspectantur, et de 
coasiliis sigoificari quid scriptor probet, et in rebus gestis 
declarari, non solùm quid actum aut dictum sit, sed etiam 
quomodo : et cùm de eventu dicatiir, ut causae expHcentur 
omaes, vel casus, vel sapienti», vel temerìtatis : hominum- 
que ipsorum non solùm res gestse, sed etiam, ^ui fama ac 
«DomiDe excellant, de cujusque vita atque natura. Verbo- 
rum autem ratio, et genus orationis, fusura atque tractum, 
et cum leaitate quàdam «equabili profluens, sine hac judici- 
alì asperitate, et sine sententiarum forensium aculeis, per- 
sequendum est. Harum tot tantarumque rerum videtisne 
ulla esse praecepta, quae in artibus rhetorum reperiantur ? ^ 
Io eodem silèmio multa alia oratorum officia jacuerunt, 

7* 



78 DE ORATORE LIBER SZCWtfVB* 

cohortationes, consolationes, praecepta, admonita ; quae trac* 
landa sunt omnia disertissime: sed locum suum in illisarti' 
bus, quae traditae sunt, habent nulluro. Atque in hoc ge« 
nere illa quoque est infinita silva, quòd oratori plerique (ut 
etiam Crassus ostendit) duo genera ad dìcendum dederunt ; 
unuiTT de certa definitàque causa, quales sunt, quas in liti- 
bus, quae in deliberationibus versantur ; addat, si quis volet, 
etiam laudationes: alterum, quod appellant orones fere 
9Criptores, explicat nemo, infinitam generis, sitie tempore 
et sine persona, quaestionem*. Hoc quid et quantum sit, 
cùm dicunt, intelligere mihi non videntur. Si enìm est or- 
toris, quaecutique res infinite posita sit, de eà posse dicere ; 
dicendum erit ei, quanta sit solis magnitudo, quae forma ter- 
r» : de mathematicis, de musicis rebus, non poterit, quin 
dicat, hoc onere suscepto, recusare. Denique ei, qui prò- 
fitetur esse suum, non solùm de iìs controversìis quae tem- 
poribus et personis notatae sunt, hoc est, de omnibus foren- 
sibus, sed ettam de generum infinitis questionibus, dicere, 
Dullum potest esse genus orationis, quod sit exceptnm. 

XVI. Sed si illam quoque partem questionum oratori 
▼olumus adjungere vagam, et liberam, et Late patentem, ut 
de rebus bonis aut malis, expetendis aut fugiendis, honestìs 
aut turpibus, utilibus aut inutilibus, de virtute, de justitia, 
de continentià, de prudentia, de magnitdine animi, de libe- 
ralitate, de pietate, de amicitià,< de fide, de officio, de caete- 
rìs virtutibus, contrariisque vitiis, dicendum oratori pute- 
mus : itemque de republica, de imperio, de re militari, de 
disciplina civitatts, de hominum moribus ; assumamus eam 
quoque partem, sed ita, ut sit circumscrìpta modicis regio- 
nibus. Equidem omnia, quae pertinent ad usum civium^ 
morem hominum, quae versantur in consuetudine vitse, in 
ratione reipublicae, in hac societate civili, in sensu hominum 
communi, in natura, in moribus, comprehendenda esse or- 
atori puto : si minùs, ut separatim de bis rebus philosopho-v 
rum more respondeat ; at certe, ut in causa prudenter pos- 
si! intexere : bisce autem ipsis de rebus ut ita loquatur, 
ut ti, qui jura, qui leges, qui civitates constituerunt, locuti 
suDt, simplieiter et splendide, sine ullà serie disputationum, 
et sine jejunà concertatione verborum« Hoc loco, ne qua 
sit admiratio, si tot lantarumque rerum nulla a me pfsecep- 



DE OBÀTOtlE LIB£R sÉcÙnLus. 79 

ta ponentur, sic statuo : Ut in cseteris artibus, cùm tradita 
sint cujusque artis difficillima, reliqua, quia aut faciliora aut 
similia sint, tradì non Decesse esse ; ut in pìcturà, qui homi- 
nis speciem pingere perdidicerit, posse eum cujusvis vel 
formae vel setatis, etiamsi non didicerit, pingere ; neque esse 
periculum, qui leonem aut taurum pingat egregie, ne idem 
in raultis alìis quadrupedìbus facere non possit (neque est 
omninò ars ulla, in qua omnia, quae illà arte effici possunt, 
a doctore tradantur ; sed qui primarum et certarum. rerum 
genera ipsa didicerunt, reliqua non incommodè persequun- 
tur) ; simìliter arbitror, in hac sive ratione sive exercitatione 
dicendi, qui illam vim adeptus sit, ut eorum mentes, qui aut 
de republicà, aut de ipsius rebus, aut de iis, contra quos, 
aut prò quibus dicat, cum aliquà statuendi potestate audi- 
ant, ad suum arbitrium movere possit, hunc de toto ilio ge- 
nere reliquarum orationum non plus quaesiturum esse, quid 
dicat, quàm Polycletum illum, cùm Herculem fìngebat, 
quemadmódum pellem aut hydram fingerei, etiamsi haec 
nunquam separatim facere didicisset. 

XVII. Tum Catulus: Praeclarè mihi videris, Antoni, 
posuisse ante oculos, quid discere oporteret eum, qui ora* 
tor esset futurus ; quid etiàm, si non didicisset, ex eo quod 
didicisset. assumere: deduxisti enim totura hominem in 
duo solùm genera causarum ; caetera innumerabilia exerci- 
tationi et similitudini reliquisti. Sed videto, ne in istis duo- 
bus generibus hydra tibi sit, et pellis ; Hercules autem, et 
alia opera majora, ne, in illis rebus, quas praetermittis, re- 
linquantur. non enim mihi minus operis videtur de uni- 
versis generibus rerum, quàm de singulorum causis, ac multò 
etiam majus de natura Deorum, quàm de bominum litibus» 
dìcere. Non est ita, inquit Antonius : dicam enim tibì, 
Catule, non tam doctus, quàm (id quod est majus) exper- 
tus. Omnium caeterarum rerum oratio, mìbi crede, ludus 
est bomini non hebeti, neque inexercitato, neque comma* 
nium literarum et politioris humanilatis experti : in causa- 
rum contentionibus magnum est quoddam opus, atque haud 
sciam an de humanis operibus longè maximum ; in quibus 
vis oratoris plerumque ab imperitis exitu et Victoria judica- 
tur ; ubi adest armatus adversarius, qui sit et feriendus et 
repellendus : ubi aspe is, qui rei dominus futurus est, alio- 



80 DE ORATORE LIBER SECUNDVS. 

nus atque iratus, aut etiam amicus adversario et inìmicus 
tibì est ; cùm aut docendus is est, aut dedocendus, aut re- 
priniendus, aut incitandus, aut omni ratioue ad tempus, ad 
causam, oratione inoderandus (in quo saepè benevolentia ad 
odìum, odium autera ad benevoléntiam deducendum est) ; 
qui tanquam, machinatione aliquà,«tum ad severitatem, tuoi 
ad remissioDem animi, tum ad tristitiam, tum ad laetitiara, est 
contorquendus. Omnium sententiarum grattate, omnium 
verborum ponderibus, est utendum. Accedat oportet actio 
varia, vehemens, piena animi, piena spiritùs, piena doloris, 
piena veritatis. In bis operibus si quis iliam artem compre- 
henderit, ut, tanquam Phidias, Minervae signum efficere 
possit ; non sane, quemadmodum in clypeo idem ille arti- 
fex minora illa opera Tacere discat, laborabit. 

XVIII. Tum Catulus : Quo ìsta majora ac mirabiliora 
fecisti, eò me major expectatio tenet, quibusnam rationibus, 
qutbusve praeceptis ea tanta vis comparetur: non quòmea 
quidem jam intersit (neque enim stas id mea desiderata et 
aliud quoddam genus dicendi nos secuti sumus,' qui nun- 
quam senténtias de manibus judicum vi qyàdam orationis 
extorsimus, ac potiùs placatis eorem animis, tantum, quan- 
tum ipsi patiebantur, accepimus) ; sed tamen ista tua, 
nullum ad usum meum, tantum cognoscendi studio adduc- 
tus, requiro. Nec mihi opus est Graeco aliquo doctore, aui 
mihi pervulgata praecepta decantet, cùm ipse nunquam fo- 
nim, nunquam ullum judicium adspexerit ; ut peripateticus 
ille dicitur Phormio ; cùm HannibaI, Carthagine expulsus, 
Ephesum ad Antiochum venisset exsul, proque eo, quòd 
ejus nomen erat magna apud omnes gloria, invitatus esset 
ab hospitibus suis, ut eum, quem dixi, si vellet, audiret ; 
cùmque se non nolle dixisset ; locutus esse dicitur homo 
copiosus aliquot boras de imperatoris officio, et de omni re 
militari. Tum, cùm caeteri, qui illum audìeraot, vehemen* 
ter essent delectati, qu^rebant ab Hannibale, quidnam ipse 
de ilio philosopho judicaret. Poenus, non optimè Graecè, 
sed tamen libere, respondisse fertur, multos se deliros senes 
saepè vidisse ; sed, qui magìs quàm Phormio deliraret, vi- 
disse neminem. Neque, mehercule, injurià. Quid eninfì 
aut arrogantius aut loquacius 6eri potuit, quàm Hannibali, 
qui tot annos de imperio cum populo Romano-omnium geo- 



BE ORATORE LIBER SECimDUS* 81 

tjum victore certàsset, Graecum hominem, qui nunquam 
bostem, nunquam castra vìdisset, nunquam denìque mini- 
mam partem ullius public! munerìs attigìsset, prsecepta de 
re militpri dare ? Hoc mibi facere omnes isti, qui de arte 
dicendi prsecipiunt, videntur: quod enim ipsi experti non 
sunt, id docent cseteros. Sed boc minùs fortasse errant, 
quòd non te, ut Hannibalera, sed pueros aut adolescentu* 
los, docere conantur. 

XIX^ Erras, Catule, inquit Àntonius : nani egomet in- 
multos jam Phormiones incidi. Quìs enim est istorum 
Graecorum, qui quenquam oiostrura quidquam intellìgere 
arbitretur? Ac mihi quìdem non ita molesti sunt; facile 
omnes perpetior et perfero : nam aut aliquid afFerunt, quod 
mihi non displiceat; aut efficiunt, ut me non didicisse mi- 
nùs poeniteat. Dimitto aufem eos non tam contumeliose, 
quàm philosopbum ilìum HannìbaI ; et eò fortasse plus ha- 
beo etiam negotii : sed tamen est eorum doctrina, quantum 
egojudicare possum, perridicula. Dividunt enim totam 
rem in duas partes, in causae controversiam, et in quaestio- 
nis. Causam appellant rem positam in disceptatione re- 
rum et controversia ; quaestionem autem, rem positam in 
infinità dubitatone. De causa praecepta dant ; de altera 
parte dicendi mirum silentium est. Denique quinque fa- 
ciunt quasi membra eloquentiae, invenire quid dicas, inventa 
disponere, deinde ornare verbis, post memoriae mandare, 
tum ad extremum agere ac pronuntiare : rem sane non re- 
conditam. Quis enim hoc non jsuà sponte viderit, nemi- 
nem posse dicere, nisi et quid diceret, et quibus verbis, et 
quo ordine diceret, haberet, et ea meminisset ? Atque haec 
ego non reprehendo : sed. ante oculos posita esse dico, ut 
eas item.quatuor, quinque, sexve partes, vel etiam septem 
(quoniam aliter ab aliis digeruntur) in quas est ab hisomnis 
oratio distributa. Jubent enim exordiri ita, ut eum, qui 
audiat, benevolum nobis faciamus, et docilem, et attentum : 
deinde rem narrare, ila ut verisimilis narralio sìt, ut aperta, 
ut brevis : post autem dividere causam, aut proponere : 
nostra confirmare argumentis, ac rationibus : deinde con- 
traria refutare. Tum autem alìi conclusionem orationis, et 
quasi perorationem, coDocant : ali! jubent, antequam pero- 
retur^ ornandi aut augendi causa, digredi ; deinde concia- 



82 DE O&àTOBB libcr secundus. 

dere, ac perorare. Ne baec quidem reprehendo: sunt 
enim concinne distrìbuta, sed tamen (id quod Decesse fuit 
hominibus expertibus veritatis) non perite. Qiiae enim 
precepta princìpiorum et narrationum esse voluerunt, ea in 
totis orationibus sunt conservanda. Nam ego mihi bene- 
volum judicem faciliùs Tacere possum in cursu orationis, 
quàm cùm omnia sunt inaudita ; docìlem autem, non cùm 
polliceor me demonstraturum, sed tum, cùm doceo et ex- 
piano; attentum vero, crebro tota actione excitandis nien- 
tibus judicuro, non prima denuntiatione, efficere possumus. 
Jam vero narrationem quòd jubent verisimilem esse, et 
apertam, et brevem, rectè nos admonent : quòd bsc narra- 
tionis magis putant esse propria, quàm totius orationis, valde 
mibi videntur errare : omninòque in hoc omnis est error, 
quòd existimant, arti6cium esse hoc quoddam non dissimile 
csterorum, cujusmodi de ipso jure civili besterno dieCras- 
sus componi posse dicebat: ut genera rerum primùmexpo- 
nerentur, in quo vitium est, si genus ullum praetermittatur : 
deinde singulorum generum partes, in quo et deesse alìquam 
partem, et superare, mendosum est : tum verborum omni- 
um definitiones, in quibus neque abesse qutdquam decet, 
neque redundare. 

XX. Sed hoc si in jure civili, si etiam in parvis aut me- 
diocribus rebus doctiores assequi possunt ; non idem sentio, 
tanta hac in re, tamque immensa, posse fieri. Sin autem 
qui arbitrantur, deducendi sunt ad eos qui haec docent : 
omnia jam explicata et perpolita assequentur ; sunt enim 
ìnnumerabiles de his rebus libri, neque abdìti neque obscurì. 
Sed videant, quid veliot ; ad ludendumne, an ad pugnan- 
dum, arma, sint sumturi. Aliud enim pugna et acìes, aliud 
ludus campusque noster, desiderat. Atlamen ars ipsa lu- 
dicra armorura et gladiatori et militi prodest aliquid : sed 
animus acer et praesens, et acutus idem atque versutus, in* 
victos viros efficit, non difiiciliùs arte conjunctà. 

Quare ego tibi oratorem sic jam instituam, si poterò, ut, 
quid efficere possit, ante perspiciam. Sit enim mibi tinctus 
literis ; audierit aliquid ; legerit ; ista ipsa priecepta acce- 
perit : tentabo quid deceat, quid voce, quid viribus, quid 
spiritu, quid lingua efficere possit. Si intelligam posse ad 
summoB pervenire, non solùm hortabor, ut elaboret, sed 



DE ORATORE LIBER SECUHD08. 83 

eiiatn, si vìr quoque mibi bonus videbìtur, obsecrabo : tan* 
tmn ego in excelbnte oratore, et eodem viro bono, pono 
esse ornamenti universa^ civitati. Sin videbitur, cùm om- 
nia summa fecerit, tamen ad mediocres oratores esse ven- 
tufus ; permittam ipsi, quid velit ; molestus magnopere non 
ero. Sin piane abhorrebit, et erit absurdus; ut se conti- 
neat, aut ad aliud studium transferat, admonebo. Nam 
neque is, qui optimè potest, deserendus ullo modo est a 
cohortatione nostra, neque ìs, qui aliquid potest, deterren- 
dus ; quòd alterum divinitatis mibi cujusdam videtur ; al- 
terum, vel non facere quod non optimè possis, vel Tacere 
quod non pessime facias, humanitatis ; tertium vero illud, 
clamare contrà quàm deceat, et quàm possis bominis est 
(ut tu, Catule, de quodam declamatore dixisti) stultitis su» 
quamplurimos testes domestico preconio colligentis. De 
hoc igitur, qui erit talis, ut cohortandus adjuvandusque sit, 
ita loquamur, ut ei tradamus ea duntaxat, quae nos usus 
•docuit, ut nobis ducibus, veniat eò, quo sine duce ipsi per- 
▼enimus, quonìam meliora decere non possumus. 

XXI. Atque, ut a familiari nostro exordiar; hunc ego, 
Catule, Sulpicium, (primùm in causa parvulà adolescentu- 
lum audivi) voce, et forma, et motu corporis, et reliquis re- 
bus aptum ad hoc munus, de quo quaerimus, oratione au- 
tem celeri et concitata (quod erat ingenii), et verbis effer- 
vescentibus, et paulò nimiùm redundantibus (quod erat 
statìs), non sum adspernatus. Volo enim se efferat in ado- 
lescente foecunditas : nam faciliùs, sicut in vitibus revocantur 
ea, quae sese nimiùm profuderunt, quàm, si nihil valet ma- 
teries, nova sarmenta cultura excitantur ; ita volo esse in 
adolescente, unde aliquid amputem. Non enim potest in 
eo succus esse diuturnus, quod nimis celeriter est maturi- 
tatem assecutura. Vidi statim indolem, neque dimisi tem- 
pus ; et eum sum cohortatus, ut forum sibi ludiim putaret 
esse ad dicendura ; maglstrura autem, quem vellet, eligeret ; 
me quidem si audiret, L. Crassum : quod iste arripuit, et 
ita sese facturum confirmavit ; atque etiam addidit, grati» 
scilicet causa, me quoque sibi magistrum futurum. Vix 
annus intércesserat ab hoc sermone cohortationis raeae, cùm 
iste accusa vit C. Norbanum, defendente me. Non est 
credibile, quid interesse mibi sit visum inter eum qui tum 



84 DE ORATORE LIBER SECIXNDUfl. 

erat, et qui anno ante fuerat. Omninò in illud genus eum 
Crassi magni6cum atque praeclarara natura ipsa ducebat : 
sed ea non satis proficere potuisset, nisi eodem studio atque 
imitatione intendisset, atque ita dicere consuésset, ut tota 
mente Crassum, atque omni animo, intueretur. 

XXII. Ergo hoc sit primum in praeceptis meis, ut de- 
monstremus, quem imìtetur, atque ita, ut qus maxime ex- 
cellant in eo quem imìtabitur, ea diligentissimè persequa- 
tur : tum accedat exercitatio, qua illum, quem ante dele- 
gerit, imitando effingat, atque ita exprimat ; non ut multos 
iraitatores ssepè cognovi, qui aut ea que facilia sunt, aut 
etiam illa quas insignia ac paenè vìtiosa, consectantur imi- 
tando. Nihil est facilius, quàm amictum imitari alicujus, 
aut statum, aut inotum. Si vero etiam vitiosum aliquid est, 
id sumere, et in eo vitiosum esse, non magnum est, ut ille, 
qui nunc etiam, amissà voce, furitìn republicà, Furius, ner- 
vos in dicendo C. Fimbriae, quos tamen babuit ille, non as- 
sequitur, oris pravitatem et verborum latitudinem imitatur : 
sed tamen ille nec deligere scivit, cujus potissimùm similis 
esser, et, in eo ipso quem delegerat, imitari etiam vitia vo- 
luit. Qui autem ita faciet, ut oportet, primùm vigìlet ne- 
cesse est in deligendo: deinde, quem proba vit, in eo quse 
maxime excellent, ea diligentissimè persequatur. 

Quid enim causae censetis esse, cur «tates extulerint sin- 
gulae singula propè genera dicendi ? quod non tam facile in 
nostris oi-atorìbus possumus judicare (quia scripta, ex qui- 
bus judicium Beri posset, non multa sane reliquenmt), quàm 
in Grsecis ; ex quorum scriptis, cujusque statis quse dicendi 
ratio voluntasque fuerit, intelligi potest. Antiquissinài fere 
sunt, quorum quidem scripta.conslent, Pericles, atque Al- 
cibiades, et eàdem aetate Thucydides, subtiles, acuti, breves, 
senlentiis magis quàm verbis abundantes. Non potuisset 
accidere, ut unum esset omnium genus, nisi aliquem sibi 
proponerent ad imitandum. Consecuti sunt hos Critiàs, 
Tberamenes, Lysias. Multa Lysias scripta sunt; nonnulla 
Critiae : de Theramene audivimus. Omnes etiam tum re- 
tìnebant illum Periclis succum ; sed erant paulò uberiore 
filo. Ecce tibi exortus est Isocrates, magister istorura om- 
nium, cujus e ludo, tanquam ex equo Trojano, meri prìn- 
cipes exierunt, sed eorum partim in pompa, partim in acie. 
illustres esse voluerunt. 



PE ORATOHE LIBER SECUHDUS. 85 

XXIII. Itaque et ìlli, Theoporopi, Ephori, Phìlistì, Nau- 
cratae, multique alii naturis difTerunt ; voluntate autera si- 
miles suDt, et ÌDter sese, et roagistri : et ii, qui se ad causas 
coDtulerunt, ut Demosthenes, Hyperides, Lycurgus, £s- 
chines, Dinarchus, aliique complures, etsì inter se pares 
non fuerunt, tamen sunt omnes in eodem veritatis imitandss 
genere versati, quorum quamdiu mansit ìmitatio, tamdiu 
genus illud dicendi studiumque vìxit : posteaquam, extinctis 
bis, omnis eorum memoria sensim obscurata est et evanuit ; 
9lia quaedam dicendi molliora ac remissiora geftera vigue- 
runt. Inde Demochares, quem aiunt sororìs filium fuisse 
Demostheni : tura Phalereus ille Demetrius, omnium isto- 
rum, meà sententià, politissìmus, aliique eorum similes, 
exstiterunt. Quae si volemus usque ad hoc tempus perse- 
quì ; intelligemus, ut hodie Alabandensem illum Meneclem, 
et ejus fratrem Hieroclem, quos ego audivi, tota imitatur 
Asia;, sic semper fuisse aliquera, cujus se simlles plerique 
esse vellent. 

Hanc igitur similitudinem qui imitatione assequi volet, 
tum exercitationibus crebris aique magnis, tum scribendo 
maxime persequatur : quod si hic noster Sulpicius faceret, 
multò ejus oratio esset pressior ; in qua nunc interdum (ut 
in herbis rustici solent dicere) in summà ubertate inest 
luxuries quaedam, quae stilo depascenda est. Hìc Sulpi- 
cius, Me quidera, inquit, rectè mones ; idque mibi gratum 
est: sed ne te quidem, Antoni, multum scriptitàsse arbitror. 
Tum ille, Quasi vero, inquit, non ea praecipiam aliis, quae 
mibi ipsi desint : sed tamen ne tabulas quidem conBcere 
existimor. Verùm et in hoc, ex re familiari meà, et in 
ilio, ex eo quod dico, quantulum id cunque est, quid faci- 
am, jndicari potest. Atque esse tamen multos videmus, 
qui neminem imitenlur, et suàpte natura, quod velint, sino 
cujusquam similitudine, consequantur ; quod et in vobisjan- 
imadverti rectè potest, Csesar, et Cotta ; quorum alter inu- 
sitatum quidem nostris oratoribus leporem quendam et sa- 
lem, alter acutissimum et subtilissimum dicendi genus, est 
consecutus. Neque vero vester aequalis Curio (patre, meà 
sententià, vel eloquentissimo temporibus illis) quenqaam 
mibi raagnopere videtur imitari ; qui tamen verborum gra- 
vitate, et elegantià, et copia, suam quandam expressit quasi 

8 



86 BX ORATOaX LIBER SBCUNDU8. 

forcnam Gguramque diceadì : quod ej;o maxime potui judi- 
care in ea causa, quanti ille contra me apud centumviros 
prò fratribus Gossìs dixit ; in qua nìbil illi defuit, quod dod 
modo copiosus, sed etiam sapiens orator, habere deberet. 

XXlV Verùm, ut aliquando ad causas deducamus il* 
lum, quem instituimus, et eas quìdem, in quìbus plusculum 
negotii est» judiciorum atque litium, (riserìt aiiquis fonasse 
hoc pra&ceptum ; est enim non tam acutum, quàm necessa* 
rium, magisque monitoris non fatui, quàm eruditi magistri) 
hoc ei priniùm prsecipiemus, quascunque causas erit actu- 
ras, ut eas diligenter penitùsque cognoscat. Hoc in ludo 
non prscipitur: «faciles enim caus» ad pueros deferuntur. 
Ijex peregrinum vetat in murum adscendere : adscendit : 
hostes repulìt : accusatur. . Nihil est negotii bujusmodi 
causam cognoscere. Rectè igitur nihil de causa discenda 
prsBcipiunt : baec est enim in ludo causarum fere formula. 
At vero in foro, tabulae, testimonia, pacta, consenta, stipu- 
lationes, cognationes, affinitates, decreta, responsa, vita de- 
nique eorum qui in causa versantur, tota cognoscenda est : 
quarum rerum negligentià plerasque causas, et maxime pri- 
▼atas, (sunt enim multò saepè obscuriores) videmus amitti* 
Ita nonnulli, dum operam suam multam existimari volunt, 
ut toto foro volitare, et a causa ad causam ire videantur, 
causas dicunt incognitas. In quo est illa quìdem magna of- 
fensìo, vel negligenti», susceptis rebus ; vel perGdie, recep- 
tis : sed etiam illa major opinione, quòd nemo potest, de eà 
re quam non novit, non turpissime dicere. Ita dum iner- 
tiae vituperationem, qu» major est, contemnunt, assequun* 
tur etiam illam, quam magis ipsi fugiunt, tarditatis. Equi- 
dem solco dare operam, ut de sua quisque re me ipse do- 
ceat ; et, ut ne nequis alius adsit, quo liberiùs loquatur, et 
agere adversarii causam, ut ille agat suam, et, quidquid de 
suà-re cogitàrit, in medium proferat. Itaque, cùm ille dis- 
cessit, tres personas unus sustineo summà animi aequitate, 
meam, adversarii, judicis. Qui locus est talis, ut plus ha- 
beat adjumenti quàm incommodì, hunc judico esse dicen- 
4um : ubi plus mali quàm boni reperio, id totum abjudico 
atque ejicio. Ita assequor, ut alio tempore cogitem, quid 
dicam, et alio dicam : quae duo plerique, ingenio freti, si* 
mul iaciunt : sed certe iìdem illi roeltùs aliquantò dicerent, 



1>S O&ÀTORC LIBER SXCVHDUl. 87 

si aliud suinendum sibi tempus ad cogitaAdun], aliud ad di- 
cendum putarent. 

Cùm rem penitus causamque cognovi, statini occurrìc 
animo, quae sit causa ambigui. NihiI est enim, quod inter 
homioes ambigatur, sive ex crimine causa constet, ut faci*- 
norìs, sive ex controversia^ ut haereditatis, sive ex delibera* 
tione, ut belli, sive ex persona, ut laudis, sive ex disputa- 
tione, ut de ratione vivendi ; in quo non, aut quid factum 
sit, aut fiat, futurumve sit, quaeratur, aut quale sit, aut quid 
vocetur. 

XXV. Ac nostrs fere causae, qu» quidem sunt crimi- 
num, plerumque inficiatione defenduntur. Nam et de pe- 
cuniis repetundts. qu» maxims sunt, neganda fere sunt om- 
nia : et de ambitu raro illud datur, ut possis Fiberalitatem aò 
benìgoitatem ab ambita atque largitione sejungere : de si- 
cariis, de veneficiis, de peculatu, infìciari necesse est. Id 
est igitur genus primum causaruro in judiciis, ex controver- 
sia fiicti. In deliberationibus plerumque ex futuri, raro 
etìam ex instantis aut facti. Saepè autem res non, sit» 
necne, sed qualis sit, quaerìtur : ut cùm L. Opimii causam 
defendebat apud populum, audiente me, C. Garbo oonsul, 
nihil de C. Gracchi nece negabat ; sed id jure, prò salute 
patri», factum esse dicebat : ut eidem Carboni tribuno pie- 
bis, alia tum mente rempublicam capessenti, P. Africanus 
de Ti. Graccho interroganti, responderat, jure c«sum viderì. 
Jure autem omnia defenduntur, quae sunt ejus generis, ut 
aut oportuerìt, aut licuerit, aut necesse fuerit, aut impruden- 
za, aut casu, facta esse videantur. Jam quid vocetur, quss- 
ritur, cùm, quo verbo quid appellandum sit, contenditur; 
ut mihi ipsi cum hoc Sulpicio fuit in Norbani causa sumroa 
contentio : pleraque enini de iis, qu» ab iste objiclebanturi 
cùm confiterer, tamen ab ilio majestatem minutam negabam : . 
ex quo verbo, lege Apuleià, tota illa eausa pendebat. Atque 
in boc genere causarum nonnulli pnecipiunt, ut verbum 
iilud, quod causam facìt, lucide breviterque definìat. Qood 
mihi quidem perquam puerile Sideri solet : alta est eniroi 
cùm inter doctos homines, de iis ipsis rebus que versantur 
in artibus, disputatur, verborum definitio ; ut, cùm qu«ri« 
tur, quid sit ars, quid sit lex, quid sit civitas : in qutbus hoc 
pr»cipit ratio atque doctrina, ut vis ejus rei, quam defimas, 



88 I>B O&^TOBS UBBm SSCUHDVS. 

8ic exprìmator, uc neque absit qoidqaaro, neque supersìt* 
Quod quidem in illà causa neque Sulpicius fecity oeque ego 
&cere cooatus sum. Nam^ quautoai oterque nostnim po- 
tuit, omni copia diceodi dilatavity quid esset majestate» 
juinuere. Eteoiin definilio primùniy repreheoso rerbo uno» 
aut addito, aut denoto» sspè extorquetur e maoibus : detndc 
genere ipso doctnoam redolet exercitationemque paeoè pu- 
erilem : tum et ìd sensum et in mentem judicis iotnire noa 
potest : ante eoim pneterlabitur, quàm pereepta est. 

XXVI. Sed in eo genere, in quo, quale sit quid, ambi- 
gitur» exsìsiit etìam ex scrìpti interpretatione sspè conten- 
lio, in quo nulla potest esse, nisi ex ambìguo, controversia* 
Nam illud ipsum, cùm scriptum a sententta discrepai, ge- 
nus quoddam babet ambigui ; quod tum explicatur, cùn 
ea verba, quas desunt, suggesta sunt ; quibus additis, de* 
ienditur, sententiam scripti perspicuam iuisse ; et ex con«- 
irariis scriptis si quid ambigitur, non oovum geaus aascituri 
aed superioris generis causa duplicator: idque aut nun? 
quam dijudicari poterìt, aut ita dìjudicabitur, ut, referendis 
preteritis ?erbts, id scriptum, quodcunque defendimus, sup« 
pleatur. lu fit» ut unum genus in iis causis, qus propter 
acrìptum ambiguntur, relinquatur, si est scriptum aliquid 
ambigue. Ambiguorum autem complura genera suol: 
qus mibi videntur ii roeliùs nòsse, qui dialectìct appellan-r 
lur, hi autem nostri ignorare, qui non minùs nòsse debe* 
ant : tum illud est frequentissimum in omni consuetudine 
vel sermonis vel scripti, cùm idcìrco aliquid ambigitur, quòd 
littt verbum, aut verba siat prastermissa. Iterum autem 
peccaot, cùm genus hoc causarum, quod in scripti ìnterpre- 
latione versatur, ab iilis causis, in quibus, qualis qusque res 
9Ìt, disceptatur, sejungunt : nusquam eoim tam quaeritur, 
ouale sit genus ipsum rei, quàm io scripto, quod totum a 
iacti controversia separatum est. Ita tria sunt omainò ge- 
nera, quse in disceptationem et cootroversiam cadere pos- 
aunt ; quid fiat, factum, futurumve sit ; aut quale sit ; aut 
quomodo nomioetur : oam et illud quidem, quod quidam 
Graeci adjuogunt, rectène factum sit, totum in eo est, quod, 
quale sit, quaerimus. Sed jam ad institutum revertar meum. 
^ XXVIl. Cùm igitur, accepto causa» genere et cognito, 
lem tractare coepi, nibil priùsconstituo, quàm, quid sit illud. 



1>S ORATORE LIBER SBCUllDVf. 89 

quo mihi referend» sit omois ìlla oratio, qtiie sit propria 
quaestioois et judicìi : deinde illa duo diligentissiinè conside- 
ro, quorum alterum commeodationem habet nostrani, aut 
eorum quos defendinous ; akerum est aceomroodatum ad 
eorum aniniosy apod quos dicimuSy ad id qnod volumua, 
commovendos. Ita ratio onanis dicendì tribus ad persoa» 
dendum rebus est nixa : ut probemos vera esse ea que de- 
fendimus ; ut conciliemus nobis eos qui audtmit ; ut animoa 
eorum, ad quemcunque eausa postulabit motiiiD, vocemua. 
Ad probandum autem duplex est oratori subjecta roaterìes: 
una rerum earum, que non exeogitantur ab oratore, sed, in 
re positae, ratione tractantur ; ut tabulae, testimonia, pactai 
conventa, quaestiones, leges, senatùsconsulta, res judicat», 
decreta, responsa, et reliqua, si quae sunt, quae non pariun- 
tor ab oratore, sed ad oratorem a causa atque a re deferuw- 
tur; altera, qu» tota in disputatione et arguroentatione era* 
toris collocata est. Ita in superiore genere de tractandis 
arguraentis, in hoc autem etiam de inveniendis, cogitandum 
est. Atque isti quidem, qui dooent, cùm causas in plura 
genera secuerunt, singulis generibus argumentorum copiam 
suggerunt : quod etiamsi ad instituendos adolescentulos raa-< 
gb aptum est, ut, simul ac posila sit causa, habeant, quo se 
referant, unde statim expedita possint argumenta depro* 
mere ; tamen et tardi ingenii est, rivulos consectari, fontea 
reruit) non videre ; et jam aetatis est ususque nostri, a ca* 
pie, quod velimus, arcessere, et, unde omnia maneRt, vU 
dere. 

Et primum genus illud earum rerum, quse ad oraioreoi 
deferuntur, meditatum nobis in perpetuum, ad omnem nsum 
similium rerum, esse debebit. Nam prò tabulis et contra 
tabulas ; prò testibus et contra testes ; prò quaestionibus ef 
eontra quaestiones ; et ìtem de caeteris rebus ejusdem gene^ 
ria, vel separatim dicere solemus de genere universo, vel 
definite de singulis temporibus, hominibus, càusiis : quos 
quidem locos (vobis hoc. Cotta et Sul pici, dico) multa 
eommentatione atque meditatìone paratos atque expeditos 
habere debetis. Longum est enìm nunc me explicare, quft 
ratione aut confirmare aut infirtnare testes, tabulas, quaes- 
tiones, oporteat. Haec sunt omnia ingenii vel mediocris,^ 
exercitationis autem maximae : artem quidem, et praecepta 

8* 



9Ò I>K ORATORE LIBCR SKCtJlIDUS. 

duDtaxat hactenus requJrunt, ut ccrtis dicendi luminibus or- 
neotur. Itemque illa, qu» sunt alterius generis, "quae tota 
ab oratore pariuntur, excogìlaiionem no» habent difficHenr, 
explicationem magia illustrem perpolitamque desiderante 
Itaque, cùm h»c duo nobis quarenda sint in causis, pri- 
mùm quid, deinde quomodo, dicaraus; alleruro, quod totum 
arte tinctum videtur, lanìetsi artem requirit, tamen prudenr 
tise est p»nè roediocris, quid dìcendum sit, vidcre : alterum 
est, in quo oratoris vis illa divina, virtusque cemitur, ea, 
qusB dicenda sunt, ornate, copiose, varièque dicere. 

XXVIII. Quare illam pariem superiorem, quoniam sor 
mei ita vobis placuit, non recusabo quo minùs perpoliam at- 
que conficiam : (quantum consequar, vos judicabitis :) qui- 
bus ex locis ad eas tres res, quae ad fidem faciendam solas 
-valent, ducatur oratìo, ut et concilientur animi, et docean* 
tur, et raoveantur. [Haec sunt enira tria numero :] ea ve- 
ro quemadmodum illustrentur, praesto est, qui omnes docere 
possit, qui boc primus in nostros roores induxit, qui maxir 
me auxit, qui solus effecìt. Naraque ego, Catule, (dicam 
enim, non reverens assentandi suspicionera) neminera esse 
oratorem paulò illustfiorem arbitror, ncque Gnecum ncque 
Latinum, quem aetas nostra tulcrit, quera non et saepè et 
diligenter audierim. Itaque, si quid est in me, (quod jani 
sperare videor, quoniam quidem vos, bis ingeniis bomines, 
tantum operae mihi ad audiendum datis) ex eo est, quòd 
nibìl quisquam unquam me audiente egit orator, quòd noo 
in memoria meà penitùs insederit. Atque ego is, qui sum, 
quantuscunque sum ad judicandum, omnibus auditis oratori- 
bus, sine ulla dubitatione sic statuo et judico, neminem om- 
nium tot et tanta, quanta suut, in Crasso, babuisse ornamen* 
ta dicendi. Quamobrem, si vos quoque boc idem existi- 
matis, non erit (ut opinor) iniqua partitio, si, cùm ego huoc 
oratorem, quem nunc fingo, ut institui, creare, aluero, con- 
firmaro ; tradam euni Crasso, et vestiendum, et ornandum. 

Tum Crassus, Tu vero, inquit, Antoni, perge, ut institu- 
ìsti. Ncque enim est boni ncque liberalis parentis, quem 
procreàrit et eduxerìt, eum non et vestire et ornare ; pr«- 
sertim cùm te locupletem esae negare non possis. Quod 
enim ornamentum, quae vis, qui animus, quae dìgnitas illi 
oratori defuit, qui in causa perorandà non dubitavit exci- 



DE ORATORE LIBER SECUNDCS. 91 

tare reum consularem, et ejus diloricare tunicam, et judicì- 
bus cicatrices adversas seois imperatorìs estendere ? qui 
idem, hoc accusante Sulpicio, cùm hominem seditiosum fu- 
riosumque defenderet, non dubitavit seditiones ipsas ornare^ 
ac demonstrare gravissimis verbìs, muttos ssepè impetus 
pepali non injustos esse ; quos prestare neroo possit ; mul* 
tas etiam e re publicà seditiones ssepè esse factas, ut cùm 
reges essent exacti, ut cùm tribunicia potestas esset consti- 
tuta : illam Norbani seditionem, ex luctu civium, et ex Gas- 
pionis odio, qui exercitum amìserat, ncque reprìmi potuisscì 
et jure e$se conflatam. Potuit faic locus tam aoceps, tam 
inauditus, tam lubricus, tam novus, sine quàdam incredibili 
tì ac facultate dicendi tractari ? Quid ego de Cn. Maniii, 
quid de Q. Regis commiseratìone dicam ? quid de aliis inr 
numerabilibus ì in quibus non hoc maxime enitutt, quod tibi 
omnes dant, acumen quoddam singulare ; sed h»c ipsa, 
quae nunc ad me delegare vis, ea semper in te eximia et 
prsstantia fuerunt. 

XXIX. Tum Catulus, Ego vero, inquit, in vobis hoc 
maxime admirari solco, quòd, cùm inter vos in dicendo disr 
stmillimi sitis, ita tamen uterque vestrùm dicat, ut ei nihi) 
oeque a natura denegatum, ncque a doctrinà non delatum 
esse videatur. Quare, Crasse, ncque tu tua suavitate noa 
privabis, ut, si quid ab Aatonio aut prstermissum aut relic*; 
tum sit, non explices : ncque te, Antoni, si quid non dixe- 
ris, existimabimus non potuisse potiùs, quàm a Crasso dici 
naaluisse. Hic Crassus, Quin tu, inquit, Antoni, omittis 
ista, quae proposuisti, qu» nemo horum desiderat ; quibus 
ex locis ea, quae dicenda sint in causis, reperìantur ; qus 
quaoquam abs te novo quodam modo, prasclarèque dicun- 
tur, sunt tamen et re faciliora, et prseceptis pervagata ? illa, 
deproroe nobis, unde afferas, quse saepissimè tractas, semr 
perque divinitùs. 

Depromam equidem, inquit Antonius ; et, quo faciliùs id 
a te exigam quod peto, nihil tibi a me postulanti recusabo. 
Meas totìus orationis, et istius ipsius in dicendo facultatis, 
quam modo Crassus in ccclum verbis extulit, tres sunt ra- 
tiones, ut ante dixi ; una conciliandorum hominum, altera 
docendorum, tertia concitandorum. Harum trium partium 
prima lenitatem orationis, secuoda acumen, tertia vim desi-; 



93 DB OBATORB LIBEE 8KCl71fl>OS. 

derat : nam hoc necesse est, ut ìs, qui nobis causam adju'> 
dicaturus sit, aut inclinatioae voluotatts propendeat in nos^ 
aut defeusionis argumentis adducatur, aut animi permo* 
tione cogatur. Sed, quoniam illa pars, in qua rerum ipsa- 
rum explicatio ac defensio posila est, videtur omnem bujud 
generis quasi doctrinam eontinere, de eà primùm lo^ue- 
rour, et pauca dicemus. Panca enim sunt, quie usu jani 
tractata, et animo quasi babere notata videamur. 

XXX. Ac tibi sapienter monentl, L. Crasse, libenter as* 
sentiemur, ut singularum causarum defensiones, quas solenC 
magistri pueris tradere, relinquamus ; aperiarous autem ea 
capita, unde omnis ad omnem et causam et orationem dia- 
putatio ducitur. Neque enim, quotìes verbum aliquod est 
scribendum nobis, toties ejus verbi litere sunt cogìtatione 
conquirend» ; nec quoties causa dicenda est, toties ad ejus 
causse seposita argumenta revolvi nos oportet : sed babere 
certos locoS| qui, ut litere ad verbutn scribendum, sic iìHi 
ad causam explicandam, statim occurrant. Sed hi loci ei 
demum oratori prodesse possunt, qui est versatus in rebus, 
▼el usu, quem »tas denique affert ; vel auditione et cogita* 
tione, quae studio et diiigentià praecurrit »tatem. Nam si 
tu mihi quamvis eruditum hominem adduxeris, quamvis 
acrem et acutum in cogitando, quamvis ad pronuntiandum 
expeditum, si erit idem in consuetudine civitatis, in exero- 
plis, in ìnstitutis, in morìbus ac voluntatibus civium suorum 
bospes, non multùm ei loci proderunt iili, ex quibus argu- 
menta promuntur. Subacto mibi ingenio opus est, ut agro 
non semel arato, sed novato et iterato, quo meliores foetus 
possit et grandiores edere. Subactio autem est usus, audi* 
tic, lectio, literae. 

Ac primùm naturam caus» videat, quae nunquam latet ; 
iactitmne sit, quaeratur, an, quale sit, an, quod nomen ba- 
beat : quo perspecto, statim occurrit naturali quidam pru- 
dentià, non bis subductionibus quas isti docent, quid faciat 
causam, id est, quo sublato controversia stare non possit t 
deinde, quid veniat in judicium, quod isti sic jubent qu«- 
rere : [nterPecit Opimius Gracchum : quid facit causam ? 
quòd reipublic» causa, cùm ex senatùsconsulto ad arma 
▼ocàsset : hoc tolte, eausa non erit. At id ipsum negat 
contra leges licuisse Decius. Veniet igitur in judicium. 



» jm ORATORE I^IBER 8BCUNDU9. 93 

lìcueritne ex sénatusconsalto; servancl» reipublicae causi. 
Perspicua sunt haec quidem, et in bulgari prudentià sita ; 
sed illa quaereoda, quas ab accusatore et defensore argu- 
menta, ad id, quod in judiciutn venit, spectantìa, debeant 
afferri. 

XXXI. Àtque hìc illud videndum est, in quo summus 
est error istorum magìstrorum ad quos liberos nostros mitti* 
mus, non quo Itoc quidem ad dicendum magnoperè perti* 
neat, sed tamen ut videatis, quàrn sìt genus hoc eorum, qui 
sibi eruditi videntur, hebes atque impolitum. Constituunt 
enim, in partieodis orationum modis, duo genera causarum : 
unum appetlant, in quo, sine personis atque temporibus, de 
universo genere quaeratur; alterum, quod personis certiset 
temporibus deGntatur ; ignari, omnes controversias ad uni* 
▼ersi generis vim et naturam referri. Nam in eà ipsà cau- 
sa, de qua ante dixi, nihii pertinet ad oratoris locos Opimii 
persona, nihiI Decii. De ipso enim universo genere infi- 
nita quaestio est, num poenà videatur esse afficiendus, qui 
civem ex senatùsconsulto, patrias conservandae causa, inte- 
remerit, cùm id per leges non liceret. Nulla denìque est 
causa, in qua id, quod in jodiciura venit, ex reorum perso- 
nis, non generuro ipsorum universa disputatione, quaeratur. 
Quinetiam in ìis ipsis, ubi de facto ambigitur, ceperitne con-* 
tra leges pecunias P. Decius, argumenta et criminum et de* 
fensionis revocentur oportet ad genus, et ad naturam uni-r 
yersam : quod sumtuosus, de luxurià ; quòd alieni appe- 
tens, de avaritià ; quòd seditiosus, de turbulentis et malia 
civibus ; quòd a multis arguitur, de genere testium : con- 
traque, quae prò reo dtcentur, omnia necessario a tempore 
atque homine ad communes rerum et generum summas re^ 
volventur. Atque baec forsitan homini, non omnia, quae 
sunt in natura rerum, celeriter animo comprebenden ti, 'per- 
Diulta videantur, quae venìant in judicium tum, cùm de facto 
quaeratur : sed tamen criminum est multitudo, non defen- 
sionum aut locorum, infinita. 

. XXXIL Quae vero, cùm de facto non ambigitur, quap- 
runtur, qualia sint ; ea, si ex reis numeres, et ìnnumerabilia 
sunt, et obscura; sì ex rebus, valdè et modica, et illustria^ 
Nam si Mancini causam in uno Mancino poniraus, quoties- 
cunque is^ quem paterpatratus dediderit, receptus non erit. 



94 DB OmiTOBB JUIBEB SECUNDUS* 

toties causa nova naacetur. Sin in illà controvenii causanl 
facit, TÌdeaturae ei, quem paterpairatus dediderit, si is non 
ait receptus, postliminium esse ; nibil ad artem dicendi, nec 
ad argumenta defensìonis, Mancini nomen pertinet. Ac, 
si quid affert pneterea hominis aut dignitas aut indìgnitas, 
extra quaestionem est; et ea tamen ipsa oratio ad universi 
generis disputatìonem referatur necesse est. Haec ego non 
eo Consilio disputo, ut homines eruditos redarguam ; quan* 
quam reprebendendi sunt, qui» in genere definiendo, istas 
causas describunt in personis et in temporibus positas esse. 
"Hata etsi incurrunt tempora et persone, tamen intelligen* 
dum est, non ex iis, sed ex genere questionis, pendere 
causas. Sed boc nibil ad me. Nullum enim nobis certa* 
men cum istis esse debet tantum : satis est intelligi, ne 
hoc quidem eos consecutos, quod in tanto otio, etiam sine 
bac forensi exercitatione, efficere potuerunt, ut genera re- 
rum discernerent, eaque paulò subtìliùs expticarent. Ve* 
rum boc (ut dixì) nibil ad me* IHud ad me, ac multò 
etiàm magis ad vos, Cotta noster et Sul pici: quomodo 
nunc se istorum artes babent, pertimescenda est muititudo 
causarum : est enim infinita, si in personis ponitur ; quol 
bomioes, tot causse : sin ad generum universas qnsstiones 
referuntur ; ita modica) et paucs sunt, ut eas omnes, dili- 
gentes, et memores, et sobrìi oratores percursas animo, et/ 
propè dicam, decantatas babere debeant ; nisi forte existi- 
matis^ a M' Curio causam dìdicisse L. Crassum, et eà re 
multa attulisse, quamobrero, postumo non nato, Curium 
tamen baeredem Copooii esse oporteret. Nibil ad copiam 
argumentorum, neque ad caus» vim ac naturam, nomen 
Coponii aut Curii pertinuit. In genere erat universo rei 
negotìique, non in tempore ac nomioibus, omnis quaestio: 
Cùnd scriptum ita sit, fi mihijilius genitura isque priàs mo-' 
riiur^ et estera, tum ut mihi Uh sii hares : si natus filiua 
non sit ; videaturne is, qui filio mortuo institutus bsres sìt^ 
bsres esse. 

XXXI IL Perpetui juris et universi generis quaestio non 

^^ bominum nomina, sed rationem dìcendi, et argumentorum 

.-^ fontes, desiderat. In quo etiam isti nos juris consulti impe- 

diunt, a discendoque deterrent. Video enim, in Catonìs 

et Bruti libris, noininatim fere referri, quid alicui de jure 



DB ORATORE LIBER SECUMDUS. 95 

viro aut mulierì respondermt ; credo, ut putaremus, in ho- 
minìbuSy non in re, consuhationis aut dubitationis causam 
iliquam fuisse ; ut, quòd homines esseot ìnnumerabìles, 
debilitati a jure cognoscendo, voluntatem discendi simul 
cum spe perdiscendi afajiceremus. 

Sed base Crassus aliquando nobis expedìet, et exponet 
descripta generatim : est enim, ne forte nescias, beri nobis 
ille hoc, Catule, pollicitus, se jus civile, quod nunc diffu- 
saiQ et dissipatum est, in certa genera coacturum, et ad 
artem facile redacturum. Et quidetn, inquit Catùlus, haud- 
quàquam id est difficile Crasso, qui et, quod disc! potuit de 
jure, didicit : et, quod iis, qui eum docuerunt, defuit, ipse 
afferet ; ut, qu»sint in jure, vel aptè describere, vel ornate 
illustrare possit. Ergo ista, inquit Antonius, tum a Crasso 
discemus, cum se de turba, et a subsellìis, in otiuni (ut 
oogitat) soliumque contulerit. Jam id quidem siepe, inquit 
Catulus, ex eo audivi, cum diceret, sibi certum esse, a ju- 
diciis causisque, discedere : sed, ut ipsi solco dicere, non 
lìcebit. Ncque enim ipse auxilium suum saepè a viris bonis 
frustra ìmplorari patietur, ncque id aequo animo feret civì- 
tas ; quae si voce L. Crassi carebit, ornamento quodam 
sese spoliatam putabìt. Nam, hercle, inquit Antonius, si 
hsM^ vere a Catulo dieta sunt, tibi mecum in eodem est pis" 
trino. Crasse, vivendum : et istam oscitantem et dormitan- 
tem sapientiam Scaevolarum et ca&terorum beatorum otio 
concedamus. Arrisit hìc Crassus leniter ; et, Pertexe mo- 
do, inquit, Antoni, quod exorsuses : me tamen istaoscitang 
sapientia, simul atque ad eam-confugero, in libertatem vin- 
dicabit. 

XXXIV. Hujus quidem loci, quem modo sum exorsus, 
hic est finis, inquit Antonius : quoniam intelligitur, non in 
bominum innumerabilibus personis, tacque in infinità tem- 
porum varietale, sed ingenerum causis atque naturis, omnia 
BÌta esse, quae in dubium vocarentur ; genera autem esse 
definita, non solùra numero, sed etiam paucitate ; ut eam 
materiem orationis, que cujusque esset generis, studiosi 
qui essent dicendi, omnibus locis descrìptam, instructam, 
oroatamque comprebenderent, rebus dico et sententiis« 
Eas vi sua verba parient, quae semper satis ornata mihi qui* 
àtun vìderi solente si ejusmodi snnt^ ut ea res ipsa peperissa 



96 DE ORATO&S LIBER SECUNBITS* 

yideatur. Ac, si verum queritis, quod mibi quidem videa- 
tur, (DJhil enim aliud affirmare possum, Disi sententiam et 
opinioDem meain) hoc instrumentum causarum et generum 
universorum in forum deferre debemus, neque, ut quaeque 
res delata ad nos erit, tum denique scrutari locos, ex quibu3 
argumenta eruamus ; quae quidem omnibus, qui ea medio- 
criter modo consideràrint, studio adhibito et ùsu, pertractata 
esse possunt ; sed tamen animus referendus est ad ea capita, 
et ad illos, quos saepè jam appellavi, locos, ex quibus om- 
nia ad omnem oratìonem inventa ducuntur. Atque hoc 
totum est si ve artis, si ve animadversionis, sive consuetudì- 
DÌ8, nòsse regiones, intra quas venere et pervestiges, quod 
quaeras. Ubi eum locum omnem cogitatione sepseris, si 
modo usum rerum percallueris, nihii te effiigiet, atque om* 
ne, quod erit in re, occurret atque incidet. 

XaXV. Et sic, cùm ad inveniendum in dicendo tria 
sìnt ; acumen, deinde ratio, quam licet (si volumus) appel- 
lemus artem, tertium diligentia ; non possum equidem non 
ingenio primad concedere : sed tamen ipsum ingenium dili- 
gentia etiam ex tarditate incitat : diligentia, inquam, qus, 
cùm omnibus in rebus, tum in causis defendendis, pluri- 
mùm valet. Hsc prsscipuè colenda est nobis ; haec sem* 
per adbibenda ; baec, nihiI est, quod non assequatur. Cau- 
sa ut penitùs (quod initio dixi) nota sit, diligentia est : ut 
adversarium attente audiamus, atque ut ejus non solùm 
sententias, sed etiam verba omnia excipiamus, vultus deni- 
que perspiciamus omnes, qui sensus animi plerùmque indi- 
cant, diligentia est : id tamen dissìmulanter facere, ne sibi 
ille aliquid proGcere videatur, prudentia est : delude ut in 
iis locis, quos proponam paulò post pervolvatur animus, ut 
se penitùs insinuet in causam, ut sit cura et cogitatione in- 
tentus, diligentia est : ut bis rebus adhìbeat, tanquam lumen 
aliquod, memoriam, ut vocem, ut vires [hsc magna sunt.] 
Inter ingenium quidem et diligentiam, perpaululum loci re- 
liquun) est arti. Ars demonstrat tantum, ubi qusras, atque 
ubi sit illud, quod studeas invenire ; reliqua sunt in cura, 
attentione animi, cogitatione, vigilantià, assiduitate, labore ; 
complectar uno verbo, quo saepè jam usi sumus, diligentia ; 
qua una virtute omnes virtutes reliquae continentur. Nam 
oratìonis quidem copia videmus ut abundent philosopbi^ 



BS ORATOBE LIBER SECUNDUS. 97 

qui, utoptnor, (sed tu baec, Catule, meliùs) nulla dant 
praecepta dicendi ; oec idcirco roinùs, quscunque res pro* 
posita est, suscipiunt, de qua copiose et abundanter lo* 
quantur. 

XXXVI. Tum Catulus, Est, inquit, ut dicis, Antoni, ut 
plerique philosophi nulla tradant praecepta dicendi, et ba- 
beant paraium tamen, quid de quàque re dicant. Sed 
Aristoteles (is, quem maxime ego admiror) proposuit quos* 
dam locos, ex quibus omnis argumenti via, non modo ad 
philosopborum disputationem, sed etiam ad banc, qua in 
causis utimur, inveniretur : a quo quidem bomine jamdu- 
dum, Antoni, non abcirat oratio tua, si ve tu similitudine 
Ulius divini ingenii in eadem incurris vestigia, sìve etiam 
iUa ipsa legisti atque didìcisti ; quod quidem magis verisi« 
mile videtur. Plus enim te opers Grecis dedisse rebus 
video, quàm putàramus. Tum ille, Verum, inquit, ex me 
audies, Catuìe: semper ego existimavl, jucundiorem et 
probabiliorem buie populo oratorem fore, qui^ primùm, 
quàm minimam artificii alicujus, deiade nullamGraecarum 
rerum, significationem daret. Atque ego idem existimavi, 
pecudis esse, non bominis, cùm tantas res Graeci suscipe- 
rent, profiterentur, agerent, seseque et videndi res obscuris- 
simas, et bene vivendi, et copiose dicendi ratìonem bomi- 
nibus daturos pollìcerentur, non admovere aurem, et, si pa- 
làm audire eos non auderes, ne roinueres apud tuos cives 
auctoritatem tuam, subauscultando tamen excipere] voces 
eorum, et procul, quid narrarent, attendere : Itaque feci^ 
Catule, et istorum omnium summatim causas et genera ipsa 
gustavi. ^ 

XXXVII. Valdè, bercule, inquit Catulus, timide, tan- 
quam ad aliquem libìdinis scopulum, sic tuam mentem ad 
pbilosopbiam appulisti, quam baec civitas adspernata nun- 
quam est. Nam et referta quondam Italia Pythagoreorum 
fuit, tum, cùm erat in hac gente Magna illa Grascia : ex 
quo etiam quidam Numam Pompiiium, regem nostrum, fu- 
isse Pytbagoreum ferunt ; qui' annis permultis ante fuit, 
quàm ipse Pythagoras: quo etiam major vir babendus est, 
cùm illam sapientiam constituendaB civitatis duobus propè 
saeculis ante cognovit, quàm eam Graeci natam esse sense- 
runt. Et certe non tulit uUos baec civitas aut gloria clario-> 

9 



98 DK OSATORE I^IBER SECUNDU8. 

res, aut auctorìtate graTÌores, aut humanitate poHtìores, P. 
Africano, C, Lslio, L. Furio, qui secum eruditissimos ho-« 
mines ex Graecià palàm semper babuerunt. Atque ego ex 
istis saepè audivì, cùm dicerent, pergratum Atbenienses et 
sibi fecisse, et multis prìncipibus civìtatis, quòd, cùm ad se- 
natucn lègatos de suis maximis rebus roitterent, tres illìu9 
etatis nobilissimos pbilosophos roisissent, Carneadem, et 
Critolàum, et Diogenem : itaque eos, dutn Roros essent, 
et a se et ab aliis frequenter auditos. Quos tu cùm haberes 
auctoresy Antoni, miror, cur pbilosophias, sìcut Zethus ille 
Pacuvianus, propè bellum indixeris. Minime, inquit An- 
tonius: acsic decrevi philosophari potiùs, ut Neoptolemus 
apud Ennium, pauds: JVam omninò haud placet. Sed 
tamen bsec est mea sententia, quam videbar exposuisse« 
Ego ista studia non improbo, moderata modo sint : opinìo* 
nem istorum studiorum, et suspicionem artificii, apud eos 
qui res judicent, oratori adversariam esse arbitror: immici" 
uit enim et oratorìs auctorìtatero, et orationis fìdem. 

XXXVIII. Sed, ut eò revocetur, unde bue declinavit, 
oratio, ex tribus istis clarissimis philosopbis, quos Romana 
venisse dixisti, videsne Diogenem fuisse, qui diceret, artena 
se tradere bene disserendi, et vera ac falsa dijudicandi, 
quam verbo Grseco dialextix^v appellaret ? In hac arte (si 
modo est haec ars) nullum est praeceptum, quo modo verura 
inveniatur ; sed tantum est, quo modo judicetur. Nam et 
omne, quod eloquimur sic, ut id aut esse dicamus aut non 
esse, et si simpliciter dictum sit, suscipiunt dialectici, ut ju<« 
dicent, verumne sit, an falsum : et si conjunctè sit elatumi 
et adjuncta sint alia, judicent, rectène adjuncta sint : et va- 
rane summa sit uniuscujusque rationis : et ad extremum 
ipsi se compungunt suis acuminibus ; et, multa quaerendo, 
reperiunt non modo ea quas jam non possint ipsi dissolvere, 
sed etiam quibus ante exorsa, et potiùs detexta propè, re- 
texantur. Hìc nos igitur stoicus iste nihii adjuvat, quoni- 
am, quemadmodum inveniam quid dicam, non docet: atqge 
idem etiam impedit, quòd et multa reperit, quae neget uUo 
modo posse dissolvi, et genus sermonis affert non liquidum, 
non fusum ac profluens, sed exile, aridum, concisum, ac 
roinutum : quod si quis probabit, ita probabit, ut oratori ta- 
men aptum non esse fateatur. Haec enim nostra oratia 



DE ORATORE LIBER SECUNDU8. 99 

mùltitudinis est auribus acconimodanday ad oblectandos ann 
mos, ad impellendosi ad ea probanda, quas non aurìGcis sta*» 
tera, sed quàdam populari trotina, exaininantur. Quare 
istam artem totan> diinittamus, qu» in excogitandis argu-» 
mentis muta nimiùm est, in judicandis nimiùm loquax. 
Critolaum istum, quem stmul cum Diogene venisse com* 
memoras, puto plus buio studio nostro prodesse potuisse : 
erat enim ab isto Aristotele, a cujus invéntis tìbì ego videor 
non longè aberrare. Atque Inter hunc Aristoteiem, (cujus 
et illom legi lìbrum, in quo exposuit dicendi artes omnium 
Buperiorum, et illos, in quibus ipse sua quaedam de eàdem 
arte dixit) et hos germanos hujus artis magistros, hoc mihi 
yisum est interesse, quòd ille eàdem acie mentis, qua 
rerum omnium vim naturamque yiderat, baec quoque ad<« 
spexit, quas ad dicendi artem, quam ille despìciebat, perii 
nebant: illi autem, qui hoc solum colendum ducebant 
babitàrunt in bac una ratione tractandi, non eàdem pruden 
tiày qua ille, sed usu in hoc uno genere, studioque majore* 
Cameadis vero vis incredibilis ilia dicendi, et varietas, per* 

3oam esset optanda nobìs : qui nullam unquam in illis suis ' 
isputationibus rem defendit, quam non probàrit ; nullam 
oppugnavit, quam non everterit. Sed hoc majus est quid- 
daro, quam ab iis, qui hsc traduntet docent, postalandum sit. 
XXXIX. Ego autem, si quem nunc piane nidem insti* 
tui ad dicendum velim, bis potiùs tradam assiduis^ uno op* 
ere eandem iocudem dtem noctemque tundentibus, qui osa* 
nes tenuissimas particulas, atque omnia minima mansa, ut 
outrices infantibus puerìs, in os inserant. Sin sit is, qui et 
doctrinà mihi liberaliter institutus, et aliquo jam imbutus 
usu, et satis acri ingenìo esse videatur ; illuc eum rapìam, 
ubi non seclusa aliqua aquuia teneatur, sed unde universum 
flumen erumpat : qui illi sedes, et tanquam domicilia, ooh 
oium argumentorum commonstret, et ea breviter illustret, 
▼erbisque definiat. Quid enim est, in quo hereat, qui vi* 
derit, omne, quod sumatur in oratione aut ad probandom 
aut ad refellendum, aut ex sua sumi vi atque natura, aut 
assumi foris? Ex sua vi, cùm aut, res qu» sit tota, auera* 
tur, aut pars ejus, aut vocabulum quod babeat, aut quidpiam» 
rem illam quod attingat : extrinsecùs autem, cùm ea, qua 
8unt foris, neque inhaerent in rei natura, poUiguntur. Si res 



100 DE ORATOBE UBER SECUNDUS. 

tota qu«ritar, deGnitione universa vis eipUcanda est, sic: 
Si majestas est aroplitudo^c dignitas civitatis, is eam min-» 
uit, qui exercitum hostibus popoli Romani tradidìt, non qui 
euro, qui id fecisset, populi Romani potestati tradidit. Sin 
pars ; partitione, hoc modo ; Aut senatui parendum de sa« 
Iute reipublica fuit, aut aliud constlium instituenduro, aut 
sua sponte faciendum ; aliud consilium, superbum ; suum 
arrogans : ulendum igitur fuit Consilio senatus. Sin ex vo« 
cabulo, ut Garbo : Si consul est, qui consulit patria?, quid 
aliud fecit Opimius? Sin abeo, quod rem attìngat, piures 
sunt argumentorum sedes ac k>GÌ : nam et conjoncta quse«* 
remus, et genera, et partes generibus subjectas, et simiKtu-» 
' dines, et dissimilitudines, et contraria, et consequentia, et 
consentanea, et quasi praecurrentia, et repugnantia, et cau-* 
sas rerum vestigabimus, et ea, quae ex causis orta sunt ; et 
majora, paria, minora, quaeremus. 

XL. Ex conjunctis sic argumenta ducuntur : Si pietati 
summa tribuenda laus est, debetis raoveri, cùm Q. Metet* 
lum tam pie lugere vtdeatis. Ex genere autem : Si magis^ 
tratus in populi Romani potestate esse debent, quid Nor- 
banum accusas, cir^s tribù natus voluntati paruit civitatis ) 
Ex parte autem ea, quae est subjecta generi : Si omnes, qui 
reipublicae consulunt, cari nobis esse debent, certe in primis 
imperatores, quorum consiliis^ virtute, periculis, retinemus 
et nostram salutem, et imperii dignitatem. Ex similitudine 
autem : Si ter» partus suos diligunt, qua nos in Itberos nos* 
tros indulgentia esse debemus ? At ex dìssimilitudine : Si 
barbaroruro est in diem vivere, nostra Consilia sempiternum 
tempus spectare debent, Atque utroque in genere et sim« 
ilitudìnis, et dissimilitudinis, exempia sunt ex aliorum bdìs^ 
BUt dictis, aut eventis, et fictae narrationes sa&pè ponendae* 
Jam ex contrario : Si Gracchus nefariè, praeclarè Opimius. 
Ex consequentibus : Si et ferro interfectus ille, et tu inimi-« 
cus ejus cum gladio cruento comprehensus es in ilio ipso 
locoi et nemo praeter te ibi visus est, et causa nemini, et tu 
aemper audax ; quid est, quod de facinore dubitare possi-» 
rous ? Ex consentaneis, et, praecurrentibus, et repùgnanti*- 
bus, ut olim Crassus adolescens : Non, si Opimium defeo* 
disti. Garbo, idcireo te isti bonum civem putabunt, Simu-» 
lasse te, et aliud quid quassisse, perspicuum est, quòd T» 



DE ORATORE LIBBR 8ECUNDU8, 101 

<vraccbi mortem sepè in concionibus deplor&sti ; quòd P, 
Africani necis socius fuisti; quòd eam iegem in tribunatu _ - j2 /^ 
tulisti; quòd sempera bonìs dissensisti. Ex causis autem 
rerum sic : Avaritiam si toliere vultis, mater ejus est toUenda, 
luxuries. Ex iis autem, que sunt erta de causis : Si SBrarii 
copiisi et ad belli adjumenta, et ad ornamenta pacis, uti* 
mur, vectigalibus serviamus. Alajora autem, et minora, et 
paria comparabimus, sic. Ex majore ; Si bona existima- 
tio divitiis prestat, et pecunia tantopere expetitur, quanto 
gloria magis est expetenda ? Ex minore sic : 

hiCt parva consueiudinis ^^^5' ^^^' ' ^* ^-*^-w«*-«-.c — . 
Causàj hujus mortem feri tam famUiariter ; 
Quid si ipse amàssel ? quid mihi hic/aciet patri ? /ruf V*^ '"'''^ 

Ex pari sic : Est ejusdem et eripere, [et centra rempubli- 
cam largiri,] pecunias. Foris autem assumuntur ea, qu» 
non sua vi, sed extraneà, sublevantur, ut bsec : Hoc yerum 
est ; dixit enìm Q. Lutatius : Hoc falsum est ; habita enim 
quflestio est : Hoc sequi necesse est ; recito enim tabulas* 
De quo genere toto paulò ante dixi. H«c, ut breyissimi 
dici potuerunt, ita a me dieta sunt* /un^Aùic^J 

XLI. Ut enim, si aurum cui, auod esset multifariàm de«- 
fossumi commonstrare vellem, satu esse deberet, si signa et 
notas ostenderem locorum, quibus cognitis, ille sìbi ipse fo* 
dereti et id quod vellet, parvulo labore, nullo errore, inve- 
oìret : sic has ego argumentoruifi novi notas, que illa mibi 
quserenti demonstrant, ubi sint ; reliqua cura et cogitationc 
aruuntur. Quod autem argumentorum genus cuique cau- 
tarum generi maxime conveniat, non est artis exquisitas 
prescribere, sed est mediocris ingenii judicare. rfeque 
enim nunc id agimus, ut artem aliquam dicendi explicemuSi 
sed ut doctissimis bominibus usùs nostri quasi quaedam mo- 
nita tradamus. His igitur locis in mente et cogitatione de- 
fixìs, et in omni re ad dìcenduro posità excitatis, nihii erit, 
quod oratorem effugere possìt, non modo in foreqsibus dis- 
ceptationibus, sed omninò in uilo genere dicendi. Si vero 
assequetur, ut talis videatur, quaiem se vìderi velit, et ani- 
mos eorum ita afficiat, apud quos aget, ut eos, <|uòcunque 
velit, vel trahere vel raperò possit ; nibil prorecto pr«terea 
ad dicendum requiret. Jam iilud videmus nequàquam 

9* 



r\y 



102 PC ORATORE LIBER SECUNDU9. 

satìs esse, reperire quid dicas, Disi id inventum tractare pos- 
sis. Tractatio autem varia esse debet, ne aut cognoscat 
artem, qui audiat, aut defatigetur sìinilitudìnis satietate* 
Proponi oportet, quid afieras, et, id quare ita sit, ostendere ; 
et iisdem illis locis interdum concludere, relinquere alias» 
alìòque transire : saepè non proponere, ac, ratione ipsà af* 
ferendà, quid proponendum fuerit, declarare : si cui quid 
simile dicas, piiùs ut simile confirmes; deinde, quod agitur, 
adjungas ; puncta argumentorum plerumque ut occulas, ne / ' ' 
quis ea numerare possit, ut re distinguantur, verbis conjusaj^/ , , 
esse videantur. 

XLIL Haec, ut et properans, et a pud doctos, et semi* 
doctus ipse, percurro, ut aliquando ad illa majora veniamus. 
Nibil est enim in dicendo, Catule, majus, quàm ut faveat 
oratori is qui audiet, utque ipse sic moveatur) ut ìmpetu 
quodam animi et perturbai ione magis, quàm judicio aut 
Consilio, regatur. Plura enim multò bomines judicant odio, 
aut amore, aut cupiditate, aut iracundià, aut dolore, aut \bò^ 
titià, aut spe, aut timore, aut errore, aut aliquà permotione 
mentis, quàm ventate, aut praescripto, aut juris norma ali- 
quà, aut judicii formula, aut legibus. Quare, nisi quid vobÌ9 
aliud placet, ad illa pergamus. 

Paulum, inquit Catulus, etiam nunc deesse videtur iis 
rebus, Antoni, quas exposuisti, quod sit tibi ante explican- 
dum, quàm illuc proficiscare, quo te dicis intendere. 
Quidnam ì inquit. Qui ordo tibi placeat, inquit Catuljiis, 
et qus dispositio argumentorum, in qua tu mihi sen>per 
Deus videri soles. Vide, quàm sim in isto genere, inquit, 
.Catule, Deus.^ Non, mebercule, mihi, nisi admonito, ve- 
nisset in mentem ; ut possis existimare, me in ea, in quibus 
nonnunquam aliquid efficere videor, usu solere in dièendo, 
vel casu potiùs, incurrere. Ac res quidem ista, qua^ ego, 
quia non nóram, sic tanquam ignotum hominem, pnpteri* 
barn, tantum potest in dicendo, ut ad vìncendum nulla plus 
possit : sed tamen mihi videris ante tempus a me rati<Lem 
ordinis et disponendarum rerum requisisse. Nam siYego 
omnem vim oratoris in argumentis et in re ipsà per se éom« 
probandà posuissem, tempus esset jam de ordine argumen- 
torum, et de collocatione, aliquid dicere : sed, cùm tria 
sìnt a me proposita, de uno dicium ; cùm de duobus reli« 



DE ORATORE I>IBER SXCUNDU8. 103 

quis dixero, tum erit denique de disponendà tota oratione 
quaerendum. 

XLIII. Valet igitur multùm ad vìncendum, probarì 
mores, instituta, et facta, et vitam eorum qui agent causas, 
et eorum prò quibus; et ìtem improbari adversariorum ; 
aoimosque eorum, a pud quos agitur, conciliari quàm max* 
ime ad benevolentiam, cùm erga oratorem, tum erga illum 
prò quo dicet orator, Conciliantur autem animi dìgnitate 
hominis, rebus gestis, existimatione vìt» ; quae faciliùs or- 
iiari possunt» si modo sunt, quàm 6ngi, si nulla sunt« Sed 
baBC adjuvant in oratore, lenitas vocis [vultùs,] pudoris sig- 
niOcatio, verborum comitas ; si quid persequare acriùs, ut 
ìnvitus et coactus Tacere videare. Facilitatis, liberalitatisi 
mansuetudinis, pìetatis, grati animi, non appetentis, non 
avidi, sìgna proferri perniile est : eaque omnia, qu» probo- 
rum, demissorum, non acrium, non pertinacium, non litigi- 
osorum, non acerborum sunt, valdè benevolentiam concìli- 
ant, abalienantque ab iis, in quibus baec non sunt. Itaque 
eadem sunt in adversarios ex contrario confereoda. Sed 
genus hoc totum orationis in iis causis excellet, in quibus 
minùs potest inflammari animus judicis acri et vebementi 
quàdam incitatione. Non enim semper fortis oratio quaerì- 
tur sed saepè placida, summissa, lenis, quae maxime com- 
mendat reos. Reos autem appello, non eos modo, qui ar- 
guuntur, sed omnes quorum de re disceptatur : sic enim 
olim loquebantur. Horum igitur exprimere mores oratione 
justos, integros, religiosos, tìmidos, perferentes injuriarum, 
mirum auiddam valet : et hoc vel in principris, vel in re 
narranda, vel in perorandà, tantam habet vim, si est suavi- 
ter et cum sensu tractatum, ut saepè plus quàm causa 
valeat. 

Tantum autem efficitur sensu quodam, ac ratione dicen- 
di, ut quasi mores oratoris effingat oratio. Genere enim 
quodam sententiarum, et genere verborum, adhibilà etiam 
actione leni, (acilitatemque significanti, efficitur, ut probi, ut 
bene morati, ut boni viri esse videantur. 

XLIV. Huic autem est illa dispar adjuncta ratio ora- 
tionis,qu^ alio quodam genere mentes judicum permovet, 
iropellitque, ut aut oderint, aut dìligant, aut invideant, aut 
salvum velint, aut metuant, aut sperent, aut cupiant, aut 



104 DE ORATOBB LIBBR SECITNBUS* 

abhorreant, aut letentur, aut moereant, aut misereantur, aut 
punire velini, aut ad eos motus adducantur, si qui finitimi 
sunt et propinqui bis ac talibus animi perturbationibus. At- 
que iliud optandum est oratori, ut aliquam permotionem an- 
iroorum sua sponte ipsi afferant ad causam judices, ad id, 
quod utilìtas oratoris feret, accommodatanì. Facilius est 
enim currentem (ut aiunt) incitare, quàm commovere lan- 
guentem. Sin id aut non erit, aut erit obscurius, sìcut me- 
dico diligenti, priusquam conetur egro adhibere medici- 
nam, non solùm morbus ejus cui medérì volet, sed etiam 
consuetudo vaientis, et natura corporis, cognoscenda est ; 
sic equidem, cùm aggredior ancipitem causam et gravem, 
ad animos judicum pertractandos, omni mente in eà cogi- 
tai ione curàque versor, ut odorer, quàm sagacissime possim, 
quid sentiant, quid existiment, quid exspectent, quid ve- 
^mt, quo deduci oratione facillimè posse videantur. Si se 
dant, et (ut ante dixi) sua sponte, quo impeliìmus, inclinant 
atque propendent ; accipio quod datur, et ad id, unde ali- 
quis flatus ostenditur, vela do. Sin est integer quietusque 
judex, plus est operis: sunt enim omnia dicendo exci- 
tanda, nihil adjuvante natura. Sed tantam vim habet i]la, 
quae reetè a bono poeta dieta est Jlexanmaf atque omnium 
regina rerumf oratio, ut non modo inclinantem impellere^ 
aut stantem inclinare, sed etiam adversantem et repugnan- 
tem, ut imperator bonus ac fortis, capere possìt. 

XLV. Hffic sunt illa, quae me ludens Crassus modo fla- 
gitabat, cùm a me divinitùs tractari solere diceret, et in 
causa M' Aquiliì, C. que Norbani, nonnullisque aliis, quasi 
praeclarè acta, laudaret : que, mehercule, ego, Crasse, cùm 
a te tractantur in causis, borrere soleo : tanta vis animi, 
tantus irapelus, tantus dolor, oculis, vultu, gestu, digito 
denique isto tuo, significari solet : tantum est flumen gra- 
vissiraorura optimorumque verborum, tam integre senten- 
ti», tam vere, tam nove, tam sine pigmentis fucoque 
puerili, ut mihi non solùm tu incendere judìcero, sed ipse 
ardere, videaris. 

Neque Beri potest, ut doleat is qui audit, ut oderit, ut in- 
videat, ut pertimescat aliquid, ut ad fletum misericordiam- 
que deducatur, nisi oranes ii motus, quos orator adhibere 
volet judici, in ipso oratore impressi esse atque inusti vide- 



^ DE ORATORE LIBER 8ECUND17S. lOS 

buntur. Quod si fictus aìiquis dolor suscipiendus esset, et 
si io ejusmodi genere orationis nìhil esset, nisi falsum atque 
imitatione simulatum, major ars aliqua forsitan esset requi- 
renda. Nunc ego, quid libi, Crasse, quid casteris accidati 
nescio: de me autem, causa nulla est, cur apud homines 
prudentissimos atque amicissimos mentiar. Non, meher- 
cule, unquam, apud judices, aut dolorem, aut misericor- 
diam, aut invidiam, aut odium excitare dicendo volui, quia 
ipse, in commovendis judicibus, iis ipsis sensibus, ad quos 
ìllos adducere vellem, permoverer. Neque enim facile est 
per6cere, ut irascatur, cui tu velis, judex, si tu ipse id lente 
forre videare ; neque ut oderit eum, quem tu velis, nisi 
teipsum flagrantem odio ante viderit ; neque ad misericor- 
diam adducetur, nisi ei tu signa doloris tùi, verbis, sententiiS| 
voce, vultu, collacryroatione denique, ostenderis. Ut enina 
nulla materies tam facilis ad exardescendum est, qus, nisa 
admoto igni, ignem concipere possit ; sic nulla mens est 
tam ad comprehendendam vim oratoris parata, qu» possit 
locendi, nisi inflammatus ipse ad eam, et ardens, acces- 
seris. 

XLVI. Ac, ne forte hoc magnum ac mirabile esse videa- 
tur, hominem toties irascì, toties dolere, toties omni animi 
motu concitari, prsBsertim in rebus alienis, magna vis est 
earum sententiarum, atque eorum loeorum, quos agas trac- 
tesque dicendo, nihil ut opus sit simulatione et fallaciis. 
Ipsa enim natura orationis ejus, quae susci pìtur ad aliorum 
amimos permovendos, oratorem ipsum magls etiam, quàm 
quenquam eorum qui audiunt» permovet. Et ne hoc in 
causis, in judiciis, in amicorum periculis, in concursu ho- 
minora, in civitate, in foro, accidere miremur, cùm agitur 
non solùm ingenii nostri existimatio (nam id esset levius ; 
quanquam, cùm professus sis, te id posse facere, quod 
pauci, ne id quidem negligendum est) : sed alia sunt majorm 
multò, fides, officium, diligentia; quibus rebus adductiy 
etiam cùm alienissimos defendimus, tamen eos alienos, si 
ipsi viri boni volumus haberi, existimare non possumus« 
Sed (ut dixi) ne hoc in nobis mirum esse videatur, quid 
potest esse tam fictum, quim versus, quàm scena, quàm 
fabule ? tamen in hoc genere saepè ipse vidi^ cùm ex per* 



106 DE ORATORE LIBER SECUNDUS. 

sona mihi ardere oculi homÌDÌs bistrìods viderentur, sj 
dalia illa dicenUs, ^ 

Segregare abs te ausus, aiU sine iUo aalamina ingredi ? 
Neque paAernum adspectum es veritus 7 

IVunquam illum adspectum dicebat, quio mihi Telamon 
tus furare luctu filli videretur ; ut ideni; inflexà ad mis< 
bilem sonum voce, 

Q«em, ataie exactà^ indigeni 
Liberikm lacerasti^ orbasti^ exlinxsti; neque fratris necis, 
Neque gnati ejus parvi, qui Ubi in tutelam est tradUus . . . 

flens ae lugens dicere videbatur. Que si ille histrio, q 
tìdie cùm ageret, tamen [rectè] agere sine dolore non 
terat ; quid ? Pacuvium putatis, in scrìbendo, leni ani 
ac remisso fuisse ? Fieri nullo modo potuit. Siepe ei 
audiviy poetam bonum neminem (ìd quod a Democrito 
Piatone in scriptis reitctum esse dicont) sine inflammatit 
animorum exsistere posse, et sine quodam afflatu qi 
Juroris. 
.A — XLVIL Quare nolite extstimare meipsum, qui non i 
roum veteres casus fictoeque luctus vellem imitarì atc 
adumbrare dicendo, neque actor essem alienie persone, : 
auctor me», cùm mtbi M' Aquilius in civitate retinen< 
esset, qus in illà causa perorandà fecerim, sine magno < 
lore fecisse* Quem enim ego consulem fuisse, impera 
rem ornatum a senatu, ovantem in Capitolium adscendi 
momtnissem ; hunc cùm afflictum, debilitatum, moerente 
in summum discrìmen adductum viderem, non priùs si 
conatus misericordiam alìis commovere, quàm misericon 
som ipse captus. Sensi equìdem, tum magnopere mom 
judices, cùm excitavi moestum ac sordidatum senem, 
cùm ista feci, que tu, Crasse, laudas, non arte, de qua qi 
loquar nescio, sed motu magno animi ac dolore, ut discì 
derem tunicam, ut cicatrices ostenderem. Cùm C. M 
rius mcerorem orationìs me» prcsens ac sedens roulturo la 
rymis suis adjuvaret ; cùmque ego, ilhim crebro appellar 
collegam ei suum commendarem, atque ìpsum advocatu 
ad communem imperatorem fortunam defendendam inv 



0E ORATORE LIBER SECUNOUS. 107 

earem ; non fiiit haec sine meìs lacrymìs, non sino dolore 
magno, miseratio, omnìumque Deorum et hominum et ci« 
vium et sociorum imploratio : quibus omnibus yerbis, quae a 
rae tura sunt habita, si dolor abfìiìsset meus, non modo non 
roìserabilis, sed etiam irridenda, fuisset oratio mea. Quam- 
obrera hoc vos doceo, Sulpici, bonus ego videlicet atqua 
eruditus magister, ut in dicendo irasci, ut dolere, ut fiere, * 
possitis. Q^anquam te quidem quid hoc doceara, qui, in 
accusando sodali et questore meo, tantum incendium non 
oratione solùm, sed multò etiam magis vi, et dolore, et ar-* 
dorè animi concitaras, ut ego ad id restinguendum vix co« 
narer accedere? Habueras enim tum omnia in causa supe- 
riora : vim, fugam, lapìdationem, crudelitatem tribuniciami 
io Caepionis gravi miserabilique casu, in judicium vocabas : 
deinde principem et senatùs et civitatis, M. ^milium, la- 
pide percussum esse constabat : vi pulsum ex tempio L. 
Cotta m, et T. Dldium, cùm intercedere vellent rogationi. 
Demo poterat negar«. 

XLVIII. Accedebat, ut h»c tu adolescens prò republicà 
queri summa cum dignitate existimarere ; ego, homo cen- 
sorius, vix satis honestè viderer seditiosum civem, et in ho- 
minis Gonsuiaris calamitate crudelem, posse defendere* 
Erant optimi civesjudices, honorum virorum plenum forum, 
vix ut mihi tenuis quaedam venia daretur excusationis, quòd 
tamen eum defenclerém, qui mihi quaestor fuisset. Hìc 
ego quid dicam me artem aliquam adhibuisse ? quid fece- 
rim, narrabo : si placuerìt, vos meam defensionem in aliquo 
artis loco reponetis. Omnium seditionum genera, vitìa, 
pericula collegi; eamque oratiónem ex omni reipublicae 
nostrae temporum varietate repeti vi; conclusique ita, ut di- 
cerem, etsi omnes molestai semper seditiones fuissent, jus- ^ ^ 

tas tamen fuìsse nonnullas, et propè necessarias. Tum- ^^^ 
illa, quae modo Crassus commemorabat, egi ; neque reges 
ex hac civitate exigì, ncque tribunos plebis creari, neque 
plebiscitis toties consularem potestatem minui, neque pro- 
vocationem, patronam illam civitatis ac vindicem libertatis, 
populo Romano dari, sine nobilium dissensione, potuisse : 
ac, si illas seditiones saluti buie civìtati fuissent, non continuò, 
si quis motus populi factus esset, id C. Nerbano in nefario 
crìmine, atque in fraude capitali, esse ponendum. Quòd sì> 



108 DB ORATORE LIBER SECtTNDVS. 

uDquam populo Romaoo coDcessum esset, ut jure con 
tus videretur (id quod docebam s»pè esse concessum), 
}am illà causam justioreni fuisse. Tum omnenci oratio 
traduxì et converti io increpandam Caepionis fugam, in 
plorandum interitum exercitùs. Sic et eorum doloreai 
lugebant suos» oratione refricabam ; et animos equitum 
manorum, apud quos tum judices causa agebatur, . ad 
Caepionis odium (a quo erant ipsi propter judicia abalien 
renovabam [atque revocabam]. 

XLIX. Quòd ubi sensi me in possessione judicii, ac 
fensionis mese, constitisse, quòd et populi benevolem 
mibi concìliàram, cujus jus etiam cum seditionis conji 
tione defenderam ; et judicum animos totos, vel calami 
civitatis, vel luctu ac desiderio propinquorum, vel odio ] 
prio in Caepionem, ad causam nostram converteram ; t 
admiscere buie generi orationis vebementi atque atroci 
Dus illud alterum (de quo ante disputavi) lenitatis et cr 
suetudinis eoe pi ; me, prò meo sodali, qui mibi in li bei 
loco more majorum esse deberet, et prò meà omnì ù 
propè fortunisque, decernere ; nibil mibi ad existimatior 
turpius, nibil ad dolorem acerbius accidere posse, quàu 
is, qui sspè alienissimis a me, sed raeis tamen civibus, 
luti existimarer fuisse, sodali meo auxilium ferre non 
tuissem. Petebam a judicibus, ut illud astati mese, ut 
Boribus, ut rebus gestis, si justo, si pio dolore me esse 
fectum viderent, concederent ; praesertim si in aliis cai 
intellexissent, omnia me semper prò amicorum perici 
nibil unquam prò meipso, deprecatum. Sic, in illà ci 
defensione atque causa, quod esse in arte positum vide 
tur, ut de lege Apuleià dicerem, ut, quid esset minu 
majestatera, explicarem, perquam breviter perstrinxi ati 
attigi. His duabus partibus orationis, quarum altera coi 
tationem babet, altera commendationem, quae minime p 
ceptis artium sunt perpolitas, omnis est a me illa causa tr 
tata, ut et acerrimus in Caepionis invidia renovandà, et 
meis moribus erga meos necessarios declarandis mansi 
tissimus, viderer. Ita magis afiectis animis judicum, qu 
doctis, tua. Sul pici, est a nobis tum accusatio vieta. 

L. Hìc Sulpicius, Vere, bercule, ìnquit, Antoni, i 
Qommemoras: nam ego nihil unquam vidi, quod tara 



BS OBATOBX UBEB 8EC0HPUS* |09 

manibus ehberetar, quam mibi tum est elapsa iila causa. 
Cura enim (quemadmodum dixisti) Ubi ego Don judÌGÌam, 
sed ìncendiuai, tradidissem ; quod tuiim pnncìphim, Dii 
immoitales, fuil ! qui timor ! quae dubitatio ! quauta hsesita- 
tio, tractusque verborum ! Ut illud ioitio, quod tìbi uilum 
ad ignoscendum bomines dabaot, tenuisti; te prò faomine 
peroecessarìo, questore tuo, dicere; quam tibi primùm 
muDÌsti ad te audiendum viam ! Ecce autem, cimi te nibii 
aliud profecìsse arbitrarer, nisi ut bouyiies tiU, civero im- 
probum defendentì, ignoscendum propter oecessitudinem 
arbitrarentur; serpere occulte coepistì, nìhildum ^\\\s ms-dicc^ 

Kicaotibus, me vero jam pertimescente, ut illam, non Nor- 
ftni seditionem^ sed populi Romani ìracundiam, neque 
eann injustam, sed meritam ac* debitam, fuisse derenderes. 
Deinde qui locus abs te prstermissus est in Cspionem ? ut 
tu illa omnia odio, invidia, misericordia miscuisti ! Neque 
hxc sòlùm in defensione, sed etiam in Scauro, ceterisque 
meis testibus, quorum testimonia, non refeilendo, sed ad 
eundem impetuni populi confugiendo, refutàsti. Qu» 
cùm abs te modo comroemorarentur, equidem nulla pr»* 
copta desiderabam : istam enim ipsajzi denìonstrationeìii 
defeosionum tuarum, abs te ipso commemoratam, doctrì- 
nam esse non medioerem puto« Atqui, si ita placet, inquit 
Antonius, trademus etiam^ quae nos sequi in dicendo, quae- 
que maxime spectare, solemus z docuit enim jam nos longa 
vita ususque rerum maxiraarum, ut, quibus rebus animi 
bominum moverentur, teoeremua. 

LI. Equidem primùm considerare soleo, postuletne cau- 
sa : nam neque parvis in rebus adhibendae sunt hse dicendi 
faces, neque ita aniinatis hominibus, ut nibil ad eorum 
nientes oratione flectendas proficere possimus ; ne aut irri- 
sione aut odio digni putemur, si aut tragmdias agamus in 
nugis, aul convellere adoriamur ea, qu«B non possint com- 
moveri. Naro, quoniam base fere maxime sunt in judicum 
animis (aut, quicunque ilii erunt, apud quos agemus) ora- 
lione molienda, amor, odium^ iracundia, invidia, misericor- 
dia, spes, laetitia, timor^ molestia ; sentimus amorem eoo- 
ciliari, si ìd videare, quod sit utile ipsis, apud quos agas, de- 
fendere ; si aut prò bonis viris, aut certe prò iis, qui illìs 
boni atque utiles sint, laborare : namque b«c res amorem 

10 



110 BS ORATORE LIB&R SECUNDUS. 

magis conciliat, illa virtutis defensio caritatem, plosque | 
ficit, si proponitur spes utilitatis futurae, quàm preteriti 
neficìi commemoratio. Enitendum est, ut ostendas, in 
re qaam defendas, aut dignitatem inesse, aut .utilitatc 
eumque, cui coneilìes hunc amorem, significes nibii ad i 
itateli} suam retulisse, ac nihil omninò fecisse causa s 
Invidetur enim commodis bominum ipsorum ; studiis aui 
eorum cseteris commodandi favetur. Videndumque i 
loco est, ne, quos ob benefacta diligi volemus, eorum 1 
dem atque gloriam (cui maxime invìderì solet) nimis effe 
▼ideamur. Atque iisdem bis ex locis et odium in a 
ftruere discemus, et a nobis ac nostrìs demovere : eadc 
que baec genera tractanda sunt in iracundia vel excitai 
▼el sedandà : nam, si, quod ipsis, qui audiunt, pernicios 
Rat inutile sit, id [factum] augeas, odium creatur: s 
quod aut in bonos [viros, aut] in eos in quos quisque m 
ime debuerit, aut in rempublicam ; tum excitatur, si n 
tam aeerbum odium, tamen aut invidie aut odii non d 
similis offensio. Item timor incutitur aut ex ipsorum pe 
culis, aut ex comraunibus. Interior est ille proprius : s 
hic quoque communis ad eandem similitudinem est pere 
cendus. 

LH. Par atque una ratio est spei, iffititie,molestie : s 
band sciam, an acerrìmus longè|sit omnium motus invidi] 
Dee miotts virium opus sit in eàcomprimenda, quàm in e 
citandà. Invident autem bomines maxime paribus, aut i 
ferioribus, cùm se relictos sentiunt, illos autem dolent ev 
lasse : sed etiam superioribus invidetur siepe vehementer, 
eò magis, si intolerantiùs se jactant, et aequabilitatem juri 
pr»stantia dignìtatis aut fortunae suae, transeunt : qu» si ii 
flammanda sunt, maxime dicendum est, non esse virtù 
prta; deinde etiam vitiis atque peccatis: tum si eru 
tionestiora atque graviora, tamen non esse tanta ulla merli 

Juanta insolentia bominis, quantumque fastidium. Ad S( 
andum autem, magno illa labore, magnis periculis, es< 
parta ; nec ad suum commodum, sed ad alioruro, esse co 
lata ; seseque, si quam gloriam |)eperisse videatur, etsi € 
non 8Ìt iniqua merces periculi, tamen eà non delectari, te 
tamque ab^icere atque deponere : omninòque pcrficiendui 
est, (qaoniam plerique sunt invidi, maximèque est hoc coni 



I>E oràtorb liber secundus* 111 

rnune vitiuniy et pervagatum; [invtdetur autem PTs^tanti^v » 
florentique fortunse]) ut baec opiaio minuatur, et illa exceU^ 
lena opioioDe fortuna cutn laboribus et miseriìs permixta 
esse videatur. Jara misericordia movetur, sì is, qui auditi 
adduci potest, ut illa, quae de aitero deplorenturi adsuasres 
revocet, quas aut tulerit acerbas, aut timeat ; aut, intueos 
alium, crebro ad seipsura revertatur. Ita, cùm singuii car 
sus bùmananim miseriarum graviter accipiuntur, si dicun- 
tur dolenter, tum afflicta et prostrata virtus maxime hictu- 
osa est ; et, ut illa altera pars orationis, qu», probitatis com«> 
mendaiione, boni viri debet speciem tueri, lenis (ut scepè 
jam dixi) atque submissa ; sic b»c, qu» suscipitur ab ora- 
tore ad Gommutandos animos, atque omoi ratione flecten* 

dos, intenta ac vebemens esse debet. ^ [^ 

LIIL Sed est quedam in bis duobus generibus (quorum 
aberum lene, alterum vebemens, esse volumus) dìfficilis ad 
distinguendum simìlitudo. Nam, ex illà lenitate, qua con* 
eiltamur iis qui audiunt, ad banc vim acerrimam, qua eos* 
dem exeitamus, influat oportet aliquid, et ex hac vi nonnun^ 
quam animi aliquid [inflammandum est] illi lenitati : nequ« 
est ulta temperatior oratio, quàm illa, in qua asperitas con* 
tentioois oratorts ipsius bumanitate conditur ; remissio au* 
lem lenttatis quàdam gravitate et contentione firmatur. In 
utroque autem genere dicendi, et ilio in quo vis atque con* 
tentio queritur, et hoc quod ad vitam et mores accommoda* 
tur, et principia tarda [sunt,] et exitus tamen spiasi et prò* 
ducti esse debent. Nara ncque assilienduni statim est ad 
illud genus orationis ; abest enim totum a eausà ; et borni- 
nes priùs ipsum illud, quod proprium sui judicii est, audire 
deaderant ; nec, cùm in -eam rationem ingressus sis, cele- 
riter discedendum est. Non enim, sicut argumentum, si* 
mul atque positum est, arrìpitur, aherumque et tertium poa* 
citur, ita misericordiam, aut invidiam, aut iracundiam, aimul 
atque intuleris, possis commovere. Argumentum enim ra- 
tio ipsa confirmat, que simul atque emissa est, adherescit : 
illud autem genus orationis non cognitionem judicis, sed 
magia perturbationem, requirit, quam consequi, nisi mglta et 
varia et copiosa oratione, et simili contentione actionis, ne- 
mo potest. Quare, qui aut breviter aut submissò dicunf, 
docere judicem possunt, commovere non possunt ; in quo 



ti-JitiéU'^ 



118 DE ORATORE LIBER SECUNDVS 

suDt omnia. Jam illud perspieuum est, omnium reruni 
contrarìas partes facuUatem ex iisdem soppeditari Ice 
Sed argumento resistendum est, aut iis, qa» comproban 
ejus causa sumuntur, reprehendendis, aut demonstrand 
idy quod concludere illì velint, non effici ex propositìs, d 
esse consequens : aut, si ita non refellas, afferendum est 
contrarìam partem, quod sit aut gravìus, aut eque grav 
Illa autem, quae aut conciliationis causa leniter, aut perm 
tionis vehementer, aguntur, contrariìs commotionibus ini 
renda sunt, ut odio benevolentia, misericordia invidia, t( 
latur. 

LI V. Suavis autem est, et vehementer ssepè utilis jocu 
et facetiae ; quae, etiamsi alia omnia tradi arte possunt, n 
turae sunt propria certe, neque ullam artem desìderant. ] 
quibus tu iongè alìis, meà sententia, C.ssar excellis ; qi 
magis mibi etiam testis esse potes, aut nullam esse arte 
salis ; aut, si qua est, eam nos tu potissimùm docebis. E^ 
vero, inquit Cassar, omni de re facetiùs puto posse ab h( 
mine non inurbano, quàm de ipsis facetìis, disputar!. It 

Sue, cùm quosdam Graecos inscrìptos IìIm'os esse vidìsse 
e ridiculis, nonnullam in spem veneram, posse me alìqu: 
ex istis discere. Inveni autem ridicula et salsa multa Gra 
corum ; nam et Sìculi in eo genere, et Rhodii, et Byzantì 
et, praeter caeteros. Attici excellunt : sed, qui ejus rei ri 
tionem quondam conati sunt artemque tradere, sic insul 
extiterunt, ut nibii aliud eorum, nisi ipsa insulsitas, rides 
tur. Quare mibi nullo videtur modo doctrìnà ista res poss 
tradi. Utenim cura duo genera sint facetiarum, aherui 
sequabiliter in omni sermone Aisum, alterum peracutum ( 
breve ; illa a veterìbus superior cavillatio, baec altera dics 
citas, nominata est. Leve nomen habet utraque res 
quippe leve enim est totum hoc, risum movere. Verumta 
men (ut dicis, Antoni) multum in causis persaepè lepore € 
facetiìs profici vidi. Sed, cùm in ilio genere perpetue fes 
tivitatis ars non desideretur (natura enim fingit homines € 
creat imitatores et narratores facetos, et vultu adjuvante, e 
voce, et ipso genere sermonis) ; tum vero in hoc altero di 
cacitatis, quid habet ars loci, cùm ante illud facetum die 
tum emìssiim haerere debeat quàm cogitari poiuisse videa 
tur ? Quid enim hic meus fraier ab arte adjuvari potuit 



DE ORATORE LIBBR SECITDNUS. 113 

cùm a Phìiippo, interrogatus, quid latraret, Fiit^m se videre^ iévttJL 
respondit ? Quid in omni oratioDe Crassus, vel apud cen- J 
tumviros centra Scaevolam, vel centra accusatorem Bru- 
tum, cùm prò Cn. Plance diceret ? Nam id, quod tu mihi 
tribuis, Antoni, Crasso est, omnium sententià, conceden- 
dum: non enim fere quisquam reperietur, praeter hunC| 
in utroque genere leporis excellens, et ilio, quod in perpe- 
tuitate sermonis, et hoc, quod in celeritate atque diete est* 
Nam bsc perpetua centra Scaevolam Curiana defensio tota 
redundavit hilaritate quàdam et joco ; dieta illa brevia non 
faabuit: parcebat enim ad versarti dignitati ; in quo ipse ser« » ^^ 
▼abat suam ; quod est homìnibus facetis et dicacibus diffi*^*^^^ 
cillimum, habere hominum rationem et temperum, et ea, 
quae occurrant, cùm salsissimè dici possint, tenere. Itaque 
Donnulli ridiculi homines hoc ipsum non insulse interpre-Otfti^i^^ 
tantur. Dicere enim aiunt Ennium flammam a sapiente 
faciliùs ore in ardente opprimi, quàm bona dieta teneat: 
haec scilicet bona dieta, qus salsa' sint: nam ea dieta zp* 
pellantur proprio jam nomine. 

LV. Sed, ut in Scsvolam continuit ea Crassus, atque 
ilio altero genere, in quo nulli aculei contumeliarum ìne- 
rant, causam illam disputationeroque lusit ; sic, in Bruto, 
quem oderat, et quem dignum contumelia judicabat, utro- 
que genere pugnavit. Quàm multa de balneis, quas nuper 
itle vendiderat, quàm multa de amisso patrimonio dixit 1 
atque illa brevia, cùm iile diceret, se sine causa sudare; 
Minime mirum^ inquit ; modo enim existi de balneis. In* 
numerabilia hujuscemodi fuerunt, sed non minùs jucunda illa 
perpetua. Cùm enim Brutus duos lectores excitàsset, et 
alteri de colonia Narbonensi Crassi orationem legendam 
dedisset, alteri de lege Servilia ; et cùm contraria inter sese 
de republicà capita contulisset ; noster bic facetissime tres 
patris Bruti de jure civili libellos tribus legendos dedit.' Ex 
libro primo, forte evenite ut in Privemati essemus : BrutCf 
testifieatvr pater^ se tibi Privernatem fundum reliquisse. 
Deinde ex libro secundo, in Albano eramus ego et Marcus 
JUius ; Sapiens videlicet homo cum primis nostra civitatis^ 
nórat hunc gurgitem ; metuebat, ne, cùm is nihil haberet, 
nihil esse et rdictum ptUaretur, Tura ex libro tertio, in 
quo 6nem scribendi fecit (tot enimi ut audivi Scevolam di- 

10* 



114 DK ORATOBE LIBER 8ECUNDU8. 

cere, sunt veri Bruti libri) in TUmrti forte assedimus ego e 
Marcus JUius; Ubi sunt ti funài ^ BrvXe, quos tibi paté 
publicis commentariis consignatos reliquitl Quòd^ nh 
ptjAerem te^ inquit, jum haberet^ quartum librum composu 
issetf et se etiam in balneis lotum cumjilioy scriptum reh 
quisset. Quis est igitur, qui non fatealur, hoc lepore al 

alte facetiis, non ininus refutatum esse Brutum, quài 
lis tragoediis, quas egit idem, cùm caau in eàdem caus 
funere efierretur anus Junia ? Pro, Dii immortales, qui 
fuit illa, quanta vis ! quàm inexpectata ! quàm repentina 
cùm, conjectis oculis, gestu omni imminenti, snmmà grav 
j tate et celeritate verborumi Brute, quid sedes 1 quid illa\ 
2' ^ anum patri nuntiare vis tuo 1 quid illis omnibus^ quoru\ 
imagines duci vides ? quid majoribus tuis 1 quid L, Bruti 
qui hunc populum dominatu regio liberavit 1 quid te fi 
cere 1 cui rei, cui glor̀e, cui virtuti studere 7 patrimonio^ 
augendo 1 at id non est nobilitatis : sedfac esse, nihU si 
perest ; libidines totum dissipaverunt : an juri ciffiti 1 e 
patemum : sed dicet, te, càm ades venderes, ne in rat 
quidem et casis solium tibi patemum recepisse : an rei mil 
taril qui nunquam castra videris: an eloquential qu 
nulla est in te : et, quidquid est vocis ac lingua, omne i 
istum, turpissimum calumnia quastum contulisti. Tu /i 
eem adspicere audes 1 tu hos intueri 1 tu in foro, tu in Urb 
tu in ctvium esse conspectu 1 tu illam mortuam, tu imog 
nes ipsas, non perhorrescis 1 qvAus non modo imitandi 
sed ne tollocandis quidem, tibi vllum locum reliquisti, 
""X" LVI. Sed haec tragica alque divina: faceta autem i 
urbana innumerabilia ex una contentione meministis : tu 
enim concio major unquam fuit, nec a pud populum gravi( 
oratio, quàm hujus centra collegam in censura nuper, neqi 
lepore et festi vitate conditior. 

Quare tibi, Antoni, utrumque assentior, et multùm faci 
tias in dicendo prodesse s^pè, et eas arte nullo modo pos; 
tradi. lUud quidem admiror, te nobis in eo genere tribi 
isse tantum, et non hujus rei quoque palmam, ut esteri 
rum, Crasso detulisse. Tum Antonius, Ego vero ita iì 
cìssem, inquit, nisi interdum, in hoc. Crasso paulùm invidi 
rem : nani esse quamvis facetum atque salsum, non nim 
est perse ipsum invidendum : sed, cùm omnium sis venu; 



DE ORÀTORS LIBER SECUMDUf. 116 

tissimus et urbanissimus, omnium gravissimum et severissi* 
mum et esse et videri (quod isti contigit udì), id mibi vis 
ferendum videbatur. Hìc cùm arrisisset ipse Crassus, At- 
tanien, inquìt Antooius, cùm artem esse facetiarum, Juli^ 
negares, aperuisti quiddam, qaod praecipiendum videretur. 
Haberi enim dixisti ratìonem oportere bomirrum, rei, tem- 
poris, ne quid jocus de gravitate decerperet ; quod quidem 
in primis a Crasso observari solet. Sed hoc prsceptuni 
praetermittendum est facetiarum,cùm bis nibii opus sit : 000 
autem, quomodo utamur, cùm opus sit, quaerimus ; ut in 
adversarium, et maxime, si ejus stultitia poterìt agitarì, in 
testem stultum, cupidum, levem, si facHè bomines audituri 
videbuDtur. Omninò probabiliora sunt, quas lacessiii dici* 
mus, quàm quae priores : nam et ingenii celerìtas major, esti 
quae apparet in respondendo ; et bumanitatis est responsio* 
Videmur enim qùieturi fuisse, Disi essemus lacessiti ; ut, io 
istà ipsà conclone, nihii fere dictum est ab boc, quod qui- 
dem facetiùs dictum videretur, quod non provocatus res- 
ponderit. Erat autem tanta gravitas in Domitio, tanta auc- 
toritas, ut, quod esset ab eo objectum, lepore roagìs elevan- 
dum, quàm contentione frangendum, videretur» 

LVII. Tum Sulpicius, Quid igitur? inquit: patiemuri 
Cssarera, qui quanquam Crasso facetias concedit, tameo 
multò in eo studio magis ipse elaborat, non explicare nobis 
totum genus boc jocandi, quale sit, et unde ducatur ; prae- 
sertim cùm tantam vim et utilitatem salis et urbanitatis esse 
fateatur ? Quid si, inquit Julius, assentior Antonio dicenti, 
nullam esse artem salis? Hìc cùm Sulpicius reticuisset, 
Quasi vero, inquit Crassus, borum ipsorum, de quibus An«- 
tonius jamdiu loquitur, ars ulla sit. Observatio quaedam 
est, ut ipse dixit, earum rerum, quae in dicendo valent ; 

2uaB si eloquentes Tacere posset, quis esset non eloquens ? 
tuis enim base non vel facile, vel certe aliquo modo posset 
ediscere ? Sed ego in bis praeceptis banc vim et banc util- 
itatem esse arbitror, non ut ad reperiendum, quid dicamus, 
arte ducaraur, sed ut ea, quae natura, quae studio, quae ex« 
ercitatione consequimur, aut recta esse confidamus, aut pra- 
va intelligamus, cùm, quo referenda sint, didicerimus. 
Quadre, Caesar, ego quoque a te boc peto, ut si tibi vide- 
tur/disputes de boc toto jocandi genere, quid seotias, ne 



116 ]>£ ORATORE LIR£R SECUNDU9. 

i]ua forte dicendi pars, quoniam ita voluistis, in hoc ta 
coetu, atque in tam accurato sermone, prseterìta esse videa 
tur. Ego vero, inquit ilie, quoniam collectam a convivi 
Crasse, exigis, non coramittam, ut, si defugerim, tibi causar 
aliquam dem recusandi : quanquam soleo siepe mirari ec 
rum impudentiara, qui agunt in scena gestum, spectant 
Roscìo : quis enim sese commovere potest, cujus ille viti 
non videat ? Sic ego nunc, Crasso audtente, ppmùm k 
quar de facetiis, et docebo, sus, (ut aiunt) oratorem eun: 
quem cùm Catulus nuper audisset, yÌBntim alios aiebat ess 
oportere. Tum ille, Jocabatur, inquit Catulus, praesertir 
cùm ita dica! ipse, ut ambrosia alendus esse videatur: ve 
rum te. Cassar, aumarous, ut ad Antoni! reliqua redeamus 
Et Antonius, Perpauca quidem mihì restant, inquit : sei 
taroen, defessus jam labore atque itinere disputationìs, re 
quiescam in Caesaris sermone, quasi in aliquo peropportum 
diversorio. 

LVIII. Atqui, inquit Julius, non nimis liberale hospitiun 
meum dices : nam te in viam, simul ac perpaululum gusta 
rìs, extrudam et ejiciam. 

Ac, ne diutiùs vos demorer, de omni isto genere quii 
sentiam, perbreviter exponam. De rìsu quinquesunt, qus 
quserantur ; unum, quid sit : alterum, unde sit : tertiura 
sitne oratoris, velie risum movere: quartum, qu&tenus 
quintum, quae sint genera ridiculi. Atque illud primum 
quid sit ipse risus, quo pacto concitetur, ubi sit, quomod< 
exsistat, atque ita repente erumpat, ut eum cupientes tenen 
nequeamus, et quomodo simul latera, os, venas, vultum 
oculos occupet, viderit Democritus : ncque enim ad bun< 
sermonem hoc pertinet ; et, si pertineret, nescire me tamei 
id non puderet, quod ne ipsi quidem illi scirent, qui polli 
cerentur. Locus antera, et regio quasi, ridiculi (nam ic 
proximè quaeritur) turpitudine et deformitate quàdam con 
tinetur : haec enim ridentur vel sola, vel maxime, quas no 
tant et designant turpìtudinem aliquam non turpiter. Es 
autem, ut ad illud tertium veniam, est piane oratoris movere 
risum ; vel quòd ipsa hilaritas benevolentiam conciliat ei, 
per quem excitata est ; vel quòd admirantur omnes acu* 
men, uno saspè in verbo positum, maxime respondentis 
Donnunquam etiara lacessentis ; vel quòd frangit 8dversari< 



^ DE OISIÀTORE LIBER SECUNDUS. 117 

f um, quòd impedtt, quòd elevai, quòd deterret, quòd refu- 
tat ; vel quòd ipsum oratorem polìtum esse hominem sig- 
ni6cat, quòd erudituro, quòd urbanum ; maximèque quòd 
tristitiam ac severitatem mitìgat, et relaxat, odiosasque res 
saepè, quas argumentis diluì non facile est, joco risuque dis- 
solvtt. Quàtenus autem sint ridicula tractanda oratori, per- 
quam diligenter videndum est ; id quod in quarto loco quae- 
rendi posueramus : nam nec ìnsignis improbitas, et scelere 
juncta, nec rursus miseria insignis, agitata ridetur : facino- 
rosos enim majore quàdara vi, quàm ridiculi, vulnerari vo- 
lunt ; miseros illudi nolunt, nisi sì se forte jactant. Par* 
cendum est autem maxime cantati hominum, ne temere 
in eos dicas, qui diliguntur. 

LIX. Hsec igitur adhìbenda est prìmùm in jocando mo- 
deratìo. Itaque ea facillimè luduntur, quae ncque odio 
magno, ncque misericordia maxima digna sunt. Quamo- 
brem materies omnìs ridiculorum est in istis vitiis, quae sunt 
in vita hominum ncque carorum, ncque calamitosorum, nc- 
que eorum qui ob facinus ad supplicìum, rapiendi videntur ; 
eaque, belle agitata, ridentur. Est etiam deformitatis, et 
corporìs vìtiorum, satis bella materies ad jocandum : sed 
qua&rimus idem, quod in caeteris rebus maxime quaerendum 
est, quàtenus : in quo, non modo illud praecipitur, ne quid 
insulse, sed etiam, si quid perìdìculè possìs. Vitandum est 
oratori utrumque, ne aut scurrìlts jocus sit, aut mimicus. 
Quae cujusmodi sint, facìlìùs jam intellìgemus, cùm ad ipsa 
ridiculorum genera venerimus. 

Duo enim sunt genera facetiarum, quorum alterum re 
tractatur, alterum dicto. Re, si quando quid, tanquam 
alìqua fabella, narratur, ut olim tu. Crasse, in Memmiuro, 
eomedisse eum lacertnm Largii, cùm esset cum co Tarra- 
cinaB de amiculà rixatus : salsa, attamen a te ipso ficta tota 
narratio. Addidisti clausulam, tota Tarracinà tum omni- 
bus in parìetibus inscriptas fuisse literas, tria LLL, duo 
lilM: cùm quaereres, ìd quid esset, senem tibi quendam 
oppidanum dixìsse, Léocerat lacertum Largii mordax Memr 
mius. Perspicitis, hoc genus quàm sit facetum, quàm ele- 
gans, quàm oratorium, si ve habeas, vere quod narrare pos- 
sìs (quod tamen est mendaciunculìs adspergendum), sive 
fingas. Est autem base hujus generis virtuSi ut ita facta 



118 DE ORATORE LIBER SECUNDITS. 

demonstres, ut mores ejus, de quo narres, ut senno, ut vii 
tus, omues exprimantur, ut ìis, qui audiunt, tum geri il 
fierìque videantur. In re est item rìdiculuniy quod ex qu 
dam depravata imitatione sumi solet, ut idem Crassus, p 
tìMLm nobilitatemi per vettram familiam. Quid aliud fu 
in quo concio riderei, nisi illa vullùs et vocis ixnitatio ? P 
tuag statuai vero eùm dixit, et extento brachio paululu 
etiacn de gestu addìdit, vebementiùs risìrous. Ex hoc g 
nere est illa Rosciana imilatio senis : Tibi ego^ Antiph 
hat sero, inquit : senium est, cùm audio. Atque ita e 
totum hoc ipso genere ridiculum, ut cautissimè tractandu 
sit« Mimorum est enim ethologorunf), si nimia est incitati 
sicut obscoenitas. Orator surripiat oportet imitationem, 
is, qui audiat, cogitet plura, quàm videat : prsstet idem ii 
genuitatem et ruborem suum^ verborum turpitudine et r 
rum obsoenitate vitanda. 
' LX. Ergo hsc duo genera sunt ejus rìdiculi, quod 
xe positura est : quas sunt propria perpetuarum facetlarur 
in quibus descrìbuntur hominum mores, et ita efSnguntu 
ut aut, re narrata aliquà, quales sint, intelligantur ; aut, in 
katione brevi injectà, in aliquo insigni ad irridendum vit 
reperiantur. In dicto autem ridiculum est id, quod ver 
aut sententise quodam acumino movetur. Sed, ut, in uli 
superiore genere vel narrationis vel imitationis, vitanda e 
mimorum ethologorum similitudo ; sic, in hoc, scurri lison 
tori dicacitas magnopere fugienda est. Qui igitur dìstii 
guemus a Crasso, a Catulo, a cseteris, familiarem vestrun 
Granìum, aut Vargulam, amicura.meum? Non, mebe] 
cule, in mentem mihi quidem venit : sunt enim dicaces 
Cranio quidem nemo dicacior. Hoc, opinor, primùm, n< 
quotiescunque potuerit dictum dici, necesse hafoeamus d 
cere. Pusillus testis processiti Licet^ inquit, rogare 
Philippus. Tum quaesitor properans, Modo breviier. Hi 
ille, Non accusabis : perpusillum rogabo. Ridiculè. Se 
sedebat judex L. Aurifex, brevior étiam, quàm testis ìpse 
omnis est risus in judicem conversus : Visum est totur 
scurrile. Ergo haec, quae cadere possunt in quos nolù 
quamvis sint bella, sunt tamen ipso genere scurrìlia. t 
iste, qui se vult dicacem, et, mehercule, est, Appius, se 
nonnunquam in hoc vitium scurrile delabitur. Ccmabt 



DE ORATORE LIBER SECtTKBtTS. 119 

jiiqnit, apud te^ baie lusco familiari meo, C. Sextio : uni 
«ntm locum esse video. Est hoc scurrile, et qoòd sine caus& 
lacessivit, et tamen id dixit, qood io omnes luscos conveoi- 
ret. Ea, quia meditata putantur esse, minùs rideotur. 
Ulud egregium Sextìi, et ex tempore : Manus lava, loquìt, 
et eana. 

Temports igitur ratio, et ipsius dicacìtatis moderatio et 
téroperantia, et rarttas dictorum, distinguet oratorem a 
scurrà ; et, qood nos cum causa dicimus, non ut ridicuU 
videamur, sed ut proficìamus aliquid, illi totum diem, et 
sioe causa. Quid enim est Vargula assecutus, cùm eum 
candidatus A. Sempronius, cum M. suo fratre, complexus 
esset : Puer abige muscas 1 Risum quaesivit, qui est, me& 
sententia, vel tenuissimus ingenii fructus. Terapus igitur 
dìcendi, prudentià et gravitate, moderabimur : quarum uti- 
nam artem alìquam haberemus ! sed domina natura est. 

LXL Nunc exponamus genera ipsa summatim, qus ri- 
sum maxime moveant. Hsec igitur sit prima partitio, quod 
facete dicatur, id alias in re haberì, alias in verbo ; facetiis 
autem maxime faomines delectarì, si quando risus conjonctè, 
re verboque, rooveatur. 3ed hoc mementote, quoscunque 
locos attingam, unde ridicola ducantur, ex iisdem locis fere 
etiam graves sententias posse duci : tantum interest, quòd 
gravttas bonestis in rebus severe, jocus in turpiculis et quasi 
deformibus^ ponitur ; velut in iisdem verbis et laudare frugi 
servum possumus, et, si est nequam, jocari. Rìdiculum 
est illud Neronianum vetus in furace servo, Solum esse, cui 
dami nihU su nec obsignatum, nec occlusum : quod idem in 
bono servo dici solet ; sed hoc iisdem etiam verbis. 

Ex iisdem autem locis omnia nascuntur. Nam quod 
Sp. Carviiio, graviter claudicanti ex vulnere ob rempubli- 
cam accepto, et ob eam causam verecundanti in publicum 
prodire, mater dixit, ^uin prodis, mi Spuri, ut quotiescun- 
que gradum facies, toties tibi iuarum virtutum ventai in 
mentem 1 prsclarum et grave est : quod Calvino Glaucia 
claudicanti. Ubi est vetus illud 1 num claudicas 7 at hic 
dotficat, ridìculum est : et utrumque ex eo, quod in cfau- 
dicàtione animadverti potult, est ductum. ^idhoc Navio 
ignaviusl severe Scipio: at in male olentem, Vìdeo* me 
a te circumveniri, subridiculè Pbilippus. At utrumque 
genus continet verbi ad literam immutati similitudo. 



120 . DB ORATORE LIBER SBCUNDUfl. 

Ex ambìguo dieta vel argutissiroa putantur ; sed non sei 
per in joco, saepè etiam in gravitate, versantur. Africa 
illi majori, coroaam sibi in convìvio ad caput accommodan 
cùm ea saepiùs rumperetur, P. Licìnius Varus, Noli mira 
inquit 9Ì titm convenit : caput enim magnum est : laudabi! 
et honestum. At ex eodem genere est : Calvus satis es 
quód dicit parum. Ne multa: nulium genus estjoci, qi 
non ex eodem severa et gravia sumantur. 

Atque hoc etiam animadvertendum, non esse omnia rì< 
cula, faceta. Quid enim potest esse tam rìdiculum, qua 
Sannioest? Sed ore, vultu^ imitandis morìbus, voce, d 
nique ipso corpore, ridetur. Salsum hunc possum dicei 
atque iu, non ut ejusmodi oratorem esse velim^ sed ut n 
mum. 

LXII. Quare primum genus hoc, quod rìsum vel ma 
ime movet, non est nostrum ; morosum, [superstitiosun 
suspiciosum, gloriosum, stultum. Natur» rìdentur ipss 
quas personas agitare solemus, non sustinere. Alteru 
genus est imitatione admodum rìdiculum, sed nobis tantù 
licet furtim, si quando, et cursìm ; aliter enim minime e 
liberale : tertium, oris depravatio, non digna nobis : qua 
tum, obscoenitas, non solùm non foro digna, sed vix co 
vivio liberorum. Detractis igitur tot rebus ex hoc oratoi 
loco, faceti® reliquae sunt, qu® aut in re (ut ante divisi) p 
sits videntur esse, aut in verbo. Nam quod, quibuscunqi 
verbis dixeris, facetum tamen est, re continetur : quod m 
tatis verbis salem amittit, in verbis habet leporem omnei 

Ambigua sunt in primis acuta, atque in verbo posita, m 
in re : sed non saepè magnum risum movent : magis ut bel 
et literaiè dieta laudaotur : ut in illum Titium, quem, cu 
studiose pila luderet, et idem signa sacra noctu frange 
putaretur, gregalesque, cùm in campum non venìsset, r 
quirerent, excusavit Vespa Terentius, quód eum brackiv 
jregisse diceret : ut illud Africani, quod est apud Luciliun 

Quid ? Dtcius, Nuculam an confixum, vis facete 7 inquit. 

Ut tuus amicus. Crasse, Granius, non esse sextantis. I 
6Ì quaerìtis, is, qui appelJatur dicax, hoc genere maxime e 
cellet : sed rìsus movent alia majores. Ambiguum per 
ipsum probatur id quidem, ut ante dixi, vel maxime : ìog 



DB ORATORE LIRBR SBCUNDUS. 12t 

DÌost enim videtur, vim verbi in aliud, atque esteri àecipi* 
ant, posse ducere : sed admìrationem magis quàm rtsum 
movet, nisi si quando incidit in aliud genus ridiculi. 

LXUI. Quae genera percurrano equidero : sed scitis esse 
notissimum ridiculi genus, cùm aliud exspectaraus aliud di« 
citur. Hìc nobismet ipsis noster error risum movet. Quòd 
si adinixtura est etiam arobiguum, fit salsius ; ut apud Ns- 
vium vìdetur esse misericors ille, qui judicatum duci videt, 
percontatus ita, Quanti addicius ? mille nummum. Si ad- 
didisset tantunomodo, Ducas licei; esset illud genus ridi-, 
culi praeter exspectationem : sed, quia addidit, Nihil addo : 
duca* licei; addito ambiguo, altero genere ridiculi, fuit, ut 
mihi quidem videtur, salsissimum. Hoc tuni est venustis- 
simum, cùm in altercatione arripitur ab ad versano verbum, 
et ex eo, ut a Catulo in Philippum, io eum ipsuro aliquid, 
qui lacessivit, infligitur. Sed cùm plura sint ambigui ge- 
nera, de quibus est doctrina quidam subtilior ; attendere 
et aucupari verba opportebit: in quo, ut ea, qus sint frigi- 
diora, vitemus (etenim cavendum est, ne arcessitum dictum 
putetur), permulta tamen acute dicemus. 

Alterum genus est, quod habet parvam verbi immutatio- 
nem, quod, in literà positura, Grasci vocant naQwofiaaiav^ 
ut Nootliortmy mobiliorem Cato ; aut, ut idem, cùm cuidam 
dixisset, Eamus dtambulatum : et ille, Quid opus fuit de 1 
Lnmo vero, inquit, quid opus fuit te 1 aut ejusdem respon- 
810 illa. Si tu et adversusy et aversus^ impudicus es, 

Etiam ioterpretatio nomiois habet acumen, cùm ad ridi- 
culum convertas, quamobrem ita quis vocetur ; ut ego nu- 
per, Nummium dìvisorem, ut'Neoptolemum ad Trojam, sic 
illum in campo Martio nomen invenisse. 

LXIV. Atque h»c omnia verbo continentur. Saepè 
etiam versus facete interponitur, vel ut est, vel paululùm 
immutatus; aut alìqua pars versus, ut Statius Scauro sto- 
macbanti ; ex quo sunt nonnulli, qui tuam legem de civitate 
natam, Crasse, dicant : 

St, tacete, quii hoc clamoris ? quibus nec mater, nec pater ^ 
Tanta con/identià estis ? ayferte istam enim superbiam, 

li 



1S2 DB ORATORE LIBER SECUNDUS.' 

Nam in Coelio sane etiam ad causam utile fuit tuum iiluc 
Antonii cùm ille a se pecuniam profectam diceret testis, e 
haberet filium delicatiorem, abeuDte jam ilio, 

Senlin' senem esse tactum triginta minis 7 

In hoc genus conjiciuntur proverbia ; ut illud Scìpioni! 
cùm Asellus omnes provìncias stipendia merentem se pera 
grasse gloriaretur, Aga9 asellum, et estera. Quare e 
quoque, quoniam routatis. yerbis non possutit retioere ean 
dem venustatecn, non in re, sed in verbis, posita ducantur, 

Est etian) in verbo positura non insulsum genus, ex ec 
cùm ad verburo, non ad sententiam, rem accipere videare 
ex quo uno genere totus est Tutor, mimus vetus, oppid 
ridiculus. Sed abeo a mimis : tantum genus liujus ridicu 
insigni aliquà et nota re notari volo. E^t autem ex ho 
genere illud, quod tu, Crasse, nuper ei, qui te rogasse 
Dum tibi molestus esset futurus, si ad te bene ante lucer 
venisset ; Tu vero inquisti, molestus non tris : Jubebis igi 
tur te^ inquit, suscitari ? et tu. Certe negàram te molettuì 
futurum. Ex eodem hoc vetus illud est, quod aiunt Mak 
ginenseni illum M. Scipionem, cùm ex centuria sua renur 
tiaret Acidinum consulem, praecoque dixisset, Die de 1 
Manlio ; Virum bonum, inquit, egregiumque dvem esse ai 
biiror, Ridiculè etiam illud. L. Porcius Nasica censo 
Catoni, cùm ille. Ex tui animi sententià tu uxorem habes 
^on hercuUf inquit, ex mei animi sententià, Hsc aut fri 
gida sunt, aut tum salsa, cùm aliud est exspectatum : natu 
rà enim nos (ut ante dixi) noster delectat error ; ex quc 
cùn) quasi decepti sumus exspectatione, ridemus. 

LXV. In verbis etiam illa sunt, que aut ex immutata ora 
tione ducuntur, aut ex unius verbi translatione, aut ex ir 
versione verborum. Ex immutatione ; ut olim Rusca cùr 
legem ferretannalero, dissuasor M. Servilius, Dicmihi, ic 
quit, M. Binari^ num^ si contra te dixero^ mihi male dicturt 
esj ut ccRteris fecisti 1 Ut sementemfeceris^ ita metes, inqui 
Ex translatione autem, ut, cùm Scipio ille major CorinthiÌ! 
statuam pollicentibus eo loco, ubi aliorum essent imperate 
rum, turmales dixit displicere. Invertuntur autem verbi 
ut, Crassus apud M. Perpernam judicem prò Aculeon 
cùm diceret, aderat contra Aculeonem Gratidiano L. MI 



DE ORATORE LIBÉK 8XCUNDU8. 123 

US Lamia, deformis, ut nóstis ; qui còm ìnterpellaret odiose ; 
^udiamus, inquit, pulchellum puerum^ Crassus. Cùm esset 
arrisum, Non potui mihi, inquit Lamia, formam ipse Jin» 
gere ; ingenium poiuL Tum bic, AudiamuSf iuquit, di- 
sertum : multò etiam arrisum est vebementiùs. 

Sunt etiam illa venusta, ut in gravibus sententìis, sic in 
facetiis. Dixi enim dudum, materiam aliare esse joci, 
aliam severitatis ; gravium autem et jocorum unam esse ra- 
tìonem. Ornant igitur imprimis orationem verba relata 
contrarie; quod idem genus.saepè est etiam faceium ; ut, 
Servius ille Galba, cùm judices L. Scriboniò tribuno plebis 
ferrei famìliares suos, et dixiss^t Libo, Quando tandem, 
Galba de triclinio tuo exibis 1 Cam tu, inquit, de cubictdo 
alieno. A quo genere ne illud quidem plurimùm distata 
quod Glaucia Metello, Villam in Tiburte habee, cortem in 
Pelatio. 

LXVL Ac verborum quidem genera quae essent faceta, 
dixisse me puto : rerum plura sunt ; eaque magLs (ut dixi 
aatè) ridentur : in quibus est narratio ; res sane drfficilis. 
£xprimenda enim sunt, et ponenda ante oculos, ea, qu» 
yideantur esse verisimilia (quod est proprium narrationis), 
et qus sint (quod ridiculi proprium est) subturpia : cujus 
exemplum, ut brevissimum, sit sane illud, quod ante posui. 
Crassi de Memmio. Et ad hoc genus adscribamus etiam 
sarrationes apologorum. 

Trabitur etiam alìquid ex historià, ut, cùm Sex. Titius 
se Cassandram esse diceret, Multos^ inquit Antonius, pos- 
sum tuos Ajaees Oileos nominare. Est etiam ex similitu- 
dine, quae aut collationem habet, aut tanquam imaginem : 
collationem, ut ille Gallus olim testis in Pisonem, cùm in- 
numerabilem Magio praefecto pecuniam dixisset dataro, id- 
que Scaurus tenuitate Magii redargueret : Erras, inquit, 
Hcaure : ego enim Magium non conservasse dico, sed, tan" 

Siam nudus nuces legeret, in ventre abstulisse : ut ille M. 
icero senex, huius viri optimi, nostri familiaris, pater, nos- 
trof komines simiìes esse Syronm venalium : ut quisque op - 
timè Oraci sciret, ita esse nequissimum. Valdè autem ri- 
dentur etiam imagines, quie fere in defermitatem aut in ali- 
quod vitium corporis ducuntur, cum similitudine turpiorìs ; 
irt roeum illud in Helvium Manciam, Jam ostendam, ciyiM- 



184 DB ORATORE LIBCR SXCUNDU8. 

foodisù: cùm ille, Ositnie^ quaso; demonstravi digi 
pictum Gallum in Mariano scuto Cimbrico, sub Novis» di 
tòrtum, ejecta lingua, buccis fluentibus : risus est comm 
tus : nìhii tam MancisB simile visum est : ut cùm Tito Pin 
rio, mentum in dicendo intorquenti, tum ut diceret^ ^ qu 
veUety si nucem fregisset. 

Etiam illa, qu», minuendi aut augendi causa, ad increc 
bilem admìrationem efferuntur ; velut tu, Crasse, in coi 
cione, ita $ibi ipsum mùgnum videri Memmium^ ut^ in J 
rum deseeìidenSf caput ad fomieetn FabH demitttrtt. E 
quo genere etiam illud est, quód Scipio apud Numantiar 
cùm stomacharetur cum C. Metello, dixisse dicitur, Si qui 
ium parerei mater ejus^ asinum fuisse parituram. 

Arguta etiam significatio est, cùm parva re, et ssepè verb 
res obscura et latens illustratur ; ut, cùm C. Fabrìcio 1 
Coroelius, homo (ut existimabatur) avarus et furax, s< 
egregie fortis, et bonus imperator, gratias ageret, quòd ì 
homo inimicus consulem fecisset, bello prsesertim magno 
gravi ; NihU est^ quo mihi gratias agas, inquit, si mal 
compilariy quàm venire: ut Àsello Àfricanus, objiciei 
lustrum illud infelix, iVbZt, inquit mirari : is enim^ qui 
ex €erariis exernit, lustrum condidity et iaumm immolavi 
Tanta suspicio est, ut religione civitatem obstrìnxisse vidi 
atur Mummius, quòd Asellum ignominia levàrit. 

LXVll. Urbana etiam dissimulatio est, cùm alia dicui 
tur, àc sentiaS; non ilio genere, de quo ante dìxi, cùm coi 
traria dicas, ut Lami» Crassus ; sed cùm toto genere or 
tionis severe ludas, cùm aliter sentias, ac loquare : ut nostt 
Scevola Septumuleio illi Ànagnino, cui prò C. Gracchi a 
pite erat aurum repensum, roganti, ut se in Asiam prsfa 
tum duceret, ^uid tibi vis^ inquit, insane 1 tanta maloru 
est multitudo civttim, ut tibi ego hoc eonfirmem^ si Rom 
manserisy te paucis annis ad maximas pecunias esse venti 
rum. Io hoc genere Fannius in annalibus suis Africanui 
hunc j£miliànum dicit fuisse, et eum Greco verbo appelh 
Bì^a : sed, uti ferunt, qui meliùs hsec nòrunt, Socratei 
opinor in hac ironia dissimulanti&que longè lepore et humai 
ttate omnibus preslitisse. Genus est perelegans, et cui 
gravitate salsum, cùmque oratoriis dictionibus, tum urban 
«ermonibus accommodatum. £t^ berculei omnia bieC| quj 



DE ORATORE LIBER SECUNDCS. 1S5 

a me de faeetiis disputantur, non màjora forensiutn actio- 
num, quàm omnium sermonum, condimenta aunt. Naro» 
quod apud Catodem est, qui multa retulìt, ex quibus a me 
esempli causa multa ponuntur, per mihi scltum videtur, C. 
Publicium solitum dicere, P. Mumtnium euivis tempori /uh 
minem esse. Sic profectò res se habet, nuiium ut sit vite 
tempuSy io quo non deceat leporem bumanitatemque versarì. 

Sed redeo ad estera. Est buie fiaitimum dissimulatioui, 
cùm hooesto verbo vitiosa res appellatur ; ut cùm Africa- 
nus censor tribù movebat eum centurionem, qui in Pauli 
pugna non affiierat, cùm iile se custodiae causa diceret in 
castris remansisse, quaereretque cur ab eo notaretur ; JVbn 
amo, inquit, nimiàm dUigentes. 

Acutum etiam illud est, cùm ex alterius oratione aliud 
excipias, atque ille vult ; ut Salinatori Maximus, cùm, Ta- 
rento amisso, arcem tamen Livius retinuisset, multaoue ex 
eà proelia preclara fecisset ; cùm aliquot post annos Maxt- 
mus id oppidum recepisset, rogaretque eum Salinator, ut 
meminisset, opera sua se Tarentum recepisse ; Quu/nt, 
mquit, meminerim J nunquam enim reeepissem, nisi tu per-' 
didisses, 

Sunt etiam illa subabsurda, sed eo ipso nomine s»pè ridi- 
eula, non solùm mimis perapposita^ sed etiam quodammodo 
nobis : 

Homo fatuus, ^ 

Postpuim rem kabere. c4BpU, est mortuus : 

Quid est tiòi 
Ista mulier ? Uxor. SimiliSj nudius Jidius ; et 
Quamdiu ad aquds fuit^ nunquam est mortuus, 

LXVIIL Genus hoc levius, et, ut dixi, mimicum ; aed 
babet nonnunquam aliud etiam apud nos loci, ut vel non 
stultus, quasi stuitè, eum sale dicat aliauid : ut tibi, Antonii 
Mancia, cùm audisset te censorero a M. Duronio de ambita 
postulatum, Aliquando, inquit, titn tuum negotium agere 
ìieebit. Vaidè hec ridentur, et, bercule, omnia, quae a pru- 
dentibus, quasi per dissimulationem intelligendi, subabsurdè 
salseque dicuntur. Ex quo genere est etiam, non videri 
inteliigere quod inteliigas, ut Pontidius, Qnalem existimas^ 
qui in adulterio deprehenditur 1 Tardum : ut ego, qui ia ' 



136 DE ORATORS LIRBR SECUNDI», 

delectu, Metello, cìim excusatioaem oculorum a me non 
acciperet, et dixisset, Tu i^itur nihil vides 1 Ego vero, ia- 
quam, a porta Esquilinà video villam tuam : ut illud Nasi- 
CSB, qui cùm ad poetain Ennium venisset, eique, ab ostio 
quaerentì Ennium, ancilla dixìsset, domi non esse ; Nasica 
sensit, illam domini jussu dixisse, et illum intus esse : pan- 
cis post diebus, cùm ad Nasicaro venisset Ennius, et eum 
a januà qusreret, exclamat Nasica, se domi non esse : tum 
Ennius, Quid 1 ego non eognosco vocem^ inquìt, tuam 1 Hìc 
Nasica, domo es impudens : ego cùm te qu^Brerem^ ancUU^ 
tua credidif te domi non esse : tu mihi non credis ipsi 1 

Est beilum illud quoque, ex quo is, qui dixit, irridetur 
in eo ipso genere, quo dixit : ut, cùm Q. Opimius consula- 
rìs qui adolescentulus male audìsset, festivo homini Egilio, 
qui videretur mollior, nec esset, dixisset, Quid tu, I^ia 
. mea 1 quando ad me venis cum tua colu et lana 1 ffon^ 
pò/, inquit, audeo : nam me ad famosas vetuit mater acce^ 
dere. 

LXIX. Salsa sunt etiam, qu» habent suspicionem ridì- 
culi absconditam, quo in genere est illud Siculi, cui, cùm 
familiaris quidam quereretur, quòd diceret, uxorem suam 
suspendisse se de ficu, Amabo te^ inquit, da mihi ex istà 
arbore^ quos seram surculos. In eodem genere est, quod 
Catulus dixit cuidam oratori malo, qui cùm in epilogo mis- 
ericordiam se movisse putare^ postquam assedit, rogavit 
hunc videretume misericordiam movisse ; Ae magnam qui' 
dem, inquit ; neminem enim puto esse tam durum^ cui non 
ovatto tua miseranda visa sit. 

Me quidem, bercule, vaidè illa movent stomachosa, et 
quasi submorosa ridicula, cùm non a moroso dicuntur : tum 
enim non sai, sed natura, rìdetur. In quo, ut mibi vidétur, 
persalsum illud est apud Nsvium, 

Quid ploras, pater ? 
Mirum ni cantem, condemmUus sum, 

Huic generi quasi contrarium est ridiculi genus patientis ac 
lenti : ut, cùm Cato percussus esset ab eo, qui arcam fere- 
bat, cura ille diceret, Cave ; rogavit, numquid diud ferrei 
; prater arcam 7 



BB ORATORE LIBER SECUNDU8. 127 

Etiam stultitiae salsa reprehensio, ut ìlle Siculus, cui prae- 
tor Scipio patronum caus» dabat hospitem suum, hominem 
nobilem, sed admodùm stultum, ^tUBso^ inquit, pratoTy 
adversario meo da istum patronvm; deinde mthi neminem 
dederis. 

Moment illa etiam, quse conjecturà explanantur longè ali* 
ter, atque sunt, sed acute, atque concinne ; ut, cùm Scauriis 
accusarci Rutilium ambitùs, cùm ipse consul esset factus, 
ille repulsam tulisset, et in ejus tabulis ostenderet literas, 
A. F. P. R. idque diceret esse, Acium fide P. RutUii; 
Rutilius autem, ante f acium , post relatum; C. Canius, 

. eques Romanus, cùm Rufo adesset, exclaraat, neutrum ilUs 
literis declarari. Quid ergo 1 inquit Scaurus ; JEmilius 
fecitj pleciitur Mùtilius. 

LXX. Ridentur etiam discrepantia. Quid huic abestf 
nisi res et virtus 1 Bella etiam est familiaris reprehensio, 
quasi errantis ; ut, cùm objurgavit Albius Graniùm, quòd, 
cùm ejus tabulis quiddam Albucio probatum videretur, et 
valdè absoluto Scaevolà gauderet : ncque intelligeret, cen- 
tra suas tabulas esse judicatum * # # * • 
Huic similis est etiam admonitio in Consilio dando famil- 
iaris, ut, cùm patrono malo, cùm vocem in dicendo obtu- 
disset, suadebat Granius, ut mulsum frìgidum biberet, si- 

'inul ac dotìium redìsset: Perdam^ inquit, vocem^ si id fe- 
cero : Mdius estf inquit, quàm reum. 

Bellum etiam est, cura, quid cuique sit consentaneun], 
dicitur ; ut, cùm Scaurus nonnullam baberet invidiam ejn 
eo, quòd Phrygionis Pompeii, locupletis bominis, bona sine 
testamento possederai; sederetque advocatus reo Besti», 
cùm funus quoddam duceretur, accusator C. Meromius, 
VidCf inquit, Scaurey mortuus rapitur^ si poies esse po^' 
sessor, 

Sed ex bis omnibus nihil magis ridetur, quàm quod est 
praeter exspectationem ; cujus innumerabilia sunt exempla, 
vel Appii majoris illius, qui in senatu,cùm agereturde agris 
publicis, et de lege Thorià, et premeretur Lucilius ab iis 
qui a pecore ejus depasci agros publicos dicerent. Non est^ 
inquit, Lueitii pecus illud : erratis : (defendere Lucilium 

• videbatur) ego liberum puto esse : qua lubetf pasciiur. 



128 DE ORATORI LlBfiR SECtJNDUS. 

Placet etiam mìhi lllud Scipionis' illìus, qui Ti. Grac- 

chum perculit : cura ei M. Flaccus, muhis probris objectis, 

. P. Mucium judicem tulisset, I^'eroj inquit : iniquus est. 

Cùm esset admurmuratum, Ah! ìnqutt, P. C. non ego 

mihi illutn iniquum ejerOj verùm omnibus. 

Ab hoc vero Crasso nihil facetius : cùm Ississet testis 
Silus Pìsooem, quòd se in eum audisse dixisset; Potest 
fieriy iuauiti Sile^ ut m, unde te audute dim^ iratus dixerit. 
Annuii Siius. Potest etiam^ ut tu non rectè intellexeris. 
Id quoque toto capite annuit, ut se Crasso daret. Potest 
etiam jieri^ inquit, ti^ ùmninòy quod te auèRsse diàs, ittin- 
quam audieris. Hoc ita pneter exspeciationem aocidit, ut 
testem omnium risus obrueret. 

Hujus generis est plenus Nsvius, et jocus est familiaris, 
Sapiens, si algebis^ tremes. Et alia permulta. 
— LXXI. Sepé etiam facete concedas ad versano id ipsum» 
quod tibi ille detrabit ; ut C. Laelius, cùm ei quidam mab 
renere natus diceret, indlgnom esse suis majoribus, At, 
Aerctife, inquit, tu tuis dignus. Saepè etiam sententiosè ri- 
dicula dicuntur ; ut M. Uincius, quo die legem de donis et 
muneribus tulit, cùm C. Cento prodiisset, et satis contume- 
liose, Quid ferSf Cindole? quesìsset; Ut emas^ inquit. 
Cai, si uti veUs. 

Saepè etiam salse, qu» fieri non possunt, optantur ; ut 
M. Lepidus, cùm, csteris in campo exereenttbus, in berbà 
ipse recubuisset, Vellem hoc esset, inquit, laborare. Sai- 
sum est etiam, quaerentibus et quasi percontantibus lente 
respondere, quod nollent ; ut censor Lepidus, cùm M. An- 
fistio Pyrgensi equum ademisset, amicique cùm vocifera- 
rentur, et ^uaererent, quid ille patri suo respondieret, cur 
ademtum sibi equum dìceret, cùm optimus colonus, par- 
cissimus, modestissimus, frugalissimus esset ; Me istorum 
inquit, nihil credere, 

Colliguntur a Graecis alia nonnulla, exsecrationes, admi- 
rationes, minationes. Sed baec ipsa nimis mihi videor multa 
in genera descripsisse : nam ìlia, quae verbi ratione et vi 
continentur, certa fere ac definita sunt : quae plerumque, 
ut ante dixi, laudari magis, quàm rideri, solent. 

Hsso autem, quae sunt in re, et in ips& sententià, partibus 
sunl innumerabilia, generibus pauca. Exspectationibus 



DC ORATOBE LIBEB SECUNDUS. 129 

enim decipiendis, et naturis aliorum irridendis, ìpsorum 
ridìculè indicandis, et similitudine turpioris, et dissìmula- 
tione, et subabsurda dicendo, et stuita reprehendendo, risus 
moventur. Itaque imbuendus est is, qui jócosè vult dicere, 
quasi natura qu&dam aptà ad hsc genera, et moribus, ut 
ad cujusque modi genus ridicuK vultus etiam accommode- 
tur : qui quidem quo severìor est et tristior, ut in te, Cras- 
Sfif hoc illa, quas dicuntur, salsiera videri solent. 
;' y Sed jam tu, Antoni, qui hoc diversorio sermonis mei li- 
/ benter acquieturum te esse dixisti, tanquam in Porotinum 
diverteris, neque amoenum ncque salubrem locum, censeo 
ut satis diu te putes requiésse, et iter reliquum conficere 
pergas. Ego vero, atque hilarè quidem a te acceptus, in«- 
quit, et cura doctior per te, tum etiam audacior factus sum 
ad jocandum. Non enim vereor, ne quis me in isto ge- 
nere leviorem jam putet, quoniam quidem tu Fabricios 
mihi auctores, et Àfricanos, Maximos, Catones, Lepidos 
protulisti. Sed habetis ea, quse voluistis ex me audire, de 
quibus quidem accuratiùs dicendum et cogitandum fuit : 
nam caetera faciliora sunt, atque ex iis, qu® jam dieta sunt, 
reliqua nascuntur omnia. 

LXXII. Ego enim cùm ad causa m sum aggressus, at- 
que omnia cogitando, quoad Tacere potui, persecutus ; cùm 
et argumenta cause, et eos locos quibus animi judicum con- 
ciliantur, et illos quibus permoventur, vidi atque cognovi ; 
tum constituo, quid habeat quoque causa boni, quid malf. 
Nulla enim fere res potest in dicendi disceptationem aut 
controversiam vocari, quse non habeat utrumque: sed, 
quantum habeat, id refert. 

Mea autem ratio in dicendo h»c esse solet, ut, boni quod 
habeat, id amplectar, exomem, exaggerem ; ibi commorer, 
ibi habitem, ibi haeream : a malo autem vitioque causae ita 
recedam, non ut id me defugere appareat, sed ut totum, 
bono ilio ornando et augendo dissimulatum, obruatur. Et, 
8Ì causa est in argumentis; firmissìma quseque maxime 
tueor, sive plura suot, sive aliquod unum : sin autem in 
conciliatione aut in permotione causa est, ad eam me pò- 
tissimùm partem, que maxime commovere auimos homi- 
Dum potesty conferò. 



130 dÉ OBÀTOBS LIBE& SSCUHDUa. 

Summa denique hujus generis h®c est, ut, si in refellendo 
adversarìo 6rmior esse oratio, quàm in confirmandis nostris 
rebus, potest, omnia in illuni conferam tela ; sin nostra fa* 
ciliùs probari, quàm illa redargui possunt, abducere animos 
a contraria defensione, et ad nostram conor traducere. 

Duo denfque illa, quse facillima videntur, (quoniam quae 
difficiliora sunt, non possum) mibi prò meo jure sumo ; 
unum, ut molesto aut difficili argumento, aut loco, nonnun- 
quam omninò nibii respondeam ; quod forsitan aliquis jure 
irriserit : quis enim est, qui id Tacere non possit ? sed ta« 
roen ego de mea nunc, non de aliorum, facultate disputo ; 
confiteorque me, si que premat res vehementiiis, ita ce- 
dere solere, ut non modo non abjecto, sed ne rejecto qui- 
dem scuto, fugere videar; sed adbibere quandam in di- 
cendo speciem atque pompam, et pugnae similem fugam ; 
consistere vero in meo presidio sic, ut non fugiendi bostis, 
sed capiendi loci, causa cessisse videar. Alterum est il- 
lud, quod ego oratori maxime cavendum et providendum 
puto, quodque me solicitare isummè solet: non taro ut prò* 
sim causis, elaborare solco, quàm ut ne quid obsim ; non 
quìn enitendum sit in utroque ; sed tamen multò est turpius 
oratori, nocuisse videri cause, quàm non profuisse. 

LXXIIL Sed quid hoc loco vos inter vos, Catule ? an 
bec, ut sunt contemnenda, contemnitis ? Miuimè, ìnquit 
ille : sed Cesar de iste ipso quiddam velie dicere videba- 
tur. Me vero lubente, inquit Antonìus, dtxerìt, sive refet- 
lendi causa, sive quaerendi. 

Tum Julius, Ego, mehercule, inquit, Antoni, semper is 
fui, qui de te oratore sic praedìcarem, unum te in dicendo 
mibi videri, tectissimum ; propriumque hoc esse laudis tue, 
nihil a te unquam esse dictum, quod obesset ei, prò quo 
diceres. Idque memoria teneo, cùm mibi sermo cum hoc 
ipso Crasso, multis audientibus, esset de te institutus, Cras- 
susque plurimis verbis eloquentiam laudaret tuam, dixisse 
me, cum ceteris tuis laudibus banc esse vel maximam, quòd 
non solùro, quod opus esset, diceres, sed etiam, quod non 
opus esset, non diceres : tum illum mibi respondere memi- 
nì, estera in te summè esse laudanda ; illud vero improbi 
esse hominis et perfidiosi, dicere quod alienum esset, et 
Doceret ei, prò quo quisque diceret : quare non sibi eum 



DK ORATORE LIBER SECUNDtTS. 131 

disertuiD, qui id non faceret, videri, sed improbum, qui fa- 
ceret* Nuoc, si tibi videtur, Antoni, demonstres velim, 
quare tu hoc ita magnum putes, nìbii in causa mali facere, 
ut nihil tibi in oratore majus esse videatur. 

LXXIV. Dicam equidem, Cassar, inquìt, quid intelli- 
gam : sed et tu, et vos omnes, hoc, inquit, mementote, non 
me de perfecti oratoris divinitate quàdamloqui, sed deex- 
ercitatioois et consuetudinis me» medioeritaie. Crassi qui- 
dem responsum excellentis cujusdam est ingenii ac singu- 
laris ; cui quiddam portenti simile esse visum est, posse 
aliquem inveniri oratorem, qui aliquid mali faceret dicendo, 
obessetque ei, quem defenderet : facit enim de se conjec- 
turam ; cujus tanta vis ingenii est, ut neminem, nisi con- 
sultò, putet, quod centra seipsum sit, dicere ; (sed ego non 
de prestanti quàdam et eximià, sed propè de vulgari et 
communi prudentià disputo;) ut apud Grsecos fertur incre-* 
dibili quidam magnitudine consiiii atque ingenii Atbeniensis 
ille fuisse Themistocles ; ad quem quidam doctus homo, 
atque in primis eruditus, accessisse dicitur, eique artem 
memorias, quae tum primùro proferebatur, pollicitus esse, se 
traditurum: cùm ille quaesisset, quidnam Illa ars efficere 
posset, dìxisse illum doctorem, ut omnia meminisset ; et ei 
Themistoclem respondisse, gratii^ sibi illum esse facturum, 
8i se obiiviscij qu» vellet, quàm si meminisse, docuisset» 
Videsne, quae vis in homine acerrimi ingenii, quàm potens 
et quanta mens fuerit ? qui ita responderit, ut intelligere 
possemus, nihil ex illius animo, quod semel esset infusum, 
unquam effluere potuisse ; cùm quidem ei fuerit optabilius, 
oblivisci posse potiùs, quod meminisse nollet, quàm quod 
semel audisset vidissetve, meminisse. Sed ncque, propter 
hoc Themistoclis responsum, memoriae nobis opera danda 
non est ; ncque illa raea cautio et tiraiditas in causis, prop- 
ter prmstantem prudentiam Crassi, negligenda est. Uier- 
que enim istorum non mihi attulit aliquam, sed suam signi- 
fica vit facultatem. 

Etenim permulta sunt in causis, in omni parte orationis 
circumspicienda, ne quid ofiendas, ne quo irruas. Saepè 
aliquis testis aut non laedit, aut minòs laedit, nisi lacessatur : 
orat reus, urgent advocati, ut invebamur, ut male dicamus, 
denique ut interrogemus. Non moveor, non obtempero, 



132 DE ORITOBE MBER 8ECU1VD178; 

non satisfacio, neque tamen ullam assequor laudein. Ho-' 
roines enira imperiti faciliùs, quod stultè dixerìs, reprehen- 
dere, quàm, quod sapienter tacuerisi laudare possunt. Hìc 
quantum fit mali, si iratum, si non stultum, si non levem 
testem laeseris ! habet enim et voluntatem nocendi in ira- 
cundìà, et vim in ingenio, et pondus in vita ; nec, si hoc 
Crassus non committìt, ideo non multi, et s«pè, committunt. 
Quo quidem mihi videri turpius nibil solet, quàm, cùm ex 
oratoris dicto aliquo, aut responso, aut rogatu, sermo ille 
sequitur, Occù2tM'//e. Adversariumnel b^mo veràf aiunt^ 
sCf et eum quem defendity^''''!^^*^^ ; » - "^ 

LXXV. Hoc Crassus non p'utat nisi perfidia accidere 
posse : ego autem saepissimè video in causis aliquid mali 
faceré homines minime malos. Quid ? illud, quod supra 
dixi, solere me cedere, et, ut planiùs dicam, fugere ea, qu» 
yaldè causam meam premerent ; cùm id non faciunt alii, 
yersanturque in hostium castris, ac sua prsesidia dimittunt ; 
mediocriterne causis nocent, cùm aut adversariorum adju- 
menta confirmant, aut ea, quae sanare nequeunt, exulcerant ? 
Quid ? cùm personarum, quas defendunt, rationem non bar 
bent ; si, qus sunt in bis invidiosa, non mitigant extenu- 
ando, sed, laudando et efierendo, invidiosiora faciunt; 
quantum in eo tandem mali ? Quid ? si in bomines caros, 
judicibusque jucundos, sine ullà prsemunitione orationis» 
acerbiùs et contumelìosìùs ìnvebare ; nonne abs te judices 
abalienes? Quid? si, quae vitia aut incommoda sunt in ali* 
quo judice uno, aut pluribus, ea tu, in adversariis expro- 
brando, non intelligas, te in judices invehi ; mediocre pec* 
catum est? 

Quid ? si, cùm prò altero dicas, litem tuam facias, aut 
Issus efferare iracundià, causam relinquas, nibilne noceas ? 
In quo ego, non quo libenter male audiam, sed quia ego 
causam non libenter relinquo, nimiùm patiens et-lentus ex- 
ìstiroor ; ut, cùm te ipsum, Sulpici, objurgabam, quod min* 
istratorem peteres, non adversarium. Ex quo etiara illud 
assequor, ut, si quis mibi raaledicat, petulans, aut piane in- 
sanus, esse videatur. 

In ipsis autem argumentis si quid posueris aut aperte fal- 
sum, aut ei, quod dixeris, dicturusve sis, contrarium, aut 
|;enere ipso remotum ab usu judiciorum ac foro, nibilne uo-t 



DE ORATORE LIBER SECUNDUS» 133 

ceas ? Quid multa ? omnis cura inea solet In hoc versar! 
semper, (dicam enim saepiùs) si possim, ut boni aìiquid ef- 
ficiam dicendo ; sin ìd minùs, ut certe nequid mali. ^^^ 

LXXVf . Itaque nunc illuc redeo, Catule, in quo tu me 
paulò ante laudabas, ad ordinem collocationemque rerum 
ac locorum. Cujus ratio est duplex : altera, quam affert 
natura causarum ; altera, quae oratorum judicio et pruden- 
tìà comparatur. Nam, ut aliquid ante rem dicamus, deinde, 
ut rem exponamus, post ut eam probemus nostris praesidiis 
confirmandis, contrariis refutandis, deinde ut concludamus, 
atque ita peroremus, hoc dicendi genus natura ipsa pras- 
scribit. 

Ut vero statuamus, ea, quas probandi, docendi, persua- 
dendi causa dicenda sunt, quemadmodum componamus; 
id est vel maxime propri um oratoris prudenti». Multa 
enim occurrunt argumenta : multa, quae in dicendo profu- 
tura videantur : sed eorum partim ita levia sunt, ut contem- 
nenda sint : partim, etiam si quid habent adjumenti, sunt 
nonnunquam ejusmodi, ut insit in iis aliquid vitii ; neque 
tanti sit illud, quod prodesse videatur, ut cum aliquo malo 
conjugatur. Quae autem sunt utilia atque firma, si ea ta- 
tnen (ut saepè fit) valdè multa sunt ; ea, quae ex iis aut le- 
vissima sunt, aut aliis gravioribus consimilia, secemì arbi- 
tror oportere, atque ex oratione removeri. Equidem cùm 
colligo argumenta causarum, non tara ea numerare solco, 
quàm ex pendere. 

LXXVII. Et quoniara (quod saepè jam dixi) tribus re- 
bus £omnes] ad nostra m sententiam perducimus, aut do- 
cendo, aut conciliando, aut permovendo ; una ex omnibus 
bis rebus res prae nobis est ferenda, ut nihii aliud, nisi do- 
cere velie videamur : reliquae duae, sicuri sanguis in corpo- 
ribus, sic illae in perpetuis orationibus fusae esse debebunt. 
Nam et principia, etcaeteraepartes orationis, de quibus pau- 
lò post panca dicemus, babere hanc vim magnopere de- 
bent, ut, ad eorum mentes, a pud quos agetur, movendas, 
permanare possint. 

Sed bis partibus orationis, quae etsi nihil docent argumen- 
tando, persuadendo tamen et commovendo proficiunt plu- 
rimùm, quanquam maxime proprius est locus et in exordi- 
endo et in perorando; digredì tamen ab eo, quod proposu- 

12 



134 BE ORATORE LIBER SECUNDUS. 

eris atque agas, permovendorum animorum causa, saepè 
utile est. liaque vel, narratione exposità, saepè datur axl 
commovendos animos digrediendi locus ; vel argumentis 
nostris confirmatis, vel contrarus refutatis, vel utroque loco, 
vel omnibus, si habet cara causa dignitatem atque cópiam, 
rectè id Beri potest : eaeque causae sunt, ad agendum et ad 
ornandum, gravissimae atque plenissimae, quae plurimos exi- 
tus dant ad ejusmodi digressionern, ut bis locis uti liceat, 
quibus animorum irapetus eorum, qui audiunt, aut impel- 
lantur, aut reflectantur. 

Atque etiara in ilio reprehendo eos, qui, quae minime fir- 
ma sunt, ea prima collocant. In quo illos quoque errare 
arbitror, qui, si quando (id quod mihi nunquani placuit) 
plures adhìbent patronos, ut in quoque eorum minimum pu- 
tant esse, ita eum primùm volunt dicere. Res enini hoc 
postulat, ut eorum expectationi, qui audiunt, quàm celer- 
rime occurratur : cui si initio satisfactum non sit, multò plus 
sit in reliquà causa laborandum. Male enim se res habet, 
quae non statim, ut dici coepta est, melior fieri videtur. Er- 
go, ut in oratore optimus quisque, sic et in oratione, firmis- 
simum quodque sit primum ; dum illud tamen in utroque 
teneatur, ut ea, quae excellant, serventur etiam ad peroran- 
dum : si quae erunt mediocria, nam (vitiosis nusquam esse 
oportet locum) in mediam turbam, atque in gregem, conji- 
ciantur. 

Hisce omnibus rebus consideratis, tum denique id, quod 
primùm est dicendum, postremùm soleo cogitare, quo utar 
exordio : nam, si quando id primùm invenìre volui, nullum 
mihi occurrit, nisi aut exile, aut nugatorium, aut vulgare, 
atque coramune. 

LXXVIII. Principia autem dicendi semper cùm accu- 
rata, et acuta, et instructa sententiis, apta verbis, tum vero 
causarum propria, esse debent. Prima est enim quasi 
cognitio et commendatio orationis in principio, qaae con- 
tinuò eum, qui audit, permulcere atque allicere debet. In 
quo admìrari soleo, non equidem istos, qui nullam buie rei 
operam dederunt, sed hominem in primis disertum atque 
eruditum, Philippum, qui ita solet ad dicendum surgere, ut, 
quod primùm verbum habiturus sit, nesciat ; et ait idem, 
QÙm brachìum concalefecerit, tum se solere pugnare : ne- 



DE OBATORE LIBER SECUNDUS. 135 

que attendit, eos ipsos, unde hoc simile ducat, illas primas 
hastas ita jactare leniter, ut et venustati vel maxime servi- 
ant, et reliquìs viribus suis coDsutant. Neque est dubiuro, 
quia exordium dicendi vehemens et pugnax non saepè esse 
debeat : sed, si in ipso ilio gladiatorio vitae certamine, quo 
ferro decemitur, tamen ante congressum multa fiunt, qu» 
non ad vulnus, sed ad speciem, valere videantur ; quanto 
hoc magis in oratione exspectandum, in qua non vis potiùs, 
sed delectatio, postulatur ? - Nihil est denìque in natura re- 
rum omnium, quod se universum profundat, et quod totum 
repente evolet : sic omnia, quse fìunt; quaeque aguntur acer- 
rime, leniorìbus principiis natura ipsa praetexuit. 

Haec autem in dicendo non extrinsecus alicunde quasren- 
da, sed ex ipsis visceribus causae su menda sunt. Idcirco, 
tota causa pertentatà atque perspectà, locis omnibus inven- 
tìs atque instructis, considerandum est, quo principio sit 
utenduro : sic et facile reperietur. Sumentur enim ex iis 
rebus, quae erunt uberrima^ vel in argumentis, vel in iis par- 
tibus, ad quas dixi digredì saepè oportere. Ita et momenti 
aliquid afierent, cùm erunt paenè ex intima defensione de- 
promta, et apparebit, ea non modo non esse communia, nec 
iD alias causas posse transferri, sed penitùs ex eà causa, 
quae tum agatur, effloruisse. 

LXXIX. Omne autem principium aut rei totius, quae 
agetur, signi6cationem habere debebit, aut aditum ad cau- 
sam et munitionera, aut quoddam ornamentum, et dignita- 
tera. Sed oportet, ut aedibus ac templis vestibula et adi- 
tus, sic causis principia, proportìone rerum praeponere. 
Itaque in parvis atque infrequentibus causis ab ipsà re est 
exordiri saepè commodius. 

Sed, cùm erit utendum principio, (quod plerumque erit,) 
aut ex reo, aut ex ad versano, aut ex re, aut ex eis apud 
quos agitur, sententias duci licebit. Ex reo, (reos appello, 
quorum rea est) quae significent virum bonum, quae libera- 
lem, quae calamitosum, quae misericordia dignum, quae va- 
leant centra falsam criminaiionem : ex adversario, iisdeni 
ex locis fere contraria. Ex re, si crudelis, si infanda, si 
praeter opinionem, si immeritò, si misera, si ingrata, si in- 
digna, si nova, si quae restituì sanarique non possit : ex iis 
autem, apud quos agetur, ut benevolos benèque existiman- 



136 PE ORATORE LIBER SECUNDUS. 

tes efficiamus ; quod agendo efficitur meliùs, quàm rogan- 
do. Est td quidern in totani orationem confundendum, nec 
minime in extremam : sed tamen multa principia ex eo ge- 
nere gignuntur. Naro et attentum, monent Graeci, ut prin- 
cipio faciamus judicem, et docilem ; quae sunt utilia, sed 
non principii roagis propria, quam reliquaruni partiuni ; fa- 
ciliora etiam in principiis, quòd et attenti tum maxime sunt, 
cùm omnia exspectant, et dociles magis initiis esse possunt. 
Ulustriora enim sunt, quae in principiis, quàm quae in mediis 
causis, dicuntur, aut arguendo, aut refellendo. 

Maxima autem copia principiorum, ad judicem aut alli- 
ciendum aut incitandum, ex iis locis trabitur, qui, ad motus 
animorum con6ciendos, inerunt in causa ; quos tamen totos 
In principio explicari non oportebit, sed tantum impelli 
primo judicem leviter, ut jam inclinato reliqua incumbat 
oratio. 
- LXXX. Connexum autem ita sit principium consequenti 
orationi, ut non, tanquam citbarcedi prooemium affictum ali* 
quod, sed cohaerens cum omni corpore membrum, esse vi* 
deatur. Nam nonnulli, cùm illud meditati ediderunt, sic 
ad reliqua traiiseunt, ut audientiam sibi fieri nolle videan- 
tur. Atcjue ejusmodi illa prolusio debet esse, non ut Sam- 
nitum, qui vibrant hastas ante pugnam. quìbus in pugnando 
nihil utuntur ; sed ut ipsis sententiis, quìbus proluserunt, 
vel pugnare possint. 

Narrare vero rem quòd breviter jubent ; si brevitas ap- 
pellanda est, cùm verbum nullum redundat, brevis est L. 
Crassi oratio ; sin tum est brevitas, cùm tantum verborum 
est, quantum necesse est, aliquando id opus est : sed s»pè 
obest vel maxime in narrando, non solùm quòd obscurita* 
tem afiert, sed etiam quòd eam virtutem, quae narrationis 
est maxima, ut jucunda, et ad persuadendum accommodata 
sit, tollit* Ut Ula, Nam is postquam excessit ex ephebUf 
quàm longa est narratio ! Mores adolescentis ipsius, et 
servilis percontatio, mors Chrysidis, vultus et forma et la- 
mentatio sororis, reliqua, pervariè jucundèque narrantur. 
Quòd si hanc brevitatem qusesisset, 

Effertur ; imus ; ad sepulcrum venimus : 
Zn ignem posila est^ 



DE ORATORE LIBER SECUNDUS. 137 

his fere decem verbìs totum conOcere potuìsset : quanquam 
hoc ipsum, Effertur^ imus, concisum est, ita, ut non brevH 
tati servitum sìt, sed magìs venustatì. Quòd si nihil fuisset, 
Dtsi, In ignem posita est ; tamen res tota cognosci facile 
potuisset. Sed et festivitatem habet narratio distincta per- 
sonis, et tnterpuocta serntonibus : et est probabilius, quod 
gestum esse dicas, cùm, quemadraodum actum sit, expo« 
nas : et multò apertius ad intelligendun) est, si sic consisti- 
tur aliquando, ac non istà brevitate percurritur. Apertam 
enim narrationem tam esseoportet, quàm estera: sed hoc 
magis in hac eloborandum est, quòd et dìfficìlius est, non 
esse obscurum in re narraqdà, quàm aut in principio, aut 
in argumento, aut in purgando, aut in perorando : et majore 
periculo haec pars orationis obscura est, quàm estera; vel 
quia, si quo alio in loco est dictum quid obscuriùs, tantum 
id perit, quod ita dictum est : narratio obscura totam obcs- 
cat orationem ; vel quòd alia possis, semel si obscuriùs dix- 
eris, dìcere alio loco planiùs ; narrationis unus est in causa 
locus. Erit autem perspicua narratio, si verbis usitatis, si 
ordine temporum conservato, si non interruptè narrabitur. 

LXXXI. Sed, quando utendum sit, aut non sit, narra- 
tione, id est coosilii : neque enim, si nota res est, nec si 
DOD dubium, quid gestum sit, narrar! oportet, nec si adver- 
sarius narravit ; nisi si refellemus. Ac, si quando erit nar- 
randum, nec illa, quae suspicionem et crimen efficient, con- 
traque nos erunt, acrìter persequamur ; et, quidquid potè- 
rit, detrahamus; ne illud, quod Crassus, si quando fiat, per- 
fidia, non stultitia, fieri putat, ut cause noceamus, accidat : 
nam ad summam totius causx pertinet, caute, an centra, 
demoDStrata res sit ; quòd omnis orationis reliqu» fons est 
narratio. 

Sequitur, ut causa ponatur ; in quo videndum est, quid 
in coDtroversiam veniat. Tum suggerenda sunt firroamen- 
ta cause conjunctè, et infirmandis contrariis, et tuis confir- 
mandis : namque una in causis ratio quedam est ejus ora- 
tionis, que ad probandam argumentationem valet. Ea au- 
tem et confirroationem et reprehentionem qusrit: sed, 
quia neque reprehendi que contrà dicuntur, possunt, nisi 
tua confirmes, neque haec confirmarì, nisi illa reprebendas ; 
idcirco hec et natura, et utilitate, et tractatione, conjuocta 
sunt. 12* 



138 I>B ORATORE LIBCR 8ECUNDU8» 

Omnia autem concludenda plerumque rebus augendis, 
vel infiammando judice, vel mitigando : omniaque cùm su- 
perioribus orationis locis, tum maxime extremo, ad mentes 
judicum quàm maxime permovendas, et ad utilitatem nos- 
tram vocandas, conferenda sunt. 

Neque sane jam causa videtur esse, cur seceroamus ea 
praecepta, qu» de suasionibus tradenda sunt, aut laudatìon* 
ibus ; sunt enim pleraque communìa : sed tanien suadere 
aliquidy aut dissuadere, gravissìmse mihi videtur esse per«> 
sonae. Nam et sapientis est, consilium explicare suum de 
maximis rebus ; et honesti, et diserti, ut mente providere» 
auctoritate probare, oratione persuadere, possit. 

LXXXII. Atque h»c insenatu minore apparatu agenda 
sunt : sapiens enim est consilium ; muhisque aliis dicendi 
relinquendus locus. Vitanda etiam ingenii ostentationis 
suspicio. 

Concio capit omnem vim orationis, et gravitatem varie- 
tatemque desiderat. Ergo, in suadendo, nihii est optabi- 
lius, quàm dignitas : nam qui utilitatem putat, non quid 
maxime veiìt suasor, sed quid interdum magìs sequatur, vi- 
det. Nemo est enim, praesertim in tam darà civitate, quia 
putet expetendam maxime dignitatero : sed vincit utìlitas 
plerumque, cùm subest i^Ie timor, eà neglectà, ne dignita«> 
lem quìdem posse retineri. 

Controversia autem inter bominum sententias aut in JIIo 
est, utrùm sit utilius : aut etiam, cùm id convenit, certatur, 
iitrùm bonestati potiùs an utilitati consulendum sit. Qu» 
quia pugnare saepè inter se videntur, qui utilitatem defendit, 
enumerabit commoda pacis, opum, potenti», pecunie, vec- 
tigalium, prssidii, militum, csterarum rerum, quarum fruc- 
tum utilitate metimur, itemque incommoda contrarìorum^ 
Qui ad dignitatem impellit, majorum exempla, qu« erunt 
Tel cum periculo gloriosa, colliget, posteritatis immortalem 
memoriam augebit ; utilitatem ex laude nasci defendet, 
tiemperque eam cum dignitate esse conjunctam. 

Sed quid fieri possit, aut non possit, quidque etiam sit 
necesse, aut non sit, in utràque re maxime est quaerendum. 
Inciditur enim omnis jam deliberatio, si intelligitur non 
posse fieri, aut si necessitas afièrtur : et qui id-docuit, non 
videntibus aliis, is piurimum vidit. 



DE ORATORE LIBER SECUNDU9. 139 

Ad consilium autem de republìca dandum, caput est, 
nòsse rempublicam ; ad dicendum vero probabiliter, nosse 
mores civìtatìs ; qui quia crebro mutantur, genus quoque 
orationis est saepè mutandum. Et, quanquam una fere vis 
est eloquenti», tamen, quìa summa dignitasest populi, gra- 
vissima causa reipublicffi, aiaxìmi motus multitudinis ; genus 
quoque dicendi grandius quoddara et ìUustrius esse adhi- 
bendum'videtur : maximaque pars orationis admovenda est 
ad animorum motus nonnunquam, aut cobortatione, aut 
commemoratione aliquà, aut in spem, aut in raetum, aut 
ad cupiditatem, aut ad gloriam, concitandos; saepè etiam a 
temerìtate, iracundià, spe, injurià, invidia, crudelitate, re- 
vocandosi 

LXXXIII. Fit autem, ut, quia maxima quasi oratori 
scena videatur concionis, natura ipsà ad ornatius dicendi 
genus excitetur. Habet enìm multitudo vim quandam ta- 
lem, ut, quemadmodum tibicen sine tibìis canere, sic ora- 
tor, sine multitudine audìente, eloquens esse non possit. 
Et cùm sint populares multi variique lapsus, vitanda est ac* 
claroatio adversa populi ; qu» aut orationis peccato aliquo 
excitatur, si aspefè, si arroganter, si turpiter, si sordide, si 
quoque animi vitio, dictum esse aliquid videatur ; aut fao- 
roinum ofiensione vel invidia, quae aut insta est, aut ex 
criminatione atque fama ; aut res si disphcet ; aut si est in 
aliquo motu suae cupiditatis aut metùs multitudo. Hisque 
quatuor causis totidem medicina^ opponuntur : tum objur*- 
gatio, si est auctoritas ; tum admonitio, quasi lenlor objur- 
gatio ; tum promissio, si audìeriut, probaturos : tum depre- 
catio ; quod est infimum, sed nonnunquam utile. Nullo 
autem loco plus faceti» prosunt, et celeritas, et breve ali- 
quod dictum, nec sine dignitate, et cum lepore. Nibil 
enim tam facile, quàm multitudo, a tristitia, et saepè ab acer- 
bitate, commodè, ac breviter, et acute, et bilarè dicto de- 
ducitur. ^ 

LXXXIV. Exposui fere, ut potui, vobis, in utroque gè* 
nere causarum quae sequi solerem, quae fugere, quae speo- 
tare, quaque omninò in causis ratione versari. Kec illud 
tertium laudationum genus est difficile, quod ego initio quasi 
a praeceptis nostris secreverara : sed, et quia multa sunt 
oratioDum genera^ et graviora, et majoris copiae, de qoibus 



140 DE ORATORE LIBER SECUNDU9* 

nemo fere praeciperet, et quòd nos laudationibus non ita 
multùm uti soleremus, totum hunc segregabam locum. Ip- 
8i enim Orscì, magis legendi, et delectationis, aut hominis 
alicujus ornandi, quàm utilitatis hujus forensis causa, lauda* 
tiones scriptitaverunt ; quorum sunt libri, quìbus Themis- 
tocles, Aristides, Agesilàus, Epaminondas, Philippus, Alex- 
ander, aliique, laudantur: nostrae laudationes, quibusin fo- 
ro utimur, aut testimonii brevitatem habent nudam atque 
inornatam, aut scribuntur ad funebrem concìonem, quae ad 
orationis laudem minime accommodata est. Sed tameui 
quoniam est utendum aliquando, nonnunquam etiam scri- 
bendum, velut P. Tuberooi Africanum avunculum laudanti 
scripsìt C. Laelius, vel ut nosmetipsi ornandi causa, Grae- 
corum more, si quos velimus, laudare possimus ; sit a nobis 
quoque tractatus is locus. 

Perspicuum est ìgitur, alia esse in homine optanda, alia 
laudanda. Genus, forma, vires, opes, divitiae, caeteraque 
qu» fortuna det aut extrinsecus aut corpori, non habent in 
se veram laudem ; quas deberi virtuti uni putatur : sed ta- 
roen, quòd ipsa virtus in earum rerum usu ac modera tione 
maxime cernitur, tractanda etiam in laudationibus bsec sunt 
naturai et fortuna bona ; in quibus est summa laus, non ex- 
tulisse se in potestate, non fuisse insolentero in pecunia, non 
se praetulìsse aliis propter abundantiam fortunae ; ut opes et 
copi» non superbiae videantur ac libidini, sed bonitati ac 
moderationi, facultatem et materiam dedisse. 

Virtus autem, quae est per se ipsa laudabilis, et sine qua 
nihil laudari potest, tamen habet plures partes ; quarura 
alia est ad laudationem aptior. Sunt enim aliae virtutes, 
quae videntur in moribus hominum, et quadam Gomitate ac 
bene6centià, positae ; aliae, quae in ingenii aliqua facultate, 
aut animi magnitudine ac robore. Nam clementia, justitia, 
beoignitasi fides, fortitudo in periculis eommunibus, jucunda 
est auditu in laudationibus ; omnes enim hae virtutes non 
tam ìpsis qui eas in se habent, quàm generi hominum, fruc- 
tuosae putantur. Sapientia et magnitudo animi, qua omnes 
res humaoaB tenues et prò nihilo putantur ; et in excogi- 
tando vis quaedam ingenii, et ipsa eloquentia, admirationis 
habet non minus, jucunditatis minus : ipsos enim magis vi- 
detur, quos laudamuS| quàm illos, apud quos laudamusi or- 



DS OBATOBE LlBEIl SECUNDU8. 141 

nare ac tueri. Sed tamen, in laudando, jungenda sunt 
etiam haec genera virtutum ; ferunt enim aures hominum, 
cùm illa quae jucunda et grata, tum etiam ìlla quse mirabilia 
sunt in virtute, laudari. 

LXXXV. Et, quoniam singularum virtutum sunt certa 
quidam officia ac rounera, et sua cuique virtuti laus propria 
debetur, erit explicandum in laude justitiae, quid cum fide, 
quid cum sequabilitate, quid cum ejusmodi aliquo officio, 
is, qui laudabitur, fecerit. Itemque, in caeterìs, res gestSB 
ad cujusque virtutis genus, et vim, et nomen, accommoda- 
buntur. 

Gratissima autem laus eorum factorum habetur, quae sus* 
cepta vìd«ntura viris fortibus sine emolumento ac praemios 
quae vero etiam cum labore et periculo ipsorum, haec ha-> 
bent uberrimam copiam ad laudandum, quòd et dici orna- 
tìssimè possunt, et audiri facillimè. Ea enim denique vir- 
tus esse videtur praestantis viri, quae est fructuosa aliis, ipsì 
autem laboriosa, aut periculosa, aut certe gratuita. Magna 
etiam ìlla laus, et admirabilis, videri solet, tulisse casus sa- 

Eienter adversos, non fractum esse fortuna, retinuìsse in re- 
US asperis dignitatem. 

Ncque tamen ììldu non ornant, babiti honores, decreta 
vìrtutÌ3 praemia, res gestae judiciis hominum comprobatae; 
in quibus etiam felìcitatem ipsam Deorum immortalium ju- 
dicio tribui, laudationis est. Sumendae autem res erunt 
aut magnitudine praestabiles, aut novitate priroae, aut gen- 
ere ipso singulares : neque enim parvae, neque usitatae, 
neque vulgares, admiratione, aut omninò laude, dignae vi- 
deri solent. 

Est etiara cum caeteris praestantibus viris comparatio in 
laudatione praeclara. De quo genere libitum est mihi 
paulò plura, quàm ostenderam, dicere, non tam propter 
usum forensem, qui est a me in omni hoc sermone tracta- 
tus, quàm ut hoc videretis, si laudationes essent in oratoris 
officio, quod nemo negat, oratori virtutum omnium cogni- 
tionem, sine qua laudatio effici non possit, esse necessariam. 
Jam vituperandi praecepta contrariis ex vitiis sumenda 
esse, perspicuum est : simul est illud ante oculos, nec bo- 
num virum proprie et copiose laudari sine virtutum, neo 
improbum notarì ac vituperar! 9Ìoe vitiorum, cognitione, sa- 



142 DE ORATORE LIBER SECUNDUS. 

tis insignite atque asperè posse. Atque bis locis et laudan- 
di et vituperandi saepè nobis est utendum in omni genere 
causarura. 

Habetis, de invenìendis rebus disponendisque, quid sen* 
tiam : adjungaro etiarn de memoria, ut labore Crassum le- 
vera, neque ei quidquatn aliud, dequo disserat^ relinquam, 
Disi ea, quibus haec exornentur. 

LXXXVL Perge vero, inquit Crassus : libenter enìm 
te, cognitum jam artiGcem, aliquandoque evotutum illis in- 
tegumentìs dissiroulàtionis tuae, nudatumque, perspicìo : et, 
quòd mihi nihii, aut quòd non multum relinquis, percom- 
modè facìs, estque mihi gratum. Jam istuc quantum tibi 
ego reliquerim, inquit Antonius, erit in tua potestate. Si 
enim vere agere volueris, omnia tibi relinquo ; sin dissimu- 
lare, tu quemadmodum bis satisfacias, viderìs. Sed, ut ad 
rem redeam, non sum tanto ego, inquit, ingenio, quanto 
Themistocles fuit, ut oblivionìs artem, quàm memorìae, ma- 
lim : gratiamque habeo Simonidi illi Geo, quem primum 
ferunt artem memori» protuHsse, Dicunt enim, cùm coe- 
naret Crannone in Thessalià Simonides apud Scopam, for- 
tunatum hominem et nobìlem, cecinissetque id Carmen, 
quod in eum scripsisset, in quo multa>ornandi causa, poèta- 
rum more, in Castorem scrìpta et PoUucem fuissent, nimis 
ilium sordide Simonidi dixisse, se dimidium ejus ei, quod 

«actus esset, prò ilio Carmine, daturum ; reliquum a suis 
^yndaridis, quos aequè laudàsset, peteret, si ei videretun 
Paulo post esse ferunt nuntiatum Simonidi, ut prodiret ; 
juvenes stare ad januam duos quosdam, qui eum magno- 
pere evocarent : surrexisse illum, prodìsse, vidisse nemi- 
oem : hoc interim spatio conclave illud, ubi^pularetur Sco- 
pas, coHcidisse : eà ruinà ipsum oppressum eum suis inte- 
riisse. Quos cùm bumare vellent sui, neque possent ob- 
tritos internoscere ullo modo, Simonides dicitur, ex eo 
quòd meminisset, quo eorum loco quisque cubuisset, de- 
monstrator uniuscujusque sepeliendi fuisse. Hac tum re 
admonitus invenisse fertur, ordinem esse maxime, qui me- 
rooriae lumen afferret. Itaque iis, qui hanc partem ingenii 
exercerent, locos esse capiendos, et ea, qus memoria lenere 
vellent, effingenda animo, atque in bis locis collocanda ; sic 
fore ut ordinem rerum locorum ordo conservaret ; rea au« 



DE ORATORE LIBER SECUNDUS. 143 

tem ipsas rerum effigie» notaret, atque ut locis prò cerà^si- 
mulacris prò literis, uteremur. ^1 

LXXXVII. Qui sit autem oratori memorias fructus, 
quanta utilitas, quanta vis, quid me attinet dicere ? tenere 
qu8s didtceris in acoipiendà causa, quse ipse cogitàris ? om- 
nes fixas esse in animo sententias ? omnem descriptum ver- 
borum apparatum ? ita audire vel eum, unde discas, vel 
eum, cui respondendum sit, ut illi non infundere in aures 
tuas oratìonem, sed in animo videantur inscribere ? Itaque 
soli, qui memoria vigent, scìunt, quid, et quàtenus, et quo- 
modo, dìcturi sint, quid responderint, quid supersit : iidem 
que multa ex alìis causis aliquando a se acta, multa, ab alìis 
audita, meminerunt. 

Quare confiteor equidem, faujus boni naturam esse prin* 
cìpem, sicut earum rerum, de quibus ante locutus sum, om- 
nium : sed haec ars tota dicendi, sìve artis imago qusedam 
est et sìmilìtudo, habet hanc vim, non ut totum aliquid, cu- 
jus in ingenìis nostris pars nulla sit, pariat et procreet, ve- 
rùm ut ea, qusB sunt orta jam in nobis et procreata, educet 
atque confirmet. Verumtamen ncque tam acri memoria 
fere quisquam est, ut, non dispositis notatisque rebus, ordì- 
nem verborum aut sententiarum complectatur ; ncque vero 
tam hebeti, utnihil hac consuetudine et exercitatione adju- 
vetur. Vidit enim hoc prudentersive Simonides, si ve alius 
quìs invenit, ea maxime animis effingi nostris, quae essenta 
sensu tradita atque impressa ; accerimum autem ex omni^ 
bus nostris sensibus esse sensum videndi : quare facillimè 
animo teneri posse ea, quae perciperentur auribus aut cogi* 
tatione, si etiam oculorum commendatione animis traderen» 
tur ; ut res cecas, et ab adspectùs judicio remotas, confor* 
matio quaedam, et imago, et figura ita notaret, ut ea, quae 
cogitando complecti non possemus, intuendo quasi tenere- 
mus. 

His autem formis atque corporibus, sicut omnibus quss 
sub adspectum veniunt, admonetur memoria nostra, atque 
excitatur : sed locis opus est : etenim corpus intelligi sine 
loco non potest : quare, ne in re nota et pervulgatà multus 
et insolens sim, locis est utendum multis, illustrìbus, expli- 
catis, modicis intervallis ; iroaginibus autem agentibus, acri* 
bus, insignitis, qus occurrere, celeriterque percutere ani« 



144 DE ORATORE LIBER 8ECUNDUS. 

mum, possint. Quam facultatern ef exercitatio dabit ; ex 
qua consuetudo gignitur ; et sirailìum verborura conversa et 
immutata casìbus, aut traducta ex parte ad gefius notatio, 
et, unius verbi imagìne, totius sententiae informatio, pictoris 
cujusdam summi ratìone et modo, formarum varietale locos 
distin^uentis. 

LXXXVHI. Sed verborum memoria, quae minùs est 
nobis necessaria, majore ìmaginum varietale distinguittir ; 
multa enim sunt verba, quae, quasi articuli, connectunt 
membra orationis, quae formari similitudine nulla possunt : 
eorum GngendaB nobis sunt imagìnes, quibus semper uta- 
mur. Rerum memoria propria est oratoris : eam, singulis 
personis bene positis, notare possumus, ut setitentias imagi* 
nibus, ordinem locis, comprebendamus. Neque verum est, 
quod ab inertibus dicitur, opprimi memoriam imaginum 
pendere, et obscurari etiam ìd, quod per se natura tenere 
potuisset. Vidi enim ego summos homioes, et divina 
propè memoria, Athenis Charmadam, in Asia (quem vivere 
hodie aiunt) Scepsium Metrodorum, quorum uterqne, tan-^ 
quam literis in cera, sic se aiebat ìmaginibus in iis locis, 
quos haberet, qus meminisse vellet, perscribere. Quare 
hac exercitatione non eruenda memoria est, si est nulla na-^ 
turalis ; sed certe, si latet, evocanda est. 

Habetis sermonem bene longum hominis, utinam non im- 
pudentTs; illud quidem certe, non nìmis verecundi; qili 
quidem, tum te, Catule, tum etiam L. Crasso audiente^ de 
dicendi ratione tam multa dixerim: nam istorum aetas mi- 
nùs me fortasse movere debuit. Sed mihi ignoscetis pro- 
fectò, si modo, quae causa me ad banc insoiitam mihi loqua- 
citatem impulerit, acceperitis. 

LXXXIX. Nos vero, inquit Gatulus, (etenim prò me 
hoc, et prò meo fratre, respondeo) non modo tibi ignosci- 
mus, sed te diligimus, magnamque tibi babenìus gratiam ; 
et cùm humanitatem et facilitatem agnoscimus tuam, tum 
admìramur istam scientiam et copiam. Equidem etiam 
hoc me assecutum puto, quòd magno sum levatus errore, 
et illà admiratione liberatus, quòd multis cum aliis semper 
admirari solebam, unde esset illa tanta tua in causis divini- 
tas : nec enim te ista attigìsse arbitrabar, quae diligentissimè 
cognòsse, et uodique colligìsse, usuque doctum partira cor- 



DE ORATORE LIBER SEOUNDUS. 145 

rexisse, video, partim comprobàsse. Neque eò minùs elo- 
quentiacn tuam, et multò magis virtutem et diligentiam, ad* 
miror; et simul gaudeo, judicium animi mei comprobari^ 
quòd semper statui, neminem sapienti» laudem et eloquen- 
tiae, sine summo studio, et labore, et doctrinà, consequi 
posse. Sed tamen quidnam est id, quod dixisti, fore, ut 
libi ienosceremus, si cognóssemus, qus te causa in sermo- 
nem impulisset ? Qus est enim alla causa, nisi quòd nobis, 
et horum adolescentium studio, qui te attentissime audie- 
runt, morem gerere voluisti ? 

Tum ille, Adiroere, inquit, oranem recusationem Crasso 
volui, quem ego paulò sciebam vel pudentiùs vel invitiùs 
(nolo enim dicere de tam suavi bomine fastidiosiùs) ad 
hoc genus sermonis accedere. Quid enim poterit dicere ? 
consularem se esse hominem et censori um ? eadem nostra 
causa est. An statem afTeret? quadriennio minor est* 
An se nescire ? quae ego serò, quae cursim, arripui, qu» 
subsecivis operis (ut aiunt), iste a puero, summo studio, 
summis doctoribus. Nihil dicam de ingenio, cui par nemo 
fuit : etenim me dicentem qui audierit, nemo unquam tam 
sui despiciens fuit, quin speraret aut meliùs, aut eodem 
modo, se posse dicere : Crasso dicente, nemo tam arro- 
gans, qui similìter se unquam dicturura esse confideret. 
Quamobrem, ne frustra hi tfiles viri venerint, te aliquando^ 
Crasse, audiamus. 

XC. Tum ille. Ut ita ista esse concedam, inquit, An- 
toni, quae sunt longè secus, quid mibi tu tandem bodie, aut 
cuimiam homini, quod dici possit, reliquisti ? Dicam enim 
vere, amicissimi homines, quod sentio : ssepè ego doctos 
bomines....quid dico^ tapèl immo nonnunquam (saepè 
enim qui potui, qui puer in forum venerim, neque inde un- 
quam diutiùs, quam questor, abfuerim ?) sed tamen audivi, 
ut beri dicebam, et Athenis cùm essem, doctissimos viros, 
et in Asia istum ipsum Scepsium Metrodorum, cùm de bis 
ipsis rebus disputaret : neque vero mibi quisquam copiosiùs 
unquam visus est, neque subtiliùs, in hoc genere dicendi, 
quàm iste bodie, esse versatus. Quod si esset aliter, et ali- 
quid intelligerem ab Antonio prstermissum, non essem tam 
inurbanus, ac paenè inbumanus, uti eo gravarer, quod voi 
cupere sentirem. 

13 



146 DE ORATaRK hiSEB, SECUNDUS. 

Tum Sulpicius, An ergo, ioquit, oblitus es, Crasse, An« 
Conium ita partituin esse tecum, ut ipse instrumentum ora- 
toris exponeret, tibi ejus distinctionem atque ornatum relin* 
queret? Hic iMe, Primùm, quis Antonio permisit, inquit, ut 
et partes faceret, et, utram vellet, prior ipse sumeret ? 
Deidde, si ego rectè inteUe&i, cùm valdè libenter audirero, 
mihi coujuDctè est visus de utràque re dicere. lUe vero, 
inquit Cotta, ornamenta orationis non aitigit, neque eam lau* 
dem, ex qua elòquentia nomen ipsum invenit. Verba igt- 
tur, inquit Crassus, mihi reliquit Antonius ; reiù ipse sumsit* 

Tum Cassar, Si, quod difficilius est, id tibi reliquit, est 
nobis, inquit, causa, cur te audire cupiamus; sin, quod fa« 
cilius, tibi eausa non est, cur recuses. Et Catulus, Quid ? 
quod dixisti, inquit. Crasse, si bic hodie apud te manere- 
mus, te morem nobis esse gesturum, nihilne ad fidem tuam 
putas pertinere ? Tum C^ta ridens, Possem tibi, inquit, 
Crasse, concedere : sed vide, ne quid Catulus attulerit re- 
ligionis : opus hoc censorium est : id autem committere, 
¥Ìde quàm sit homini turpe censorio. Agite vero, ille in- 
quit, ut vuhis : sed nunc quidem, quoniam id temporis est, 
surgendum censeo, et requiescendum : post roeridiem, si 
ita vobis est commodum» loquemur aliquid, nisi forte in 
crastìnum difierre mavultis. Oranes se vel statiro, vel, si 
ipse post meridiem mallet, quamprimum tamen, audire 
velie dixerunt. 



147 



DIALOGUS 



LIBER TERTIUS. 



I. Instituenti mihi, Quinte frater, eum sermonem re- 
ferre, et mandare buie tertio libro, quem, post Antoni! dia- 
putationem, Crassus babuisset, acerba sane recor<'atio ve- 
terecn animi curaro molestiamque renovavit. Nam illud 
ìmmortalitate dignum ingenium, illa humanitas, illa virtus 
L. Crassi, morte exstincta subita est, vix diebus decem 
post eum diem, qui hoc et superiore libro contioetur* 
Ut enim Romam rediit estremo scenicorum ludorum die, 
vebementer coramotus eà oratione, qu» ferebatur babita 
esse in conclone a Philippo ; quem di&isse constabat, vi'* 
dendum aibi aliud e$Be consilium ; ilio senaiu se rtmpubli* 
Cam gerere non posse ; mane, idibus Septerobris, et ille et 
senatus frequens, vocatu Drusi, in curiam venit. Ibi cùm 
Drusus multa de Pbilìppo questus esset, retulit ad senatum 
de ilio ipso, quòd consul in eum ordinem tam graviter ìd 
concione esset invectus. Hic, ut ssepè inter homines sa- 
pientissimos constare vidi, quanquam hoc Crasso, curo ali- 
quid accuratiùs dixisset, semper fere contigisset, ut nun- 
quam dixìsse meliùs putaretur, tamen omnium consensu sic 
esse tum judicatum audivi, csteros a Crasso semper omnes, 
ilio autem die etiam ipsum a sese superatum. Deploravit 
enim casum atque orbitatem senatus : cujus ordinis a con- 
sule, qui quasi parens bonus aut tutor fidelis esse deberet, 
tanquam ab aliquo nefario praedone, diriperetur patrimoni- 
um dignitatis : ncque vero esse mirandum, si, cùm suis con- 
siliis rempublicam profligasset, consilium senatus a repub- 
licà repudiaret. Hic cùm homini et vehementì et diserto, 
et in primis forti ad resistendum, Philippo, quasi quasdam 
yerborum faces admovisset| non tulit ilICi et graviter exar« 



148 DB ORATORE USER TERTIUS. 

sit, pignoribusqiie ablatis Crassum instituit coercere. Quo 
quidem ipso in loco multa a Crasso divinitùs dieta effere- 
bantur, cùm albi illum consulem esse negaret, cui senator 
ipsé non esset. ^n iUy cùm omnem auctoritaiem universi 
ordinis prò pignore putàris^ eamque in conspeciu populi 
Romani concideris ; me his pignoribvi existimas posse ter» 
reri 1 non tibi illa sunt conctdenda^ si Crassum vis coèr^ 
cere : hac iibi est excidenda lingua ; qua vel evulsa, spiritu 
ipso libidinem tuam libertas mea refutabit. 

II. Permulta tum vehementissimà contentionc animi, in- 
genii, virium, ab eo dieta esse constabat ; sententiamque 
eam, quam senatus frequens secutus est ornatissìmis et gra- 
vissimis verbis, Ut populo Romano satisfieret, nunquam 
senatus ncque consilium reipìibiica, neque fidem defuisse^ 
ab eo dictam : et eundem (id quod in auctoritatibus pre«* 
scriptis exstat) scrìbendo afiuisse. 

Illa tanquam cycnea fuit divini hominis vox et oratio^ 
quam quasi exspectantes, post ejus interitum veniebamus 
in curiam, et vestigium illum ipsum, in quoille postremùm 
institisset, contueremur. Namque tum latus ei dicenti con- 
doluisse, sudoremque multuni consecutum esse, audieba- 
mus : ex quo cùm cohorruisset, cum febri domum rediit ; 
dieque septimo, lateris dolore, consumtus est. O fallacem 
bominum spem, fraj^ilemque fortunam, et inanes nostras 
eontentipnes ! quae in medio spatìo saepè franguntur, et cor- 
ruunt, et ante, in ipso cursu, obruuntur, quam portum con- 
spicere potuerunt. Nam, quamdiu Crassi fuit ambitionts 
labore vita districta, tamdiu privatis magis officiis et ingenii 
laude floruit, quàm fructu amplitudinis, aut reipublicse dig- 
nitate. Qui autem ei annus primus ab honorum perfunc- 
tione aditum, omnium concessu, ad summam auctoritatem 
dabat, is ejus omnem spem atque omnia vitae Consilia morte 
pervertit. Fuit hoc luctuosum suis, acerbum patriae, grave 
bonìs omnibus : sed ii tamen rempublicam casus secuti sunt, 
ut mihi non erepta L. Crasso a Diis immortalibus vita, sed 
donata mors, esse videatur. Non vidit Bagrantem bello 
Italiam, non ardentem invidia senatum, non sceleris nefarii 
principes civitatis reos, non luctum fili», non exsilium gen- 
eri, non aoerbissimam C. Marii fugam, non illam post redi- 
ium ejus casdem omnium crudelissimam, non denìque ia 



DE ORATORE LIBER TERTIU8. 149 

omni genere deformatam eam civitatem, iiì qua ipso fio* 
reniissimà multùm omnibus gloria ptestitisset. 

111. Sed, quoniam attigi cogitatione vim varietatemque 
fortume, non vagobitur oratio mea longiùs ; atq^ue eia (ere 
ipsis definietur viris, qui hoc sermone, quem reierre coepi- 
mus, continentur. Quis enim non jure beatam L. Crassi 
mortem illam, quae est a multis saepè defleta, dixerit, curo 
borum ipsorum sit, qui tum cum ilio postremùm fere colio» 
cuti sunt, eventum recordatus? Tenemus enim memoria, 
Q. Catulum, virum omni laude prsestantem, cùm sibi non 
incolumem fortunam, sed exsilium et fugaro deprecaretur, 
esse coactum, ut vita se ipse privaret. Jam M. Antonii in 
bis ipsis Rostris, in quibus ille rempublicam constantissimò 
consul defenderat, quseque censor imperatoriis manubiis or- 
nàrat, positum caput illud fuit, a quo erant multorum civi- 
um capita servata. Ncque vero longè ab eo C. Julìi caputi 
bospitis Eirusci scelere proditum, cum L. Julii fratria ca« 

fMte jaouit, ut ille, <]|ui haec non vidit, et vixisse cum repub- 
icà pariter, et cum illà simul exstinctus esse videatur. Ne- 
2 uè enim propinquum suum, maximi animi virum, P. 
Irassum, suàpte interfectum manu, ncque collegae sui, pon« 
tificis maximi, sanguine sìmulacruro Vestae respersum esse, 
▼idit : cui moerori (qua mente ille in patriam fuit) etiam 
C. Carbonis, inimicissimi hominis, eodem ilio die mora ne« 
faria fuisset. Non vidit eorum ipsorum, qui tum adoles- 
centes Crasso se dicàrant, horribiles miserosque casus. 
Ex quibus C. Cotta, quem ille florentem reliquerat, paucis 
diebus post mortem Crassi depulsus per invidiamtribunatu, 
non multis ab eo tempore mensibus ejectus est e civitate. 
Sulpicius autem, qui in eàdem invidiae fiamma fuisset, qui- 
buscum privatus conjunctissimiè vixerat, hos in tribunatu 
apoliare mstituit omni dignitate : cui quidem, ad summam 
gloriam eloquentise florescenti, ferro erepta vita est, et pcsna 
temeritatis non sine magno reipublicoB malo constituta* 
Ego vero te, Crasse, cùm vite flore, tum mortis opportuni- 
tate, divino Consilio et ortum et exstinctum esse arbitror: 
nam tibi aut, prò virtute animi constanti&que tua, civilis 
ferri subeunda fuit crudelitas ; aut, si qua te fortuna ab 
atrocitate mortis vindìcàsset, eadem esse te funerum patrisB 
spectatorem coègìsset : neque solùm libi improborum do* 



150 Ì>£ ORATOÌIE LIBER TElltll/S. 

ininatus, sed etiam, propter admixtam civium caedem, bo« 
norum Victoria, moerori fuisset. 

IV. Mìhi quidem, Quinte frater,et eorum casus, de qui- 
bus ante dixi, et ea, quas nosinetipsi ob amorein in rem pub-* 
licam incredibìlem et sinj2;ularem pertulimus ac sensimus, 
cogitanti, sententia saepè tua vera ac sapiens videri solet, 
qui, propter tot, tantos, tamque praecipites casus eia rissioio^ 
rum homìnum atque optimorum virorum, me semper ab 
omni conientione ac dimicatione revocasti. Sed, quoniam 
beo jara ncque in integro nobis esse possunt, et summi la-- 
bores nostri, ma^nà compensati gloria, mitigantur ; perga- 
mus ad ea solatiai qu» non modo, sedatis inolestiis, ju* 
cunda, sed eiiam bierentibus salutarla nobis esse possunt y 
seniionemque L. Crassi reliquum, ac paenè posiremuiri, 
memoris prodamus : atque ei, etsi nequàquam parem iliius 
ingenio, at prò nostro tamen studio, meritam gratiam debi- 
tamque referamus. Ncque enim quisquam nostrum, cùm 
libros Platonis mìrabiliter scriptos legit, in quibus omnibus 
fere Socrates exprimitur, non, quanquam illa scrìpta sunt 
divinitùs, tamen majus quiddam de ilio, de quo scripta sunt, 
suspicatur* Quod item nos postulamus, non a te quidam, 
qui Dobis oau>ia summa tr^buis, sed a caeteris, qui bsec io 
manus sument, ut majus quiddam de L. Crasso, quàm 
quantum a nobis exprimetur, suspicentnr. Nos enim (qui 
ipsi sermoni non interfuissemus, et quibus C. Cotta tantum-* 
modo locos ac sententias bujus disputationis tradidisset), quo 
io genere oratiotiis utrumque oratorem cognoveramus, idtp- 
8um sumus in eorum sermone adumbare conati. Quòd si 
quis erit, qui ductus opinione vulgi, aut Antonium jejunio* 
rem, aut Crassum pleniorem, fuisse putet, quàm quomodo 
a nobis uterque inductus est ; is erit ex iis, qui aut illos non 
audierìnt, aut judicafe non possint : nam fuit uterque (ut 
exposui antea) cùm studio atque ingenio et doctrinà praes«- 
tans omnibus, tum in suo genere perfectus, ut neque in 
Antonio deesset hic omatcìs orationis, neque in Crasso re« 
dundaret. 

V. Ut igitur ante meridiem discesserunt, pauhilùmque 
requiérunt, in primis hoc a se Cotta animadversum esse di» 
cebat, omne illud tempus meridianum Crassum in acerrima 
atque attentissima cogitatione posuisse ; seseque, qui vul- 



tfi OliATORX LIBtR TfeftTlUfl. 15l 

tum ejus, cùm ei dicendum esset, obtutnmque oculorum* in 
cogitando, probe nòsset, atque in maxìmis causis saepè vi- 
disset, tuin dedita opera, quiescentibus aliis, in eam exhe- 
dram venisse, in qua Crassus iectuio posito recubuisset ; 
cùmque eum in cogitatione defixum esse sensisset, statitn 
recessisse, atque in eo silentio duas horas fere esse consurn* 
tas. Deinde, cùm omnes, inclinato jam in pomeridianiim 
tempus die, venissent ad Crassum, Quid est, Crasse ? in* 
quit Julius : imusne sessum ? etsi admonitum venimus ie^ 
non flagitatum. 

Tnm Crassus, An me tam impudentem esse existimatis, 
ut vobis hoc praesertim munus putem diutiùs posse debere ? 
Quinam igitur, inquit, ille, locus ? an in media silva placet? 
Est enim is maxime et opacus, et frigidus. Sane, inquit 
Crassus : etenim esi in eo loco sedes buie nostro non inop- 
portuna sermoni. Cùm placuisset idem csteris, in silvam 
venitur, et ibi, magna cura audiendi exspectatione, con- 
giditur. 

Tum Crassus, Cùm auctorìtas atque amicitia vestra, tum 
Antoni! facilitas eripuit, inquit, milii in optimà meft causa 
libertatem recusandi : quanquam, in partiendft disputa tione 
nostra, cùm sibi, de iis quae dici ab oratore oporteret, su- 
meret, mihi autem relinqueret, ut explicarem, quemadmo- 
dum iila ornari oporteret ; ea divisit, qu« sejuncta esse non 
possunt. Nam, cùm omnis ex re atque verbis constet ora- 
tio ; ncque verba sedem habere possunt, si rem subtraxerìs, 
neque res lumen, si verba semoveris. 

Ac mibi quidem veteres illi, majus quiddam animo com* 
plexi, multò plus etiam vidisse videntur, quàm quantum 
nostrorum ingeniorum acies intueri potest ; qui omnia baeci 
quae supra et subter, unum esse, et una vi atque un& con- 
sensione naturae constricta esse dixerunt. Nullum est enim 
genus rerum, quod aut avulsum a caeterts per seipsum con- 
stare, aut, quo caetera si careant, vim suam atque aeternita- 
tem conservare possint. 

VL Sed, si btec major esse ratio videtur, c^u&m ut bo- 
minum possit sensu aut cogitatione comprebendi ; est etiam 
illa Platonis vera, et tibi, Catule, certe non inaudita vox, 
omnem doctrinam harum ingenuarum et humanarum artium 
uno quodam societatis vinculo contineri. Ubi enim per- 



162 DE OEATOBE LIBBB TCKTIV9. 

specta vis est rationis ejus, qua causse rerum atque exitus 
cognoscuntur, mirus quidam omnium quasi consensus doc- 
trinarum concentusque reperitur. Sed si hoc quoque vi- 
detur esse altius, quàm ut id nos, humi strati, suspicere pos- 
simus, illud certe tamen, quod amplexi sumus, quod profi- 
temur, quod suscepimus, nòsse et tenere debemus. Una 
est enim (quod et ego hesternà die dixi, et aliquòt locis 
antemeridìano sermone significa vit Antonius) eloquentia, 
quascunque io oras disputationis regionesve delata est. 
Nam, sive de cceli natura loquitur, sive de terree, sive de 
divina vi, sive de humanà, sive ex inferiore loco, sive ex 
acquo, sive ex superiore, sive ut impellat bomines, sive ut 
doceat, sive ut deterreat, sive ut concitet, sive ut reflectat, 
sive ut incendati sive ut leniat, sive ad paucos, sive ad mul- 
tos, sive inter alienos, sive cum suis, sive secum, rivis est 
diducta oratio, non fontibus ; et, quòcunque ingreditur, eo* 
dem est instructu ornatuque Gomitata. 

Sed, quonìam oppressi jam sumus opinionibus non modo 
Tulgi, verùm etiam faominuro leviter eruditorum, qui, qu» 
complecti tota nequeunt, h«c faciliùs divulsa et quasi dis^ 
cerpta contrectant ; et qui, tanquam ab animo corpus, sic 
a sententiìs verba sejungunt, quorum sine interitu fieri neu- 
trum potest ; non suscipiam oratione meà plus, quàm roihi 
imponitur : tantum significabo brevi, ncque verborum orna^ 
tum ìnveniri posse, non partitis expressisqu% sententiis, ne- 
que esse ullam sententiam illustrem sine luce verborum. 
Sed, priusquam illa conor attingere, quibus orationem or« 
pari atque illuminari putem, proponam breviter, quid sen* 
tiam de universo genere dicendi. 

VII. Natura nulla est, ut mihi videtur, quae con habeat 
in suo genere res complures dissimiles inter se, quae tamen 
consimili laude dignentur. Nam et auribus multa percipì- 
mus, quae, etsi nos vocibus delectant, tamen ita sunt varia 
saepè, ut id, quod proximum aucìias, jucundissìmum esse 
videatur : et oculis colliguntur paenè innumerabiles volup- 
tates, quaé nos ita capiunt, ut unum sensum dissimili genere 
delectent ; et reliquos sensus voluptates oblectant dispares, 
ut sit difficile judicium excellentis maxime suavitatis. 

At hoc idem, quod est in naturis rerum, transferri potest 
etiam ad artes. Una fingendi est ars, in qua praestantes fue- 



DE ORATORI LIBJBR TBRTIUS. 153 

runt Myro, Polycletus, Lysippus ; qui orones inter se dis- 
similes fuerunt ; sed ha tamen, ut neminem sui velis esse 
dissimilem. Una est ars ratioque pìcturae ; dissimilliinique 
tamen inter se Zeuxis, Aglaophon, Apeiles : neque eorum 
quisquam est, cui quìdquam in arte sua deesse videatur. Et, 
si hoc in bis quasi rnutis artibus est mirandum, et tamen ve-> 
rum ; quanto adrpirabilius in oratione atque in lingua ? quas 
cùm in iisdem sententiìs verbisque versetur, summas babet 
dissimilitudines ; non sic, iit alii vituperandi sint, sed ut ii,' 
quos constet esse iaudandos, in dispari tamen genere lati* 
dentur. Atque id primùm in poètìs cerni lìcet, quibus est 
proxima cognatio cum oratoribus, quàm sint inter sese En« 
nius, Pacuvius, Acciusque dìssimiìes ; quàm apud Graecos 
^scbylus, Sophocles, Euripides, quanquam omnibus par 
p«nè laus in dissimili scribendi genere tribuatur. 

Adspicite nunc eos homines atque intuemini, quorum de 
facultate quaerimùs, quid intersit inter oratorum studia at- 
que naturas. Suavìtatem Tsocrates, subtilitatem LysiaB, 
acumen Hyperides, sonitum ^schines, vim Demosthenes 
babuit. Quis eorum non egregius ? tamen quis cujusquam 
nisi sui similis ? Gravitatem Africanus, lenitatem LaeliuSi 
asperitatem Galba, profluens quìddam babuit Garbo et ca- 
Dorum. Quis horum non princeps temporibus illis fuit ? et 
suo tamen quisque in genere princeps. 

Vili. Sed quid ego vet^ra conquiram, cùm mihi liceat 
uti praesentibus exemplis atque vivis? Quid jucundius auri- 
bus nostris unquam accidit oratione Catuli ? quae est pura 
sic, ut Latine ioqui paenè solus videatur, sic autem gravis, 
ut io singulari dij^nitate omnìs tamen adsit humanìtas ac le- 
pos. Quid multa ? istum audiens equidem sic judicare so- 
leo, quidquid aut addideris, aut mutaveris, aut detraxeris, 
vitiosius et deterius futurum. Quid noster hic Caesar? 
nonne novam quandam rationem attulit orationis, et dìcendi 
geous induxit propè singulare ? Quis unquam res, prseter 
hunc, tragicas paenè cornice, trìstes remissè, severas hilarè, 
forenses scenica propè venustate, tractavit; atque ita, ut 
neque jocus magnitudine rerum excluderetur, nec gravitas 
facetiis minueretur? Ecce prssentes duo propè aequales, 
Sulpicius et Colta. Quid tam inter se dissìmile ? quid tara 
io suo geoere praBstans ? liroatus alter et subtilisi rem expli* 



154 ]>B OBATOAK LIBKR TBRTIUS. 

caits propriis apiisque irerbiis r haeret m causa semper, etf 
qM judici probandum sit, cùm acutissime vidh, oidìssìs 
eeterb ar^umentis, io eo mentem orationeinque deGgit*. 
Sulpiciua aoteiu, fortissimo «uiodain anim inpetu, plenis^ 
sima et maxima voce, sunima conteotione corporis, ei dig- 
nitate motùs, verborum quoque eà gravitate et copia est, ul 
anus ad dicendum ìnstruclissimus a natura esse videator. 

IX. Ad Dosmetipsos jam revertor; quoniam sic fuimus 
aemper comparati,, ut bominum sermooibus quasi in aliquod 
cpoteotìonis judknum vocaremur : quid tam dissimile, quaiD 
ego in dicendo et Antonius? cùm ille is sk orator, ut nihtl 
eo possit esse praestantìus ; ego autem, quanquam memel 
mei poBoitet, eum boc maxime tamen iocomparatioDe eoo* 
jun^r. 

Videtisoe, genus hoc quod sit Antonii ? forte, vebemeDS» 
eommotum in agendo, prsemuniium et ex omni parte caus» 
septum, acre, acutum, enucleatom, in unaquaque re com« 
morans, hooestè cedens, acriter insequens, terrens, supplì* 
cansy summà orafionis varietale, nulla nostrarum aurium sa* 
tietate. Nos autem, quicunque in dicendo sumus, quoniam 
esse aliquo in numero vobis videmur, certe tamen ab bujus 
multùm genere distamus ; quod quale sit, non est meuoa 
dicere, propterea quòd minime sibi quisque notus est, et 
difficiliiniè de se quisque sentit : sed tamen dissimilrtudo 
ioteHigi potest, et ex motùs mei mediocritate, et ex eo, 
quòd, qui bus vestigiis primùm institi, in iis fere soleo pero» 
rare, et quòd aliquantò me major in verbis quàm in sen* 
tentiis eligendis tabor et cura torquet, verentem, ne, si pau- 
lo obsoletior fuerìt oratio, non dignaexspectatione et silentio 
fìiisse videatur. 

Quòd si in nobis, qui adsumus, tantae dissimilitudines, tam 
certa& res cujusque propria^, et in ea varietale, fere melius a 
deteriore, facultate magis quàm genere, distinguitur, atque 
omne laudatur, quod in suo genere perfectum est ; quid 
censetia, si oranes, qui ubique sunt aut Tuerunt, oratores 
amplecti voluerimus? nonne fore, ut, quot oratores, totidem 
paenè reperiantur genera dicendi ? Ex qua meà disputatione 
lorsitan occurrat illud, si paenè innumerabiles sint quasi for* 
ma> figurarne dicendi, specie dispares, genere laudabiles ; 
non posse ea, quas iniec se discrepant, iisdem praeceptis» 



SE ORATORE LIBER TERTICS. 155 

«tque in UD& ìnstìtutioney formari. Quod non est ita : dili- 
gentissìmèque boc est eis, qui ìnstituunt aliquos, atque eru- 
diunt, vtdendum, quo sua quemque natura maxime ferra 
videatur. Etenim videmus, ex eodem quasi ludo summo- 
rum in suo cujusque genere arti6cum et magistrorum exìsse 
discipulos, dissimiles inter se, attamen laudandos ; cùm ad 
cujusque naturam institutio doctoris accommodaretur. Cu^ 
jus est vel maxime insigne illud exemplum (ut caeteras ar- 
les omittamus), quod dìcebat Isocrates, doctor sìngularis, se 
calcaribus in Ephoro, contrà autem in Tbeopompo frenis, 
uti solere : alterum enim, exsultantem verbornm audacia, 
reprimebat, alterum, cunctantem et quasi verecundanteni, 
tncitabat. Neque eo3 similes efiecit inter se ; sed tantum 
alteri affinxit, de altero lìmavit, ut id conformaret in utro* 
que, q4iod utriusque natura pateretur. 

X. Hiec eò mi hi praedìcenda fuerunt, ut, si non omnia, 
qus proponerentur a me, ad omnium vestrùm studium, et 
ad genus ìd, quod quisque vestrum in dicendo probaret, ad- 
Inefescerent, id a me genus exprimi sentiretis, quod maxi- 
me mi hi ipsi probaretur. 

Ergo b«c et agenda sunt ab oratore, qu» explicavit Aii«> 
lonius, et diceDda quodam modo. Quinam igitur dìcendi 
est modus melior, (nam de actione post videro) quÀm ut 
Latine, ut piane, ut ornate, ut ad ìd, quodcunque agetur, 
aptè congruenterque dicamus. Atque eorum quidem, qatt 
duo prima dtxì, rationem non arbitror exspectari a n>e, puri 
dilucidique sermonis : neque enim conamur decere eum di* 
cera, qui loqui nesciat ; -nec sperare, qui Latine non possit, 
huac ornate esse dicturum: neque vero, qui non dicat, 
quod intelligamus, hunc posse, quod admiremur, dicere* 
Linquamus igitur haec, qus cognitioriem habent facilem, 
iisum necessarìum : nam alterum traditur literis, doctrinà- 
que puerili ; alterum adhibetur ob eam causam, ut intelli* 
gatur, quid quisque dicat : quod videmus ita esse necessa* 
rioro, ut tamen eo minùs nihil esse possit. 

Sed omnis loquendi elegantia, quanquam expolitur sci- 
entià literarum, tamen augetur legendis oratoribus et poè«- 
tis. Sunt enim illi veteres, qui ornare nondum poterant ea, 
qu» dìcebarit, omnes propè preclare locuti : qut)rum ser- 
«ione assuefactì qui erunl, ne cupientes quidem poterunt 



166 I>B ORATOBB LIBBR TERTIUS* 

loqui, nÌ8Ì Latìoè. Neqiie tameo erit utendum verbis iia^ 
quibus jam consuetudo nostra non utitur, oisi quando, or- 
nandi causa, parcè, quod ostendam ; sed usitatis ita poterit 
uti, lectissimis ut uiaiur, is, qui in veteribus erit scriptis stu- 
diose et multùm volutatus. 

XI. Atque, ut Latine loquamur, non solùm videndum 
est, ut et verba efferamus ea, qu© nemo jure reprehendat ; 
et ea sic et casibus, et temporibus, et genere, et numero 
conservemus, ut nequid perturbatum, ac discrepansi aut 
preposterum sit ; sed etiam lingua, et spìritus, et vocis so- 
Dus est ipse moderandus. Nolo exprimi literas puiidìùs^ 
nolo obscurari negligentiùs ; nolo verba exiliter [animataj 
exire ; nolo inflata, et quasi anhelata gravìùs : nam de voce 
nondum ea dico, ause sunt actionis ; sed hoc, quod mibi 
cum sermone quasi copjunctum videtur. Sunt enim certa 
vitia, que, nemo est, quin efiugere cupiat ; moHis vox, ut 
inuliebris, aut quasi extra modum absona atque absurda. 
Est autem vitium, quod nonnulli de industria consectantur* 
Rustica vox et agrestis quosdam delectat ; quo magis anti- 
quitatem, si ita sonet, eorum sermo retinere videatur : ut 
tuus, Catule, sodalis, L. Cotta, gaudere mihi videtur gravi- 
tate lingue, sonoque vocis agresti ; et illud, quod loquitur, 
priscum visum iri putat, si piane fuerit rusticanum. Me 
autem tuus sonus et suavitas ista delectat ; omitto verbo- 
rum, quanquam est caput ; verùm id affert ratio, docent 
liter», conBrmat consuetudo et legendi et loquendi ; sed 
banc dico suavitatem, qus exit ex ore ; qu» quidem, ut, 
apud GraecQs, Atticorum, sic, in Latino sermone, bujus est 
urbis maxime propria. Athenis jam diu doctrina ipsorutn 
Atbeniensium interiit : domiciiium tantum in illà urbe rema- 
net studiorum, quibus vacantcives, peregrini fruuntur, capti 
^odammodo nomine urbis et auctoritate ; tamen eruditis- 
sìmos bomines Asiaticos qui vis Atheniensis indoctus, non 
verbis, sed sono vocis, nec tam bene, quàm suaviter loquen* 
do, facile superabit. Nostri minùs student literis, quàm 
Latini. Tamen ex istis, quos nóstis, urbanis, in quibus mi- 
nimum est literarum, nemo est, quin Titeratissimum togato- 
rum omnium, Q. Valerium Soranum, lenitate vocis atque 
ipso oris pressu et sono facile vincat. 



TUE ORATORS L1BCR TERTIUS. 1157 

XII. Quare, cùm sit qusdam certa vox Romam generis 
vrbisque propria, in qua nibii offendi, nibii displicere, nihil 
aniinadverti possit, nibii sonare aiK olere peregrinutn ; haac 
sequamur; neqiie soJùm rusticana asperìtatern., sed «iiam 
peregrinam insoientiam, fugere discamus. Equidem, cùm 
audio socrum meam Leliam (facitiùs enmi mulieres incor- 
ruptam antiquitatem conservant, quòd, muhorum sermonis 
expertes, ea tenent semper, quae prima didicerunt) ; sed 
eam sic audio, ut Plautum nMhi aut Naevium videar audire : 
sono ipso vocis ita recto et stmpiici est, ut nibii ostentatio- 
■is aut imitationis afferre videatur : ex quo sic iocutum esse 
ejus patrem judico, sic majores ; non asperè, ut il le, quem 
dìxi, non vaste, non rustico, non biulcè, sed presse, et 
equabiliter, et leniter. Quare Cotta noster, cujus tu ilia 
lata, Sulpici, nonnunquam iinitaris, uC iota literam tollas, et 
E pienissimum dicas, non niibi oratores antiquos^ sed mes- 
sores, videtur imitari* 

Hiccùmarrisissetipse Sulpictus, Sic agam vobìscum, in* 
quit Crassus, ut quoniam rae loqui voluistis, aliquid de ves- 
tris vitiis audìaiis. Utinam quideni ! inquit ille : id enim 
ipsum volunous; idque si feceris, multa (ut arbìtror) hic 
hodie vitia ponemus. At enim non sine meo periculo, 
Crassus inquit, possum,Sulpici« te reprebendere, quoniam 
Antonius mìhi te simillimum dixit sibi videri. Tum ìlle, 
[Tum quòd] monuit idem, ut ea, qu» in quoque maxima 
essent, imitaremur: ex quo vereor, ne nibii sim tui, nisi 
supplosionem pedis, imitatus, et pauca quidam verba, et 
aliquem, si forte, motum. Ergo isla, inquit Crassus, quae 
babes a me, non reprehendo, ne meipaum irrideam : sunt 
autem roea multò et plura, et majora, quàm dicis : qu» 
autem sunt aut tua piane, aut imitatione ex aliquo ex- 
pressa, de iis te, si qui me forte locus admonuerit, com- 
monebo. 

XIII. Praetereamus tgitur pnecepta Latine loquendi, 
que puerilis doctrina tradit, et subtilior cognitio ac ratio 
bterarum alit, aut consueiudo sermonis quotidiani ac do« 
mestici, libri conGrmant, et lectio veterum oratorum, et pò* 
etarum. Neque vero in ilio altero diutiùs commoremur, 
ut disputemus, quibus rebus assequi possimus, ut ea, que 
dtcamusi intelligantur. Latine scilicet dicendo, verbis usi- 

14 



158 DK ORiTORE LiBBR n:RTins« 

tatis, ac proprie demonstrantìbus ea, qu« signifeari ac de- 
clarari volemus, sine ambiguo verbo aut sermone, non 
nimis longà continuatione verborum, non valdè productis 
iis, qu» similitudinis causa ex aliis rebus transferuntur, non 
discerptis senientiis, non pr»posteris temporibus, non con- 
fosis personis, non perturbato ordine. Quid multa P tam 
facilis est tota res, ut mihi perroìrum saspè videatur, cùm dif- 
ficiliùs intelligatur, quid patronus velit dìcere, quàm si ipse 
ille, qui patronum adbibet, de re sua diceret. Isti enim, 
qui ad nos causas deferunt, ita nos plerumque ipsi docent, 
ut non desideres planìùs dici. Easdem res autem siraul ac 
Fusius, aut vester squalis Poraponius, agere coepit, non 
iBquè, quid dicant, nisi admodùm attendi, inielligo : ita con- 
fiisa est oratio, ita perturbata, nihil ut sit primum, nìbil ut se- 
cundum ; tantaque insolentia ac turba verborum, ut oratio, 
qu» lumen adhìbere rebus debet, ea obscuritatem et tene- 
bras afFerat, atque ut quodammodo ipsi sibi in dicendo ob- 
strepere videantur. Verùm, sì placet, quoniam hsc salìs 
•pero, vobis quidem certe majoribus, molesta et putida vi- 
deri, ad relìqua aliquantò odiosiora pergamus. 

XIV. Atqui vides, inquit Antonius, cùm alias res aga- 
Bius, quàm te inviti audiamus, qui adduci possumus, (de 
me enim conjicto) relictis ut rebus omnibus te sectemur, 
te audiamus : ita de borridis rebus nitida, de jejunis piena, 
de pervulgatis nova quiedam est oratio tua. 

Faciles enim, inquit, Antoni, partes eae fuerunt duaB, quas 
modo percucurri, vel potiùs paenè praeterii. Latine loquendi, 
planèque dicendi : relique sunt magne, implicatae, vari», 
graves, quibus omnis admiratìo ingenii, omnis laus eloquen- 
ti», continetur. Nemo enrm unquam est oratorem, quòd 
Latine loqueretur, admiratus. Si est aliter, irrident ; ne- 

?ue eum oratorem tantummodo, sed hominem non putant. 
ìemo extulit eum verbis, qui ita dixisset, ut, qui adessent, 
intellìgerentquid diceret; sed contemsìt eum, qui minùs id 
facere potuisset. 

In quo igitur homines exhorrescunt ? quem stnperacti di- 
ceotem intuentur ? in quo exclamant ? quem Deum, ut ita 
dicam, inter homines putant ? Qui distinctè, qui explicatè, 
qui abundanter, qui illuminate et rebus et verbis dìcunt, et 
in ipsà oratione quasi quendam numerum versuroque confi- 



DB OEATOBK LIBBR TBRTIU8* 159 

ciuDt : id est, quod dico, ornate. Qui idem ita rooderan* 
tur, ut rerum, ut personarum dignitates ferunt, ii auot in eo 
genere laudandi laudis, quod ego aptum et congruens iKh» 
mino. 

Qui ita dicerent, eos negavit adhuc se vidisse Antonius ; 
et iis lioc nomea dixit eloquentiae solis esse tribuendum* 
Quare omnes istos, me sudore, deridete atque contemnitei 
qui se borum, qui nunc ita appellantur, rhetorum prsecep- 
tisomnem oraiorura vim complexosessearbitrantur, neque 
adbuc, quam personam teneant, autquid profiteantur, intel« 
ligere potueruut. Verùm enim oratori, qu» sunt in bomi-* 
nuni vita, quandoquidem in eà versatur orator, atque ea est 
ei subjecta materies, omnia quaesita, audita, lecta, disputata! 
tractata, agitata, esse debent. Est enim eloquentia una 
qùsedam de suromis virtutibus ; (quanquam sunt omnes vir- 
tutes aequales et pares, sed tamen est specìes alia magia 
alia formosa et illustris ; sicut btec vis, qu», scientiam com-* 
plexa rerum, sensa mentis et Consilia sic verbis ex plica t, ut 
eos, qui audiant, quòcunque incubuerit, possit impellere; 
que quo major est vis, boc est magis probitate jungenda^ 
summàque prudenti! :) quarum virtutum expertibus si di- 
cendi oopiam tradiderimus, non eos quidem oratores effe« 
cerimus, sed furentibus quaedam arma dederimus. 

XV. Hanc, inquam, cogitandi pronuntiandique rationeroi 
vimque dicendi, veteres Grsci sapientiam oominabant. 
Hinc illi Lycurgi, bine Pittaci, bine Solones, atque ab bao 
similitudine Coruncanii nostri, Fabricii, Caiooes, Seipionee 
fuerunt, non tam fortasse docti, sed impetu mentis simili et 
voluntate. Eàdera autem alii prudentià, sed Consilio ad 
▼ite studia dispari, quietem atque otium secuti, ut Pytba* 
goras, Democritus, Anaxagoras, a regendis civitatibus totoi 
se ad cognitionem rerum transtulerunt : quae vita, proptev 
tranquillitatem, et propter ipsius scientise suavitatem, qua 
nibii est bominibus jucundius, plures, quam utile fuit rebus 
publicis, delectavit. Itaque, ut ei studio se excellentissimìs 
ingeniis bomines dediderunt, ex e& summà facultate vacui 
ac liberi temporis, multò plura, quàm erat necesse, doctis- 
simi bomines, otio nimio et ingeniis uberrimis affluentes, ca« 
randa sibi esse, ao qusrenda et investiganda, duxerunt. Nam 
vetus quidem illa doctrina eadem videtur et rectè faciendi 
et bene diceodi magistra; neque disjuDcti doctores, sed 



160 DX OSATORC LIBER TERTIt^fir 

iidem enioi vÌFendt pneceptores atque dicendi } «t ille spad 
Homerum PIiobdìx, qui se, a Peieo patre, Achilli juveni 
eomìtero esse datum dicìt ad bellum, ut ìllum efficeret ara" 
iarem verborum^ actoremque rerum. Sed, ut homìnes, la- 
bore assiduo et quotidiano assueli, eòm lempestftlfs- eausa 
opere prohibeMur, aé pikif» se, aat ad talos, aut ad fesse- 
ras cooferinit, aut etianr novmn sibi rpsi aliquem excogitaDt 
in otio iudum ; sic ilti, a negotiis publicis (tanquam ab ope- 
re) aut temporibus esclusi, aut voluntate sua fenati, totos 
se alii ad poetas, alii ad.geometras, alìi ad musicos contu- 
lerunt ; aK» eiìaiD, ut dialectici, no^vum sibi ìpsi studiunt lu- 
duroque pepeperunt, atque in* iis artibos, quse* pepeptc sunt, 
ut puerorum mentes ad humanitatem fingerentar atque vir- 
tutem, omne tempus atque stafes suas consumsenint. 

XVI. Sed, quòd erant quidam, iique multi, qui aut in 
republicà propter ancipitem, quse non potest esse sejuoctv, 
faciendi dicendique sapientiara, florerent, ut Tbemisiocles, 
ut Pericles, ut Theramenes, aut, qui minùs ipsi in republi- 
cà versarentur» sed hujus tamen ejusdem sapienti» doctores 
essent, ut Gorgias, Thrasymaehus, Isocrates; inventi sunt» 
qui, cùm ipsi doctrina et ingeniis abundarent, a re autem 
civili et a negotiis, ajnimi qtx>dacn judicio abborrerent, hanc 
dicendi exercitalionem exagiiarent atque eontemnerent; 
quorum princeps Socrates fuit, is, qui, omnium eruditorum 
testimonio, totiusque judicio Grscie, cùm prttdentià, et acu- 
mine, et venustate, et subtilitate, tum vero eloquentia, vari- 
etate, copia, quam se cunque in partem dedisset, omnium 
fuit facile princeps. Is iis, qui hiec, qu» nos nunc queri- 
mus, tractarent, as^erent, docerent, cùm nomine appellaren- 
tur uno, quòd omnis rerum optimarum cognitio, atque in iis 
exercìtatio, pbilosophi» nominaretur, hoc commune nomea 
eripuit, sapienierque sentiendi, et ornate dicendi scientismi 
re coberentes, disputa tionibtis suis separavitr cujus inge- 
DÌum variosqiie sermones immortalitati scriptts suis Plato 
tradidit, cùm IpseViteram Socrates nullam reliquisset. Hiae 
discidium illud exstiiii quasi lingu» atque cordi», absurdum 
sane et inutile et reprebendendum, ut alii nos sapere, alii 
dicere doceret. Nam cùm essent plures orti fere a So- 
crate, quòd, ex ilKus variis, et diversis, et in omnem par- 
tem diffusis disputationibus, alius aliud apprehenderat ; 
proseminatae sunt quasi familiae dissentientes ioter se, et 



J>B ORATOBB LIBCB TBBTIUS. 161 

tnuhìiin disjuncisB et dispares, cùm lamen omnes se pki- 
losophi Socraiìcos et dici vellent, et esse arbitrarentur. 

XVII. Ac primo ab ipso Platone Aristoteles et Xeno- 
crates ; quorum alter Peripateticorum, alter Acaden)Ì8B no- 
mea obtinuit : deìnde ab Antìsthene, qui patientiam et du- 
ritiam in Socratico sermone maxime adaniàrat, Cynici pri- 
iDÙm, deinde Stoici : tum ab Aristippo, quem illae magia 
voluptarisdisputationesdelectàrant, Cyrenuica philosophia 
manavit, qnam ille et ejus posteri simpliciter defenderunt : 
ii, qui nunc voluptate omnia metiuntur, dum verecundiiis id 
agunt, nec dignitali satisfaciunt, quam non aspernanturi neo 
Toluptatem tuentur, quam amplexari volunt. 

Fuerunt etiam alia genera philosophoruro, qui se omnes 
fere Socraticos esse dicerent ; Eretricorum, Herilliorumi 
Megaricorum, Pyrrboneorum ; sed ea borum vi et disputa- 
tionibus sunt jamdiu fracta et exstincta. Ex illis aulemi 
qu» remanent, ea philosophia, que suscepit patrociniuni 
voluptatìs, etst cui vera videatur, procul abest tamen ab eo 
viro, quem qusrimus, et quem auctorem publici consilii, et 
gerende civitatis ducem, et sententiee atque eloquenti» prin- 
cipem, in senatu, in populo, in causis publicis, esse volu- 
mus. Nec ulla tamen ei pbilosophiie fiet injuria a nobis* 
Non enim repelletur inde, quo aggredì cupiet: sed in hor- 
tulis quiescet suis, ubi vult ; ubi etiam recubans molliter et 
delicate, nos avocat a Rostris, a judiciis, a curia, fortasse 
sapienter, bac prssertim republicà. Verùm ego non quiero 
nunc qu» sit philosophia verissima, sed qu» oratori con- 
juncta maxime. Quare istos sine ulla contumelia dimit- 
tamus : sunt enim et boni viri, et, quoniam sibi ita videntufi 
beati ; tantùmque eos admoneamus, ut illud, etiara si est 
verissimum, tacitum tamen, tanquam mysterium, teneaot, 
quòd neeant versari in republicà esse sopientis. Nam, si 
hoc nobis atque optimo cuique persuaserint, non poterunc 
ipsi esse, id quod maxime cupiunt, otiosi. 

XVIII. Stoicos autem, quos minime improbo, dimitto 

tamen ; nec eos iratos vereor, quoniam omninò irasci ne- 

sciunt : atque hanc iis habeo gratiam, quòd soli ex omnibus 

eloquentiam, virtutem ae sapientiam esse dixerunt. Sed 

utrumque est in bis, quod ab hoc, quem instruimus, oratore 

valdè abborreat : ve), quòd omnes, qui sapientes non aìnt| 

14# 



16S BB ORATOHB LIBIIR TB,VTTU9^ 

serTos, latrones, fiostes, insanos esse dicunt 'f neqne tameir 
quenquam esse sapientem. Valdé autem est absurdum, et 
coDcionem, aut senatum, aut ullum coedim homìaum com- 
mittere, euì nemo illoriim, qui adsint, sanus, nemo civis, 
nemo liber, esse vìdeatur. Aecedit^ quòd orattonis etiatn 
genus habent fortasse subtìle^ et eertè acutum ; sed» ut in 
oratore, exile, rnusitaturn^, abborrens ab aufibus vulgi, ob- 
sourum, inane, jejunum, [attamen] ejusnrtodi, quo mi adt 
vulgus nullo modo possis. Alia enim et bona et mala vi- 
dentur Stoicts, et caeterìs civibus, vel potiùs gentibus ; alia 
▼is honoris, ignominia^, prsroii^ supplicii ; vere, an secu»^ 
nihil ad hoc tenrpus : sed éa si sequamur,^ nullam uoquam 
rem dicendo expedire possimus. 

Reliqui suot Peripatetici et Academici ; quanquam Aca- 
demicorum nomen est unum, sententis duae : nam Speu- 
nppus, Platon is sororis filius, et Xenocrates, qui Platoneni 
Audierat, et, qui Xenocratem, Polemo et Crantor nihii ab 
Aristotele, qui una audìerat Platonen», màgnopere dissei>- 
sit: copia fifMtasse, et varieiate dicendi, pares non fuerunt. 
Arcesilas primàm, qui Polemonem audìerat, ex variis Pia- 
toois libris, sermonibusque Socraticis, hoc maxime arripait, 
nilùl esse certi, quod aut sensibus aut animo percipi possìt: 
qttem ferunt, eximio quodam usum lepore dicendi-, adsper- 
natum esse omne animi sensusque judicium, prìmùmque 
iostituisse, (quanquam id fuit Socraticum maxime) non, 
^id ipse sentiret, ostendere ; sed contra id^ quod quisqua 
aa sentire dixisset, disputare. 

Hinc haec recentior Academia emanavit, in qua exstttit 
divina quadam celeritate ingenu dicendique copia Carnea- 
des ; cujus ego etsi muttos auditores cognovi Athenis, ta» 
man atictores ccrtissimos laudare possum, et socerum meum 
Scnvolam, qui eum RomsB audivit adolescens, et Q. Me- 
tdlum L. F. raroiliarem meum, clarissrmum virum, qui 
ilium a se adolescente Athenis, jam affectum senectute, 
mulios dies auditum esse dicebat. 

XIX. Haec autem, ut ex Apennino fluminura, sto ex 
communi sapientium jugo, sunt doctrinarum facta divortia, 
ut philosophi, tanquam in Superum mare lonium defluerent, 
Gnecum quoddam» et portuosum ; oratores autem in Infe- 
nini hoc Tuscum, et barbarum, scopulosum atque infestum, 
laberenturi in quo etiam ipse Ulysses erràsset. 



tt ORATORI! LtBER TERTIUS. 163 

Quare, si hac eloquentià atque hoc oratore contenti su* 
muSf qui sciai, aut negare oportere, quod arguare, aut, st id 
non possit, tum ostendere, quod is fecerit, qui insimuletur, 
. aut rectè factum, aut alterius culpa aut injurià, aut ex lege, 
aut non contra legem, aut imprudentià, aut necessario ; aut 
non eo nomine usurpandum, quo arguatur; aut non ita agi, 
•ut debuerit, ac licuerit ; et, si satis esse putatis, ea, quae isti 
scriptores artis docent, discere, quae multò tamen ornatiùs, 
quàm ab illis dicuntur, et uberiùs, explicavit Antonius; sed, 
8Ì bis contenti estis, atque iis etiam, quae dici voluistis a me; 
ex ingenti quodam oratorem immensoque campo in exiguuoa 
sane gyrum compellitis. 

Sin veterem illum Perìclem, aut hunc etiam, qui familia- 
rìor nobis propter scriptorum multitudinem est, Demostbe- 
nem, sequi vultis, et, si illam praeclaram et eximiam spe- 
ciem oratoris perfecti et pulcbritudinem adamàstis ; aut vobis 
baec Carneadia, aut illa Aristotelia, vis comprebendenda 
est. Namque (ut ante dixi) veteres illi, usque ad Socra- 
tem, omnem omnium rerum, quvt ad mores nominum, qu« 
ad vitam, qute ad virtutem, qu» ad rempublicam pertiae- 
bant, cognitionem et scientiam cura dicendi rettone junge^ 
bant; postea dissociati (ut exposui) a Socrate diserti a doc^ 
Iis, et deinceps a Socraticis item omnibus ; pbiiosophi elo- 
quentiam despexerunt, oratores sapientiam ; neque quid>- 
quam ex alterius parte tetigerunt, nisi quod illi ab bis, aut 
ab illis hi, routuarentur ; ex quo promiscue baurirent, si 
manere in pristina communione voluissent* Sed, ut ponti- 
fices veteres, propter sacrificiorum multitudinem, tres viros 
epulónes esse voluerunt, cùm essent ipsi a Numà, ut etiam 
illud ludorum epulare sacrìficium facerent, instituti; sic 
Socratici a se causarum actores, et a communi pbilosopbie 
nomine, separaverunt, cura veteres dicendi et intelligendi 
miri6cam societatem esse voluissent. 

XX. Quse cùm ita sint, paululùm equidem de me depre- 
cabor, et petara a vobis, ut ea, qus dicam, non de meme» 
tipso, sed de oratore, dicere putetis. Ego enim sum ìs, 
qui, cùm summo studio patris in pueritià doctus essem, et 
in forum ingenii tantum, quantum ipse sentio» non tantum 
quantura ipse forsitan vobis videar, detutissem, non possim 
dicere, me b«c, quse nunc complector, perinde^ ut dicam 



164 DE ORATORE LtBÉR TERTI09. 

discenda esse, didicisse ; quippe qui omnium maturrimè ad 
publicas causas accesserim, annosque natus unum et viginti, 
nobilissìmuin hominem et eloquentissìmum in judìcium yo- 
càrìm ; cui disciplina fuerit forum ; magister usus, et iegea, 
et instituta populi Romani, mosque majorum. Paulum, 
sitiens, istarum artiuni, de quibus loquor, gustavi, quaBstor 
in Asia cùm essem, aequalem fere meum ex Academià rhe- 
torem nactus, Metrodorum iiium, de cujus memoria com- 
memoravit Antonius; et, inde decedens, Athenis, ubi ego 
dìutiùs essem moratus, nisi Atheniensibus, quòd mysterìa 
con referrent, ad qu« biduo seriùs veneram, succensuis- 
sem. Quare hoc, quòd complector tantam scientiam vim- 
que doctrinae, non modo non prò me, sed contra me est 
potiùs, (non enim, quid ego, sed quid orator possit, dia» 
puto) atque hos omnes, qui artes rhetoricas exponunt, 
perridicuios. Scribunt enim de litium genere, et de prin- 
cipiis, et de narrationibus. Illa vis autem eloquenti» tanta 
est, ut omnium rerum, virtutum, officioruni, omnisque na- 
ture, quas mores hominum, quae animos, quas vitam conti- 
net, originem, vim, mutationesque teneat ; eadero mores» 
leges, jura describat, rempublicam regat, omniaque, ad 
quamcunque rem pertineant, ornate, copiosèque dicat. la 
quo genere nos quidem versamur tantum, quantum possu- 
mus, quantum ingenio, quantum mediocri doctrinà, quan* 
tum usu valemus : neque tamen istis, qui in una philosophià 
quasi tabernaculuro vitae suae collocàrunt, multum sane in 
disputatione concedimus. 

XXI. Quid enim meus familiarìs C. Velleius afferro pò* 
test, quamobrem voluptas sit summuni bonum, quod ego 
non copiosiùs possini vel tutarì, si velim, vel refellére, ex 
ìilis locts, quos exposuit Antonius, hac dicendi exercita- 
tìone, in qua Velleius est rudis, unusquisque nostrum ver- 
satus? Quid est, quod aut Sex. Pompeius, aut duo Balbi, 
aut meus amìcus, qui cum Panaetio vixit, M. Vigellius, de 
virtute (homines Stoici) possint dtcere, qua in disputatione 
ego bis debeam, aut vestrum quisquam, concedere ? Non 
est enim philosophià similis artium reliquarum : nam quid 
faciet in geometria, qui non didicerit? quid in musicis? aut 
taceat, oportebit, aut ne sanus quidem judicetur. Haec 
vero, quae sunt in philosophià, ingeniis eruuntur, ad id, 



DE ORATORE LIBER TERTIUS. 165 

quod io quoque verisimile est, elicienduro, acutts atque 
acrìbus ; eaque exercitatà oratione poliuntur. Hic noster 
vulgaris orator, si minùs erit doctus, attamen in dicendo 
exercitatus bac ipsà exercitatione communi, istos quidem 
[nostros] verberabit ; neque se ab iis contemni ac despici 
sinel. Sin aliquis exsiiterit aliquando, qui Arìstotelio more 
de omnibus rebus in utramque sententiam pos$(it dicere, et 
in omni causa duas contrarias orationes, prasceptis illiuscog- 
nttis, explicare, aut hoc Arcesilae modo, et Carneadis, con- 
tra orane, quod proposìtum sit, disserat ; quique ad eam ra- 
tionem adjungat hunc rhetoricum usum, moremque exerci- 
tationemque dicendi, is sit verus, is perfectus, is solus ora- 
tor. Nani neque sìne forensibus nervis satis vebemens et 
gravis, nec sìne varìetate doctrin» satis politus et sapiens, 
esse orator potest. 

Quare Coracem istum vestrum patiamur nos quidem pul-* 
los suos excludere in nido, qui evolent, clamatores odiosi 
ac molesti ; Pamphilumque nescio quem sinamus in infulia 
tantam rem, tanquam pueriles delicias aliqnas, depingere: 
nosque ìpsi hac tam exiguà disputatìone hesterni et hodi- 
erni dìeì totum oratoria munus explicemus, dummodo illa 
res tanta sit, ut omnibus philosophorum libris, quos nemo 
oratorum istorum tinquam attigìt, comprebeosa esse vidé- 
atur. 

XXH. Tum Catulus, Haudqnàquam, bercio, ìnquit, 
Crasse, mirandum est, esse in te tantam dicendi vel vimi 
▼el suavitatem, vel copiam ; quem quidem antea natura re- 
bar ita dicere, ut mihi non solùm orator summus, sed etiam 
sapieniissimus bomo, viderere : nunc intelligo, illa te scra- 
per etiam potiora duxisse, quas ad sapientiara spectarent, 
atque ex bis hanc dicendi copiara fluxisse. Sed tamen, 
cura omnes gradus «tatis recorder tuie, cùmque vitaro tuam 
ac studia considero ; neque, quo tempore ista didiceris, 
video, nec magnopere te ìstis studiis, bominibus, libris, in- 
telligo dedìtum ; neque tamen possum statuere, utrùm ma- 
gis mirer, te illa, quoB mibi persuades maxima esse adju- 
menta, poluisse in tuis tantis occupationibus perdiscere; 
an, si non potueris, posse isto modo dìcere. 

Hic Crassus, Hoc tibi, inquit, Catule, priraùm persua- 
deas velimi me non multò secus facerci cùm de oratore 



160 DC ORATORE LIBBR TEATIUflf* 

disputem, ac facerem, si esset mihi de htdtrione dicendum^ 
Negarem €nim, posse eum satisfacere in gestu, nisi pai»* 
stram, nisi saltare dtdicisset : neque, ea cùm dtcerem, me 
esse bistrionem necesse esset, sed fonasse non stultum 
alieni artiBcii existimatorein. Similiter nunc de oratore» 
vostro impulso, loquor, summo scilicet : seroper enim, qua- 
cunque de arte aut facultate quaeritur, de absolutà et per* 
fectà queri solet. Quare, si jam me vultis esse oratorem, 
si etiam sat bonuin, si bonum denique, non repugnabo : 
quid enìm nunc sim ineptus ? ita me existimari scio. Quod 
ti ita est, summus tamen certe non sum. Neque enim 
apud homines res est ulla difficilior, neque major, neque 
quae plura adjumenta doctrin» desideret. 

Attamen, quoniam de oratore nobis disputandum est, de 
summo oratore dicam necesse est. Vis enim et natura rei, 
nisi perfecta ante oculos ponitur, qualis et quanta sit, intel- 
ligi non potest. Me autem, Catule, fateor, neque hodte in 
istis libris, et cura istis hominibus vivere ; nec vero (id quod 
tu rectè commeministi) ullum unquam habuisse sepositum 
tempus ad discendum, ac tantum tribuisse doctrinaB tem* 
porìs, quantum miht puerìlisr aetesi forenses feri», concesse* 
rìnt. 

XXIII. At, si qusris, Catule, de doctrinà ista quid ego 
sentiam, non tantum ingenioso homini, et ei, qui forum, qui 
curiam, qui causas, qui rempublicam spectet, opus esse ar- 
bitror temporis, quantum sibi ii sumserunt, quos discentes 
vita defecit. Òmnes enim artes aliter ab iis tractantur, qui 
eas ad usum transferunt ; aliter ab iis, qui, ìpsarum artìum 
tractatu delectati, nihìl in vita sunt aliud acturi. Magister 
hic Samnitium et summa jam senectute est, et'quotidie com- 
mentatur: nibii enim curat aliud : at Q. Velocius puer ad- 
didicerat : sed quod erat aptus ad illud, totumque cognórat, 
fuit, ut est apud Lucilium, 



> quamvis bonus ipse 



Samnis in ludo^ oc rudibus euivU satù asper : 

sed plus opere foro tribaebat, amicis, rei familiari. Vale- 
rius quotidie cantabat : erat enim scenicus : quid faceret 
aliud ? At Numerius Furius, noster famiUariS| cùm est com^ 



DE ORATORE LIBER TERTIUS. 167 

modum, cantat : est enitn pater-familias, est eques Roma- 
nus : puer didìcit, quod discendum fuit. Eadem ratio est 
faarura artiiim maxìmarum. Dies et noctes virum summà 
virtute et prudentia videbamus, philosopbo cùm operam da<^ 
ret, Q. Tuberonem. At ejus avuncuium vix inteUìgeres id 
agere, cùm ageret tameni Africanum. Ista discuntur fa- 
cile, si et tantum sumas, quantum opus sit, et habeas, qui 
decere fideliter possit, et scias etìam ìpse dìscere. Sed, si 
tota vita nihil velis aliud agere, ipsa tractatio et quaestio quo* 
lidie ex se gignàt aliquid, quod cura desidiosà delectationd 
vestiges. Ita fit, ut agitatione rerum sit inGnita cognitio; fa- 
cilis usus doctrìnam confìrmet, medìocrts opera tribuatur, 
niemoria studiumque permaneat. Libet autem seroper 
discere ; ut, si velim ego talis optimè ludere, aut pilae stu- 
dio tenear, etiam, fonasse, si assequi non possim. At alii, 
quia prsclarè faciunt, vehementiùs, quàm causa postulai, 
delectantur, ut Titius pila, Brulla talis. Quare mhìY est, 
quòd quisquam magnìtudinem artium ex eo, quòd senes dis- 
cunt, pertimescat. Namque aut senes ad eas accesserunt ; 
aut usque ad senectutem in studiis detinentur ; aut sunt 
tardissimi. Res quidem se, mea sententà, sic habet, ut, 
nisi quod quisque citò potuerit, nunquam omninò possit 
perdiscere. 

XXIV. Jaro, jam, inquit Catulus, intelligo, Crasse, quid 
dicas ; et, hercule, assentior. Satis video tibi, homini ad 
perdiscendum acerrimo, ad ea cognoscenda, quee dicis, 
fuisse temporis. 

Pergisne, inquit Crassiis, me, qusB dicam, de me, non de 
re, putare dicere ? Sed jam, si placet, ad instituta redeamus, 
Mihi vero, Catulus inquit, placet. 

Tum Crassus, Quorsum igitur haec spectat, inquit, tam 
longa et tam alte repetita oratio ? Hae duae partes, qu» mibi 
supersunt, illustrandae orationis, ac totius eloquenti» cumu- 
landae, quarum altera dici postulat ornate, altera aptè, banc 
babent vim, ut sit quàm maxime jucunda, quàm maxime in 
sensus eorum, qui audiunt, influat« et quampiurimis sit re- 
bus instructa. Instrumentum autem hoc forense, litigio- 
sum, acre, tractum ex vulgì opinionibus, exìguum sane at- ^ 
que mendicum est. Ulud rursus ipsum, quod tradunt isti, 
quiprofitenturse dicendi magistros, non multùm est majus, 



168 DE ORATOBB LIBER TERTIUfl. 

quàm illud Tulgare ac forense. Apparata nobis opus est^ 
et rebus exquìsitis undìque et collectis, arcessitis, comporta* 
tis, ut tibi, Cassar, faciendum est ad atinuni ; ut ego in aedili- 
tate laboravì, quòd quotìdìanìs et vernaculis rebus satisfa- 
cere me posse buie populo non putabam. 

Verborum eligendorum, et collocandorum, et conci uden- 
doruni, facilis est vel ratio, ve],sine ratione, ipsa exercitatio. 
Rerum est sii va magna, quam cùm Greci jam non tenerent, 
ob earoque causam Juventus nostra dedisceret paenè dis^ 
cendo, etiam Latini (si diis placet) hoc biennio magistri di- 
cendi exliterunt ; quos ego censor edicto meo sustuleram ; 
non quo (ut nescio quos dicere aiebant) acui ingenia ado- 
lescentium nollem, sed, centra, ingenia obtundi nolui, cor- 
roborari impudentiam. Naro, apud Grascos qui ejusmodi 
essent, videbam tamen esse, praeter banc exereitationem 
linguae, doctrinam aliquam et humanitatem dignam scientià : 
hos vero novos magìstros nibil intelligebam posse decere, 
nisì ut auderent ; quod, etiam cum bonis rebus conjuncturai 
per se ipsum est magnopere fugiendum. Hoc cùm unum 
traderetur, et cùm impudentiae ludus esset, putavi esse cen- 
soris, ne longiùs id serperet, providere. Quanquam non 
haec ita statuo atque decerno, ut desperem, Latine ea, de 
quibus disputavimus, tradì ac perpoliri : patitur enim et ltn-> 
gua nostra, et natura rerum, veterem illam excellentemque 
prudentiam Graecorum ad nostrum usum moremque trans* 
ferri : sed bominìbus opus est eruditis, qui adhuc,' in hoc 
quidem genere, nostri nulli fuerunt : sin quando exstiterint, 
etiam Graecis erunt anteponendi. 

XXV. Ornatur igitur oratio genere primùm, et quasi 
colore quodam et succo suo : nam, ut gravis, ut suavis, ut 
erudita sit, ut liberalis, ut admirabilis, ut polita, ut sensus, 
ut dolores habeat, quantum opus sit, non est singulorum ar* 
ticulorum : in toto spectantur base corpore. Ut porro con- 
spersa sit quasi verborum sententiarumque floribus ; id non 
debet esse fusum aequabiliter per omnem orationem, sed 
ita distinctum, ut sint, quasi in ornatu, disposita quaedam 
insignia et lumina. 

Genus igitur dicendì est eligendum, quod maxime teneat 
eos qui audiant, et quod non solùm delectet, sed etiam sine 
satietate delectet : (non enim a me jam exspectari puto, ut 



DE ORATOBE lilBER TERTIUS. 169 

moneam, ut caveatìs, ne exìlis, ne inctilta slt vostra oratìo, 
ne vulgarìs, ne •obsoleta: aliud quiddam majus et ingenra 
me horiantur vestra^ et aeiates :) difficile enim dictu est, 
quenam causa sit, cur ea, quae maxime sensus nostros im- 
pellunt voluptate, et specie prima acerrime commovent, 
ab iìs celerrimè fastidio quodam et satietate abalienemur. 
Quanto colorum pulchritudine et varietale floridiora sunt in 
picturis novis pleraque, quàm in veteribus ! qu8B tamen, 
eiiamsl primo adspectu nos ceperunt, diutiùs non delectant ; 
cùm iidem nos, in antiquis tabulis, ilio ipso horrido obsole- 
toque teneamur. Quanto moliiores sant et delicatiores in 
cantu flexiones et falsae voculae, quàm certae et severse ! qui- 
bus tamen non modo austeri, sed, sì saspiùs fiunt, multitudo 
ipsa reclamat. Licet hoc videre in reliquis sensi bus ; un- 
guentis minùs diu nos delectarì summà et acerrima suavi- 
tate conditis, quàm bis moderatis ; et magis laudari, quod 
ceram, quàm quod crocum, olere videatur ; in ipso tactu 
esse modum et mollitudinis et levitatis. Quinetiam gusta- 
tus, qui est sensus ex omnibus maxime voluptarius, quique 
dulcitudine praeter csteros sensus commovetur, quàm citò 
id, quod valdè duice est, adspematur ac respuit ! Quis po- 
tione ut! aut cibo dulei diutiùs potest ? cùm utroque in ge- 
nere ea, qu8B leviter sensum voluptate moveant, iàcillimè 
effugiant satietatem. Sic, omnibus in rebus, voluptatibus 
maximis fastidium fìnitimum est ; quo boc minùs in ora- 
tione miremur ; in qua, vel ex poetis vel oratoribus, pos- 
sumus judicare, concinnam, distinctam, ornatam, festivaro, 
sine intermissione, sine f eprebensione, sìne varietate, quam- 
vìs claris sit coloribus pietà vel poesis vel oratio, non posse 
in delectatione esse diuturna. Atque eò citiùs in oratoris 
aut in poetae cincinnis ac fuco offenditur, quòd sensus, ia 
ntmià voluptate, natura, non mente satiantur ; in scrìptis et 
in dictis, non aurìum solùm, sed animi judìcio etiam magis 
infucata vitia noscuntur. 

XXVL Quare, Bene ! et Preclari ! quamvis nobis sspè 
dicatur: Belle! ex Feetivè! nìmiùm saepènolo; quanquam 
ìUa ipsa exclaraatio, non potest meliùsy sit veiim crebra : 
sed habeat tamen illa in dicendo admìratio ac summa iaus 
umbram aliquara et receseum, quo magis id, quod erit illu- 

15 



170 BE OBATORX LIBEB TERTIUS. 

minatura, exstare atque emìnere videatur. Nuoquam agit 
hunc versum Roscius eo gestu, quo potest, 

Nam sapiens viriiUi honorem pramiumf haud pradam^ petit : 

sed abjicìt prorsus, ut in proximos, 

Ecquid video 7 ferro septus possidet sedes sacras! 

incidati adspiciat, admiretur, stupescat. Quid ille alter. 

Quid petam prasidii ? 

quàm leniter ! quàm remissè ! quàm non actuosè ! instai 
enim 

O pater y o patria^ a Priami domus 1 

in quo tanta commoveri actio non posset, si esset consumta 
superiore motu et exhausia. Neque id actores priùs vide- 
runt, quàm ipsi poètae, quàm denique tlli etiam, qui fecerunt 
inodos a quibus utrisque submittitur aliquid, deinde auge- 
tur, extenuatur, inflatur, variatur, dìstìnguitur. 

Ita sit nobis igitur ornatus et suavis orator, (nec tamen 
potest aliter esse) ut suavitatem habeat austeram et soii- 
dam, non dulcem atque decoctam : nam ipsa ad ornandum 
praecepta quas dantur, ejusmodi sunt, ut ea, quamvis vitio- 
sissimus orator, explicare possit. Quare, ut ante dixi, prì- 
mùm sii va rerum ac sententiarum comparanda est, qua de 
parte dixit Antonìus : base formanda filo ipso et genere ora- 
tionis, illuminanda verbis, varianda sententìis. 

Summa autem laus eloquentiae est, amplificare rem or* 
nando ; quod valet non solùnii ad augendum aliquid et tol- 
lendum aluùs, dicendo, sed etiam ad extenuandum atque 
abjiciendum. 

XXVII. Id desideratur omnibus iis in locis, quos ad 
fidem orationis faciendam adbiberi dixit Antonius, vel cùm 
explanamus aliquid, vel cùm conciliamus animos, vel cùm 
concitamus. Sed in hoc, quod postremùm dixi, amplifica- 
tio potest plurimùm, eaque una laus oratoris est propria 
maxime. Etiam major est illa exercjtatio, quam estremo 
sermone instruxit Antonius (primo rejiciebat) laudandi et 
vituperandi. Nihil est enim ad exaggerandam et amplifi- 
candam orationem accommodatius, quàm utrumque horum 



DE ORATORE LIBER TERTIU8. 171 

cumulatissimè facere posse. Consequentur etiam illi loci| 
qui, quanquam proprii causarum, et inhaerentes in earum 
nervìs esse debent, lamen, quia de universa re tractarì so- 
lent, communes a veteribus nominati sunt ; quorum partim 
liabent vìtiorum et peccatorum acrem quandam cum ampli- 
ficatione incusationem, aut querelam, contra quam dici nihil 
solety nec potest, ut in depeculatorem, in proditorem, in 
parricidam ; quibus uti, confirmatis criminibus, oportet ; 
aliter enim jejuni sunt, atque inanes : alii autem habent de- 
precationem, aut miserationem ; alii Vero ancipites dispu- 
tationes, in quibus universo genere in utramque partem 
tlisseri copiose licet : quae exercitatio nunc propria dua- 
ruro pbilosopbiarum, de quibus ante dixi, putatur ; apud 
aniiquos erat eorum, a quibus omnis de rebus forensibus 
dicendi ratio et copia petebatur. De virtute enim, de offi- 
cio, de equo et bono, de dignitate, utilitate, bonore, igno- 
minia, praemio, poenà, simìlibusque de rebus, in utramque 
partem dicendi animos, et vim, et artem babere debemus. 
Sed, quoniam, de nostr& possessione de pulsi, in parvo et eo 
iitigioso prsediolo relieti sumus, et aliorum patroni, nostra 
tenere tuerique non potuimus ; ab iis (quod indignissimum 
est) qui in nostrum patrimonium irruperunt, quod opus est 
nobis, mutuemur. 

XXVUI. Dicunt igitur nunc quidem illi, qui ex parti- 
cuìà parva urbis ac loci nomen babent, et Peripatetici phi- 
losopbi aut Academiei nominantur,^ (olim autem, propter 
eximiam rerum maximarum scientiam, a Grscis politici 
pbilosopbi appellati, universarum rerum publicarum nomine 
vocabantur) omnem civilem orationem in borum alterutro 
genere versari, aut definite controversie certis temporibus 
ac reis, hoc modo: Placeatne a Carthaginiensibus captivos 
nostros, redditis suis, recuperar!? aut infinite de universo 
genere quaerentis : Quid omninò de captivo statuendum ac 
sentiendum sit ? Atque horum superius illud genus causam 
aut controversiam appellant; eamque tribus, lite, aut de- 
liberattone, aut laudatione, definiunt: haec autem altera 
quaestio infinita et quasi proposita, consultatio nominatur ; 
atoue hactenus loquuntur. 

Etiam hac, in instituendo, divisione utuntur, sed ita, non 
ut jure aut judiciO| ut denique recuperare amissam posses- 



172 DE ORATORE LIBEB TERTIUS. 

sioneiD, sed ut^ ex j^re civili sarculo defriagendo, itsur-' 
pare videantuf. Nam illud alteruoi genus, quod est ten»^ 
poribus, locis, rais deGnitum, obtinent, aique idipsura laci- 
nia. Nuoc enim apud PhiloDem^ quem in Academià max- 
ime vigere audio, etiam barum jam causarum cognìtio ex- 
' ercitatioque celebratur. Alterum vero tantuminodo in 
prima arte tradendà nominant, et oratoris esse dicuat : sed 
ncque vim^ neque naturam eius^ nec partes nec genera pro> 
ponunt ; ut prsteriri omnino fuerit satìùs, quàm atteutatuna 
deseri : nunc eniin inopia reticere inteliigiiotur ; tum j.udir 
ciò viderentur. 

XXIX. Omnis igitur res eandem babet naturam ambi- 
geodi, de qua qusri et disceptari potest, sive in infìnitis 
Gonsultationibus disceptatur, sive in iis causis quas in ci vi- 
tate et in forensi disceptatione versantur : neque est utla^ 
qu» non aut ad cognoscendi aut ad agendi vim rationemque 
referatur. Nam aut ipsa cognitio rei, scientiaque perqiii- 
ritur ; ut, Virtus suanuie proptev dignitaten»^ an proptmr 
iructus aììquos, expetatur ? aut agendi consllium exquiritur, 
ut, Sitne sapienti capessenda respublica? Cognitionis au* 
tem tres modi, conjectura, defioitio, et (ut ita dicam) conse- 
cutio» Nam^ quid in re sit, conjecturà qusritur, ut illud^ 
Sitne in humano genere sapientia ?' Quam autem vim quae^- 
que res habeat, definitìo explicat ; ut, si quanratur. Quid sit 
sapientia ? Consecutio autem tractatur^ cùm, quid quam- 
que rem sequatur, inquiritur ; ut il:lud, Sitne aliquando 
nientirì boni viri ? 

Redeunt rursus ad conjecturam, eamque in qnatuor ge<* 
nera dispertiunt : nam aut, quid sit, qiiaeritur, hoc modo : 
Naturane sit jus inter homines, an opinionìbtis ? aut, qu» 
sit orìgo Gu)usque rei ? ut, Quod sit initium legum, aut re- 
rum publicarum ? aut causa, et ratio ; ut, si quaeratur, Cur 
doctissimi homines de maximis rebus dissentiant ? aut de 
immutatione : ut» si disputetur, Nuin interire virtus in bo- 
mine, aut num in vitium possit converti ? 

Definitionis autem sunt disceptationes, autcùmqu»ritar, 
quid in communi mente quasi impressumsit; ut, si dissera- 
tur, Idne sit jus, quòd maxime parti sit utile : aot, cùm» 
quid cujusque sit proprium, exquiritur ; ut Ornate dicere, 
propriumne sit oratoris» an id etiam aliquis preterea possit? 



Dfi ORATORE LIBISR TERTItTS. 173 

aut, cùm res distribuitur in partes ; ut, sì quaeratur, Qiiot 
sint genera rerum expetendarum, aut sintne trìa, corporis, 
animi, externarumque rerum ? aut, cùm, quae forma, et 
quasi naturalis nota cujusque sit, describitur ; ut, si qua&ra- 
tur avari species, seditiosi, gloriosi. 

Consecutionìs autem duo prima qusestionum genera po- 
nuntur : nam aut simplex est dìsceptatio, ut, si disseratur, 
Expetendane sit gloria? aut ex comparatione ; Lausan di- 
viti» magis expetendae sint. Simplicium autem sunt tres 
modi, de expetendis fugiendisve rebus ; ut, Expetendine 
faonores sint? Num fugienda paupertas? de aequo aut ini- 
quo ; ut, ^quumne sit ulcisci injurias etiam propinquorum ? 
de honesto aut turpi ; ut hoc, Sitne honestum, gloriae causa 
mortem obire ? Comparatìonis autem duo sunt modi ; unus, 
cùm, idemne sit, an aliquid intersit, quaerìtur; ut metuere 
et vereri; ut rex et tyrannus ; ut assentator et amicus : 
alter, cùm, quid praestet alìud alii, quaeritur ; ut illud, Opti- 
mine cujusque sapientes, an popuiari, laude ducantur ? At- 
que. eae quidem disceptationes, quae ad cognitionem referun- 
tur, sic fere a doctissimis hominibus describuntur. 

XXX. Quae vero referuntur ad agendum, aut in officii 
disceptatione versantur (quo in genere, quid rectum fa- 
ciendùmque sit, quaeritur ; cui loco omnis virtutum et vitio* 
rum est silva subjecta), aut in animorum aliquà permotione 
aut gignendà, aut sedandà tollendàve, tractantur. Huic 
generi subjectae sunt cohortationes, objurgationes, consola- 
tiones, miserationes, omnisque ad omnem animi motum et 
impulsio, et (si ita res feret) mitigatio. 

Explicatis igitur bis generibus ac modis disceptationum 
omnium, nihii sane ad rem pertinet, si qua in re discrepavic 
ab Antonii divisione nostra partitio; eadem enim sunt 
membra in utriusque dìsputatìonibus, sed paulò secus a me 
atque ab ilio partita ac distributa. Nunc ad reliqua pro- 
grediar, meque ad roeum munus pensumque revocabo. 
Nam, ex illis locis quos exposuit Antonius, omnia sunt, ad 
quaeque genera quaestionum, argumenta sumenda : sed aliis 
generibus alii loci magis erunt apti ; de quo, non tam quia 
longiim est, quàm quia perspicuum, dici nibil est necesse. 

OrnatissimaB sunt igitur orationes eae, quae latissimè va« 
gantur, et, a privata ac sìngularì controversia^ se ad universi 



174 J>iÉ ùtLÀTont UBiiE TBRTnrsr 

generis vim explicandam conferunt et convertunt : ot ii qoì 
audiant, natura, et genere, et universa re cognita, de singulis 
reis, et crìmìnìbus, et liiìbus statuere possint. Hanc ad 
consuetudinem exèrcitationis vos, adolescentes, est cohor^ 
tatus Antonius ; atqùe, a minutis angustisque concertationi- 
bus, ad omnem vim varìetatemque vos disserendi traducen- 
dos putavit. Quare non est paueorum libelloruin boc mu* 
nus, ut ii, qui scrìpserunt de dìcendi ratione, arbitrati sunti 
neque Tusculani, atque bujus anibulationis antemeridianae^ 
aut nostree ponìeridian» sessionis. Non enim solùm acu- 
enda nobis atque procudenda lingua est, sed onera ndum 
complendunoque pectus maximaram rerum et plurimarum 
Buavitate, copia, varietale. 

XXXI. Nostra est enim (si modo nos oratores sumus, 
si in civium disceptationibus, si in periculis, si in delibera- 
tionibus publicis, adhibendi auctores et principes sumus) 
nostra est, inquam, omnis ista prudenti» doctrinasque pos« 
sessio, in quam homines, quasi caducam atque vacuam, 
abundantes otio, (nobis oceupatis) invotaverunt, atque 
etiam aut irridentes òratorem, ut ille in Gorgia Socrates, 
cavillaotur, aut aliquid de oratoris arte paucis pra&cipiunt 
libellisy eosque rhetoricos ìnscribunt; quasi non ìHa &int 
propria rhetorum, qu« ab iisdem de justitià,.de officio, de 
civitatibus instituendis et regendis, de omni vivendi, deni* 
(pie etiam de naturas ratione, dicuntur. Quae quoniam jam 
afiuode non possumus, sumenda sunt nobis ab its ipsis, a 
quibus expilati sumus ; dummodo illa ad banc civilem sci* 
entiam, quo pertinent, et quam intueotur, transferamus : 
neque (ut ante dixi) omoem teramus in bis discendis rebus 
aetatera ; sed, cùm fontes viderimus, quos nisi qui celeriter 
coignòrit, nunquam cognoscet omnioò, tum, quotiescunque 
opus erit, ex iis tantum quantum res petet, hauriamus* 
Nftm neque tam est acria acies in naturis bomìnum et in»' 
geniis, ut res tantas quisquam, nisì monstratas» possit ri- 
dere ; neque tanta tamen in rebus obscuritas, ut eas non 
penitùs acri vir ingenio ceroat, si modo adspexerit. 

In hoc igitur tanto tam immensoque campo» cùm liceat 
oratori vagari libere, atque, ubicunque constiterit, consistere 
in suo, facile suppeditat omnis apparatus ornatusque di* 
cendi. Rerum eoim copia verborum coptam gignit : et, si 



DE ORATORE LIBER TERTIUS, 175 

est honestas in rebus ipsìs de quibus dicitur, exsistit ex rei 
natura quidam splendor in verbis. Sit modo is, qui dicet 
aut scribet, institutus lìberaliter educatione doctrinàque pu- 
erili, et flagret studio, et a natura adjuvetur ; et, in univer- 
sorum generum in6nitis disceptationibus exercitatus, or- 
natissimos scriptores oratoresque ad cognoscenduni imi- 
tandumque cognòrìt : nse ille baud sane, quemadmodum 
verba struat et illuminet, a magistris istis requiret : ita fa- 
cile, in rerum abundantià, ad orationis ornamenta, sine 
duce, natura ìpsà, si modo est exercitata, labetur. 

XXXII. Hìc Catulus, Dii immortales, inquit ; quantam 
rerum varietatem, quantam vim, quantam copiam, Crasse, 
complexus es ! quantisque ex angustiis oratorem educere 
ausus es, et in majorum suorum regno collocare ! Namque 
illos veteres doctores auctoresque dìcendi nullum genus 
disputationis a se alienum putisse accepimus, semperque 
esse in omni orationis ratione versatos. Ex quibus Elèus 
Hippìas, cùm Olympiam venisset, maxima illà quinquen- 
nali celebritate l^idorum, gloriatus est, cunctà psenè audiente 
Grascia, nibii esse ullà io arte rerum omnium, quod ipse 
nesciret ; nec solùro has artes, quibus liberales doctrins at- 
que ingenua continerentur, geometriam, musicam, litera- 
rum cognitionem, et poetarum, atque illa, quae de naturis 
rerum, qusB de bominum moribus, qus de rebuspublicis 
dtcerentur ; sed annulum, quem baberet, ' pallium, quo 
amtctus, soccos, quibus indutus esset, se sua manu confe- 
ctsse. Scilicet nimis hic quidem est progressus : sed ex 
eo ipso est conjectura facilis, quantum sibi illi ipsi oratores 
de preclarissimis artibus appetìerint, qui ne sordidiores 
quidem repudiàrint. Quid de Prodico Cbio? quid de 
Tbrasy macbo Cbalcedonio, de Protagora Abderità, loquar ì 
quorum unusquisque plurimum temporibus illis, etiam de 
natura rerum, et disseruit et scripsiL Ipse ille Leontinus 
Gorgias, quo patrono (ut Plato Toluit) philosopho succubuit 
orator, qui aut non est victus unquam a Socrate, ncque 
aermo ille Platonis verus est ; aut, si est victus, eloquentior 
vìdelicet fuit et disertior Socrates, et, ut tu appellas, copio«r 
8Ìor et melior orator. Sed hic, in ilio ipso Platonis libro, 
de omni re, quscunque in disceptationem qusstionemque 
vocaretur» se copioisaimè dicturum esse profitetur ; isque 



176 dE ORATORE LIBER TERTIUS. 

princeps ex omnibus ausus est in conventu poscere, qua dd 
re quìsque vellet audire : cui tantus honos habitus est a 
Graecià, soli ut ex omnibus, Delphis, non inaurata statua, 
sed aurea, statueretur. Atque ii, quos nominavi, muhique 
praeterea summi dicendi auctores, uno tempore fuerunt: ex 
quibus intelligi potest, ita se rem habere, ut tu. Crasse, di- 
cis; oratorisque nomen apud antiquos, in Grascia, majore 
quàdam vel copia vel gloria floruìsse. Quo quidem magis 
dubito, tibine plus laudis, an Graecis vituperationis, esse tri- 
buendum statuam ; cùm tu, in alia lingua ac moribus natus, 
occupatissima in civitate, vel privatorum negotiis paenè om- 
nibus, vel orbis terrae procuratione, ac summi imperii gu- 
bernatione districtus, tautam vim rerum cognitionemque 
comprehenderis, eamque oronem cum ejus, qui Consilio et 
oratione in civitate valeat, scientià atque exercitatione so- 
ciàris ; illi, nati in literis, ardentesque bis studiis, otio vero 
difSuentes, non modo nihil acquisierint, sed ne relictum 
-quidem et traditum et suum conserva veri nt. 

XXXIII. Tum Crassus, Non in hac, inquit, una, Catule, 
re» sed in aliis etiam compluribus, distributione partium ac 
«eparatione magnitudines sunt artium diminutae. An tu 
«xistiroas, cùm esset Hippocrates ille Cous, fuisse tum alios 
medicos qui morbis, alios qui vulneribus, alios qui oculis, 
mederentur? num, geometriam Euclide aut Archimede, 
num musicam^Damone aut Aristoxeno, num ipsas literas 
Aristophane aut Callimacho tractante, tam discerptas fuisse, 
ut nemo genus universum complecteretur, atque ut alias 
aliam sibi partem, in qua elaboraret, seponeret ? 

Equidem saepè hoc audivi de patre et de socero meo, 
nostros quoque horoines, qui excellere sapientiaB gloria vel- 
lent, omnia, quae quidem tum base civitas nósset, solitos 
esse complecti. Meminerant illi Sex. jS^lium, M' vero 
Manilium nos etiam vidimus trans verso arobulantem foro : 
quod erat insigne, eum, qui id faceret, facere civibus om- 
nibus consilii sui copiam : ad quos olim et ita ambulantes, 
et in solio sedentes dorai, sic adibatur, non solùm ut de 
jure.civili ad eos, verùm etiam de Glia collocandà, de fundo 
emendo, de agro colendo, de omni denique aut officio aut 
negotio, referretur. HaM^ fuit P. Crassi illius veteris, haec 
Ti. Coruncaniì, haec proavi generi mei, Scipionis, pruden- 



DE ORATORIE LIBER TERTIUS. 117 

fissimi hominis, sapientia, (qui omnes pontifices maximi Tue- 
runt) ut ad eos de omnibus divinis atque humanis rebuis 
referretur : iìdemque et in senatu et apud populum, et in 
causis amicorum, et domi et militi», consilium suum fideno- 
que prsstabant. Quid enim M. Catoni, praeter hanc poli- 
tissimam doctrinam transmarinam atque adventìciam, de- 
fuit ? num, quia jus civile didicerat, causas non dicebat ? 
aut, quia poterat dicere,jurisscientiam negligebat? atutro- 
que in genere et laboravit, et prsstitit. Nura, propter 
hanc ex privatorum negotiis collectam gratiam, tardior in 
republicà capessendà fuit? nemo apud populum fortior, 
nemo melior senator : idem facile optimus imperator : deni« 
que nihil in hac civitate temporibus illis sciri discive potuit, 
quod ille non cùm ìnvestigàrit et scierit, tum etiam con- 
scrìpserit. 

Nunc, contrà, plerìque ad honores adipìscendos, et ad 
rempublicam gerendam, nudi veniunt atque inermes ; nulla 
cognìtione rerum, nulla scientià ornati. Sin aliquis excel- 
lit unus e multis ; efiert se, si unum alìquid afiert, ut belli- 
cam virtutem, aut usum aliquem militarem (qus sane nunc 
quidem obsoleverunt), aut juris scientiam, ne ejus quidem 
universi (nara pontificiuro, quod est conjunctum, nemo dis- 
cit), aut eloquentiam, quam in clamore et in verboruoa 
cursu positam putant : omnium vero bonarum artium, deni- 
que virtutum ipsarum, societatem cognationemque non 
nòrunt. 

XXXIV. Sed, ut ad Graecos referam orationem, (qui- 
bus carere in hoc quidem sermonis genere non possumus ; 
nam ut virtutis a nostris, sic doctrinae sunt ab illis, exempla 
repetenda) septem fuisse dicuntur uno tempore, qui sapien- 
tes et haberentur et vocarentur. Hi omnes, pr»ter Alile- 
sium Tbalen, civitatibus suis praefuerunt. Quis doctior iis- 
dero illis temporibus, aut cujus eloquentia literis instructìor 
fuisse traditur, quàm Pisistrati ? qui primus Homeri libros, 
confusos antea, sic disposuisse dìcitur, ut nunc habemus. 
Non fuit ille quidem civibus suis utilis ; sed ita eloquentia 
floruit, ut literis doctrinaque praestaret. Quid Pericles ? de 
cujus dicendi copia sic accepimus, ut, cùm centra volunta- 
tem Atheniensium loqueretur prò salute patriae, severiusta- 
mea ìd ipsuroi quod ille centra populares homines diceret. 



178 DE ORATORC LIBCR TERTIITS. 

populare omnibus et jucundum vkieretur : cujus in labrìs 
veteres comici, etiam cùm illi maledicerent (quod tum 
Atbenis fieri licebat), leporem habitàsse dixerunt, tantam- 
que in eo vim fuisse, ut in eoruro mentibus, qui audissent, 
quasi aculeos quosdam reìinqueret. At hunc non clamator 
aliqiiis ad clepsydram latrare docuerat, sed, ut accepimus, 
Clazomenius ille Anaxagoras, vir summus in maximarum 
rerum scientià. Itaque hic doctrinà, Consilio, eJoquentià 
excellens, quadraginta annos prasfuit, Athenis, et urbanis 
eodem tempore et bellicis rebus. 

Quid Critias ? quid Alcibiades ? ci vitatibus suis quidem 
non boni, sed certe docti atque eloquentes, nonne Socraticis 
erant disputationibus eruditi ? Quis Dionem Sy racusium doc*- 
trinis omnibus expolivit? non Plato? atque eum idem ille 
non linguae solùm, verùm etiam animi ac virtutis magister, 
ad liberandam patriam impulit, instruxit, armavit. Aliisne 
igitur artibus hunc Dionera instituit Plato, aliis Isocrates 
clarjssimum virum Timotheum, Cononis, praestantissimi im- 
peratoris, filium, summum ipsum imperatorem homfnemque 
doctissimum ? aut aliis Pytbagoreus ille Lysis Tbebanum 
Epaminondam, band scio an summum virum unum omnia 
Grscias? aut Xenophon Agesilàum ? aiit Philolaum Arcby- 
tas Tarentinus? aut ipse Pytbas^oras totam illam veterem 
Italiae Graeciam, qus quondam Magna vòcitata est ì 

XXXV. Equidem non arbitror. Sic enim video, unam 
quandam omnium rerum, quae essent bomine erudito dig- 
n», atque eo qui in republicà vellet excellere, fuìsse doc- 
trinam ; quam qui accepìssent, si iidem ingenio ad pronun- 
tiandum valuissent, et se ad dìcendum quoque, non repug- 
nante natura, dedissent, eloquentià praestitisse. Itaque ipse 
Aristoteles, cùm florere Isocratem nobilitate discipulorum 
videret, quòd ipse suas dìsputationes a causis forensibus et 
civilibus ad inanem sermonis elegantiam transtulisset, mu*- 
tavit repente totam formam propè discipline sus, versum- 
que quendam Pbìloctetas paulò secus dixit; ille enim 
turpi sibi ait esse tacere^ càm barbaros^ bic autem, cùm Isa- 
cratemy patereivr dicere. Itaque ornavit et illustravit doc- 
trinam illam omnem ; rerumque cognitionem cum orationis 
exercitatione conjunxit. Neque vero hoc fugit sapientissi- 
mum regem, Philippum^ qui hunc Alexandre filio doctorem 



DS ORATOUS LIBEB TERTIUS. 179 

accierit, a quo eodem ille et agendi acciperet praecepta et 
loquendi. Nudc, si qui volet, eum pbilosophum, qui copi- 
am nobis rerum orationìsque tradat, per me appellet orato- 
rem licet ; sive bunc oratorem, quem ego dico sapìeutiam 
junctam babere eloquenti», pbìlosopbum appellare malit, 
DOD impediam; dummodo hoc constet, neque infantìam 
ejus, qui rem nòrit, sed eam explicare dicendo non queat, 
neque inscientiam illius, cui res non suppetat, verba non 
desint, esse laudandam : quorum si alterum sit optandum, 
malim equidem indisertam prudentiam, quàm stultitiam lo- 
quacem. 

Sin quserìmus, quid unum excellat ex omnibus, dooto 
oratori palma danda est : quem si patìuntur eiindem esse 
philosopbum, sublata controversia est. Sin eos disjun^ent ; 
hoc erunt inferiores, quòd in oratore perfecto inest illorum 
omnis scientia, in philosophorum autem cognitione non con- 
tinuò inest eloquentia ; quae quamvis contemnatur ab eìs, 
Decesse est tamen aliquem cumulum illorum artibus afferra 
videatur. Haec cùm Crassus dixisset, parumper et ipse 
conticuit, et caeteris silentium fuit. 

XXXVI. Tum Cotta, Equidem, inquit, Crasse, non 
possum queri, quòd mibi videare aliud quiddam, et non id 
quod susceperis, disputasse ; plus enim aliquantò attulisti, 
quàm libi esset tributum a nobis ac denuntiatum : sed certe 
et h» partes fuerunt tue, de illustrandà oratione ut diceres ; 
et eras ipse jam ìngressus, atque in quatuor partes omnem 
orationis laudem descripseras : cùmque de duabus primis 
Dobis quidem satis, sed, ut ipse dicebas, celeriter exiguè- 
que dixisses, duas tìbi reliquas feceras, quemadmodum pri- 
mùm ornate, deinde etiam aptè, dicererous. Quo cùm in- 
gressus esses, repente te quasi quidam sestus ingenii tui ^ 
procul a terrà abripuit, atque in altum a conspectu psenè 
omnium abstraxit. Ornnem enim rerum scientiam com- 
plexus, non tu quidem eam nobis tradidisti (neque enim 
fuit tam exigui temporis) ; sed, apud hos quid profecerìs, 
nescio ; me quidem in Academiam totum compulisti. In 
qua velira sit illud, quod sepè posuìsti, ut non necesse sit 
consumere statem, atque ut possit is illa omnia cernerei 
qui tantummodo adspexerit : sed etiam si est aliquantò spis* 
sius, aut si ego sum tardior^ profectò nunquam oonquiescami 



180 DE ORATORE LIBER TERTIUS. 

neqne defatìgabor ante, quàm illorum ancìpites vias rationes- 
que, et prò omnibus, et contra omnia, disputandi percepero. 

Tum C«sar, Unum, inquit, me ex tuo sermone maxime, 
Crasse, cómmovit, quòd eum negasti, qui non citò quid di- 
dicisset, unquam omninò posse perdiscere ; ut mihi non sit 
difficile periclitari, et aut statim percipere ista, qus tu ver« 
bis ad coelum extulisti ; aut, si non potuerim, tempus doq 
perdere, cùm tan^en bis nostris possira esse contentus. 

Hìc Sulpicius, E^o vero, inquit. Crasse, neque Aristote- 
lem istum, neque Carneadem, nec pbilosopborum quen- 
quam desidero : ve) me licet existimes desperare isia posse 

J)erdiscere, vel (id quod facio) contemnere. Mihi rerum 
brensium et communium vulgaris baec cognitio satìs magna 
est ad eam, quam specto, eloquentiam ; ex qua ipsà tamen 
permuha nescio ; quse tum denique, cùm causa aliqua, qu» 
a me dicenda est, desiderai, quaero. Quamobrem, nisi 
forte es jam defessus, et si tibi non graves sumus, refer ad 
iUa te, quse ad ipsiu&orationis tandem splendoremque perti- 
nent ; quae ego ex te audire volui, non ut desperarem me 
eloquentiam consequi posse, sed ut aliquid addiscerem. 

XXXVII. Tum Crassus, Pervulgatas res requiris, inquit, 
et tibi non incognitas, Sul pici. Quis enim de isto genere 
non docuit, non instituit, non etiam scriptum reliquit? Sed 
geram raorem ; et ea duntaxat, qus mihi nota sunt, brevi- 
ter exponam tibi ; censebo tamen, ad eos, qui auctores et 
ìnventores sunt harum sane minutarum rerum, reverten- 
dum. Omnis ìgitur oratio con6citur ex verbis ; quorum 
primùm nobis ratio simpliciter videnda est, deinde con- 
junctè ; nam est quidam ornatus orationis, qui ex singulis 
verbis est ; alius, qui ex continuatis conjunctisque constat. 
Ergo utemur verbis aut iis quae propria sunt et certa quasi 
vocabula rerum, paenè una nata cum rebus ipsis ; aut iis 
quae transferuntur, et quasi alieno in loco collocantur ; aut 
iis quse novamus et facimus ipsi. In proprìis est igitur ver- 
bis illa laus oratoris, ut abjecta atque obsoleta fugiat, lectis 
atque iilustribus utatur, in quibus plenum quiddam et so- 
nans inesse videatur. Sed, in hoc verborum genere pro- 
priorum, delectus est quidam habendus, atque is aurium 
quodam judicio ponderandus; in quo consuetudo etiam 
beaè loquendi valet plurìmùm. Etiam boc^ quod vulgo de 



DB ORATORE LIBER TSRTIUS. Ì8Ì 

oratorìbifs ab ìmperitis dici solet, Bonis is verhis^ aut, ali^ 
fuis non bonis utitur, noo arte aìiquà perpenditur, sed quo- 
dam quasi naturali sensu judicatur : in quo non magna laus 
est vitare vitium (quanquam id est magnum) ; verùm hoc 
quasi solum quoddam atque fundaraentum est, verboruoi 
usus et copia bonorum. Sed, quid ìpse aedìficet orator, et 
in quo adjungat artem, id esse a nobis qusreodum atquo 
explìcanduro videtur. 

XXXVIII. Tria sunt igitur in verbo simplìci, quae orator 
afferat ad illustrandam atque exornandam oratìonem ; aut 
inusitatum verbum, aut nòvatum, aut translatum. Inusitata 
sunt prisca fere ac vetusta, et ab usu quotidiani sermoois 
jamdìu intermissa, qu« sunt poétarum licentias liberiora, 
quàm nostrse : sed tamen [raro] habet etiano in oratione 
poeticum aliquod verbum dignitatem. Neque enim illud 
iugerìm dicere, ut Coelius, Qua tempestate Pcmus in Ita- 
liam venit ; nee prolem, aut sobolem, aut effari, aut nuncur 
pari: aiit, ut tu soles, Catule, non rebar^ aut opinabar; 
et alia multa, quibus loco positis, grandior atque antiquior 
oratio saepè videri solet. Novantur antera verba, quas ab 
eo, qui dicìt, ipso gignuntur ac fiuot^ vel conjungendis ver- 
bis, ut hsc : 

TVm pav^tr sapientiam omnem mihi exanimato expedorat* 
Num non vis hujus me versutiloquas malitia s 

videtis enim et versutiloquas ^ et expectorat, ex conjunctione 
facta esse verba, non nata. Vel saepè sine conjunctione 
[verba novantur], ut [ilìe senius, ut, Dii genitahs]^ ut 
baccarum ubertate incurvescere. Tertius ille modus trans- 
ferendi verbi late patet, quem necessitas genuìt, inopia co- 
acta et angustiis ; post autem delectatio jucunditasque cele- 
bravit. Nam, ut vestis, frìgoris depellendi causa reperta 
primo, post adhiberi ccepta est ad ornatum etiam corporìs 
et dignitatem ; sic verbi translatio instituta est inopife causa^ 
frequentata, delectationis. Nam gemmare vites, luxuriem 
esse in herbisj ìaeias segetesj etiam rustici dicunt. Quod 
enim declarari vix verbo proprio potest, id translato cùm est 
dictum, illustrat id, quod intelKgi volumus, ejus rei, quam 
alieno verbo posuimus, similitudo. Ergo hs translationes, 
quasi mutationes sunt, cùm, quod non babeas, aliunde su« 

16 



i8S X>E OBATORE LIBER TERTIUS. 

mas. IH» paulò audadores, quae non inopiam indioant, 
sed oralioni splendoris aliquid arcessunt : quarum ego quid 
vobis aut inveniendi ralionem, aul genera, poaani ? 

XXXIX. Similitudinis est ad verbura unum contracta 
brevixas, quod verbuni in alieno loco, tanqiiam in suo, posi- 
tura, si agnoscitur, delectat ; si simile nihil habet, repudia- 
tur. Sed ea transferri oportet, quae aut clariorem faciunt 
rem, ut ìlla omnia : 

Inkorrescit mare ; 
Tenebra ctmduplicantur] noctisque et niinbAm oceacat nigror ; 
Fiamma inter nubes coruscat ; ccslum tonitrv, contremit ; 
Orando^ mixta imbri largifiuo, subita pr/ecipitans cadit ; 
Vndique omnes venti emmpunts savi exsistnrU turbines; 
Fervit astn pelagus. 

Omnia fere, quo essent clariora translatis per similitudinem 
Terbis dieta sunt : aut quo sìgnificetur magìs res tota, sive 
facti alicujus, sive consilii, ut ille, qui occultantem consultò, 
ne id, quod ageretur, intelligi posset, duobus translatis ver- 
bis similitudine ipsà indicai, 

Quandoquidem iste circunwestit dictis, sepit seduto, 

Nonnunquam etiam brevitastranslationeconficitur,utillud. 
Si telum manufugit. Imprudentia teli cmlssi brevìùs pro- 
priìs verbis exponi non potuit, quàm est uno significata 
Uanslato. Atque hoc in genere persaspè mihi admirandum 
videtur, quid sit, quòd oriines translatis et alienis magìs de- 
lectentur verbis, quàm propriis et suis. 

XL. Nam si res suum nomen et proprium vocabulum 
non habet, ut pea in navi, ut ncxum, quod per libram agi- 
tur, ut in uxore divortium; necessitas cogit, quod npn ha- 
beas, aliunde sumere : sed, in suorum verborum maxima 
copia, tamen homines aliena multò magis, si sunt ratione 
translata, delectant. Id accidere credo, vel quòd ingenii 
specimen est quoddam, transilire ante pedes posila, et alia 
kngè.repetila sumere ; vel quòd is, qui audit, aliò ducìtur 
cogitatione, neque tamen aberrat (quae maxima est delec- 
tatio) ; vel quòd singulis verbis res ac totuni simile confici- 
tur ; vel quòd omnis translatio, quae quidera sumta ratione 
est, ad sensus ipsos admovetur, maxime oculorumi qui est 



]>E ORATORE LIBER TERTIUS. 168 

sensus acerrimas. Nam et odor urbanìtatis, et mollUuio 
humanitatis, et murmwr maris, et duleedo oratìonis, sunt 
ducta a casteris sensibus : illa vero oculorum multò acriora, 
quas poDUDt paenè io conspectu animi, qu8& cernere et vi* 
dere non possumus. Nibil est enim io rerum natura, et»» 
jus nos non in aliis rebus possimus uti vocabulo et nomine : 
unde enim simile duci potest (potest autem ex omnibus), 
indidem verbum unum, quod similitudinem continet, trans- 
latum, lumen affert orationi. Quo in genere primùm fu- 
gienda est dissimilitudo : Cceli ingentes fomices : quam* 
vis sphferam in scenam (ut dicitur) attulerìt Ennius : tamen 
in spbaerà fornicis similitudo non potest inesse. 



Vive^ Ulysses, dum licet : 



Oculis postremum lumen radiatum rape. 

Non dixit, cape ; non, pete : haberet enim moram speran- 
tis diutiùs esse sese victurum ; sed rape : hoc verbum est 
ad id aptatum, quod ante dixerat, dum licet. Deinde vi- 
dendum est, ne longè simile sit ductum. 

XLI. Syrtim patrimonii, acopuium libentius dixerim ; 
Charybdim bonorum, voraginem potiùs : faciliùs enim ad 
ea qusB visa, quàm ad illa qus audita sunt, mentis oculi 
feruntur. Et, quoniam h»c ve! summa laus est verbis 
transferendis, ut sensum feriat ìd, quod translatum sit ; fu- 
giendà est omnis turpitudo earum rerum, ad quas eorum 
animos, qui audiunt, trabet similitudo. Nolo nsorte dici 
Africani cof^ratom esse rempublìcam: nolo siercus curia 
did Glauciam : quamvis sit simile, tamen est in utroque 
deformis cogitatio similitudinis. Nolo esse aut majus quàm 
res postulet, Tempesias comissaiionis ; aut minus, Comis*' 
saiio tempestaiis. Nolo esse verbum angustiits id quod 
translatum sit, quàm fuisset illud proprium ac suum : quidr 
nam estf ohsecro 1 quid te adiri abnutas 1 melius esset 
veiaSf prohUfcSf absterres : quoniam ille dixerat, lllieo itiie^^ 
ne contagio mea bonis^ umbrave^ ob$it, Atque etiam, ai 
vereare, ne paulò durior translatio esse videatur, mollienda 
est, preposito sepè verbo : ut si olim, M. Catone mortuo, 
pupittum senatum quis relictum diceret, paolo duriùs ; sin, 
ut ita dieam, pupUlum^ aliquantò mitiùs. Etenim verecun* 
da debet esse translatio, ut deducta in alienum kxsumi non 



184 BE OBATORE LIBER TERTIUS. 

irruisse, atqiie ut precariò, non vi, venisse videalur. Mo- 
dus autem nullus est florentior in singuiis verbìs, nec qui 
plus luroinis afièrat orationi. # * * Nam iìlud, quod 
ex hoc genere profluit, non est in uno verbo translato ; sed 
ex pluribus continuatis connectitur, ut aliud dicatur, aliud 
intelligendum sit : 

Neque mepatiar iterum 

Ad unum scopulum et telum classem AcHvàm offendere. 

Atque illud, 

Erras, erras : nam, ezsuUantem Uj etprafidenUm libi, 
Hepriment valida legum habenaj aique imperii insisteni jugo, 

Sumtà re simili, verba ejus rei propria deinceps in rem 
aliam (ut dixi) transferuntur. 

XLlI. Est hoc magnum omamentum orationis, in quo 
obscuritas fugienda est. Etenim ex hoc genere fiunt ea, 
qusB dicuntur aenigmata. Non est autem in verbo modus 
hic, sed in oratione, ìd est, in continuatione verborura. Né 
illa quidem traductio atque ìmmutatio in verbo quandam 
fabricationem babet, sed in orationi : 

Africa terribili tremit horfida terra tumuUu, 

Pro -4/m, est sumpta Africa : neque factum verbum est, 
ut, Mare saxifragis undis ; neque translatum, ut, Mollitur 
mare; sed, ornandi causa proprium proprio commutatum : 
Iìe$%ne^ Rcma^ iuos hosies : et, Testes snnt campi magni. 
Gravis est modus in ornatu orationis et saepè sumendus : ex 
quo genere haec sunt, Martem belli esse communem ; Ce- 
rerem prò frugibus; Liberum appellare prò vino; NeptU" 
num prò mari ; curiam prò senatu ; campum prò coinittis ; 
togam prò pace ; arma ac tela prò bello : quo item in ge- 
nere et virtutes et vitia, prò ipsis in quìbus illa sunt, appetì 
lantur: lAtxuries qu^m in domura irrupit, et, Quo avaritia 
penetravit : aut Fides valuit, Justitia confecit. Videtis 
profectò genus hoc totum, cum inflexocommuiatoque verbo 
jres eadem enuntiatur ornatiùs : cui sunt finitima illa minùs 
ornata, sed taraen non ignoranda, cùm intelligi volumus ali- 
.quid, aut ex parte totum, ut, prò sdificiis, cùm parieies aut 



0B OEATORfi LIBSR TERTIUS. 18$ 

teda diciraus : aut ex toto partem, ut, cùtn unam turmam 
equitatum populi Romani d'icìmus : aut ex uno plures, 

At Romanus homo, tamen etsi res bene gesta esl, 
Corde suo trepidai : 

aut cùm ex pluribus intelligitur unum^ 

Nos sumu^ Romanif qui fuimus ante Budini / 

aut quocunque modo, non ut dictum est, in eo genere in- 
telligitur, sed ut sensum est. 

XLIII. Abutìmur saepè etìam verbo non tara eleganter, 
quàm in transferendo ; sed etiam si licentiùs, tamen inter- 
dum non ìmpudenter : ut cùm grandem orationem prò mag- 
na, minutum animum prò parvo, dicimus. Verùm illa vi- 
detisne esse non verbi, sed orationis, quse ex pluribus (ut 
exposui,) translationìbus connexa sunt ? Haec autem, quas 
aut immutata esse dixi, aut aliter intellìgenda, ac diceren- 
tur, sunt translata quodam modo. Ita 6t, ut omnis singu« 
lorum verborum virtus atque laus tribus exsistat ex rebus : 
si aut vetustum verbum sit, quod tamen consuetudo ferra 
possit ; aut factum vel conjunctione, vel novitate, in quo 
item est auribus consuetudinique [parcendum ;] aut trans* 
latum, quod maxime, tanquam stellis quibusdam^ notat et 
illuminat orationem. 

Sequitur continuatio verborum, qus duas res maxime, 
coUocationem primùm, deinde modum quendam formam- 
que, desiderat. Collocationìs est componere et struere 
verba sic, ut neve asper eorum concursus neve hiulcus sit, 
sed quodammodo coagmentatus et laevis. In quo lepide in 
socerì mei persona lusit is, qui elegantissime id facere po« 
tuit, Lucilius, 

Quàm lepide Uxeis composita ! ut tesserults omnes 
Arte pavimento, atque eviblemate vermiculato, 

Qu» cùm dixisset in Albucium illudens, ne a me quidera 
abstinuit : 

Crassum habeo generum, ne rketorÙMtero^ tu sis* 

Quid ergo? iste Crassus, quonìam ejus abuteris nomine, 
quid effi^it ? idem tllud scilicet» ut ille voluit, et ego vellem, 

16* 



186 BE ORATORE LIBCR TERTIU9«. 

meliùs aliquantò, quàm Albucius: verùm in me quidem 
lusìt ille, ut solet. Sed est tainen h»c coUocatio conser^ 
Vanda verborum, de qua loquor, quae junctam orationem ef- 
ficity quae coberentem, qus lenem, quae aequabiliter fluen- 
tem. Id assequemini, si verba extrema cum consequenti- 
bus primis ita jungetiSi ut ne asperè concurrant, neve va»* 
tiùs diducantur. 

XLIV. Hanc diligentiam subsequitur modus etiam et 
forma verborum, quod, jam vereor, ne buie Catulo videa* 
tur esse puerile. Versus enim veteres iUi in hac soluta or* 
atione propemodum, hoc est, numeros quosdam, nobis esse 
adhibendos putaverunt. Interspirationis enim, non defatì- 
gationis nostra^, neque librariorum notis, sed verborum et 
sententiarum modo, interpunctas clausulas in orattenibua 
esse voluerunt : idque princeps Isocrates instituisse fertur ; 
ut inconditam antiquorum dicendi consuetudinem, delecta* 
tionis atque aurium causa, (quemadmodum scribit discipu- 
lus ejus Naucrates) numeris adstringeret. Namque bsc 
duo musici, qui erant quondam iidem poéte, macbinati ad 
voluptatem sunt, versum atque cantum, ut et verborum nu- 
mero, et vocum modo, [delectatione] vincerent. aurium sa* 
tietatem. Hsbc igitur duo (vocis dico moderationem^ et 
verborum conclusionem), quoad orationis severiias pati pos* 
sit, a poètica ad eloquentiam traducenda duxerunt. 

In quo illud est vel maximum, quòd versus in oratione si 
efficitur coDjunctione verborum, vitium est; et tamen eam 
conjunctionero, siculi versum, numerose cadere, et qua*» 
drare, et perfici volumus. Neque est ex muhis res una, 
qu« magis oratorem ab imperito dicendi, ignaroque distin- 
guat, quàm quòd ille rudis inconditè fundit, quantum po- 
test, et id, quod dicit, spiritu, non arte, determinai ; orator 
autem sic illigat sentenliam verbis, ut eam numero quodara 
complectatur, et adstrieto et soluto. Nam, cùm vinxit mo- 
dis et forma, relaxat et liberal immutatione ordinis, ut ver- 
ba neque alligata sint quasi certa aliquà lege versus, neque 
ita soluta, ut vagentur. 

XLV. Quonam igitur modo tantum munus insistemus, 
ut arbilremur nos hanc vim numerose dicendi consequì 
posse ? Non est res tam drfficilis, quàm necessaria : nihit 
est enim tam tenerum, neque tam flexibile, neque quod 



DE ORATORE LIBCR TERTIITfl. 187 

tam facile sequatur, quòcunque ducas, quàm oratio. Ex 
hac versus, ex eàdem dispares numeri conBciuntur; ex 
hac haec etiam soluta variìs modis, multorumque generuin, 
oratio. Non eoim sunt alia sermonis, alia contentionis ver** 
ba : neque ex alio genere ad usura quotidianum, alio ad 
scenam pompanaque sumuntur ; sed ea nos cùm jacentia 
sustulimus e medio, sicut moHissimam ceram, ad nostrum 
arbitrium formamus et Qngimus. Itaque tum graves sumus, 
tum subtiles,tum medium quiddarotenemus: sic institutam 
nostram sententiam sequitur orationis genus ; idque ad om- 
nem rationem, et aurium Toluptatem, et animorum motum, 
mutatur et vertitur. 

Sed, ut in plerisque rebus incredibiliter hoc natura est 
ipsa fabricata ; sic in oratione, ut ea, quae maxiraam utilita- 
tem in se continerent, eadem baberent plurimum vel digni» 
tatis, vel saBpè etiam venustatis. Incolumitatis ac salutis 
omnium causa videmusbunc statum esse hujus totius mundi 
atque natur», rotundum ut coelum, terraque ut media sit, 
eaque sua vi nutuque teneatur; sol ut circumferatur, ut ac* 
cedat ad brumale signum, et inde sensim adscendat in diver- 
sam partem ; ut luna accessu et recessu suo solis lumen ac- 
cipiat ; ut eadem spatia quinque steli» dispari motu cursu*- 
que confiiciant. Haec tantam habent vim, ut paulùm ìnv» 
mutata coherere non possint; tantam pulchritudinem, ut 
nulla specìes ne excogitari quìdem possit omatior. Re- 
ferto nunc animum ad hominum, vel etiam cseterarum ani- 
mantium, formam et figuram : nullam partem coporis sin» 
aliquà necessitate affictam, totamque formam quasi perfeo- 
lam reperìetis arte, non casu. 

XLVI. Quid in arboribus, in quibus non truncus, noD 
rami, non folia sunt denique, nisi ad suam retinendam con* 
servandamque naturam ? nusquam tamen est ulla pars, nisi 
venusta. Linquamus naturam, artesque videamus. Quid 
tam in navìgìo necessarium, quàm latera, quàm caverne, 
quàm prora, quàm puppis, quàm antenne, quàm vela, quàm 
mali ? qus tamen hanc habent in specie venustatem, ut non 
solùm salutis, sed etiam voluptatis causa, inventa esse vi- 
deantur. Columns et tem|>Ia et portìcus sustijient : tamen 
habent non plus utilitatis, quàm dignitatis. Capitoli! fasti- 
gium iUud^et casterarum edium, non venustas>sed necessi- 



188 ]>£ OBATOBE LIBBB TEBTIUS. 

tas ipsa, fabricata est : nam cùm esset babita ratio, quem- 
admodum ex utràque tecti parte aqua delaberetur ; utili- 
tatem tempii fastigti dignìtas consecuta est ; ut, etiamsi ìq 
coelo statueretur, ubi imber esse non posset, nuUam sine 
fastigio dignitatem babiturum esse videatur. 

Hoc in omnibus item partibus orationts evenit, ut utilità-» 
tem, ac propè necessitatemi suavitas quaedam et lepos con- 
sequatur. Clausulas enim, atque interpuncta verborum» 
aniraae interclusio atque angustiae spiritùs attulerunt. Id 
inventura ita est suave, ut, si cui sii infinitus spiritùs datus, 
taraen eum perpetuare verba nolìmus : id enim auribus 
nostris gratum est inventum, quod hominum lateribus non 
tolerabile solùm, sed etiam facile, esse posset. 

XLVII. Longissima est igitur complexio verborum, quae 
volvi uno spiritu potest. Sed bic naturae modus est, artis 
alius : nam cùm sint numeri plures ; iambum et trocbaBum 
frequentèm segregai ab oratore Arìstoteles, Catule, vester, 
qui natura tamen incurrunt ipsi in orationem sermonemque 
nostrum ; sed sunt insignes pércussiones eorum numerorum, 
et minuti pedes. Quare prìroùm ad heroum nos dactyli et 
anapaesti et spendasi pedem invitat ; in quo impune progredì 
licet duo duntaxat pedes, aut paulò plus, ne piane in versum 
aut similitudinem versuum incidamus. Aliae sunt geminai, 
quibus bi tres berci pedes in principia continuandorum ver« 
borum satis decere cadunt. 

Probatur autem ab eodem ilio maxime paeon ; qui est 
duplex. Nam aut a longà oritur, quam tres breves conse« 
quuntur, ut haec verba, Desinite, Ihcipite^ Comprimite ; aut 
a brevibus deinceps tribus, extrema productà, atque longà, 
sìcut illa sunt, Domuerant, Sonipedes. Atque illi philosopbo 
ordiri placet a superiore paeone, posteriore finire. Est au« 
tem paeon hic posterior, non syllabarum numero, sed au-» 
rium mensurà (quod est acrius judicium et certius), par fere 
eretico, qui est ex longà et brevi et longà : ut 

Quid petam prasidii^ aut ezsequar ? quote nunc 7 

A quo numero exorsus est Fannius, iSt, QuiriieSy minas 
illius, Hunc ille clausulis aptiorem putat, quas vult longà 
4)lerumque syllabà terminari. 



DE ORATORE LIBER TERTIUS. 189 

XLVIII. Neque vero haec tam acrem curam diligen- 
tiamque desiderant, quàm est Illa poétarum ; quos necessi- 
tas cogìt, et ipsi numeri ac modi, sic verba versu includere, 
ut nihii sit, ne spiritu quidem minimo, brevius aut longius 
quàm necesse est. Liberior est oratio ; et piane, ut dici- 
tur, sic et est vere soluta ; non ut fugiat tamen, aut erret, 
sed ut, sine vinculis, sibi ipsa moderetur. Namque ego 
iliud assentior Tbeopbrasto, qui putat orationem, quae qui- 
dem sit polita atque facta quodaramodo, non adstrictè, sed 
remissiùs, numerosam esse oportere. Etenim, sicut ilio 
suspicatur, ex illis modis, quibus bic usitatus versus effici- 
tur, post anapaestus, procerior quidam numerus, efloruit ; 
inde ille licentior et divitior fluxit dithyrambus; cujus 
membra et pedes, ut ait idem, sunt in omni locupleti ora- 
tìone diffusa. Et, si nuraerosum est id in omnibus sonis at- 
que vocibus, quod babet quasdam impressiones, et quod 
metiri possumus intervallìs asqualibus ; rectè genus hoc nu- 
merorum, dummodo ne continuum sit, in orationis laude po- 
netur. Nam si rudis et im polita putanda est illa sine inter- 
vallis loquacitas perennis et profluens, quid est aliud causa?, 
eur repudietur, nisi quòd hominum aures vocem natura mo- 
dulantur ipsae ? quod fìerì, nisi inest numerus in voce, non 
potest. 

Numerus autem in continuatione nullus est : distinctio, 
et aequalium, et saepè variorum intervallorum percussio, nu- 
merum conficìt ; quem in cadentìbus guttis, quòd intervallis 
distinguuntur, notare possumus ; in amni praecipitante non 
possumus. Quòd si continuano verborum haec soluta multò 
est aptior atque jucundior, si est articulis membrisque dis- 
tincta, quàm si continuata ac producta ; membra illa modi- 
ficata esse debebunt : quae si in extremo breviora sunt, in- 
fringitur ille quasi verborum ambitus : sic enim bas orationis 
conversiones Grseci nonnnant. Quare aut paria esse de- 
bent posteriora superioribus, extrema primis, aut (quod 
etiam est melius et jucundius) longiora. 

XLIX. Atque haec quidem ab iis philosophis, quos tu 
maxime diligìs, Catule, dieta sunt ; quod eò saepiùs testifi- 
cor, ut, auctoribus laudandis, ineptiarum crimen effugiam. 

Quarum tandem ? inquit Catulus ; aut quid disputatione 
jstà afferri potest elegantius, aut omninò dici subtilius } At 



190 DE ORATORE L1BER TERTIUS. 

enim vereor, inquit Crassus, ne hiec aut difficiliora istis ad 
persequendum esse videantur, aut, quia non traduntur in 
vulgari istà disciplina, nos ea majora, ac difficiliora videri 
velie videamur. Turn Catulus, Erras, inquit, Crasse, si 
aut me, aut horum quenquam, putas a te hsec opera quoti* 
diana et pervagata exspectare. Ista, quae dicis, dici volu«* 
mus ; ncque tam dici, quàm isto dici modo : neque tibi hoc 
prò me solùm, sed prò bis omnibus, sine ullà dubitatione 
respondeo. Ego vero, inquit Antonius, inveni tandem, 
quem negàram in eo, quem scripsi, libello, me invenisse, 
eloquentem. Sed eò te ne laudandi quidem causa inter- 
pellavi, ne quid de hoc tara esiguo sermonis tui tempore, 
verbo uno meo, diminueretur. 

Hanc igitur, Crassus inquit, ad legem, cùm exercitatione, 
tum stilo (qui et alia, et hoc maxime omat ac limat), for- 
manda vobis oratio est. Neque tamen hoc tanti laboris est, 
quanti videtur : nec sunt haec rhythmicorum ac musicorum 
acerrima norma dirigenda , et efficiendum est illud modo 
vobis, ne fluat oratio, ne vagetur, ne insìstat interiùs, ne ex- 
currat longiùs ; ut membrìs distinguatur, ut conversiones 
habeat absolutas. Neque semper utendum est perpetui* 
tate, et quasi conversione verborum, sed sspè carpenda 
membris minutioribus oratio est ; quae tamen ipsa membra 
sunt numeris vincienda. 

Neque vos paeon aut herous ille conturbet : ipsi occur* 
rent orationi ; ipsi, inquam, se oSerent, et respondebunt, 
non vocati. Consuetudo modo illa sìt scribendi atque di* 
cendi, ut sententiae verbis finiantur, eorumque verborum 
junctio nascatur a proceris numeris ac liberis, maxime he* 
roo et paeone posteriore aut eretico ; sed varie distinctèque 
considat. Notatur enim maxime similitudo in conquies* 
cendo : et, si primi et postremi illi pedes sunt hac ratìone 
servati, medii possunt latere, modo ne circuitus ipse verbo- 
rum sit aut brevior quàm aures expectent, aut longior quàm 
vires atque anima patiatur. 

L. Clausulas autem dìligentiùs etiam servandas esse ar- 
bitror, quàm superiora; quòd in his maxime perTectio atque 
absolutio judicatur : nam versus aequè prima, et media, 
et extrema pars attenditur ; qui debilitatur, in quàcunqoe sit 
parte titubatum. In oratione autem, prima pauci cemunt. 



DE ORATORE LIBER TERTIUS. 191 

postrema plerìque : qus, quoniam apparent et intelliguntur, 
varianda sunt^ ne aut animoruro judiciis repudientur, aut 
aurium satìetate. Duo enim aut tres sunt fere extremi ser- 
vaudt et notandi pedes, si modo non breviora, at praecisa 
erunt superiora ; quos aut phoreos, aut heroos, aut alternos 
esse oportebit, aut in pseone ilio posteriore, quem Aristote- 
les probat, aut ei pari eretico. Horum vicissitudines effi- 
cieoty ut neque ii satientur, qui audient, fastidio similitudi- 
Disy nec DOS id, quod faciemus, opera dedita facere vi- 
deamur. 

Quòd si Antipater ille Stdonius, quem tu probe, Catule, 
Bieministi, solitus est versus he&ametros aliosque variis mo- 
dis atque numeris fundere ex tempore, tantumque boroinìs 
iDgeniosi ac memoris valuit excercitatio, ut, cùm se mente 
ac voluntate conjecisset in versum, verba sequerentur; 
quanto id faciliùs in oratione, exercitatione et consuetudine 
adhibità, consequemur ? 

lUud antera ne quis admiretur, quonam modo b®c 
vulgus imperitorum in audiendo notet; cùm in omni ge- 
nere, tum in hoc ipso, ma^na quiedam est vis incredibilis- 
que naturai. Omnes enim tacito quodam sensu, sine ulla 
arte aut ratione, quas sint in artibus ac rationibus recta ac 
prava, dijudicant : idque cùm faciunt in picturis, et in sig- 
nis, et in aliis operibus, ad quorum inteliigentiam a natura 
minus babent instrumenti ; tum multò ostendunt magis in 
verborum, numerorum, vocumque judicio ; quòd ea sunt 
in communibus infixa sensibus, neque earum rerum quen- 
quam funditùs natura voluit esse expertem. Itaque non 
solùm verbis arte positis moventur omnes, verùm etiam nu- 
meris ac vocibus. Quotus enim quisque est, qui teneat 
artem numerorum ac modorum ? At in bis si paulùm modo 
offensum est, ut aut contractione brevius fieret, aut produc- 
tione longius, tbeatra tota reclamant. Quid ? hoc non 
idem fit in vocibus, ut a rouhitudine et populo, non modo 
caterve atque conventus, sed etiam ipsi sibi singuli discre- 
pantes, ejiciantur ? 

LI. Mirabile est, cùm plurimùm in faciendo intersit inter 
doctum et rudem, quàm non multùm difièrat in judicando. 
Ars enim, cùm a natura profecta sit, nisi [natura] rooveat 
ac delectet, nibil sane egisse videatur. Nifail est autem 



192 D£ ORATORE UBER TERTIUS. 

tam cognatum mentibus nostris, quàm numeri atque voces ; 
quibus et excitamur, et incendimuri et ienirnur, et langues* 
cimus, et ad hìlaritatem, et ad tristitiam, saepè deducimur : 
quorum ilia summa vis carminibus est aptior et cantibus, 
non neglecta, ut mihi videtur, a Numà, rege doctissimo, 
majoribusque nostris, ut epularum solennium fides ac tibie, 
Saliorumque versus, indicant; maxime autem a Grsecìà 
vetere celebrata. Quibus utinam similibusque de rebus 
disputari, quàm de puerilibus bis verborum translationibus, 
inaluissetis ! 

Verùm, ut in versu vulgus, si est peccatum, videt : sic, 
si quid in nostra oratione claudicat, sentii. Sed poètae 
non ignoscit ; nobis concedit : tacite tamen omnes non esse 
illud, quod diximus, aptum perfectumque cernunt. Itaque 
illi veteres, (sicut hodie etìam nonnullos videmus) cùm cir- 
cuitum et quasi orbem verborum conficere non possent, 
(nam id quidem nuper vel posse vel audere coepimus) 
terna, aut bina, aut nonnuHi singula etiam verba dicebant : 
qui, in illà infantià naturali, (illud quod aures hominum Sa- 
gìtabant) tendebant tamen, ut et illa essent paria, que dice- 
rent, et sequalibus interspirationibus uterentur. 

LII. Exposui fere, ut potui, quae maxime ad omatum 
orationis pertinere arbitrabar. Dixi enim de singulorum 
laude verborum ; dixi de conjunctione eorum ; dixi de nu- 
mero atque forma. Sed, si habitum orationis etiam, et 
quasi colorem aliquem, requiritis, est et piena quaedam, sed 
tamen teres ; et tenuis, non sine nervis ac viribus ; et ea^ 
quae particeps utrìusque generis quàdam mediocritate lau- 
datur. His tribus 6guris insiderò quidam venustatis, non 
fuco illitus, sed sanguine difiusus, debet color. Tum deni- 
que nobis hic orator ita conformandus est et verbis et sen- 
tentiis, ut, quemadmodum qui utuntur armis aut palaestrà, 
non solùm sibi vitandi aut feriendi rationem esse habendam 
putant, sed etiam, ut cum venustate moveanUir ; sic verbis 
quidem ad aptam compositionem et decentiam, sententiis 
vero ad gravitatem orationis, utatur, [ut ii, qui in armorum 
tractatione versantur.] 

Formantur autem et verba, et sententi» paenè innumera- 
biles, quod satìs scio notum esse vobis : sed inter confor* 
mationem verborum et sententiarum hoc intere9t| quòd ver* 



DE ORATORE LIBER TERTIUS. 193 

borum tollltur, si verba mutàris ; sententiarum permanet, 
quibuscunque verbis uti velis. Quod quidem vos etsì fa- 
citìs, tamen admonendos puto, ne quid esse aiiud oratoris 
putetìs, quod quidem sit egregium atque mirabile, nisi in 
singulis verbis iila tria tenere, ut translatis utamur frequen- 
terà interdumque factis, raro autem etiam pervetustis. In 
perpetua autem oratione, cùm et conjunctionis lenìtateiti, et 
Dumerorum, quam dixì, ratìonem tenuerimus, tum est quasi 
luminibus distinguenda et frequentanda omnis oratio, sen- 
tentiarum atque verborum. 

LUI. Nam et commoratio una in re permultùm movet, 
et illustris explanatio, rerumque, quasi gerantur, sub ad- 
spectum psenè subjectio : quae et in exponendà re pluri- 
mùm valet, et ad illustrandum id quod exponitur, et ad 
amplificandum ; ut iis, qui audient, illud, quod augebimus^ 
quantum efficere oratio poterit, tantum esse videatur : et 
buie contraria saepè percursio est, et plus ad intelligendum, 
quam dixeris, signiGcatio, et distinctè concisa brevitas, et 
extenuatio, et buie adjuncta illusio, a praeceptis Caesaris non 
abhorrens : et ab re longa digressio ; in qua cùm fuerit de- 
lectatio, tum reditus ad rem aptus et concinnus esse debe- 
bit : propositioque, quid sis dicturus, et ab eo, quod est 
dictum sejunctio, et reditus ad propositum, et iteratio, et 
rationis apta conclusio : tum, augendi minuendive causa, 
veritatis superlatio atque trajectio : et rogatio, atque buio 
finitima quasi percontatio, expositioque sententi» suae : 
tum ìlla, quae maxime quasi irrepit in hominum mentes, alia 
dicentis ac signiGcantìs, dissimulatio ; [quae est perjucunda, 
cùm, in oratione, non contentione, sed sermone tractatur :] 
deinde dubitatio, tum distributio, tum correctio, vel ante, 
vel postquara dixeris, vel cùm aliquid a te ipse rejicias ; 
praemunitio est eiram ad id, quod aggrediare, et trajectio in 
alìum : communìcatio, quae est quasi cum iis ipsìs, apud 
quos dicas, deliberatio : morum ac vìtae imitatio, vel in per- 
sonis, vel sine illis, magnum quoddam ornamentum oratio- 
nis, et aptum ad animos conciliandos vel maxime, saepè au- 
tem etiam ad commovendos : personarura ficta inductio,, 
vel gravissimum lumen augendi ; descriptio, erroris induc- 
lio, ad bilarilatem impulsio : ante occupatio ; tum duo illa, 
quae maxime moventi similitudo et exemplum, digestio, in- 

17 



194 DE ORATORE LIBER TERTIUS. 

terpellatio, contentio, reticentia, commendatio, vox quasdam 
libera, atque etiam efirenatio, augendi causa: iracundìa, 
objurgatio, promissìo, deprecatio, obsecratio, dedinatìo bre- 
vis a proposito, non ut superior illa digressio, purgatio, con- 
cìliatio, laesio, optano, atque exsecratio. His fere lumini- 
bus illustrant orationem sententiae. 

LIV. Orationis autem ipsius, tanquara armorum, est vel 
ad usum comminatio et quasi petitio, vel ad venustatem 
ipsa tractatio. Nam et geininatio verborum babet interdum 
Tim, leporem alias ; et paulùra imrautatum verbum atque 
deflexum, et ejusdem verbi crebra tum a primo repetitio, 
tum in extremum conversio, et in eadem verba iropetus et 
concursio, et adjunciio, et progressio, et ejusdem verbi cre- 
brius positi quaedam distinctio, et revocatio verbi, et illa, 
qu8B simìliter desìnunt, aut quae cadunt similiter, aut qu» 
paribus paria referuntur, aut quae sunt inter se similia. Est 
etiam gradatio qusedam, et conversio, et verborum concinna 
transgressio, et cpntrarium, et dìssolutum, et declinatio, et 
reprehensio, et exclamatio, et imminutìo, et quod in multis 
casibus ponitur, et quod, de singulis rebus propositis duc- 
tum, refertur ad singula, et ad propositum subjecta ratio, et 
item in distributis supposita ratio, et permissio, et rursum 
alia dubitatio, et improvisum quiddam, et dinumeratio, et 
alia correctio, et dissipatio, et quod continuatum, et inter- 
ruptum, et imago, et sibi ipsi responsio, et immutatio, et 
disjunctio, et ordo, et relatio, et digressio, et circumscrìptio. 
Haec enim sunt fere, atque borum similia, (vel plura etiam 
esse possunt) quae sententiis orationem, verborumque con* 
formationibus, illuminent. 

LV. Quae quidem te, Crasse, video, inquit Cotta, quod 
nota esse nobis putes, sine deOnitionibus, et sine exemplis 
effudisse. Ego vero, inquit Crassus, ne illa quidem, quae 
sup^à dixi, nova vobis esse arbitrabar ; sed voluntati ves- 
trum omnium parui. His autem de rebus sol me ille ad- 
monuit, ut brevior essera, qui, ipse jam praecipitans, me 
quoque baec praecipitem paene evolvere coegit. Sed tamen 
hujus generis demonstratìo est, et doctrina ipsa, vulgaris : 
usus autem gravissimus, et in hoc toto dicendi studio dìffi- 
cillimus. 



DE ORATORE LIBER TERTIUS. 195 

' Quamobrem, quonìam de ornatu omni orationìs sunt om* 
nes, si non patefacti, at certe commonstrati loci ; nunc, 
quid aptura sìt, hoc est, quid maxime deceat in oraiione, 
vidèamus : quanquam id quidem perspicuum est, non omni 
causae, nec auditori, ncque personae, neque tempori, con- 
gruere orationis unum genus. Nam et causae capitis alium 
quendam verborum sonum requìrunt, alium rerum privata- 
rum atque parvarum : et aliud dicendi genus delìberationes, 
aliud iaudationes, aliud judicia, aliud sermones, aliud con- 
solatio, aliud objurgatio, aliud disputatio, aliud historia de- 
siderat. Refert etiam, qui audiant, senatus, an populus, an 
judices, frequentes, an pauci, an singuli : et, quales ipsi 
quoque oratores, qua sint state, honore, auctoritate, debet 
videri : tempus pacis an belli, festinationis an otii. Itaque 
hoc loco nihii sane est, quod praecipi posse vìdeatur, nisi ut 
figuram orationis plenioris, et tenuioris, et item iilius medi- 
ocrts, ad id, quod agimus, accommodatam deligamus. Or- 
namentis iisdem uti fere licebit, alias contentius, alias sub- 
missiùs : omnique in re posse, quod deceat. Tacere, artis et 
natune est ; scire, quid quandoque deceat, prudenti». 

LVI. Sed hsec ipsa omnia perinde sunt, ut aguntur. 
Actio, inquam, in dicendo una dominatur. Sine hac sum- 
mus orator esse in numero nullo potest : mediocris, hac in- 
structus, summos saepè superare. Huic primas dedisse 
Dempsthenes dicitur, cùm rogaretur, quid in dicendo esset 
primum ; huic secundas, huic tertias. Quo mi hi meliùs 
etiam illud ab jSlschinedictum videri solet ; qui, cùm prop- 
ter ignominiam judicii cessisset Athenis, et se Rhodum 
contulisset, rogatus a Rhodiis, legisse fertur orationem illam 
egregiam, quam in Ctesiphontem centra Demosthenem dix- 
erat : qua perlectà, petitum est ab eo postridie, ut legeret 
illam etiam, qu» eratcontrà a Deroosthene prò Ctesiphonte 
edita : quam cùm suavissimà et maxima voce legisset, ad- 
mirantibus omnibus. Quanto, inquit, magisadmiraremini,si 
audìssetis ipsum ? Ex quo satis significa vit, quantum esset 
in actione, qui orationem eandem aliam esse putaret, actore 
mutato. Quid fuit in Graccho (quem tu, Catule, meliùs 
meministi), quod, me puero, tantopere ferretur? Quo me 
mUer conferam 1 quo vertam 1 in Capitoliumne 7 at frO" 
irti sanguine redundat : an domum 1 mairemne ut miseram 



196 DE ORATORE LIBER TERTIUS. 

iamenianiemque videam et àbjtciam 1 Qu« sic ab ilio acta 
esse coDstabat, oculis, voce, gestu, inimici ut lacrymas te- 
nere non possent. Haec, eò dico piuribus, quòd genus hoc 
totum oratores, qui sunt veritatis ipsius actores, reliquerunt ; 
imitatores autem veritatis, histriones, occupa veruni. 

LVII. Ac, sine dubio, in omni re vincit iinitationem ve- 
ritas .' sed ea si satìs in actione efficeret ipsa per sese, arte 
profectò non egeremus. Verùm quia animi permotio, qua& 
maxime aut declaranda aut imitanda est actione, perturbata 
saepè ita est, ut obscuretur ac paenè obruatur ; discutienda 
sunt ea, qus obscurant ; et ea, quae sunt eminentia et 
pronità, sumenda. Omnis enira motus animi suum quen- 
dam a natura habet vultum, et sonum, et gestum : totum- 
que corpus hominis, et ejus omnis vultus, omnesque voces, 
ut nervi in fidibus, ita sonant, ut a motu animi quoque sunt 
pulsae. Nam voces, ut chordae, sunt intentae, quae ad quera- 
que tactum respondeant ; acuta, gravis, cita, tarda, magna, 
parva ; quas tamen inter omnes est suo quaeque in genere 
mediocris. Atque etiam illa sunt ab bis deiapsa plura ge- 
nera, lene, asperum : contractum, diiSusum : continenti spi- 
ritu, intermisso ; fractum, scissum ; flexo sono attenuatum» 
inflatum. Nulium est enim horum similium generum, quod 
non arte ac raoderatione tractetur. Hi sunt actori, ut pie- 
tori, ex positi ad variandum colores. 

LVIII. Aliud euim vocis genus iracundia sibi sumat: 
^cutum^ incitatumi crebro incidens : 

Impius hortatitr me froAet^ ut meos malis mUer 
Manderem nalos : 

et eà, quae tu dudum, Antoni, protuHstì, 

Segregare abs te austts : 

et 

Pcquis hoc animadvertit ? vincile : 

et Atreus fere totus. Aliud miseratio ac mo^ror \ fle^ibile, 
plenum, interruptum, flebili voce : 

Quo nune ne vertam ? quod iter incipiam ingredi ? 
Po^U'n^ fix^rnamne 7 anne ad Peliéc fiUas ? 



DE ORATORE LIBER TERTIU8. 197 

et illa^ 

O pater j o poitria^ o Priami domus 7 

et qu» sequuDtur ; 

Hac omnia vidi inflammari, 
Priama vi vitam evitati. 

Aliud metus : demìssum, et baesitans, et abjectum : 

ÌAuUV modis sum circumventuSf morho^ ezsilio, atque inopia : 
Tum pavor sapientiam mihi omnem exanimato expectorat : 
Alter terribilem minitatur vita cruciatum et necem : 
Qua, nemo est tam firmo ingenio , et tanta con/identià, 
Quin refugiat timido sanguen^ atque axalbescat metu: 

Aliud vis : coDteDturo, vehemenSy immÌDens quàdam incita* 
tiooe gravitatis : 

Rerum Thyestes Aireum attractum advenit ; 
Iterumjam aggreditur mtf, et quietum exsuscitat. 
Major mihi moles, majus miscendum *st matum^ 
Qui iUius acerbum cor contundam et comprimam, 

AKiid voluptas : effusuin, Iene, tenerum, bilaratum ac re« 
missum : 

Sed mihi càm detutit coronam oh [coUocandas] nuptias^ 
Tibi ferebatf càm simulaòat sese alteri dare : 
Tum ad te ludibunda docté et delicate delulit, 

Aliud molestia: sine commiseratione grave quiddam, et 
uno pressuy ac sono obductum : 

Qua tempestate Paris Helenam innuptis junxit nuptiis^ 
Ego tum gravida, expletisjam feri adpariendum mensihus : 
Per idem tempus Polydorum Becuba partu postremo parit, 

LIX. Omnes autem bos motus subsequi debet gestus, 
non bic verba exprinàens, scenicos, sed universam rem et 
sententiam, non aemonstratione, sed significatione decla- 
rans, laterum inflexione bac forti ac virili, non ab scena et 
faistrionibus, sed ab armis, aut etiam a palestra. Manus 
autem mìnùs arguta, digitis subsequens verba, non expri- 
mens : bracbium proceriùs projectum, quasi quoddam te- 
17* 



199 D£ ORATORE LIBER TBRTIU9. ^ 

lum oratìonìs : supplosio pedìs in contentiooibus aut incipi- 
eodis aut Gnìendìs. 

Sed in ore sunt omnia. In eo autem ipso dominatus est 
omnis oculorum ; quo meliùs nostri il li senes, qui persona- 
tuni ne Roscium quidem magnoperè laudabant. Animi 
est enim onnnis actio ; et imago animi vultus est, indices 
oculi : nam h»c est una pars corporis, qu», quot animi 
motus sunt, tot significationes et commutationes possit effi- 
cere : neque vero est quisquam, qui, eadera contuens, effi- 
ciat. Theophrastus quidem, Tauriscum quendam, dixit, 
actorem aversum solitum esse dicere, qui in agendo, con- 
tuens aliquid, pronuntiaret. Quare oculorum est magna 
moderatio : nam oris non est nimiùm mutanda species, ne 
aut ad ineptias, aut ad pravitatem aliquam, deferamur. 
Oculi sunt, quorum tum intentione, tum remissione, tum 
conjectu, tum hilaritate, motus animorumsignificemus aptè 
cum genere ipso orationis : est enim actio quasi sermo cor- 
porìs ; quo magis menti congruens esse debet. Oculos au- 
tem natura nobis, ut equo et leoni setas, caudam, aures, ad 
motus animorum declarandos, dedit. Quare, in hac nos- 
tra actione, secundùm vocem, vultus valet : is autem ocuKs 
gubernatur. Atque in iis omnibus, quae sunt actionis, tnest 
quaedam vis a natura data : quare etiam hac imperiti, hac 
vulgus, hac denique barbari, maxime commoventur. Verba 
enim neminem movent, nisi eum, qui ejusdem linguae socie- 
tate conjunetus est ; sententiaeque isaepè acutae non acuto- 
rum hominum sensus praetervolant : actio, quae prse se mo- 
tom animi fert, omnes movet : iisdem enim omnium animi 
motibus concitantur ; et eos iisdem notis et in aliis agnos- 
cunt, et in se ipsi indicant. 

LX. Ad actionis autem usum atque laudem, maximam 
sine dubio partem vox obtinet ; quae primùm est optanda 
nobis ; deinde, quaecunque erit, ea tuenda. De quo iilud 
yktìì nihii ad hoc praecipiendi genus, quemadmodum voci 
serviatur : equìdem magnoperè censeo serviendum : sed 
illud videtur ab hujus nostri sermonis officio non abhorrere, 
quòd, (ut dixi paulò ante) plurimis in rebus, quod maxime 
est utile, id nescio quo pacto etiam decet maxime. Nam, 
ad vocem obtinendam, nihiI est utilius, quàm crebra muta- 
tio ; nihil perniciosius, quàm effiisa sine intermissione con- 
tentio. 



De ORATORE LIBER TERTIUS. 199 

Quid ? ad aures nostras, et acùonis suavitatcm, quid est 
vicissitudine, et varietale, et commutatione aptius? Itaque 
idem Graccbus (quod potes audire, Catule, ex ErycÌDO 
cliente tuo, literato honiine, quem servum sibi il le habuit 
ad manum) cum eburneolà solitus est habere fistuià, qui 
staret occulte post ipsum,cumconcionaretur, peritum homi- 
nem, qui inflaret celerìter eum sonum, quo ìHum aut remis* 
aura excitaret, aut a contentione revocare!. Audivi, me* 
hercule, inquit Catulus ; et saepè sum admiratus hominis 
cùm diligentìam, tum etiam doctrinam et scientiam. Ego 
vero, inquit Crassus ; ac doleo quidera, illos viros in eam 
fraudem in republicà esse delapsos: quanquam ea tela 
texitur, et ea incitaturin civitate ratio vivendi, ac posteritati 
ostenditur, ut eorum civium, quos nostri patres non tuie* 
runt jam similes habere cupiamus. Mitte, obsecro, inquit, 
Crasse, Julius, sermonem istum ; et te ad Gracchi fistulam 
refer ; cujus ego nondum piane rationem intelligo. 

LXI. in omni voce, inquit Crassus, est quoddam me- 
dium, sed suum cuique voci. Hinc gradatim adscendere 
vocem utile et suave est; (nam a principio clamare, agreste 
quiddam est ;) et idem illud ad firroandam est vocem sa- 
lutare. Deinde est quoddam contentionis extremum, (quod 
tamen inferius est, quàm acutissimus clamor) quo te fis- 
tula progredì [non] sinet, et tamen ab ipsà contentione re- 
vocabit. Est item contrà quiddam in remissione gravissi- 
mum, quòque, tanquam sonorum gradibus, descenditur* 
Haec varietas, et hic per omnes sonos vocis cursus, et se 
tuebitur, et actioni afieret suavitatem. Sed fistulatoreni 
domi reìinquetis ; sensum hujus consuetudinis vobiscum ad 
forum deferetis. 

Edidi, quae potui, non ut volui, sed ut temporis angusti» 
coègerunt. Scitum est enim causam conferre in tempus, 
cùm afferro plura, si cupias, non queas. 

Tu vero, inquit Catulus, collegìsti omnia (quantum ego 
possum judìcare) ita divinitùs, ut non a Graecis didicisse, 
sed eos ipsos base decere posse, videare. Me quidem istius 
sermonis participem factum esse gaudeo: ac vellem, ut 
meus gener, sodalis tuus, Hortensius, affiiisset ; quem qui- 
dem ego confido omnibus istìs laudibus, quas tu oratione 
complexus es^ excellentem fore. Et Crassus, Fore tiicis? 



200 X>E ORATORK LIBER TERTIUS. 

ioquit: ego vero esse jam judico; et tum judicavi, cùm, 
me consule, in senatu causam defeodit Africae, nuperque 
etiam magis, cùm prò BithynisB rege dixit. Quamobrem 
rectè vides, Catule : nihil enim isti adolescenti, nequeana* 
tura neqiie a doctrinà, deesse sentio. Quo magìs est tìbi, 
Cotta, et tibi, Sulpici, vigilandum ac laborandum : non 
enim ilie mediocris orator vestrae quasi succrescit stati, sed 
et ingenio peracrì, et studio flagranti, et doctrinà eximià, et 
memoria singulari. Cui quanquam faveo, tamen illum 
stati sus praestare cupio : vobis vero illum tanto minorem 
prscurrere vix honestum est. Sed jam surgamus, inquit, 
Dosque curemus ; et aliquando ab hac contentione disputa- 
tionis animos nostros, curamque laxemus. 



201 



NOTES. 



INTRODUCTION.* 

FoR the beiter understandiog of the dialogues àe OraXore, some ac- 
count of their design and general cbaracter may be advantageous to 
the student. Cicero, in bis yontb, had published some nndigested ob- 
servations on thesubject of eloqaence, bat consìdering tbese ns imwor- 
thy of the cbaracter wbicb he afìerwards acquired, he anderiook to 
write a treatise on the art, more commensurate to bis matured talents. 
This work be composed in the form of dialogue, a species of composi- 
tion, wbicb, though mncb employed by the Greeks, had not been at- 
tempted before at Rome. By adopting this mode of writing, he avoid- 
ed that dogmatical air, which a treatise from bim on sncb a sabjcct 
would necessarily bave wom. Dialogue, likewise, relieved monotony 
of style, by affbrding opportnnity of varying it according to the char- 
acters of the different speakers, — it tempered the austerity of precept 
by the cbeerfulness of conversation, and developed each opinion with 
the yivacity and fulness naturally employed in orai discussion. To 
this may be added, the facility which it presented of paying an accept- 
able compliment to the friends, who were introdnced as interlocutors, 
and its sosceptibility of agreeabìe description of the scenes, in which 
the persons of the dialogue were placed. 

The treatise àe Oratore was writlen in the ycar of Rome, 698, when 
Cicero, di<^usted with the politicai dissensions of the capita), had re- 
tired, during part of the summer, to the country : but, according to the 
Hupposition of the piece, the conference bere detailed occurred in 663. 
The author addresses it to bis brother Gtnìntns in a dedicaiion, strongly 
espressive of bis fondness for study ; and after some general observa- 
tions on the difficulty of the art of oratory, he introduces bis dialogue, 
or rather the three dialogues, of which the performance consists. This 



♦ Vid. Middleton*s" Life of Cicero," Dunlop's " History of Roman 
Literature," and Scboell's "Histoire abregèe de la Literature Ro- 



202 NOTES. INTRODUCTIOK. 

kind of writiDg may be ezeciited either as direct conversation, in which 
none bot the speakers appear, and where, as in the scenes of a play, no 
information is afibrded, ezcept from what the persons of' the drama 
say to each other ; or as the recital of a conversation, where the aa- 
thor himself appears, and after a preliminary detail concerning the 
persons of the dialogue, and the circumstances of time and place in 
which it was held, proceeds to give an account of what passed in the 
discoarse, at which he himself had been present; or the import of which 
was commuDicated to him, by some one who had attended and borne 
hìs part in the conference. It is this latter method, that has been fol- 
lowed in the dialogues de Oratore, 

Cicero mentions in his own person, that during the celebration of 
certain festivais at Rome, the orator Crassns retired to bis villa at Tns- 
culam, whither he was accompanied by Antony, his most intimate 
friend in private life, bnt most formidable rivai in the Forom ; and by 
his father-in-law, Scsvola, who was the greatest jurisconsalt of his 
age, and whose house in the city was resorted to as an oracle, by men 
of the highest rank and dignity. Crassus was also attended by Cotta 
and Snlpicius, at that time the two most promising orators of Rome ; 
the former of whom afterwards related to Cicero the conversation 
which passed among these distingnished men, asthey reclined on bench- 
es under a plane-tree, thatgrew on one of the walks surrounding the 
villa. It is not improbable, that some such conversation was acta- 
ally held, and that Cicero, notwithstanding his age, and the authority 
derived from his rhetorical reputation, chose to avail himself of this 
circumstance, in order to shelter his opinions under those of two an- 
cient masters, who, previonsly to his own time, were regarded as the 
chief organs of Roman eloqoence. 

During the meeting of these frìends at Tusculum, Crassus is repre- 
sented, in order to diss^ipate the gloom which had been occasioned by 
a serious and even melancholy conversation on the situation of public 
affairs, to bave turned the discoarse on oralory. The sentiments 
which he expresses on this subject, are supposed to be those which Ci- 
cero himself entertained. In order to excite the two young men, Cot- 
ta and Sttlspicius, to prosecute with ardor the career they had so snc- 
cessfully commenced, he first enlarges on the utility and ezcellence of 
oratory ; and then, proceeding to the object which he had principally 
in view, he contenda that an almost universal knowledge is essentially 
requisite to perfection in this noble art. He afterwards enumerates 
those branches of knowledge which the orator should acquire, and the 
purposes to which he should apply them: he inculcates the necessity (^ 
an acquaintance wiih the antiquities, manners, and constitation of th^ 



NOTES. INTRODUCTION. 203 

repubUc, the Constant exercise of wrìtten composìtion^the stncly of ges- 
ture at the tbeater, the translatlon of the Greek oratore, reading and 
commenting on the pbilosophere, and reading and critìcizing the poets. 
The question hence arìses, whether a knowledge of the civìl law is ser- 
viceable to an orator? Crassas attempts to prove its utility from vari- 
ons examples of cases, where its principles required to be elacidated ; 
as also from the intrinsic nobleness of the stady itself, and the superior 
excellence of the Roman law to ali other systems of jarisprudence. 
Antony, who was a mere practical pleader, considered philosophy and 
the ci7il law as aseless to the orator, being foreign to t^e rea! business 
of life. He conceives tbat eloquence might sabsist withtout them, and 
that with regard to the other accomplishments enumera tea, by Crassas, 
they were lotally distinct from the proper office and dnty of a public 
speaker. It is accordingly agreed, that on the foUowing day Antony 
should state bis notions of the acquirements appropriate to an orator. 

Previous to the commencement of the second conversation, which is 
reported in the second hook, the party is joined by Catulus and Julius 
Caesar, (grand-uncle to the Dictator,) two of the most eminent orators 
of the time ; the former being distinguished by bis elegance and purity 
of diction, and the latter by bis turn for pleasantry. Having met Scae- 
▼ola, on bis way from Tosculum to the villa of Lselius, and having 
heard from him of the interesting conversation which had been defer- 
red to the morrow, they carne over from a neigbboring villa to partake 
of the entertainment. In their presence, and in that of Crassus, Anto- 
ny maintains bis favorite system, that eloquence is not an art, because 
it depends not on knowledge. Imitation of good models, practice, and 
minute attention to each particular case, which should be scrupulously 
cxamined in ali its bearings, are laid down by him as the foondations 
of forensic eloquence. The great objects of an orator being, in the firet 
place, to recommend himself to bis clients, and then to prepossess the 
audience and judges in their favor, Antony enlarges on the practice pf 
the bar, in conciliating, informiog, moving, and undeceiving those on 
whom the decision of causes depends; ali which is copiously ili us- 
trated by examples drawn from particular questions, which had occur- 
red at Rome in cases of proof, of strict law, or of equity. The chief 
weight and importance is attributed to moving the springjs of the pas- 
sions. Among the methods of conciliation and prepossession, humor 
and drollery are particularly mentioned. Cssar being the oratorical 
witof the company, is requesled to give some examples of forensic 
jests. The length of his discourse on this topic, sbows the important 
share ii was considered as occupying among the qualifications of the 
orator. 



204 NOTES. INTRODUCTION. 

Antony having ihus explained the mechanical part of the orator*s 
daty, it is agreed, tfaat in the aflernoon Crassus sbould enter on the 
embelishments of rhetoric. In the execntìon of the task assigned him, 
he treats, in the third hook or dialogae, of ali that relates to what may 
be called the ornamentai part of oratory, — prononciation, elocation, 
harmony of periods, metaphors, sentiments, action, (which he terms 
the predominant power of eloquence,) expression of coantenance, mod- 
ulation of voice, and ali those properties which impart a finished grace 
and dignity to a public discourse. 

Atticus was much pTeased with this treatise,and highly commended 
it ;' but objected to the propriety of dismissing Scaevola from the dis- 
putation, after he had been introduced into the first dialogae. Cicero* 
defends bimself by the example of Plato in bis hook on governmènt; 
where the scene beinglaid in the house of Cephalas,who was advanced 
in years, the old man, after hearing a part in the first conversation, ex- 
cuses himself, on (he ground that he must go to prayers, and returns no 
more ; Plato, not thinking it suitable to the character of one soagéd, to 
be detained in the company througb a long discourse. Cicero maintains, 
that with greater reason he had used the same caution in the case of 
Scie vola; since a personof his dignity, extremeage, and infirm health, 
could not be sapposed to spend several days successively in another 
man's house. The first day's dialogue related to Scsevola^ par- 
ticular profession, but the other two turned chiefly on the rules and 
precepts of the art, where it was not proper for one of his temper and 
character to assist only as a hearer. 

These dialogwes comprehend what the Greek writers, especially 
Aristotle and Isocrates, had taught on the institution of an orator ; and, 
in addition, many excellent observations suggested by the author's long 
experience in the forum and the senate. For abundance of instruction, 
and elegance of composition, this treatise has been regarded as one of 
the author's best produciions. The style is highly polished, yet not 
unsuited to the Character of the interlocutors; it is both familiar and 
elevated, and copious without being redundant. The form of the dia- 
logue is, indeed, much less dramatic, than that of Plato, whom Cicero 
took for a model; yet the whole work is admirable for the diversity of 
character in the speakers, the general conduct of the piece, and the 
variety of mailer it contains. The introductions to the several books 
are specimens of the greatest perfection in this species of composition ; 
especially the introductión to the third, in which the author narrates 
the untimely and tragical deaths of Crassus, Antony and others, in the 
highest strain of grave and pathetic eloquence. 



'Epist ad AtUcum ìt, 10. 



NOTES.-r-JLIB. I. 205 

The complaint is sometimes made, tbat in readÌDg the treatise de 
Or^Uore, especially for the first lime, a difficalty is foand in tracing the 
connection of its several parts. For the purposeof rendering the trans- 
itions from one speaker to another, and from one portion of thè discus- 
Sion to another, more ob^ious to the stndent, a particular analysis of 
the contents of the three bòoks is distributed throngh the notes. The 
parts of this analysis are sepaiated, so as to correspond to the most im* 
portant divisions of the argument ; and the reader, by keeping in view 
these brief abstracts, will be greatly assisted in discovering the general 
aim and scope of any portion of the dialogues. The notes are chiefly 
selected from the principal commentators on Cicero, with little vari- 
ation of language. Most of them are untranslated; as, in the opinion 
of the editor, both the analysis and the notes in their present state, if 
familiarity with the Latin is an object, will be more useful to the sta- 
dent, at the age when this work is commonly read, and under a com- 
petent instructor, than if they were written in English. A few noti- 
ces only are given of the orators, poets, philosophers and historians, 
whose names so frequently occur in the work. More full accounts of 
(hem the student can easily find in a classical dictionary. 



LIB. I. 

Gap. 1—6. 

▲rgumentum. 



Auctoris prsfatio, qua fratris precibus adductum se suas de eloquen- 
tià cogUationes fusius ezplicandi consilium cepisse profitetur. Ac 
primum quidem hoc auseiitur : cur veri perfectique oratores tam pauci 
invenianturt ad quod respondetur : illud precipue inde venire, quod 
nemo possit esse omni laude cumulatus orator, nisi sit omnium rerum 
magnarum atque artium scientiam consecutus. 

Sect, 1. QuinUfrater] auintusCicero,brotherof the orator, was 
lieutenant of Cassar in Grani, and afterwards proconsul of Asia. On 
his return from Asia, he again served in (Saul, as Caesar's lieutenant, 
«nd on several occasions of difficuliy, displayed courage and military 
talent. During the civil war which foUowed, he left the party of Cae- 
sar and joined tbat of Pompey. He was included in the proscription 
by the triumvirate, and was put to death with bis son, in the ycar of 
Rome, 71 1, before Christ, 43. 

Decursu] Decursus honorum est, cum omnibus honoribus perfuncti 
sumus. Cicero had been augur, quaestor, sedile, pr«lor, consul, and 
proconsul of Asia. 

18 



306 NÒTE8< — LIB. I« 

JBtatis fiexu] iBtas hominam et vita quasi stadiam est. SeDectt» 
est instar mete, ad qaam ubi yentum est, vite cursus veluti fiectitur, 
et ad interitum declinat. 

Prima setate] Cicero bere refers to the civil wars, of Cinna, Marius, 
and Sylla, which raged during his youth ; to the conspiracy of Cati* 
line, which occurred during Cicero's consnlship, when he was in mid- 
dle life ; and to the vexations and perseeutions he endored, after his 
consulship, especially from the Clodian faetion. Cicero » supposed 
to have writteii this treatise, in the seeond year aAer his return from 
eiile, in the fifty eighth year of his age. U. C. 698. 

In ipsam periurbationem] In tempora, quibus antiqua reipublicn ad* 
ninistrandse ratio perturbata est. 

Sect. 3. Memoria] Memoria is bere used to designate, something- 
retained in the memory^ and refers to the discussion between Crassus 
and Antony respecting oratory, which is the subject of this work. 

Ex commentariolis nostris] Commentariolùmf from commentarius 
or commentariumj a note-book, in which subjeets are treated brielTy, 
and with simplicity, as an aid to the memory. Cicero probably bere 
refers to bis treatise de Inventione, which he wrote in his twentieth 
year. 

Mediocrium artium] In pictnra Zeuxìs, Apelles, Protogenes ; in 
statuaria Polycletus, Phidias, Lysippus ; alii in aliis excelluere. 

Prope maximarum] In arte imperatoria mazimi quique duces tum 
Greci, tum Romani; in mathematica Euclides et Archimedes; in me- 
dicis Hippocrates, ejusque filius Thessalus, Prodicus, Polybius, Dexip- 
pus Hippocratis discipuli, et qui secundas ab Hippocrate tenuit Dio- 
cles, nomen suum commendarnnt. 

EUgantia doctrina] Elegantia doclrintt est pbilosophìa cum ca?- 
teris artibus, in quibus subtilitas et aeumen est, que ab artibHs illibe- 
ralibus absunt. 

Sect, 3. Studio literarum'] Literae^ erudition, literatùre, beHes- 
lettres. 

Grammaiicil Grammatici proprie dicti sunt viri eruditissimi atque 
elegantissimi, non qui grammaticam docerent, sed qui poetas, histori- 
cos, oratores interpretarentur, ut Donatus, Festus, Nonins, Asconins, 
et alii, qui fabularum Grecie, antiqnitatum Romanarum, legum, om- 
nium denique rerum cognitione et scientia praestiterunt. lidem Critici 
Tocabantur, quod de omni genere scriptorum judicarent. 

Sect. 4. Imperio omnium gentium constituto] When Rome became 
mistress of the world. 

Sect. 5. Verborum volubilitas] Copia et facultas. 

Subtili venuslate] Subtilis venusias est ea, que non eminet uno 
aliquo loco, ut lumina verborum et sententiarum, sed quae per totam 



HOt&S.^^LlB. 1. SOT 

òrationem «qaabiliter fusa, non nisi intellig^entibus et peritis intelligt- 
tar: qaaiis est Socratica yenostas in Platonicis et Xenophouteis dìA* 
logis. 
Sect 6. XHctiontÒus] DicHones snnt genera dicendì. 

Cap, 7—21. 

Dialogus incipit. Crassus nil prastabiUiis HoquetUid esse affirmmt^ 
eamaue laudibus tuis extoUit^ qaas Scevola tamen arctios circamscri- 
bit, Ale vero distinctias fusiasqae ezponit. Post mutua facete atque 
humaniter dieta, <^uibus a Crasso breviter respondetur, Antonius^ ut 
nova qnedam objiciat, demum assurgit. 

Sect. 7. Cum igitur vehemeiUius] Through the inflnence of C. 
Sempronius Graccbus, a tribune of the people, a law had been passed, 
by which public trials were transferred from the senate to the knights. 
In the year of the city, 663, the tribune M. Linns Dnisus urged the 
repeal, or the modification, of this law ; in which effort he was vio- 
lently opposed by the Consul Philippus. At this time, daring the 
celebration of the Roman games, the conversations detailed in this 
treatise, are supposed to bave taken place at Tuscaianom. 

PrincipuLm] the aristocracy, the senators. 

Quasi coUigendi sui eausa] ** As if for the pnrpose of rdazatioa 
and recreation." — Thongh from what follows, it appears that one im- 
portant ol^'ect of their retirement from the city, was to converse on the 
state of public affairs. 

Ir. Crassum] The two principal speakers in this dialogue are Zm- 
cius lAcinius CrassuSf and Marcus Antonius, Crassus was bom in 
the consnlship of C. Laelius and d. Cepio, A.U.C. 614, and is highly 
eztoiled for bis eloquence, by Cicero, in bis treatise, de claris oratori- 
bus» Antony was grandfather of Mark Antony the triumvir. In the 
year of Rome 655, he was elevated to the consulship ; but was chiefly 
dlstinguished as an orator. He afiected to derire little aìd from learn- 
ing, and to speak without preparation. He is represented as having 
had great power orer the passions of bis audience. Crassus expresses, 
for the most part, the senliments of Cicero himself j Antony those of 
Gtuintus Cicero, brother of the orator. Quintus Mucius Scavala, was 
the son of 0. Scivola, who was consul in the year of Rome 580. 
Catuintus Mucius Scaevola was the father in law of Crassus, and son in 
law of C. Laelius, and remarkable for the extent of bis attainments, 
especially for bis knowledge of the Roman law. Caius Cotta and 
Pnblius SulpieiuB were young roen, who had lately entered on public 
life. The selection by Cicero of the speakers in these dialogues, as 
weU as as aU the circumstances of the discussion, bave received the 



208 NOTES. LIB. 1. 

higliest commendation of the critics. The reader is introduced, no€ 
to professed rhetoricians, but to men of the first rank and aathority in 
the state; who had gained the highest reputation for eloquence, and 
who had themselves been conversant in the most impòrtant affairs of 
their country. The discussion is not premeditated, bat incidental; 
not at Rome, but in the retirement of Tnsculanum. 

Dicebat tum Scavolum"] i. e. Cotta dicebat. 

Cur lum imitamurl Socrates in the Phadrus of Plato, is repre- 
sented as discoursing with bis fiiends, while reclining on the grass, 
under the shade of a Plane-tree, near the Ilyssas. 

Q,v4)d iUe durissimis pedibus] Cluippe non sum tam dnris pedibus 
quam ille, qui solitus erat nudis pedibus incedere. 

Contmodius] Commodius quam in molli herba sedebimus. 

Sect. 8. Judicum religiones] Judices juramenti religione ad recte 
judicandum obligatos. 

Ne semper forum, etc] Ne putes eloquentiam versari tantum in 
causis pubiice dicendis. 

Magis proprium h'u/numitatis] Human» societatis* 

Ad hunc humanum cuUum] Homine dignum. 

Sect. 9. Libertinos] Libertinus and Libertus have the same gene- 
ral signifìcation, a freedman, or one who was once a slave but now 
free,— but are used somewhat differently. Libertus is employed, when 
-the name of the patron is introduced, as libertus Ciceronis, libertus Cae- 
saris, and with meus, tuns, etc. Libertinus refers to the state or con- 
dition of one manumitted, as lAbertinus homo, 

Sect. 10. Perculisti] Sic accusati, ut in judicio vinceretur. 

In tuo regno} Domi tue. 

Interdicto tecum contenderenf] Interdicta were certain decrees of 
the praetor, about acquiring, retaining, or recovering the possession of 
a thing. 

Ex jure manu consertum] Est formula veteris juris de vindicatio* 
nibus in re praesenti, cum vi civili et iestucaria utnntur. — According 
to Ernesti manu is is bere used for nanus, — Vid. likewise, Adam's 
Roman Antiquities. 

Agerent enim tecum] Legibus contra te uterentnr. 

Vindicarent} Vindicias agerent.^Would urge their suit. 

Justo sacramento] With whom you would not contend on equal 
terms. Eor the meaning of sacramentum in the Roman law, Vid. 
Adam's Roman Antiquities. 

JPhilosopAorum greges] Innumerabiles philosophorum sect». 

Academia] The disciples of Plato were called Academics, from 
Academia^ the place in Athens where Plato gave bis instructions, 



HOTES. — ^LIB, I. 209 

In aliq%od pistrinum] A metaphor, strongly expressing the servile 
Dature of the employment, which they ascribed to the orator. 

In oréUoribus irridendis] Plato, however, in his Grorgias, makes 
only false rhetorìc the object of his derision. 

Verbi enim controversia] A verbal dispute. 

Sect 11. Critolai Didorus] The true reading probably is, "Crito- 
lans et Didoras." 

Jejune] Nimis subtiliter. 

PAilosopàia non sati^ecisse] Neque idcirco non fuisse bonum phi- 
losophiim. 

Sect. 12. Ezilit(Ue'} Exilitas^ nimia tenuitas in dicendo j opponitur 
ubertati in dicendo et copiae. 

Didicerit] Discere caasam dicitar patronus, qui rationem cans» e 
elientis narratione cognoscit, cliens centra docere* 

Sect. 13. Totum sii a me] Sit proprium artis mese oratori». 
WhoUy in my favor. 

Dicant vel Oraci] said ironically. 

Sect 14. Minus hoc vobis sim probaturus"] Portasse hoc quod sum 
dieturns, non perìnde ac superiora vobis probabo. 

Sect. 15. Composite] Disposite, ordine. 

7\nebo] Affirmabo. 

In natura obscuritatem] In pbysicam, qute obscara est ; in dialee* 
ticam, quae subtilis; et in moralem philosophiam. 

Largiamur inertia] Non postnlemus ab inertibus hominibus. 

Sect. 16. Aliquid fingunt] Manu formant ex luto vel ex cera. 

Etiamsi proprie cheterà non adhibentur artes] Etsi orator in aliqua 
forensi causa non eodem modo loquatur de materia csterarum artium 
propria, quo ipsi artifices. 

Sect. 17. Hercule] Jnrandi formala. ' Primo dicebant ; ita me Her- 
cules adjuvet : deinde brevi us \ me Hercules : postea mehercule : deni* 
que HercuUf aut Herck dixerunt. 

Sect. 18. Increbuisset] Rumor sparsus fuisset. 

Spinosa] Implicata et obscurior. 

Sect 19. Copula The chief object the orator should aim at. 

Qua isti rhetores] Instead of qua, quam refering to pkilosophia, 
agreesbest with the context, and is supposed, by many critics, tobo 
the trae reading. 

Sect. 20. HuiciUerespondebai] Charmadas Menedemo. 

Bect. 21. Augere posset] Augere, est oratoris, cum amplificet. 
18* 



eiO NOTES. ^LIB. I. 

Gap. 81—28. 

Post hsc qnam Crassns et Antonìns, ut, que de omni genere dicendi 
sentirent, ea snbtiliter perseqaerentur, deDuo yebementerqae essent 
rogati ; inter omnes, qui adsunt, Cotta ezcepto, fit sermOi quo finito 
Crassus iterum exordiens : naiuram primum^ inquit, aique ingenium 
ad dicendum vim afferre maximam oratori futuro^ qui mediocritate 
non debeat contentus esse, sed diligenter proTidere, ut, detractis omni- 
bus vitiis, omnem in dicendo perfectionem assequatur, iisqae, qui au- 
diant ipsnm, admirabilis videatur. Illud enim ex se gignere negli- 
gentiam, quum e contrario eloquentissimus quisque sit modestissimus, 
et, quod exspectationem hominnm pertimescat, dignum hominum au- 
ribus efficere et edere studeat ; idque optimo jure, quoniam de oratore 
judicium severissimum soleat fieri, neque modestia ejus orationi obsit, 
sed probitatis commendatione prosit. Glnod ab Antonio confirmatom 
Roscii esemplo Crassus illustrat. 

Disp%Uationem pane inti7iubm\ IrUimus^ accoratissimus, subtilissi- 
mns. 

Sect. S3. Neque inhumaniUUe] InhumanUas est negantis, qu» ro- 
gatur, cnm facere possit. 

In cretionibus] Cretto in the Roman iaw of inheritance, was a cer- 
tain time, in which the heir might deliberate, whether he should enter 
upon the inheritance. Dies, quibus scieris poterisque cernere. 

Quid sentias quarimus] Quéerere^ vocabulum philosophoram, prò 
quastionemponere, — Nam solebant ita postulare materiam disserendi. 

Sect. 23. Cantilenam] Inanem declamationem. 

Sin auteni «a] " Ali men," says Aristotle, " to a certain extent, en- 
deavor to sift the opinions of others, or to maintain their own; to de- 
fend themselves, or to impeach an adversary. Some do this withoal 
pian or consideratión, and others from habit in consequence of prac- 
tice ; and both attain their object. It is manifesta therefore, that this 
whole subject may be rednced to a system ; for we are at liberty to ez- 
amine into the causes of success in either case, both of those who speak 
at random, and those who bare had experience, and this, ali woald 
acknowledge, is a work of art."— Rhet. lab. I, Gap. 1. Cicero seenu 
to bare had this passage in view. 

niasubtili definitione] If not by strictlogical definitioo. 

Sect. 24. Inprensando} In soliciting votes.— Vid. Adam's Rom. 
Aniiq. 

Sect. 95. Naturam defuisse] Tisi» et Coraci artis rhetoricie inren* 
toribus non institutiones oratori», sed ingenium defuit. 

Si hoc] Hec quas natura largitur. 

Corporis vasti] Incompositi in gestn, invenusti. 

Sect. 26. Barbaria forensis} Barbarla hic sumitur prò vitio ser- 
monis. 



NOTES. — lAB. !• SII 

Qu^us neeesse esC\ Those whose cause he adroeates. 

Q;u>ibui libere licecU judicare] Those who are at liberty to jadge 
•without prepossession ; that is, the rest of the audience. 
- Culpam prasUibd] In me susci pio, quam times, culpam. 

Sect. 37. Spectati] SpecttOum dicitar, quidquid certis experimentis, 
quale sit, cognitum est. 

Cfudiorfuit] Stomacho laboravit propter cibos non concoctos. 

Sect. 28. Artificio perquam tenui] The profession of a stage player 
was held in great disrepute in Rome. 

Gap. 29—33. 

Tum Crassus, (j[uum et ipse et Sulpicius et Cotta perplurima grata 
atque jucunda sibi invicem dixissent, secundo locOj ad oratoris perfecti 
facultatem et laudem assequendam reqairi contendit studium et ardo»^ 
rem ^uendam amoris^ sine quo in vita nihil quidquam e^regium attingi 
possit. Sed, qui hoc dicendi studiam amplexurus sit, ei, ut, (^uo velit, 
perveniate ili ad, quod eo, quo intendat, ferat dedocatque, inprimis 
cognoscendum esse : in quo ars proprie sit constituta. Igitar huic ado> 
lescenti hajusartis praecepta esse ediscenda atque bene tenenda, in qui- 
bas haec fere referantur : i. Orationum distributio in sua genera, in 
causas, deliberationes, laudationes et vituperationes ; ii. Oratoria facuU 
tatis distributio in suas quinque partes, nimirum a) in facultatem inve- 
niendi, b) inventa dispensandi atque componendi, e) disposila vesti- 
endi oratione atque omandi, d) post memoria sepiendi, e) ad extre- 
mum agendi cum dignitate ac venustate : Oratianis vero has esse par* 
tes: a) exordium ad'eorum, qui audiant, animos conciliandos ; b) rei 
demonstrationem ; e) controversie constitutionem ; <0 ejus, quod inten* 
datur, confirmationem ; e) eorum, qae centra dicerentur, refutationem ; 
/) extremà oratione, eorum, quae prò nobis essent, amplificationexn, 
quaeque essent, prò adversario, mfirmationem : iii. de ipsius oraiionis 
ornamentis preecepta : ut pure et Latine, at piane et dilacide, ut ornate 
et ad rerum dignitatem apte et decore loquamur. 

Sect. 29. Modice et scienter] Modice non est, qnod vulgo ; nam id 
per se intelligitur in iis qui mediocria habent dona natnr» : sed ratione 
s. modo et ratione, ut Cicero dicere solet ad legem certam. 

Unus paterfamilias] Idem valet unus paterfamilias quod in e. 34, 
guemcunque patremfamilias arripuissetis ex aliqno circulo. Vid. Er* 
nesti Clav. Unus bere has the same meaning as the English article a. 
It is asedby Cicero, in a similar manner in other places. 

Ista tua mediocri] Ironice dictum. 

Sect. 30. Insidiando] Omnia clam tentando. 

Nec speculando ossequi potui] Aditos omnes qaibos id conseqai 
possem vestigando. 

Scriptore et lectore Diphilo] The Roman scholars were accastomed 
to eroploy slaves as amanuenses and readers. Diphilus seems to bave 
stood in this relation to Crassns. 

Sect. 31. Contrarie] Contrarie scriptam, est, in qao repagnantia sunU 



S12 NOTES.— LIB. I. 

Ceriosque esse loeos] Loci are topies of discourse, saurces ofargumefU^ 
eofnimm-^laces. 

In quinque partes] The five parts of oratory bere meDtioned are in- 
vention, arrangement embellisAmentf committing to rnemory and de- 
livery, 

Initio conciliando] The partsof adiscoarse are the introduction^ 
narralion^ confirTtuUion^ refutaHon^ and conclusion, 

Sect. 32. Atque id egisse] Ernesti supposes, these words to be cor- 
rapt, aDd tbat Cicero mast bave written, ad artemque redegisse^ which 
claase agrees better witb the context. 

Quinque ea] Ernesti sapposes tbat ingrediuntur may be bere un- 
derstood. 

Sect. 33. Scriptura] Commentatio oratoria. 

Gap. 33—34. 

Tertio àemxxm loco ad oratoris perfectionem assequendam exerciia^ 
iiones quasdam requiri ; in qaibus ipsis utile sit subito sie;)e et samto 
ad cogìtandam spalio paratius dicere, quamplarimum scribere atque 
summorum oratorum Grecorum orationes legere, explicare, Latine 
reddere et imitando exprimere. Sed non solnm oratores, s'ed etiam 
actores esse intuendos ; memoriam ediscendis et nostris scrìptis et 
alienis augendam ; legendos etiam pofitas ; cognoscendam bistorìam, 
philosopbiam atque imprimis dialecticam ; perdiscendnm jus civile 
una cum legibus, omni antiquitate totiasque reipublicsa slatu. Deni- 
aue libandum etiam esse ex omni genere urbanitatis facetiarum quen- 
aam leporem, quo tanquam sale peispergalur omnis oratio, 

Scriptilarit] ScripHtare^ multum commentari. 

Cum remiges inhibuerunt] Inhibere^ as a nautical term, means to 
rovf backwardSj as explained by Cicero bimself in a letter to Atticus. 
Lib. 13. Epist. 21. He says be had just leamed this from a ship which 
had touched at bis villa; and tbat before he had thoaght, tbat inhibere, 
in nautical use, was the same as sustinere^ to stop rotoing. As the 
time of writing this letter, was after he had written the treatise de Or« 
atore, it is probable, tbat he wrote bere inhibueruntj though, as he 
aflerwards decided, incorrectly. Pearce has substitated the word siu- 
tinuerunt, 

Sect. 34. Exprimerem quadam verba imitando] dusedam Latina 
verba de novo facerem, ad Grecarum vocum similitudinem formata. 

Islam locorum simulaerorumque rationem] ArtiftciaZ mem^fry, 
which consisted in associating wbat was to be remembered, witb cer- 
tain places and images. This subject is again referred to— Lib. U, 
Sect. 86. See likewise the treatise ad Herennium, Lib. HI, Sect. 34. 

Libandus] Proust says " modice cognoscendus" — The verb libare f 
here seems ratber to mean the sanie as decerpere^ excer^e^ 



NOTES. LIB. I. 213 

Cap. 35—46. 

Silentio ìternm facto, ii, qui adsunt, Crassam rogant, ut ne, qaee 
celerìus sint malto, quam ìpì voUierìnt, ab eo perorata, fusius expo- 
nere gravetar; Id quod ìpsi facillimum sit, quippe qui reram huc 
perliDeDtium solidam doctrinam possideat. Ac sane quidem his preci- 
bus commotus vir summas auctoritatis scientiam et copiam rerum 
uberiorem, qua nitatur omnis prudentia, in oratoris instrumento lau- 
tam snpelleciilem esse affirmat, et, quam necessaria sit ipsi, qui risai 
se exponere causàque cadere nolit, juris civilis et publici ac reliqua- 
rum oonarum artiom cognitio, docet. 

Sect. 35. Vim atque incitationeni] Motum celerrimum. 

Sect. 36. Scovolo] Not Scivola, the father in law of Crassns, and 
vho was present at this time, but duintus Mucius Scaevola, who was 
tribune of the people, A. U. C. 649. 

Sect. 37. Ex numero disertorum] Causidicas aliquis, qui vulgo pu- 
tabatur disertus. 

Cvjus pecunia dies fuisset] Ut debitori a quo petebatur pecunia, 
quem ipse defendebat, liceret nti beneficio et exceptione legis, quas 
hanc habebat appositam conditionem, ut ne pecunia peteretur ante 
diem pactaminter creditorem et debitorem. 

Sect. 38. Harere] Versari diligenter, perpetuo in re aliqua. 

Causis centumviraliòus] The centumviri were a body of men cho- 
sen out of every tribe, for judging such causes as the prsetor committed 
to their decision. Yid. Adam's Rom. Antiq. 

Usucapionum] Usuca/pio, " Usucaption, or the acquiring of the 
property of a thing by long use or possession." — Tutela^ guardianship 
" the care of a ward or minor." — GentilUaSj " The relation arising 
from one's being of the same gens with another." AgnatiOf ** Kindred 
by descent from the same father in a direct male line." AUuvio, " AJ- 
luvion, the insensible increase of earth on a shore, or a bank of a river, 
by the force of water, as by a current or by waves." — Circumluvio, 
" Increase of land by the flowing of water round it"— •Aea;to5, " A con- 
veyaaee aceording to the formalities of the Roman law." — Mancipiumt 
" Right of perpetuai possession." 

In circulo'] In conventu privato, cum privatim aguntur res. 

Sect. 39. Jus applicationis] The right which a patron had to the 
effecta of a foreign client d3ring intestate. 

In mancipii legé] In the conditions of the sale. 

Prestare debere"] In venditoris damnum verti opottere. 

Sect. 40. Ereetum] ^ Est habitus hominis sibi confidentis. 

Sect. 41. Generatim componerenf] Shonld arrange them under dis- 
tinct heads. 

. Sect. 43. Canglutinareil Dissolata et divulsa conglatinare, dicitur 
de eo, qui aliquid in artis formam redigit. 



214 NOTES. — LIB. t. 

Sect. 43. Elata] In Incem edita. 

Aliena studiai Aliena a stadio jaris. 

Antiquìtatis ejfigies] Superìoium temporom et morum. 

Actionum genera quadam} Controversiarum et litium. 

Civilem scientiam] Scientiam administrandae civitatis. Politicai 
science. 

Descriptis] Ordine compositis. 

Sect. 44. Xìì. tabnlarum libellus] A code of laws published at 
Rome by the Decemvirs, A. C. 451 and 450. It received its name from 
being engraved on twel^e tables of copper. Only ten tables were at 
first pablished ; but as the laws were incomplete, two tables afterwards 
were added. This code was the main fonndation of the Roman jn- 
risprudence. 

Sect. 45. Celebrando] Ab otio et solitadine rindicandv. 

Sect. 46. Quod et infinitum esl] Instead of est^ Emesti would hera 
reade^se^; and immediately after, for.^t mZ^^/ he would read did 
$oUt. 

Gap. 47— 56- 

His a Crasso percnrsis, Salpicins et Cotta eum denno rogant, ut, 
qnum, qaibus stadendam sit rebus, acceperint, vias quoque earum re- 
rum rationemque nunc explicet, quod de ipsà arte breviter disseruerit. 
At ille id onens a se in Antoniam avertit. Is vero non de arte, quam 
nunquam didicerit, sed de sua consuetudine dicturus oratoris munns 
et omcium angustioribus limitibus circumscribit, atque ab ipsius defi- 
nitione progrediens aliarum rerum artiumque scientiam ipsi quidem 
concedit, sed eum tamen non cogit ad has tenendas et persequendas. 
Ex. gratià philosophiam illam, quse in scholis tradatur, ab oratore 
prorsus alienam esse contendit, quseetiam suis cultoribus, ut Rutilio et 
Socrati, perniciem attulerit: et, quod ad jos civile attineat, quantum 
experientiadoceat, ab oratore acuto et natura usuque callido jaris peri- 
tissimum saepius esse devictum. 

Sect. 47. Istorum] Sulpicii et Cotta. 

Perfectum sibi opus esse"] Se id quod volebat consecutum esse. 

Dicenda mysteria} Secreta prsscepta. 

Haminibus id atatis'] Jam senibus. 

Sect 48. DeprekensumJ Occupatum ex improviso. 

Iiisolens] Ctuorum usum non habes : non enim consuen tradert di- 
cendi precepta et ea yalde obseryare. 

Cum essei conttitutus'] Cum ita esset definitus. 

Animo et scientia compoies] Satis haberent fortitudiois ac prudenti» 
ut ea prastarenc. 

Ad cavendurn] Ad providendum ne sui consultores decipiantur. 

&ect,49, Describere} Describereesi definire. 



NOTES. — LIB. 1. 216 

Sect. 50. Duodecim scriptis] Eniesti supposes the game here alla- 
ded to, to be the same as, or very similar to, c^es$. 

Sect. 51. Misceré] De oratore, est commoTere anìinos. 

Sect 53. Impunitaml Plenissimam, non imminutam. 

Sect. 53. In procincPu, testaynerUum^ sine libra atque talmlis] The 
testament of a soldier, made whìle he was girding himself for battle, 
and withoQt the nsaal formalities. — Yid. Adam's Rom. Antlq. 

Sect. 54. Poma iBstimaiio] An estimate of damages. 

Sect. 55. Préssunf] Ei operam dant, et in eo excellant. 

Sect. 56. Coenttiol A form of marriage amongst the Romans. — Yid. 
Adam's Rom. Antiq. 

Erctumi An estate, patrimony. Herciscere, to divide an estate 
among coheirs. — Yid. Adam's Rom. Antiq. 

AUudens varie] Alludere varie^ dicitur, qui aliquem variis rationi- 
bus aggreditar, ut aut de sententia deducat, aut in suam sententiam 
adducat. 

Gap. 57— €3. 

In eo autem jure, quod ambigitur in ter peritissimos, (itapergit Anto- 
nius) non est difficile oratori auctorem juris consnltissimnm in venire, a 
quo aeceptas hastas ipsesaistorqaerepotest lacertis: quosit contentus, 
praecipae quod jurisprudentiae studium, cui nonomoem tamen aboega- 
rim utilitatem, nimis molestum et difficile est, neque, quod secum fert, 
tsdium ncque tempus in ilio ediscendo consumendnm ei compensai. 
Reliqua etiam, historiam dico et prudentiam juris publicl, antiquita^ 
tem et exemplorum copiam, si quando opus erit, a viro istis rebus in- 
strnctissimo orator rectius mutuabitur : quem in actione quidem ^uasi 
quendam Roscium esse debere quoque non puto. Orator, ut brevi rem 
absolvam, sit nobis is, qui accommodaie ad persuadeudum possit dicere s 
sed concludatur in ea, qufe sunt in usu civitatum vulgari ac forensi, 
remotisque casteris studiis, quamvis praeclaris, in hoc uno opere noctes 
et dies versetur ; cseterum in sua arte Demosthenis ezemplo sese ezer- 
ceat. 

Sect. 57. AgngMendó] By the birth of a child after the making of 
the will. 

Ad Hostilianas te actiones} The "Actiones ffosiilianay" were 
certain^legal forms or precedents prepared by Hostilius, a lawyer. 

Uti lingua nuncupassef] The language of the law was uti lingua 
nMtncupasset ilajus esto ; directing that the language of contracts, wills, 
&c., should be strictly interpreted. 

In magislri Carmine] The officer who superintended the public 
sale of goods, was called Magisier. Carmen is the form of words used 
at the sale, or as Tumebus supposes, the advertisement giving notice 
of the auction. 

Sect. 58. Ita subnixi ambulanti Elati et arrogantes, quasi rem dif« 
ficillimam tenerent. 



816 NOTES. — LIB. I. 

De Tt ip5a\ Si de aliquo certo negotio et suis circmnstantiis alliga- 
to, quod prolude difficilius est. 

Cum in rempresentem non venimus} When we bave not ourselves 
inspected the boandarìes in qaestion. 

PerscripHonibus} Perscriptio, est omnium earum reram qusB literis 
consignantur, in codices referuntur, aeri inciduntur. 

Contortasi Implicatas et obscuras. 

Sect. 59. Egeruntl Emiserant contentius. 

Paanem aut Munùmenil Constai tum Péeanem tam Munionem 
faìsse Cantica, vel quaedam cantionis genera, quibus usi snnt Grieci, ut 
eorum ope vocem suam ab acutissimo sono usque ad gravissimum re- 
ciperent. Hoc qui effecerunt, dicuntur a Cicerone citare Paanem, aut 
Munionem. 

Pragmatici] Pragmaticus, juris peritus, oratorum minister. 

Sect. 60. Portasse etiam pecunia magnitudif^'] Vide ne opes et 
fortuna feliz id faciant etsenectutem facili us a solitudine vindicent. 

Quanto facilius nos non laxare modos] Pedes ac numeros orationis 
non tantum lentiores et solutiores facere nos possumus, qui, ut poétis 
et histrionee, numeiis certis ac modis adstricti non sumus \ sed totam 
orationis conformationem mutare ad levandum dicendi laborem. 

Sect. 61. Id quod ejus scripta dectaranf] That bis writings contain 
periods so long, that to pronounce them, it is necessary that the voice 
should twice rise and fall, which periods he nevertheless uttered at a 
single breath, 

Cap. 63. 

Q.uum Antonìus ita contradixisset, Crassus, quod satis multa hodie 
dieta sìnt, finem disputandi facturushsec addit: " Si operarium nobis 
hnnc, Antoni, oratorem fecisti, id i)otius, ut tuum in refellendo acu- 
men ostenderes, quam quod de Tentate hujus sen tentile tibimet ipsi 
satis persuasum sit, commisisse mihi videris. Equidem rero id certe 
mei muneris esse putavi, ut Sulpicio Cottasque adolescentibus oratoris 
imaginem nuUius ornamenti ezpertem ad imitandum proponerem," 
Tum Scsevola senex cum sole digreditur. 

Sect. 63. Secundum huncdiem] Post hnnc diem. 
Frangati Imminuet. 
Constituissem] Promisissem. 



NOTES. — LIB. II. 317 

LIB. II. 

argumentum. 

Gap. 1—10. 

In secando libro, postqnam Tullius de Crassi Anton iique eruditione 
prelocatns est, novus de oratore dialogusoccipit, cui intersunt Catulus 
senex et C. Julius Cassar, illius frater. dui quum eo repente advenis- 
sent, omnesque, qui aderant, inter se amicissime consalutassent; dis- 
serendi partes inprimis ad Antonium deferuntur, qui eloquentìse et 
oratoris laude prsemissà prò ingenio suo de inventione et de collocor- 
tione rerum locorumque prsBcipit, qua inprimis vaiuisse credebatur, 
quam contra non eloquentissimo sermone uteretur atque diligenter lo- 
quendi virtute careret (Vid. Brut. e. 37). Catulus et Crassusassensum 
vix sustinent. 

Sect. 1. Quocum erat nostra maierterà] Ernesti supposes that thìs 
clause should be ìnserted immediately aAer the words, propinquo 
nostro, as in this edition. 

Narravif] Narravit, Ernesti remarks, is an erroneous reading fof 
narrabat or narraverat, from its relation to solebat^ with wbich it is 
united in construction. 

Cum essemus ejusmodij quod] Ernesti would read this passage — 
Cum esset ejusmodif (se. negptium, res) quod, etc. 

Humanus] Doctus. 

ProbabUiorem hoc populol Si Cicero scripsit hoc populo, intelligi 
debet, cum populum hunc, talem habeamus : quo sensu hsec forma e 
alibi est. 

Etenim calerà fere aries se ipsa per se tuentur singula} Certa 
quadam ac definita in materia yersantur, neque aliis artibus indigent, 
ut earum auxilio possint prsestare, id quod profitentnr. 

Sect. 2. Sepia teneaturl Intellige ars ea, superiori, caUra artes. 

Hoc summa duxW] Eloquentiam summo semper in pretio habuit. 

Sect. 3. Subtilius-I Subtilitas est virtus orationis, quse est primo 
perspicua, atque adeo ad doccndum apta, deinde sine vitio sententia- 
ram et yetborum : qusB omnia via et ratìone, Dialectica jubet, docet : 
in qua nihil superfluum, nihil curtum, nihil falsum, omnia recta, sed 
non magnopere ornata. 

Jejunilateniì Inscitiam. 

Sect. 4. Magis adeo id facilitate^ Benigniore quadam indulgentia. 

T^a suavitatis aliquid^ Ut eadem comitale nobiscum loqui non 
graveris. 

Me esse judices'] se. ineptum. 

Huju$*veri vim] Significationem. 

19 



218 NOTES. — LIB. II. 

Sect. 5. Qui se inculcant auribus nostrts} dui nobis ad satietatem 
vsque disputant. 

Qui itmnes hi swnusì Ita comparati siimas. 

Diseum] The discust or quHty w&5 gen erally a round piate betweea 
two and three inches tbick, and made of stone, brass, or iron. It was, 
howerer, of difierent forms and sizes. The ezercise, or diversion oi 
the discus^ìs said to bare been ìnvented by the Lacedemonians. 

Sect. 6* Ry^ticari] Rusticari, dicantar Romani homines, eum ex 
urbe in prrodia rastica secedant, delectationis et otii caasa. 

Sect. 7. Quod ad fratrem promiseratl ut apud eam coenaret prò- 
miserai, 

Vel ut verbum nuMum faceres} Ista qaidem conditlone, qna te ne- 
qne Antoniam verbum facere passuram, et ipsam mutam faturum 
dixisti, nisi hodie apad te maneamus, me teneres, etiamsi verbom nul- 
lam f aceres aliud nos inritandi causa. 

Neqìt£ domi imperaram] Non jusseram mihi ccenam domi appara ri. 

Nisi accessit osj Os in hoc loco conMentiami audaciam, et impo- 
dentìam quandam, significat. 

Sect. 8. Ad excipiendas earum voluiUates'] Ezcipere voiuntates ho- 
minum, est, adducere, qaorsum velis : simitum e re venatoria. 

Verborum conclusione aptius] Conclusio verborum^ est periodns, in 
qua verba numerose collocata sunt. Conclusio sententiarum est, cum 
sententie apta periodo comprehendantar. 

Sect. 9. Verborum sententiarumque insignibusl Insignia verhoruv^ 
et sententiarum sunt lumina orationis, tropi et figure. 

Sect. 10. Hùminemque reddidiQ Humaniorem effecit. 

Càp. 10-16. 

Multas illas Rhetorices distributiones et partitiones non anxie cu- 
rans, quum non omnia, ^uaecunqae loqaamur, ad artis prsecepta sint 
revocanda, naturam potias esse seqoendam Antonius monet, qaae ree- 
tias multo commonstret, quomodo ex. gr. laudare possis aut vitupe- 
rare : siculi historicum quoque nusquam separatim rhetorum praeceptis 
instructum reperias, quamvis in historià exomandà perplurimus sit 
eloquenti» locus. Deinde constituit fines, intra quos orator sese con- 
tineat. 

Sect. 11. JUa elementa'] Pieecepta rudia et trita quse ad laudationes 
pertinent. 

Hoc tertium genus} Nempe exornativum. 

Quasi nikil pàssit dici sine pneceptis suis"] due ab oratore dici et 
tractari possunt aliquando, de iis nolo ita dicere, quasi sine oratoriis 
praeceptis tractari non possint. 

Testimonium sape dicendum est"! Ab oratore confirmandum vel in- 
firmandum. 



NOTBS. — LIB. n. 219 

Sect. 13. Ex artificio res istes pracepla non guter^nf] Non debet 
ars oratoria istis rebus propria prscepta ponere, siquidem sufficiuni 
commuDÌa. 

Si tU GrtBci teripaerunt summt] Si ita scribatur historia, utl eam 
«cripsere Greci, suinmum oratorem destderat; est exiim ab illis ornate 
«cripta. 

Ui naster Cato^ nt Pletora ut Fiso"] M, P^frcliiB Cato^ the eeasor» 
was born, A. C. 234, died, A. C. 149. He wrote a historical work en- 
titled Origiìies, in which he gave an account of the foundation of Rome» 
and the other principal cities of Italy. Only a few fragments of this 
history remaìh. Q. Fabiua Pictor was the oldest historian of Rome, 
and flourished during the second Punic war, about the year of the city, 
536. His Annals are lost, exeept a^ they are quoted by Livy, Diony- 
8ius of Halicarnassus, and Aulus Gellius. L. Càlpttmitis PUo, was 
twiee consu], the first time in the year, before Christ, 136, and the se- 
cond time, in the year 132. Piso wrote annals or memoirs of his own 
time, which are not extant 

Modo enim huic ista sunt importata] Non ita pridem hsBC orationìt 
ornamenta a Graecis didicimus. 

Sect. 13. Prineeps genus hoc oriMwit] Qui prìmus historiam ornate 
scripsit. 
'^Ex clarUsima rhetoris officina} E schola Isocratis. 

Sect. 14. Jiucupana] Quserens. 

Ad Misenum} In villa mea, quae est prope Misenum. 

JVe laiius hoc vobia patere videatur} Sed ne me literarum Gneca* 
rum putetis esse peritiorem, quam sim. 

Sect 16. Vel casust vd sapieniiaB, vel temeritatia] Ut expHcentar 
causae cur res facta sit, alias casu et fortuito, alias sapienter aut temere. 

Sect 16. Quastionem — vagam] Vaga quaestio est, quae in genere 
versato r, nullis adstricta personis certis. 

Simplicìter'] Giare, ut ab omnibus intelligi possit. 

Gap. 17—18. 

Tum Gatulus facete ac perhumaniter Antonio objicit, quod sententiam 
brevius justo absolvens oratori piura, quam verura et aequum patiatur, ex 
Us, quae didicerit, assumenda vel proprio studio perfìcienda relinquat. 
Is vero buie monito animum advertens omnem oratoria vim in id conclu- 
dit, ut causae agendae genus perspiciat, rem acu quasi tangat, animosque 
hominum oratione moderetur, reprimat aut incitet. Nam, qui haec ex- 
eequi vaieat, ei reliqua sponte ac sino doctrinà facillime succedere : in 
quo Gatulus ipsi assentitur. 

Sect.* 17. Id, quod est maju8y expei-tus] Dicam id, quod, non tam 
studio quam experientia didici. 



220 NOTES. LIB. II. 

Qui rei dominua fitturus est} InteHìge judicem, io cujus potestàte 
causa est. 

Si quis Ulam artem eompi'ehenderit] Quemadmodum artifex, si 
quod est prxcìpuum ac difficillimum possit efficere, et statuam veluti 
ponere, de status ornamentis ac levioribus operibus non laboravit ; ita 
orator, si quod in arte sua maximum est, assecutus fuerit, reliqua facile 
comprehendet. 

Sect. 18. Se non nolle dixisset] Dixisset se libenter auditururo. 

Pientu] HannibaI Carthageniensis. 

Cap. 19-^29. 

Istorum Greecorum rhetorum doctrinà tantum non contumeliose di- 
missà» Antonius ipse rationem delineat, quam sequi nos jubet in oratore 
instituendo, et prò ejus diversls facuUatibus diverse tractando. " Adoles- 
centulus," inquit, " literis tìnctus natura3que dotibus satis ornatus prae 
caeteris ad oratoris artem colendam cohortandus est, et in hoc studio ad- 
juvandus: neque tamen, qui aliquid potest, ab eo deterrendus. In prae- 
ceptis Iioc primum sit, ut demonstremus, quem imitetur : tum accedat 
exercitatio, qua illum, quem ante delegerit, imitando effingat et expri- 
mat. Verum, ut aliquando ad causas agendas deducatur, hoc ei praBci- 
piemus, quascumque causas erit acturus, ut eas diligenter penitusque 
cognoscat. Cliens quisque suam ipsius rem eura doceat, ut, antequann 
dicat, quid in medium prolaturus sit, excogitai it : tum, sive ex crimine 
8ive ex controversia sive ex deliberatione sive ex persona sive ex dispu- 
tatione causa constet, quae sit causa ambigui, in qua rei discrimen verse- 
tur, statim est constituendum. Accepto causae genere et controversia 
cognita, diligentissirae considerandum est, quid sit illud, quo referri 
debeat omnis oratio, quomodo res commendetur rrostra, et animi audito- 
rum, ad id quod volumus, commoveantur. Ita ratio omnis dicendi tribus 
ad persuadendum rebus est nixa: 1. ut probemus vera esse ea, qua: 
defendimus; 2. ut conciliemus nobis eos, qui audiunt; 3. ut animos 
eorum ad quemcùnque causa postulabit motum vocemus. Hsec duo 
Bobis quaerenda sunt in causis, primum quid, deinde quomodo dicamus» 
i. e. materies ejusque tractatio, res et verba, inventio et exornatio. 
Quare, quibus ex locis ad illas tres res ducatur oratio, ut et concilìentur 
animi et doceantur et moveantur, fusius exponit." Quo facto, Crassus, 
Catulus et Antonius se invicem laudibus ornant. 

Sect. 19. Hem positam in disceptatione rerum] Ernesti considera 
rerum a corruption of the text. 

Positam in infinita dubitationé] Quae nullis personarum, tempo- 
rum, aut locorum circumstantiis definita est. 

Sect. 20. Tanta hac in re"] In arte eloquentiae, quae tam late patet. 

Sed videant quid velini] Quo Consilio rhetoricam doceri velint. 

Aliud enim pugna et aciesy etc] Aliud requirit forum et concio, 
aliud umbratilis dicendi exercitatio. 

Sit enim mihi tinctua literis] Sit instructus aliqua cognitione artium- 



NOTES. LIB. II. 221 

Cum omnia summa /ecerit] Cum vim omnem et contentioDem ad- 
hibuerit. 

•dbsurdusl Minime factus ad eloquentiam. 

Sect. 21. Qua sese nimium profuderunt] In vUibus de sarmentis 
luxuriantibus. Hinc de oratore, qui vires 9uas omnes simul ostendit. 

Sect. 22. Verborum latitudinem] Est, quae vasta alias dicitur Cice- 
roni, ore late diducto, pronunciatio. 

Sect. 23. Presstts] De oratione, brevis, et opponitur luxurìanti. 

Stilus] Exercitatio scribendi. 

Sect. 24. Volitare] Oratores dicuntur volitare inforo^ qui a causa ad 
causam eunt, et omnium patroni esse volunt. 

Susceptis—reeeptis] Susceptus, de laboribus, quos sponte nostra fa- 
clmus. Opponitur et receptus, quod dicitur de rebus quas, aliorum ro- 
gatu, jussuve facimus. 

Qua sii eausa ambigua] Quid in dubium et in qu^stionem veniat. 

Sect. 25. Ex controversia faeti] In quo genere causse ambigitur, 
an rea aliqua facta sit. ^ 

Alia tum mente] The tribune* Garbo belonged to the party of the 
Gracchi. 

Sect. 26. JEx ambiguo] From the ambiguity of the language, it ad« 
mitting an interpretation in fdivoT of either party. 

Cum scriptum a sententia dvscrepat] When what is written differs 
from the intention of him who wrote it. 

Superioris generis causa duplicatur] Another cause occurs of the 
same kind with the preceding. 

Sect. 27. Mes judieata] Previous decisions, precedente. 

Sect. 28. Prasto est] Crassus. 

Oratorem quem nunc fingo] Qui qualis esse debeat doceo. 

Quos prastare nemo possit] Which no man can he answerable for, 
— no man can see and prevent. 

Cap. 29—41. 

Itaque Antonius i. ìoquitur dehominum doeendorum ratione, sive de 
rerum ipsarum explicatione ac defensione : aperit autem ea capita, unde 
omnis ad omnem causam et orationem disputatio ducatur. Haec docen« 
di facuUas, sic ait, oratori neque partlendo orationesin duo genera cau- 
sarum, in universum ac definitum genus, neque perdiscendo memoriter* 
que tenendo innumerabiles illas causas a quibusdam jurisconsultis in 
unum collectas paratur (29—33) : in qua occasione siraul cum Catulo 
laudat Crassum, qui beri poUicitus sit se jus civile nunc diffusum et dis- 
BÌpatum in certa genera coacturum et ad artem redacturum esse. Tum 
similiier illa tria, quae ad inveniendum necessaria suut, aeumen, ratio- 
netn, diligentiam, accuratius persequitur (35). Quo facto, Catulua 
commemorat jam ab Aristotele, in cujus vestigia incurrat Antonius, 
hos propositos esse locos, ex quibus omnis argumenti via inveniretur, 

19* 



223 NOTES. LIB. II. 

non modo ad philosophorum disputationem, sed etiam ad hanc, qua 
in causis oratores utantur. Antoniu«> vero confìtetur se illa ipsa legisse 
atque didicisse ; at, ne miiitieret apud cives snos orationis sua fidem 
et auctoritatem, immo potius ut populo jucundior et probabilior esset, 
quam miniinam artificii alicujus suspicionein, nec uUani GrsBcse eru- 
ditionis significatioDem dedisse C36). Hac cautione non opus fuisse Cat- 
ulus respondet, quum haec civitas Romana Graecoruin doctriuam et 
philosophiam aspernata' nunquam sit; atque niiratur, cur Antonìus 
philosophis illius nationis, prope bellum ìndixerit (37). " Minime" in- 
inquit Antonius, ** ista studia improbo, moderata modo sint ; sed opinio- 
nem istorum studiorum oratòri adversarlam esse arbitror. Òratorem ex 
scriptis quidam Academicorum et Peripateticorum magnam eruditionis 
partem haurire posse concedo : verum tamen Stoicorum dtaAexzirìe'^v^ 
artem istam exilem, aridam, epinosam, nihii adjuvare nec oratori aptam 
esse contendo" (38). Quam sententiam Antonius exemplis illustrai unà- 
que totius hujus rei descriptione in brevi conspectu posità (39, 40,) hoc 
de loco disputationem claudit. 

Sect. 29. Praceptis pervagatà] Vulgo cognita. 

Qui nobis eausam adjudieaturuu est] Qui secundum nos judica- 
turus. 

Pauca enim sunt eie.'] Qui experientia didicerim, quaaque animo no- 
tata mthi jam occurrant. 

Sect. 30. Praeurrit cBiateni] Conciliat prudentiam et cognitionem, 
quam aetas nondum afferro potest. 

Hoapei] Ignarus. 

M id ipsvm negai, ete.] Decius contendit Gracchi cspdem non fuisse 
licitam, quia contra leges facta fuit. 

Sect. 81. Crìminum est multitudo, ete.} Facta et crìmina, quae in 
judicium venìunt et agitantur in foro, permulta fortasse esse videantur 
homini non acutissimo ; sed quamvis revera multa essent genera, ipsi 
tamen loci, unde factorum accusatio et defensio petitur, minime multi 
aunt. 

Sect. 82. Oratio ad universi generis disputationem referatur neeesse 
est] Argumenta quse petuntur ab ipsis reis, revocanda sunt ad locum 
illum communem, quo nititur controversia. 

JSt ea re multa attutisse] Sensus est: et hinc accepisse illa multa 
quse dixit. 

Sect. 33. Dissipatum est] Dissipata dicuntur, quae non sunt ad artis 
formam redacta. 

Dormitantem sapientiam] Quae nihil laboris affert otiosa, de juris- 
prudentia. 

Sect. 34. E<s vi sua verbo parient] Si res ac sentent.iap colle ct« fue- 
rint,ex iis nascentur sua sponte verba. 

Sect. 85. Pervolvatur animus] Totus occupetur. 

Tu haCf Catule, meliUs] Intelligis et explicare potes. 



NOT£S. LIB. II. 223 

Sect. 36. GrtBcarum rerum] GrsecaB eruditìoDÌs. 

Sect. 37. Ad aliquam libidinis scopulum] Connotai vel Circes, vel 
Sirenum, scopulo poétarum fabulis celebres. 

Sect. 38. Summa — rationis} Est conclusio ratiocinationis. 

Se compungunt suis aeuminibua'} They entangle themseles, — injure 
their own cause by their subtlities, and undo what they had almost 
completed. 

Genus sermonis—liquidum] Opponitur esili et arido. . Proftuen», 
copiosum. Aridum genus orationis, est subtile, jejunum, sine oruamen- 
tis et sua vitate, quale est dialecticorum et reliquorum, qui arila praecepta 
tradunt. 

Minuta] Minuta in oratione dicuntur membra incisa, qu« periodif 
opponuntur. 

Sect. 39. Tradam assiduis] Assidui dicuntur rhetores et quicunque 
in una arie perpetui versantur. 

Aut pars ejiu] Puto repetendum qua ante pars, 

Sect. 40. In diem vivere] EaX sine futuri cura, eique opponitur fu- 
tura spectare. 

Q^od eam ìegem] Id est, tam pemiciosam. 

Sect. 41. Quadam monita] Animadversiones quasdam quibus utor, 
quas ezperìeniia docet. 

Gap. 42—63. 

2. De hominum, qui audiunt, concUiandorum rottone sermonem facit 
Antonius. 3. De kominum, qui audiunt, concilandorum ratione idem sic 
disputai : " Oratori, qui alios excitare vult, illud optandum est, ut ali- 
quam permotionem animi ipse afferai, et, quo inclinet, vela dei ; nam 
hoc fieri non poierit, ut auditores ad sensus quosdam adducai, nisi hi mo- 
tus in ipso oratore impressi esse atque inusti videantur. Ncque, ut ipse 
ardere videatur, difficile erii, modo vir bonus sii, cujus animum veritas, 
sequiias, et omnino natura rei, quam suscepit, permoveat. Immo in oratore 
hoc multo minus mirum videbitur, quam in histrionibus atque poétis : id 
quod suo et Sutpicii, qui ejus adversarius in Norbani causÀ fuerat, es- 
emplo confirmare conatur. Amorem, odium et iracundiam, misertcordi- 
am, timorem, spem, laiiitiam, molesiiam, invidiam, prout rea poaiulabit, 
excitare sciai orator. 

Sect. 43. Vidtus] Ernest! would esclude vultus from the test. A 
late editor correcia the passage in this manner :^~'Lenitas vocis, vuìtus 
pudory timoris signifieatio. 

Sect. 44. Faeilius enim eurrentem, ete.] Hominem jam aliqua ex 
parte perturbatum excitare, quam commovere tranquillum. 

Sin est integer] Nondum ulla periurbatione commotua. 

Sect. 45. Integra sentantia] Nullo fuco corruptte. 

Sect. 46. Spondalia illa] Spondalia, were ceriain hymni.4ccomp«- 
nied wiih musical instruments, and sung ai sacrifice?, 



224 NOTES. LIB. II. 

„afflatu quasi furoria] Jlffiatus furoria est èvOovataafiòg, 

Sect. 47. JVeque aetor essem aliena personal] Qui oon fictam et iìn- 
positam ab alio personam agerem, sed eam quam ego suscepissem. 

Sect. 48. JVeque provocationem] Jus appellandi a magistratibus ad 
populum, quo jure maxime stare libertas videtur. 

In fraude capitali] Crimine Ia;sae majestatis. 

Sect. 49. Magis affectis animis judicuniy quam doetis] Magis mo- 
vendo judices quam eos docendo et controversiam esplicando. 

Sect. 60. Est élapsa illa eausa] Eiabi dicuntur, qase prseter oplnio- 
nem, amitti dicuntur. 

7}ractusque verborum] De pronunciatiohe tarda. 

Serpere] Serpere dicitur de oratore qui pedetentim ad causam trac- 
tandam accedit. 

Sect. 51. Sentimus amorem coneUiari] The directions which Cicero 
here puts into the raouth of Antony, for managing the feelings and pas- 
8Ìons of an audience, are abundantly illustrated in his own orations. It 
may be useful to refer here to a few passages, which the student who 
is desirous of understanding this subject, wouid do well to consult. 
Thus Cicero says, that the good will of an audience is conciliated, by 
appearing to defend what is for their advantage: For an example, see 
Qrat. in Verr. Act. II, Lib. I, Sect. 2. " Itaque mihi videor, fyc. He 
adds, '* Si aut prò bonis viris." For an example, See Orat. prò Fonteio» 
Sect 14. ** Frugi igitur hominem yjudicesyjrugi, inquam, fyc." — He 
says, that the person defended shouid be made to appear, not to aim 
cut utilitatem stuim : For an example, See Orat. prò. Mitene, Sect. 84. 
*• Me quidem, judices, exanimant et interimunt hae voces Milonis, 
l^c." He says likewise, ftom these same topics odium in alios struere 
discetnus: For an example, See Orat. proMilone, Sect. 27. ** Occidi, 
cecidi non, Sp. Melium, Src" Fear, he says, is excited in an audience, 
by a representation of their personal dangers : For an example, See 
Orat. XII, in M. Ant. Sect. 2. Quod si est erratum fye*^ He says the 
same principle prevails with regard to hope, joy, and uneasiness or 
trouble. For an example of joy, See Orat. in Cat. II, Sect. I, Tandem 
aliquando, Quirites, fye." For an example of the use to be made of 
sufTering, See Orat. prò. Sext. Sect. 6d. Mque hie et tot eivium squa- 
lor, hic luctus, Sfc." He says, that the superior advantages of othcrs may 
be used to their prejudice with an audience, by showing, that these ad- 
vantages bave not been acqutred by virtue ; For an example, See Orat. 
prò Rose. Amerino, Sect. 49. " Si hac indigna suspicione eareat, fyc.'* 
He says, to allay envy, it is important to show, that what is ènvied, has 
not been used for the personal benefit of the possessor : For an example, 
See Orat. in Sullam, Sect. 9. « Ego, tantis a me ben^ciis in republiea 



NOTES. HB. II. 225 

positis, ^e.^* The attentive studeat will easily fìnd examples, on almost 
every page of the Oratìons of Cicero, of the application ofthese and other 
rules inculcated in this treatise. Indeed, in the oration for Milo alone, 
illustrations may be found of most of the rhetorical precepts. 

Sect. 52. Adstiaa res revocet] Ad suas rea revocare aliquem dicitur, 
qui ei in memoriam redigit, qu« ipsi acciderunt, aut ipse fecit. 

Sect. 63. Temperatior oratio] Melius composita. 

Miaerieordiam] Muerieordiam in/erre, de oratore, cum incipit mo- 
vere misericordiam. 

Simvl atque — adJiaretcit] AdìuBreacere dicuntur, quse vim eam ha- 
bent, quam volebamus: sumtum genu»a facibus jactis in urbes, muni"» 
menta, item, a telis. 

Emissa\ Argomenta emitta dicuntur, cum proponuntur. 

Cajp. 64—60. 

Vejoco sive lepore et facetiis, quibus multum in causis agendis per- 
ssepe profìciatur, nunc Cassar in eo studio perplurimum versatus Anto- 
niique precibus adductus loqui incipit. Itaque, quamvis et caeteri, An- 
tonius, Sulpicius, Crassus interloquuntur, his partibus susceptis sic 
perfungitur, ut de risu etjoco exponat 1. quid sit ? 2. unde sit? 3. sitne 
oratoris velie risum movere ? 4. quatenus ? 6. qu8B sint genera ridiculi ? 
Duo sunt, ita pergit, genera facetiarum : quorum a) alterum in re posi- 
tura est, et quidem a), si quando quid tanquam aliqua fabella narratur, 
aut b)y si quid ridiculi ex quàdam depravata imitatione sumitur ; b) 
edterum in dieto, quod verbi aut sententiae quodam acumine movetur. 

Sect. 64. SaX] Wit, including its several varieties. " Salsum erit, 
quod non erit insulsum, velut quoddam simplex orationis condime ntum, 
quod sentitur latente judicio, velut palato, excitatque et a tsedio defendit 
orationem. Sane tamen, ut ille, in cibis paulo liberalius aspersus, si ta- 
men non sit immodicus, afifert aliquid proprise voluptatis ; ita hi quoque 
in dicendo habent quiddam quod nobis faciat audiendi sitim." — Quintili- 
anus, Lib. Vt, cap. 3. 

Iticaeitas] Haillery, banter. Proprie significat sermonem cum risu 
aliquos incessentem. 

Cavillatio^ Pleasing wit or humor. 

Facetum dietumi Faeetum dictum dici potest ut honum dictum in- 
fra. Facetum quoque non tantum circa ridicula opinor consistere. Ne- 
que enim diceret Horatius, facetum carminis genus natura concessum 
esse Virgilio. Decoris hanc magis, et excultae cujusque elegantiae ap- 
pellationem puta. Elegant, refìned, becoming well-bred persons. 

Perpetuitate aermonis] Perpetuitaa aermoniat de oratione continua, 
quae opponitur ei, qusB est in interrogando aut respondendo. 

miaritaa] Gayety, good humqr, merriment. 



226 NOTES. LIB. II. 

Bona dietàì Sona dieta, sunt faceti», joci acuti, sales. — Jests, witti- 
cisms, repartees. 

Sect. 65. In netta quidem et emsià] Muta easa. Ita dicitur supellez 
omnia, qu« loco moveri potest ; [movables] : eique opponuntur fixa, 
£fixtures.] 

SoHum] A seat uscd by lawyers, when they gavB answers to their 
dients. 

Sect. 66. Urbana innumerabilia^ Quintillian thuf defines urbani- 
tas. " Qua [urbanitate] quidem significari vides sermonem prtefcren* 
tem in verbis et sono et usa proprium quendam gustum Urbis, et sum- 
tam ex conversatione doctorum tacitam eruditionem ; denique, cui cou* 
trarià sit rustieitas" — Lib. VI, cap. 3. 

Lepore et festivitate^ Lepos, mirth, droUery. Featimtas, pleasant- 
ness, merriment, common on festival days. 

Jociks] Joke, jest. Jocum vero accipimus, quod est contrarium 
serio. 

Sect. 57. Ecenum alios] £ fceno pasci alios oratores, nullo in na« 
mero habendos. 

Sect. 58. Agitatal Agitare, vexare, accusando dicteriis. 

Sect. 59. Scurrilia] Buffoon-like, scurrilous, abusive. 

Sect. 60. Ut projieiamus aliquid] Id enim discriminis est inter ora- 
torem et scurram, quod non sine causa ridiculum quidpiam dìcimus, 
sed ut causs nostrae prosit. 

Cap. 61—71. 

Tum Cassar genera eorum, qua? risum moveant, summatim exponit, 
atque hoc etiam animadvertit, non esse omnia ridicula faceta, multaque 
mimo, sed non oratori decora. Reliquas facetias, ut ante diviserit, in re 
positas esse aut in verbo: bis, quae in verbis habeant leporem omnem, 
adDumerari ambigua illudque ridicull genus, quum aliud expectamus, 
aliud dicitur, lusumque verborum; ad ilias autem rerum facetias plura 
genera ad'scribi, quas postea recenset. 

Sect. 61. Clodicaf] If this is the true reading, the verb elodieo is 
formed from the name Clodius, and the wit lies in its resemblance to 
claudico. 

Ex ambiguo dittai Double-entendres. 

Colvus satis estj quod dicit paruni] Est ambigaam. Id est enim 
quod parum loquitur, vel quod parum orator est. Nam dicere parum 
prò oratorem non esse^ dicere solebant. 

Sect. 62. Non est 'nostrum'] Scilicet, oratorum. 

Minime est liberale'} Coarse, ungentiemanly. 



NOTES. LIB. II. 227 

Convivio liberoriwi] Ernesti woold remove liberorum from the 
tezt, as not an appropriate word. Bat it is sometimes used to desig- 
nate those who sxe free-liversy licerUious^ which is its meaoiDg here. 

Confixum'\ Confixum est genus cibi e concisis camis frustulis: 
fricassè 

Non esse sextantis'] Ex ambiguo. Dicitur enim non esse sextantis, 
quod plaris est, id est, quod est magni pretii ; et non esse sextantis 
etiam dicitur, quod minoris est, id est, quod nullius prope pretii. 

Sect. 63. Addito ambiguo] Nempe, nihil addo ; quod est ex auc- 
tionibus : non plus liceor ; habe tibi mancipium. 

Ilagovofiacrlap'] Verbi parva immutatio, in litera posita. — (A 
pun.) 

Sect. 64. Quibus nee pater nec mater] Tantamne habent audaciam 
homines obscuro et in certo loco nati. 

Sect. 65. Ex inimitata oratione] Oratioimmutata^ allegory. Un» 
ius verbi transhUio, metaphor. htversio verborum^ where a word is 
taken in a sense not intended by him who uses it. 

Verba relata contrarie] Genus ridiculi, cum ei, qui nos lacessit, 
eodem modo respondetur. 

Cortem] CorSj or chors, means apen or coop belonging to a villa, 
and Hkewise a cohort. % 

Sect. 26. Idqiie Scaurus tenuitate Magii redargueret] Probare 
contenderet, non esse tantam pecuniae vim datam Magio, quippe qui 
egenus foret. 

Ex arariis exemit] Inter erarios referri dicebatur, qui jure sufira- 
gii et civis Romani privatus referebatur in tabulas, ut era tributi no- 
mine penderei. " Ex sBrariis eximi," qui pristinum in gradum revo^ 
cabatnr. 

Sect. 67. Cum tota genere orationis severe ludas] Non cum verbum 
alteri verbo opponas, v. g. si pulchellum appelles qui deformis est, ut 
Crassus Lamiam ; sed cum aliqua tota sententia et oratio in ironia 
versatur. 

Quid tibi vis] Adeone lucri negligens es. 

Quid est tibi ista mulier] Gtuid est tibi ista mulier 1 an soror an 
cognata estl Est mea uxor, inquit alter. Sane est tam deformis 
quam tu ; est tibi simillima ; itaque non uxorem sed sororem putave* 
ram. 

Sect. 68. Qui in delectu] Cum fieret militum delectus et conqni- 
sitio. 

Sect. 69. Sed natura ridctur] Tunc enim non festivitas ipsius joci, 
sed indoles hominis tetrici deridetur. 

Ridiculi genus patientis oc lenti] Cum jocus patientiam quandam 
ac moderai tam hominis indolem pre se fert. 



NOTES. ^LIB. II. 

Sect. 70. Judicem UUisset^ Elegìsset ab ipso Nasica admittendam. 

Cum esset admurmuratum] Cum edito levi marmare significas- 
sent qui aderant, non esse iniqaam Scaevolam, qnippe qui ab omnibus 
sanctissimus haberetur. 

Verum omnibus] Notabat Nasica intempestivam Sc£vo1ae lenita- 
tem, qua cum excipere vellet Gracchum, toti reipublicae iniquus erat. 

Gap. 71—90. 

■ Nane Antonius, quum satis din requiesse videretnr, ab ipso Crasso 
admonitns sux ezpositionis fìlum uherius deducere pergit. Gtuumora- 
tor, sic ille dicit, quid habeat quaeque causa boni, quid mali, vidii at- 
que cognovit, illud amplectalur, exomet, exaggeret; hoc autem ita 
dissimulet, obruat, oculisquejudicum subtrahat etauditorum. Cassar 
quoque ex Crassi responso fatetur, non modo decorum sed etiam ho- 
nestum laedi ab oratore, qui illud praeceptum negligendo ei, quem de- 
fendat, obsit vel aliquid mali facere velit; id qaod Antonius quum 
fosius il lustravi t, ad ordinem collocationemque rerum oc locorum ite- 
rum reditf et 1. docet, quale esse debeat orationis principium ; 2. 
de rei narraiione si ve expositione agit ; 3. de causa ponendà, de re pro- 
bandà, et quidem de nostris praesidiis confirmandis, contrariis refutan- 
dis egregie praecipit ; 4. de orationis conclusione sive peroratione verba 
facit, quibus regulas qnasdam generales addit, ad quas sint dirigendo 
suasiones et laudationes ; denique, quid de memoria senliat, ut labore 
Crassum levet, quoque adjungit. Laudes, quibus qui adsunt tum se 
invicem ornant, libri secundi fìnem implent. 

Sect. 71. Equum ademisset] Ex equitum numero, quibus e publico 
dabatur equus, expunxisset. 

Ita imbuendus est is"] Conformare suam naturam debet, moresque 
ad hec genera ridiculorum apte exprimenda. 

Sect. 72. In argumentis] Si causa magis evinci potest argumentis, 
qnam permovendis animis. 

Omnia in iUum conferam telai Vim omnem orationis ac robur ad 
refellendum adversarium adhibeam. 

Sect. 73. Tectissimum"] Ab omni parte tutum con tra hostium tela. 

Sect. 74. Non mihi adtulit"] Nihil me juvant vel Themistocles cum 
fina memoria, vel Crassus cum prudentia sua. 

. Sect. 73. Versanturque in hostium castris] Exponunt validissimas 
adversariorum rationes, quas penitus refellere non valent, et praeci- 
puum causse suse robur dimittunt. 

Non adversarium] Cluod aggredereris non adversarium, sed patro- 
Dum adversarii. 

Sect. 77. Prce nobis est ferendo] Palam est significanda. 

Sect. 78. Viribus suis consulant] Ne vires temere velut efifundant 
in ipsa velitatione, sed eas pugnse reservent. 

Sect. 79. Quorum res est^ Cluorum agitur causa, sive defendantur 
aiye accns^ntur. 



NOTES. — LIB. in. 229 

Sect. 83. Oratori scena videniur] Magna homìnnm frequentia est 
oratori quasi theatram, in quo suam eloquentiam explicat cam dignì- 
tate. 

Si est in àliquo motu sua cupiditatis] Solet nti multitado ad7ersa 
aeclamatione, cum alìqna cupiditate vel metu perturbatar : tane enim 
non libenter audit eos qui su« cupiditati resistunt. 

Sect. 86. TV quemadmodum his satisfacias videris"] Vide an non 
id segre latori sint C«sar et Cataius. 

Sect. 87. Intuendo quasi teneremusl Adeo ut qu« vix effingimus 
cogitatìone, illa ìpsa certis imaginibus notata quasi videremus. 

Modicis intervaUis] Maltqs in locis ìIIsb imagines ponend» sunt 
neque hiec loca a se invicem distare admodum debent, neque intricata 
et impedita esse. 

Imaginibus autem agentibus] Non qnietis et immotis. 

InsigniHs, Vehementer animum impeilentibus, et quae aliquid insig- 
ne habeant. 

Sect. 90. Ne quid Catulus attulerit religionis] Ne quid injecerit 
tibi scrupuli propter promissi religionem ac sanctitatem quam nefas 
est violare. 

Censorium esi^ Est censoris id videre, ne quid contra religionem 
peccetar. 



LIB. III. 
Gap. 1—5. 

ARQUMENTUM. 



Cicero de Crassi, Antonii, Catuli ejusque fratrnm, L. et C. Cesarìs, 
Salpiciiqne obitu tristi, de Cotte ezsilio et de iis solatiis, quse ipsi, in 
republica quum versaretur gerendà, similes casus ezperto satutaria 
fuerint, multa prsefatur mortemque illorum, qui in his libris disputan- 
tes inducuntur, deplorat. Tarn demum sermo, cujus occasio exponi- 
tar, inclinato jam in pomeridianum tempus die, iterum incipit. Cras- 
sus, ut stet promissis, de oratùmis ornatu quae sentiat, ex suo ingenio 
eloqui aggreditur. 

Sect. 1. Pignoribusque ablaiis] The property of Crassus being seized 
and carried off, as a pledge of his obedience, or to compel him to be- 
come subservient to the views of the consul. 
Considerisi Omcidere^ frangere, comminuere. 
Sect. 3. In auctoriiatibus prascriptis] The names of the senators 
wereprefixed to a decree, when it was engrossed. 

20 



230 NOTES. ^LIB. ni. 

Cohorruisset Cohorrere medicis dicuntor, qui frigore febrili infe9* 
tantur. 

Ab honorum per functiùnel A consulatu, in quo est finis honorunou 

Sect. 3. CrMM se dicaranil Who had attached themselves to the 
party ofCrassuf. 

Sect. 5. Exhedraml là est, locam triclinio et ccEnaculo similem : 
obi non lecti ad dormiendam, sed sedes aut cathedrae ad sedendum, vel 
recubandum olii causa apponerentur. 

ImusTie sessum] Ad dlsputandum, quod vel sedendo, Tel inamhn- 
landò fiebat. 

Cap. 5— la 

tTt nullum genus, in^uit, rerum in natura a cseteris avulsum per se 
ipsnm constat, sed omnia una vi atque consensione constrìcta sunt ; ita 
etiam elo^uentia unum est, cujos modo ingenii humani imbecillitas 
partes facit, quas singulas accuratius ezaminet. Ea dividimus, que se- 
juncia esse non possunt. Verbonim enim nullas omatas est, si rem sub- 
traxeris ; ncque res babent lumen, si verba removeris. Ctuare etiam in- 
rentio, de qua Antonius locutns est, ab omatu, de quo ipse nunc loqnar, 
proprie secerni non potest. Reperiuntur quidem, ut m sensibus et in 
artibus reliquis ex. gr. in poesi, ita quoque in oratione atque lingua, 
yaria praestantiae genera, specie quidem disparia et dissimilia Inter se : 
attamen summam asseqnentur laudem, quum ad cujusqae discipuli in* 
fi^enium institutio doctoris, quo snaquemque natura maxime ferat, dil- 
lentissime observantis accommcdetur, ut, quod hsec patiatur atque 
desideret, in unoquoque conformetur. Nam, quum una eademque sit 
eloquentja, sine dubio inveniuntur certa quaedam et communia pr»- 
cepta, quibus il la diversissima ingenia, quantumyis in suo genere ex- 
ceilant, formari, et ad artis finem deduci debent. Sic et bis legibas 
unusquisque tenetur orator, ut Latine sive pure, utplane^ ut ornate, 
ut ad id, quodcunque agatur, apte congruenterque dicat. 

Sect. 6. Sive ex inferiore locol Tria praecipua loca distingnit, e qui- 
bus dicere solebant oratores. In forensibus controveisiis, accnsator ac 
defensor subselliis considebant, hoc est, i'nferiori \oqo: insenatu, ex 
aquo loco dicebant: e superiore magistratus, qui ad populum prò Ros- 
tris conciones habebant. 

Sect. 7. Natura nulla estl Greneralem disputationem praemittit de 
eloquentisB, et oratornm in dicendo varietate. Summa autem haec est. 
Clnum una eademque sit ars dicendi, admirabilem tamen esse in eadem 
arte dissimilitndinem, prò eo quod alius alio in genere excellit; quod 
primo sensQum exemploprobat, qui quum singuli unum quiddam sìnt, 
yariis tamen rebus, afficiuntnr, quae natura dispares, deleclatione sunt 
non minus diverse. Idem in fingendi et pingendi arte declarat. 

Consimili laude dignentur^ Diversi colores, visum auditum cano- 
ra vox sive gravissive acuta, gustum acria et dulcia, odoratum quam 
dispares odores perinde fere obleciant. 



NOT£S. LIB. Ili* 231 

MiUis artibus] Arles quasi mutse sunt pìctorìa, statuaria, et simi- 
les, in quibus nullos vocis usas^ quae adspectum potius quam auditum 
delectant. 

"Sect. 9. Ad nosmelipsos] Crassum et Antoni um. 

In aliquodcontentionisjudicium] Ut homines cum de nobis loque- 
rentur, ambigerent, contenderentque uter utri praestaret. 

Memet mei ptenitef] . Non mihi ipse satìsfacio. 

In iisjère solco perorare] lisdem utor in peroratione argumentis ad 
amplificationem et ciendos motus, quibus sum usus in ipsa confirma- 
tione. 

FacnUale magis] Sensus est : quum dicimus alium orator^m me- 
liorem esse, alium deteriorem, eo judicio non si^nifìcamus illius ora- 
toris, genus dicendi potius esse quam hujus; in dispari etiam genere 
possunt esse seqae laudabiles : sed intelligi volumus ìllum oratorem 
facultate excellere, id est, plus In suo genercj valere quam hunc in 
eo quod sibi proprium habet 

Cap. 10—14. 

Itaqae Crassus docet : 1. dicendum esse Latine sive pure ; 2. pUtne; 
3- ornate^ quod fusius explicat, priusquam ostcnditj 4. eliam apte di- 
cendum esse. 

Sect. 11. Putidius] Nimis diligenter, fastidiose. 

Obscurari negligentius] Obscura voce efferri- 

QuaH anhelata£ravius} Magno etoris et pectoris conata pronnn- 
Hata. 

Quam Latine^ Ctni 6«at Rome nati minus se applicant ad artes 
liberales, quam reliqui Latii cives. 

Athenisjam diu doctrina] Ciceronis tempore Athenarum vetus illa 
gloria conciderat, nec qnicquam prster nomen atque memoriam resta- 
l>at : regibus primo, Macedoniae prsesertim, tura Romanis.ipsis afQigen- 
itbus. Ctuare perìgrini in ea homines philosophiam atque eloquentiam 
profitebantur : ita tamen ut sola nominis auctoritate adducti, passim ex 
loto orbe, dissiplinaruiB studio, Athenas navigarent dia eliam post Ci- 
ceronis apta^em. Apud Synesium exstat elegans epistola, qua ìnanem 
illam curiositatem lepide cavillatur. Sane fuisse Athenis certam 
quandam eamque purissimam pronuntiandae linguse Grecae rationem, 
vel hoc unum indicio est, quod quum Theophrastus, vel alioqui Atticcc 
eloquentiae eonsectator accerrimus, sed peregrinus, anum alloqueretur, 
prò hospite facile sit ab ea deprebensus. Idem Romae fuit, quod ad 
Latinam linguam attinet, pronuntiandi principatus. 

Sect. 13. Vaste] Vaste est nimis diducto ore, rustico more aspere. 
Presse, de voce sìgnificat**leniter, suaviter, non vaste. Lata^ in pro- 
oanciando idem est vitinm, quod est vastam dicitur. 



NOTES. — ^LIB. IIL 

Sect. 13. Ncque vero in ilio altero di%tius\ Secandam partem, qusB 
erat de perspicuitate orationìs, omittit, qiiooiam satis per se facilìs est. 
duaedam lamen ex quibas haberi illa posslt virtus dicendi, breviter 
enumerai. £imt nomerò decem. Parit enim dilucidam orationem 
sermonìs proprietas et pnrìtas Latini, qase est prima pars. 3. Voces 
usitatae, neque aut vetustate obsolete, aut studio novitatis insolentes. 
3. Proprie rem declarantes, accommodateque rebus, quas significant ; 
quum neque majestatem earum minunnt, nec obruunt tenuitatem. 4. 
Resecanda omnis yerbi ac sermonis ambiguitas. 5. Vitanda nimia. 
verborum circuitio, quoniam auctore enim Hermogene ?r«9*^oX^, 
id est, ambitus, et producta comprehensio cum perspicuitate repugnat. 
6. ToUenda similitudinis continuata trans]atio, hoc est, ne métaphorae 
nlmium dilatentur, quoniam id in aenigma transiret. 7* Non debent 
minutatim conscindi sententi», sed ezpleri, et ad justam mensurami 
numeri atque sensus produci. 8. Temporum serranda distinctio est, 
ut suo qusque tribuantur. 9. Concinna personarum distinctio ser- 
randa est. Postremo argumentorum ceterorumque omnium digeren* 
dus est ordo. 

CoTUinuationel CorUinuaAio verborum est periodus. 

No% valde productis iis] Non allegoriis longioribus. 

Sect. 14. Cum alias res agamus] Ironice dictum. 

Gap. 14— 34. 

Antequam tamen Crassus de ornaiu ezpositurns est, in quo omnis 
fere sit eloquenti» laus, ut, quam personam teneant aut quid profilean- 
tnr, oratores, melius intelligatur, quedam de eloquenti» vi atque natu- 
ra, de ipsius origine ac laude pnemittit eique adjungendam esse docet 
philosophiam, non Epicuream quidem nec Scoicam, sed Academicam 
et Peripateticam. Tum monstrat yiam, quam in hac arte tractandà 
ingressus sit; et ostendit, que hanc ob causam a se ezspectari possint 
de arte dicendi praecipiente ; et, quomodo sua ipsius monita et preerìi>- 
ta intelligi et accipi debeant, qnippe qui rationem eloquentiae illustra- 
re valeat, neque tamen sit ipse summus orator. Coniitetur tamen^ 
quum reipublicK suamdicaveritoperam, in hac re se more eorum, qui 
rhetoricam artem profìteantur, non posse versari. Denique, quo ap- 
paratu et quibus reous, si quis oratoris laudem sibi parere velit, opus 
sit et quomodo hec necessaria instrumenta juvenisKomanus, orator 
fnturus, sibi acquirat, paucis absolvit, ut ad orationis omatum f osius 
ezplanandum redeat. 

Omnes virUUes éequàles] Crassus bere adopts the language of the 
Stoics, who beld ali virtues to be equal. 

Sect. 16. Cum — a re civili} Cum neque rempublicam capessere, 
neque in foro versari vellent. 

Bect. 17* Voluptaria disputaiiones] De roluptate et prò voluptat^ , 



NOTES. — LIB. IH. 8à3 

Secl. 19. Oratorem — in — gifruTn] Ad ejus artem pauca refertìs. 
Dacia est metaphora ab equis, qui a domitoribus ìd gyrnm aguntur, 
crebro, ut mansaetiores et faciliores fiant. 

Quod mysteria non referrent] Q.uod arcana sacra instaurare nol- 
lent honoris mei <ìausa. 

Quasi tabemctcidum suum coUocarimt} Omnium suumstudinm, 
ctiram, et operam. 

Sect. 21. VerherabU'i Verbetart^ vexare, negotium facessere. 

Forensibus nervis] Nervus, vehemenlit, et vis, eontentio qu« in 
causis forensibus adhibetur. 

Sect* 32. Sati^acere'] Piacere spectantibus. 

Nisi palastram} Artem exereendi et movendi corporis. 

Sect. 23. Et summa senectute est] Elsi summa senectute est, tamen 
commentatur. Commentari dicuntur, qui cogitant etscribunt, qua 
dicturi sint ; inde quidquid accurate cogitamus, et scribimus, id com- 
' mentari dicimur. 

Sect. 21. Verborum eligendorum] Yerba seligere apte collocare, 
amMtu quodam concludere, ne brevior periodus aures defraudetj aut 
longior fatigetf facile est ; ipsajiue exercitatio sine praceptis docere 
potest. 

Cip. 25—55. "^ 

Orationis ornatus ncque fuco ofiendat, neque suavitatem dulcem 
at^ue decoctam, sed austeram et solidam habeat. Silva rerum, quam 
primum orator sibi compara verit necesse est, formetur filo ipso et ge- 
nere orationis, illuminetur verbis, varietursententiis. Summa enim 
laus eloquenti® est amplificare rem ornando, inprimis quum anlmos 
concitamus. Ctuare orator libros rhetoricosnon majori diligentià per- 
volutet quam philosophicos *, prtecipue vitam hominum communem 
perscrutetur, ut omnia eo spectantia domi quasi ìpsi sint. His exposi- 
tis paucisque a Catulo, Cotta, Cesare et Sulpicio interjectis, Crassus 
ita pergit : " Orator orationem illustrare aique illuminare potest verba. 
timplieif t^uod inusHainm, novatnm rei translatum sit ; tam verbis vel 
continìMUwne. i. e. coUocatione, modo, forma numeroque vocum. Id- 
que princeps Isocrates instituisse fertur, ut inconditam antiquorum di- 
cenai consuetudinem delectationis atque aurium causa numeris ad- 
stringeret, quod non solnm, qui tenet artem numerorum ac modorum, 
sed etiam vulgus verbis arte positis, numeris ac vocibus mirum quan- 
tum movetur. Ornatus denique exsistit quum e verborum delectu, 
tum e tropis atqae figuris." Óuibus breviter percursis et certe com- 
roonstratis de ornatu locis, 4. ^id aptum sit deceatgue in oratione ex- 
ponere incipit. 

Sect. 25. Falsa vocata] Cluae certis et severis opponunlur, fracta 
et mòlliores. [Notes soft and not strongìy articulated.] , 

Sect. 26. Haòea4r—iUa'-umbram'\ Sint loci aliqul in oratione 
magnifica vacui ab ornamcntis et quasi figurai um tropoiumque calo- 

20* 



234 NOTES.— LIB. III. 

Sect. 27. PkUotopkiarum] PhUosophia^ secta phiiosophorum. 

Sect. 28* Hàctenus loquuntur] Philosophi Peripatetici ac Acade* 
mici. 

Sect. 30. Neque procudenda] CLuasi cudendo formanda ex arte. 

Sect. 32. Philosopho succubuU orator] Qjai dum ia dialogo a Pla- 
tone composito, defensorem .se rhetorice proiitetur con tra Socra tem, 
quem cum ilio de philosophisB dignitate disputautem Plato facit, via- 
citur a Socrate. 

Sed àie] Qorgias. 

Sect. 33. Quod erat insigne] Signum erat eum esse paratum ad 
respondendum, si.quis ab ipso quid petere vellet. 

Quod est conjunctum] Jus de rebus divinis a pontificibus scriptam, 
quod est conjunctum cum jare civili. 

Sect. 34. Clamaior aliquis] Rbetorice magister imperitus. 

Ad clepsydrani] It was ordained by the Pompeian law, in imitation 
of the Greeks, that advocates should speak by an hoar-glass. See Ad* 
am's Rom. Antiq. 

CiviUUibus suis quidem non boni} Oivitates suas damnis ajffecerunt, 
quippe qui fuerunt ty ranni. ^ 

Sect, 35. Ir^antiam ejus] Orationis inopiam. 
# Non continuo inest eloquentia] Philosophus esse potest, ncc tameu 
simnl orator. 

Sect. 3G. Plus enim aliquando aUulisti] Plura explicuisti, quam a 
te petieramus, exponendo tribueramus. 

Deseripseras] Vox describere hic significane distribuere et dividere. 

Quo cum ingressus esses} Cluòd; cirm inciperes exponere, subito im- 
petus ingenii te impulit ad eas res tractandas, quas minime spera- 
bamus. 

Apud kos quid profceris} Nescio ex oratione tua quem fructum 
Gasar et Sulpicius retulerint ; ego quidem ita sum ea commotus, ut 
statuam Academicorum omnem scientiam pemoscere. 

Spissius} Plenias, et ob copiam majorem discendorum laboriosius, 

Ancipites vias rationesque\ Rationes, quibus in utramque partem 
dìsputatur. 

His nostris] Mediocri Romanorum scientia. 

Laudem splendoremqué] Ornatura. 

Sect. 37. Quorum primum nobis ratio] In singulis verbis separaiim 
sumtis, deinde in continuatis. 

Solum quoddam] Sedes et fundamentum elocutionis. 

Sect. 38. JSèque enim iUud fugerim dicere} Non abstinendum mihi 
esse putem ab hoc vocabulo quo Ccelius Antipater usus est. 

Inopù, coacta et anguUiis} Propter penuriam verborum proprio- 
rum. *^ 



NOTES. ^LIB. III. 235 

Celebrava] Frequentiorem reddidit. 

SecL 39. Similihidinis est ad verbum wium\ Metaphor. 

OuMUanUm consuUo\ De industria utentem obscara ratione. 

Sect. 40. Pes in navi] Pes veli est unus duorum inferiorum angu- 
lorum yeli aut potius funis, quo inferior veli angulus ad latus navis fir- 
matur. 

Singyiis verbis res] Uno eodemque verbo videt ìs, qui audit, et rem 
metaphorica voce significatur et alteram rem unde similitudo sumta 
est, quabreyitate delectatur. 

MoUUudo kumanHatis] €tu« facile scilicet rebus laetis et tristibus 
etc. movetur. 

8pkeram inscenam] Nempe, ut probarettranslationem in fornici- 
bus coeli a se audacius factum, et fortasse a mnltis reprehensam. 

Sect. 41. FhreTUior] Scil. quam translatio. 

Offendere] Imfdngere classem Achivum ad scopolum et telum. 

Erras, erras] Falleris; leges atque imperium cohibebunt tuam 
petulantiam et audaciam ; allegoria ab equo indomito et dein coacto 
sumta. 

Insistent] Submittent. 

Sect. 42. Non est antem in verbo modus Me] Modus^ tropus ; oratio^ 
de verbis pluribus jnnctis, opponitnrque singulis. 

lyadiutio atque immutatio] Metonomy or Hjrpalla'ge. 

Fàbricationemhahe€] Molitionem artificis et artem. 

Neque fac^m] Gluum dicitur ^ica prò 4/^ù, istud yerbum Africa 
ncque est factum [seu ex pluribus compositum] neque translatum ; est 
ergo in oratione, non in verbo, Illa immutatio. 

Pro ipsis] Pro hominibus eo vitio laborantibus, ut avarUia prò 
avaris. 

Cum ex pluribus intelligitur unum] Cam nnus homo de se ioqai« 
tur quasi plnres essent. 

Sect 43. Abutimur sape etiam verbo] Cataehresis. 

Sunt translata quodam modo] Habent aliquid metaphora». 

Biulous sit] Hianli et aperto ore pronanciandus. 

Lavis] Cohaerens et aequabilis. 

Arte] Instead of arte^ Emesti would read endo^ which he sajrs, 
among the early Romans, meant in. 

Neve vastius didueaniur] Neque ore nimium aperto pronunciando 
sint. 

Sect. 44. Numero-^t adstricto et soluto] By a rhythm approaching 
verse, but yet not metrical. 

Sect 45. Tarn tenerum neque tam Jlexibile] Oratio tenera est, qua- 
tenus variis modis coUoeatione et numero formari poìesi-, Jlezibilis 
dicitor, quia coUocatio rerboram modis moltis variari potest. 



236 NOTES. ^LIB. III. 

Ex hoc hoc etiam soluta variis modis] Ex verbis quibas constat 
oratio solata, si variis modis coagmenteDlnr, oritur stilasdiversns, ku- 
miliSj mediocrisj grandUoqwiius : non enim sunt alle vocés sermonis 
quotidiani f alie dictionis forensis. 

Cum jaceniia sustulimus e medio] cum e sermone communi som- 
simns. 

Perpetuare verba} Eodem sprita pronanciare, nihil incidere. 

Sect. 47. lambum et trockaum] The sereral feet mentioned by 
Cicero, in treating of rhythm, [numerusj are described in the prosody 
of the grammars. Aristotle says, that the heroic rhythm is formai, and 
not well adapted to prose ; that the iambìc is the very style of the mni- 
titude ; and that the trochaic is a dancing rhythm, and not fit for set 
discourses, which should bave a degree of statelioess, and depart, in 
some degree, from the ordinary manner. The paon^ then, supplies 
an important deficiency. He say^ further, that of the several rhythms 
mentioned, of the last oniy it is impossible to construct any metre.^ 
Vid. Arist. Rhet. Lib. HI, cap. 8. '* Rhythm" says Harris " difierft 
from metre, ìnasmuch as rhythm is proportion applied to any matian 
iehatever; metre is proportion applied to the motion of words spoken," 
In langaage, however, rhythm is less reslrìcted than metre, the former 
belonging to both prose and verse, the latter to verse oniy; so that, in 
" words spoken," " ali metre is rbythm, yet ali rhythm is not metre." 
It may be usefal to add, in further explanation of the relation which 
the péfon bears to the heroic, iambie, and trochaic measnres, that a 
long syllable was considered equivalent to two times or beatSj [percus- 
siones,] and a sh4}rtj to oniy one. Two short syllables, therefore, were 
equivalent to one long; so that in the parts of eilher of the heroic feet, 
dactyls or spondees, there is a ratio of equalUy ; the former consisting 
of one long syllable and two short, and the latter of two long. As the 
iambus consist of one short and one long syllable, the ratio of the 
parts is 1 : 2 ; and in the trochee, which consists of one long syllable 
and one short, the ratio is 3: 1. The pieon is composed of three short 
syllables and one long; and the ratio of the parts is 3: 2, which is a 
mean ratio between that of the heroic feet, and that of the iambus and 
trochee. The heroic feet were thought to be too elevated and formai 
for the rhetorical rhythm, and the iambus and trochee to be too light 
and sportive. The paeon was held to be the proper rnean. The effect 
of the trochee, a foot which Aristotle considered as ^oqdaxiìtérs^^ 
too saltatorial for oratory, may be seen in>ome parts of the Greek dra- 
matists. We bave examples of it, in our own laoguage. Tlm% 
Dryden— 



JHQTES. hlB. III. 237 

" Bacchus' blessings are a treasure, 
Drinking is a soldier's pleasure : 
Rich the treasure, 
Sweet the pleasare ; 
Sweet is pleasare aAer pain." 
Cicero treats the subject of rhythm mach more fally in his treatise en* 
titled " Orator/;^ 

Perc%ssiones] Percussio, est in mosicis, et deinde in poeticis, et no* 
meris oratoriis, qui et ictus dititar, quia tibicen pede ferit terram. 
Sic in Senario tibicen, qui rhythmum et tempus moderatur, ter pede 
ferit terram; unde tres in eo ictus aeupercussiones dicuntur esse. In 
iis autem syllabis, in quibus tibicen solam ferit pede, tox ab actore 
aeuitur et toUitur : hinc Qraece àgai'S dicitar percassio, et syllaba dici- 
tur esse in ègcre*, cum caeterc sint in dsaet, 

Sect. 48. Impressionesl Cadenas, Dispositiones quasi pedum ad 
consistendum et quiescendum. 

/n continu€Ui(mé] In rebus perpetuo cohnrentibus et conjunctis 
nnllns est numerus. 

InfringUwr] Rumpttur. 

Verborum ambitus\ Periodus. 

Sect. 49. FLuat oralie] Oratio fluens opponitur Tinct« periodis et 
numerosa. Contra/tttf»5 aquabUiter oratio est Imvia ubique oratio, 
in qua nihil aspemm, hiulcum etc. 

Ckmversioi^s kabent absolutas] Absoluta conrersio est piena peno* 
dus omnibus partibus. 

Carpenda membris minutioriìmsl Carpere membris orationem est, 
non uti comprehensione verborum, sed membratim csBsimque scribere. 

Resptmdebunt non voeati] In delectu militari respondere dicuntur, 
qui militiam non detrectant. Hinc ductum videlur illud, cum pedes, 
quibus numeri causa utimur, dicuntur respondere nouTocati. 

Sect. 50. Conieeissef] Conjicere se in versum mente ac yolontate, 
de eo, qui versus facere cogitat. 

7%eatra tota reclamanty Frequentia spectatorum et auditorum. 

Sect. 51. Claudicat] Claudicare oratio dicitur, cum numerosa non 
est, neque vincta, aut fluminis instar leniter procurrens, sed saipe hiat, 
et tanquam insistet. 

S^ct. 52. Piena quadam, sed tamen teresl Dacia metaphora est a 
membris corporis humanis succulentis, et hinc teretibus, qu» imprimis 
pulchra sunt : ande teretia brachia, teretes cervices laudantur. TVr^j 
igitur oratio est, qua habet copiam et rerum et verborum et omamen- 
torum, neqae tamen nimiam, ne tumor consequatur ; quo accedente, ut 
membrum in corpore, sic oratio tumida et deformis. 



NOTES.-^LIB. III. 

Sect. 53. PercursiOf a rapid glance at a topic, — llltbsio^ irony, sar- 
casm. Veritaiis superUUio aique trajectio. The figure Hyjper&o^. Ro- 
gatÙH'percunctdtio : — rogatio^ as a figure of rhetoric, is when a qaes- 
tion is asked, to make an affirmation more stroDg and pointed : percunc- 
tatto j where the speaker asks a question, and answers it himself. Dis- 
simiUatio: in rhetoric, is when one thing issaid, and the opposite is 
intended to he understood. It is a species of irony, Pramunitio : a 
species of prolepsiSf a paving the way for what is to foUow. Commu- 
nicatio: a figure, whereby the orator puts it to the audience, what 
they would do in such and such a case. Morum ac vita imitatio : 
Ethopoeia; such a description of an individuai, either in his person or 
manners, as to make him known without naming him. Personarum 
fida inductio: Prosopopoeia. Erroris inductio: the figure apopla- 
nesiSj including the various ways by which an audience may be led 
into mistake or error. Ante oecupatio : the figure prolepsisj anticipa- 
tion of objections. Digestio : The division of a discourse, the distrì- 
bution of the parts of an oration. 

Sect. 54. Orationis autem] Oratione tanqnam armis utimur, rei 
ad comminandum, et quasi ad lacessendum, vel ad decoram tracta- 
tionem. 

Geminatio] Anadiplosis» Where a sentence ends, and the next 
begins with the same word. 

Et paulum immutatum verbum atque deflezum] Paranomasia. A 
playing on the sound of words, punning, " Amor et mette et fette, est 
fòecundissimus." Plautus. 

A primo repetitio] Anaphora. Where two or more clauses begia 
with the same word. 

Ineadem etconcursio] Symploce. Where sentences begin and 

end alike. 

Etejusdem verbi^—^istinctio'] Where the same word is made 
emphatic in several clauses. 

Conversio] Epanodos. Where the parts of a preceding sentence 
are repeated in an inverted order. " Provinciam, quam pauper divi' 
tem ingressus, dives pauperem reliquit." Paterculus. 

Verborum coiicinna iransgressio] Hyperbaton. A departnre from 
the usuai arrangement of words in a sentence. 

Dissolutum] Asyndeton, The omission of conjunctions. 

Declinatio] Climax^ proceeding from the greater to the less. Gr«- 
datio, climax proceeding from the less to the greater. 

Gap. 55—61. 

** Quid aptum sii deceatque e tempore, quo, et ex loco, ubi locuturns 
sit, orator dispiciai; nam non omni causai nec auditori ncque persona» 



NOTES. — LIB. III. 239 

neque tempori idem congrait dicendi genus. Imprimis, quid quando- - 
que deceat, in actione observet, quae in dicendo una dominatur. Nam 
sine hac summus orator esse in numero nullo potest; mediociis hac 
instruclus summos saepe superare." Haec Crassus: cui sub fine ser- 
monis laudes et grates agit Catulus, sicut ille Hortensiii qui Catuli 
gener erat, eloquentiam effert. 

Sect. 55. Disputatio] Explicatio rei subtilis, ut pfailosopborum. 

Contentius] Cum animorum motus erunt concitandi. 

Submissius] Cum subtilius erit disserendum. 

Sect. 56. Perinde sunt ut aguntur] Talia sunt qualis est oratoris 
actio et pronunciatio. 

Sect. 57. Promtus] Conspicuus, non occultatus. 

FUxosono] I!7exo sono est commune utrique attenuato et inflato. 
Nam sunt semper duo modo genera fere contraria. lUud est in mise- 
ricordia movenda, hoc vehementius, in indignatione, etc. 

Sect. 58. Crebro incidens] Abrumpens, consistens. 

Qua tempestate] duo tempore Paris nuptias iilicitas confecit cum 
Helena. 

Sect. 59. Dominatus est omnis oculorum] Oculi plurimum valent. 

Quo melius nostri iUi senes] In quo sentiebant optime nostri senes. 

Personatum\ Facie ficta indutum. 

Oculorum est magna moderatio] In agendo maxime moderandi 
sunt oculi. 

Secundum vocem"} Post vocem. 

Sect. 60. Eatelatexitur'] Is agendi modus instituitur. 

Sect. 61. Scitum est enim] Lepidum est, cum plura, vel si velis, 
non possis dicere, id rejicere in angustias temporis. 

Vestra qua^i succrescit atatt] Sensim crescendo vestram setatem 
subsequitur, i. e. vobis paulo junior est, seu vestram subsequitur et 
pene attingit setatem: metaphora ex arboribus ducta est. 

JStati sua] .£qualibus seu ejusdem setatis adolescentulis. 



FINIS. 



Ili •* 



i 






/ -^ 



'\ ■ 

.e 



1