Skip to main content

Full text of "Muzeum imienia Dzieduszyckich we Lwowie"

See other formats 


/YliA"2^ 


HARVARD  UNIYERSITY 


LIBRARY 


OF  THE 


Museum  of  Comparatiye  Zoology 


MUZEUM 

IMIENIA 

DZIEDUSZYCKICH 

WE    LWOWIE. 

V. 


r  ierwsze  to  dzieło,  które  Muzeum  im.  Dziedu- 
szyckich  wydaje  po  śmierci  nieodżałowanej  pamięci 
swego  założyciela,  należy  do  tych  publikacyj,  które  ś.  p. 
Włodzimierz  hr.  Dzieduszycki,  rozporządzeniem  osta- 
tniej woli  w  pierwszym  rzędzie  do  wydania  polecił. 
Dla  autora  zarówno  jak  i  dla  wszystkich  współ- 
pracowników naukowych  i  zarządu  Muzeum  duch 
ś.  p.  hr.  Włodzimierza  jest  niezagasły,  w  nim  czerpią 
siłę  i  wskazówki  do  dalszej    pracy  i  jej  kierunku. 

Starania  około  wykończenia  i  wydania  tej  pu- 
blikacyi  podjął  ś.  p.  hr.  Włodzimierz  w  czasie  gdy 
całe  społeczeństwo  polskie  zajęte  było  zbliżającym 
się  obchodem  500-letniej  rocznicy  odnowienia  Uni- 
wersytetu Jagiellońskiego. 

To  też  nie  pamięci  niezapomnianego  założyciela 
Muzeum,  ale  w  myśl  i  w  duchu  jego,  miałem  za- 
miar na  tej  wstępnej  karcie  prosić  Jego  Magnifi- 
cencyę  Rektora  Uniwersytetu  Jagiellońskiego,  by 
przyjął  książkę  tę  jako  hołd  na  uczczenie  jubileu- 
szu ze  strony  Muzeum  imienia  Dzieduszyckich. 


Nie  z  winy  autora  ani  zarządu  Muzeum  wy- 
dawnictwo to  zostało  opóźnione,  niemniej  jednak 
niech  tych  kilka  słów  wstępnych  od  wydawnictwa 
hędzie  wyrazem  czci  i  hołdu  dla  tej  przeszło  5-cio 
wiekowej  instytucyi  naukowej,  z  której  wszystkie 
dzielnice  Polski  początek  wiedzy  i  prac  naukowych 
czerpały. 

W  maju   1902. 

Tadeusz  Dzied uszy  chi. 


|V1UZEUM   IMIENIA   DZIEDUSZYCKICH. 
(MUSAEUM    DZIEDUSZYCKIANUM)- 


WAZKI  GALICYI 

I  PRZYLEGŁYCH  KRAJÓW  POLSKICH. 

(Odoiiata  Haliciae) 

(relicfiiaruincfue  provinciaruiu  Poloniac). 

ZESTAWIŁ  I  OPISAŁ 

z  3  tablicami  i  7  rycinami  w  tekście. 


§I$^^^,5j 


WE     LWOWIE. 

STARANIEM  I  NAKŁADEM  MUZEUM  IM.  DZIEDTuSZYCKTCH. 

1903. 


z  I.  ZWIĄZKOWEJ  DIIITKARNI  WK  LWOWIE  ,  Uh.   LINDEGO  L.  4. 


TREŚĆ. 


vv  »it^p                     ......... 

Rozwój  ważek :   a)  Jajo  i  larwa  h)  Ważka  doskonała 

j. 
2 

Wędrówki  ważek   ........ 

10 

Pora  pojawu          ...... 

11 

Rozsiedlenie            ..... 

12 

Zbieranie  i  przechowywanie  ważek 

16 

Ważki  kopalne       ..... 

18 

Literatura      ...... 

19 

Budowa  ciała  ważek      .... 

22 

Układ 

30 

Klucz  do  oznaczania  larw  ważek    . 

51 

Znaki  i  skrócenia  użyte  w  opisach 

.       53 

Opisanie  szczegółowe  rodzajów  i  gatunków 

54 

Dodatek         ...... 

167 

Objaśnienie  tablic            .... 

.     168 

Spis  alfabetyczny  łacińskich  nazw 

.     170 

WSTĘP. 


W  najdawniejszych  dziełach  polskiej  historyi  natural- 
nej nazywano  owady  ze  skrzydłami  gęsto  użyłkowanemi 
o  napiętej  błonie,  które  spostrzegano  blizko  wody,  ogólnie 
wodne  mi  pannami  albo  nimfami.  W  nowszych  dzie- 
łach nazwano  je  ważkami  z  powodu  wahadłowego  koły- 
sania się  na  skrzydłach.  Zarazem  oi)ierając  się  na  zagra- 
nicznej literaturze  poczęto  grupować  je  w  rodzaje  i  gatunki, 
którym  nadawano  osobne  nazwy  stosując  ludowe  lub  two- 
rząc odpowiednio  nowe. 

Ważki  latają  blizko  wody  dlatego,  bo  ona  jest  ich  ko- 
lebką, w  niej  wylęgają  się  larwy  i  żyją  aż  do  przemiany 
doskonałej.  Jako  owady  drapieżne,  żywiące  się  innymi  owa- 
dami ważne  zajmują  miejsce  w  gospodarstwie  przyrody 
a  to  dla  tego,  że  utrzymują  równowagę,  zapobiegając  zby- 
tniemu rozmnażaniu  się  szczególnie  owadów  szkodliwych, 
w  obec  których  czy  to  rolnik,  czy  leśnik,  czy  ogrodnik,  czę- 
sto jest  bezradnym.  Sam  sposób  życia  ważek  bez  względu 
na  ich  bezpośredni  stosunek  do  naszego  gos^^odarstwa  przed- 
stawia wiele  zajmujących  szczegółów,  które  nie  mało  przy- 
czyniają się  do  głębszego  poznania  fizyograficznych  stosun- 
ków naszego  kraju. 

Dotychczasowe  wiadomości  o  ważkach  dawnej  Polski, 
jakie  zawarte  są  w  dziełach  i  czasopismach  tak   zagranicz- 

1 


nych  jakoteź  i  tutejszo  krajowych  są  albo  za  ogólne,  albo 
tylko  urywkowe,  i  mimo  starannego  ich  zestawienia  nie 
mogą  same  przez  się  przedstawić  należytego  poglądu  na  kra- 
jową faunę  ważek.  Wszystkie  te  wiadomości  rozszerzone 
zostały  w  niniejszym  przeglądzie  wiadomościami  nowemi, 
nieogłoszonemi  i  w  ten  sposób  jest  ten  przegląd  zupełnym 
wyrazem  tego,  co  dotychczas  jest  nam  o  ważkach  w  naszym 
kraju  wiadomo. 

0|)rócz  gatunków  dotychczas  z  Polski  znanych  przy- 
toczone są  w  tym  przeglądzie  także  te  gatunki,  o  których 
wiadomo,  że  jawią  się  w  krajach  sąsiednich,  a  nie  jest  wy- 
kluczoną możliwość  odszukania  przynajmniej  niektórych 
z  nich  w  kraju  naszym. 

Do  rozsiedlenia  tych  owadów  w  Polsce  dołączone  są 
wiadomości  o  ich  rozmieszczeniu  i  w  innych  zwłaszcza  sąsie- 
dnich krajach  europejskich*). 

Rozwój  ważek. 

a)  Jajo  i  lariua. 

Zwykle  biało,  albo  szaro,  albo  żółto  zabarwione  jaja 
ważek  są  przeciętnie  tak  wielkie  jak  nasionka  maku  (fig.  1.). 

Jak  długiego  czasu  potrzebuje  jajo  do  przeobrażenia 
się  w  larwę  nie  zostało  jeszcze  zbadane. 

Tuż  po  wylęgu  z  jaja  larwa  jest  tak  drobna,  że  kształ- 
tów jej  ciała  wolnem  okiem   należycie  rozeznać  nie  można. 

Od  pierwszej  chwili  żywi  się  larwa  wyławianiem  żyją- 
cych we  wodzie  istot,  od  niej  jeszcze  drobniejszych,  praw- 
dopodobnie wymoczkami.  Dorosła  larwa  przedstawia  się  jako 
istota   najeżona    kolcami,    z    wypukłemi    po    bokaeh  głowy 


*)  W  niektórych  ustępach  oparłem  się  na  pracy  Dr.  R.  Tiimpla  : 
Die  Geradfliiger  Mitteleuropas.  Eisenach  ;  tablice  zaś  dołączone  wykonane 
zostały  w  tym  samym  zakładzie  litograficznym  (kierowanym  przez  Emila 
Perthesa,  jako  następcy  ś.  \).  M.  Wilekensa),  w  którym  sporządzono  ta- 
blice dzieła  Dra  R.  Tiimpla. 


iimieszczonemi  oczami  i  ciernistemi  nogami.  Już  na  pierw- 
sze wejrzenie  widać  w  niej  żyjątlto  wielce  drapieżne.  Cała 
jest  szara  i  gdy  czai  się  na  dnie  zaryta  w  błocie  lub  na- 
mule  nie  łatwo  ją  odróżnić  od  jednostajnego  środowiska 
zwłaszcza  wtedy,  gdy  jest  pokryta  błotem.  Leniwo  posuwa 
się  po  dnie  wody,  albo  zwolna  łazi  po  gałązkach  i  liściach 

w  wodzie  zanurzonych,  a  w  chwilach 
odpoczynku  zdradziecko  zaczaja  się, 
głową  tylko  porusza  i  rozgląda  się  do- 
koła uważnie  za  żerem. 

Przypatrując  się  larwie  bliżej  wir 
dzimy  u  niej  narząd  szczególny,  ukryty 
pod  spodem  głowy.  W  całości  narząd 
ten  podobny  jest  do  ręki,  zginającej 
się  w  łokciu.  Jest  to  wydłużona  dolna 

warga,  służąca  do   chwytania    zdoby- 
A    Grupa  jaj   połączo-  ^    ^^^^^^^^    ^.      ^    ^^^^^   l.^sady 

nych  galaretowatą   isto-  "^  ^  j  j 

tą.  Wielkość  naturalna,     jako  ramienia   kolankowatego  i  prze- 

B.  Osobne  jajo  bardzo  dłużonego  przedramienia,  rozczepione- 
powiększone.      Rysował 

z  natury  Dr.  Yosseler.  S^  ^^  końcu  W  dwa  łyżeczkowate  czer- 

Z  dzieła  Dr.  Kurt  Lam-  paczki.    W    zwykłym    stanie    złożony 

perta.    Das    Leben    der  vi-  i  ^         i         j.  i 

i,.  ..        T  •    •       W  łokciu  narząd  ten  chwytny  przylega 

Bmnengewasser.Leipzig  "  ^      j  l      j     ts 

1899.  do  spodu  głowy  i  piersi  między  przed- 

niemi  odnóżami,  przyczem  czerpaczki  jako  maska  okry- 
wają szczelnie  spód  pyszczka.  U  pewnych  rodzajów  są  czer- 
paczki zewnątrz  wypukłe,  wewnątrz  miseczkowato  wyżło- 
bione i  na  Icrawędziach  zaostrzone,  a  pyszczek  poczwarki 
niemi  opatrzony  wygląda  j akby  przyłbicą  lub  hełmem 
zakryty  (fig.  2.);  u  innych  grup  znowu  czerpaczki  więcej  są 
płaskie,  niż  wypukłe  i  na  końcacli  opatrzone  dwoma  ostrymi 
haczykami  (fig.  3.), 

Larwa  w  starszym  wieku  wyłazi  po  gałązkach  ku  i)0- 
wierzchni  wody,  z  której  jednak  nie  wynurza  głowy  i  tu 
czatuje  na  przelatującą  zdobycz.     Gdy    w   pobliżu   nawinie 


się  skrzydlaty  owad,  larwa   odgina    narząd  chwytny  w   ło- 
kciu, czerpaczki  rozwierają  się,   chwytają    ofiarę   i  sprowa- 
dzają do  pyszczka   larwy.   Przyczajona  larwa  bacznie   śle- 
Fio-.  2.  Fig.  2  a. 


c^^ 


Narząd  chwytny  z  maską  wypukłą        Narząd    chwytny  z  maską   plaska 
larwy  z  rodzaju  Cordidia.  Powie-        larwy  z  rodzaju  Aescłma.    Powię- 
kszenie 2  Xl.  kszenie  2  X  1- 
Rysował  z  natury  Dr.  Yosseler;  Z  dzieła  Dr.  Kurt  Lamperia :  Das 
Leben  der  Binnengewasser,  Leipzig  1899. 

dząc  oczami  umie  dokładnie  wybrać  tę  chwilę,  kiedy  po- 
chwycić zdoła  zdobycz  na  jaką  składają  się  najczęściej  dwu- 
skrzydlne  owady.  Wydarza  się,  że  larwa  nieruchomie  usa- 
dowiona, nie  mogąc  zdobyczy  pochwycić,  rzuca  się  na  nią 
calem  ciałem,  przy  czem  straciwszy  równowagę  spada  do 
wody.  W  ten  sposób  łowi  nietylko  przelatujące,  lecz  także 
padające  na  wodę  mniejsze  od  siebie  owady.  Nie  jest  wpra- 
wdzie wybredną  w  wyborze  zdobyczy,  lecz  woli  miękkie, 
niż  twardo  powłokowe  owady.  Przy  sposobności  nie  daruje 
życia  pokrewnym  larwom,  dlatego  sztucznie  w  naczyniach 
chowane  larwy  często  przy  spotkaniu  wzajemnie  napadają 
na  siebie. 

Larwy  różnych  rodzajów  i  gatunków  ważek  w  dosko- 
nałym stanie  różnią  się  między  sobą  kształtem  i  innemi  wła- 
ściwościami budowy  ciała.  Tworzą  one  dwa  główne  typy: 
jeden  typ  przedstawiają  larwy,  które  mają  kształt  wałecz- 
kowaty,  gruby,  a  koniec  odwłoka  kolcowaty,  gruby,  nieopa- 
trzony  płetwami;  te  dzielą  się  na  pewne  grupy  z  rozszerzo- 
nym przysadko watym  odwłokiem  i  szyją  przy  tylnej  części 
głowy  zwężoną  (fig.  3.)  i  na  inne  grupy  z  odwłokiem  stoż- 
kowatym i  szyją  grubą,  o  równej  szerokości  z  głową  (fig.  4.). 


Drugi  typ  przedstawiają  larwy  lvształtii  smukłego,   cienlvie, 
opatrzone  skrzelotcliawkami  na  końcu  odwłol<;a.  (fig.  5.). 


Fio.  3. 


Fil"-.  4. 


Fiii-.  5. 


Larwa   z  rodzaju    Epitheca.     Larwa  z  rodź.  Anax.       Larwa    z    rodzaju 
Wielkość  naturalna.  Powiększenie  3X1-      Agrion(Caloptexyx) 

Powiększenie  2\1- 
Rysował  z  natury  Dr.  Yosseler;  Z  dzieła  Dr.  Kurt  Lamperta:  Das 
Leben  der  Binnengewasser,  Leipzig  1899. 

Będąc  ociężałą  i  niezgrabną  nie  byłaby  w  stanie  larwa 
wyl\:onać  ruclui  rzutowego,  połączonego  z  pewnem  zacłio- 
waniem  l\:ierunl<:u  i  siły,  taliźe  w  posuwaniu  się  w  górę  po 
prostopadły cłi  a  ślislcicłi  gałązkacli  zacliodziłyby  trudności, 
a  nawet  w  głębinie  wodnej  szybsze  rucliy  lvu  przodowi  by- 
łyby niewylionalne.  Natura  zaradziła  tym  niedogodnościom 
właściwem  urządzeniem  tcliawelv.  U  pewnycłi  rodzajów  ja- 
l<:oto  u  Łątko wycli  (Agrion ,  Coenagrion,  Lestes)  tcliawlci 
umieszczone  są  na  końcu  odwłol^a  w  l<:ształcie  trzecli  płat- 
lvów,  lvtóre  służą  talcim  larwom  jalvO  płetwy.  Są  to  skrzelo- 
tchawlvi.  U  innycli  rodzajów  larw  mieszczą  się  tchawki  we- 
wnątrz ciała  i  są  połączone  z  otworem  odbytowym  na  lvońcu 
odwłoka.  Za  pomocą  tych  wewnętrznych  tchawek  wciągają 
poczwarki  wodę  do  zużycia  zawartego  w  niej  powietrza, 
poczem  zużytą  napowrót  wydzielają.  Wydzielona  woda 
gwałtownie  wytryslca   promieniem  z  tylnej    części   odwłoka 


6 

na  zewnątrz.  Stosownie  do  każdorazowej  potrzeby  posunię- 
cia się  lub  rzutu  wprzód  larwa  otwiera  albo  zamyka  klapy 
umieszczone  przy  tym  otworze,  wsteczny  prąd  wody  przy 
jej  wyrzuceniu  popycha  poczwarkę  w  odwrotnym  kierunku, 
zatem  naprzód. 

W  ciągu  swego  życia  larwa  linieje  się  kilkakrotnie. 
Wówczas  j)owloka  naskórka  pęka,  a  z  dawnej  powłoki  wy- 
dobywa się  poczwarka  w  nowej  powłoce.  Naliczono  do  piąć 
takich  wyleniań  u  jednej  larwy.  Jak  długo  trwa  okres  ży- 
cia larwy  do  przemiany  doskonałej ,  czy  tylko  przez  jedno 
lato,  czy  przez  dwa  lub  więcej,  nie  zbadano  dotychczas. 
Pewnem  jest  tylko  tyle,  że  larwy  wylęgłe  z  jaja  w  ciągu 
lata  zimują  pod  wodą  ukryte  w  głębszych  miejscach,  w  któ- 
rych woda  w  lód  się  nie  ścina.  Moźliwem  jest,  że  złożone  jaja 
mogą  w  zimie  zamarzać  w  lodzie,  a  z  wiosną  odmarzać 
i  wówczas  jeszcze  wylęgnąć  się  z  nich  larwy  mogą.  W  ogóle 
okres  życia  larwy  nie  został  jeszcze  dotąd  należycie  zbadany. 

Ze  zbliżającą  się  chwilą  j^rzeobrażenia  w  doskonałego 
owada  larwa  uczepiona  do  jakiegoś  twardego  przedmiotu 
w  wodzie,  zaprzestaje  poruszać  się  z  miejsca  na  miejsce 
i  nie  pobiera  dalej  pokarmu.  Kształt  jej  zewnętrzny  nie 
zmienił  się.  Urosły  jej  tylko  płatki  na  grzbiecie,  w  których 
jak  w  pochwie  tkwią  wytwarzające  się  skrzydła.  W  tym  sta- 
nie pozostaje  od  dwóch  do  trzech  tygodni.  Z  chwilą  prze- 
miany zbliża  się  ku  powierzchni  wody  i  wydostaje  po  wy- 
rastających roślinach  albo  innych  wynurzonych  przedmio- 
tach na  powierzchnię.  Tu  pęka  skórna  powłoka  na  grzbie- 
cie a  przez  szczelinę  wydobywa  się  wcale  inna  istota  w  po- 
staci doskonałego  owadu.  Głowa  jego  zwisa,  wygięta  w  tył 
grzbietem  wysuwa  wiotkie,  pęcherzowato  aż  i)o  koniec  od- 
włoka obrzmiałe  ciało,  a  równocześnie  rozkładają  się  sfał- 
dowane  skrzydła.  Gdy  cały  owad  wydobędzie  się  ź  pokry- 
wy, czepia  się  nóżkami  najbliższego  twardego  przedmiotu, 
albo  chwyta  się  wyższej  części  łodygi.  Powietrze  wchłonięte 


rozpina  skrzydła  i  wypełnia  wiotkie;  przedtem  ciało  a  i)0 
cli  wili  ważl\:a  odlatuje  pozostawiając  po  sobie  ostatniej  po- 
włokę z  czasu  jej  larwowego  życia.  Wylęg  larwy  odbywa 
się  wczesnym  rankiem,  wtedy  to  najłatwiej  zl^ierać  ważki, 
jednakże  przed  zatruciem  trzeba  ])oczekać,  aż  icli  ciało 
w  pierwszej  chwili  miękkie,  zesztywnieje  i  pod  wi)ływem 
powietrza  i  światła  należycie  się  wybarwi. 

Przy  stawach  i  większych  bagnach,  gdzie  wylęga  się 
znaczniejsza  ilość  ważek  widzieć  można  nad  brzegami  w  tej 
porze  wiele  pozostałych  i)owtok  })o  wylęgłycli  poczwarkach, 
zawieszonycli  na  badylach,  łodygach,  trzcinie,  szuwarze,  pa- 
lach lub  belkach.  Mają  one  pozór  żyjących  istot  i  dopiero 
z  bliska  oglądane  przedstawiają  się  jako  próżne  pochewki, 
które  wiatr  wkrótce  rozwiewa. 

b)   Ważka  doskonała  (imago). 

Świeżo  z  larwy  wylęgła  ważka  jest  jeszcze  wątłą,  w  lo- 
cie niepewną,  chwieje  się  i  co  chwila  usiada  po  roślinach. 
Jednakże  do  zupełnego  stężenia  ciała  nie  potrzeba  wiele 
czasu.  Już  w  tym  samym  dniu  po  wylęgu  nabiera  ważka 
dostatecznych  sił  do  lotu  i  zdobywania  pożywienia. 

Wskutek  ustawicznego  ruchu  w  przeciwieństwie  do  le- 
niwej larwy  zużywa  szybko  zasób  sił  żywotnycli,  zatem 
zmuszoną  jest  ciągle  się  odżywiać.  Łatwo  w  ten  sposób 
wytłumaczyć  sobie  możemy  żarłoczność  ważek. 

Dla  ułatwienia  życia  rozbójniczego  zaopatrzyła  jo  na- 
tura w  narządy,    ł\:tóre  poniżej   szczegółowo  opisane  będą. 

Owad  doslconały  w  ogóle  nie  rośnie  jak  to  ma  miej- 
sce u  larwy,  natomiast  żywe  ubarwienie  występujące  za 
młodu  z  wiekiem  zanika  i  ciemnieje;  u  pewnych  gatunków 
ważelc  występuje  barwne  upylenie  wzdłuż  tułowia  i  odwłoka 
u  innycli  znowu  tylko  na  pewnych  icli  częściach,  najwięcej 
na  odwłoku,  częściej  u  samca,  rzadziej  u  samicy.  Upylenie 
to  jest  albo  białe,  albo  opałowe,  albo  błękitne.  U  niektórych 


8 

gatunków  ważek  tułów  a  przeważnie  odwłok  coraz  bardziej 
czerwienieje. 

Z  osiągnięciem  wielui  dojrzałego  rozpoczynają  ważlii 
gody  weselne.  Jal<:kolwiek  ważl^i  w  zwyldym  trybie  życia 
w  gonieniu  za  zdobyczą  są  bardzo  rucliliwe,  to  w  czasie 
tycłi  godów  okazują  jeszcze  żywszą  rucliliwość.  Samiec  upa- 
truje samiczl<:ę  i  spostrzegłszy  ją  ściga  za  i^omyl^ającą. 
U  więl<:szycli  ważek  pościg  odbywa  się  z  błyskawiczną  cliy- 
żością.  Często  samce  ścigają  samiczld  innego  gatunku  a  na- 
wet mniejsze  ptaki,  i  doj^iero  za  zbliżeniem  się  do  ściganego 
przedmiotu  spostrzegają  pomyłkę  i  wracają  do  dawnych 
stanowisk.  Zdarza  się  przytem  nieraz,  że  ścigający  samiec 
staje  się  łupem  ściganego  ptaka.  Dopadłszy  samicy  samiec 
chwyta  ją  za  szyję  za  pomocą  przysadek  odwłokowych 
i  wlokąc  ją  za  sobą  leci  do  wody.  Parki  ważek  połączone, 
przylatujące  z  wolnej  przestrzeni  zapuszczają  się  w  zarośla 
i  gąszcza  krzewów,  okalających  czyste  zwierciadło  wody. 
Około  brzegów  rozlega  się  szmer  i  głośne  trzepotanie  skrzy- 
deł, jakie  sprawiają  Avażki  przelatujące.  Widać  po  otwar- 
tych miejscach  wśród  zarośli  jak  parki  przypadają  do  po- 
wierzchni wody,  jak  po  chwili  znowu  się  zrywają  i  pomy- 
kają dalej. 

Samice  wszystkich  ważek  właściwych  (Libellulinae)  po 
zapłodnieniu  w  pląsach  nad  powierzchnią  wody  zanurzają 
koniec  odwłoka  w  wodzie  i  z  pochewki  wypuszczają  jaja 
zbite  w  grudkach  nie  troszcząc  się  o  ich  zabezpieczenie. 

Samice  Gadziogłówek  (Gomphinae)  i  Zagnie  (Acsehni- 
łiae)  usiadają  na  sterczących  z  wody  łodygach  i  liściach 
roślin  i  końcem  zanurzonego  we  wodzie  odwłoka  wyszu- 
kują miejsca  na  roślinie  odpowiednie,  nakłuwają  je  końcem 
pokładełka  i  w  bruzdki  kolcem  rozdarte  wsuwają  po  jaje- 
czku. Uwidocznione  są  te  bruzdki  na  fig.  6.  A,  zaś  obok 
narysowane  jest  osobne  jajo  fig.  6.  B. 


Samice  Świtezianek  (Agrion,  Fab.)  zanurzają  się  całe 
we  wodzie  i  na  dnie  wody  wsuwają,  jajlva  w  szczeliny 
gruntu  albo  w  szpary  roślin. 

Fig.  6. 


A.  Liść  pokryty  bruzdkami  od  nakłucia   pokladełkiem  ;    wielkość  natu- 
ralna. B.  65X1  powiększone  jajo  z  rodzaju  Go))rphus;  a.  czepeczkowaty 

koniuszek  jaja. 
Rysował  z  natury  Dr.  Yosseler;  Z  dzieła  Dr.  I^^urt  Lamperta:  Das 
Leben  der  Binnengewaser,  Leipzig  1899. 

Złączona  para  Łątek  (Lestes)  posuwa  się  po  pieńku 
z  wody  wyrastającej  rośliny,  zanurza  w  głębinę,  a  w  chwi- 
lowych przestankach  samica  wsuwa  po  jajeczku  pokładeł- 
kiem  za  naktóty  naskórek  rośliny,  co  powtarza  aż  do  dna 
poczem  parka  i3odnosi  się  napowrót  do  zwierciadła  wody, 
ale  już  bez  zatrzymywania  się  a  wydostawszy  się  na  wolne 
powietrze  rozłącza  się  i  rozlatuje. 

Wiele  zjawisk  u  ważek  podczas  godów  weselnych  nie 
zostało  dotychczas  zbadanych,  niektóre  szczegółowiej  przy- 
toczone są  później  przy  odnośnym  gatunku.    Ilość  wylęga- 


10 

jących  się  ważek  zależy  od   warunków  położenia  i   właści- 
wości natury  ol^olicy,  jalvoteż  od  gatunlcu. 

Co  do  powtarzania  się  j^okoleń  wylęgaj ącyeli  się  w  cią- 
gu jednego  łata  nie  doprowadziły  dotycliczasowe  badania 
do  pewnych  jakichś  wynil<:ów.  Wiadomo  tyll<:o,  że  Straszka 
(Sytnpycna)  zimuje  w  stanie  doskonałym  i  z  wiosną  opu- 
szcza lvryjówki  zimowego  letargu,  zaś  w  jesieni  jawi  się 
z  larw  wylęgła. 

Wędrówki  ważek. 

Czy  z  brałiu  dostatecznej  ilości  wody  do  rozwoju  przy- 
szłego pol<:olenia  w  pewnej  olcolicy,  czy  pod  wpływem  in- 
nych  niezbadanych  jeszcze  przyczyn  sl\:ui:»iają  się  ważki 
tłumnie  w  jednej  miejscowości,  poczem  w  rozluźnionych 
szeregach  ciągną  w  dalekie  nieraz  strony  do  bardziej  na- 
wodnionych okolic.  Wędrówl<:a  ta  odbywa  się  widocznie 
z  pewnym  planem.  Gromada  ciągnącycli  ważek  zbija  się 
w  zastęp  długi,  wijący  się  bez  przerwy  nad  równinami 
i  wzgórzami,  lasami  i  miastami.  Do  zwartych  szeregów  przy- 
łączają się  w  drodze  luźnie  latające  ol<:azy  tego  samego  ga- 
tunku. 

Spostrzegano  takie  wędrówki  dosyć  często  w  Europie. 
Jedną  z  większych  takich  wędrówek  j^rzez  miasto  Króle- 
wiec w  r.  1852  odbyła  Ważka  czteroplama  (Leptetrum  qua- 
driinaculatuni  Lin.)  według  Dr.  H.  Hagena.  Ważki  te  two- 
rzyły kolumnę  na  15  metrów  szeroką,  a  3  metry  grubą, 
ciągnącą  się  od  godziny  9  rano  do  zmroku.  Podobną  wę- 
drówkę  tej  samej  ważki  widziano  w  r.  1884  ponad  miastem 
Lwowem.  Rzadsze  są  wędrówki  Ważl<:i  spłaszczonej  (Libel- 
lula  depł^essa  Lin.)  i  Żagnicy  olbrzymiej  (Aeschna  gran- 
dis  Lin.).  U  nas  znane  są  wędrówki  gatunków :  Libellula 
ąuadriinaculata,  Dlplaz  vulgata  i  Aeschna  mixta. 


11 
Pora  pojawu. 

w  Galicyi  i  w  sąsiednich  krajach  Polski  pora  wylęgu 
z  larwy  najwcześniej  jawiących  się  gatunków  ważek  przy- 
l)ada  wtedy,  gdy  średnia  ciepłota  powietrza  po  początku 
wiosny  ustali  się  tak,  że  nie  zniża  się  pod  10°  C,  zatem 
około  pierwszych  dni  maja.  Następnie  wylęgają  się  kolejno 
w  ciągu  wiosny  i  lata  różne  gatunki  ważek,  a  każdy  gatu- 
nek w  porze  jemu  właściwej.  Ze  zbliżającą  się  jesienią, 
u  nas  już  około  połowy  września  dalszy  wylęg  ważek  ustaje. 
Z  nastaniem  chłodnej  zwłaszcza  do  tego  dżdżystej  jesieni 
ilość  ważek  coraz  więcej  ubywa,  a  gdy  pierwsze  spadną 
śniegi  żadnej  już  nie  widać  latającej  ważki. 

Każdy  gatunek  ważki  pojawia  się  w  stanie  doskona- 
łym w  porze  lata  temu  gatunkowi  właściwej.  Czas  ten  za- 
leży nietylko  od  geograficznego  położenia,  lecz  głównie  od 
klimatycznych  stosunków  okolicy.  Tak  samo  przeciąg  czasu 
pojawu  każdego  gatunku  ulega  stałym  prawom.  Okresy  te 
nie  są  ściśle  do  pewnych  ilości  dni  ograniczone,  lecz  stoso- 
wnie do  różnych  stosunków  meteorologicznych  jednej  i  tej 
samej  okolicy  wielce  zmienne. 

Dotychczasowe  badania  dość  wiele  rzucają  światła  na 
porę  pojawu  ważel<:  w  naszym  kraju.  Z  tych  badań  można 
zestawić  kolejne  następstwo  rodzajów  ważek  pod  względem 
})ojawu  w  ciągu  całego  lata. 

Najwcześniej  z  wiosną  wylęgają  się  z  larw  ważki  wła- 
ściwe z  grubszem  ciałem,  jakiemi  są  rodzaje:  Ważka  (Li- 
hcllula)  i  Ondyna  (Leptetruiu) ;  równocześnie  z  niemi 
Szklarka  (Cordulia  aenca),  wcześnie  występują  też  Łątki 
(Coenagrion).  W  jakiś  czas  później  jawią  się  ważki  właści- 
we, należące  do  rodzajów:  Lecicha  (Orthetrum),  Zalotka 
(LeuGorlmiia)  i  Murzynka  (Coenotiata).  W  ciągu  jawienia 
się  tych  ostatnich  wzmaga  się  coraz  więcej  ciepłota  wiosny. 
Na  ten  okres  poczynający  się  w  naszym  kraju  w  ostatnich 


12 

dniach  maja  i  w  pierwszych  czerwca  przypada  początek 
pojawu  najwięl<:szycli  ważek  z  rodzaju:  Żagnica  (Aeschna) 
i  Husarz  (Anax);  równocześnie  z  niemi  jawią  się  Miedzio- 
piersie  ( Soinatochlor a)  i  Gadzioglówl^i  (Gomphus).  Zastępy 
ich  mnożą  się  w  miarę  wzrastania  średniej  ciepłoty  powie- 
trza, a  natomiast  umniejsza  się  poczet  ważek  z  okresu  wio- 
sennego, niektóre  zaś  zupehiie  znil^ają.  W  tym  czasie  około 
początlvU  lipca  poczynają  się  upały  letnie  i  o  tej  porze  wy- 
lęgają się  smukłe  Szablaki  (Syinpetrum)  i  metalowo  zielone 
Pałatki  (LestesK  Szafirowe  i  szmaragdowe  Świtezianki 
(Agriott  Fab.)  pojawiają  się  przez  cały  przeciąg  lata. 

W  wyższej  górskiej  krainie  naszych  Karpat,  gdzie 
w  porównaniu  do  równin  o  wiele  później  nastaje  wiosna 
a  jesień  wcześniej  zapada,  szybko  mijające  się  okresy  po- 
jawu owadów  zatem  także  ważek  nie  dają  się  tak  ściśle 
jak  na  równinach  odgraniczyć. 

Rozsiedlenie. 

Każdy  gatunek  rozsiedlił  się  tylko  po  takich  miejscach 
na  kuli  ziemskiej,  w  których  znalazł  warunki  odpowiada- 
jące jego  pobytowi.  Do  najważniejszych  czynników  wpły- 
wających na  rozsiedlenie  różnych  gatunków  ważek  należą: 
geograficzne  położenie  pewnego  obszaru  ziemi,  rzeźba  po- 
wierzchni ziemi,  wzniesienie  nad  poziom  morza,  jakość  na- 
wodnienia, klimat  i  szata  roślinna. 

Z  tych  powodów  ogranicza  się  rozsiedlenie  gatunków 
ważek  do  pewnych  mniejszych  lub  większych  obszarów 
ziemi.  Część  obszaru,  gdzie  najliczniej  występuje  pewien  ga- 
tunek, uważać  należy  za  właściwą  ojczyznę  tego  gatunku, 
niejako  za  środkowy  punkt  jego  rozsiedlenia,  z  którego  ku 
krańcom  obszaru  swego  rozsiedlenia  coraz  rzadszym  się 
staje. 

Ponieważ  stosunki  geograficzne  różnych  krajów  są 
rozmaite,  a  nawet  okolice  w  jednym  i  tym  samym  kraju  są 


13 

różne,  przeto  dla  zrozumienia  rozsiedlenia  tych  lub  owych 
gatunków  koniecznie  jest  potrzebnem  zbadanie  tych  różno- 
rodnych stosunków  fizycznych  danego  obszaru. 

Kraje  dawnej  Polski,  leżące  w  strefie  umiarkowanej, 
przedstawiają  wielką  rozmaitość  w  różnych  swych  dzielni- 
cach. Na  zachodzie  obniżająca  się  z  biegiem  rzek  ku  Bał- 
t5iv0wi  Wielkopolska  jest  krajem  przeważnie  niżowym 
i  jeziornym.  Klimat  tej  dzielnicy  jest  stosunkowo  do  innych 
krajów  na  tej  samej  geograficznej  szerokości  jednakże  po- 
śród masy  lądów  położonych  cieplejszy,  na  co  głównie 
wpływa  pobliże  morza. 

W  Królestwie  p  o  1  s  k  i  e  m,  także  Kongresówką  z  wa- 
nem,  powierzchnia  ziemi  wielce  jest  urozmaiconą.  Kraj  cały 
w  południowej  części  pagórowaty,  w  północnej  niżowy  obfi- 
cie jest  nawodniony  przewijającą  się  jego  środkiem  Wisłą 
i  jej  licznemi  dopływami. 

Śląsk  leży  po  i^ółnocnych  stokach  zachodnich  Karpat 
i  odznacza  się  górskim  albo  podgórskim  klimatem.  Tu  snują 
się  początki  Wisły  i  Odry. 

Galicy  a  nie  ma  naturalnych  granic  od  zachodu  i  pół- 
nocy, i  tylko  w  części  zachodniej  dzieli  ją  od  Kongresówki 
Wisła,  od  południowego  zaś  wschodu  rzeczułka  Zbrucz 
wpadająca  do  Dniestru.  Od  południa  zaś  tworzy  pasmo 
Karpat  naturalną  granicę  między  Galicyą  a  Królestwem 
Węgier. 

Pod  względem  fauny  i  flory  wybitne  różnice  wystę- 
pują między  wschodnią  i  zachodnią  częścią  Galicyi.  Rzeka 
San,  a  właściwie  dalej  ku  zachodowi  położone  Roztocze 
rozdziela  obie  te  dzielnice,  z  których  jedna  należy  do  do- 
rzecza Wisły,  druga  zaś  do  dorzecza  Dniestrowego  i  Pru- 
towego. 

W  części  zachodniej  dotychczasowe  badania  neuropte- 
rologiczne  ograniczały  się  tylko  do  pagórowatych  okolic 
Krakowa  i  do  krainy  górskiej  Tatr. 


14 

Ze  względu  na  rzeźbę  dzieli  się  Galicya  na  trzy  głó- 
wne dzielnice:  1.  niż,  2.  góry  i  3.  płaskowyż  (Podole). 
1.  Dzielnica  niżu  zajmuje  całą  północną  Galicy ę.  Jesto  za- 
padła nizina,  podmokła,  przez  którą  w  powolnym  spadku 
toczą  się  wody,  przelewające  się  przez  swe  nizkie  brzegi 
za  lada  małem  wezbraniem.  Krainę  tę  pokrywają  wielkimi 
płatami  bory  szpilkowe,  przeważnie  sosnowe  i  piasczyste 
wydmy.  Wśród  lasów  i  wydm  liczne  występują  bagna  i  mo- 
czary. Namuliste  rzeczułki  często  ujęte  są  w  obszerne  stawy 
o  dnie  płytkiem  i  błotnistem,  otoczone  zwykle  bujnemi  za- 
roślami, złożonemi  z  wiklin,  trzcin  i  szuwarów.  Nizinę  tę 
przerywa  pagórkowate  pasmo,  zwane  Roztoczem,  dążące 
od  Lwowa  w  kierunku  i3Ółnocno  zachodnim  ku  granicy 
krajowej.  Od  południa  niż  ten  graniczy  w  Galicyi  zacho- 
dniej i  środkowej  z  podgórzem  kar^^ackiem,  od  południo- 
wego wschodu  zaś  poza  Roztoczem  opiera  się  o  wzgórzy- 
ste  pasmo  Gołogór  i  Woroniaków,  ciągnące  się  krawę- 
dzią północną  podolskiego  płaskowyżu. 

2.  Karjjaty  tworzą  drugą  dzielnicę  Galicyi.  Pasmo  to 
gór  naszych  składa  się  z  równoległych  działów  poprzeci- 
nanych licznemi  potokami  i  strumieniami,  spieszącymi  w  wart- 
kim biegu  ku  dwu  głównym  zlewiskom  Wiśle  i  Dniestrowi. 
Stoki  gór  osłonięte  są  płaszczami  lasów  liściastych  i  borów 
szpilkowych.  Dnem  głębokich  roz worów  w  gwałtownym 
spadku  staczają  się  po  kamieniu  wody  górskie,  a  z  ciasnego 
łożyska  przedostawszy  się  na  równiny  podgórza  szeroko 
się  rozlewają.  Pomimo  szybkiego  odpływu  wody  w  górach 
zalegają  jjo  dolinach  zastoiny  wodne  jako  moczarki  i  ba- 
gienka. Na  znacznych  wysokościach  występują  mniejsze  lub 
większe  zbiorniki  wód,  jeziora  górskie  zwane  w  Tatrach 
stawami. 

8.  Dzielnica  płaskowyżu,  zwanego  także  wyżyną  po- 
dolską, zajmuje  większą  część  Galicyi  wschodniej  prze- 
ważnie od  lewego  brzegu  Dniestru,  przyjDiera  do  dzielnicy 


15 

gór  na  południe,  a  do  Gołogór  i  Woroniaków  na  północ. 
W  gónym  i  średnim  biegu  rzelv  podolslvicli  ciągną  się  sze- 
regiem stawy,  nieraz  znaczniejsze  obejmujące  przestrzenie. 
W  dolnym  biegu  płyną  te  wody  przepaścistemi  jarami. 

Jar  Dniestru  wyróżnia  się  swym  odrębnym  charalvte- 
rem  od  reszty  okolic  Podola.  Przepaściste  ścianj^  wzniesione 
do  100  m  i  wyżej  nad  poziomem  rzeki  chronią  ten  jar 
od  ostrych  i  zimnych  wiatrów  stejDu.  Wpłynęło  to  na  łago- 
dniejszy klimat  naddniestrzańskich  okolic,  zwanych  gali- 
cyjskiejni  Włocliami,  albo  galicyjską  Szwajcaryą.  Nigdzie 
indziej  wcześniej  w  Galicyi  jak  tutaj  nie  budzi  się  życie 
wiosenne,  ani  dłużej  przeciąga  się  jesień.  Wpływ  ten  cie- 
plejszego klimatu  i^odziałał  na  rozsiedlenie  takich  zwierząt 
i  roślin,  które  występują  w  pełnym  rozwoju  w  krajach  da- 
lej ku  południowi  położonych. 

Przeważna  ilość  naszych  ważek  jest  wspólną  zarazem 
wszystkim  innym  krajom  środkowej  Europy.  Jestto  zatem 
fauna  właściwa  umiarkowanej  strefie  palearktycznej.  Do 
tej  fauny  przyłączają  się  w  krajach  Polski  gatunki,  l<:tórych 
właściwą  ojczyzną  są  cieplejsze  kraje,  roz^^ostarte  na  śród- 
ziemnomorskich wybrzeżach  Europy. 

Do  typowo  południowo -europejsl<:ich  należą  gatunki, 
jawiące  się  w  naszym  kraju:  Orthetrum  albistyla,  Sympe- 
truiii  meridionale  i  depressiusculum,  Aeschna  affinis,  Ery- 
thromma  viriduluni,  Coetiagrion  ornatum.  Do  północno- 
europojskich  form  znowu  zaliczają  się:  Leucorimiia  rubi- 
cunda,  Aeschna  sąuamata  (borealis),  Coenagrion  armaium. 

Oprócz  form  południowych  i  północnycli  jawią  się 
także  w  krajach  dawnej  Polski  formy  zachodnio  syberyjskie 
lub  wschodnio  europejskie,  do  jakich  należą:  Leptetrum 
fulvu7)i,  Coenotiata  caudalis,  Sympetrimi  pedemontanum, 
Epitheca  bimaciilata ,  Aeschna  (Gomphus)  flavipes,  Aes- 
chna viridis.  Nawet  wewnątrz  kraju  naszego  znaczne  wi- 
dzimy różnice  w  rozsiedleniu   ważek.     Inaczej   przedstawia 


16 

się  fauna  górskiej  krainy  niż  fauna  równin,  a  inaczej  fa- 
listych wyżyn  nad  poziom  morza  wysoko  wzniesionych,  niż 
fauna  zapadłycli  nizin.  Doldadna  atoli  znajomość  rozsiedle- 
nia ważek  wymaga  jeszcze  wielu  spostrzeżeń,  dokonanych 
w  najrozmaitszych  okolicach  naszego  kraju.  Materyały  do 
dziś  dnia  zebrane,  chociaż  bogate,  nie  dają  nam  jeszcze  na- 
leżytego obrazu  rozsiedlenia  tych  owadów  tak  w  poziomym 
jakoteż  pionowym  kierunku.  Konieczną  jest  w  tym  celu 
rzeczą  mieć  wyczerpujące  spisy  tych  owadów  z  najrozma- 
itszych punktów  naszego  kraju,  tudzież  dokładnie  rozpo- 
znaną faunę  graniczących  z  nim  obszarów  środkowo -euro- 
pejskich. 

Zbieranie  i  przechowywanie  ważek. 

Zbieranie  ważek  z  większemi  łączy  się  trudnościami 
niż  owadów  z  innych  działów.  Trudności  te  sprawia  zwinny 
lot  ważek,  ich  przebywanie  zwykle  na  niedostępnych  miej- 
scach nawodnych  i  ich  niezwykła  czujność  i  ostrożność 
przed  grożącem  niebezpieczeństwem.  Należy  korzystać  z  do- 
świadczenia, że  ważki  po  dłuższem  oddaleniu  się  powracają 
zwykle  na  dawne  stanowiska  i  wyczekiwać  cierpliwie  ich 
powrotu.  Po  nabytej  wprawie  chwyta  się  je  z  łatwością 
w  powietrzu,  albo  gdy  usiądą  na  ziemi  za  pomocą  czerpaka 
albo  siatki  do  chwytania  motyli  używanej,  lecz  z  większym 
otworem  i  umocowanej  na  długiej,  lekkiej  lasce  najodpo- 
wiedniej  pieprzowej  trzcinie. 

Ze  schwytanym  okazem  nie  ma  tyle  zachodu  jak  z  mo- 
tylami, których  barwa  przy  trzepotaniu  się  zatraca  się  ście- 
raniem; jednakże  i  tutaj  wymaga  się  także  pewnej  spra- 
wności, by  schwytana  ważka  nie  wymknęła  się  ze  siatki 
i  by  gwałtownem  trzepotaniem  się  nie  nadwerężyła  sobie 
skrzydeł.  Wyjętą  z  siatki  zatruwa  się  w  jednej  chwili  chlo- 
roformem z  domieszką  szybciej  działającego  eteru.  Od  końca 
odwłoka  martwego  okazu,   wsuwa   się   twardą   szczeć   albo 


17 

w  braku  jej  cienkie  ździebełko  trawy  przoz  szyjkę  do  ty- 
łogiowia.  Czynność  ta  jest  wskazana  z  tego  powodu,  iDonie- 
waż  tak  odwłok  jak  tułów  łatwo  się  przerywają.  Następnie 
przeł)ija  się  ol^az  szpill^ą  odpowiedniej  wielkości  przez  śro- 
dek tułowia  między  skrzydłami  do  jednej  trzeciej  części  jej 
wysolcości  od  główld.  Tyllco  świeżo  złowioną  ważl\:ę  można 
zaraz  rozpiąć  na  rozpince;  jeżeli  zaś  skrzydła  nie  dają  się 
już  z  łatwością  poruszać  jest  to  oznaką,  że  ciało  stężało 
i  staje  się  kruchem.  Wówczas  i  skrzydeł  rozpiąć  nie  można. 
W  takim  razie  trzeba  okaz  zwilżyć  t.  j.  umieścić  go  pod 
kloszem,  na  Ictórego  dnie  znajduje  się  warstwa  piasku,  na- 
syconego wodą.  Można  tę  czynność  odłożyć  do  stosownego 
czasu.  Świeżo  jednak  rozpięte  okazy  dokładniej  zatrzymują 
kształty  nadane.  Rozpinanie  ważek  uskutecznia  się  w  ten 
sam  sposób  jak  motyli.  Po  ułożeniu  skrzydeł  na  rozpince 
nadaje  się  im  położenie  odpowiednie  i  przytwierdza  paskami 
twardego  papieru  za  pomocą  szpilek  wetkniętych  po  za 
brzegiem  skrzydeł.  Okaz  rozpięty  potrzebuje  najmniej  przez 
trzy  dni  pozostawać  na  rozpince ,  aby  nadane  mu  ułożenie 
skrzydeł  i  reszty  ciała  na  zawsze  się  utrwaliły. 

Po  zdjęciu  okazu  z  rozpinki  umieszcza  się  pod  nim 
na  tejże  samej  szpilce  karteczkę  z  datą  i  miejscem  schwy- 
tania. Okaz  tak  przygotowany  przechowuje  się  w  zbiorach, 
które  trzymać  należy  w  suchem  miejscu  dla  zapobieżenia 
pleśni  a  do  pudełka  należy  wsypać  szczyptę  naftaliny,  aby 
uchronić  od  zepsucia  przez  szkodliwe  owady. 

Wiele-  ważek,  szczególnie  jaskrawo  zabarwionych,  traci 
po  większej  części  wkrótce  po  zasuszeniu  pierwotne  swe 
ubarwienie.  Zapobiega  się  częściowo  temu  wydaleniem  wnę- 
trzności. Sposób  ten  dobry  jest  dla  większych  ważek,  bo 
do  małych  jak  Łątki  bez  narażenia  na  zniszczenie  nie  da 
się  zastosować.  Ważki  o  metalowym  połysku  nie  wymagają 
tego  sposoliu.  Po  wydobyciu  szczeci  lub  źdźbła  z  okazu 
za  świeża  jeszcze  wydala  się  zawarte  wnętrzności   i   to   za 

2 


18 

pomocą  dłuższej,  na  końcu  w  mały  łiaczek  zagiętej  szpilld, 
którą  wtyka  się  w  otwór  zrobiony  przy  nasadzie  odwłoka 
u  spodu  bez  narażenia  części  płciowycli  samca  i  tą  szpilką 
wyciąga  się  zawartość  z  odwłoka  i  tułowia,  przy  czem  na- 
leży oszczędzać  warstwę  podskórną,  jako  siedlisko  barwika. 
Po  oczyszczeniu  z  wnętrzności  wsuwa  się  napowrót  szczeć 
lub  źdźbło,  które  u  większych  ważek  ob  wij  a  się  cienką  po- 
włoką waty,  zwilżonej  w  kwasie  borowym  rozpuszczonym 
w  rozgrzanym  alkoholu  albo  wtyka  się  same  tylko  wałe- 
czki waty  odpowiedniej  grubości  tak  samo  zwilżone.  Koniec 
szczeci,  źdźbła  lub  wałeczka  wsuwa  się  po  odcięciu  na  od- 
powiednią długość  do  środka  odwłoka  za  otwór  końcowy. 
Mozolniejszy  jest  sposób  zabezpieczenia  barw  ważek 
w  wydawnictwie  Dra.  R.  Tiimpla  podany.  Sposób  ten  jest 
następujący:  świeżemu  okazowi  z  zachowaniem  ostrożno- 
ści wyżej  nadmienionych  rozcina  się  podłużnie  spód  odwłoka 
i  tylnej  części  tułowia,  kładzie  się  go  potem  grzbietem  na 
płycie  torfowej  i  odgina  blaszki  brzuszne,  które  przymoco- 
wuje się  do  płyty  cienkiemi  szpilkami.  Z  rozłożonego  okazu 
wybiera  się  wnętrzności,  poczem  napycha  się  odwłok  strzęp- 
kami  waty,  zwilżonej  tak  jak  wyżej  podano;  po  zdjęciu 
szpilek  układa  się  blaszki  odwłoka  do  pierwotnego  położenia. 

Ważki  kopalne. 

Ważki  należą  prawie  do  najdawniejszych  owadów,  ja- 
kie okazały  się  na  powierzchni  naszej  ziemi.  Najstarsze  od- 
ciski ich  pochodzą  z  iłowych  łupków  węglowych.  Liczniej 
występują  w  łupkach  solenhofeńskich  utworu  jurajskiego, 
a  znane  są  także  z  bursztynów  oligoceńskich  i  pokładów 
mioceńskich,  należących  już  do  trzeciorzędnego  utworu. 
Ożywiały  one  już  wówczas  rozległe  wody  i  moczary  wraz 
z  innemi  zwierzętami,  obcemi  faunie  dzisiejszej  doby  geo- 
logicznej.   ^V  Europie   odciski    ważek    kopalnych   znane  są 


19 

z  Kroacyi  (Radoboj),  Anglii  (Cheltenliam)  i  Rawaryi  (Soln- 
hofen).   Wszystkie   dotychczas  znano   gatnnki  kopalne  wy- 
liczone są  przoz  W.  F.  Kirbyego  dodatkowo  w  dziele :  A  sy- 
nonymic  cataloouc  of  Neuroptera  Odonata,  London  1890. 
W  naszjnn  krajn  nie  wykryto  ważek  koi)alnych. 

Literatura. 

Pierwszym  który  zajął  się  systematyką  owadów  i  na 
podstawie  znamion  przedewszystkiem  zewnętrznych  poda- 
wał ich  mniej ętne  opisy  był  K.  Linne.  Znajdujemy  w  jego 
dziele  także  opisy  znanych  mu  podówczas  ważek.  Nazwy 
przez  niego  nadane  opisanym  gatunkom  zatrzymały  się  po 
większej  części  aż  do  teraźniejszego  czasu. 

Wraz  z  przybywaniem  nowych  form,  wykrywanych 
w  różnych  częściach  świata,  mnożyły  się  opisy  i  nazwy  no- 
wych gatunków,  przyczem  zachodziły  także  wypadl<:i,  że  je- 
dna i  ta  sama  forma  nowa  przez  kilku  autorów  opisana 
kilka  nazw  otrzymała,  czem  utrudniło  się  wielce  dokładne 
ich  rozpoznanie.  To  też  już  wcześnie  starano  się  różne  te 
nazwy  (synonima)  sprowadzić  do  jednej  przez  autora  naj- 
dawniejszego opisu  nadanej.  W  ten  sam  sposób  postępy- 
wano  także  z  rodziną  ważek,  które  wcześniej  niż  inne  działy 
Prasiatnic  uległy  krytycznemu  opracowaniu  przez  różnych 
autorów.  Tak  powstały  cenne  monografie,  usuwające  tru- 
dności w  synonimice  tych  owadów. 

Przytoczony  poniżej  spis  literatury,  odnoszący  się  do 
prasiatnic  i  sieciówek,  zawiera  najważniejsze  prace,  z  któ- 
rych korzystałem  w  niniejszej  monografii  ważek. 

B  e  1.  =  Belkę  Gustaw. 

Rys  historyi  naturalnej  Kamieńca  podolskiego.  War- 
szawa 1859.  (Bibliot.  muzeum  im.  Dzieduszyckich  we 
Lwowie). 

B  r  a  u.  albo  B  r.  =  Dr.  Brauer  Frydryk. 

Br.  N.  =  Neuroptera  austriaca.  Wien  1857. 


20 

B  r.  N.  =  Die  Neiiropteren  Europas  imd  insbesondere 
Ósterreichs,  Wien  1876. 

Br.  V.  ==  Yerzeichniss  der  bis  jetzt  bekannten  Neuro- 
pteren  im  Sinne  Linnes.  (Abhandlimgen  der  zoologisch 
botanischen  Gesellschaft  in  Wien,  B.  XVIII.  1868.  (Wa- 
żne w  systematyce). 

Burm.  =  Burmeister  H. 

Handbiich  der  Entomologie  T.  II.  Neuroptera,  Berlin  1839. 

Chari).  =  Charpentier  T.  de. 

Libellulinae  Europaeae.  Lipsiae  1840.  (Źródłowe  dzieło 
z  tablicami  kolorowanemi). 

D  z.  =  Dziędzielewicz  Józef. 

D  z.  P.  ==  Przegląd  owadów  siatkoskrzydłych.  Spra- 
wozdanie komisyi  fizyograficznej  Akademii  Umiejętno- 
ści, Kraków  1890. 

E  V e  r  s  m.  albo  E  v  e  r  s.  =  Eversmann  Eduard. 

E  V  e  r  s.  Q  u.  =  Qnaedam  insectornm  species  noyae  in 
Rossia  orientali  observatae.  (2  tab.  color.).  Bulletin  de 
la  Societe  imper.  des  Natural.  de  Moscou  1841. 

Fab.  albo  F.  =  Fabricius  O. 

Entomol.  System  et  suppl.  Hafniae  1792—1798. 

H  a  g.  =  Dr.  Hagen  H.  A. 

Synonimia  Libellularnm  Europae.  Regiom.  1840. 
Stettiner  entomologische  Zeitung.  Jahrgang  1847—1867. 
Odonaten.  (Pisma  zbiorowe). 

H  i  s.  =  Hisinger  E. 

Finlands  Libellulider.  Helsingsfors  1861. 

Iw.  =  Iwanow  P. 

Libellulinae  guberniae  Charkoviensis,  Charków  1876. 

J  ar.  =  Jaroszewski  W.  A. 

Piereczeń  sietczatokryłych  nasiekomych  (Neuroptera) 
w  Charkowskoj  gubernii,  Charlvów  1880. 

J  o  h.  -=  Johan  son  C.  H. 

Odonata  Sueciae;  Sveriges  Trollslandor,  Westeras  1859. 

K  a  r.  -=  Dr.  Karsch  F. 

Beitrage  zur  Kenntniss  der  Arten  und  Gattungen  der 
Libellulinen.  Berliner  entom.  Zeitschrift  1889.  Hft.  II.  S. 
347—392. 

K  i  r  b  -  Kirby  W.  F. 

K  i  r  b.  R.  =  Revision  of  the  Libellulinae  w.  deser,  of 
new.  genera  and  species,  London  1889,  7  tab.  col. 


21 

Transactions    of    thc   zoolog.   Soeiety  ot'   London.  Vol. 

XII.  part  9. 

Kirb.  S.  =  A  Synonymic  Catalogiie  of  Neuroptei'a  Oclo- 

nata  or  Dragonflies,  London  1890. 
L  e  a  c  h.  =  Leach. 

The  zoological  Miscellany,  London  1817. 
L  i  n.  albo  L,  ==  Linne  Carolus. 

Fauna  Suecica.  Stockholm  1745. 

Systema  Naturae.  Zoologia.  Holmiae  1766—1767. 
L  i  n  d.  =  Van  der  Linden. 

Monographia  Libelliilinarum  Europae.   Bruxelles  1825. 
M,  E.  =  Majewski  Erazm. 

Owady  żylkoskrzydłe.  Neuroptera  polonica.  Warszawa 

1885. 
M.  D.  =  Meyer  Diir. 

Neuropteren  Fauna  der  Schweiz,  Zliricli  1874. 
N  e  w.  =  Newmann.  Entomologist.  Entomol.  Magaz.  V. 
N  o  w.  =  Dr.  Nowicki  Maksymilian. 

Insecta  Haliciae  musaei  Dzieduszyckiani,  Cracoviae  1865. 
R  a  m  b.  =  Rambur  P. 

Histoire  naturelle  des  Insectes  Neuropteres,  Paris  1842. 
Rd  =  Rodzianko  W.  N. 

R  d.  1.  =  Spysok  strekoz  w  Pottawskoj  gubernii,  Char- 
ków 1887. 

Rd.  2.  =  K'świdinjam  ob  odonatolohyczeskoj  fauny  pol- 

tawskoj  i  charkowsko]  gubernii,  Charków  1889. 
R  o  s  t.  =  Rostock  M. 

Neuroptera  germanica,  Zwickau  1890. 
Schn.==  Schneider  W.  G. 

Yerzeichniss  der  Neuropteren  Schlesiens,  Breslau  1885. 
S  e  1.  =  De  Selys  -  Longchamps. 

Sel.  M.  =  Monographie  des  Libellulidees  d'Europe,  Pa- 
ris 1840. 

Sel.  H.  =  De  Selys  Longchamps  et  Hagen.  Revue  des 

Odonates  ou  Libellules  d'Europe,  Bruxelles    1850.   Av. 

2  planches. 
S  t  e  p  h.  =  Stephens. 

Illust.     of     British     Entom.     Neuropteren,    Vol.    VIII. 

1833—1845. 


22 

T.  =  Dr.  Tiimpel.  R. 

Die  Geradfliiger  Mitteleuropas,  Eisenach  1898. 
Ul.  =  Uljanin  W.  Neiiroptera  et  Orthoptera  giiberniae  Mos- 

qiiae.  1869. 
V.  d.  L.  =  obacz  Lind. 
Wied.  =  Wiedemann  Andr. 

Die  im  Regierungsbezirke  Schwaben  imd  Neubiirg  vor- 

kommenden  Libellen  oder  Odonaten,  Augsburg  1894. 
Zett.  =  Zettersted  I.  W. 

Orthophera  Sveciae  disposita  et  descripta,  Lundae  1821. 

Budowa  ciała  Ważek. 

Ważki  jako  owady  mają  chityuowy  szkielet  zewnętrzny. 
Szkielet  ten  składa  się  z  pierścieni,  płatków  i  przyrostków 
zrastających  się  ze  sobą  bądź  w  szwach  i  listewkach,  bądź 
rozluźnionych  przegubach  na  błonach.  Rozgałęzione  po  ca- 
lem ciele  mięśnie  wprawiają  w  ruch  odpowiednie  części  tego 
szkieletu.  Ciało  ważek  składa  się  z  trzecłi  głównie  części ; 
mianowicie:  głowy,  tułowia  i  odwłoka,  i  z  przytwierdzonych 
do  tych  części  odnóży,  skrzydeł  i  rozmaitych  j^rzyrostków. 
Narządy  układu  nerwowego,  odżywiania  i  rozmnażania  są 
u  wszystkich  ważek  w  zasadzie  jednakowo  wykształcone. 

System  nerwowy  rozgałęziony  wewnątrz  ciała  składa 
się  w  ogóle  u  członkonogich  z  zwoju  głównego,  pierścieni 
przełykowych  i  szeregu  zwojów  brzusznych.  Ze  zwojów  jako 
odśrodków  nerwowych  wychodzą  nerwy  bądź  ruchowe, 
bądź  czuciowe.  Jedna  część  tych  rozgałęzień  nerwowych 
wnika  w  mięśnie,  inna  część  kończy  się  w  narządach  zmy- 
słowych. 

Do  najważniejszych  mięśni  należą:  mięsień  w  cienkiej 
jako  nitka  szyji,  na  której  ważka  zwraca  głowę,  jak  na  osi, 
lecz  nie  jest  wstanie  zupełnie  jej  wykręcić;  mięśnie  nóg, 
wywołujące  zgięcia  na  przegubach  składników;  mięśnie 
skrzydeł,  działające  w  kierunku  poziomym  naprzód  i  w  tył 
zaś  w  pionowym  w  górę  i  na  dół  z  pewnem  ograniczeniem 


23 

do  odpowiednich  kątów.  Żadna  ważka  nio  jest  wstanie  zni- 
żyć skrzydeł  wprost  na  d(3ł  do  kąta  prostego,  lecz  tylko  do 
pewnego  kąta  w  stosnnku  do  poziomn  znacznie  rozwartego, 
do  góry  zaś  tylko  pewne  rodzaje  mogą  skrzydła  wznieść 
pod  kątem  prostym,  zatem  je  ze  sobą  stulić,  inne  rodzaje 
tylko  do  pewnego  stopnia  mogą  wznieść  skrzydła  nkośnie. 

Bardzo  skomplikowany  jest  zmysł  wzrokn  u  ważek. 
Tworzą  go  między  częściami  głowy  oczy  złożone  czyli  siat- 
kowe (oclili)  i  przyoczka  (ocellae). 

Oczy  złożone  u  pewnych  rodzajów  jak  n  Żagnicowych 
(Aeschninae)  i  u  Szklarnika  (Corduleg aster)  zajmnją  oba 
boki  głowy  jako  dwie  połknie,  stosunkowo  ogromne,  bo  zaj- 
mują cały  wierzch  głowy;  u  innych  rodzajów  oczy  te  ster- 
czą po  obu  bokach  głowy  jako  gałki  półkuliste.  Oczy  zło- 
żone składają  się  z  niezliczonego  mnóstwa  laseczek.  Po- 
wierzchnię całej  gałki  ocznej  powleka  twarda  rogówka  prze- 
źroczysta (cornea),  do  której  bezpośrednio  przylega  kry- 
ształowy przeźroczysty  stożek,  zastępujący  soczewkę  u  oka 
zwierząt  kręgowych.  Kryształowy  stożek  osłonięty  jest  czar- 
nym barwikiem,  tak  zwanym  pigmentem.  Od  kryształowego 
stożka  aż  do  końca  laseczki  ciągnie  się  włókno  nerwu  ze 
zwojem  ocznym.  Przed  dolnym  końcem  laseczki  rozciąga 
się  druga  warstwa  pigmentu,  nad  którą  laseczka  wypełnioną 
jest  powietrzem.  W  każdej  laseczce  odbijają  się  tylko  małe 
cząstki  przedmiotu,  a  dopiero  we  więcej  laseczkach  większa 
jego  rozległość. 

Ważki  mają  trzy  przyoczka,  które  u  pewnych  rodza- 
jów osadzone  są  w  kształcie  trójkąta  albo  u  innych  rzędem 
poprzecznie,  zawsze  zaś  na  wierzchu  ciemienia.  Przyoczka 
podobne  są  do  drobniutnich  jak  małe  ziarnka  piasku  pere- 
łek i  przeświecają  jaskrawo  żółto  lub  czerwono.  Przedsta- 
wiają tylko  jedną  soczewkę. 

Zmysł  słuchu  i  dotyku  nie  zostały  dotychczas  dokła- 
dnie u  ważek  zbadane,  jednakże  o  ile  spostrzeżenia  w  tym 


24 

kierunku  dokonane  dowodzą,  ważkom  nie  brakuje  tych 
zmysłów,  zwłaszcza  dotylcu,  objawiającego  się  draźliwością 
icli  ciała  na  wpływy  zewnętrzne;  słucli  zaś  ujawnia  się  tem, 
że  szmer,  stulniięcie  lub  inny  głos  silny  spłasza  ważki  ze 
stanowiska. 

Narządem  żucia  jest  pyszczek.  Przykrywkami  pyszczka 
są  obie  wargi,  z  których  dolna  znacznie  jest  większą  od 
górnej.  Dolna  warga  składa  się  z  trzech  płatków,  górna  jest 
jednolitą.  Wewnątrz  za  dolną  wargą  ukryte  są  dolne  szczęki 
(maxilla6)y  tak  samo  za  górną  wargą  górne  szczęki  (man- 
dibulae).  Obie  pary  szczęk  zakończone  są  ostrymi,  zakrzy- 
wionymi ząbkami  i  zwierają  się  ze  sobą  z  obu  stron  py- 
szczka poprzecznie.  Ważka  chwyta  zdobycz  dolną  wargą, 
a  rozdrabnia  szczękami,  które  są  tak  silne,  że  najtwardszy 
pancerz  chitinowy  n.  p.  chrząszczów  rozgryść  zdołają. 

Trawienie  odbywa  się  u  ważek  w  przewodzie  pokar- 
mowym, ciągnącym  się  od  pyszczka  aż  clo  końca  odwłoka. 
Schwytana  i  szczękami  rozdrobiona  zdobycz  przesuwa  się 
najpierw  przednią  częścią  przewodu  »gardzielą<  do  żołądka 
żującego,  na  wewnętrznej  ścianie  uzębionego,  służącego  do 
miażdżenia  pożywienia,  stąd  do  żołądka  gdzie,  zostaje  osta- 
tecznie strawioną.  Niestrawione  części  bywają  wydalone  koń- 
cowem  przcAYodu  odbytem,  zamykającym  się  trzema  klapami. 

Tchawki  (tracheae)  jako  narządy  oddychania  rozga- 
łęzione są  w  calem  ciele  ważek.  Główna  para  tchawek  rur- 
kowatego kształtu  rozciąga  się  od  głowy  do  Icońca  odwłoka 
między  przewodem  trawienia  a  twardą  powłoką  ciała.  Oprócz 
tej  pary  ciągną  się  obok  pierwszej  pary  głównej  dwie  pary 
mniejszych  rureczek  tchawkowych,  a  wszystkie  rurki  rozga- 
łęziają się  na  liczne,  coraz  cieńsze  ramiona.  Od  miejsca  do 
miejsca  rozszerzają  się  tchawki  w  workowate  zgrubienia, 
napełnione  powietrzem.  Tchawki  przyjmują  powietrze  ze- 
wnętrznymi otworami  zwanemi  »przetchlinkami<.  Każda 
przetchlinka  zamyka  się  i  otwiera  klapami  złożonemi,  z  dwóch 


25 

płateczków.  Przetchlinki  mieszczą  się  parami  po  wierzchu 
i  po  bokach  tułowia  i  na  spodzie  odwłoka.  Wydechanie  od- 
bywa się  przez  ściąganie  tcliawek  za  pomocą  mięśni,  a  wde- 
clianie  przez  rozszerzanie  się  tcliawel\:.  Ruchy  oddechowe 
ułatwiają  spiralnie  na  zewnętrznej  ścianie  tchawel<  wijące 
się  niteczki  cliitynowe.  Czynność  oddechania  uzewnętrznia 
się  szybldem  ściąganiem  i  rozszerzaniem  odwłolta. 

Krew  ważelc,  jak  w  ogóle  u  owadów,  jest  najczęściej 
bezbarwna,  rzadko  żółtawa,  czerwonawa  albo  zielonawa. 
Główne  naczynie  czyli  serce,  z  którego  krew  rozchodzi  się 
w  całem  ciele,  zwane  grzbietnem  mieści  się  pod  grzbietną 
stroną  kadłuba.  Przedstawia  się  ono  jako  rurka,  ku  tyłowi 
z  komór  złożona.  Przy  rozszerzaniu  się  serca  za  pomocą 
osobnych  mięśni  wnilva  krew  bocznemi  szczelinami  do  ko- 
mór, poczem  naczynie  zwęża  się,  a  prąd  krwi  zwraca  się 
ku  głowie  i  ku  odwłokowi,  poczem  nie  płynie  już  naczy- 
niami rurkowatemi,  lecz  rozlewa  się  w  przestwory  między- 
komórkowe tkanek. 

I.  Głowa  (capiit). 
(Tab.  I.  fig.  2.) 

Oczy  siatkowe  czyli  złożone  f^oc?<7i)  osadzone  po 
obu  bokach  głowy  kształtu  półkulistego ;  u  różnych  grup 
ważek  różnią  się  osadą,  wielkością  i  położeniem. 

Przyoczka  (ocelli),  oczy  pojedyncze  osadzone  na 
ciemieniu. 

W  a  r  g  a  g  ó  r  n  a  (labium  superius),  górna  przykrywka 
pyszczka. 

W  a  r  g  a  dolna  (labium  inferius),  dolna  przykrywka 
pyszczka. 

Maską  nazwano  obie  wypukłe  wargi  połączone. 

Szczęki  (niaiMlae),  narzędzia    służące  do   gryzienia. 

Czoło  (frons),  część  przodu  głowy  nad  wargą  górną. 


26 

Ciemię  (vertex),  część  wierzchnia  głowy  nad  czołem 
z  przodu  między  oczami. 

Międzyocze.  Przestrzeń  na  wierzcłiu  głowy,  na  któ- 
rej zetl<:nięte  są  ze  sobą  oczy  złożone  albo  w  linii  albo 
tylko  w  punkcie. 

Z  a  głowie  foccipitiuni),  tylna  przestrzeń  głowy  za 
oczami  siatkowemi. 

Trójkąt  zagłowia  (triamjiilum,  occipitii),  trójkątna 
l^rzestrzeń  zagłowia  między  oczami  siatkowemi. 

Lica.  Części  boczne  zagłowia  pod  oczami  siatkowemi. 

Różki  Ccmtennae),  podobnie  jak  u  innych  owadów 
wyrastające  między  ciemieniem  a  czołem.  Złożone  są  z  człon- 
ków ;  u  ważek  z  grubszej  nasady  i  kilku  cieńszych  człon- 
ków :  różki   szydełkowate. 

II.    Tułów    (ihorax). 

Szyją  łączy  się  głowa  z  tułowiem,  który  składa  się 
z  trzech  części,  oddzielonych  bruzdkami : 

przed  tułowi  a  (prothorai),  części  przedniej, 

śródtułowia  (mGsothorax),  części  środkowej , 

zatułowia  (metahoraz),  części  tylnej  tułowia. 

M  i  ę  d  z  y  s  k  r  z  y  d  1  e.  Górna  część  tułowia  między  skrzy- 
dłami. 

Do  grzbietu  skrzydeł  przytwierdzają  się  dwie  pary 
skrzydeł  a  do  spodu  tułowia  czyli  piersi  trzy  pary  nóg. 

1.  Odnóża  (pedes)  składają  się  z  : 

biodra  (coza),  nasadowej  części  bezpośrednio  z  tu- 
łowiem zestawionej, 

uda  (femur),  części  z  biodrem  połączonej  za  pomocą 
nasadka  czyli  s  k  r  ę  t  a  k  a  (tmcJianter), 

piszczela  (tibia),  połączonego  z  udem  za  j)omocą 
kolanka  i 

stopy  (tarsus),  złożonej  z  trzech  członków. 


27 

2.  Skrzydła  (alae)  są  wyrostkami  i>rzl)iotiioj  czyli 
plecowej  części  tułowia.    Rozróżniamy  dwie  pary  skrzydeł: 

przednie  wyrastające  z  śródplecza  i 

tylne  z  zaplecza. 

Krawędź  skrzydeł  dzieli  się  na:  przednią,  tylną 
i  końcową  (kończyna  skrzydeł). 

Nasadą  skrzydeł  zowie  się  część  skrzydła  przy 
połączeniu  z  tułowiem. 

Błonę  skrzydłową  roz^Dinają  żyłki,  ciągnące  się  tak 
przez  długość :  ż  y  1 1<:  i  podłużne,  j ak  przez  szerokość 
skrzydła:  żyłki   poprzeczne. 

Pólko  (cellula)  tworzy  przestrzeń  zamknięta  żyłkami 
podłużnemi  i  poprzecznemi. 

Błonka  (membranula),  przysłonięty  do  tylnej  części 
nasady  skrzydeł  inaczej  niż  błona  skrzydeł  zabarwiony 
przybłonek. 

a)  Żyłki  (ner vi). 

Stosownie  do  przebiegu  różnie  się  nazywają.  Tworzą 
one  ważne  i  bardzo  znamienne  dla  poszczególnycli  rodza- 
jów i  gatunków  użyłkowanie,  przedstawione  na  tab.  I.  fig.  1, 

Naramienna  żyłka  (costa).  Pierwsza  podłużna 
żyłka  wzdłuż  całej  przedniej  l^rawędzi  skrzydeł. 

Po  drami  en  na  ż.  (sub  costa).  Druga  po  naramiennej 
żyłce  ciągnąca  się  i^odłużna  żjika  aż  do  żyłek  poprzecznych. 

S  pry  eh  a  (radius).  Trzecia  z  rzędu  od  przedniej  kra- 
wędzi skrzydeł  ciągnąca  się  od  nasady  żyłka  podłużna. 

Gałązka  środkowa  (sector  medius).  Górna  żyłka 
podłużna  z  pólka  nasadowego  wybiegająca. 

G.  pierwsza  (sector  prinms).  Gałązka  oddzielająca 
się  od  gałązki  środkowej  za  sprychą,  ciągnąca  się  na  dal- 
szej długości  z  nią  równolegle  poczem  rozdziela  się  na: 

g.  węzełkową  (sector  nodalis)  jako  górne  odgałę- 
zienie gałązki  pierwszej  i 


28 

g.  podwęzełkową  (sectoy-  subnodalis)  j ako  dolne 
odgałęzienie  gałązki  pierwszej. 

G.  krótl<:a  (sector  brevis).  Żjlka  następna  po  gałązce 
środliowej,  wybiegająca  z  pólka  nasadowego. 

G.  trójkąta  pierwsza  (secto7-  trianguli  primus). 
Pierwsze  odgałęzienie  od  trójkąta  skrzydeł. 

G.  trójkąta  druga  (sector  trianguli  secundus).  Dolne 
odgałęzienie  od  trójkąta  skrzydeł. 

Żyłka  p  o  d  ś  r  o  d  k  o  w  a  (newus  sub7nedianus).  Dolna 
żyłka  pólka  nasadowego. 

Ż.  nasadowa  (nervus  postcostalis).  Żyłka  wybiega- 
jąca z  nasady  skrzydeł  i  połączona  z  błonką. 

Żyłki  żeberkowe  (nervi  antecubitales) .  Żyłki  po- 
przeczne, między  żyłkami  podłużnemi,  naramienną  a  podra- 
mienną. 

Z  ału  k  o  w  a  czyli  łukówka  (arcubisj.  Żyłka  poprzeczna 
odgradzające  j^ólko  nasadowe  od  dalszego  pola  skrzydeł. 
Jest  albo  prostą,  albo  pod  kątem  rozwartym  załamaną. 

Od  łukówki  odgałęziają  się  gałązka  środkowa  i  gałąz- 
ka krótka;  dlatego  zwą  się  także  gałązkami  łukówki 
(sGctores  arculi).  Odgałęzienie  to  jest  rozszczepione,  je- 
żeli obie  gałązki  wybiegają  z  łukówki  osobno,  zaś  trzon- 
ków ate,  jeżeli  obie  gałązki  wybiegając  z  łukówki  łączą 
się  w  jedną  gałąź,  która  na  dalszej  długości  rozszczepia  się 
na  dwie  gałązki. 

Węzełek    (nodidus).     Żyłka    poprzeczna   po    środku  ■ 
skrzydeł,  łącząca  ż.  naramienną  z  podramienną,  jakoteż  dal- 
sze podłużne  gałązki.  Węzełek  odróżnia  się  większą  grubo- 
ścią od  innych  żyłek  poprzecznych   i  na   tem    miejscu    jest 
przednia  krawędź  skrzydeł  ściągniętą. 
b)  Pólka  (cGllulae). 

Znamię  (pterostigma).  Pólko  to  znajduje  się  na  prze- 
dnim brzegu  przed  kończyną  skrzydeł  i  różni  się  innem 
zabarwieniem  od  całego  pola  skrzydeł. 


29 

Jeżeli  znamię  jest  odgraniczone  zewsząd  od  dalszego 
pola  skrzydeł  zowie  się  prawdziwem,  w  przeciwnym  ra- 
zie f  ałsz  y  w  em. 

Pólko  nasadowe  (cellala  basaiis)  leży  w  środkn 
przy  nasadzie  skrzydeł. 

Trójkąt  (triangiihmi).  Pólko  w  \/.  nasadowej  części 
skrzydeł,  odgraniczone  żyłkami  podłużnemi  i  i)oprzecznemi 
na  kształt  trójkąta. 

III.    Odwłok    (ahdomen). 

Odwłok  zrosły  z  tułowiem,  zwykle  mocno  wydłużony 
ma  kształt  rozmaity.  Składa  się  z  dziesięciu  odcinków  czyli 
pierścieni  (secpnentuni),  spojonych  ze  sobą  błoną,  rozpo- 
znalnycli  po  karbach  na  jego  krawędziach  bocznych.  Każdy 
pierścień  składa  się  z  płytki  grzbietnej  (górnej) 
i  z  brzusznej  (dolnej).  Krawędź  pierścienia  według  po- 
łożenia zwie  się  przednią  t.  j.  do  tułowia,  tylną  t.  j.  do 
końca  odwłolva  zwrócona. 

Wierzch  odwłoka  zowie  się  grzbietem,  a  spód  brzuchem 
owada. 

Narządy  płciowe  (genitalia)  samca  ( cf )  umieszczo- 
ne są  przy  drugiej  płytce  brzusznej  i  odstają  jalvO  płatl\:i, 
kolce,  ciernie  lub  brodawkowate  wyrostki.  Narządy  i^łciowe 
samicy  (C)  mieszczą  się  przy  lvońcu  ósmej  i^łytki  brzusznej 
i  są  u  różnych  gatunków  rozmaicie  ukształtowane. 

Są  one  rynienko  w  a  te,  półlvuliste,  półkrąż- 
kowe,   serowate,   miseczko  watę,  płatkowate   i  t.  p. 

Niekiedy  pokładełko  $,  z  której  jajeczka  wydostają  się 
na  zewnątrz,  sterczy  jako  ostry  kolec,  którym  samica 
przekłuwa  najpierw  rośliny  podwodne,  a  potem  w  nakłute 
miejsca  wldada  swe  jajeczlca.  Cały  narząd  do  znoszenia  jaj 
zwie  się  pochewką.  U  pewnych  gatunków  jest  pochewka 
głęboko  wcięta  lub  wżłobiona,  u  innycli  odstaje  od  brzuszka. 


30 

Przysadki  odwłoka  (aj^pendices  anales)  według 
położenia  rozróżniają  się  na  górne,  średnie  i  dolne, 
U  ważek  średnie  najczęściej  brakują. 

Cele  do  których  służą  przysadki,  nie  zostały  dokładnie 
zbadane.  Wiadomo  tylko  że  cf  chwyta  niemi  9  za  szyję 
i  tułów,  i  jak  sprawdzono  rozmaicie  ukształcone  przysadki 
te  cf  przylegają  szczelnie  do  odpowiadających  im  bruzd 
tułowia  9>  9  zaś  chwyta  niemi  (^  od  spodu  za  pierwszy 
przedni  pierścień  odwłoka.  Ważki  posługują  się  także  przy- 
sadkami podczas  chwytania  zdobyczy. 

Kształt  przysadków,  ich  różna  długość  i  ubarwienie 
dostarczają  bardzo  ważnych  znamion  do  rozróżniania  bli- 
zko  spokrewnionych  gatunków. 

Górne  przysadki  mają  u  przeważnej  ilości  gatunków 
kształt  dwóch  ]jalcowatych  wyrostków  rozszczepionych,  które 
są  albo  gładkie,  albo  powykrawywane,  a  u  innych  gatun- 
ków haczykowato  zakrzywione.  Na  spodzie  lub  z  boków 
tych  przysadek  sterczą  bądź  zęby,  bądź  wypukłości,  albo 
cała  ich  powierzchnia  jest  brodawko  wato  albo  piłko  wato 
powycinana. 

Dolne  prz5''sadki  u  jednych  gatunków  odstają  od  sie- 
bie, u  innych  zaś  są  zrosłe. 

Układ  czyli  system. 

w  najdawniejszych  dziełach  przyrodniczych  zaliczano 
ważki  do  rzędu  owadów,  mających  skrzydła  gęsto  jak  sieć 
użyłkowane  i  dlatego  siatkoskrzydłemi  (Neuroptera)  zwa- 
nych. Później  jednak  przekonano  się,  że  nie  wszystkie  owady 
zaliczane  do  tego  rzędu  posiadają  tę  samą  budowę  wewnę- 
trzną a  przedewszystkiem,  że  pod  względem  ich  rozwoju 
zasadnicze  występują  różnice.  Jedne  z  nich  bowiem  ulegają 
przeobrażeniu  niezupełnemu,  drugie  zaś  zupełnemu.  Wyłą- 
czono zatem  rodziny  z  niezupełną    przemianą,  mianowicie: 


31 

Ważki  (Odonata),  Jętki  (Ephemeridae) ,  Widelnico  (Perli- 
dae),  Sklepce  (Psocidae)  i  Termity  (Termitina  et  Emhidae), 
z  rzędu  Sieciówek  właściwych  (Neuroptera)  a  wliczono 
do  najbliżej  spokrewnionego  rzędu  Szarańczaków  (Ortlio- 
ptera)  jako  osobny  podrzęd  Sieciówki  niewłaściwe 
(Pseudoneuroptera) . 

Ostatecznie  wyłączono  ważki  wraz  z  pokrewnemi  po- 
wyżej wymienionemi  rodzinami  z  rzędu  Szarańczaków 
i  utworzono  rzęd  oddzielny:  Prasiatnice  (Archiptera). 

Przeobrażenie  niedoskonałe.  Narzędzia 
pyszczkowe  gryzące.  Najczęściej  dwie  pary 
skrzydeł,  rzadziej  jedna  tylko  para  skrzydeł, 
wyjątkowo  s  k  i'  z  y  d  ł  a  zanikające  lub  żadne. 
Różki  różnokształne:  szydełkowate,  szczeci- 
no w  a  t  e ,  nitkowate,  p  e  r  e  łk  o  w  at  e  (s  z  n  u  r  k  o  w  a  t  e), 
m  a  c  z  u  g  o  w  a  t  e ,  albo  na  końcu  g  u  z  i  cz  k  o  w  a  t  o 
zgrubiałe.   Stopy   2  —  5   c  z  ł  o  n  k  o  w  e. 

I.  Tablica 
do  oznaczenia  podrzędów  (subordo). 

1.  Różki  nikłe,  małoczłonkowe,  szydełkowate    ...     2 

—  Różki  wyraziste,  szczecinkowate,  albo  nitkowate,  albo 
perełkowato  sznurowe,  albo  maczugowate,  albo  z  koń- 
cami guz iko wato  zgrubiałemi 3 

2.  Obie  pary  skrzydeł  równo  wielkie,  na  przednim  brzegu 
węzełkiem  (nodulus)  ściągnięte.  Koiiiec  odwłoka  z  krót- 
kiemi  przysadkami  (appendices  anales).      ODONATA. 

—  Skrzydła  na  przednim  brzegu  węzełkiem  nieściągnięte 
przednie  znacznie  większe  od  tylnych;  albo  brak  tyl- 
nej pary  skrzydeł.  Koniec  odwłoka  z  długiemi,  szcze- 
cinkowatemi  przysadkami.  EPHEMERIDAE. 

3.  Obie  pary  skrzydeł  równowielkie,  gęsto  użyłkowane, 
albo  tylne  skrzydła    wachlarzykowato   składane,  szer- 


32 

sze  od  przednich,  albo  skrzydła  zanikowe  skórkowate 
jednakże  z  wyraźnem  uźyłkowaniem.         PERLIDAE. 

—  Tylne  skrzydła  znacznie  mniejsze  od  przednich,  obie 
pary  rzadko  nżyłkowane,  albo  skrzydła  karłowate,  płat- 
kowe bez  użyłkowania,  albo  zupełnie  bez  skrzydeł. 
Z  trzema  przyoczkami ;  różki  szczecinkowate, 

PSOCIDAE. 
Podrzędy  Termitina  i  Embidae  różnią  się  od  podrzędu 
Psocidae  różkami  sznurowemi.  Rozsiedlone  są  tylko  w  stre- 
fie gorącej. 

II.  Tablica 
do  oznaczenia  rodzin  {familia)  i  podrodzin  (subfamilia). 

1.  Kształty  nasady  przednich  a  tylnych  skrzydeł  bardzo 
różne ;  nasada  przednich  skrzydeł  zwężona ,  tylnych 
rozszerzona.  Dolna  krawędź  nasady  skrzydeł  skórkową 
błonką  opatrzona 2 

—  Kształty  nasady  przednich  i  tylnych  skrzydeł  jednakie. 
Nasada  skrzydeł  bez  błonki.     .     rodzina  Agrionidae. 

a)  Więcej  niż  dwie  żyłki  żeberkowe.  Dolny  brzeg  nasa- 
dowy skrzydeł  zaokrąglony.       podrodzina  Agrioninae. 

b)  Tylko  dwie  żyłki  żeberkowe.  Dolny  brzeg  nasadowy 
skrzydeł  trzonkowato  ściągnięty  i  zwężony. 

podrodzina  Coenagrioninae. 

2.  Kształty  trójkątów  przednich  a  tylnych  skrzydeł  bar- 
dzo różne rodzina  Libellulidae. 

a)  Ciemię  garbkowato  wypukłe  tak  długie  jak  szerokie, 
nie  zajmujące  całej  międzyprzestrzeni  ócz  siatkowych 
Dolna  nasada  tylnych   skrzydeł  obu  płci  zaokrąglona. 

podrodzina  Libellulinae. 

b)  Ciemię  ziarniste,  wałeczkowate,  w  środku  wyżłobione, 
rozciągające  się  prawie  na  całej  międzyprzestrzeni  ócz 
siatkowych.  Dolna  nasada  tylnych  skrzydeł  u  samca 
pod  kątem  wcięta.  .      .     podrodzina  Corduliinae. 


33 

—  Kształty  trójkątów  przednich  i  tylnycli  skrzydeł  podo- 
bne      rodzina  Aeschnidae. 

a)  Oczy  siatkowe  iniędzyprzestrzenią  głowy  rozdzielone^ 
albo  tylko  w  punkcie  ze  sobą  zetknięte,  miernie  wielkie 

podrodzina  Gompliinae. 

h)  Oczy  siatkowe  w  przeciągłej,  dłuższej  linii  na  wierz- 
chu głowy  zetlaiięte,  wielkie,   podrodzina  Aesclminae. 

III.  Tablica 

do  oznaczenia  rodzajów  ((jcnns). 

Libellulinae. 

1.  Ciało  grube.  Najmniej  dziesięć  lul)  więcej  niż  dziesięć 
żyłek  żeberkowycli 2 

—  Ciało  niegrube.  Mniej  niż  dziesięć  żyłek  żeberkowych     5 

2.  Nasada  tylnych  skrzydeł  z  rozległą  czarną  plamą  .     3 

—  Nasada  tylnych  skrzydeł  bez  czarnej  plamy  co  najwię- 
cej żółto  zabarwiona 4 

3.  Ciało  poziomo  spłaszczone,  odwłok  do  końca  rozsze- 
rzony. Na  spodzie  drugiego  pierścienia  odwłol^a  samca 
widełko waty  przyrostek      .      .     LIBELLULA,  Lin. 

—  Ciało  stożlvOwate,  odwłolc  miernie  szeroki,  u  samca  bez 
widełlvOwatego  przyrostka  na  spodzie  drugiego  pier- 
ścienia     LEPTETRUM,  Newm. 

4.  Odwłok  stożlvOwaty,  u  dojrzałego  samca  sino  albo  błę- 
kitno upylony.  Środkowy  płatek  przedtułowia  wielki 
i  szeroki ORTHETRUM,  Newm. 

—  Odwłok  obły,  wałeczkowaty,  u  dojrzałego  samca  krwawo 
czerwony.  Środl^owy  płatelv  przedtułowia  mały,  półko- 
listy      CROCOTHEMIS,  Brau. 

5.  Nasada  tylnych  skrzydeł  z  czarną  plamą.      ...     6 

—  Nasada  tylnych  skrzydeł  bez  czarnej  plamy  jjrzeźro- 
czysta  lub  żółto  zabarwiona.  SYMPETRUM,  Newm. 

6.  Odwłok  u  obu  płci  wałeczkowaty,  ku  końcowi  nieroz- 
szerzony LE  U  CORHIN  I  A,  Britt 

3 


34 


—  Odwłok  wrzecionowaty,  po  środku  zwężony,  ku  koń- 
cowi rozszerzony .      .     COENOTIATA,  Buchecker. 

Corduliinae. 

1.  Grzbiet  odwłoka  przynajmniej  i^o  środku  lśniąco  me- 
talowo zielony.  Trójkąty  skrzydeł  zawsze  tylko  z  je- 
dną żyłką  poprzeczną 2 

—  Grzbiet  odwłoka  po  środku  mdło  ciemno  metalowy. 
Tylne  skrzydła  przy  nasadzie  z  trójkątną,  śniadą,  pra- 
wie czarną  i3lamą,  Trójkąty  skrzydeł  z  trójramienną 
żyłką  poprzeczną      .      .      .      .     EPITHECA,  Charp. 

2.  Dolne  j^rzysadki  cT  jednolite  trójkątne.  Górne  przysa- 
dki równodługie  albo  dłuższe  niż  dwa  końcowe  pier- 
ścienie odwłoka.  Pokładełko  9  ocl  spodu  odwłoka  od- 
stające     SOMATOCHLORA,  Sel. 

—  Dolne  przysadki  (j"  aż  do  nasady  rozdwojone,  wideł- 
kowate.  Górne  przysadki  $  krótsze  niż  dwa  końcowe 
pierścienie  odwłoka.  Pokładełko  9  tlo  spodu  odwłoka 
przylegające CORDULIA,  Leach. 

Gompłiinae. 

1.  Oczy  siatkowe,  wierzchem  głowy  od  siebie  rozdzielone   2 

—  Oczy  siatkowe  tylko  w  punkcie  na  wierzchu  głowy  ze 
sobą  zetknięte    .      .     C  O  R  D  U  L  E  G  A  S  T  E  R,  Leach. 

2.  Odwłok  od  trzeciego  pierścienia  na  grzbiecie  z  oszcze- 
powato  rozszerzonemi  żółtemi  plamami     ....     3 

—  Odwłok  od  trzeciego  pierścienia  na  grzbiecie  wazko 
żółto  paskowany AESHNA,  Fab. 

3.  Tułów  ze  sześcioma,  szerokiemi,  prawie  równo  od  sie- 
bie oddalonemi,  czarnemi  paskami.  Górne  j^rzysadki 
samca  haczykowato  na  wewnątrz  zakrzywione 

LINDENIA,  De  Haan. 

—  Tułów  ze  sześcioma  ważkimi,  czarnymi  paskami,  z  nich 
środkowe  na  każdym  boku  więcej  zbliżone  do  tylnych 


35 

niż  do  przednich.  Górne  j^rzysadki  cf  na  zewnątrz  roz- 
warto      D I A  S  T  A  T  O  M  M  A ,  Burm. 

Aeschuinae. 

1.  Gałązka  węzełkowa  prawidłowo  łulvOwato  napięta,  do 
znamienia  nagle  niezbliżona  i  nieprzyciągnięta  .      .     2 

—  Gałązl<:a  węzełlvOwa  do  zewnętrznej  strony  znamienia 
nagle  zbliżona  i  przyciągnięta      .      .     ANAX,  Leach. 

2.  Odwłok  gęsto  nwłosiony     B  R  A  C  H  Y  T  R  O  N ,  Evans. 

—  Odwłok  nagi  (nieuwłosiony)      .      .     A  E  S  C  H  N  A ,  111. 

Agrioninae. 

1.   Łnkówka  załamana.  Znamię  fałszywe     A  GR  I  ON,  Fab. 

Pokrewne  rodzaje  rozsiedlone   są   przeważnie    w   kra- 
jach przyzwrotnilvOwych. 

Coenagrioninae. 

1.  Znamię  tak  długie,  jalc  szerokie,  albo  mało  co  dłuższe ; 
komórki  skrzydeł  przeważnie  czworoboczne  ...     2 

—  Znamię  więcej  niż  dwa  razy  dłuższe  niż  szerokie ;  ko- 
mórki skrzydeł  przeważnie  pięcioboczne  ....     8 

2.  Piszczele  nóg  prawidłowe,  nierozszerzone ;  rzęsy  nóg 
lvrótkie       .      .      .      .   ' •      .3 

—  Piszczele  dwu  par  tylnych  nóg  rozszerzone ;  rzęsy  nóg 
długie PLATYCNEMIS,  Charp. 

3.  Zagłowie  jednolicie  ciemno  metalowe 4 

—  Zagłowie  ciemno  metalowe  z  jasną  plamką  za  każdem 
okiem  siatkowem,  albo  z  jasną  poprzeczną  nieprzer- 
waną kresą 5 

4.  Tło  odwłoka  metalowo  ciemne. 

E  R  Y  T  H  R  O  M  U  A ,  Charp. 

—  Tło  odwłoka  po  wierzchu  czerwone. 

PYRRHOSOMA,  Charp. 


36 


5.  Zagłowie  ciemno  metalowe  z  jasną  plamką  za  każdem 
okiem  siatkowem.  Kończyny  skrzydeł  łukowo  zwężone. 
Wierzch  odwłoka  mdło  metalowo  zabarwiony     .      .     g 

—  Zagłowie  ciemno  metalowe  z  jasną,  poprzeczną,  nie- 
przerwaną kresą.  Kończyny  skrzydeł  szeroko  zaokrą- 
glone. Wierzch  odwłoka  lśniąco  metalowo  zabarwiony, 

NEHALENNIA,  Sel. 

6.  Zagłowie  z  owalną  albo  graniastą  jasną  plamką  za 
każdem  okiem  siatkowem.  Skrzydła  w  stosunku  do  dłu- 
gości ciała  odpowiedniej  długości 7 

—  Zagłowie  z  okrągłą  jasną  plamką  za  każdem  okiem 
siatkowem.  Skrzydła  w  stosunku  do  długości  ciała 
krótkie MICRONYMPHA,  Kirb, 

7.  Tylna  krawędź  przedtułowia  dwoma  bocznemi  wcię- 
ciami wyraźnie  albo  niewyraźnie  na  trzy  płatki  podzie- 
lona, albo  jednolita  i  wtedy  po  środku  kątowym  dasz- 
kiem lub  listewką  wzniesiona  COENAGRION,  Kirb, 

—  Tylna  krawędź  przedtułowia  jednolita  po  środku  nie 
wzniesiona  lecz  zaokrąglona    ENALLAGMA,  Charp, 

8.  Wierzch  ciała  przeważnie  lśniąco  metalowo  zielony; 
spód  ciała  żółty LE  STE  S,  Leach. 

—  Wierzch  ciała  częściowo  mdło  metalowy;  spód  ciała 
cielisty SYMPYCNA,  Charp. 

IV.  Tablica 
do  oznaczenia  gatunków  (specics)  i  odmian  (rarictas). 

0  oznaczone  są  gatunki  nieznane  w  faunie  krajowej. 

Libellulinae. 

LIBELLULA,  L. 

1.  Wewnątrz  i  zewnątrz  pólka  nasadowego  na  przednich 
skrzydłach  podłużna;  na  tylnych  rozległa,  trójkątna, 
ciemna,  prawie  czarna  plama  ....     depressa,  L. 


37 

LEPTETRUM,  Newm. 

1.  Węzełek  skrzydeł  z  czarną  obwódką.  Nasada  przed- 
nich skrzydeł  żółta  bez  czarnej  smugi 

ąuadrimaaidatnm ,  Ti. 

a)  Nasada  odwłol<:a  i  nielvtóre  żyłlii  podłużne  oliwlvOwo 
żółte imr.  olivacea,  m. 

h)  Przed  lvończyną  slvrzydeł  od  znamienia  z  czarno  za- 
dymioną poprzeczną  przepaską,  albo  tylko  smugą 

var.  jrraenubila,  Newm. 

2.  Węzełek  skrzydeł  bez  czarnej  oł^wódki.  Nasada  prze- 
dnich skrzydeł  z  czarną  smugą .      .      .     fulvuni,  Miill. 

(i)  $  częściej ,  cf  rzadziej  z  czarną  plamą  na  kończynie 
skrzydeł var.  biniaculata,  Steph. 

b)  obie  pary  skrzydeł  po  za  węzełek  żółto  zabarwione 

var.  fiilvissiina,  m. 

ORTHETRUM,  Newm. 

1.  Znamię  brunatne  albo  czarne.  Błonka  szara       .      .     2 

—  Znamię  żółte.  Błonka  biała 3 

2.  Górne  przysadki  całe  czarne.      .      .       canGellatimt,  L. 

—  Górne  przysadki  całe  albo  tylko  na  końcach  kredowo 
białe albistyla  Sel. 

3.  Znamię  tylko  3  ^/?^y/ długie,  ciemno  żółte.  Części  płciowe 
cf  nie  bardzo  odstające  od  spodu  odwłoka.  Pokład ełko 
$  szeroko  obrębione brunncuni,  Fonsc. 

—  Znamię  4  luui  długie,  jaśniej  żółte.  Części  płciowe  cf 
bardzo  odstające  od  spodu  odwłoka.  Pokładełko  9  waż- 
kie, głęboko  wycięte caeindescens ,  Fab. 

C  R  O  C  O  T  H  E  M I  S,  Brau. 
1.   Nasada    skrzydeł   rozlegle    żółto    zabarwiona.    Znamię 
czerwonożółte.  Błonica  śniada      .      O  erytJirea,  Brulle. 

SYMPETRUM,  Newm.  (Dipla.r,  Cliarp.) 
1.   Nogi  całe  czarne  albo  tylko  przednie  uda  żółto  i^asko- 
wane 2 


38 


—  Nogi  zewnątrz  żółto  paskowane,  zresztą  czarne      .     4 

2.  Górne  przysadki  czarniawe,  pierś  i  odwłok  czarne,  żółto 
plamiste scoticuni,  Donovan. 

—  Górne  przysadlvi  żółte  albo  czerwonawe   ....     3 

3.  Odwłok  poziomo  spłaszczony,  placnszkowaty,  pomarań- 
czowo lub  brzoskwiniowo  zabarwiony,  boki  pieścieni 
z  czarnym  przecinkiem  i  z  czarną  kroj^ką 

depressiusGuhwi,  Sel. 

n)  Skrzydła  zwłaszcza  u  9  ciemno  zamglone  i   obłoczko- 

wane        var.  nubila  m. 

—  Odwłok  u  cf  wrzecionowaty,  krwawo  czerwony  u  9 
pionowo  spłaszczony,  zielono  żółty,  boki  pierścieni 
z  czarną  kreską  a  krawędzie  czarniawe 

sanguineum,  Muli. 

4.  Przed  kończyną  skrzydeł  od  znamienia  szeroka,  żółto 
bronzowa  poprzeczna  przepaska  czyli  wstęga 

pcdemontaiium,  Allioni. 

—  Bez  poprzecznej  ciemnej  przepaski  czyli  wstęgi  na 
skrzydłach 5 

5.  Ciemię  na  nasadowej  połowie  z  szeroką  i  równą  czar- 
ną obwódką,  wierzch  żółty.  Nasada  tylnych  skrzydeł 
aż  po  za  trójkąt,  wyjątkowo  przy  samej  tylko  nasa- 
dzie żółto  zabarwiona flav6oluin  L. 

a)  Nasada  skrzydeł  bez  żółtego  zabarwienia,  przeźroczy- 
sta     var.  hyalinata  Rd. 

h)  Na  żółtem  zabarwieniu  skrzydeł  ciemnoopalowe,  krą- 
gławe  plamki va7\  interpunctata  m. 

e)  skrzydła  aż  do  znamienia  żółto  zabarwione 

var.  Inteola,  Sel. 

—  Ciemię  całe  żółte,  albo  tylko  z  wazką,  w  środku  zału- 
kowaną  czarną  oi)aską  na  osadzie.  Tylko  sama  nasada 
tylnych  skrzydeł  przed  trójkątem  żółto  zabarwiona, 
albo  skrzydła  całe  przeźroczyste 6 


39 

6.  Boki  tułowia  żółte,  ziołonawo  luł)  różowo  z  trzoma  ul<:o- 
śnemi,  czarniawemi  prążkami.  Polcładełl^o  V  ^iH><>  l>i'zy- 
logającc  all^o  odstające 7 

—  Boki  tułowia  żółte,  jeduostajnie  zabarwione,  bez  wy- 
raźnycli  prążków.  Pol<^ładełko  $  przylegające  lvrążl<:o- 
wate nierldionale  Sel. 

7.  Wypulde  la'awędzie  dziewiątego  pierścienia  odwłol<:a 
u  cf  na  spodzie  trójkątne  o  ramionacłi  równycli  na 
czarnem  tle  j^łatków  brzusznych.  Pokładelko  9  dwu- 
płatkowe,  przylegające,  głęboko  wycięte 

O  FonseoloiHbil,  Sel. 

—  Zwykłe  krawędzie  dziewiątego  pierścienia  c?  n^  spo- 
dzie żółto  śniade,  pokładelko  samicy  odstające  .      .     8 

8.  Boki  tułowia  z  trzema  wyraźnemi  czarnemi  prążl<:ami. 
Trzy  nasadowe  pierścienie  odwłoka  po  bokach  niel^re- 
skowane.  Części  płciowe  cf  skrzyżowane,  pokładelko  9 
mało  odstające,  nieco  obrębione   .     striolatiwi,  Charp. 

—  Boki  tułowia  z  trzema  nie  wyraźnemi  czarnemi  prąż- 
kami.  Trzy  nasadowe  pierścienie  odwłoka  po  bokacli 
czarniawo  kreskowane.  Części  płciowe  cf  od  siebie  od- 
stające, pokładelko  $  bardzo  odstające,  obręl^ione 

vulgatuni,  L. 

LEUCORHINIA,  Brit. 

1.  Górne  przysadki  czarne.  Siedm  przednich  pierścieni 
odwłoka  po  wierzcliu  z  jasnemi  plamami       ...     2 

—  Górne  przysadki  białe.  Tylko  sześć  przednich  pierścieni  od- 
włolca  po  wierzchu  z  żółtemi  plamami     albifrons,  Burm. 

2.  Jasna  plama  po  wierzchu  siódmego  pierścienia  od- 
włoka zajmuje  zaledwie  połowę  pierścienia.  Czarna 
plama  po  wierzchu  siódmego  pierścienia  odwłoka  zaj- 
muje zaledwie  połowę  pierścienia.  Czarna  plama  po 
wierzchu  drugiego  pierścienia  odwłoka  po  środku 
przerwana dtibia,  Lind. 


40 


—  Jasna  plama  po  wierzchu  siódmego  pierścienia  odwłoka 
zajmuje  więcej  niż  połowę  pierścienia       ....     3 

3.  Wszystlvie  siedm  plam  po  wierzchu  iDierścieni  odwłoka 
jednakie,  pomarańczowe  lub  czerwone,  na  krawędziach 
równe rubicunda,  L. 

—  Sześć  przednich  plam  po  wierzchu  pierścieni  odwłoka 
ciemno  żółte,  siódma  końcowa  plama  cytrynowo  żółta 
na  kształt  trójkąta  z  uciętym  wierzchołkiem,  lvrawędzie 
plam  wycięte pectoralis,  Charp. 

COENOTIATA,  Buchecker. 

1.  Odwłok  ku  końcowi  rozszerzony,  wrzecionowaty  u  prze- 
starzałych olvazów  sino  u^jylony      .     caudalis,  Charp. 

a)  Przed  kończyną  skrzydeł  od  znamienia  ciągnąca  się 
czarno  zadymiona,  poprzeczna  przepasl^a 

var.  ornata,  Brit. 

Corduliinae. 
EPITHECA,  Charp. 
1.   Nasada  tylnycli  skrzydeł  z    trójlcątną   czarną,   żółtemi 
żyłl<:ami  i)rzetkaną  plamą.    Trójkąt  skrzydeł  wewnątrz 
z  trójramienną  żyłką  pojDrzeczną     biniaculata,  Charp. 

SOMATOCHLOEA,  Sel. 

1.  Czoło  z  poprzeczną  żółtą  przepaską,  z  zółtemi  bocz- 
nemi  plamami  koło  ócz  połączoną,  w  środku  ciemną 
kreską  i)rzedzieloną.  Górne  przysadki  S'  na  końcach 
do  wierzchu  kolankowato  zakrzywione;  poldadełko  9 
rynewkowate,  wązkie nietallica,  Lind. 

a)  Skrzydła  całe  śniado  zamglone.  Żółta  przepaska  na 
czole  jednolita,  po  środku  nieprzerwana 

var.  inontana,  m. 

—  Czoło  bez  żółtej  przepaski,  tylko  ^  żółtemi  plamami 
bocznemi  koło  ócz 2 


41 

2.  Tułów  i  boki  siedmiu  przednicli  pierścieni  odwłoka 
żółto  plamkowane.  Górne  przysadlci  cf  ii  spodu  wy- 
pulvłe  z  dwoma  zębami  przy  nasadzie,  na  ]vońcacli  do 
wierzcliu  załulcowane,  ostrolvOiiczyste.  Pol<:ładełko  9  od- 
stające sercowate flavoniaculata,  L, 

a)  Nasada  tyłnycli  skrzydeł  z  rozłegłą  szafranowo  żółtą 
plamą  wśród  otaczającego  jaśniej  żółtego  zal)arwienia 

var.  flavGolata,  m. 

—  Tułów  jednołicie  metałowo  zielony.  Tyllco  dwa  lub  trzy 
nasadowe  pierścienie  odwłol^a  po  bokach  a  przeważnie 
na  spodzie  żółto  płamlvOwane 3 

3.  Górne  przysadki  cf  koło  nasady  na  lvażdej  zewnętrznej 
bocznej  krawędzi  u  si)odu  z  dwoma  zębami  i  ze  ster- 
cz ącem  kolankiem  przed  końcami  nagle  kabłąlcowato 
zagiętemi.  Pol<:ładełko  9  miseczl-cowate  zaolvrągione 

alpestris,  Sel. 

—  Górne  przysadki  cf  po  środku  spodu  z  trzema  tępemi  zę- 
bami na  końcacli  prostemi  i  gładkiemi,  Pokładełko  9  trój- 
kątnie rynewkowate,  ostrokończyste      O  ar^ctica,  Zett. 

C  O  R  D  U  L I  A,  Leacli. 
Czoło  jednolicie  lśniąco  metalowo  zielone  bez  żółtych 
plamek.  Górne  przysadki  cf  walcowate,  gładlde,  nieco 
rożkowato  zakrzywione  z  końcami  tępymi;  dolne  do 
nasady  rozdwojone,  widełkowate,  przed  zakrzj^wioną 
do  wierzchu  kończyną  rozdwojone,  do  spodu  odwłol<:a 

przylegające aenca,  L. 

a)  Na  czole  przed  krawędzią  ócz  złożonycli  j^oprzeczna 
żółta  plama var.  tatrica,  m. 

Gomphinae. 
COPvDULEGASTER,  Leach. 
1.   Trójkąt  zagłowia  brodawkowato  wypul<:ły,  żółty.  Górne 
przysadki  c^  do  siebie  zbliżone  tyllco  z  jednym  zębem 
na  spodzie O  anmdatus,  Latr. 


42 


—  Trójkąt  zagłowia  płaski,  czarny.  Górne  przysadki  cf  od 
siebie  odstające,  z  dwoma  zębami  na  spodzie 

bidentatus,  Sel. 

AESHNA,  Fab.  (Gomphus,  Leach.). 

1.  Wszystkie  nogi  żółto  i  czarno  pasl<:owane     ...     2 

—  Nogi  całkiem  czarne,  wyjątkowo  tyll^o  przednie  uda 
żółto  paslvOwane yulgatissima,  Lin. 

2.  Tułów  ze  sześcioma  cienkimi  czarnymi  paslvami").  Oba 
liońce  przednicłi  czyłi  grzbietnycłi  pasków  ze  środl<:o- 
wemi  niepołączone.  Żyłka  naramienna  czarna 

flayjpes,  Cliari). 

3.  Końce  jjrzednicli  czarnycłi  paslców  ani  na  szczycie 
grzbietu  ani  na  dole  za  szyją  ze  środlvowymi  nie  po- 
łączone, wolne 4 

—  Końce  przednicłi  pasków  tylko  na  szczycie  grzbietu  ze 
środkowymi  połączone,  na  dole  wolne 

O    Graslini,  Ramb, 

4.  Środkowe  paski  grube  ....       o  siniillima,  Sel. 

—  Środkowe  paski  cienkie      ...       O  pulcJiclla,    Sel. 

LINDENIA,  De  Haan.  (Onychogomplms,   Sel.). 

1.  Środkowe  czarne  pasłci  tułowia  z  przednimi  czyli 
grzbietnymi  na  górnych  końcacli  złączone  forcipata,  Lin. 

—  Środlvowe  czarne  paski  na  górnych  końcach  wolne, 
z  23rzednimi  niezłączone      .      .      .       G   iincata,  Cłiarp. 

DIASTATOMMA,  Burm.  (Ophiogomphus,  Sel.). 

1.  Środkowe  czarne  paski  tułowia  wązkie  i  proste,  z  przed- 
nimi niezłączone,   z  tylnymi    (krajnymi)  tylko  na  dole 


*)  Między  sześcioma  czarnemi  paskami  tułowia  odróżnione  i  na- 
zwane są :  pierwsza  para  na  grzbiotnym  przedzie  tułowia  razem  ciągnące 
się  przednimi,  druga  para  a  pojedynczo  lvażdy  na  łcażdym  bolcu 
ciągnący  się  po  środlcu  śród  IcowjMui,  trzecia  para  a  Icażdy  na  Icażdym 
bolcu  jako  tylny,  krajny,  tylnymi.. 


43 

złączone.  Przednie  paski  więcej    oddalone   od   środko- 
wych, niż  środkowe  od  tylnycli.   Zagłowie  9  z  dwoma 

różkami cecilia,  Fourcr. 

(i)  Tło  całego  ciała  jednołicio  żółte ;  średnie  czarne  pasł<:i 
tułowia  w  środlcii  i^rzerwane     .      .      .     var.  flaua,  m. 

Aescłininae. 
A  N  A  X ,  Leacłi. 
1.   Tło  odwłoka  jest  u  cf  całe,  u  $  na  nasadzie  i  na  Icońcu 
jaskrawo  Ijłęliitne.  Grzbiet  odwłolca  z  czarnym  podłuż- 
nym paskiem  i  z  czarnemi  Icresl^ami  poprzecznemi 

imperator,  Leacli. 

—  Tło  odwłołca  modrawo  śniade  ałbo  ciemno  rude,  tyłlvO 
dwa  łub  trzy  przednie  pierścienie  błęlvitne.  Grzbiet  od- 
włol^a  bez  czarny  cli  poprzecznycłi  łcresek 

O  'partlienojjG,  Sel. 

BRACH  YTR  ON,  Evans. 

1.  Tułów  i  odwłolv  ze  spodem  górnycli  przysadł<:ów  gęsto 
uwłosione.  Znamię  wązkie  i  długie.  Odwłołc  u  cj'  nie- 
biesko, u  $  żółto  płamkowany     .      .     liafniGiisc,  Miiłł. 

AESCHNA,  Iłł. 

1.  Na  szczycie  czoła  czarna   plama   w   kształcie   grzybica 

czyli  litery  T 2 

Czoło  bezplamkowe  jednolicie  zabarwione     ...     8 

2.  Międzyocze  i3rzynajmniej  dwa  razy  dłuższe  od  tról<:ata 
zagłowia.  Znamię  wydatnie  szerolde 3 

—  Międzyocze  nieco  tyll<;o  dłuższe  od  trójł<:ąta  zagłowia. 
Znamię  wązkie  i  długie.  Gałązka  i:)odwęzełkowa  (sect. 
subnd.)  rozdziela  się  tuż  za  środkiem  znamienia  na 
dwie  gałązki,  z  lvtórych  górna  jest  bardzo  cienka 

squcu}iata,  Miill. 


44 


3.  Boki  tułowia  albo  z  dwoma  czarnymi  2)askami  czyli 
smugami  na  jasnem  tle,  albo  z  dwoma  żółtymi  paskami 
na  ciemnem  tle 4 

—  Boki  tułowia  jednolicie  ubarwione,  żółto  zielone  albo 
zielone viridis,  Evers. 

4.  Przód  tułowia  z  dwoma  wązkiemi,  pałeczkowatemi,  żół- 
temi  prążkami  albo  jednolicie  ubarwiony.  Górne  przy- 
sadki cf  graniasto  rzeźbione,  nieobrębione  albo  gładlvie  5 

—  Przód  tułowia  z  dwoma  wielkiemi,  szeroko  owalnemi, 
zielonemi  plamami.  Górne  przysadki  cf  po  bokach  ram- 
kowato  obrębione,  w  środku  żłobione  dwubarwne ,  we- 
wnątrz jaśniejsze,  zewnątrz  ciemniejsze,     cyanea,  Miill. 

5.  Gałązka  węzełkowa  (sect.  nod.)  do  wewnętrznej  strony 
znamienia  zbliżona.  Górne  przysadki  cj'  po  wierzchu 
wklęsło  rzeźbione  czyli  wyżłobione ,  9  dłuższe  niż  oba 
końcowe  pierścienie  odwłol\:a.  Większe  gatunki .      .     6 

—  Gałązka  węzełkowa  do  zewnętrznej  strony  znamienia 
zbliżona.  Górne  przysadki  (^  po  wierzchu  gładl^o  i  ró- 
wno rzeźbione,  $  tak  długie  jak  oba  końcowe  pier- 
ścienie odwłolca.  Mniejsze  gatunki 7 

6.  Górne  przysadki  cT  zaledwie  przy  nasadzie  przez  dłu- 
gość wierzchu  żłobione,  zresztą  gładkie.  Odwłok  9 
w  trzecim  pierścieniu  bardzo  zwężony  .      .     juncea  L, 

—  Górne  przysadki  (^  przez  całą  długość  wierzchu  wy- 
raźnie piłkowato  ząbkowane.  Odwłok  9  w  trzecim  pier- 
cieniu  nie  zwężony.  Górne  przysadki  9  lancetowato 
zwężone,  ostrokończyste    ....     mazmia,  Heikel. 

7.  Boki  tułowia  żółte  z  dwoma  czarnemi  smugami  jdo  Icaż- 
dej  stronie affinis,  Lind. 

—  Boki  tułowia  rudo  śniade  z  dwoma  żółtymi  paskami 
po  każdej  stronie eoliiberculus,  Haar. 

8.  Żyłki  i  błona  skrzydeł  rdzawo  żółto  zabarwione.  Mię- 
dzyskszydle  i  odwłok  niebiesko  uplamione     grandis,  L. 


45 

—  Żyłki  skrzydeł  czarniawe,  błona  slcrzydeł  przeźroczy- 
sta. Oprócz  żółtej  kresy  w  kształcie  piki  po  wierzcłiii 
drugiego  pierścienia  odwłok  jednolicie  rudawo  śniady. 

isoceles,  Miill. 

Agrioninae. 
AGRION,  Fab.  (Calcptevyx,  Leach.,   Calopievyx,  Burm.) 
1.    Sl\:rzydła  szerolvO  zaokrąglone,  u  dojrzałego  cf  ciemno- 
szafirowe,  co  najwięcej  tylko  przy  samej  nasadzie  i  na 
kończynie  przeźroczyste ;    u  $  i  u  świeżo  wylęgłego  S^ 

śniade.  Znamię  u  9  wązkie virgo,  L. 

a)  Skrzydła  z  wyjątkiem  nasady  ciemno  l)runatne,  mie- 
niące się  fioletowo var.  violaeea  m. 

—  Skrzydła  zwężone,  na  kończynie  łukowato  napięte, 
u  cf  ze  szeroką,  poprzeczną  ciemnoszafirówą  wstęgą 
czyli  przepaską  po  środku ;  u  9  całe  szmaragdowo  zie- 
lone. Znamię  u  9  pi'zy  nasadzie  rozszerzone  i  łuko- 
wato wycięte splendens,  Haar. 

Coenagrioninae. 
PLATYCNEMIS,  Charp. 
1.  Piszczele  dwu  par  tylnych  nóg  u  rf  i  9  rozszerzone. 
Pierścienie  odwłoka  po  wierzchu  czarno  kreskowane 
i  kropkowane.  Tło  odwłoka  w  prawidłowem  ubarwie- 
niu u  d"  modrawe,  u  9  zielonawe.  Nogi  czarno  pasko- 
wane   ])ennipes,  Pall. 

a)  Tło  odwłoka  mleczno  białe  .      .      •   var.  alhidella,  Viii. 

—  Piszczele  dwu  par  tylnych  nóg  tylko  u  d"  rozszerzone, 
u  9  prawidłowe.  Tło  odwłoka  różowe  albo  pomarań- 
czowe   O  acutipennis,  Sel. 

E  R  Y  T  H  R  O  M  M  A,  Charp. 

1.  Przód  tułowia  z  dwoma  żółtymi  u  d'  zielonymi  u  C 
nieprzerwanymi  paskami     .     .      •     viridulum,  Charp. 


46 


—  Przód  tułowia  ciemno  metalowo  u  cf  jednolicie  ubar- 
wiony, u  $  z  przerwanymi  żółtymi  paskami 

najas,  Hansem. 

PYRRHOSOMA,  Charp. 

1,  Nogi  całkiem  czarne.  Przód  tułowia  ciemno  metalowy 
z  czerwonym  paskiem  na  każdym  boku 

nymphula,  Sulz. 

—  Nogi  czerwonawe.  Przód  tułowia  jednolicie  metalowo 
czarny  bez  pasków O  tenellum,  Viii. 

NEHALENNIA,  Sel. 

1.  Zagłowie  ciemno  metalowe  z  poprzeczną,  błękitną  kre- 
ską. Wierzch  odwłoka  lśniąco  metalowy,  złocisto  zie- 
lony, trzy  końcowe  pierścienie  niebieskie 

speciosa,  Charp. 

MICRONYMPHA,  Kirb. 

1.  Krawędź  przedtułowia  dwoma  bocznemi,  płytkiemi 
wżłobieniami  wyraźnie  na  trzy  części  podzielona,  śre- 
dnia część  w  kształcie  listewki  stercząca.  Tylna  kra- 
wędź dziesiątego  pierścienia  odwłoka  u  cf  ostrokoń- 
czystym,  widełkowatym  garbkiem  zakończona 

elegans,  Lind. 

a)  Wyrodki  samicy  (hcteromoyyhes)  pomarańczowo  czer- 
wone      var.  aiirantiaca,  Brau. 

—  Krawędź  przedtułowia  niewyżłobiona,  po  środku  ką- 
towato  nieco  podniesiona.  Tylna  krawędź  dziesiątego 
pierścienia  odwłoka  u  cf  tępym  widełkowatym  garb- 
kiem zakończona puniilio,  Charp. 

a)  W^yrodki  samicy  (heteromorphes) ,  pomarańczowo  czer- 
wone   var.  aurantiaea,  Sel. 


47 

COENAGRION,  Kirb. 

1.  Krawędź  przedtiitowia  dwoma  bocznemi  wcięciami  na 
trzy  płatki  rozdzielona,  albo  kątowatym  wierzchołkiem 
w  kształcie  daszku  wniesiona 2 

—  Krawędź  przedtiiłowia  jednolita,  nie  wcięta,  po  środku 
wargowato  wydłużona,  do  tułowia  przylegająca.  Tło 
ciała  u  cf  i  $  przeważaj ąco  metalowo  ciemne.  Po  wierz- 
chu drugiego  pierścienia  odwłoka  cf  krążkowata,  do 
tylnej  krawędzi  dotykająca,  ciemno  metalowa  plama 
z  dwoma  bocznemi  czarnemi  kreskami 

arniatnm,  Heyer. 

2.  Krawędź  przedtułowia  dwoma  głębokiemi  wcięciami  na 
trzy  wyraźnie  oddzielne  płatki  rozdzielona   ...     3 

—  Krawędź  przedtułowia  dwoma  płytkiemi  wcięciami  na 
trzy  niewyraźnie  oddzielne  płatki  rozdzielona,  albo 
jednolita  i  wtedy  kątowatym   daszkiem   wzniesiona     5 

3.  Wszystkie  trzy  płatki  półkrążkowe 4 

—  Środkowy  płatelv  jako  rogowa  listewka  od  tułowia  od- 
stający, sterczący vemale,  Hag. 

4.  Środl^owy  płatek  przedtułowia  z  zaostrzonym  wierz- 
cliołkiem,  do  tułowia  przylegający     ijulcltellum,  Lind. 

—  Środkowy  płatek  ze  zaokrąglonym  wierzchołkiem  od 
tułowia  odstający elegantulum,  Zett. 

5.  Po  wierzchu  drugiego  pierścienia  odwłoka  cf  ciemno 
metalowa  plama  widełkowata  w  l\:ształcie  litery  U,  albo 
trójzębna  w  kształcie  grabka  czyli  widelca.  Tylna  kra- 
wędź dziesiątego  pierścienia  odwłoka  9  wazko  wycięta     6 

—  Po  wierzchu  drugiego  pierścienia  odwłoka  cf  ciemno 
metalowa  plama  oszczepowata  w  kształcie  litery  T,  albo 
spleciona  w  kształcie  znaku  Merkurego  W,  Tylna  kra- 
wędź dziesiątego  pierścienia  odwłoka  cf  szeroko  wy- 
cięta       7 

6.  Jasne  plamki  na  zagłowiu  na  brzegach  gładkie,  nie- 
ząbkowane.  Po  wierzchu  drugiego  pierścienia  odwłoka 


48 


cf  ciemnometalowa  plama  widełkowata  w  kształcie  li- 
tery U.  Po  wierzchu  pierwszego  pierścienia  odwłoka  C 
ciemnometalowa  plama  bez  ciemnometalowej  obrączki 
przed  tylną  krawędzią  pierścienia 8 

—  Jasne  plamki  na  zagłowiu  na  dolnej  krawędzi  ząbko- 
wane. Po  wierzchu  drugiego  pierścienia  odwłoka  osz- 
czopowata,  ciemno  metalowa  plama  trzonkiem  do  tyl- 
nej krawędzi  pierścienia  dotykająca,  u  góry  z  dwoma 
oddzielonemi  czarnemi  bocznemi  kreskami.  Ciemno  me- 
talowa plama  po  wierzchu  pierwszego  pierścienia  od- 
włoka 9  z  ciemno  metalową  obrączką  przed  jasnem 
tłem  krawędzi  połączona,  tylna  krawędź  dziesiątego 
pierścienia  odwłoka  C  wazko  i  głęboko  wycięta 

ornatuui,  Sel. 

7.  Ciemno  metalowa  plama  na  drugim  pierścieniu  odwłoka 
cf  oszczepowata  w  kształcie  litery  T,  ramionami  roz- 
gałęziona ze  zaostrzonym  wierzchołkiem  najczęściej  do 
tylnej  krawędzi  dosięgająca.  Tylna  krawędź  dziesiątego 
pierścienia  odwłoka  9  szeroko  i  szpiczasto  wycięta 

hastulatuni,  Charp. 

—  Ciemno  metalowa  plama  na  drugim  pierścieniu  odwłoka 
cf  spleciona  w  kształcie  greckiej  litery  ^f*  z  kółkiem 
u  dołu.  Tylna  krawędź  dziesiątego  pierścienia  odwłoka 
9  szeroko  i  płasko  wycięta   .        O  mercuriale,  Charp. 

8.  Ciemno  metalowa  widełkowata  plama  w  kształcie  litery 
U  po  wierzchu  drugiego  pierścienia  odwłoka  cf  nie  do- 
tyka do  tylnej  krawędzi  pierścienia,  lecz  pozostawia 
wolną  przestrzeń  jasnego  tła.  Tylna  krawędź  dziesią- 
tego pierścienia  odwłoka  9  wazko   i   głęboko   wycięta. 

puella,  L. 

—  Ciemno  metalowa  widełkowata  plama  w  kształcie  litery 
U  po  wierzchu  drugiego  pierścienia  odwłoka  cf  dotyka 
do  tylnej  krawędzi  pierścienia.  Tylna  krawędź  dzie- 
siątego pierścienia  odwłoka  9  wazko  i  płytko  wycięta 

O  concinnum,  Johanns. 


49 

ENALLAGMA,  Charp. 
1.  Tło  ciała  u  cf'  przeważnie  modre,  u  $  przeważnie  cie- 
liste. Po  wierzcliu  drugiego  pierścienia  odwłolva  J^  cie- 
mno metalowa  plama  w  kształcie  krótkiego,  szerokiego, 
sercowatego  grotu.  Spód  ósmego  pierścienia  odwłoka 
$  z  długim  kolcem      ....     cyatltigcruni,  Charp. 

LESTES,  Leach. 

1.  Tło  ciała  metalowo  zielone,  zagłowie  żółte     ...     2 

—  Tło  ciała  z  zagłowiem  jednolicie  metalowo  zielone.     3 

2.  Znamię  dwubarwne,  w  wewnętrznej  połowie  rudo- 
śniade,  w  zewnętrznej  połowie  białawe  barbcums,  Fabr. 

—  Znamię  jednolicie  zabarwione,  a  tylko  żyłlvi  boczne 
jaśniejsze virens,  Charp. 

3.  Znamię  żółto  lub  rudo  śniade,  przy  źyłlcach  poprzecz- 
nych z  jaśniejszą  krawędzią.  Ciało  dojrzałego  (^  sino 
upylone.  Dolne  przysadki  J^  więcej  niż  o  połowę  dłuż- 
sze od  górnych;  pokładełko  c  ku  końcowi  niewyraź- 
nie ząbkowane 4 

—  Znamię  rudo  śniade  w  czarnej  oprawie.  Ciało  dojrza- 
łego cf  bez  sinego  ui3ylenia.  Dolne  przysadki  cf  wię- 
cej niż  o  połowę  krótsze  od  górnych  ;  pokładełko  $  wy- 
raźnie ząbkowane inridis,  Lind. 

4.  Dwa  zęby  na  spodzie  górnych  przysadków  cf  od  sie- 
bie oddalone,  drugi  ząb  mniejszy;  końce  dołujach  j^la- 
cuszkowato  rozszerzone.  Wierzch  pierwszego  pierście- 
nia odwłoka  9  z  czworolvątną,  zwykle  w  środl\:u  roz- 
dzieloną, ciemno  metalowo  zieloną  plamą     dryas,  Kirb. 

—  Dwa  zęby  na  spodzie  górnych  przysadków  cf  do  sie- 
bie zbliżone,  prawie  równo  wielkie ;  końce  dolnych  pa- 
tyczkowate. Wierzch  pierwszego  pierścienia  odwłol<:a  cf 
z  półlcrążkową ,  zwykle  w  środku  rozdzieloną,  ciemno 
metalowo  zieloną  plamą    ....     sponsa,  Hansem. 

4 


50 


SYMPYCNA,  Charp. 

1.  Ciało  po  wierzchu  bronzowe,  na  spodzie  cieliste.  Kra- 
wędź przedtułowia  wazko  żółto  obwiedziona,  jednoli- 
cie ciemno  bronzowa.  Górne  przysadki  cf  na  końcach 
rozszerzone,  dolne  j^rzysadki  9  dłuższe  niż  dziesiąty 
pierścień  odwłoka fusca,  Lind. 

a)  Ciało  po  wierzchu  metalowo  zielono  ubarwione 

var.  aestiva  m. 

—  Ciało  po  wierzchu  metalowo  zielone,  na  spodzie  jasno 
cieliste.  Krawędź  przedtułowia  z  szerokim,  żółtym  rąb- 
kiem. Górne  i)rzysadki  cf  na  końcach  zaokrąglone; 
nierozszerzone ;  dolne  przysadki  9  tak  długie  jak  dzie- 
siąty pierścień  odwłoka    ....     'paedisca,  Evers. 


51 


KLUCZ 


do  oznaczania  larw  ^ważek. 

Klucz  do  oznaczania  larw  ważek  ogranicza  się  na  ro- 
dzajowem  rozeznaniu,  ponieważ  dotychczas  za  małą  ilość 
larw  zbadano,  by  dorównała  ogólnej  ilości  gatunków  zna- 
nych w  doskonałym  stanie. 

Do  zrozumienia  wyrazownictwa  w  tem  zestawieniu  po- 
służą wiadomości  o  larwie  w  poprzedzających  ustępacli 
zawarte. 


2 

o 

f5 

■ii 

'^ 

^ 

^ 

e 
<^i 
^ 

Ti 
O 

'~' 

•1 

•N 
|3 

r2 

,i3 
O 
CC 

O 

cc 

C3 

Pu 
o 

•'S> 

^ 

N 

^ 

C3 

'^ 

O 

d 

O 

(—1 

.^ 

^■H 

, 

6 

,— « 

fe 

ci 

>-a 

rO 

fcJD 

<łi 

o 

.2 

3 

^ 

r* 

p^ 

ba 

Ol 

CS 

o 

N 

.2 

•-0 

N 

s 

a 

C3 

CS 

t-^ 

O 

s 

O 

-l-il 

^ 

1 

^ 

_a» 

'ćc 

CS 
o 

■ii 

A 

a3 

Ol 

N 

•"O 

O 

03 

o 

•SI 

■& 

'3 

N 
O 

^5 

M 

'a 

^ 

•S) 

S3 

s 

CS 

CD 

a 

O 

-< 

M 

JZi 

,x 

^ 

o 

a 

'2 

^ 

1 

<;ć 

O 

o 

-^ 

o 

CS 

O 

•S! 

•i 

o 

"o 

S 

Of 
^ 

1 

'S 

CS 

M 

N 

OD 

ri4 

CS 

^ 

02 

<^ 

'^ 

o 

*tH 

w 

l'^ 

Środkowy  grzbiet  odwłoka  bez  kolca 

Libellula. 
Leptetrum. 


Środkowy  grzbiet 
odwłoka  porosły 
dłueimi    Itolcami. 


Kolanko    złożonego 
do  przedniej  pary 
siebie  oddałone  . 
Kolanko  złożonego 
średnią  parę  nóg  ; 


Zagłowie    bez    kolców ; 
z  dwoma  garbkami. 
Cordulia, 
SomatocMora. 

Zagłowie  z  dwoma  kol- 
cami, gładkie  Epitheca. 

cliwytnika  sięga  tylko 
nóg ;    oczy    znacznie    od 

Aeshna. 

cliwytnika  sięga  nieco  za 

oczy  do  siebie  zbliżone 
Corduleg  aster. 


Cztery    przedostatnie     pierścienie    odwłoka 
porosłe  kolcami Aeschna. 

Trzy  przedostatnie  pierścienie  odwłoka  po- 
rosłe kolcami Anax. 


52 


>i  1^ 


o 

o 

^ 

_^ 

ci> 

1—* 

a 

s 

<u 

^ 

s 

CS 

li 

_g 

O) 

^ 

§ 

'tó 

^ 

C3 

o 

N 

'p 

"^ 

^ 
o 

5i 

o 

•  rt 

^ 

OJ 

^ 

>-a 

s 

N 

Cd 

cś 

^ 

ft 

^ 

O 

1 

cc 

o 

^ 

■ii 

o 

M3 

c 

CC 

2? 

'o 

<>. 

N 

o 

r^ 

t-i 

M 

cC 

O 

m 

^ 

•co 

<v 

cc 

s^ 

N 

^ 

Maska  bardzo  długa  ;  pięć  przedostatnich  pierścieni 
odwłoka  z  prostym  krótltim  l<olcem  po  obu  bokacli 

Lestes. 

Masina  krótka    a    szeroka ;    odwłok    bez    kolców    po 

bokach Cocnagrion. 

f  MicronympJia. 
'  I  Enallagtna. 


Agrion. 


53 


Znaki  i  skrócenia  użyte  w  opisach. 

Układ  rodzajów  i  gatunków  opiera  się  na  podstawie 
dzieła  W.  F.  Kir  by:  A  Synonimie  Catalogue  of 
N  e  u  r  o  p  t  e  r  a  O  d  o  n  a  t  a  o  r  D  r  a  g  o  n  f  1  i  e  s.  London  1890. 

Znałviem  =  opatrzone  są  gatunlci,  znajdujące  się  w  zbio- 
racli  Muzeum  im.  Dzieduszyclcicli. 

Kółl<:iem  O  przed  nazwą  odróżnione  są  te  rodzaje  i  ga- 
tunlvi,  lvtóre  nie  zostały  odszul^ane  dotycliczas  u  nas,  ale 
prawdopodol^nie  jeszcze  odszul^ane  być  mogą. 

Tab.  fig.  oznacza  tablicę  i  figurę  tego  przeglądu. 

D.  c.  =  Długość  ciała  od  czoła   do  końca  przysadl^ów. 

D.  s.  =  Długość  przedniego  skrzydła. 

Oba  te  pomiary  w  milimetrach  podane  są  głównie  na 
podstawie  okazów  l<:rajowych. 

Geograficzne  rozsiedlenie  uwzględnia  naprzód  Polskę 
a  następnie  przyległe  i  dalsze  kraje. 

Przy  odmianach  użyte  są  te  same  skrócenia  jalc  przy 
gatunkach. 

Skrócenia  autorów  i  dzieł  podane  są  w  wyl^azie  lite- 
ratury. 


54 


Opisanie  szczegółowe 

rodzajó^A^  i  gatunkó^AT. 

—'•A/\/Vv— 

I.  Familia  Libellulidac. 

Ważkowe. 

A.  Subfamiiia  Libellulinae. 

Ważkowate  czyli  Ważki  właściwe. 

1.  Geniis  Leucorhinia  Britt.  Zalotka  ME. 

Leucorhinia,  Brittinger.  Sitzungsberichte  d.  akad.  Wissen- 
schaften.  Mat.  nat.  Cl.  Wien.  1850.  Dr.  —  F.  Brauer.  (Brau.  V. 
an.  1868).  —  W.  F.  Kirby.  (Kirb.  R.  an.  1889).  —  Libellula 
Lin.  an.   1736. 

Ciało  średniej  t  ę  g  o  ś  c  i ,  smukłe  i  zgrabne. 
Tło  ciała  i3  r  z  e  w  a  ż  n  i  e  czarne.  Czoło  białe.  Nogi 
czarne.  Tylne  skr z  y  dła  z  nieregularnie  podłu- 
gowatą,  trójkątną  cie mn oś niadą,  prawie  czarną 
plamą.  Odwłok  stożkowato  wydłużony,  przy  na- 
sadzie nieco  grubszy,  po  wierzchu  jaśniej  od 
tła  plamisty;  wyjątkowo  przed  końcem  nieco 
rozszerzony   i   poziomo  nieco  spłaszczony. 


LEUCOllHINlA.  55 

=  1.  Leiicorhinia  pectoralis,  Charp. 

Llbelhda  pectoralis,  Charp.  Hor.  Ent.  p.  46.   (1825). 
Lib.  flavidorsis,  Evers. 
Lib.  rubicunda,  Ramb. 

(Sel.  H.  Piat.  I.  fig.  3.  append.  an.  —  Charp.  Lib.  Europ. 
Tab.  XIII.   d"  C.   —  T.  Taf.  IV.   c?  9-)- 

Fronte  albo.  Thorace  nigro.  Alis  basi  ochraceo  fla- 
vis,  anticis  basi  maculis  minutis  duobiis  nigris,  vel  una 
eadcm  macula  vel  immaciilatis posticis,  basi  macula  tHan- 
gulari,  margine  dissoluta,  nigro  fusca.  Abdomine  7iigro, 
in  segnieiilis  sex  anter^ioribus  macnlis  dorsalibns  flanis, 
in  segniento  septimo  macula  dorsali  citrino  flava,  segmen- 
tum  fere  totum  occupante.  Genitalibus  maris  valde  refle- 
xis,  pilosis. 

Dolna  warga  czarna,  górna  warga  u  cf  biała,  u  9  śniado 
czarno  obrzeżona.  Czoło  białe.  Ciemię  czarne.  Trójkąt  za- 
głowia  u  (S  żółto  śniady,  n  9  czarny;  po  obn  bolcach  w  środ- 
kn  zagłowia  czarna  kropka.  Zagłowie,  tułów  i  dwa  przednie 
l^ierścienie  odwłoka  gęsto  i  długo  uwłosione.  Tułów  czarny, 
po  bokach  buraczkowo  czerwono  paskowany.  Międzyskrzy- 
dle  ciemno  karminowe.  Skrzydła  przeźroczyste  albo  ciemno 
zamglone,  przy  nasadzie  złotawo  żółte;  przednie  przy  na- 
sadzie z  dwoma  małemi  czarnemi  plamkami,  albo  tylko  z  je- 
dną taką  plamką,  albo  bez  plamek,  tylne  przy  nasadzie 
z  plamą  trójkątną,  wierzchołkiem  ku  dołowi  zwróconą,  na 
zewnętrznym  brzegu  rozstrzępioną ,  czarno  śniadą,  żółtemi 
żyłkami  przetkaną,  u  niektórych  okazów  z  jasną  kropką  po 
środku.  Żyłki  i  znamię  czarne.  Błonka  szara.  Nogi  czarne. 
Odwłok  przy  nasadzie  napęcniały,  czarny ;  wierzcli  sześciu 
przednich  pierścieni  odwłoka  z  ciemno  żółtemi  plamami 
o  wykrojonych  brzegach,  po  wierzchu  siódmego  pierścienia 
cytrynowo  żółta  plama  w  kształcie  trójkąta  z  uciętym 
wierzchołkiem,  prawie  przez  całą  długość  pierścienia  roz- 
postarta. Części  płciowe  cf  bardzo  odstające  z  kosmykiem 
włosków.  Płatki  pochewki  9  języlcowate,  przylegające,  ostro- 


56  Fam.  LIBELLULIDAE. 

kończyste.  Przysadki  cT'  czarne,  9  śniade;  górne  u  cf  przed 
tępą  kończyną  nieco  zgrubiałe,  u  spodu  z  czterema  ząbkami 
na  środkowej  długości,  dolne  nieco  łulcowato  do  środka  za- 
gięte; górne  przysadl<:i  9  lvrótlcie  pałeczl^owate. 

cf  D.  c.  41-43  mm  D.  s.  ] 

r,  on     A^  32—36  mm.  / 

9    »    »    t)b— 41  mm    »    »  )  I 

Eozpowszechniona  przy  stawach  i  mniejszych  bagnaclj  śródleś- 
nych po  północnej  nizinie  Galicyi  wschodniej  począwszy  ód  okolic 
północno  zachodnich,  do  miasta  Lwowa  przylegających,  odl^ąd  zaczyna 
się  kraina  borów  sosnowych  (Hołosko,  Brzuchowice,  Rzęsna  polska, 
Janów,  Rawa  ruska,   Poturzyca). 

Jawi  się  od  połowy  maja  do  drugiej  połowy  lipca  w  dosta- 
tecznej ilości.  Snuje  się  najwięcej  po  przedlesiach ,  polankach  i  na 
brzegu  bagien. 

Na  podgórzu  wscliodnich  Karpat  przy  wodach  stojących  od 
końca  maja  przez  cały  czerwiec  rzadsza  niż  na  nizinach  (Droliobycz, 
Słobódka  leśna  i  Majdan  górny). 

W  Kongresówce  (Sel.  H.).  Prawdopodobnie  rozpowszech- 
niona po  wdększycli  przestrzeniach  kraju.  Koło  Wrocławia  i  Brzegu 
(Schneid.).  W  Szwecyi  w  maju  i  czerwcu  (Johans).  W  guberniach 
Charkowskiej  i  Połtawskiej  w  Rossyi.  Łubny  jedyny  okaz  w  lesie. 
(Jar.  Rd.  2.).  Przy  wodach  torfowych  środkowej  Europy  (T.).  Ogól- 
nie rozsiedlona  po  środkowej  i  północnej  Europie  z  wyjątkiem  La- 
ponii  (Br.   E.). 

Odmiany 
=  var,  a. 

A  lis  temiiter  fiisco  nebulosis. 

Różni  się  od  zwyldycli  okazów  lel<:ko  jak  mgłą  czar- 
niawo  zakopconemi  skrzydłami  pod  póllvami  naramiennemi 
przez  całą  długość. 

Natrafiana  dosyć  często  na  północnej  nizinie  Galicyi 
wscliodniej. 

=  var,  b. 

A  lis  anticis  ad  triangulum,  posticis  etiain  post  trian- 
gulum  fulvis  (T.). 

Przednie  slcrzydła  do  trójkąta,  tylne  po  za  trójkąt  sza- 
franowo  żółte. 


LEUCOEHINIA  57 

Rzadko  zdarzająca  się  odmiana  między  zwykłymi  oka- 
zaiui  na  północnej  nizinie  Galicyi  wschodniej. 

=  2,  Leucorlunla  ruhicunda,  Lin. 

Libellula  inibicunda,  Lin.  Syst.  Nat.  (1738). 

Libellula  melanostigma,  Evers. 

(Sel.  H.  PI.  1.  fig.  2.  app.  an.  —  T.  Taf.  IV.   cf). 

Alis  anticis  basi  macula  minutissinia  nigra,  posticis 
basi  puncto  nigro  miaculaąue  subtriangulari  fusca  subłus 
lucidiorc.  Ptcrostigmate  maris  fusco  rubro,  feminae nigro. 
Segnfełffis  septcui  antcrioribus  abdo)iiinis  uKiculis  dorsa- 
libus  rubidis,  Diacula  segmenti  septimi  dimidiniu  anti- 
Gum  longe  superanfe.  Genitalibus  maris  parum  rcflezis, 
nudis. 

Do  poprzedzającej  pectoralis  Charp.  wielkością,  kształ- 
tem i  głównem  ubarwieniem  podobna,  lecz  od  niej  nieco 
mniejsza  i  czarniejsza.  Przednie  skrzydła  z  malutką  czarną 
plamką,  prawie  kropką  przy  nasadzie;  tylne  z  czarną  smugą 
i  z  rozstrzępioną  podługowato  trójkątną  śniado  czarną  na 
spodzie  jaśniejszą  plamą.  Znamię  u  S'  buraczkowo  czer- 
wone, u  9  ciemniejsze  niż  u  cf.  Błonka  bardzo  mała.  Od- 
włok  po  wierzchu  sześciu  i  więcej  niż  za  połowę  siódmego 
pierścienia  z  owalnemi,  liściowatemi,  buraczkowo  czerwonemi 
plamami  o  brzegach  równych,  mniej szemi  niż  u  pectoralis, 
Charp.  Części  płciowe  c^  tylko  nieco  odstające,  bez  kosmyka 
włosków.  Płatki  pokładełka  9  rozwarte  placuszkowate.  Górne 
przysadki  cf  czarne  po  wierzchu  wyprostowane,  na  spodzie 
jednej  trzeciej  części  nasadowej  wklęsłe,  ząbkowane  przed 
końcem,  przysadki  9  czarne. 

cf  D.  c.  35-40   mm  ] 

_^      .^  D.  s.  32-34  mm. 

9    »     >  38—40   mm  j 

Przy  stawach  i  bagnach  na  północy  GaHcyi  wschodniej  rozpo- 
wszechniona, zwykle  w  towarzystwie  pectoralis,  Charp.,  lecz  od  niej 
o  wiele  rzadsza  i  nie  we  wszystkich  okolicach  jak  ta  druga  (Janów, 
Rawa  Ruska,  Lubaczów,  Poturzyca). 


58  Fum.  LIBELLULIDAE. 

Jawi  się  od  ostatnich  dni  maja  po  za  połowę  czerwca,  zatem 
później  zaczyna  a  wcześniej  przestaje  jawić  się  niż  pecłoj'alis  Charp. 

Na  podgórzu  wschodnich  Karpat  w  czerwcu  bardzo  rzadka 
(Młodiatyn,  Drohobycz).  W  Tatrach  przy  Toporowym  stawie  w  lipcu 
(Dr.  A.  Wierzejski). 

Rozlatując  się  od  swej  kolebki  wodnej  mibicunda,  Lin.  wię- 
cej niż  pectoralis,  Charp.  oddala  się  na  odległe  przedlesia  i  po- 
lanki. Obydwa  gatunki  chętnie  siadają  po  pniach  drzew  osuszonych 
światłem  słońca. 

W  Królestwie  polskiem  rzadka  (Sel.  H.).  W  Szwecyi  podczas 
śródlata  (Johans).  W  Finlandyi  w  czerwcu  (His.). 

Z  wyjątkiem  Anglii  rozsiedlona  po  środkowej  i  północnej  Eu- 
ropie. Koło  Irkucka  w  Syberyi  (Br.   E.). 

Odmiana 

=  vaT,  ruhrodorsalis  milii. 

In  segiucnto  octauo  abdominis  ad  dimidmm  anterius 
macula  dorsali  trianyulari  ruhida. 

Także  po  wierzchu  ósmego  pierścienia  odwłoka  do 
przedniej  i^ołowy  pierścienia  z  trójkątną  buraczkowo  czer- 
woną plamą.  W  okolicy  Rawy  ruskiej  bardzo  rzadko  na- 
trafiana. Andrzej  Wiedemann  zauważał  taką  samą  odmianę 
gatunku  dubia  Lind. 

O  LeucorJhinia  infuscata,  Evers. 

Libellula  infuscata,  Evers.  Bullet.  Moskou.  p.  237.  (1896). 
W  guberni  Kazańskiej  w  Rossyi.     W  monografiach  ważek  nie 
ma  opisu. 

==  3.  Leucorhinia  duhia,  Lind. 

Libellula  dubia,  Lind.  Monogr.  Libell.  p.   16.   (1825). 

Lib.  7'ubicunda,  Curt. 

Lib.  tnelanostigma,  Evers.   (part.). 

Lib.  leucorhinia,  Charp. 

(Sel.  H.  PI.  1.  fig.  1.  app.  an.   (f  —  T.  Taf.  IV.  ^J). 

Alis  anticis  basi  ptincto,  maculague posticis  basi  pun- 

cto,  tnaoulaąue  latiore,    subtriangulari  fuscis.     Segmentis 

sepleni  anterioribus  abdominis  Tnaculis  dorsalibiis  auran- 

tiaca  rubris  maris  vel  ochraceis  feminae;  macula  segmenti 


LEUCOKHINIA.  59 

septimi  dimidium  antlcum  jion  siiperante ;  macula  nigra 
segmenti  secundi  interrupta.  Appendice  inferHore  inaris 
emarginata ;  valvulis  vaginae  feminae  brcMbus,  ąuadratis. 
Mniejsza  niż  poprzedzająca.  Dolna  warga  czarna,  górna 
warga  u  $  szeroko  czarno  obrzeżona.  Boki  tułowia  buracz- 
kowo smugowane.  Przednie  skrzydła  przy  nasadzie  z  czarną 
kropką  i  z  czarną  smugą  w  pólkacli  podłużnych ;  tylne 
skrzydła  na  nasadzie  z  czarną  kropką  i  z  trójkątną  czarną 
plamą.  Znamię  karminowo  czarne.  Błonka  szara.  Tło  od- 
włoka czarne,  u  (^  drugi  od  nasady  pierścień  karminowo 
czerwony,  po  wierzchu  z  czarną ,  w  środku  rozdwojoną 
plamą,  wierzch  trzeciego  do  siódmego  włącznie  pierścienia 
od  nasady  z  klinowatemi,  karminowo  czerwonemi  plamami; 
plama  ta  na  siódmym  pierścieniu  zajmuje  tylko  przednią 
połowę  pierścienia ;  u  9  wierzch  pierścieni  odwłoka  plam- 
kowany  w  tym  samym  porządku  do  przedniej  połowy  sió- 
dmego pierścienia,  lecz  także  boki  trzech  pierwszych  pier- 
ścieni żółto  plamiste;  drugi  pierścień  przedni  czarny,  po 
wierzchu  z  żółtą  plamą  kształtu  trójlistka  koniczyny.  Części 
płciowe  cf  z  końcami  w  pierścień  zwiniętemi,  bez  kosmyka 
włosków.  Płatld  pokładełka  ?  prawie  kwadratowe,  przylega- 
jące.  Górne   przysadki  cf  czarne,  ku  końcowi  łukowate,  po 

środku  spodu  ząbkowane. 

D.  c.  31—38  mm  D.  s.  27—31  mm. 

Wyłącznie  tylko  w  okolicach  Galicyi  zachodniej  dotychczas  spo- 
strzegana (Borek  Fałęcki  koło  Krakowa,  Tatry  w  reglach). 

Na  podgórzu  w  ostatnich  dniach  maja  i  w  pierwszych  czerwca. 
W  Tatrach  w  czerwcu  do  pierwszych  dni  sierpnia*). 

Pojawia  się  okolicami  tu  i  (5wdzie,  w  ogóle  rzadka. 

W  Królestwie  polskiem  bardzo  rzadka  (Sel.  H.).  Na  Szlą- 
sku  i  Morawii    (Sel.   H.  pag.   52.).     W  Szwajcaryi    w    znaczniejszej 


*)  Przy  bagienku  obok  Toporowego  stawu  w  Tatrach  polaty- 
wała  1.  i  10.  sierpnia  w  kilku  przestarzałych  okazach  razem  z  po- 
dobną czarnem  ubarwieniem  Sympetrufn  scotlcum,  Donov.,  lecz 
usiadała  od  niej  na  osobności  po  okolicznem  runie  czyli  krzaczystem 
podszyciu  leśnem  w  miejscach  nasłonecznych. 


60  Faiu.  LIBELLULIDAE. 

ilości  15.  lipca  po  koniec  sierpnia  (M.  D.).  W  Szwecyi  także  w  oko- 
licy Sztokholmu  (Joli.).  W  Finlandyi  w  czerwcu  i  lipcu  (His.). 
Przy  śródleśnych  i  torfowych  wodach  (T.). 

W  ogóle  rozsiedlona  w  północnej  i  środkowej  Europie  (Br.  E). 

O  4.  Leucorhinia  alhlfronSf  Burm. 

Libellula  alhifrons,  Burm.  Handb.  d.  Ent.  II.  p.  851.  (1840). 

Lib.  leucorhinus,  Charp.  (part.). 

Lib.  fallax  et  Hellmani,  Evers.  Qu.   fig.  5.  6. 

(Sel.  H.  PI.  I.  f.  4.  —  T.  Taf.  IV.    S')- 

Corpore  nigro,  flavo  maculato.  Alis  posticis  maeida 
hasali  fusca,  uiargiue  dissoluta ;  abdomine  in  media  coar- 
ciało,  apieeui  vers?(s  lateribus  nonnihil  d.ilatato,  nec  sub- 
depresso,  in  marę  adulto  albo  pruinoso ;  segmentis  abdo- 
minis  ante^Horihus  tribus  in  marę,  sex  in  femina  maculis 
dorsalibus  flavis.  AppendiGibus  analibus  albis. 

Głowa  i  tułów  czarne,  po  bolcach  żółto  plamkowane. 
Dolna  warga  po  bokach  żółto  obrzeżona.  Tło  slcrzydeł  prze- 
źroczyste, albo  żółto  zamglone.  Tyłne  skrzydła  przy  nasa- 
dzie ze  śniado  czarną,  nieregularnie  trójkątną  płamą,  na 
brzegach  rozstrzępioną.  Znamię  i  nogi  czarne.  Odwłolc 
w  środlcu  nieco  ściągnięty,  zwężony,  lvu  Icońcowi  nieco  roz- 
szerzony, lecz  ani  wrzecionowaty,  ani  po  wierzchu  przy- 
płaszczony. Tło  odwłolca  czarne,  u  cf  po  wierzchu  drugiego 
pierścienia  owalna,  żółta  plama,  po  wierzchu  trzeciego  pier- 
ścienia poprzeczna  kreska  i  plamka  żółte,  u  $  talcże  wierzch 
czwartego,  piątego  i  szóstego  pierścienia  odwłoka  żółto 
plamkowane.  Odwłok  u  dojrzałego  cf  na  spodzie  prawie  do 
Icończyn  ząblcowany.  Połcładełko  $  jednopłatlcowe  przyle- 
gające. 

Dotychczas  nie  została  odszukaną  w  Gahcyi.  Koło  Głogowa 
w  Królestwie  polskiem  bardzo  rzadka.  W  Szwecyi  także  w  oko- 
licy Sztokholmu  w  lipcu  (Johans.).  W  Finlandyi  13.  czerwca  i  7. 
lipca  (His.).  W  kazańskiej  gubernii  w  Rossyi  przy  jeziorze  15. 
czerwca  (Evers.  Qu.).  W  Szwajcaryi  w  okolicy  Zurychu  w  towa- 
rzystwie pectoralis,  Charp.  od  końca  maja  do  pierwszych   dni  lipca 


COENOTIATA.  (jl 

przy  jeziorach  w  znacznej  ilości  (Dr.  Schoch  u,  Ris.).  W  Sty- 
ryi  (Br.  N.).  Przy  moczarowatych  torfowych  bagnach  i  jeziorach 
w  śródlesiach  w  krajach  środkowej  Europy  w  czerwcu  i  lipcu  (T.). 
Z  wyjątkiem  Anglii  w  górskich  krajach  środkowej  Europy  rzadka 
(Br.   E.). 

2.  Genus  Coenotiata,  Buchecker.    Murzynka  Dz. 

Buchecker,  Syst.  Entom.  (Odonata  an.  1878.  —  Kirby,  Trans. 
Zool. 

=  5.  Coenotiata  caudaliSf  Charp. 

Libellula  cauclalis,  Charp.  Lib.  Eur.  p.  89.  T.  44.  (1840). 

Libellula  fallaz  et  Hellmani,  Evers.  fig.  1.  2.  8.  9. 

Libellula  albifrons,  Sel.  Bullet.  acad.  Brux.   (1840). 

Libellula  ornata,  Britt.   Stettiner  Ent.  Zeit.   (1845). 

(Charp.  Lib.  Eur.  Tab.  XLIV.  —  T.  Taf.  IV.  c^). 
Alis  posticis  niacula  hasali  fusca  flavo  marginata. 
Abdomine  nigro,  in  medio  coarctato,  apicem  ve7'sus  valde 
dilatato,  depresso,  in  marę  adulto  albo  p7'uinoso ;  segmen- 
tis  sex  anterioribus  quam  longissima  distantia  nuicnlis 
dorsalibiis  flavis.  Appendicibus  analibus  albis. 

Dolna  i  górna  warga  n  cf  białe,  górna  warga  n  9 
wazko  czarno  obrzeżona.  Czoło  białe,  w  części  górnej 
czarno  obrzeżone.  Ciemię  czarne.  Oczy  siatlvOwe  lvasztano- 
wato  śniade  z  wiel^iem  ciemniejsze.  Zagłowie,  tułów  i  dwa 
przednie  pierścienie  odwlolva  gęsto  szaro  nwłosione.  Tnłów 
czarny  ^o  wierzchu  i  po  bol^acli  żółto  plamlvOwany  (żółte 
uplamienie  z  wielbieni  ciemnieje  i  zanika).  Nogi  czarne. 
Slvrzydła  przy  nasadzie  żółto  zabarwione,  nadto  tylne  z  po- 
długowato  trójkątną  z  rozstrzępionymi  brzegami,  śniado 
czarną  plamą.  Znamię  u  J"  z  wierzcliu  białe,  na  spodzie 
czarne,  u  9  całe  czarne.  Błonica  szara.  Odwłok  wrzeciono- 
waty, w  środliu  zwężony,  lai  Icońcowi  bardzo  rozszerzony 
i  poziomo  spłaszczony ;  u  cf  po  wierzcłiu  drugiego  pierście- 
nia dwie  ciemno  żółte  plamy.  U  dojrzałego  cf  czwarty,  piąty 
i  szósty  pierścień  sino  upylone ;  u  5  wierzch  sześciu  przed- 


62  Fam.  LIBELLULIDAE. 

nich  pierścieni  w  kształcie  płatków  żółto  uplamiony.  Przy- 
sadki cf  i  9  kredowo  białe. 

cT  D.  c.  40  mm.  D.  s.  35  mm. 

$  D.  c.  37  mm.  D.  s.  35  mm. 

Przy  niektórych  większych  stawach  po  północno  wschodniej 
części  GaUcyi  tak  na  nizinie  jakoteż  w  pagórkowatych  okohcach  spo- 
strzegana (Janów,   Horodelec  koło  Poturzycy,   Pieniaki). 

Od  ostatnich  dni  maja  po  pierwsze  dni  lipca  w  małej  ilości, 
nie  oddala  się  na  dalszą  odległość  od  wody.  Lata  nisko,  usiada  po 
roślinach  nad  powierzchnią  wody  wynurzonych,  także  po  pływających 
liściach  grzybienia  białego  (Nymphea  alba),  a  ryby  spostrzegłszy 
cień  jej  u  spodu  Uścia  uderzają  nań  pyszczkiem ;  spłoszona  ważka 
odlatuje  i  usiada  na  innym  liściu,  gdzie  znowu  to  samo  się  powta- 
rza. Latając  na  przedlesiu  wybiera  do  wypoczynku  krzewy  i  drze- 
wka rosnące  na  odstępach  z  przestronnym  widokiem  sadowiąc  się  po 
ich  wierzchołkach  lub  kończynach  gałęzi.  Zwinną  jest  w  locie  i  ostro- 
żną.  Spłoszona  na  brzegach  odlatuje  dalej  nad  otwartą  wodę. 

W  okolicy  Warszawy  (ME.).  Na  Śląsku  (Sel.  H.).  Kolo  Ka- 
zania w  Rossyi  przy  jeziorze  razem  z  LeMcorhinia  alhitrons,  Burm. 
Evers.  Qu.).  W  Charkowskiej  guberni  w  Rossyi  koło  Kupiańska  je- 
dyna samica  w  łęgu  dnia  2.  maja  (lid.  2.).  W  Szwecyi  (Johans.) 
W  Finlandyi  7.  lipca  (His.).  W  Szwajcaryi  w  sierpniu  rzadka 
(Mey.  D.).  We  Francyi,  w  Bawaryi,  kolo  Berhna  w  Prusach,  w  Bel- 
gii  (Br.   E.). 

Odmiana 
=  vaT.  ornata,  Brittinger. 

Tab.  III.  fig.  10  $. 

Stettinger  entomolog.  Zeitschrift  1845. 

Alis  faseta  antę  apicem.  niyro  fumata. 

Eóżni  się  od  zwykłycli  olcazów  poprzecznie  na  slcrzy- 
dłacli  przed  lvończyną  za  znamieniem  czarno  zadymioną 
czyli  oliopconą  przepasl<:ą,  rozciągającą  się  u  jednego  okazu 
na  mniejszej  u  innego  na  więl<:szej  przestrzeni. 

Odmiana  ta  dość  często  zdarza  się  między  typową  formą. 


SYMPETRUilUM.  63 

3.  Genus  Sympetrum,  Newm.  Szablak  ME. 

Sympetrum,  Newm.  Ent.  Mag.  aii.  1833.  —  Kirb.  Trans.  Zool. 
Soc.  London  an.  1889.  —  Diplax  Charp.  Lib.  Eur.  1840.  —  Brau. 
Verh.  d.  zool.   bot.   Gesel.   Wien  1868. 

Ciało  drobne.  Tło  ciała  żółto  albo  czerwone 
albo  czarne.  Tylne  skrzydła  bez  śniadej  1  n  1j 
czarnej  plamy,  lecz  najczęściej  przy  nasadzie 
żółto  zabarwione.  Odwłok  n  cf  s  nm  k  ł  y  w  a  ł  o  c  z- 
k  o  w  a  t  y  albo  w  r  z  e  c  i  o  n  o  w  a  t  y,  ii  d  o  j  r  z  a  ł  e  j^-  o  cf 
zaczerwieniony;  n  9  V^^  bokach  czyli  pionowo 
spłaszczony,  zatem  s  z  a  1)  1  o  w  a  t  y,  k  u  Ic  o  ń  c  o  w  i  c  o- 
r  a  z  węższy;  wyjątkowo  n  cf  i  9  p  o  z  i  o  m  o  h  a  r- 
d  z  o   spłaszczony. 

=  6.  SyiYipetifUfn  scoticuui,  Donov. 

Lihellula  scotica,  Donov.  Brit.  Ins.  XV.  t.  523.   (1811). 

Lib.  flaveolata,  Lin.   (part.)  Fauna  Suecica.   (1761). 

Lib.   Yeronensis,  Charp, 

Sympetrum  scoticum,  Newm.   (1835). 

Lib.  nigra,  Cłiarp. 

Lib.  nigricula,  Evers. 

Diplaz  scotica,  Donov.   (Brau.  Dz.  P.). 

(Charp.  Lib.  Europ.  tab.  XII.   —  T.  Taf.  IX.   ^   $). 

Thorace  nigro,  lateribns  fascis  duabus  forma  caiicis 
macnlisgue  nonnulis  interniixtis  flcwis ;  pedibus  in  marę 
totis  nigris,  i7i  fetnina  coxis  flavis  exceptis  nigris ;  alis 
hyalinis;  abdomine  nigro  flavo  maculato  in  marę  medio 
coarctato  in  femina  lateribus  subdepresso,  nonnihil  sub- 
tiis  reflezo;  appendicibus  analibus  maris  nigris;  vagina 
feminae  deflexa,  triangulari  canaliculata. 

U  cf  czoło  śniade,  po  wierzclm  czarno  nplamione,  cie- 
mię czarne;  u  9  czoło  żółte,  po  bokach  białawe  w  czarnej 
oprawie,  ciemię  czarne,  po  wierzchu  żółte.  Tułów  zielona wo 
albo  śniado  żółty,  po  wierzchu  ciemniejszy,  po  bokach 
z  trzema  rozgałęzionymi,  czarnymi  paskami,  u  dojrzałego  cf 


64  Fam.  LIBELLULIDAE. 

po  bokach  mieniący  się  w  różowo  i  lśniący  się  metalowo. 
Jasne  ubarwienie  po  bokach  tułowia  na  kształt  trzech  lilii. 
Nogi  u  cf  całe  czarne,  u  9  z  wyjątkiem  żółtych  bioder 
czarne.  Skrzydła  u  c?  całe  przeźroczyste ;  u  $  nieco  przy 
nasadzie  żółto  zabarwione.  Znamię  u  J'  czarne,  u  $  bledsze. 
Błonka  biaława.  Odwłok  przy  nasadzie  grubszy,  u  (j'  po 
środku  zwężony,  lvu  końcowi  nieco  rozszerzony  wrzeciono- 
waty, czarny,  w  pierwszej  młodości  żółto  uplamiony  ;  u  9  po 
bokacli  nieco  spłaszczony,  szablo  waty  i  na  spodzie  i  po  bo- 
kach czarny,  po  wierzcliu  żółto  uplamiony.  Pokładełko  9 
prostopadle  odstające,  trójkątnie  rynewkowate.  Górne  przy- 
sadki cf  czarne,  9  żółte  z  ciemną  kończyną. 
D.  c.  22  mvi  —  D.  s.  2Q  mm. 

Gatunek  ten  jest  rozpowszechniony  po  krajach  całej  dawnej 
Polski,  lecz  w  niektórych  okolicach  wcale  nie  zauważano  go  i  w  nie- 
równej jawi  się  ilości. 

W  Galicy  i  jest  na  północnej  nizinie  stosunkowo  do  innych  krain 
pospolitszy  tak  ilościowo  jakoteż  okolicami  (Lwów,  Janów,  Luba- 
czów, Rawa  ruska,  Sokal).  Najliczniej  jawi  się  przy  stawach,  bagnach 
i  moczarach  śródleśnych,  gdzie  polatuje  po  okolicznych  łąkach,  jako 
też  na  przedlesiach  i  po  porębach  świetlistych. 

Na  stepach  podolskich  przy  oczeretach  i  po  okolicznych  okala- 
jących je  łąkach  i  tylko  w  niektórych  okolicach  rzadki  (Okolice 
Czortkowa,  Zaleszczyki). 

Na  podgórzu  i  we  wschodnich  Karpatach  w  średniej  ilości  (Ko- 
łomyja, Jaworów  za  Kossowem,  Mikuliczyn,  Jabłonica  przy  Prutcu, 
Woronienka).  W  Tatrach  przy  Toporowym  stawie  i  przy  bagienkach 
koło  drogi  do  Morskiego  Oka.  Na  nizinie  od  lipca  do  dalszej  jesieni 
około  połowy  października.  Na  Podolu  w  sierpniu  i  we  wrześniu. 
W  górskiej  krainie  w  sierpniu. 

W  gubernii  Charkowskiej  kolo  Charkowa  i  K^upiańska  w  Rossyi 
w  sierpniu  rzadki  (Jar.  Rd.  1.  Rd.  2.).  Kolo  Irkucka  w  Syberyi 
(Br.  E.).  W  Szwecyi  od  lipca  do  pierwszych  przymrozków  jesieni 
(Johans.).  W  Finladyi  (His.).  W  Anglii  i  po  stałym  lądzie  Europy 
od  Wioch  do  Laponii  rozsiedlony  (Br.  E.).  W  północnej  Azyi  i  w  pół- 
nocnej Ameryce  (Kir by.). 


SYMPETEtJM.  65 

i==  7.  St/ni2Jetruni  x>^demontanum,  Ali. 

Libellula  pedemontana,  Allioni,  ]\Iel.   Roc.  Taurin  (17GG). 

Lib.  Harpedone,  Sulz. 

LU).  pedcriKmtana,  Cliarp. 

Llh.  sihirwa,  Fuossl. 

(Charp.   Lib.   Europ.  tab.  VIII.    —   T.   Taf.   TX.    (^   9). 

FronłG' tlwraceąuG  flavis.  Pedlbus  niyris,  in  femina 
fcmorihuft  rfuterioribus  flavis.  Alis  faseta  antę  apicetn 
lala,  fusco  flaiHi ;  pterostigmate  in  niare  rubra,  in  femina 
dii  nie  flaro.  Abdomine  fusco  flaro,  in  niare  aduUo  ruhro. 

Czoło  żółto  u  dojrzałego  cf  zaczerwieniono.  Tułów  cie- 
mno żółty,  po  l)()kacli  z  dwoma  ukośnemi,  czarniawemi  prąż- 
kami. Nogi  czarno,  u  9  przednie  uda  śniado  żółte.  Na  skrzy- 
dłach przed  lvończyną  za  znamieniem  poprzeczna,  szeroka, 
bronzowo  żółta  przepasłva.  Znamię  u  cf  różowo  czerwone, 
u  9  żółte.  Błonka  biaława.  Odwłolv  ciemno  żółty  l^ez  plam 
i  nakrośloń,  u  dojrzałego  cf  ciemno  czerwony.  Górne  przy- 
sadki cT  ostrokończyste,  czerwonawe,  u  O  żółto. 

I),  c.  30.  mm  D.  s.  26.  mm   (przeciętnie). 

Rozpowszechniony  tylko  w  pewnych  okolicach  całej  Galicji 
wschodniej  (Brziichowice  kolo  Lwowa,  Janów,  Lubaczów,  Niemirów, 
Rawa  ruska,  Przemyślany,  okolice  Czortkowa,  Uścieczko,  Zaleszczyki, 
Stanisławów,  Kołomyja,  Jaworów  za  Kossowem,   MikuUczyn). 

Od  drugiej  połowy  lipca  przez  sierpień,  w  górskiej  krainie 
w  ciągu  sierpnia  i  przez  pierwszą  połowę  września  w  malej  i  nie 
w  każdej  okolicy  w  stosunkowo  równej  ilości.  Przebywa  zwj-kle  w  pe- 
wnem  oddaleniu  od  stawów  i  bagien  na  stokach  pochyłości  pagórków, 
w  dolinach  górskich  po  lakach  i  mokradłach  jakoteż  osuszonych  tra- 
wiastych obszarach.  Zalatuje  także  na  poręby  śródleśne  w  miejsca 
oświetlone  słońcem. 

W  Wielkopolsce  bardzo  rzadki  (Sel.  H.  p.  267).  W  okolicy 
Kamieńca  podolskiego  (Bel.).  W  Charkowskiej  gubernii  w  Rossyi  kolo 
Borek  w  polowie  lipca  (Jar.).  W  guberniach  Moskiewskiej  i  Sym- 
birskiej  w  Rossyi  między  Wołgą  a  Uralem,  w  Syberyi,  na  Kauka- 
zie, w  Armenii  i  w  Turkiestanie  (Rd.  2.).  We  Włoszech,  Tyrolu, 
Szwajcaryi,    Niemczech    i    Belgii   (Br.   E.).      W  Niemczech    jawi    się 


66  Fam.  LIBELLULIDAE. 

w  dwóch  pokoleniach ,  pierwszem  w  maju,  drugiem  w  sierpniu  i  we 
wrześniu  (Wied.).  W  południowej  i  środkowej  Europie,  jakoteż  w  pół- 
nocnej i  zachodniej  Azyi  (Kirb.  S.).  Nieprzytaczona  ani  ze  Szwecyi 
ani  z  Finlandyi. 

==  8.  Hyinpetrum.  flcweolunif  Lin. 

Libellula  flaveola,  Lin.   Syst.  nat.   (1758). 

Diplax  flaveola,  Lin.   (Brau.  Dz.  P.). 

Charp.  Lib.  Europ.  tab.  IX.   cf  $  —   T.  Taf.  VII.    cf  $. 

Yertice  basi  ad  dimidium,  late  nigro  marginato.  Pe- 

dihf(s  hitus  nigrifi,  lateriJ)}(s  c.ricrioribus  hifris.    Alis  an- 

ticis  Hiacula  bfisafi  ininorc,  po.^^tieis  macnla  uKujna  irian- 

guluin  post  dilatata,  croceift. 

Czoło  żółte,  górna  warga  i  szczyt  czoła  z  wielbieni  za- 
czerwienione. Ciemię  na  szczycie  czerwonawo  żółte,  na  na- 
sadzie do  połowy  czarno  obwiedzione.  Średni  płatelc  przed- 
tułowia  podniesiony,  długo  żółto  iiwłosiony.  Tułów  po  wierz- 
cłui  śniado  żółty,  po  ljolvach  żółty  z  trzema  przerywanemi, 
czarnemi  prążlcami,  z  lvtórycli  średni  jest  najl<;rótszy,  przy 
nasadzie  nóg  czarno  lvroplvOwany.  Nogi  wewnątrz  czarne, 
zewnątrz  blado  żółto  pasl^owane.  Przednie  slvrzydła  olvoło 
nasady,  tylne  aż  po  za  trójl^ąt  szafranowo  żółto  zabarwione. 
Znamię  żółte  albo  śniado  żółte,  zgrubiałemi  żyłlcami  podłuż- 
nemi  obwiedzione.  Błonlva  jasno  siwa.  Odwłolv  u  cf  przy 
czwartym  pierścieniu  zwężony,  następnie  nieco  grubszy,  lvu 
Icońcowi  cieńszy,  żółty,  po  dojrzeniu  zaczerwieniony;  pierwszy 
pierścień  odwłol\:a  i  nasada  drugiego  czarno  oł)rączlvOwane, 
spód  l<:u  l\:ońcowi  coraz  rozleglej  czarny ;  odwłoli  $  bo  bo- 
lvacli  pionowo  si)łaszczony,  żółto  śniady,  na  spodzie  biało  opro- 
szony. Przysadlvi  odwłoł\:a  czerwonawe  z  czarnymi  l<:ońcami. 

D.  c.  36  Dini     D.  s.  28  mm. 

Po  całej  Galicyi  we  wszystkicli  okolicacli  rozpowszeclmiony,  ilo- 
ściowo pospolity,  po  podmokłych  łąkach  w  dolinach  rzek  i  przy  sta- 
wach najliczniejszy. 

Jawi  się  na  równinach  od  ostatnich  dni  czerwca  po  ostatnie 
dni  września  ;  w  Tatrach  w  lipcu  i  sierpniu. 


SYMPETRUM.  67 

Prawdopodobnie  rozpowszechniony  w  całej   Polsce. 

W  okolicy  Kamieńca  podolskiego  (Bel.).  W  guberniach  Char- 
kowskiej i  Poltawskiej  w  Rossyi  (Romny,  Łubny,  Krzemieniec  podol- 
ski) od  czerwca  do  jesieni  (Jar.  Rd.  1.).  Między  Wołgą  a  Uralem 
(Sel.  H.).  W  Szwecyi  pospolity  od  lipca  przez  sierpień  i  wrzesień 
(Johaiis.)  W  Laponii  })ardzo  rzadki  (Seł.  H.  pag.  {iii.).  W  t^inlandyi 
w  wielu  okolicach  zauważany  (His.).  Po  stałym  ladzie  całej  Eu- 
ropy, jakoteż  w  Anglii  ;  koło  Irkucka  w  Syl)eryi  rozsiedlony  (Br.  E). 
W   r.r.iopio  i   w  północnej   Azyi   (Kirb.    S.   pag.    ll>.). 

Odmiana 

(Tatunek  ten  z  powocln  różnic  pod  względem  rozcią- 
głości i  odcieni  szalranowo  żółtego  ubarwienia  skrzydeł 
przedstawia  więcej  niż  inne  pokrewne  gatunki  powtarzaj ą- 
C3'cli  się  stale  odmian. 

Do  w^ybitniejszycli  odmian  krajowych  należą: 

=  var.  lutcola,  Sel.  (Sel.  H.  pag.  35). 

Alis  nsfjtie  ad  ijterostigniatcni  croceo  flavo  coloratis. 

Skrzj^dla  aż  po  znamię  szafranowo  żółto  zabarwione. 

Dość  często  natrafiana  odmiana  po  łąkach  niziny  północnej  Ga- 
licyi  wschodniej. 

=  var.  hyalhiata,  Rd.  (Kd.  2.). 

Alis  fotis  /((/a  li  JUS,  non  coloralis. 

Skrzydła  całe  przeźroczyste  bez  szafranowo  żółtego 
ubarwienia. 

Rzadka  odmiana  zauważana  na  północnej  nizinie  Galicyi  wschodniej . 

=  rat',  interpunctata,  mihi. 

Tab.  II.  fig.  5.  cf  6.  9. 

In  marginibus  postermribus  croceo  flcwarum  macu- 
liiruni  alaruni  maciilis  nrinnlis  rario  forntalis,  opalioso 
fnscis. 

Po  brzegacli  tylnycli  szafranowo  żółtego  zabarwienia 
slcrzydeł  miedzy  pólkami  żyłlvOwemi  z  opalowo  śniademi 
plamkami  czworobocznemi  i  owalnemi. 

Bardzo  rzadka  odmiana  na  północnej  nizinie  w  Galicyi  wscho- 
dniej  spostrzegana   (Janów,   Lubaczów). 


6g  t^am.  LIBELLtJLIDAE. 

O  9.  Sympetrutn  FonscoloniMif  Sel. 

Libellula  Fonscolonibii,   Sel.  Lib.  Europ.  p.  49.   (1840). 

Lib.  flaveola,  Fonsc. 

Lib.  insignis,  Britt. 

Lib.  erythroneura,  Schneid.  Stett.  Ent.  Zeit.  p.  111.  (1845). 

Deser iptio  Sel.  H.  pag.  37.   —  Ramb.  pag.   102. 
ThoracG  flavo  rufeseente.  Pedibus  nigris  linea  tentii 
flaim.   Alis  liyalinis  macula  basali  anticis  minori,  posti- 
cis  majori  croceo  flava,  jńerostigmate  lało,    flavo.    Abdo- 
inine  rufo,  in  marę  adulto  igneo  rubro. 

Przód  czoła  ciemno  żółty,  wargi  jasno  żółte.  Przednie 
skrzydła  przy  samej  nasadzie,  tylne  lvoło  błonlvi  szafranowo 
żółte.  Znamię  szerolvie,  żółte.  Błonica  żółto  śniada.  Przednie 
i  średnie  nogi  czarne,  zewnątrz  żółto  lub  czerwonawo  pa- 
slvOwane,  tylne  albo  całl<:iem  czarne,  albo  cienl^o  żółto  lś:re- 
slvOwane.  Odwłol^  d'  pi'zy  nasadzie  nieco  napęcniały,  po 
środl^n  nie  zwężony,  śniado  żółty,  u  dojrzałego  cf  ognisto 
czerwony.  Krawędzie  dziewiątego  pierścienia  odvvłol\:a  cj''' 
u  sj^odu  wyi)ulvłe,  trójlvątne,  rogowe,  na  czarnem  tle  lśniąco 
żółte.  PokładełlvO  $  głębol^o  wcięte,  dwupłatlvOwe,  do  spodu 
odwłoka  przylegające.  Przysadki  czerwone,  dolne  z  czar- 
nemi  końcami.  (Oi^is  według  Dra  Tiimpla  str.  39). 

Rozpowszechniony  przy  wodach  stojących  środkowej  i  południo- 
wej Europy.  Jawi  się  w  lipcu  i  sierpniu  (T.).  W  Praterze  we  Wie- 
dniu bardzo  rzadki  (Br.  N.).  W  Anglii,  Belgii,  Szwajcaryi,  we  Fran- 
cyi ,  w  Algierze,  Azyi  mniejszej ,  Turkiestanie ,  na  wyspie  Maderze 
(Br.   E.).  W  Europie,  Afryce  i  zachodniej  Azyi    (Kirb.   S.). 

=  10.  Sgmpetruin  rulyatiim*)  Lin. 

Libellula  vtdgata.  Lin.   Syst.  Nat.   (1758). 
Diplax  vulgata,  Lin.   (Brau.  Dz.   P.). 

(Charp.   Lib.   Europ.   Tab.   XI.   f.   1.    —   T.   Taf.  VII.  rf ). 

Vertice   basi  linea  nigra.   Lateribus    thoracis   lineis 

tribus,  inteyyuncHs,  confusis  nigris.  Pedibus  fusco  nigris 


*)  Niektórzy  autorowie  jak  W.   F.   Kirby  (Kirb.   S.   p.   14)  za- 
liczają do  tego  gatunku  jako  odmianę :   LUk  slriolała  Charp. 


SYMPETRIJM.  69 

lnico  lincatis.  A  lis  Jijjalinls,  nawis  niyris  fhi risąiw.  Alt- 
(loDiinc  jiHiris  iiicdio  coarctato  genitalibus  iitaris  ni(j7ńs 
erectis,  ragina  feminae  valde  defleia. 

Przedstawicielka  typowa  rodzaju  Szablak  (Symijetriim, 
Newm.).  Wargi,  g(3rna  część  czoła  i  ciemię  śniado  żółte, 
przód  czoła  jaśniejszy,  ciemię  na  nasadzie  wąslvą,  czarną 
lvreslvą  obwiedzione.  Tułów  ciemno  żółty,  z  postarzaniem 
się  w  różowo  mieniący  się,  po  bolcach  z  trzema  przerywa- 
nemi,  niewyraźnemi  prążkami,  średnią  o  wiele  krótszą. 
Nogi  śniado  czarne,  zewnątrz  żółto  paskowane.  Skrzydła 
przeźroczyste,  ciemno  żółto  i  czarno  użyłkowane.  Znamię 
blado  czarniawe,  w  przechodzącem  świetle  żółtawe.  Błonka 
siwa.  Odwłok  cT  pi'zy  nasadzie  nieco  napęcniały,  od  trze- 
ciego pierścienia  ku  środkowi  zwężony,  następnie  nie  bar- 
dzo rozszerzony,  cały  wrzecionowaty,  ciemno  żółty,  z  po- 
starzaniem się  zaczerwieniony  ;  odwłok  9  walcowaty,  po  bo- 
lcach bardzo  mało  przypłaszczony,  ciemno  albo  zielono  żółty, 
z  wiekiem  na  spodzie  białawo  upylony.  Trzy  nasadowe 
pierścienie  odwłoka  tak  u  cf  jalcoteż  $  czarniawo  prążko- 
wane, grzbiet  ósmego  i  dziewiątego  pierścienia  czarno  smu- 
gowany  ;  od  trzeciego  do  ósmego  pierścienia  u  9  po  wierzchu 
dwa  niewyraźne  poprzeczne  czarne  przecinki.  Części  płciowe 
(^  prosto  odstające.  Poldadełko  9  trójlcątnie  rynewkowate, 
prostopadle  od  spodu  odwłoka  odstające. 

D.  c.  do  38  mm  D.  s,  30  mm. 

We  wszystkich  okolicach  krajów  Polski  rozpowszechniony  i  ilo- 
ściowo bardzo  pospolity.  Jawi  się  od  pierwszych  dni  lipca  do  naj- 
późniejszej jesieni.  W  Galicyi  jeszcze  16.  listopada  w  czasie  pierw- 
szych przymrozków  zauważany. 

Najliczniejszy  w  pobliżu  wód  stojących,  zalatuje  także  daleko 
od  wody.  W  górach  trafia  się  nawet  po  szczytach,  w  krainie  turni 
tatrzańskich.    Odbywa  gromadne  wędrówki. 

W  guberniach  Charkowskiej  i  Połtawskiej  w  Rossyi  (Romny, 
Łubny)  od  końca  czerwca  do  późnej  jesieni  (Jar.  Rd.  1.).  W  Laponii 
rzadki  (Sel.  H.).  W  Szwecyi  od  lipca  po  koniec  września  (Johans.). 


70  i^am.  LIBELLITLIDAE. 

W  Finlandyi    (His.).    W  środkowej  i  północnej   Europie;   w  Syberyi 
i  Turkiestanie  (Br.   E.). 

=  11.  Symjwtrnm  atHolatwm,  Charp*). 
Libellula  striolata,  Charp.  Lib.   Europ.   (1840). 
Diplax  striolata,   Charp.   (Brau.  Dz.    P.). 
(Charp.   Lib.   Europ.   1810  tab.   X.    S' ^-    —  T.   VII.    cl)- 

Forma  coloreąuc  ni  vid(jatum,  Lin.  Lincis  lateralibus 
tltorach'  expressis.  Marginibus  segmentoruni  abdomina- 
Ikim  iKcidioribiis.  Genitalibiis  maris  erecłis,  obliąue  crii- 
ciaiis ;  im.gina  feminae  paulatim  deflexa  marginata. 

Do  Sjjmp.  ^idgatiun,  Lin.  bardzo  podobny,  ale  różni 
się  znacznie  jaśniej  ubarwionem  ciałem  z  wyraźniej szemi 
trzema  czarnemi  prążkami  po  bokach  tnlowia  i  z  jaśniej- 
szemi  krawędziami  pierścieni  odwłoka.  Znamię  n  świeżo  wy- 
lęgłycli  olvazów  białawe,  u  postarzałycli  rudawo  śniade. 
Wierzcli  ósmego  i  dziewiątego  pierścienia  odwłołva  z  czarną 
smugą ;  dwa  wyraźne  poprzeczne  czarne  przecinłvł  po  wierz- 
clm  trzeciego  do  siódmego  włącznie  pierścienia  odwłolva  u  cf 
i  9-  Części  płciowe  cT  bardzo  odstające;  przednie  l<:olce  pro- 
ste, na  Icońcacłi  czarniawe,  ul\Ośnie  slcrzyżowane.  Połvładełl<;o 
$  od  si)odu  odwłolva  mało  odstające,  na  lvrawędziacłi  wązłvO 
obrębione. 

D.  c.  do  40  mm.  D.  s.  30  mm. 

Tjdko  w  niektórych  okohcach  Gahcyi  wschodniej  zauważany. 
(Janów,  Pieniaki,  Bucyki  kok)  Tarnopola,  Podwołoczyska).  Jawi  się 
w  ciągu  sierpnia  w  małej  ilości. 

W  okolicy  Lul)Iina,  pod  Miłosną  koło  Warszawy  (NE.)  Na  Po- 
morzu i  na  Śląsku  (Sel.  H.  pag.  42.).  Z  wyjątkiem  Szwecyi ,  La- 
ponii i  Finlandyi  po  całej   Europie  tak  na  stałym  lądzie,  jakoteż   po 


*)  Niektórzy  autorowle  jak  W.  F.  Kirby  uważają  ten  gatu- 
nek za  odmianę  poprzedzającego  gatunku.  Ponieważ  badania  moje 
wykazały,  że  Symp.  strlolatiim,  Charp.  jawi  się  w  niektórych  tylko 
okolicach  i  jest  o  wiele  rzadszym  od  Symp.  vulgatum,  Lin.  przeto 
z  tego  powodu  i  z  powodu  różnic  w  opisie  przytoczonych  uważam 
go  za  osobny  gatunek. 


SYMPETRUM.  71 

wyspach  rozpowszechniony.  Na  Maderze  i  wyspach  Kanaryjskich. 
W  Niższej  Austryi  bardzo  pospoUty  w  towarzystwie  S.  nulyatum, 
Lin.   (Br.,   E.,   N.,   Mac  Lachlan). 

Lib.  7'uficollis,  Charp.  uważa  Selys  Longchamps  za  od- 
mianę Sym.  striolatum,  Charp.   (Sel.  II.  pa<>'.   43.). 

=  12.  Sł/mitetruni  meHdionale,  Sel. 
Tal).  III.  fig.  11.   d'. 
Libellula  meridionalis,  Sel.  Rev.  Zool.  Cuv.   (1841). 

Sel.  H.  pag.   39.   (1850). 
Lib.  hybrida,  Ramb. 

Tliorace  antice  flavo  rufescenti,  latei^ibus  uiridi  fla- 
vidls,  lincis  tribus  interruptis  punctoąue  nigrU.  Pedlbus 
flavidis,  extra  nigro  lineatis.  Alis  hyalinis,  maciila  ba- 
sali  sub?mlla  flava.  Segmentis  abdoniinalibus  octavo  nono- 
que  in  marę  flavis  vel  rtibiginosis  immaenlafis,  in  femina 
fasco  flaris,  lineis  dorsalibus  fuscis.  Yagina  feminae  mi- 
nuta, rotundata,  abdomine  adpressa. 

Ciało  jaśniej  żółto  ubarwione,  niż  u  typowego  gatunku 
vulgatum  Lin.  Przód  tułowia  rudawo  żółty  z  dwoma  śnia- 
denii  smugami,  po  bokacli  z  trzema  cienkiemi,  przerywa- 
nemi,  niew^yraźnemi  czarnemi  kreskami  i  z  czarną  kroj^ką. 
Nogi  żółte,  zewniątrz  żółto  paskowane.  Sl<:rzydta  przy  samej 
nasadzie  nieznacznie  żółto  zabarwione.  Znamię  żółto  lub 
czerwono  śniade.  Błonica  płowo  biała.  Odwłok  u  cf  po 
środku  od  trzeciego  przedniego  pierścienia  nieco  zwężony, 
następnie  nieco  grubszy,  smukły,  śniadożółty,  na  krawędziach 
nieco  ciemniejszy,  z  postarzaniem  się  zaczerwieniony,  po 
wierzchu  do  końca  bez  czarnycli  smug  podłużnych ;  u  $ 
śniado  żółty,  po  wierzchu  ósmego  i  dziewiątego  pierścienia 
z  podłużnemi  czarniawemi  smugami.  Części  płciowe  c^  jak 
u  vulgatum,  Lin.  ukształtow^ane ;  pokładełko  9  niałe,  pla- 
cuszkowate,  i)0  środku  obrębione  do  odwłoka  przylegające. 

D.  c.  35—40  mm  D.  s.  30  wm. 


72  Fam.  LIBELLULIDAE. 

Właściwą  ojczyzną  tego  Szablaka  są  kraje  Europy  i  Azyi,  bliżej 
ku  wybrzeżom  morskim  na  południowym  obszarze  rozpolożone. 

Tyłko  w  południowo  wscliodniej  Galicyi  tak  na  wyżynie  podol- 
skiej, jakoteż  w  górskiej  krainie  wscliodnich  Karpat  spostrzegany.  Rza- 
dziej jawi  się  na  północnej  krawędzi  Podoła  po  południowycłi  stokach 
Gołogór,  liczniej  na  Naddniestrzu  i  w  górskiej  krainie  (Dobrzanica 
koło  Przemyślan  ;  w  okolicy  Czortkowa,  Uścieczka  i  Zaleszczyk,  Ko- 
łomyja, Młodiatyn,  Jaworów  za  Kossowem,  Dora,  Mikuliczyn ,  Tata- 
rów, Jabłonica  nad  Prutem). 

Polatuje  nietylko  w  poblizkości  mokra  win  i  bagien,  lecz  także 
daleko  od  nich  po  stepowych  polach,  w  górach  zaś  spotyka  się  go 
na  polankach  i  przedłesiach. 

Od  lipca  do  połowy  września  w  towarzystwie  pokrewnycli  ga- 
tunków dość  pospolity.  W  guberniach  Charkowskiej  i  Połtawskiej 
w  Rossyi  (Romny,  Łubny)  (Rd.  1.2.).  W  krajach  południowej  Eu- 
ropy, w  Algierze,  Azyi  mniejszej  i  na  stałym  lądzie  zachodniej  Azyi. 
(Br.  E.  Kirb.   S.). 

Często  osiedla  się  na  nim  Roztocz  Acarus  libellulae,  de  Geer 
i  rozsiewa  się  tak  po  tułowiu  jakoteż  po  skrzydłach,  zwłaszcza  na  spo- 
dzie, w  postaci  koralowo  czerwonych  gałeczek  O '25  do  0'5  ttitu 
średnicy. 

=  13.  Sfjmpetrum  sanffuinetini,  INIiill. 
Libellula  sanyuinea,  Miill,  p.  62.  (1764). 
Lib.  Roeselii,  Curt.   Seł.  Mon.  Lib.  Europ.  p.  47.   (1840), 

Ramb.   p.   103. 
Lib.  nigi'ipes,  Charp. 
Diplax  sanguinea,  Miill.   (Brau.  Dz.  P.). 
(Charp.   Lib.   Europ.    1840.   Tab.   X.   f.   1.   rj"  9  —  T.   Taf. 
VII.    c/    9). 
Lateribiis  thoracis  lineis  tribus  nigris.  Pedibus  totis 
nigris.  Alis  hyalinis,  basi  croceo  flavis.  Abdomine  oliim- 
ceo  flavo,  in  niare  medio  coarctato,  in  for  mam  fiisi;   la- 
tcribus  segnientorum  lineis  breribus,  obliąuis,  nigris ;  lon- 
gintiid Inale  mediano  siibtns  nigro,  in  adulto  marc  swpra 
sanguineo.    Yagina    feminae   rotundata,  pilosa   nonnihil 
deflexa. 


SYMPETEUM.  73 

Ciało  jak  u  gatunku  vidcjafi(m,  Lin.  zbudowane,  ubar- 
wienie podobne.  Czoło  i  wargi  żółte,  ciemię  z  szerol^o  czarną 
nasadą  i  tyllco  z  czul)e]n  żółtjnn  szaro  uwłosionym.  Boki 
tułowia  z  trzema  wyraźnemi,  czarnemi  prążl<:ami,  z  Ictórycli 
średnią  jest  o  połowę  krótszą  od  krajnycłi.  Nogi  całkiem 
czarne.  Skrzydła  tylko  przy  nasadzie  szafranowo  żółto  za- 
barwiono. Odwłolś:  u  cT  w  środku  zwężony,  wrzecionowaty 
u  9  V^  bolvacli  spłaszczony,  u  świeżo  wylęgłycli  okazów  po 
wierzcłiu  ołiwkowo  żółty.  Pierwszy  przedni  pierścień  od- 
włolca  i  nasada  drugiego  pierścienia  czarne,  wierzcłi  ósmego 
i  dziewiątego  pierścienia  z  czarną  smugą ;  u  (f  boł^i  pier- 
ścieni ulvOśnie  czarno  l\:reslvOwane;  środełi  spodu  odwłoł^a 
przez  całą  długość  czarny,  u  dojrzałego  cT  cały  wierzcłi  od- 
włołva  jednolicie  łvrwawo  czerwony ;  u  dojrzałej  9  spód  od- 
włolca  białawo  upylony.  Górne  przysadki  cT  czerwono  żółte 
z  lvońcami  kopytkowo  rozszerzonymi  i  zaostrzonymi,  na  spo- 
dzie uzębionymi.  Pokładełko  9  nieco  odstające  od  odwłołva, 
zaoł\:rągłone,  uwłosione. 

D.  c.  31-35  mm  D.  s.  23—28  mm. 

Przy  wodach  stojących  i  po  łąkach  pobUzkich  jakoteż  na  przed- 
lesiach  po  wszystkich  okohcach  tak  wschodniej  jakoteż  zachodniej 
Galicyi  i  w  innych  krajach  dawnej  Polski  rozpowszechniony,  okoU- 
cami  pospolity,  ilościowo  rzadszy  od  flaueohun  i  vulgatum  Lin. 
Jawi  się  od  połowy  hpca  do  połowy  września.  W  okolicy  Kamieńca 
podolskiego  Roeselii,  Gurt.  (Bel.  pag.  82.).  W  guberniach  Charkow- 
skiej, Połtawskiej  i  Kurskiej  w  Rossyi  (Jar.).  Zauważano  go  w  po- 
łączeniu godowem  z  samicą  flaveolum,  Lin.  na  rozlewie  rzeki  Suły 
(Rd.).  W  Szwecyi  także  w  okolicy  Sztokholmu  (Johans.  pag.  35). 
Z  Finlandyi,  Laponii  i  południowej  Rossyi  nieprzytoczony.  Od  Gre- 
cyi,  Włoch  i  Hiszpanii  po  całej  środkowej  Europie  na  stałym  lądzie 
i  w  Anglii ,  także  w  Algierze,  w  Syryi  i  w  Azy  i  mniejszej  rozsie- 
dlony  (Br.   E.    —   Kirb.   S.). 

=  14.  Sympetriim  dejyressiusmilunif  Sel. 

Libellula  depressiuscula,  Sel.  Rev.  Zool.  Cuv.   (1811). 
Lib.  Roeselii,  Sel.  (part.). 
Lib.   Genel,  Ramb. 


74  Fam.  LIBELLITLIDAE. 

CapUc  łJi(n-aceqiie  lit  saiujuincum  Miill.  Pedlbus  nigris, 
coj-it;  (In  iitare  femoribusąuc)  flavo  lincatis.  Abdomine 
supra  depresso,  luteo  flavo,  in  marę  adulto  aurantiaco,  in 
dorso  segmentorurn  ptiuctu- ,  co7nmisquc  duobus  niyris. 
Apice  appcndiGium  analium,  supperloruni  maris  acumi- 
nato,  nlgro.  Yagina  feminae  minuta,  augusta,  margini- 
bus  segmenti  complanatis. 

Czoło  i  ciemię  jak  u  *S'.  sanguineum,  Miill.  ubarwione. 
Tułów  żółty  albo  blado  zielono  żółty  z  trzema  czarnemi 
prążl^ami,  średnią  o  wiele  krótszą.  Nogi  z  wyjątkiem  żół- 
tych bioder  i  żółto  paskowanych  ud  u  cf  czarne.  Skrzydła 
tylko  przy  nasadzie,  tylne  także  około  błonki  szafranowo 
żółte.  Znamię  żółto  śniade.  Błonka  szara.  Odwłok  z  wierz- 
chu poziomo  spłaszczony  placuszkowaty,  u  $  i  u  niedojrza- 
łego cf  żółtkowy  żółty,  u  dojrzałego  cf  2:>omaraiiczowo  lub 
brzoskwinio wo  czerwony,  z  przodu  jaśniejszy  ku  końcowi 
ciemniejszy,  z  czarną  kroj^ką  i  z  czarnym  przecinkiem  na 
każdym  boku  wszystkich  albo  tylko  końcowych  pierścieni. 
Spód  odwłoka  u  9  biało  upylony.  Górne  przysadki  cf  żółto 
czerwone  z  ostrymi,  do  wierzchu  nieco  zawiniętymi  czar- 
nymi końcami.  Pokładełko  9  torebkowate,  małe,  wąskie  z  kra- 
wędziami pierścienia  zrównane. 

D.  c.  ^'i—mnint  D.  s.  2%—mmm. 

Odszukałem  go  dopiero  w  r.  1898.  nad  stawem  w  Janowie  koło 
Lwowa  dnia  21.  sierpnia  a  następnie  28.  sierpnia.  Latał  po  łące 
w  towarzystwie  ważek  ^iS'.  safiguineuni  Miill.,  pedcmontanum  Al- 
lioni.,  scoticum  Donov.  i  vulgatu'm  Lin,  w  mniejszej  niż  one  ilości 
w  miejscacli  nasłonecznj^ch. 

W  pierwszycli  dniacli  września  w  tym  samym  roku  spostrze- 
głem go  także  w  Brzuchowicach  koło  Lwowa  przy  źródłowym  mo- 
czarku,  lecz  nie  zauważałem  w  następnym  roku.  Jawi  się  zatem  naj- 
dalej ku  północy  w  naszym  kraju  w  okolicy  Lwowa. 

W  okolicy  Kamieńca  podolskiego  (G.  Belkę).  Na  łąkach  przy 
brzegach  Dunaju  koło  Wiednia  i  w  Szwajcaryi  pospolity  (Br.  N. 
Mey.  D.).  W  Sardynii,   SycyUi,  Dalmacyi,  Tyrolu,  Belgii,  Niemczech, 


CROCOTHEMIS.  75 

Włoszccli,  we  Francyi,  także  koło  Trkiiclca  w  Syberyi  i  w  Turkie- 
stanie rozsiedlony  (Br.  E.).  W  Europie,  północnej  i  zachodniej  Azy  i 
(Kirb.   S.). 

Odmiana 

==  var\  iiubila,  mihi. 

Tab.  III.  fig.  8  cj'  7  9. 

.1//^  louf/itudine  lemte7\  ditione  nocluli  jjterostignia- 
tisfpio  (/eiisii(s  fusco  nebulosis. 

Skrzydła  przez  długość  lekko,  około  węzełka  i  znamie- 
nia ciemniej  śniado  zabarwione  jal^by  zadymione. 

Zdarzają  się  nie  rzadko  cf  i  V  między  zwyczajnie  ubar- 
wionymi olvazami. 

O   Sumpetrani  Tenerrlmum,  lJuclieclver.  (1878). 
W  okolicy  Zurychu  w  Szwajcaryi. 

4.  Genus  Crocothemis,  Brau.   Szafranka  Dz. 

Crocothemis  Dr.  Fr.  Brauer.  Yerhandl.  d.  zool.  bot.  Ges. 
in  Wien  p.   367,   736  (1868). 

O  15.  Crocothemis  erythrea,  Brulle. 

Libelhda  erylhrea,  Brulle.  Exped.  de  Moree  p.  102.  (1862). 

Corporc  in  niarc  rubra,  in  femina  flaro.  Lacinia  me- 
dia prothoracis  niinore  seniirotundata.  Pedibns  maris 
rubris,  feminac  flavis.  Alis  hyalinis,  basi  GrocGo  flaris. 
Abdoniine  dilaiato,  subdepresso  in  marę. 

Czoło  i  ciemię  u  cf  różowo  czerwone,  u  9  ciemno  żółte. 
Średni  płatelc  i)rzodtulowia  mniejszy  od  l)ocznycli  płatków, 
półlvolisty.  Nogi  przeważnie  jasno  czerwone,  u  $  żółte. 
Slvrzydła  przeźroczyste  przy  nasadzie  szafranowo  żółto  za- 
barwione. Znamię  długie  czerwonawe.  Błonica  czarniawa. 
Odwtolv  rozszerzony,  po  wierzcłiu  sj^łaszczony ;  u  dojrzałego 
cf  lvrwawo  czerwon}^  z  czarną  smugą  podłużną  po  wierz- 
cłui  dziewiątego  pierścienia ;  u  Q  żółto  zielony  po  wierzchu 
z  czarnym  paskiem  przez  całą  długość  i  z  li:ilkoma  czar- 
nemi  kropkami  i  kreskami. 


76  Fam.  LIBELLULIDAE. 

Tylko  w  południowej  Europie  spostrzegana,  ale  w  naszych  kra- 
jach dotychczas  nieznana. 

W  Praterze  we  Wiedniu  w  czerwcu  rzadka.  (Br.  N.)  W  Wę- 
grzech, Tyrolu ,  Dalmacyi ,  Hiszpanii ,  Francyi ,  Belgii ,  na  wyspach 
Sardynii  i  Korsyce,  w  Algierze,  Azyi  mniejszej  i  Turkiestanie  (Br.  E.). 
W  południowej   Europie,  wschodnich  Indjach,  Afryce  (Kirb.   S.). 


5.  Geniis  Libellula  Lin.  Ważka  Jundzilł. 

Libellula,  Linne  Syst.  nat.  (1758).  —  Latreille,  Nat.  Crust. 
Ins.  (1802).  — Kirby,  Trans.  Zool.  Soc.  London  (1889).  —  PI  at  e- 
trum,  Newman,  Ent.  Mag.  (1833).  —  Pigiphila,  Buchecker, 
Syst.  Ent.   (1877). 

=  16.  Uhelliila  depressa,  Lin. 

Linne  Syst.  Nat.   (1758).  Faun.   Suec.   (1802). 

Platetrmn  depressum,  Newm. 

Pigiphila  depressa,  Buch. 

(Charp.  Lib.   Europ.  Tab.  IV.   —  T.  Taf.  II.    cf  $)• 

Corpore  robusto.  Macnla  basali  in  alis  anticis  ob- 
longa,  in  posticis  maeula  basali  triangiilari  fuscis,  fulvo 
veł?osis.  Abdomine  lato  imhlc  depresso  in  inare  adnlto 
nonnunąuam  in  femina  adulta  coeruleo  p)fuinoso. 

Wargi  i  czoło  ciemno  żółte,  wierzcli  czoła  więcej  cie- 
mny. Tnłów  białawo  iiwłosiony,  z  przodu  śniady  z  dwoma 
wielliiemi  jasno  źółtemi  plamami,  mdło  metalowy,  po  bo- 
kacli  czerwono  śniady.  Nogi  z  wyjątl^iem  ud  czerwona wycli 
czarne.  Sla^zydła  przeźroczyste,  przednie  przy  nasadzie 
z  mniejszą  podłużną,  tylne  z  więl<:szą,  trójlcątną,  czerwonawo 
śniadą  plamą,  na  brzegacli  jaśniejszą,  żółtemi  żyłkami  przet- 
kaną. Znamię  czarne.  Błonica  biała.  Odwłolc  jioziomo  bardzo 
spłaszczony,  na  nasadzie  żółty,  po  bokacli  szeroko  żółto 
plamlvOwany,  u  dojrzałego  cf  i  wyjątkowo  u  dojrzałej  9 
błękitno  upylony. 

D.  c.  47  mm  D.  s.  36  mm. 


LEPTETRUM.  77 

Po  całej  Galicy  i,  w  Królestwie  polskiem  i  w  Wielkopolsce  roz- 
siedlona. 

Przy  stawach,  bagnach,  kałużach,  rowach  wodą  nai)ehii()nych, 
i  najcz(^ściej  na  pokładach  ghnkowatych,  w  różnych  okolicach  kraju 
pospolita.  Zalatuje  także  do  parków  i  sadów  miast  wielkich.  Często 
podczas  uwijania  się  za  zdobyczą  usiada,  wybierając  na  ten  cel  su- 
che i  sterczące  gałęzie  drzew  i  krzewów.  Spłoszona  wraca  za  chwilę 
na  dawne  stanowisko.  We  wschodnich  Karpatach  w  wysokości  nad 
800  m,  w  Tatrach  w  reglach.  Jakkolwiek  okolicami  pospolita  nie 
jawi  się  w  większej    ilości    nad  kilka  okazów  w  jednej  miejscowości. 

Jawi  się  od  ostatnich  dni  maja  po  ostatnie  dni  sierpnia,  w  gó- 
racli  zaś  w  lipcu  i  do  połowy  sierpnia. 

W  okolicy  Kamieńca  podolskiego  (Bel).  W  okolicy  Wrocławia 
w  ostatnicłi  czasach  ubywa.  (Schneid.).  W  guberniach  Charkow- 
skiej i  Połtawskiej  w  Rossyi  (Łubny,  Romny,  Charków)  w  maju 
i  czerwcu  (Jar.  Rd.  1.  2.).  W  Szwecyi  i  Laponii  od  czerwca  do 
ciągu  sierpnia  (Johans).  Między  Wołgą  a  Uralem.  W  Syryi  i  Grecyi 
(Sel.  H.).  Wogóle  rozsiedlona  w  całej  Europie  i  w  Azyi  mniejszej  (Br.  E.). 


6.  Genus     Leptetrum,  Newm.  Ondyna  Dz. 

Łeptetrum,  Newman,  Ent.  Mag.  (1833).  —  Kirby,  Trans. 
Zool.   Soc.   London  (1889). 

Ciało  g  r  u  b  e.  Na  skrzydłach  więcej  niż  dzie- 
sięć żyłek  żeberkowy  c  h.  O  d  w  t  o  k  n  i  e  bardzo 
r  o  z  s  z  e  r  z  o  n  3%  nieco  poziomo  s  p  1  a  s  z  c  z  o  n  j^  a  1  Ij  o 
s  t  o  ż  Iś:  o  w  a  t  y. 

=  17.  Leptetruin  fulvuir¥i,  Miill. 

Libellula  fulva,  Muli.  Fauna  Fridr.  (1764).  —  Sel.  H.  p.  9. 
Lib.  conspurcata,  Fabr. 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  IL  d"  9-  —  T.  Taf.  IL  d')- 
Corpore  crasso.  Alis  basi  croceis ;  ińłta  in  cellula 
basali  alarum  anticarimi  anglista,  vitta,  maaidaąiic  basa- 
libus  in  alis  posHcis  flavo  fuscis,  flaińdo  ncwosis.  Ab- 
domine  snbdcprcsso  laferibits  flavis,  snpra  mactdis  coni- 
cis  niyris. 


78  Fam.  LIBELLULIDAE. 

Czoło  Żółte.  Tułów  żółtawo  śniady,  białawo  iiwłosiony. 
Biodro  i  spód  ud  żółto  śniade  reszta  nóg  czarna.  Przednie 
i  tylne  skrzydła  przy  nasadzie  żółto  zabarwione,  zarazem 
przy  nasadzie  przednie  z  podłużną,  wazką  smugą  w  póllcu 
nasadowem;  tylne  z  taką  samą,  lecz  większą  smugą  i  trójkątną 
plamą  czarnemi  ze  żółtem  użyłkowaniem.  Znamię  i  l)łonka 
czarne.  Odwłok  poziomo  przypłaszczony,  przy  nasadzie  nieco 
napęcniały,  u  świeżo  wylęgłych  okazów  czerwonawo  żółty, 
u  przestarzałych  śniady,  od  i)iątego  pierścienia  ze  stożko- 
watemi,  czarnemi  plamami;  u  dojrzałego  cJ'  cały  błękitno, 
u  dojrzałej  $  na  spodzie  sino  upylony.  Przysadki  czarne. 
Pokładełko  9  l^rzylegające,  ])ółk()liste,  po  bokach  si^lecione. 

D.  c.  40—42  mm    D.  s.  36-38  mm. 

Przy  stawach  po  całej  północno  wschodniej  Gahcyi  rozpowszech- 
niona (Janów,  Lul)aczów,  Poturz^-ca,  Muchawka,  Kossów  i  Swidowa 
na  Podoki).  Po  wylęgu  z  poczwarki  odlatuje  od  stawu  i  zalatuje  do 
śródlesi,  a  na  stepie  do  gajów  i  zarośli ;  z  wiekiem  i  podczas  godów 
weselnych  znowu  powraca  do  stawu. 

Pojawia  się  w  małej  ilości  od  ostatnich  dni  maja  przez  czer- 
wiec, a  na  Podolu  spostrzegałem  także  w  lipcu  okazy  przestarzałe. 

Przy  wodach  torfowych  nie  zauważana   (T.). 

W  Królestwie  polskiem  w  okolicy  (iłogowa  bardzo  rzadka  (Sel. 
H.  pag.  267  —  381.).  W  południowej  Szwecyi  (Johans).  We  Węgrzech 
przy  jeziorach  nie  rzadka  (Br.  N.).  W  okolicy  Wrocławia  w  czerwcu 
rzadka  (Sclineid.).  W  Charkowskiej  guljernii  w  Rossyi  jeden  okaz 
schwytany  4  wiorst  od  miasta  Kupiańska,  gdzie  P.  Iwanów  zauwa- 
żał więcej  okazów  na  sucli3'cli  wierzchołkach  drzew  i  krzewów  w  wy- 
sokopiennym lesie.  Między  Wołgą  a  Uralem  i  na  Kaukazie  (Rd.  2.). 
W  okolicy  Kazania  (Sel.  H.).  Z  wyjątkiem  Korsyki,  Sardynii  i  La- 
ponii po  całej   reszcie  Europy  rozsiedlona   (Br.   E.). 

Odmiany 

=  vnr.  hi nidCKldta,  Steph. 

Apice  nehuloso  alarnm  m.aeula  miniita,  nigra. 

Z  małą  czarną  plamką  na  kończynie  skrzydeł.  Odmiana 
ta  zwylvle  zdarza  się  między  zwykłemi  okazami  i  częściej  u  9 
nadto  z  kończyną  skrzydeł  oprócz  tej  plamki  lekko  zadymioną. 


LEPTETlRITM.  79 

=  var.  fiilvisslnia,  mihi. 

Tul).  II.  fig.  4.  9. 

Alis  in  ditione  anteriorc  iisąue  ad  noduluni  jtosf  fl<i- 
vis,  newis  in  eadcm  pallidioribus. 

Ze  skrzydłami  głównie  na  przedniej  przestrzeni  aż  po 
za  węzełelc  żółto  zabarwionemi  i  z  żyłkami  na  takowej  jaś- 
niej szemi. 

Zauważana  na  północnej  nizinie  Galicy  i  wschodniej. 

=  var.  binercosa^  milii. 

Triangulo  alarum  duobus  nerińs  ti'anve7'salibł(,s. 

Trójlvąt  słvrzydeł  z  dwoma  poprzeeznemi  żyłłcaiiii.  Zbo- 
czenie to  w  nżyłłvOwaniu  przedstawia  ołvaz  na  północno 
wscliodniej  Gałicyi  scłiwytany. 

=  18.  LeiHetruni  ąuadrimaculatum,  Lin. 
Libellula  guadrimamdata,  Lin.   Syst.  nat.   (1758). 
(Charp.   Lib.   Europ.   Tab.   III.    c^"  Ó-    —   T.   Taf.   II.    cf)- 

Corpore  crasso.  Alis  basi  croccis  nodnio  ni(/ro  ma- 
cnlafo ;  posticis  mac/ula  ba.sali,  irianf/ulari  fitsca.  Abdo- 
mine  subdepresso,  apicem  rcrsus  atłennaio. 

Przedstawiciełłca  typowa  tego  rodź  aj  n. 

Ciało  przeważnie  ciemno  szaro  nbarwione,  a  jaśniejsze 
oliwlvowo  zielone  spływa  się  w  odcieniacli  z  ciemniejszem. 
Wargi  szaro  żółte,  czarno  npłamione.  Czoło  żółto  zielone. 
Tnłów  gęsto  l^ialawo  uwtosiony,  rndawo  zielony,  mdło  me- 
talowy, po  bokach  z  dwoma  niewyrażnemi,  czarnemi  prąż- 
kami. Nogi  czarne.  Skrzydła  czarno  użyłl<:owane,  przy  na- 
sadzie żółto  zabarwione ;  węzełelv  na  obu  paracli  skrzydeł 
w  czarnej  obwódce ;  tylne  skrzydła  z  trójkątną  czarną 
plamą.  Znamię  czarne.  Błonka  biała.  Odwłok  po  wierzcliu 
przedniej  połowy  uwłosiony,  przy  nasadzie  zgrubiały,  ku 
końcowi  coraz  węższy,  w  całości  stożlcowaty ;  na  przodzie 
i  po  bokacli  szaro  rudawo  zielony,  na  końcowej  i)otowie 
czarniawy.  Przysadki  czarne. 

D.  c.  40—48  miu  D.  s.  38  min. 


80  I^am.  LIBELLULIDAE. 

We  wszystkich  okolicach  Galicy  i  rozpowszechniona.  Przy  sta- 
wach, bagnach  i  przy  rzekach  niżowych  najliczniejsza.  We  wscho- 
dnich Karpatach  na  wysokości  także  nad  800  m  n.  p.  m.  ;  w  Ta- 
trach w  reglach  spostrzegana  przy  stawach  Toporowym  i  Smereczyń- 
skim, przy  bagienku  pod  CzerwOnemi  Wierchami  nad  1.000  m  n. 
p.  m..  Jawi  się  na  równinach  i  w  pagórkowatych  okolicach  od  pierw- 
szych dni  maja,  a  w  lipcu  ubywa,  przestarzałe  zaś  okazy  snują  się 
do  połowy  sierpnia ;  w  górskiej  krainie  przez  czerwiec  i  lipiec.  Jedne 
wylęgłe  latają  około  wody,  inne  rozlatują  się  po  dalszych  okolicach, 
i  zwiedzają  poremby,  polanki,  linie  leśne  i  przedlesia ,  w  przelocie 
snują  się  przez  ulice  i  place  miast  wielkich. 

Najpospolitsza  ważka  wcześnie  z  wiosną  jawiąca  się  gromadnie 
w  miejscowościach  nawodnionych.  Ona  najczęściej  odbywa  wędrówki 
tłumnie  w  dalekie  okolice.  Wędrówkę  taką  przez  miasto  Królewiec 
w  czerwcu  r.  1852  opisuje  Dr.  Hagen ;  dnia  29.  maja  1881  w  oko- 
licy Drezna  Wilhelm  Blasius..  Podczas  wędrówki  przelatuje  przestrzeń 
około  200  kilometrów  w  ciągu  jednego  dnia. 

Także  w  Galicyi  często  zdarzają  się  jej  wędrówki,  jedna  z  wię- 
kszych odbyła  się  w  lecie  1868  w  okolicy  Rawy,  w  lecie  1880  w  oko- 
licy Lwowa. 

W  okolicy  Kamieńca  podolskiego  (Bel.).  W  guberniach  Char- 
kowskiej i  Połtawskit^j  w  Rossyi  (Charków,  Sławiańsko',  Wałków, 
Kupiańsko,  Łubny,  Romny).  W  r.  1881  zauważano  wędrówkę  w  ach- 
tyrskim  powiecie  (Jar.  Rd.  1.  2.).  W  Szwecyi  i  Laponii  od  maja 
do  polowy  lipca  (Johans.).  W  Finlandyi  (His.).  Między  Wołgą 
a  Uralem  (Evers.).  W  okolicy  Tobolska  w  Syberyi  (Sel.  H.).  Roz- 
siedlona po  środkowej  i  północnej  P^uropie,  także  w  Dalmacyi,  Gre- 
cy i  (Br.  E.).  Należy  do  fauny  strefy  północnej  w  Europie,  Azy  i 
i  Ameryce  (Kirb.  R.  pag.   286,  287). 

Odmiany 
=  vav,  olivaceaf  T. 

Abdomme  anłeriore,  newisąue  alarnm  plurimis  oli- 
vaceo  flavis. 

Przednia  cześć  tułowia  i  przeważna  część  żyłek  skrzy- 
deł oliwl<:owo  żółte. 

Nie  częsta  odmiana  między  zwykłemi  okazami  i  o  kilkanaście 
dni  później   spostrzegana  na  północnej  nizinie  Galicyi  wschodniej. 


ORTHETRUM.  81 

=  var.  praenubilaf  Newm. 

Tab.  II.  fig.  1. 

Alis  faseta  antę  apicem  ditione  pterostigy}%atis  nigro 
fiimała. 

Na  skrzydłach  przed  kończyną  w  okolicy  znamienia 
z  czarno  zadymioną  smugą  albo  przepaską  i  niekiedy  z  za- 
dymionym węzełkiem. 

Rzadsza  odmiana  od  poprzedniej  olwacea  w  Galicyi  wschodniej. 

7.  Genus  Orthetrum,  Newm.  Lecicha  ME. 

Orthetrum,  Newman,  Ent.  Mag.  (1833)  —  Kirby,  R.  (1889). 
Hydronympha,  Buchecker,  Syst.  Ent.  Odonata  (1878)  —  Libella, 
Brauer  V. 

Ciało  miernie  grube.  Więcej  niż  dziesięć  ży- 
łek żeber  lv  owych  na  skrzydłachprzeźroczystycli 
bez  czarnego  plamkowania,  co  najwięcej  przy 
nasadzie  żółto  zabarwionych.  Odwłok  stożko- 
waty, nieco  poziomo  spłaszczony,  u  dojrzałego 
c^  cały  albo  częściowo  błękitno  albo  sino  albo 
biało  u  pylony. 

=  19.  Orthetrum  caertilescens,  Fab. 
Tab.  II.  fig.  2.  i  3. 
Libellula  caerulescens,  Fabr.  Ent.  Syst.  (1798). 
Lib.  opalina,  Cliarp. 
(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  VI.). 
Alis  hyalinis.  Pterosttgmałe pallide  flavo,  4 mm  longo. 
Abdomme  elongato,  conico ,  subdepresso,    in  marę  adulto 
cum  thorace  coeruleo  pruinoso.     Genitalibus  maris  valde 
erectis.   Vagi7ia  feminae  profunde  sed  anguste  excisa. 

Czoło  i  ciemię  oliwkowo  żółte.  Tułów  po  bokach  śniado 
na  przodzie  zielono  żółty  z  ciemnemi  smugami.  Stopy  i  pi- 
szczele na  spodzie  czarne  reszta  nóg  żółta.  Skrzydła  prze- 
źroczyste, u  przeważnej    ilości  okazów  przy  nasadzie  żółto 

6 


82  Fam.  LIBELLtTLIDAE. 

zabarwione;  żyłki  delikatne,  naramienna  i  podramienna 
żółte,  inne  żyłld  śniade.  Znamię  4  mm  dłngie,  jasno  żółte. 
Błonica  biała.  Odwłok  u  świeżo  wylęgłego  d^  i  u  9  śniado 
żółty  z  czarnym  kantem,  ciągnącym  się  i^rzez  środek  dłu- 
gości wierzchniej ;  od  trzeciego  przedniego  do  dziewiątego 
końcowego  włącznie  pierścienia  po  wierzchu  przed  tylną 
krawędzią  z  dwoma  czarnemi  j^lamkami.  Odwłok  wraz  z  tu- 
łowiem u  dojrzałego  cf  błękitno  upylony.  Części  płciowe  cT 
bardzo  odstające  od  spodu  odwłoka;  pokładełko  $  głęboko 
i  wąsko  wycięte. 

Przedstawicielka  typowa  tego  rodzaju. 

D.  c.  40  m7n  D.  s.  32  mm, 

W  Galicy  i  wschodniej  tak  okolicami  jakoteż  ilościowo  bardzo 
rzadka.  Przebywa  w  pobliskości  stawów  i  źródłowych  moczarków 
(Brzuchowice,  Pasieki  koło  Lwowa,  Stawki  koło  Janowa).  Na  pła- 
skowyżu podolskim  przy  stawach  wśród  stepowego  pola  (Czerka- 
szczyzna,  Muchawka  koło  Czortkowa).  Jawi  się  od  połowy  czerwca 
przez  lipiec. 

Nie  zauważana  przy  torfowych  wodach.  W  Niemczech  pospo- 
Hta  (T.).  W  Szwecyi  w  lipcu  (Johans.).  Na  Węgrzech,  w  Niższej 
i  w  Wyższej  Austryi  (Sel.  H.).  Z  wyjątkiem  Sardynii,  Korsyki,  La- 
ponii i  Finlandyi  po  reszcie  Europy  i  w  Algierze  rozsiedlona  (Br.  E. 
Kirb.   S.). 

=  20.  OrtJietrum  brunneii^n,  Fonsc. 

Libellula  hrunnea,  Fonsc.  An.  Soc.  Entom.  de  France  (1837). 
Lih.   caerulescens,  Ramb. 
Lib.  opalizans,  Charp. 
(T.  Taf.  in.  cT  9). 

Cacrulescenłi  Fabr.  mmillwia.  Pterostigmate  fusco 
flavo,  3  mm  longo.  Geniłalibus  mm^is  'paullo  ereetis.  Va- 
fjina  fem^inae  late  eicisa. 

Kształtem  wielkością  i  ubarwieniem  do  caerulescens 
Fabr.  bardzo  podobna.  Najważniejsze  znamiona  różnicowe 
są  następujące:  Znamię  śniado  żółte,  3  mm  długie.  Odwłok 
od  trzeciego  do  dziewiątego  włącznie   pierścienia   z    wierz- 


OETHETRUM.  83 

chu  po  Środku  przed  tylną  krawędzią  z  dwoma  poprzecz- 
nemi  czarnemi  kreskami.  (Kreski  te  na  niektórych  okazach 
9  i  u  dojrzałego  cf  7-  błękitno  upylonym  tułowiem  i  odwło- 
kiem są  na  ósmym  i  dziewiątym  pierścieniu  niewyraźne 
albo  brakują).  Części  płciowe  cf  mało  odstające  od  spodu 
odwłoka;  pokładełko  9  szeroko  wycięte,  na  krawędzi  ob- 
rębione. 

cf  D.  c.  45  min  \ 
9  D.  c.  42  mm  ] 

Na  nizinach,  w  okolicach  pagórkowatych  i  na  podgórzu  wscho- 
dnich Karpat  w  Galicy  i  wschodniej  spostrzegana  (koło  Lwowa,  Rawy, 
Poturzycy,  w  okolicy  Stanisławowa,  Kołomyi  i  Kut). 

Siada  najchętniej  po  drogach  i  ścieżkach ,  po  ugorach ,  ławi- 
cach piasczystych,  namuhskach  osuszonych  wśród  łanów  zbożowych 
i  na  przedlesiach  w  pobliskości  swojej  kolebki ,  którą  są  źródłowe 
potoki  i  stojące  wody.  Spłoszona  nie  odlatuje  na  dalszą  odległość, 
lecz  wraca  na  dawne  swe  stanowisko. 

Pojawia  się  w  lipcu  i  sierpniu  w  małej  ilości.  W  okolicy  Kró- 
lewca (Sel.  H.).  W  Sardynii  i  Sycylii  pospolita  (Sel.  H.).  W  Szwe- 
cyi,  Finlandyi  i  Laponii  niezauważana.  Z  wyjątkiem  Anglii  i  półno- 
cnych krajów  około  wybrzeży  morskich  po  wielu  krajach  Europy 
rozsiedlona;  także  w  Syberyi,  Azyi  mniejszej  i  Turkiestanie  (Br.  E.). 

O  Orthetrum  nitidinemis,  Sel.  (Sel.  H.  pag.  15.). 
Libellula  Baetica,  Ramb.   (pag.  66.). 

Do  caerulescens  Fab.  i  hrunneiim  Fonsc.  bardzo  po- 
dobna. Różni  się  głównie  znacznie  jaśniejszem  ubarwieniem 
całem,  zwłaszcza  źyłeli  podłużnych,  tudzież  szerszem,  6  mm 
długiem  znamieniem. 

Rozsiedlona  w  południow^ej  Europie  na  wybrzeżach  Śródziem- 
nego morza  i  w  Algierze  (Sel.   H.). 

=  21.  Orthetrum  cancellatwin,  Lin. 

Libellula  caneellata,  Lin.   Syst.  Nat.  (1758). 

Lib.  lineolata,  Charp.  (1825). 

(Charp.   Lib.   Europ.   Tab.  V.    cf  9  —  T.   Taf.   III.    cf  9)- 


g4  Fam.  LIBELLITLIDAE. 

Alis  hyalinis  basi  flavo  coloratis.  Płerostigmałe  iii- 
gro.  Abdomine  depresso,  pauco  dilatato,  apiceni  versus 
attennuato,  flavo,  in  dorso  lineis  lateribus  duobus  curvis, 
nigris ;  in  marę  adulto  ab  tertio  seg?ne?ito  iisgue  ad  finem 
octavi  seg^nenti  albo  coeruleo  pruinoso.  Appendicibus  ana- 
libus  totis  nigris. 

Czoło,  wargi  i  szczyt  ciemienia  zielono  żółte,  nasada 
ciemienia  śniada.  Tułów  zielono  ciemno  żółty,  po  wierzcliu 
i  po  bokach  ciemniej  i^askowany.  Nogi  czarne.  Skrzydła 
przeźroczyste,  przy  nasadzie  albo  także  na  przedniej  dłu- 
gości żółto  zabarwione;  żyłka  naramienna  żółta,  inne  żyłki 
czarne.  Znamię  czarne.  Błonka  czarniawa,  przy  nasadzie 
jaśniejsza.  Odwłok  przy  nasadzie  zgrubiały,  następnie  po- 
ziomo spłaszczony,  ku  końcowi  coraz  węższy,  żółty;  od 
trzeciego  do  końca  siódmego  lub  ósmego  pierścienia  po 
wierzchu  z  dwoma  bocznymi,  na  zewnątrz  nieco  sierpowato 
zakrzywionymi  czarnymi  paskami  i  dwoma  poprzecznemi, 
czarnemi  kreskami;  dwa  lub  trzy  końcowe  pierścienie  od- 
włoka po  wierzchu  szaro  czarne.  Żółte  ubarwienie  odwłoka 
u  świeżo  wylęgłych  okazów  z  wiekiem  zmienia  się  na  szaro 
żółte.  Odwłok  u  dojrzałego  cf  od  trzeciego  do  tylnej  kra- 
wędzi ósmego  pierścienia  sino  upylony.  Przysadki  odwłoka 
(app.  an.)  całe  czarne. 

D.  c.  52  mm  D.  s.  42  mm. 

Po  całej  Galicyi  wschodniej  rozpowszechniona,  ale  nie  we  wszyst- 
kich okohcach  w  przeciętnie  równej  ilości.  Przy  stawach  na  północ- 
nej nizinie  w  znacznej  ilości.  Przelatuje  tak  nad  nagą  powierzchnią 
wody  jakoteż  nad  brzegami,  zalatuje  na  ścieżki  i  drogi  w  okohcy, 
gdzie  usiada  na  osuszonych  i  słońcem  ogrzanych  miejscach.  Podczas 
godów  weselnych  zalatuje  między  zarośla  trzcin,  wówczas  słychać 
z  brzegu  głośny  szelest  i  furkotanie  skrzydeł.  Na  południowem  Po- 
dolu i  na  Podgórzu  rzadka  (Janów,  Lubaczów,  okohce  Przemyślan, 
okolice  Pieniak;  Czerkaszczyzna  i  Świdowa  w  Czortkowskim  obwo- 
dzie rzadka;  koło  Stanisławowa  i  Kołomyi  rzadka). 


ORTHETRUM.  85 

W  okolicach  górskiej  krainy  Karpat  nad  500  m  n.  p.  m.  nie 
zauważana. 

Jawi  się  od  początku  czerwca  przez  lipiec,  zaś  już  przy  końcu 
lipca  i  w  pierwszej  połowie  sierpnia  latają  samopas  przestarzałe 
okazy  z  wj^strzępionemi  skrzydłami. 

W  okolicy  Królewca,  na  Śląsku,  między  Odrą  a  Duną  w  Króle- 
stwie polskiem  rzadka  (Sel.  II.  pag.  12.  267.).  W  guberniach  Char- 
kowskiej i  Połtawskiej  w  Rossyi  (Sławiańsko,  Kupiańsko,  Charków, 
Łubny)  w  czerwcu.  Usiada  na  suchych  gałęziach  drzew  w  lasach 
i  po  piaszczystych  brzegach  rzek  (Rd.  2.).  W  południowej  Rossyi 
w  okoUcy  miasta  Kazania  (Evers.).  W  Szwecyi,  także  w  okohcy  Sztok- 
holmu od  czerwca  po  koniec  sierpnia  (Johans).  W  Finlandyi  także 
w  okohcy  miasta  Helsingsfors  (His.).  Na  wyspie  Sardynii,  w  Anghi, 
na  stałym  lądzie  po  całej  Europie,  jakoteż  w  Algierze  rozsiedlona  (Br.  E.). 

=  22.  OrtJietruni  albisfj/la,  Sel. 
Tab.  II.  fig.  7.  cf . 
Libellula  albistyla,  Sel.  Revue  Zool.   (1847).  Rev.  d.  Odo- 
nata  (1850). 

Cancellato  Lin.  similliynum,  sed  corpore  mmntiore.  Ab- 
domine  in  marę  adulło  usgue  ad  finem  segmenti  sexti 
opalino  albo  pruinoso,  guatuor  segmentis  extremis  piceo 
nigris.  Appendicibus  analibus  totis  vel  apice  albis. 

Ustrojem  ciała  i  ubarwieniem  do  cancellatum  L.  bar- 
dzo podobna,  lecz  delikatniejsza  i  smukłej  sza. 

Boki  tułowia  z  trzema,  prawie  równo  długimi,  czar- 
nymi paskami.  Odwłok  u  dojrzałego  cf  z  wyjątkiem  czterech 
końcowycli,  smolno  czarnych,  pierścieni  opalowo  biało  upy- 
lony.  Górne  przysadki  całe  albo  tylko  na  końcach  kre- 
dowo białe. 

D.  c.  50  mm  D.  s.  38  mm. 

Dotychczas  tylko  w  dwóch  okohcach  Galicyi  wschodniej  schwy- 
tana. Pierwszy  raz  spostrzegłem  ją  przy  bagnie  na  źródliskach  koło 
Prutu  w  Wierbiążu  niżnym  pod  Kołomyją  dnia  7.  i  10.  sierpnia 
w  kilku  okazach.  Samce  usiadały  na  trzcinie  a  samice  na  grządkach 
przyległego  ogrodu;  zdołałem  pochwycić  tylko  cf  i  9-  Drugi  raz 
złowiłem  dnia  13.  czerwca  tylko   cf   na  piaszczystej  drodze  przy  sta- 


86  Fam.  LIBELLITLIDAE. 

wie  w  Janowie.  Przez  staw  przepływa  Wereszczyca,  rzeka  poboczna 
Dniestru.  Możliwie  zatem  rozsiedliła  się  albistyla,  Sel.,  której  wła- 
ściwą ojczyzną  są  kraje  na  południe  Galicyi  około  wybrzeży  Śród- 
ziemnego morza  rozpołożone,  przez  dolinę  Dniestru  do  zwartej  lesi- 
stymi pagórkami  i  bardzo  nasłonecznej  kotliny  w  Janowie. 

W  guberniach  Charkowskiej  i  Połtawskiej  w  Rossyi  w  okolicy 
miasta  Łubny,  na  brzegu  rzeki  Suły,  koło  Kupiańska  od  2.  do  20. 
czerwca  złowiono  dwa  okazy.  Na  brzegacli  Wołgi  i  na  Kaukazie  (Rd. 
2.).  Na  Węgrzech  w  okolicy  Buda -Pesztu  (Sel.  H.).  W  Praterze 
w  Wiedniu  nie  rzadka  (Br.  N.).  We  Francyi ,  Włoszech,  w  Tyrolu 
i  Turkiestanie  (Br.  E.).  W  Chinach  i  Japonii  (Kirb.   S.). 


B.    Subfamilia    Cordullinac,    Kirb. 

Miedziopiersiowate. 

1.  Genus  Somatochlora,  Sol.  Miedziopierś  ME. 

Somatochlora,  Selys,  Buli.  Acad.  Belg.   (1871). 

Tło  ciała  przeważnie  błyszcząco  metalowe. 
Czoło  żółto  plaml<;owane  lub  pasl<:owane.  Slcrzy- 
dła  przeźroczyste  albo  żółto  zabarwione  bez 
c i  e m n  y  c li  plam.  O  d  w ł o !<:  po  wierzchu  1  ś  n i  ą c o  m e- 
talowy,  p  o  b  o  li  a  c  li  przynajmniej  na  d  w  ó  c  łi  na- 
sadowych  p  i  e  r  ś  c  i  e  n  i  a  c  li   żółto   p  1  a  m  k  o  w  a  n  y. 

=  23.  Somatochlora  metallicaf  Lind. 

Libellula  metallica,  Lind.  Mon.  Lib.   Eur.   (1825). 
Aeschna  metallica,  Charp.  Hor.   Ent.   (1825). 
Epitheca  metallica,  Lind.   (Br.  E.  pag.   36). 
(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XV.    J^  $  —  T.  Taf.  V.    cf  9)- 

Corpore  viridi  aeneo.  In  fro7ite  vitta  transversa,  ifi 
medio  linea  aenea  interrupta,  flava,  maculis  flavis  ajmd 
oculos  conjuncta.  Segmentis  secundo  tertioąue  abdomina- 
libus  flavo  maculatis.  Appendicibiis  superioribus  maris 
in  margine  exteriore  bidentatis,  apice  accmnmata,  refleza. 
Yagina  feminae  canaliculata,  recto  angulo  deflexa. 


SOMATOCHLORA.  87 

Tło  ciała  mieniące  się  zielonym  i  niebieslvim  metalo- 
wym połyskiem.  Czoło  metalowo  niebiesl<:o  zielone  z  po- 
przeczną żółtą,  po  środku  przerwaną,  kreską  z  żółtemi 
plamkami  pod  każdem  okiem  połączoną.  Nogi  z  wyjątkiem 
bioder  i  ud  przedniej  pary  źółtycli  czarne.  Skrzydła  przeź- 
roczyste przy  nasadzie  często  u  9  '^^'•^  większej  przestrzeni 
albo  całe  żółto  zabarwione.  Odwłok  u  c^  wrzecionowaty, 
przy  nasadzie  napęcniały,  na  trzecim  pierścieniu  zwężony, 
na  dalszej  długości  ku  końcowi  nie  bardzo  poziomo  spła- 
szczony, na  końcu  coraz  węższy;  spód  nasadowych  pier- 
ścieni drugiego  i  trzeciego  żółte,  u  $  nadto  po  bokach  żółto 
kropkowany.  Górne  przysadki  cf  tak  długie  jak  dwa  koń- 
cowe pierścienie,  na  zewnętrznej  l<:rawędzi  z  dwoma  niewy- 
raźnymi zębami,  jednym  przy  nasadzie  zaostrzonym,  dru- 
gim przed  kończyną  tępym;  l<:ończyny  do  wierzchu  łul^iem 
zawinięte,  ostrokończyste.  Pokładełko  9  trójkątnie  rynew- 
kowate,   wąskie,   prostopadle   odstające,  długie. 

cf  D.  c.  53—56  mm  D.  s.  37—39  77tm. 

9  D.  c.  57— 60  mm  D.  s.  40  mm. 

Na  północnej  nizinie,  w  paśmie  Woroniaków  i  w  górskiej  krai- 
nie Karpat  rozpowszecłiniony,  nie  rzadki.  (Okolice  Lwowa ,  Janów, 
Lubaczów,  Pieniaki,  Słobódka  leśna,  Młodiatyn,  Mikuliczyn;  w  Ta- 
trach przy  stawach  Toporowym  i  Smreczyńskim). 

Na  nizinach  przy  stawach  i  rzekach,  w  górskiej  krainie  przy 
zabagnionych  potokach. 

Na  stepowej  wyżynie  Podola  nie  zauważany. 

Lata  szybko,  c?  nisko  nad  powierzchnią  wody  a  9  przy  brzegach. 

Jawi  się  na  równinie  i  w  okolicach  pagórkowatych  od  ostatnich 
dni  maja  po  koniec  Kpca,  w  górskiej  krainie  w  Upcu  i  przez  pierw- 
sze dni  sierpnia. 

Okazy  nizinowe  odznaczają  się  błyszczącym  połyskiem  metalo- 
wym ciała,  mieniącym  się  w  ciemno  niebiesko  i  ciemno  zielono  jako- 
też  rozległem  żółtem  zabarwieniem  ciała  zwłaszcza  u   cf . 

W  okoUcy  Królewca  pospolity.  Na  Śląsku.  Między  Wołgą  a  Ura- 
lem w  południowej  Rossyi  (Sel.  H.).  W  Charkowskiej  i  PołtawsMej 


88  Fam.  LIBELLULIDAE. 

gubernii  w  Rossy  i,  koło  Charkowa  i  Kupiańska,  Romny  i  Łubny  (Jar., 
Rd.  1.).  W  Szwecyi  w  sierpniu  i  w  Laponii  (Johans.).  W  Finlandyi 
przy  jeziorach  w  hpcu  (His.).  W  Szwajcaryi  bardzo  rzadki  (Mey.  D.). 
W  środkowej  i  póhiocnej   Europie;  w   Syberyi  (Br.   E.). 

Odmiana 

=  var.  montana,  mihi. 

Structura  nonnihil  minore.  Vitta  frontali  flava  in 
medio  non  interrupta.  Alis  totis  fusco  nebulosis. 

Różni  się  od  okazów  typowych  tego  gatunku  nieco 
mniejszymi  wymiarami  ciała,  jednolitą  przepaską  na  czole 
i  skrzydłami  w  całości  śniado  zamgionemi. 

(^  D.  c.  51  mm  ;  D.  s.  35  mm. 

C   D.  c.  57  mm ;  D.  s.  38  mm. 

Odmiana  ta  pojawia  się  nierzadko  przy  zabagnionych  potokach 
w  lipcu  i  pierwszych  dniach  sierpnia  w  okolicy  Mikuliczyna  we 
wschodnich  Karpatach. 

=  24.  Somatochlora  alpestris,  Sel. 

Corduliaalpestris,  Sel.  Mon.  Lib.  Europ.  (1840).  Sel.  H.  (1850). 
(Sel.  PI.  1.  fig.  6.  app.  an.   cf). 

Apud  oculos  maculis  flaińs  ditione  metallica  disso- 
lutis  viUa  flara  non  conjunctis.  Abdomine  maris  toto  vi- 
ridi  aeneo,  flaro  non  niaculato ;  lateribus  segmenti  se- 
cundi  abdominalis  in  femina  flavo  maculatis.  Appendi- 
cibus  superioribus  maris  extus  bidentatis,  ad  finem  geni- 
culatis  apice  ipsa  angulato  reflexa.  Yagina  feminae  eon- 
eava,  obtusa. 

Żółte  plamy  po  obu  bokach  ócz  złożonych  ciemno  me- 
talową przestrzenią  oddzielone  bez  żółtej  przepaski  na  przo- 
dzie  czoła.  Metalowe  tło  ciała  niebiesko  zielone,  prawie  sta- 
lowe, zwłaszcza  u  9-  Nogi  czarne.  Skrzydła  zwłaszcza  u  $ 
żółto  szaro  zamglone.  Znamię  u  cf  śniado  czarne,  u  9  śniade. 
Odwłok  u  cf  cały  jednolicie  metalowy,  bez  żółtych  plam, 
u  9  drugi  pierścień  przedni  od  nasady  po  bokach  z  żółtą 
krzywą  kreską  czyli  plamką,  trzeci   po  środku   na    spodzie 


SOMATOCHLOEA.  89 

Żółty*).  Górne  przysadki  cf  na  spodzie  zewnętrznej  bocznej 
krawędzi  koło  nasady  z  dwoma  wyraźnymi  zębami  i  z  ko- 
lankiem przed  kończyną  ku  wierzcliowi  kątowato  zagiętą**) 
Dołne  przysadl<:i  cT  zrosłe,  z  końcami  do  wierzcliu  zal<:rzy- 
wionymi,  Poldadełko  9  zaol^rąglone,  misoczkowato  półkoli- 
ste, nie  bardzo  odstające. 

D.  c.  44—47  mm  D.  s.  32—33  mm. 

Wyłącznie  górski  mieszkaniec  w  alpejskiej   dziedzinie  roślin. 

W  Tatrach  przy  stawach  i  bagnach  w  lipcu  i  sierpniu.  (Kon- 
dratowa  hala  nad  1.000  m  n.  p.  m.).  W  okolicy  Howerli  na  Czar- 
nohorze   we  wschodnich    Karpatach  (J.   Bąkowski). 

W  Laponii  (Johans).  W  Alpach,  Szwajcaryi,  Saksonii  i  Tyrolu 
(Br.  E.). 

O  25.  Soniatochlora  arctlea,  Zett. 

Aeshna  arctica,  Zett,  Ins.  Lapponica  (1840). 
Epitheca  arctica,  Zett.   (Br.  E.). 
(Sel.  H.  PI.  2.  fig.  1.  apjj.  an.   cf). 

Maculis  flavis  apnd  oculos  vitta  flava  frontali  non 
conjunctis.  Duobus  segniefitis  basalibiis  abdominalibus 
maris,  tribus  iisdem  segmentis  feminae  in  lateribiis  flavo 
maculatis.  Appendicibus  analibus  maris  subtus  łridenta- 
tis,  apice  recta,  obtusa.  Yagina  feminae  brevi,  triangulari 
canaliculata. 

Mniejszy  od  alpestyńs  Seł.,  do  którego  jest  bardzo  po- 
dobny. Żółte  plamy  po  boł<:acti  ócz  złożonycli  żółtą  i^rze- 
paslcą  niepołączone.  Dwa  nasadowe  pierścienie  odwłoka 
a  u  9  także  trzeci  pierścień  po  bolcacli  żółto  plamkowane. 
Górne  przysadl^i  cf  na  spodzie  z  trzema  zębami  z  liońcami 
prostymi,  zaol<:rągionymi.  Polcładełko  9  krótl^ie,  trójkątnie 
rynewkowate. 

D.  c.  43  mm  D.  s.  32  mm.  (według  Tlimpla). 

*)  Według  opisów  z  okazów  w  innych  krajach  zebranych,  drugi 
i  trzeci  pierścień  u  cf ,  zaś  u  9  drugi  pierścień  odwłoka  żółto  plamiste. 

**)  Opis  Dra  R.  Tiimpla  (T.)  wymienia  trzy  zębj'  na  spodzie 
bocznej   krawędzi  górnych   przysadków   cj' . 


90  Tam.  LIBELLULIDAE. 

W  Laponii,  Szkocyi ,  Norwegii ,  na  Północnym  przylądku  (Jo- 
hans.)  W  Finlandyi  przy  kilku  jeziorach  ;  okaz  schwytany  w  okolicy 
miasta  Helsingsfors  przez  p.  Heikla  21.  lipca  (His.).  W  górskich 
okolicach  Belgii,  Anghi,  Niemiec,  Tyrolu,  Styryi,  Karyntyi  i  w  po- 
wyższych krajach  północnych  Furopy  ;   także  w  Syberyi  (Br.   E.). 

Podanie  tego  gatunku  jako  znajdującego  się  w  zbiorach  Aka- 
demii Umiejętności  w  Krakowie,  a  pochodzącego  z  Tatr  (Dz.  P.),  oka- 
zało się  po  należy tem  sprawdzeniu  mylnem. 

Prawdopodobnie  odszukany  być  jeszcze  może  w  Tatrach. 

=  26.  Somatochlora  fUwomaculata,  Lind. 

Libellula  flayomaculata,  Lind.   (1825). 

Epitheca  flavomaculata,  Lind.   (Br.   E.).   (Dz.   P.). 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XVI.  cf  9  —  T.  Taf.  V.  cf' 9)- 
Yiridi  aenea.  Apud  oculos  macula  flava.  Lateribus 
thoracis  maculis  duabus  flavls.  Alis  basi  vel  ?iiajori  parte 
croeeo  flavis.  Segmentis  tribus  abdominalibus  atiteriori- 
bus  maris,  segmentis  octo  abdominalibus  anterioribus  fe- 
fuinae  lateribus  flavo  maculatis.  Appendicibus  analibus 
superioribus  maris  subtus  bidentatis,  apice  arcuato  re- 
flexa  acuminata.   Yagina  feminae  bifida,  defleza. 

Przód  czoła,  ciemię  i  tułów  mieniące  się  zielonym  i  nie- 
biesl<:im  metalowym  połysl^iem.  Koło  Itażdego  olva  żółta 
plama.  Tułów  i)o  bokach  żółto  plamkowany.  Nogi  czarne 
u  9  przednie  biodra  i  uda  żółte.  Skrzydła  albo  tylko  przy 
nasadzie  albo  na  znacznej  przestrzeni,  zwłaszcza  u  $,  sza- 
franowe żółto  zabarwione.  Odwłok  cf  jak  u  metallica  Lind. 
ukształtowany,  tak  samo  metalowo  lśniący  się,  na  spodzie 
i  po  bokach  trzech  nasadowych  pierścieni  żółto  plamko- 
wany; u  $  1^0  wierzchu  na  całej  długości  ciemno  stalowy 
prawie  czarny,  metalowo  nie  bardzo  lśniący,  po  bokach  aż 
po  dziewiąty  końcowy  pierścień  żółto  plamkowany,  na  spo- 
dzie cały  żółty.  Górne  przysadki  cf  na  spodzie  koło  nasady 
z  dwoma  zębami  przed  końcami  nieco  wypukłe,  końce  łu- 
kiem do  wierzchu  zagięte,  $  proste.  Pokładełko  $  półkoli- 
ste, sercowato  wycięte,  nieco  odstające. 


SOMATOCHLORA.  91 

D.  c.  53-55  )nw  I),  s.  37—40  mm. 

Na  północnej  nizinie,  w  Woroniakach  i  w  górskiej  krainie  wscho- 
dnich Karpat  Galicy  i  wschodniej  spostrzegany.  Niespostrzeżony  na 
stopowo  trawiastej  wyżynie  południowego  Podola. 

Jawi  się  na  równinach,  nizinach  i  pagórkowatych  okolicach  od 
połowy  maja  po  koniec  czerwca,  w  górskiej  krainie  w  czerwcu  i  lipcu*) 
(okolice  Lwowa,  Janowa  i  Rawy ;  Pieniaki ;  Majdan  górny,  Młodiatyn, 
Mikuliczyn).  Skupia  się  w  gromadki  i  najchętniej  u  stóp  pagórko- 
watych wałów  i  pasm  górskich  na  przedlesiu  i  na  polankach  wzbija 
się  aż  do  wierzchołków  drzew  najwyższych. 

W  okohcy  Gdańska  i  Królewca  w  Wielkopolsce.  W  okolicy 
Głogowa  w  Królestwie  polskiem.  Na  Śląsku  (Sel.  H.).  W  Charkow- 
skiej gubernii  w  Rossyi  w  okolicy  Kupiańska  (Jar.).  W  Połtawskiej 
gubernii  w  Rossyi  w  okolicy  miast  Romny  i  Łubny  w  sadach  i  la- 
sach w  maju,  przy  rzekach  w  czerwcu  (Rd.  1.).  Koło  Kazania 
i  na  Uralu  w  Rossyi  (Sel.  Ii.).  W  Szwecyi  i  Laponii  podczas  śród- 
lata  (Johans.).  W  Finlandyi  w  ciągu  lata  (His.).  W  Szwajcaryi  rzadki 
(Mey.  D.).  Po  całej  Europie  od  wybrzeży  Śródziemnego  do  wybrzeży 
Północnego  morza  rozsiedlony  (Br.   E.). 

Odmiany 

=  vat\  flaveolata,  mihi. 

Alis  posticis  basi  macula  lata  croceo  flava,  religuae 
ditionis  intensius  flava. 

Z  szeroką  szafranowo  ciemno  żółtą  plamą  przy  na- 
sadzie tylnych  skrzydeł. 

Odmianę  tę  spostrzegałem  na  północnej  nizinie  Galicy  i, 

=  vat\  fasciata^  Rd. 

Alis  pterostigmateni  post  antę  apicem  fascia  trans- 
versali  fusca. 

Okaz  9  schwytany  koło  miasta  Romny  w  Połtawskiej 
gubernii  w  Rossyi  z  szeroką  burą  przepaską  poprzeczną 
na  skrzydłach  za  znamieniem  przed  kończyną  (Rd.  1.). 


*)   Górale  Karpaccy  nazywają    obszary    niżej    od    gór   położone 
dołami  i  w  tem  znaczeniu  użyto  tego  wyrazu  w  naszym  opisie. 


92  Fam.  LIBELLITLIDAE. 

2.  Geniis  Epitheca,  Biirm.  Przeniela  ME. 

Epitheca,  Burmeister,  Handbuch  cl.  Entom  (1838)  —  Char- 
pentier,  Lib.  Europ.  —  Libella,   Selys,  Monog.  Libel.   Europ.   1840. 

Tło  ciała  ty  11^  o  w  części  mdło  metalowe. 
Tylne  s  lv  r  z  y  d  ł  a  z  trójkątną  czarną  plamą.  O  d- 
w  ł  o  k  u  o  b  n  płci  poziomo  s  p  ł  a  s  z  c  z  o  n  y,  p  o  ś  r  o  d  k  u 
nie  zwężony. 

=  27.  Bpitheca  bunaculata,  Cliarp. 

Libellula  bimaculata,  Charp.   Hor.   Entom.   (1825). 
Epitheca  sibirica,  Sel.  Ann.   Soc.  ent.  Belg.   (1887). 
(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  I.    cf   $  —  T.  Taf.  IV.    cf)- 

Corpore  tenebro,  nonnihil  aeneo.  Alis  basi  c7'OGeo  fla- 
vis,  posticis  inacula  basali  triangulari  nigra,  flavo  ner- 
vosa.  Triangulo  alarum  plerumąue  newis  tribus  transver- 
salibus  intertexto.  Abdomine  subdepresso,  lateribus  late 
flavo  maculato. 

Czoło  w  nasadzie  żółte,  wierzcłi  czoła  ciemno  meta- 
lowo zielony,  górna  warga  czarno  obrzeżona.  Tnłów  oliw- 
kowo żółty,  wierzch  w  czarnej  oprawie,  boki  z  trzema  me- 
talowymi zielono  czarnymi  i3askami,  z  których  środkowy 
jest  krótszy  i  rozstrzępiony,  a  wszystkie  podobne  są  do 
niewyraźnego  monogramu.  Nogi  czarne,  co  najwięcej  prze- 
dnie dwie  pary  nóg  żółto  plamkowane.  Skrzydła  albo  przy 
nasadzie  albo  na  przedniej  przestrzeni  jasno  żółto  zabar- 
wione, tylne  z  dużą,  ukośnie  trójkątną,  czarną,  jasno  żół- 
temi  żyłkami  przetkaną  plamą  wśród  żółtej  obwódki.  Trój- 
kąt skrzydeł  w  przeważnej  ilości  okazów  wewnątrz  z  trój- 
ramienną  żyłką  poi3rzeczną.  Znamię  czarne.  Błonica  biała. 
Odwłok  u  obu  płci  poziomo  spłaszczony,  w  środku  wierz- 
chu od  pierścienia  trzeciego  do  tylnej  krawędzi  ósmego  albo 
dziewiątego  pierścienia  bez  przerwy  szeroko  mdło  metalowo 
czarno  plamkowany,  przy  nasadzie  i  po  bokach  żółty;  u  9 
tylko  dziesiąty  pierścień  całkiem   czarny.    Górne  przysadki 


EPITHECA.  93 

cf  czarne,  dłuższe  niż  dwa  końcowe  pierścienie  odwłoka, 
l^okładełko  $  wąskie  a  długie,  dwupłatkowe,  do  spodu  od- 
włoka przylegające. 

cf  D.  c.  58  mm  D.  s.  41  mm. 
$  D.  c.  61  7n7n  D.  s.  45  mm. 

Okolicami  i  ilościowo  rzadka.  Przy  stawie  w  Janowie  koło  Lwowa 
i  w  Pieniakach.  Nad  bagnami  w  Majdanie  górnym  we  wschodnich 
Karpatach. 

Jawi  się  przez  krótki  czas  w  ostatnich  dniach  maja  do  połowy 
czerwca.  Lata  szybko  i  wysoko  mieszając  się  z  innemi  podobnemi 
Ważkami,  dlatego  trudno  ją  dostrzedz.  Najłatwiej  jeszcze  pochwy- 
cić ją  można  wczesnym  porankiem ,  gdy  wyległszy  się  z  poczwarki 
przed  rozlotem  siedzi  jeszcze  nad  wodą  do  źdźbła  trzciny  uczepiona, 
zanim  jej   skrzydła  stężeją. 

W  okolicy  Królewca  i  Gdańska.  Na  Śląsku.  W  okolicy  Kaza- 
nia (Sel.  H.).  Koło  Irkucka  i  Tomska  w  Syberyi  (Rd.  2.).  W  oko- 
licy Sztokholmu  (Johans).  W  Belgii,  Bawaryi,  Saksonii  i  Tyrolu 
(Sel.   H.   —   Br.   E.). 

Odmiany 

Z  powodu  różnej  rozciągłości  żółtego  zabarwienia  skrzy- 
deł i  odwłoka,  występuje  między  olcazami  ze  zwykłem  ubar- 
wieniem więcej  odcieni  odmian. 

Jalco  odmianę  morfologiczną  uważać  można  okazy  z  nie- 
prawidłową jedną  żyłl<:ą  poprzeczną  lub  z  dwoma  poprzecz- 
nemi  żyłkami,  zamiast  trzyramiennej  w  trójkącie  skrzydeł. 

3.  Genus  Cordulia,  Leacłi.  Szklarka  Now*) 

=  28.  Cordulia  aenecif  Lin. 

Libellula  aenea,  Lin.   Syst.  Nat.  (1758). 
Cordulia  aenea,  Ramb.,   Sel.,  Charp. 
(Charp.   Tab.   XIV.   J  9  —  T.   Taf.   VI.    cf')- 
Viridi  aenea.    Labio   inferiore    flavo ,    fronte   imma- 
eulata.   Abdomine  medio  coaretato,  antę  apicem   dilatato 

*)  Nazwy  polskie  Szklarka  i  Miedziopierś,  w  dawniej- 
szych spisach  użyte,  w  tym  przeglądzie  przestawiono  z  powodu  in- 
nego, niż  dawniej,  podziału  na  rodzaje. 


94  Fam.  LIBELLULIDAE. 

viridi  cupreo,  immaculato,  segmentis  tribus  basalibus  in 
femina  subtiis  flavis.  Appendicibus  analibus  superioribus 
maris  fere  linearibus,  apiee  nonnihil  clivergentibus,  infe- 
rioribus  profunde  furcatis,  ramis  bifidis.  Yagina  femi- 
nae  brevi,  duo  partita,  abdomini  adpressa. 

Dolna  warga  i  wierzch  górnej  wargi  żółte,  spód  gór- 
nej wargi  czerwony.  Czoło,  zagłowie  tułów  i  odwłoli  meta- 
lowo ciemno  zielone,  częściowo  miedziane  lub  stalowo  nie- 
bieskie. Tułów  i  dwa  nasadowe  pierścienie  odwłolca  żółto 
uwłosione.  Spód  bolców  drugiego  pierścienia  odwłolca  u  cf 
a  u  $  także  spód  trzeciego  pierścienia  odwłoka  żółto  plam- 
kowane.  Nogi  czarne.  Skrzydła  przy  nasadzie  złotawo  żółto 
zabarwione;  żyłki  i3rzeważnie  czarne,  naramienna  z  i^rzodu 
i  niektóre  żyłki  poprzeczne  żółte.  Znamię  śniado  czarne. 
Odwłok  u  obu  płci  wrzecionowaty,  od  trzeciego  pierścienia 
zwężony,  u  cT  bardziej  niż  u  $  ku  końcowi  rozszerzony. 
Części  płciowe  cf  odstające,  i^rzednie  czarne,  tylne  żółte. 
Górne  przysadki  cf  walcowate,  na  kończynie  tępe,  dolne 
widełkowate,  do  nasady  rozdwojone,  na  l<:ońcach  do  wierz- 
chu zagięte,  przed  końcem  uzębione.  Pokładełko  $  przyle- 
gające, dwupłatkowe,  głęboko  po  środku  rozdwojone. 

D.  c.  52  mm  D.  s.  36  7n)n. 

Po  całej  Galicyi  rozpowszechniona,  najliczniejsza  przy  stawach 
i  bagnach.  Okohcami  pospohta  w  dostatecznej  ale  nie  mnogiej  ilości. 
Latać  zaczyna  z  najwcześniejszym  porankiem,  wyprzedzając  inne 
ważki.  Zalatuje  do  ogrodów,  parków  i  snuje  się  przez  ulice  miast 
wielkich.  Jawi  się  już  z  pierwszemi  dniami  maja  i  lata  przez  czerwiec. 

W  Królestwie  polskiem  (Sel.  H.).  W  okohcy  Kamieńca  podol- 
skiego (Bel.).  W  Charkowskiej  i  Połtawskiej  guberni!  w  Rossyi  (Jar. 
Rd.  1.  2.).  Koło  Petersburga.  Między  Wołgą  a  Uralem.  W  Irlandyi. 
W  środkowej  Francyi  i  w  Anghi  (Sel.  H.).  W  Szwecyi  do  granic 
Laponii  (Johans).  W  Finlandyi  (His.),  Rozsiedlona  w  ogóle  w  środ- 
kowej i  północnej   Europie  (Br.   E.). 

Na  9  schwytanej  przy  stawie  w  Janowie  pokrył  warstewką 
czerwonych  kulek  wielkości  prosa  całą  jedną  trzecią  część  spodu  od- 


CORDULIA.  95 

włoka  koło  pokładełka  Roztocz   ważkowy,  Aea7'us  libellulae   de 
Geer.   Okaz  przecliowany  jest  w  muzeum. 

vav,  tatr  i  ca  f  mihi. 

Structura  nonniliil  minore,  tenuiore.  In  fronte  aeneo 
viridi  anie  utrumąiie  oculwtn  maeula  oblonga  flava.  La- 
teribus  łhoracis  truimąue  segmentorum  anteriorum  abdo- 
77iinaliuni  flavo  pilosis.  In  lateribus  seymenti  secundi  an- 
terioris  abdominis  niacula  flava.  Abdomine  chały beio  vi- 
ridi.  Inter  appendices  anales  maris  mdlą  differentia. 

Nieco  mniejsza  delikatniejsza  i  ciemniej  ubarwiona. 
Na  czole  przed  kaźdem  okiem  z  żółtą  podłużną  plamą.  Pierś 
i  trzy  przednie  j^ierścienie  odwłoka  po  bokach  żółto  uwło- 
sione.  Po  bokach  drugiego  pierścienia  odwłoka  żółta  plama. 
Odwłok  stalowo  zielony. 

D.  c.  48  mm  D.  s.  35  77ini. 

Jedyny  okaz,  schwytany  przez  Dra  A,  Wierze jskiego  przy  To- 
porowym stawie  w  Tatrach,  jest  przechowany  w  zbiorach  Akademii 
Umiejętności  w  Krakowie. 

Więcej  okazów  schwytanych  możliwie  mogłoby  wykazać  zupeł- 
nie nowy  gatunek. 

II.  Famiha  Aeshtiidae. 

Żagnicowe. 

A.  Subfamiiia  Gomphinac. 
Gadziogłówkowate. 

Diyisio  I.     Gomphina.   Szczep  Gadziogłówki. 
1.  Genus  Lindenia,  De  Haan.  Smaglec  Kluk. 

Lindenia,  De  Haan,  Bijd.  Nat.  Wetensch.  (1826)  —  Dia- 
s  t  a  t  o  m  m  a  ,  Burmeister,  (part.)  Charpentier,  Lib.  Europ.  —  Ony- 
c  h  o  g  o  m  p  h  u  s  ,   Sely s,   (Brau.   Dz,  P.) . 


96  Fam.  AESHNIDAE. 

O  29.  Lindenia  uncataf  Charp. 
Aeshna  uncata,  Chari?.   (1840). 
Gomphus  uncatus,  Sel.   (Sel.  H.  p.  96.). 
(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XLVI   cf  9  —   Ramb.  PI.   4. 
fig.  3.  c.   —   Sel.  M.  pi.  1.  fig.  9.  app.  an.  ^). 

Lineis  anterioribus  nigris  cum  aliis  lineis  non  con- 
fluentibus,  lineis  mediis  subter  cum  lineis  extremis  eon- 
fluentibus*).  Abdomine  supra  usque  ad  finem  flavo  ma- 
culato,  segmentis  septem  vel  anterio7'ibus  inaculis  lance- 
olatis  flavis.  Appendicibus  analibus  superioribus  maris 
in  apice  angulo  in  fine  simplicibus,  feminae  pellucidis. 

Tułów  ze  sześcioma  grubymi,  czarnymi  paskami,  z  któ- 
rych przednie  nie  spływają  się  Icońcami  ze  środl<:owymi. 
Tyllco  uda  nóg  przy  nasadzie  żółto  pasl^owane.  Odwłoli: 
śniado  czarny,  do  Icońca  siódmego  lub  ósmego  pierścienia 
po  wierzcliu  z  dzidowatemi,  żółtemi  plamami.  Górne  przy- 
sadki cf  na  końcach  do  środka  pod  kątem  rozwartym  za- 
krzywione, na  końcach  gładkie,  nie  rozdwojone.  Pomarań- 
czowe plamy  na  zagłowiu  9  jasne. 

Tylko  w  południowej  Europie  we  Francyi  i  w  Hiszpanii  roz- 
siedlony. Zauważany  w  Styryi  i  Austryi  (Sel.   H.). 

=  30.  Lindenia  forcipata.  Lin. 

Libellula  forcipata,  Lin.  Syst.  Nat.   (1758). 
Onychogomphus  forcipatus,  Sel. 
Oomphus  unguicidatus,  Sel. 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XXVII   cf  9.  —  Ramb.  PI.  4. 
fig.   1.   2.  a.  b.   —   T.  Taf.  VI.    cf  9)- 
Uncatae  Sel.  simillima,  sed  lineis  anticis  nigris  tho- 
racis  cum  lineis  mediis  vertice  doł^sali  eon  fluentibus.  Ap- 
pendicibus ałialibus  supei^ioribus  maris  apice  angulo  recto 


*)  Ambae  lineae  inter  sex  lineas  nigras  frontis  thoracis  po- 
sitioni  laterum  convenientes  nominatae  sunt:  in  fronte  thoracis 
contactae  anteriores,  in  medio  linearum  aliarum  lateralium 
positae  mediae,  ad  ter  gum  thoracis  positae  extremae. 

Co  do  tych  hnij  porównaj  przypisek  na  dole  str.  42. 


LINDENIA.  97 

reflexis,  fine  bifidis.  Maculis  atirantiacis  occipitii  femi- 
nae  mmus  jjellucidis. 

Przedstawiciel  typowy  rodzaju  Smaglec. 

Czoło  żółte  z  czarną  obwódlcą.  Zagłowie  u  c?  czarne, 
u  9  z  dwoma  ciemno  pomarańczo wemi  płamlcami  po  lvaź- 
dej  stronie.  Tułów  żółty  ałbo  nieco  ziełono  żółty,  z  sze- 
ścioma prawie  równo  grul)ymi,  Ł:rzy  wymi,  czarnymi  j)asl<:ami, 
z  lvtórycli  przednie  na  grzbiecie  są  ze  środlcowymi  złączone. 
Bolvi  tułowia  z  czarnemi  lvresl<:ami.  Uda  z  Icołanl^ami,  przy- 
najmniej po  więł<:szej  części,  żółte,  reszta  nóg  czarna.  Slvrzy- 
dła  przeźroczyste;  żyłłva  naramienna  śniado  żółta,  inne  czar- 
ne. Znamię  czarne.  Tło  odwłolca  czarne,  po  wierzcliu  na 
środlvU  iDierwszego  i  drugiego  pierścienia  rzeźbione;  od 
trzeciego  do  siódmego  włącznie  pierścienia  oszczepowate, 
żółte  płamy,  tyłna  l^rawędź  dziesiątego  pierścienia  żółto  ob- 
wiedziona. Górne  przysadlvi  c^'  prawie  talv  długie  jałv  dwa 
lvOiicowe  pierścienie,  śniado  żółte,  z  l^ończynami  liaczył<:owato 
pod  prostym  lvątem  do  środlca  zalvrzywionemi,  z  łvońcami  na 
dwie  części  rozczepionymi.  Górne  przysadlci  9  l^rótl^ie,  cie- 
mno żółte. 

D.  c.  48—52  mm,  D.  s.  30  )um. 

W  Tatrach  w  reglach  często  natrafiany,  tak  po  grzbietach  jar 
koteż  w  dohnach  przy  potokach  (Koziniec  w  Zakopanem,  clohna  01- 
czysk).  W  Pieninach  w  okolicy  Szczawnicy.  W  lipcu  i  sierpniu. 

W  okolicy  Stanisławowa  na  Woloczyilcu  na  równinie  podgór- 
skiej przy  rzece  Bystrzycy.  W  Majdanie  górnym  u  podnóża  wschod- 
nich Karpat.  W  jarach  Dniestru  w  Sinkowie,  Dźwinogrodzie  i  Uściu 
Biskupiem  (M.  Łomnicki).  W  okolicach  podgórskich  i  naddniestrzail- 
skich  od  połowy  czerwca  do  pierwszych  dni  września. 

Pojawia  się  w  lesistych  okolicach  górskich ,  gdzie  nawiedza 
w  przelocie  polanki  i  przedlesia,  usiadając  wyłącznie  na  ziemi.  Lata 
zawsze  razem  w  większej  ilości,  a  nie  pojedynczo. 

W  okolicy  Kamieńca  podolskiego  (Bel.).  W  Królestwie  polskiem 
między  Odrą  a  Duną  rzadki  (Sel.  H.  pag.  267).  W  okolicy  Głogowa 
w  Wielkopolsce    (Sel.   H.  pag.    100).     Na   Śląsku    rzadki  (Schneid.). 


98  Fam.  AESHNIDAi]. 

W  Belgii  i  Francyi  pospolity  (Sel.  H.)  W  Laponii  pospolity  (Zett.), 
W  Szwecyi  w  czerwcu  i  lipcu  (Jolians.)  W  Finlnndyi  w  kilku  miej- 
scowościach (His.).  W  Pireneach,  Szwajcaryi ,  Dalmacyi,  Tyrolu, 
Niemczech;  w  Azyi  mniejszej  (Br.  B.).  W  Algierze  i  zachodniej 
Azyi   (Kirb.   S.). 

O  31,  Lindenia  fleoctiosa,  Schneid, 

Gomphus  flexuosus,  Schneid.  Stettiner  ent.  Zeit.  N.  18  (1845). 

Forcipatae  L.  affinis.  Lineis  nigris  in  lateribus  fron- 
tis  tlioracis  aeąualiter  distantibus.  Pedibus  pellucide  fla- 
vis.  Newis  alarum  fusco  flavis,  costa  basi  flava. 

Różni  się  od  najbliżej  spokrewnionej  forcipata,  L.  głó- 
wnie tern,  że  wszystkie  paski  czarne  tułowia  są  po  bolvacli 
równo  od  siebie  oddalone,  dalej  nogami  jasno  żółtemł,  śniado 
żółtemi  żyłkami  skrzydeł  i  żyłl\:ą  naramienną  w  nasadowej 
części  żółtą. 

Na  Kaukazie  i  w  Azyi  mniejszej   (Kirb.   S.). 

2.  Genus  Diastatomma,  Burm.  Trzepią  ME. 

Diastatomma,  Burmeister,  Handbuch  d,  Entom.  (1839)  — 
Charpentier,  Lib.  Europ.  (1840)  —  Ophiogomphus,  Selys,  (Brau. 
Dz.   P.). 

=  32.  Diastatormna  ceciliaf  Fonrer, 

Libellula  cecilia,  Fourer.  Entom.  Par,   (1785). 
Aeschna  serpenłina,  Charp. 
Gomphus  serpentinus,  Ramb,   (Dz.  P.). 
Aeshna  spectabilis,  Evers. 

(Charp,  Lib.  Europ.  Tab.  XXX.  fig.  1.  d"  $•  —  T.  Taf. 
VI.  cf  —  Evers.  Qu,  $), 
Lineis  sex  nigris  thoracis  temiibus ;  lineis  mediis  an- 
terioribus  distantioribus ,  extremis  jjropioribus.  Pedibus 
flavis,  nigro  lineatis.  In  segmentis  duobus  anterioribus 
abdotninis  maculis  latis,  in  segniento  tertio  usąue  ad  par- 
tem, segmenti  septimi  maculis  lanceolatis,  in  segmentis  fi- 
nitis  maculis  minutis  flavis.  Appendicibus  analibus  ma- 


DIASTATOMMA.  99 

ris  fuso  similibus,  flavis.    In  vertice   flavo  feminae  cluo- 
bus  corniculis. 

Czoło  na  przodzie  żółto  zielone,  na  wierzcliu  czarne. 
Ciemię  żółte  u  C  dwoma  rożlvami  i  grzebyczl^iem  zal<:oii- 
czone,  u  nasady  z  przodu  z  żółtą  płamlcą.  Oczy  ciemno  zie- 
łone,  zagłowie  żółte,  czarno  uplamione.  Tułów  trawiasto  zie- 
łony,  z  przodu  z  sześcioma  cienlcimi,  czarnymi  paslcami. 
Środl<:owe  czarne  pasłd  l^rótsze  od  zewnętrznycli ,  na  dołe 
połączone,  do  tylnycli  więcej  zbliżone  niż  do  przednicli.  Uda 
żółte,  zewnątrz  czarno  kreskowane,  piszczele  czarne,  ze- 
wnątrz żółto  paskowane,  stopy  czarne.  Żyłlva  naramienna 
czarna,  z  przodu  nieco  żółtawa.  Znamię  żółto  śniade.  Tło 
odwłolca  śniado  czarne,  po  wierzcliu  pierwszego  i  drugiego 
pierścienia  od  nasady  zielono  żółte  trzyramienne  plamy; 
wierzch  od  trzeciego  do  siódmego  pierścienia  z  dzidowatemi 
na  wierzchu  wykrojonemi,  czarnemi  plamami,  po  wierzchu 
trzech  końcowych  pierścieni  małe,  okrągła  we  żółte  ]3lamki. 
Przysadłvi  odwłolca  c?  wrzecionowate,  żółte. 

D.  c.  49-53  mm    D.  s.  30-86  mm. 

W  Galicyi  okolicami  i  ilościowo  bardzo  rzadka.  W  okolicy  Kra- 
kowa (Dr.  A.  Wierzejski).  W  borku  Antoniki  koło  Lubaczowa  na 
na  północnej  nizinie  na  polankach  i  porębach,  gdzie  usiadała  na  ziemi, 
17.  czerwca  i  5.  lipca  w  3  okazach  pochwycona.   W  okolicy  Kut. 

Między  Odrą  a  Duną  w  Królestwie  Polskiem  rzadka.  W  oko- 
licy Gdańska.  Na  Śląsku  pospohta.  Między  Wołgą  a  Uralem  w  Ros- 
syi.  W  Styrył  bardzo  pospolita  (Sel.  H.  pag.  94.  95.).  W  powie- 
cie Nowogrodzkim  w  Niańkowie  na  Litwie  (Dr.  W.  Dybowski  Wszech- 
świat r.  1886  Nr.  25.).  Na  wybrzeżach  Bałtyku  w  gubernii  Kazań- 
skiej w  lasach  9.  lipca  (Evers.  Qu.).  We  Włoszech,  Francyi,  Niem- 
czech, Karyntyi,  Tyrolu,  południowej  Rossyi,  Turkiestanie,  kolo  Ir- 
kucka w  Syberyi  (Br.  E.).  Jakkolwiek  rozpowssechniona  po  wielu 
krajach  Europy  nie  jest  okolicami  pospolitą  i  jawi  się  tylko  w  nie- 
których krajach,   w  jednych  jest  pospolitą  a  w  innych  rzadką. 

Odmiana 
=   vav.  flaiHSsinia,  mihi. 

Tab.  III.  liii-.  12. 


100  ^am.  AESHNIDAE. 

Structura  corporis  subtiliore.  Prestante  colore  totius 
corpo7'is  citrineo  flavo.  Linea  media  laterali  nigra  in  di- 
midio  thoraois  interrupta. 

Budowa  ciała  delikatniejsza  niż  u  zwyldycli  olvazów. 
Przeważające  ubarwienie  całego  ciała  jednostajnie  cytryno wo 
żółte.  ŚrodlvOwy  czarny  pasek  po  bolcacli  piersi  po  środlvu 
przerwany,  nieco  l<:abłąlvOwato  zagięty.  Uda  całe  żółte,  })i- 
szczele  i  stopy  żółto  śniade.  Slvrzydła  przy  nasadzie  w  pól- 
lvacli  podłużnycli  łelvl\:o  żółto  zaliarwione.  Znamię  błado  żółte. 

Jedyny  okaz  C  pochodzi  z  Kniaźdworu  pod  Kołomyją ,  gdzie 
schwytałem  go  5.  lipca  w  łozacli  na  brzegach  Prutu. 

3.  Genus  Aeshna,  Fab.  Gadzlogłówka*)  Now. 

Aeshna,  Fabricius,  Syst.  Ent.  (1775)  Latreille  Gen.  Crust. 
Ins.  (1802).  —  Gomphus,  Leach,  (subg.  Gomphus,  Brau.)  — 
Diastatomma,   Burmeister  (partim) . 

=■-■  33.  Aeshna  tuiUfcitissima^  Lin. 

Libeliida  tndgatissima,  Lin.   Syst.  Nat.  (1758). 
Aeschna  forcipata,  Charp. 

(Charp.   Lib.   Europ.   Tal).   XXVIII   S   $  —  T.  Taf.  VI.  c5^ 
et  ahd.  9). 
Lineis  sex  iiigris  in    front e   thoraeis   erassis.    Mediis 
supra  aperłis,  anteriorit)iis   diMantiorihus,    eottremis  pro- 
pioribiis.  Coxis  anteriorU)us  partim  flavis.   Abdomine  ni- 
gro,  linea  dorsali  flava  usgue  ad  segmenttim  septimimi.  Ap- 
2yenditibus  anaUbus  superio7'ibus  maris  cylindrieis,  nigris. 
Przedsta\viciellva  typowa  rodzaju  Gadziogłówlva. 
Czoło  żółte  z  czarną  obwódl^ą.  Tułów  żółto  zielony  z  sze- 
ścioma grubymi,  czarnymi  paslvami,  z  których  środkowe  po 
bokach  tułowia  są  cieńsze,   z   przednimi   tylko   na   dolnych 
końcach  połączone,  od  przednich  dalej  oddalone  niż  od  tyl- 
nych. Nogi  całl^iem  czarne,  wyjątkowo    przednie  uda   żółto 


*')  Nazwa  ludowa  w  Tatrach. 


AESHNA,  101 

paskowane.  Żyłka  naramienna  czarna  ze  śniado  żółtą  przed- 
nią Icrawędzią.  Znamię  czerwono  śniade.  Odwłok  od  trze- 
ciego do  przedniej  części  szóstego  pierścienia  zwężony,  zaś 
ku  końcowi  więcej  u  cf  niż  u  9  rozszerzony.  Na  tle  czar- 
neni  odwłoka  po  wierzcliu  drugiego  pierścienia  trzyramienna 
żółta  plama,  przez  wierzch  od  trzeciego  za  połowę  sió- 
dmego pierścienia  cienki  żółty  pasek.  Boki  tułowia  żółto 
plamkowane.  Części  płciowe  cf'  bardzo  odstające.  Górne  przy- 
sadki cf  prawie  tak  długie  jak  końcowy  pierścień  odwłoka, 
ostrokończj^ste,  dolne  w  kształcie  rogów  rosochate  czyli 
rozczepione. 

D.  c.  52  }}i))i  D.  s.  34  mm. 

Po  całej  Galicyi  we  Avszystkich  okolicach  na  nizinach,  we  wzgó- 
rzystej  i  pagórkowatej  części  kraju,  na  stepowem  Podolu  jakoteż 
w  górskiej  krainie  Karpat,  także  w  reglach  Tatr  rozpowszechniona. 
Jawi  się  najchętniej  na  przedlesiach  i  polankach,  w  przylaskach,  ga- 
jach i  krzaczystych  poszyciach,  gdzie  przepływają  źródłowe  strugi. 
Wj^jątkowo  od  innych  gatunków  przysiadających  na  ziemi  usiada  naj- 
częściej po  liściach  drzew  i  krzewów.  Jawi  się  najwcześniej  z  in- 
nych gatunków  krajowych,  bo  już  w  pierwszych  dniach  maja  i  lata 
do  pierwszych  dni  lipca. 

W  okolicy  Kamieńca  podolskiego  (Bel.).  W  Polsce  między  Odrą 
a  Duną  (Sel.  H.).  W  Charkowskiej  gubernii  w  Rossyi  (Charków, 
Wałków,  Kupiańsko)  (Jar.).  W  Połtawskiej  gubernii  w  Rossyi  (Poł- 
tawa,  Łubny)  w  maju  i  czerwcu,  a  tu  i  ówdzie  już  z  końcem  kwie- 
tnia (Rd.  1.  2.)  W  okoUcy  Kazania  w  południowej  Rossyi  (Sel.  H.). 
W  Szwecyi  w  czerwcu  (Johans.).  W  Finlandyi  w  wielu  miejsco- 
wościach także  w  okoHcy  miasta  Helsingsfors  (His.).  W  Anghi  i  na 
stałym  lądzie  środkowej  i  północnej  Europy,  także  w  północnych 
Włoszech  i  Dalmacyi;  w  Azyi  mniejszej  (Br.   E.). 

O  34.  Aeshna  sinilllinia,  Sel. 

Gomphus  simillimus,  Sel.  Mon.  Lib.  Eur.  (1840)  (Sel.  H. 

pag.  89.). 
Gomphus  zebratus,  Ramb. 
Linels  sex    nigris   thoracis   angustis ,    mediis   subtus 
cum  6xtremis   conjunctis,   supra  aptertis.    Pedibus   nigris, 


102  Fam.  AESHNIDAE. 

flavo  7)iaculatis.  Abdomine  m  dorso  usque  ad  finem  seg- 
menti  octavi  flavo  lineato,  segmentis  duobus  ezłremis 
flavo  tnaGulatis. 

Tułów  z  sześcioma  wąskimi,  czarnymi  paskami,  środ- 
kowymi na  spodzie  z  tylnymi  połączonymi,  na  wierzcłiu 
wolnymi.  Nogi  czarne,  żółto  plamkowane.  Wierzch  dwóch 
nasadowych  i  końcowych  pierścieni  odwłoka  żółto  płamko- 
wany,  od  trzeciego  do  końca  ósmego  pierścienia  z  żółtą  po- 
dłużną kresą. 

We  Francyi  także  w  okolicy  Paryża,  w  Hiszpanii  i  we  Wło- 
szech (Sel.  H.  Klrb.   S.).  W  Algierze  (Br.  E.). 

O  35.  AesJina  2^u^ch^llfh  Sel. 

Gomphus  pulchelhis,  Sel.  Mon.  Lib.  Eiir.  (1840)  (Sel.  H. 

1850). 
Aeschna  anguina,  Charp. 
(R  a  m b.  Piat.  5.  fig.  4.  cl.  d"  — C  h a r  p.  Tab.  XXX.  fig.  2.  cf  $). 

Lineis  sex  nigris  thoracis  tenuibus,  mediis  brevlori- 
biis,  minus  elaris,  subtus  cum  ext7'emis  eonjimctis,  supra 
apertis.  Pedibus  nigris,  flavo  lineatis.  Costa  flava.  Ab 
segmento  tertio  ad  extremum  in  dorso  abdominis  linea 
longitundunali  flava. 

Zagłowie  i  tło  tułowia  żółte.  Sześć  pasl<:ów  czarnych 
na  tułowiu  cieńlticli,  przednie  na  spodzie  wolne,  na  wierz- 
chu z  tylnymi  złączone,  środkowe  nieco  krótsze,  mniej  wy- 
raźne od  innycli,  na  spodzie  z  tylnymi  złączone,  na  wierz- 
chu wolne.  Nogi  żółte,  czarno  paskowane,  tylne  stopy  ze- 
wnątrz żółte.  Żyłka  naramienna  skrzydeł  żółta.  Środkowy 
grzbiet  odwłoka  przez  całą  długość  do  końca  z  żółtą,  wąską 
kresą.  Górne  przysadki  cf  czarne,  przed  lvońcem  nieco  gru- 
bsze, tępo  Icończyste. 

Gustaw  B  elke  w  » Rysie  Kamieńca  podolskiego «,  na  wstępie  w  li- 
teraturze wymienionym,  przytacza  na  str.  82.  Gomphus  pulchellus, 
Sel.  oznaczony  z  dzieła  Sel.  M.  z  okolicy  Kamieńca  podolskiego; 
oznaczenie  to  jednakże  niepewne. 


AESHNA.  103 

==  36.  Aeshna  flauipes,  Charp. 

Aeschna  flauipes,  Charp.  Hor.  Ent.   (1825). 
Gomphus  flavipes,  Charp.   (Brau.  N.  E.  Dz.  P.). 

Pnlchellae  Sel.  simillima ,  sed  lineis  sex  nigris  tho- 
racls  crassioribtcs ,  in  lateribuR  aeąualiter  distantibus , 
anterioribus  cum  mediis  in  finibus  duobus  conjunctis,  ex- 
tremis  apertis.  Coxis  partim  flavis,  reliąua  parte  i^eduni 
nigra.  Costa  nigra.  Appendicibus  analibus  superioribus 
maris  nigris. 

Czoło  żółte  z  czarną  poprzeczną  przepasłcą.  Oczy  zie- 
łone.  ZagłoY/ie  gładlcie,  nagie,  żółte.  Przód  tułowia  odsta- 
jącemi  listewkami  obrębiony.  Tułów  zielono  żółty,  na  przo- 
dzie  ze  sześcioma  grubymi,  równo  odległymi,  na  obu  koń- 
cach złączonymi,  czarnymi  paskami.  Boki  tułowia  czarno 
plamkowane.  Międzyskrzydle  żółte  z  czarnemi  plamkami. 
Uda  żółte  zewnątrz  czarno  paskowane,  piszczele  i  stopy 
czarne.  Żyłka  naramienna  czarna.  Znamię  żółtawe.  Odwłok 
u  cf'  podobnie  jak  u  Ae.  vulgatissima  ukształcony  i  ubar- 
wiony, lecz  smukłej szy,  u  obu  płci  po  bolcach  gęsto  żółto 
płamkowany,  od  trzeciego  przedniego  pierścienia  przez  całą 
długość  grzbietu  do  końca  wąsko,  żółto  paslś:owany.  Górne 
przysadki  cT  krótkie,  czarne  z  ostrjan  kolcem,  wrzecionowate, 
dolne  na  nasadzie  żółte.  Połdadełlco  9  z  dwóch  trójkątnych 
żółty  cli  płatliów  złożone,  do  spodu  odwłoka  przylegające. 

D.  c.  53  m})i  D.  s.  33—35  mm. 

Wyłącznie  na  północnej  nizinie  Galicyi  wschodniej  w  dolinach 
rzek  namiilistych  (Lubaczów  przj^  Lubaczówce,  rzecze  pobocznej  Sanu, 
Wulka  Poturzycka  przy  Bugu). 

Jawa  się  od  ostatnich  dni  czerwca  do  połowy  sierpnia  a  prze- 
starzałe okazy  pojawią  się  jeszcze  przez  przez  pierwsze  dni  września. 
Lata  albo  nad  zwierciadłem  wody  albo  nad  łąkami,  wybierając  do 
usiadu  piaszczyste  ławice  albo  plichy  wykoszonej  lub  wytłoczonej 
trawy.  W  locie  zakreśla  faUste  łuki.  Nigdy  i  nigdzie  w  zwartym  le- 
sie nie  zauważana. 


104  Fam.  AESHNIDAE. 

Gustaw  Belkę,  jak  w  uwadze  iprzy  gatunku  A eshna  pulchella, 
SeL,  opisuje  gatunek  z  okolicy  Kamieńca  podolskiego  z  sześcioma, 
czarnymi  paskami  tułowia,  na  końcach  złączonymi,  który  uważa  jako 
odmianę  pulchella,  SeL;  jednakże  z  opisu,  zresztą  bardzo  pobieżnego, 
należałoby  wnosić,  że  to  prawdopodobnie  gatunek  flavipes,  Cliarp. 

W  okolicy  Gdańska  w  Wielkopolsce.  Na  Śląsku  (Sel.  H.).  Przy 
rzece  Łabie  w  Czechach  pospolita  (T.).  W  Charkowskiej  gubernii 
w  okohcy  Kupiańska  (Jar.).  Między  Wołgą  a  Uralem  (Sel.  H.). 

Ze  stosunków  rozsiedlenia  wynika,  że  jawi  się  po  równinach 
i  nizinach  trawiasto  stepowych  przy  rzekach  i  właściwą  tego  gatunku 
ojczyzną  są  wschodnie  kraje  Europy. 

Odmiany 

Wybitniejsze  zboczenia  od  formy  typowej  zdarzają  się 
w  nakreśleniu  pasków  czarnycli  na  przodzie  tułowia  i  jużto 
jaśniejszem,  jużto  ciemniejszem  ubarwieniem.  Jedną  z  waż- 
niejszych odmian  przedstawia  $  schwytana  w  okolicy  Lu- 
baczowa różniąca  się  od  zwykłej  formy  jaśniej  żółtem  ubar- 
wieniem ciała,  żyłką  naramienną  śniado  żółtą,  udami  w  ca- 
łości i  piszczelami  przy  nasadzie  żółtymi,  czarnymi  paskami 
przednimi  tułowia  ze  środlvOwymi  na  wierzchu  niepołączo- 
nymi. 

Wielkie  podobieństwo  pulchella,  Sel.  do  flavipes,  Charp.  może 
nasunąć  wątpUwości  w  odróżnieniu  obydwu  tych  gatunków. 

O  Aesluia  epoplitalma,  Sel. 

Gomphus  epophtalmus,   Sel.  Ann.   Soc.  Ent.  Belg.  XV,  p. 

31.  t.   2.  f.   31.   (1872)   —   Bul.  Ac.  Belg.  XXXV.  p. 

747.   (1873). 
Koło  Irkucka  w  Syberyi  (Kirb.   S.  Br.  E.). 


4.  Genus  Anisogomphus,  Sel. 

O  Anisogomphus  31aacki,  Sel, 

Gomphus  Maacki,   Sel.  Ann.    Soc,  Ent.    Belg,  XV.  p.   33, 
t.  2.    f,    14.    (1872).   —   Bul.    Ac,    Belg,    XXXV,    p, 
742.   (1873), 
Koło  Irkucka  w  Syberyi  (Kirb.    S,   —   Br.   E.). 


COEDrLEGASTER.  105 

Diyisio  II.  Cordulegastrina,   Szczep  Szklarniki 
1.  Geniis  Cordulegaster,  Leach.  Szklarnik  D/. 

C  o  r  d  u  1  e  g  a  s  t  c  r,  Leach,  Edinburg.  Encyclopedła  1815. 
(Sel.  M.,  Sel.  H.  Ramb.). 

Ciało  wielkie,  grube  i  długie.  Tło  ci  ał  a  czarne 
z  ż  ó  1 1  e  in  u  p  1  a  m  i  e  n  i  e  ni  i  nakreśleni  e  ni.  O  d  w  ł  o  lv 
w  r  z  e  c  i  o  11  o  w  a  t  y.  P  o  k  ł  a  d  e  ł  k  o  s  a  ni  i  c  y  długie,  o  d- 
stające. 

O  37.  Corduleff aster  anmilattis,  Latr. 

Aeshna  annulata,  Latr.  Hist.   Nat.  Crust.  Insect.   (1805). 

Cordulegaster  hmulatus ,  Ramb. 

(Charp.   Lib.   Europ.  Tab.  XXVI.  cj'  $.  —  T.  Taf.  VIII.  $). 

Corpore  nigro,  flavo  77iaculato  et  lineato.  In  fronte 
flavo  fascia  transuersali  brevi,  nigra.  Triangnto  occipi- 
tali  verrucoso,  flavo.  Costa  fusco  flava.  Appeudlcibuis  ana- 
libus  maris  approximatis,  subtus  iino  dente  basali. 

Budową  ciała  i  ubarwieniem  do  następującego,  szcze- 
gółowo opisanego,  gatunku  bidentatns,  Sel.  bardzo  i^odo- 
bny.  Wybitne  różnice  są  następujące:  trójkąt  zagłowia  bro- 
dawkowato  wypukły,  żółty,  żółtymi  włosłvami  porosły.  Na 
przodzie  czoła  krótka,  czarna  przepaslva.  Żyłka  naramienna 
śniado  żółta.  Dziesiąty  pierścień  odwłoka  u  <^  jednolicie 
czarny  u  $  żółto  uplamiony.  Górne  przysadlci  cf  do  siebie 
zbliżone,  na  spodzie  przy   nasadzie  tylko  z  jednym  zębem. 

D.  c.  80  nu)i  D.  s.  55  )}i}}i.  (Roster) ;  według  Tlimpla 
zaś  jalv:  u  bidentatns,  Sel. 

Wyłącznie  górski  mieszkaniec.  W  Szwecyi  w  wielu  okolicach 
w  śródleciu  (Johans.).  W  Finlandii  (His.). 

Z  wyjątkiem  Grecyi,  Sardynii,  Korsyki  i  Laponii  rozsiedlony 
w  górskich  krajach  Europy  ;  w  Azyi  mniejszej,  Algierze  i  Kaukazie 
(Br.   E.). 

Odszukanym  być  może  w  Tatrach  lub  w  innych  częściach  Kar- 
pat, możUwie  w  innych  górzystych  okolicach  Polski. 


106  Fam.  AESHNIDAE. 

=  38.  Corduleg aster  hidentatusf  Sel. 

De  Selys :  Ann,  Soc.  Ent.  de  France,  avril  1843  —  Buli. 
Ac.  Briixelles  1843  (Sel.  H.  pag.  107). 
CorpoTG  nigro,  flavo  maculato  et  lineato.  In  fronte 
flavo  fascia  transversali  nigra  longa.  Triangulo  occipi- 
tali  aeguo,  nigro;  in  oceipitio  duobus  maeulis  Tniniiłls 
flavis.  Costa  alarimi  nigra.  Appendicibits  analibus  maris 
divergentibus,  subtus  bidentatis.  Yagina  feminae  aculeata, 
ad  abdomen  adhaerente,  appendicibus  longiori. 

Czoło  i  wargi  zielono  żółte.  Górna  warga  czarno  ob- 
rzeżona z  czarną  kropiła  po  środlcu.  Nasada  czoła  z  dwoma 
czarnemi  lvroplvami,  z  czarną  opaską  i  czarną  poprzeczną 
l^resą.  Trójkąt  zagłowia  czarny,  czarno  uwłosiony,  z  oczami 
prawie  równo  poziomy,  na  zagłowiu  z  dwoma  Idinlcowa- 
temi,  zielono  żółtemi  plamami,  po  bokach  z  dwoma  szero- 
kimi, żółtymi  paskami  i  małą  żółtą  plamką  na  górnej  prze- 
strzeni. Między  skrzydle  z  dwoma  żółtemi  brodawkami.  Nogi 
czarne.  Żyłka  naramienna  czarna,  z  żółtą  kropką  na  nasa- 
dzie, błona  sla^zydeł  albo  całldem  przeźroczysta,  albo  zwła- 
szcza na  liończynie  czarno  zamglona.  Znamię  czarne.  Błonlva 
szara.  Odwłok  czarny,  od  końca  drngiego  pierścienia  do 
ciągu  szóstego  pierścienia  więcej  u  cf  niż  u  9  zwężony,  na 
siódmym  i  ósmym  pierścieniu  nieco  rozszerzony,  av  całości 
wrzecionowaty.  Tylne  krawędzie  drugiego  i  trzeciego  pier- 
ścienia z  żółtą  obwódką,  środkowy  grzbiet  od  drugiego  do 
dziewiątego  pierścienia  z  dwoma  żółtemi,  przedzielonemi 
plamami,  dziesiąty  pierścień  u  cf  czarny,  u  9  żółto  plam- 
kowany.  Górne  przysadki  cf  przy  nasadzie  oddalone,  czarne, 
na  spodzie  bocznej  krawędzi  dwuzębne ;  dolne  przysadki  cf 
zrośnięte.  PokładełlvO  9  długie,  li:olcowate,  do  spodu  odwłoka 
przylegające,  za  przysadki  wystające. 

D.  c.  75  nim  D.  s.  44  mm. 

Wyłącznie    górski    mieszkaniec ,    rozpowszechniony    w    Tatrach 
i  na  dalszym  południowo  wschodnim  łańcuchu  Karpat,  tak  na    pod- 


ANAX.  107 

górzu  jakoteż  we  wnętrzu  gór,  przy  źródłowych  potokach  (Zakopane 
w  Tatrach,  Żegiestów  (Dr.  A.  Wierzejski)  Kniaźdwór,  Młodiatyn  i  Łii- 
cza  koło  Kołomyi,   Pasieczna  koło  Nadworny,   Mikułiczyn). 

Lata  nisko  tam  i  napowrót  przy  biegu  potoku  w  cieniu  drzew, 
a  usiada  na  miejscacli  rozwidniony cłi,  zwykle  na  polankacli  po  ster- 
czących gałęziacli  ałbo  pojedynczo  albo  w  towarzystwie,  złożonem 
z  kilku  osobników.  Dnia  8.  sierpnia  zauważałem,  przy  śródleśnym 
potoku  blisko  źródła  w  okolicy  Mikuliczyna  kilka  okazów  wzdłuż  po- 
toku tam  i  napowrót  razem  latający  cli.  Okolicami  pospolity. 

Jawi  się  od  pierwszych  dni  lipca  do  połowy  sierpnia.  $  jest 
o  wiele  rzadszą  od  (j'  i  do  składania  jaj  wybiera  miejsca  znajdujące 
się  blisko  źródeł.  Podczas  składania  jaj  chwyta  się  nóżkami  i'OŚlin 
przybrzeżnych,  zgina  odwłok  w  kabłąk  i  kolcowatem  pokładełkiem  za- 
nvirzonym  w  wodzie  wyszukuje  stosowne  szpary  do  zabezpieczenia 
od  spłukania  prądem  wody. 

Rozsiedlona^  w  górskicli  krajach  południowej  i  środkowej  Eu- 
ropy. W  Pirenejach,  Szwajcaryi,  Tyrolu,  Dalmacyi,  Francyi,  Niem- 
czech,  Belgii,  Azył  mniejszej   (Br.   E.). 


B.  Siibfamiiia  Aeschninae, 

Żagnicowate. 

1.  Geniis  Anax,  Leacli.  Husarz*)  Dz. 

Anax,  Leach,  Edinburg.  Encycl.  p.  137  (1845)  —  (Steph.  Sel. 
Ramb.   Brau.)   —   Cyrtosoma,   Burmeister. 

Ciało  silne  i  wielkie.  Oczy  złożone  duże,  w y- 
p  u  k  ł  e ,  po  w  i  e  r  z  cli  u  głowy  na  dłuższej  k  r  e  s  i  e 
zetknięte.  Skrzydła  szerokie,  zwykle  całkiem 
przeźroczyste,  tylne  u  obu  płci  n  a  tylnym  brzegu 
nasado  w  y  m  szeroko  zaokrąglone  bez  kątowego 
wcięcia.  Samiec  bez  u  s  z  k  o  w  a  t  y  c  h  narośli  po  bo- 
kach drugiego  p  r  z  e  d  n  i  e  g  o  p  i  e  r  ś  c  i  e  n  i  a  o  d  w  1  o  k  a. 


*)  Majewski  nazwał  ten  rodzaj  Drapieżka  (Owady  żyłkoskrzy- 
dłe.  Neuroptera  polo^ilca,  Warszawa  1883).  Nazwa  Husarz  użytą 
była  w  czasopiśmie    >  Przy  rodnika  Lwów  1873. 


108  Fam.  AESHNIDAE. 

=  39.  Anax  imperator^  Leach. 

Anax  imperator,  Leach,  p.   137.   (1815)   —  Kirby. 
Aeshna  formosa,  Lind.,  Evers. 

Anax  formo  sus,  Steph.  (SeL  —  Brau.  —  Hag.  —  ME.  Dz.  P.). 
Aeschna  azurea,  Charp. 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XVIII,  c^  Tab.  XLV  9.—  SeL 
M.  pL  8.  fig.  23.  app.  an.  c?  —  T.  Taf.  VIII.  cj"  ahd.  V). 

Corpore  rohusto.  Sectore  nadali  ad  eiteriorem  partem 
pterostigmatis  arcuatim  rapto.  Tlioraee  vlridi.  Abdomine 
inaris  coeruleo,  ab  tertio  segmento  ad  finem  fascia  dor- 
sali  longintudinali  lineisąue  trałisversalibiis  nigris.  Ap- 
pendicibiis  a^ialibus  inferioribus  ma7ńs  p)lus  longis  quam 
latis. 

Wargi  żółtawe.  Czoło  sino  żółte,  na  wierzcłiu  błęlvitne 
z  modrawo  śniadą,  łuliowatą  płamą.  Ciemię  czarne.  Zagło- 
wie  żółte.  Pierś  cała  jednolicie  żółto  zielona.  Nogi  z  wyjąt- 
l<:iem  nd,  rndawo  żółtycli,  czarne.  Międzysł<:rzydle  błęlvitno 
npłamione.  Żyłł^a  naramienna  żółta,  u  $  jaśniejsza  niż  u  cf 
Błonica  biała,  na  zewnętrznym  dołe  śniada.  Dwa  nasadowe 
pierścienie  odwłol<:a  u  cT  błęlcitne  u  9  przeważaj ąco  zielone, 
częściowo  błęl<:itno  cieniowane.  Odwłołi:  do  końca  począwszy 
od  trzeciego  nieco  zwężonego  pierścienia  u  cf  jaskrawo  błę- 
l<:itny  z  czarnym  paskiem,  podłużnie  przez  cały  grzbiet  od- 
włoka ciągnącym  się  i  z  poprzecznemi,  czarnemi  ła^eskami; 
u  $  do  końca  jednolicie  śniado  rudy.  Górne  przysadki  (^ 
przy  nasadzie  zwężone,  po  środku  rozszerzone,  na  końcach 
tępe ;  dolne  dłuższe  niż  szerolvie. 

c?  D,  c.  82  mm  D.  s.  52  miii. 

Rozpowszechniony  po  całej  Galicyi  w  wielu  okolicach  przy  sta- 
wach i  brzegach,  jednakże  pojawia  się  na  osobności.  (W  okolicach 
Lwowa,  Janowa,  Lubaczowa,  Sokala,  Czortkowa,  Kołomyi.  Przy  sta- 
wie Smreczyńskim  w  Tatrach  13.  sierpnia.  W  okolicy  Krakowa).  Lata 
wyłącznie  nad  wodą  zapędzając  się  za  zdobyczą  tylko  na  krawędzie 
brzegów ;  w  dołach  od  ostatnich  dni  maja  do  ciągu  września,  w  gór- 
skiej krainie  wśród  lata.  9  jest  o  wiele  rzadszą  od   c^ . 


ANAX.  109 

W  okolicy  Głogowa  w  Królestwie  polskiem  (Dr.  Hagen).  Na  Ślą- 
sku bardzo  rzadki  (Charp.).  W  okolicy  Kamieńca  podolskiego  (Bel.). 
Na  Węgrzech  (Ocksay).  Między  Wołgą  a  Uralem  (Evers,).  W  Char- 
kowskiej gubernii  w  Rossyi  (Charków,  Sławiańsko,  Kupiańsko)  (Jar.). 
W  gęstych  szuwarach  przy  rzece  Sule  w  Poltawskiej  gubernii 
w  Rossyi  20.  czewca  (Rd.  2.).  W  krajach  okoto  północnego  koła 
biegunowego  niespostrzeżony,  zresztą  rozpowszechniony  po  całej  Eu- 
ropie aż  do  wybrzeży  morza  śródziemnego.  W  krajach  Afryki,  Egi- 
pcie, Dongoh,  Algierze ;  na  wyspach  Kanai-yjskich,  na  i)rzylądku  Do- 
brej Nadzieji.  W  Syberyi,  Turkiestanie,  w  Syryi  i  w  Azyi  mniejszej 
(Hag,  Sel.  Brau.). 

O  Anax  lunatus.  Kol. 

Aeschna  lunata,  Kol.  Buli.  de  la  Soc.    Natur,    de  Moscou, 
XXIV.  p.  499.   (1856). 
Gatunek  ten,  w  monografiach  najnowszych  nie  opisany,  pojawia 
się  na  stepach  Kirgizkich  (Kirb.   S.). 

O  40.  Anadc  partlienope,  Sel. 

Aeschna parthenope,  Sel.  Buli.  Acad.  Belgiąue  p.  389  (1839). 
Anax  parismus,  Ramb. 
(Ra mb.  Piat.   1.  fig.   10.  app.   an.    J'). 
StrucUira  corporis  imperatori,  Leacli.  similli7nus.  Tlto- 
race  oleoso  rufo.  Duobiis  segmentis    anterioribin^  abdomi- 
nis  coeruleis,  reliąuo  abdomine  fusco,  faseta  dorsali  lon- 
gitudlnali     nigra.      Appendicihus    analibiis    inferioi'ibus 
maris-  plus  latis  quani  longis. 

Czoło  jednolicie  żółte,  Górna  warga  czarno  obrzeżona. 
Tułów  żółto  rudy.  Nogi  czarne.  Żyłka  naramienna  żółta. 
Znamię  śniado  czerwone.  Błonka  u  nasady  siwa,  na  dole 
biała.  Odwłok,  z  wyjątkiem  drugiego  i  przedniej  połowy 
trzeciego  pierścienia  błękitnych,  ciemno  śniady  albo  ciemno 
zielony  z  niebieskim  odcieniem,  tylko  z  czarnym  podłużnym 
paskiem  po  środku  grzbietu ;  u  niektórych  9  drugi  i  trzeci 
pierścień  odwłolva  całkiem  śniady.  Dolne  przysadki  cJ  wię- 
cej szerokie  niż  długie.  (Opis  według  Tiimpla). 
D.  c.  65  mi}t  D.  s.  45  niu). 


110  Fam.  AESHNIDAE. 

Według  dotychczasowych  spostrzeżeń  najdalej  na  północ  w  Ber- 
linie i  w  okolicy  Meklenburskich  Strzelić  zauważany.  W  okolicy  Nea- 
polu. Koło  Paryża  i  w  południowej  Franc3'i.  W  Turcyi.  W  Praterze 
we  Wiedniu.  W  Tyrolu.  W  Szwajcaryi  przy  jeziorach  w  większej  ilo- 
ści. W  Algierze  i  w  Turkiestanie  (Br.   E.   T.). 


2.  Genus  Aeschna,  111.  Żagnica*)  Leś. 

Aeschna,  Illiger  Ent.  Magaz.  p.  126.  (1802).  —  Aeshna 
Fabricius  (part.)   Syst.  Ent.   (1775). 

Ciało  silne,  r  ó  ż  n  o  w  i  e  1  k  i  e.  Oczy  złożone  na 
wierzchu  głowy  na  dłuższej  linii  z  e t lv n i ę t e. 
Skrzydła  przeźroczyste  lub  zabarwione,  lecz 
b  e  z  p  1  a  m  i  s  t  e ;  tylne  u  cf  na  tylnym  b  r  z  e  g  u  n  a- 
sadowym  l^ątowo  wycięte,  u  9  z  ału  kowane.  Od- 
włok z  w  y  k  1  e  p  s  t  r  o  !>  1  a  m  lv  o  w  a  n  y  i  k  r  e  s  lv  o  w  a  n  y 
u  cf  ZUS  zko  w  a  te  mi  n  aroślami  po  bolcach  drugiego 
przedniego    pierścienia    odwłoka. 

==  41.  Aeschna  Juncecif  Lin. 

Libellula  juncea,  Lin.   Syst.  Nat.  pag.   544.   (1758). 

Aeschna  caucasica,  Sel.   (Sel.  H.  pag.  300.). 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XX.   c^   Q  —  T.  Taf.  IX.    cf  )• 

Thorace  brunneo,  in  antica  parte  vittis  duabus  an- 
gustis  flavis,  nigro  marginatiś.  Sectore  no  dali  media  j^te- 
rostigmati  'propiori.  Segmento  tertio  abdominali  in  duo- 
biis  sezis  coaretato.  Appendicibus  analibus  superioribus 
brunłieis ;  7na?'is  laneeolatis,  supra  j)aullulnni  striatis,  po- 
litis,  feminae  laneeolatis,  modice  aeutis. 

U  cT  wargi  żółte,  czoło  i  ciemię  zielono  żółte,  na  \vierz- 
cliu  czoła  czarna  plama   w  kształcie   litery  T  lub  grzybka. 


*)  Polskie  nazwy  w  spisach  ME.  i  Dz.  P.  wymienionych  w  li- 
teraturze dla  Aeschna,  Fab.  Szklarek  i  dla  Brachy  tron,  Evans.  są 
przestawione,  ponieważ  nazwa  Żagnica  jest  więcej  używana  dla  ozna- 
czenia dawniej  niepodzielnego  rodzaju  Aeschna. 


AESCHNA.  111 

Trójkąt  zagłowia  żółty.  Pierś  i  tło  odwłolca  śniadawo  żółto 
rude.  Przód  piersi  z  dwoma  podtużnemi,  zielono  żóltemi 
l<:resami,  Itażdy  l)o]v  piersi  z  dwoma  ul^iośnymi,  żółtymi  pa- 
slvami  w  czarnej  oprawie.  Nogi  czarne,  tyłlco  przednie  uda 
więcej  niż  przez  nasadową  połowę  czerwonawe.  Między- 
słcrzydłe  zielono  i  niebieslvo  plamkowane.  Żyłl<:a  naramienna 
na  przedniej  krawędzi  i  żj^lki  poprzeczne  na  przedniej  po- 
łowie żółte,  inne  żyłki  śniade,  Gałązl^a  węzełkowa  do  środ- 
kowej części  długiego  i  wąskiego,  śniado  żółtego  z  opalo- 
wem  odcieniem,  znamienia  zl)liżona.  Błonlva  czarniawa,  przy 
nasadzie  biaława.  Pierwszy  pierścień  nasadowy  odwłoka  po 
wierzchu  białawo  uwłosiony,  po  środku  z  podłużną  żółtą 
łcresą.  Po  wierzchu  znacznie  zwężonego  trzeciego  pierście- 
nia i  na  lvażdym  następującym  pierścieniu  aż  do  ósmego 
włącznie  na  przedniej  połowie  dwie  poprzeczne  żółte  lvre- 
slvi  i  żółte  plamy  bo  bol^acli ;  na  tjdnej  połowie  po  środlvU 
wierzchu  dwie  duże  niebieslvie  plamy  w  czarnej  oi3rawie, 
ciągnące  się  także  na  dziewiątym  i  dziesiątym  pierścieniu. 
Górne  przysadki  lancetowate,  z  wierzchu  nieco  czółenko- 
wato  wyżłobione,  gładkie,  żółto  śniade  z  ostrym  łvoniuszkiem, 
dolne  trójkątne,  z  wierz cliu  wyżłobione. 

U  9  występują  następujące  różnice:  Czoło  żółte.  Trój- 
kąt  zagłowia  ciemno  żółty.  Międzyskrzydle  zielono  żółto 
uplamione.  Dwie  niewyraźne  zielone  kreski  na  przodzie  tu- 
łowia. Na  drugim  pierścieniu  odwłol^a  w  środku  żółta  linia 
i  na  obu  bokacli  rozgałęziona  zielona  plama ;  na  tylnej  po- 
łowie po  środku  od  trzeciego  pierścienia  do  końca  odwłol^a 
po  dwie  zielone  plamy.  Górne  przysadki  odwłolva  lanceto- 
wate z  zaokrąglonymi  Icońcami. 

cf  D.  c.  80  mm  \ 

^   ^        „.^     „o  D.  s.  50  mm. 

9   D.  c.  75—78  mm  J 

Na  północno  wschodniej  przestrzeni  Galicyi  przy  stawacli  i  ba- 
gnach, w  dolinach  rzek  (Holosko  wielkie  koło  Lwowa,  Janów,  Rawa, 
Radwańce  kolo  Sokala ,    Korzelice  koło  Przemyślan  w  dolinie    Gnilej 


112  Fam.  AESHNIDAE. 

Lipy.  We  wschodnich  Karpatach  i  w  reglach  Tatr  przy  stawach  To- 
porowym, Smreczyńslrim  jakoteż  przy  bagnach;  Kondratowa  hala). 
Lata  towarzysko  w  licznych  okazach  na  jednem  miejscu,  rozla- 
tuje się  także  w  lasach  w  pobliskości  wody,  wzbija  się  do  wysokości 
szczytów  najwyższych  drzew.  Pora  pojawu  dotychczas  nie  została 
należycie  zbadana.  Najwięcej  okazów  schwytałem  w  drugiej  połowie 
lipca  i  w  sierpniu.  Koło  stawu  w  Janowie  zauważałem  postarzałe 
okazy  latające  przez  cały  wrzesień. 

Dnia  13.  sierpnia  zastałem  przy  Smreczyńskim  stawie  w  Ta- 
trach uwijające  się  pospołu  nad  zwierciadłem  wody  ważki:  Anax 
imperator  Leach.,  Aeschna  cyanea  Miill.,  SomatocJdora  alpestris 
Sel.,  jakoteż  mniejsze:  Sympełrum  vulgatum  L.,  flaveolum  L., 
Pyrrhosoma  nymphula  Sulz.,  i  między  niemi  w  większej  ilości 
okazów  Aeschna  juncea,  L.  Ponieważ  była  to  pora  południowa 
i  słońce  wznoszące  się  nad  szczytami  drzew  oświecało  znaczniejszą 
przestrzeń  stawu,  przeto  ruch  panował  bardzo  ożywiony  między  waż- 
kami, zaś  Aeschna  juncea  prześcigała  swoje  równowielkie  rówieś- 
nice szybkością  i  zwinnością  lotu.  Nagle  wysunęła  się  chmura  i  za- 
kryła słońce,  a  gdy  padły  pierwsze  krople  deszczu,  jakby  na  dane 
hasło  wszystkie  ważki  pomykały  w  gąszcz  leśną  lub  zapadały  w  za- 
rośla i  krzaki.  Gdy  chmura  przesunęła  się  i  znowu  zajaśniało  słońce 
napowrót  wylatywały  z  leśnej  kryjówki,  lecz  tym  razem  nie  od  razu, 
lecz  osobno  jedna  po  drugiej,  jakby  niedowierzały,  czy  znowu  deszcz 
ich  nie  spłoszy.  Objaw  ten  świadczy  o  nadzw^^czajnej  czułości  ważek 
na  zmiany  atmosfery. 

W  okolicy  Gdańska  i  Królewca  w  Wielkopolsce ,  Królestwie 
Polskiem.  Na  Śląsku  (Sel.  H.).  W  okoUcy  Kamieńca  podolskiego 
(Bel.).  Koło  Petersburga  (Sel.  H.).  W  okolicy  Kazania  w  Rossyi 
(Sel.  H.).  Koto  Kupiańska  w  Charkowskiej  gubernii  w  Rossyi  (Jar.). 
W  Szwecyi  od  czerwca  przez  śródlato  rzadka  (Johans.).  W  Finlan- 
dyi  w  wielu  okolicach  (His.).  W  Anglii  i  na  stałym  lądzie  w  kra- 
jach górskich  całej   Europy  i  w  Syberyi  rozsiedlona   (Br.   E.). 

Okazy  krajowe  w  różnych  okolicach  schwytane  różnią  się  wiel- 
kością i  kształtem  odwłoka  tak  u   c^   jak  u  $. 

O  42.  Aeschna  sąuainata,  IMiill. 

Lihellula  sąuamata,  Miill.  Fauna  Fridr.  p.   62.   (1764). 

Lib.  caerulea,  Strom. 

Aeschna  horealis,  Zett.   (Sel.  Brau.   —   Dz.   P.). 


AESCHNA.  113 

Contagione  oculorum  aliąuanhim,  longiori,  ąuam 
triangulum  ocGijńtale.  Thorace  fusco  b7'unneo,  antice  vit- 
tis  duabus  pawis,  in  lateribus  vittis  duabus  angustis, 
flezuosis,  cae7'uleis.  Sectore  subnodali  medium  pterostigina 
post  biramoso,  ramo  jjrimo  tenuiore.  Pterostigmate  oblongo 
fusco,  membranula  nigricante.  Abdomine  caeruleo  -  macu- 
lato,  segmento  tertio  in  marę  valde,  in  femina  modice 
coarctato.  Appendicibus  analibus  superioribus  ma7'is  apice 
obtusis,  infra  tubereulo  basali  munitis.  (Johans.  pag.  77.). 

Górna  warga  żółta,  na  dole  i  po  bokach  czarno  ob- 
rzeżona. Na  wierzchu  czoła  z  czarną  plamą  w  kształcie  li- 
tery T  albo  grzybka.  Tułów  rudo  lśniący,  na  przodzie 
z  dwoma  małymi,  zielonymi  lub  błękinymi,  na  każdym  boku 
z  dwoma  szerszymi,  tak  samo  ubarwionymi,  paskami.  Nogi 
ciemno  śniade,  tylko  uda  i  piszczele  zewnątrz  żółte.  Mię- 
dzyskrzydle  błękitno  plamkowane.  Gałązka  podwęzełkowa 
za  środkiem  znamienia  na  dwa  konary  podzielona,  z  któ- 
rych przedni  jest  cieńszy  i  nikły.  Znamię  ukośno  czworo- 
boczne, śniade.  Błonlva  cała  czarniawa.  Odwłok  ciemno 
śniady,  na  trzecim  pierścieniu  więcej  u  cf  niż  u  $  zwężony ; 
pierwszy  pierścień  po  bokach  żółto  uplamiony  z  niebieską 
tylną  krawędzią ;  drugi  pierścień  niebieski  z  dwoma  po- 
przecznemi,  żółtemi  Icreskami;  trzeci  pierścień  niebieski 
z  czarną  kreską  po  środku  i  z  dwoma  stalowemi  plamkami, 
czwarty  do  siódmego  niebieski  z  ciemnemi  kreskami  po 
środku ;  ósmy  niebieski  z  oszczepowatą  ciemną  plamą ;  dzie- 
wiąty i  dziesiąty  pierścień  przeważająco  niebieski,  zwłasz- 
cza na  przedniej  części.  Górne  przysadki  cf  śniade,  tak  dłu- 
gie jak  dwa  końcowe  pierścienie,  lancetowate,  wewnątrz 
z  rzadka  uwłosione,  garbkowate  przy  nasadzie  i  z  ostro- 
krawędzistą  podłużną  listewką;  dolne  trójkątne  z  uciętym 
wierzchołkiem,  przy  nasadzie  szeroliie.  Górne  przysadki  9 
lancetowate  tak  długie  jal<:  dwa  końcowe  pierścienie. 

D.  c.  60  mm  D.  s.  43  mm. 

8 


114  Fam.  AESHNIDAE. 

Ważka  ta  dawniej  jest  już  znaną  jako  rozpowszechniona  na  Śląsku 
(Sel.  H.  pag.   121.). 

W  Laponii  jest  pospolitą  i  spostrzeganą  dnia  16.  i  28.  czerwca 
koło  miasta  Umea  (Zett.  Sel.  H.).  W  Skandynawii  rozpowszechniona 
(Johans.).  W  Finlandyi  w  kilku  okolicach  zauważana  (His.).  W  An- 
glii ,  Alpach ,  Bawaryi ,  Karyntyi ,  Tyrolu ;  w  Syberyi  prz}'  rzece 
Wilnie  (Br.  E.). 

Jako  mieszkanka  górskich  krajów  z  wszelkiem  prawdopodo- 
bieństwem odszukaną  być  może  w  Tatrach ,  do  gór  Śląska  przjie- 
gających*). 

=  43.  Aeschna  coluherculus,  Harr. 

Libellula  coluhercnlus,  Harr.  Exp.  Engl.  Insect.  t.  2.  (1782). 
Aeschna   mixta,    Latr.    Hist.    Nat.  Crust.  Ins.   (1805).   — 

(Charp.  —  Sel.  —  Brau.  —  N.   E.  —  Dz.   P.). 
Aeschna   alpina,    Sel.    (Sel.  H.  p.   125.   —   Mey.  D.  pag. 

340.   —  Brau.  E.  pag.   36.    (298). 
(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XIX.  c^  C  et  app.  o   —  T.  Taf. 

vni.  c^9). 

In  vertice  frontis  macula  fiigra  T  expressa.  Thorace 
brunneo ;  in  fronte  vittis  duabiis  angusłis  brevibus  cae- 
ruleo  flavis,  latiot^ibus  vittis  duabus  lateribus  flavis.  Sec- 
tore  nodali  externo  pterostigmati  propiore.  Appe^idici- 
bus  analibus  sype7'io?'ibus  maris  subtus  nudis ,  feininae 
segmentis  duobus  ultimis  longio7'ibus. 

Wargi,  czoło  i  szczyt  ciemienia  żółte.  Plama  czarna 
w  kształcie  litery  T  na  wierzcliu  czoła  wyraźna  z  czarną 
nasadą  ciemienia  złączona.  Tułów  cały  żółto  śniady,  na  przo- 
dzie  z  dwoma  wąslvimi  l^rótliimi,  modro  żółtymi,  po  bolvacli 
z  clw^oma  szerszymi,  iil<:ośnymi,  żółtymi  pasliami.  Między- 
skrzydle  modro  iiplamione.  Nogi  czarne,  tyll^o  uda  zewnątrz 
czerwonawe.  Gałązl^a  węzełkowa  do  zewnętrznego  znamie- 
nia zbliżona.   Żyłlva   naramienna   żółta,  nieli:tóre   żyłlci   po- 


*)  Po  należytem  sprawdzeniu  okazało  się,  że  okaz  z  Toporo- 
wego stawu  w  Tatrach  w  zbiorach  Akademii  Umiejętności  znajdujący 
się  (Dz.  P.)  jest  samicą  gatunku  Aeschna  juncea  Lin. 


AESCSnA.  115 

prżeczne  ciemno  żółte,  reszta  żyłek  czarna.  Sltrzydła  prze- 
źroczyste. Znamię  żółto  śniade.  Błonica  cała  czarniawa.  Od- 
włolv  u  (^  rudawo  śniady  z  czarnym  odcieniem,  na  trzecim 
pierścieniu  zwężonj^;  na  pierwszym  pierścieniu  ])o  l)ol\:acli 
żółto  plamlvOwany,  na  drugim  j)o  środl<:u  ze  strzałlvowatą, 
prawie  trójl<:ątną  plamą,  na  li:ażdym  dalszym  pierścieniu  do 
lvońca  parami  sino  niebiesl<:icli  l\:reselv  i  niebiesl<:icli  plam 
opatrzony.  Odwłok  9  żółto  śniady;  na  pierwszym  pierście- 
niu po  l)olvacli,  na  drugim  po  środl<:u  ze  strzałlvOwą  żółtą 
plamą;  na  każdym  dalszym  pierścieniu  do  końca  po  wierz- 
chu po  parze  żółtycli  plamek  lub  poprzecznych  kresek. 
Górne  przysadki  cf  lancetowate  z  ostrym  koniuszkiem, 
z  wierzchu  niewyżłobione,  na  spodzie  gładkie,  bezzębne. 
Górne  przysadki  $  węższe  niż  u  cf,  dłuższe  niż  dwa  koń- 
cowe pierścienie. 

D.  c.  60  imn  D.  s.  38  mm.  (u  najmniejszych  okazów). 

Jedna  z  najpospolitszych  zagnie  w  całej  Galicyi  rozsiedlona. 
Jawi  się  od  połowy  sierpnia  do  połowy  października.  W  największej 
ilości  lata  w  zalesionych  jarach  wyżyny  podolskiej  jakoteż  w  wąwo- 
zach i  parowach  górskiej  krainy  Karpat,  skupia  się  w  gromadki  la- 
tające w  szybkich  zwrotach  do  wysokości  szczytów  najwyższych  drzew; 
przebywa  najchętniej   w  pobliskości  potoków  otoczonych  lasami. 

W  większej  niż  w  innych  latach  ilości  pojawiła  się  w  r.  1888 
na  podgórzu  wschodnich  Karpat  w  okolicach  Kołomyi  i  w  następu- 
jącym r.  1899  w  okolicy  Czerniowiec.  Według  innych  podań  poja- 
wiła się  także  w  innych  okolicach  Galicyi  w  niezwykłej  ilości.  Objaw 
ten  wykazuje,  że  żagnica  ta  odbywa  często  gromadne  wędrówki. 

Na  całym  obszarze  krajów  od  Królewca  do  Wiednia;  w  połud- 
niowej Rossyi  między  Wołgą  a  Uralem  (Sel.  H.  pag.  154.).  W  gu- 
berniach Charkowskiej  i  Połtawskiej  w  Rossyi  w  świeżo  wylęgłych 
okazach  już  w  lipcu  zauważana ;  lata  w  sadach  i  lasach  także  po  za- 
chodzie słońca  aż  do  końca  września.  W  Moskiewskiej  gubernii  (Rd. 
2.).  W  faunach  Szwecyi,  Finlandyi ,  Laponii,  Sardynii  i  Korsyki 
brakuje,  zresztą  w  innych  krajach  Europy  rozlegle  rozsiedlona. 
W  Algierze,   Syberyi  i  na   stepach  Kirgizkich   (Br.   E.). 


116  t^am.  AESHNIDAE. 

=  44.  Aeschna  affinis,  Lind. 

Aeshna  affinis,  Lind.  Opusc.   Scient.   (1823). 
(Lind.  Tab.  4.  fig.  2.  —  Char p.  Lib.  Europ.  Tab.  XVIIL 
C^"   9  et  app.    cf.   —  T.  Taf.  X.   cf   et  abd.  9). 

Structura  ut  colubercubis  Harr.,  colore  pallidiori. 
Fronte  thoracis  brunnea,  vittis  duabus  angustis  caeruleis, 
lateribus  viride  flavis,  lineis  duobus  subtus  raniosis  ni- 
gris.  Appendicibus  analibus  superioribus  maris  subtus  uno 
dente  basali ;  feminae  segmentls  duobus  ultimis  aeque 
longis. 

Do  colubereulus  Harr.  bardzo  podobna,  lecz  nieco 
większa  i  nieco  jaśniej  ul)arwiona.  Oczy  modre,  n  9  zielone. 
Przód  tułowia  żółto  śniady,  z  dwoma  wąskimi,  modrymi  pa- 
skami, po  bokach  zielono  żółty,  z  dwoma  na  spodzie  rozga- 
łęzionymi, czarnymi  paskami.  Odwłok  u  (^  czarno  zabar- 
wiony z  niebieską  strzałką  przez  środek  prawie  na  całej 
długości  drugiego  pierścienia  i  od  drugiego  pierścienia  do 
końca  niebiesko  plamkowany  z  ciągnącemi  się  rzędem  pa- 
rami niebieskich  plam  przed  tylną  krawędzią  każdego  pier- 
ścienia. Górne  przysadki  cf  z  jednym  zębem  przy  nasadzie. 
Odwłok  9  rudo  śniady,  żółto  plamisty  i  kreskowany  na  każ- 
dym pierścieniu;  górne  przysadki  tak  długie  jak  dwa  koń- 
cowe pierścienie. 

D.  c.  60  tnm  D.  s.  40  mm. 

W  pobliżu  stawów  i  bagien  na  północnej  nizinie  Galicyi  wscho- 
dniej rozpowszechniona,  lecz  tylko  w  niektórych  latach  w  większej  ilo- 
ści zauważana.  Mianowicie  pojawiła  się  w  lecie  1866  r.  w  Hołosku 
wielkiem  koło  Lwowa  w  znacznej  ilości.  W  okolicach  Janowa,  Luba- 
czowa, Rawy,  Radwanice  na  północnym  niżu  i  Skały  nad  Zbruczem 
na  Podolu  spostrzegana.  Jawi  się  od  lipca  do  pierwszych  dni  września. 

Żagnica  ta  najwięcej  lata  bhsko  gałęzi  drzew  i  wciska  się  mię- 
dzy konary  i  szpilki  drzew  szpilkowych  szukając  zdobyczy,  przy- 
czem  zawisa  na  jednem  miejscu  i  drganiem  skrzydeł  stara  się  utrzy- 
mać w  równowadze.  W  locie  jest  szybką  i  zwinną  więcej  niż  pokre- 
wne gatunki,   dlatego  nie  łatwo  daje  się  pochwycić. 


AESCHNA.  •  117 

Na  Śląsku  (Charp.).  Między  Wołgą  a  Uralem  (Kvers.).  W  gu- 
berniach Charkowskiej  i  Połtawskiej  w  Rossyi  od  końca  czerwca 
przez  lipiec  i  sierpień  (Rd.  1.  2.).  W  Szwajcaryi  pospolitsza  niż 
coluhcrculus  Har.  i  w  niektórych  latach  w  większej  ilości  (Mey. 
D.).  Tylko  w  niektórych  krajach  południowej  i  południowo  wschod- 
niej  Europy  rozsiedlona;  w  Algierze  i  Turkiestanie  (Br.   E.). 

G  Aeschna  constrica,  Say. 

Aeshna  constrieta,  Say,  Journ.  Acad.  Phil.  p.  11.  (1839). 

Aeschna  constrieta,  Hag.  Neur.  Nord.  Amer.  p.  123.  (1861). 

Aeschna  palmata,   Hag.   Stettiner  ent.  Zeit.   (1856). 

Aeschna  a?'undinacea,  Sel.  Ann.  Soc.  ent.  Belg.  (1872). 
Koło  Irkucka  w  Syberyi,  w  Kamczatce  i  północnej  Ameryce. 

O  Aeschna  serrata,  Hag.  Stett.  ent.  Zeit.  (1856). 
Na  stepach  Kirgizkich  (Kirb.  S.). 

O  Aeschna  crenata,  Hag.  Stett.  ent.  Zeit.  p.  369.  (1856) 
pag.  97.  (1858). 
Aeshna  eremita,  Scudd.  p.  213.  (1866). 
Aeschna  e7'emitica,  Hag. 
Opis :  De  Selys-Longchamps  et  Mc.    Lachlan,    Materiaux    pour 
une  Faunę  Neuropterologiąue  de  1'Asie  septentrionale,  Bruxelles  1872. 
W  okolicy  Irkucka  w  Syberyi  przy  rzece  Wilna  i  w  północnej 
Ameryce  (Kirb.   S.   —  Br.  E.). 

O  45.  Aeschna  ynaocima,  Heikel. 

Edward  Hi  singer:  Aftryk  ur  pro  Fauna  Fennica  Notiser. 
3.  Haft  pag.   117.  Helsingsfors  (1861). 

Similis  jimceae,  sed  differens  magnitudine  nonnildl 
majore  et  cq)pendicibus  analibus  maris  su2?ra  serrulatis, 
abdominis  segniento  tertio  feminae  non  coustiHcło  appen- 
dicibusgue  analibus  angustis  lanceolato  attenuatis  acu- 
tioribus.  (O.  A.  Heil^el.), 

Wedłng  opisn  autora  podobna  do  juncea  Lin.,  lecz 
nieco  większa.  Niebieskie  plamy  na  wierzcliu  trzeciego  pier- 
ścienia  odwłoka   na    wąsidej    ciemnej    przedziałce   ze   sobą 


118  '         Fam.  AESHNIDAE. 

zetknięte.  Górne  przysadki  cf  na  wierzchu  piłkowato  rzeź- 
bione. Trzeci  pierścień  odwłoka  $  nie  zwężony,  górne  przy- 
sadki lancetowato  wydłużone,  ostrokończyste. 

D.  c.  86  mm,  D.  s.  53  mm. 

D.  odwłoka  60  'inm.  D.  przysadlvów  6  mm. 

W  lipcu  i  sierpniu  koło  jeziora  Lojo  w  Finlandyi  odszukana 
w  wielu  okazach  (His.). 

=  46.  AescJma  cf/anea,  Miill. 

Libellula  cyanea,  Miill.   (1764). 

Aeshna  maculatissmia,  Latr.   (Charp.). 

Aeschna  juncea,  Charp. 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XXIII,  cf  $  —  T.  Taf.  IX.  c^  §). 
In  vertice  frontis  macula  nigra  T  basi  mi?ius  clara 
Thorace  antice  duobus  maculis  ovalis,  viride  flavis ,  in 
lateribus  linea  nigra  .^nbfus  ramulosa.  Pterostigmate  brevi, 
7iigro.  Ajrpendicibus  anaiibns  superioribus  maris  supra 
cavaticis,  nigro  marginatis,  bicoloribus. 

Wargi  i  czoło  żółto  zielone;  górna  warga  czarno  ob- 
rzeżona. Na  przód zie  czoła  pozioma  czarna  kresa,  na  wierz- 
chu czarna  plama  w  kształcie  litery  T  czyli  grzybka,  z  nie- 
wyraźnym trzonkiem.  Tułów  z  przodu  rudo  śniady  z  dwoma 
owalnemi  zielono  żółtemi  islamami,  po  bokach  zielony  i  żółty, 
z  ukośną,  rozgałęzioną  czarną  kresą.  Nogi  czarne,  tylko 
przednie  uda  białawo  paskowane.  Międzyskrzydle  żółto  plam- 
kowane.  Żyłki  skrzydeł  czarne,  żyłka  naramienna  śniada. 
Gałązka  węzełkowa  do  wewnętrznego  znamienia  zbliżona. 
Znamię  krótkie,  żółto  śniade.  Błonka  biała,  na  spodzie  czarna. 
Odwłok  u  cf  śniado  czarny,  na  trzecim  pierścieniu  znacz- 
nie zwężony,  od  pierwszego  do  końca  siódmego  pierścienia 
po  wierzchu  zielono,  po  bokach  niebiesko  plamkowany,  na 
trzech  końcowych  pierścieniach  tylko  po  wierzchu  zielono, 
kreskowany  i  niebiesko  plamkowany;  niebieskie  plamy  po 
wierzchu  jak  u  innych  gatunków  następują  w  parach  przed 
tylną  krawędzią  pierścieni.   Gónifi   przysadki  cf  po  środku 


AESCHNA.  119 

rozszerzono,  po  wierzchu  wyżłobione ,  wewnątrz  białe,  ze- 
wnątrz czarno  uramlvOwane,  zatem  dwubarwne,  na  Icońcacli 
załuliowane,  z  ostrym  koninszlviem, 

Odwłolc  u  9  żółtawo  śniady  z  czarnym  odcieniem  na 
trzecim  pierścieniu  nieco  zwężony;  od  drugiego  pierścienia 
do  lvOiica  po  bolvacli  żółto  uplamiony,  a  od  trzeciego  do 
ósmego  włącznie  pierścienia  na  przedniej  połowie  parami 
trójkątnycli  żółtj^cli  plamel^  upłamiony.  Górne  przysadl<:i  9 
skalpełowate,  zaostrzone,  prawie  tale  długie  jak  dwa  l<:oń- 
cowe  pierścienie. 

D.  c.  76  mm  D.  s.  50  nim. 

Po  całej  Galicyi,  we  wszystkicłi  okolicach,  tak  na  równinach,  ja- 
koteż  w  pagórkowatej  i  górskiej  krainie  zwłaszcza  na  lesistych  obsza- 
rach, rozpowszechniona.  Na  Podolu  w  jarach  lasami  poszytych.  Naj- 
więcej pospolita  miejscowościami  w  górskiej  krainie  Karpat.  W  Ta- 
trach w  reglach. 

Nie  lata  towarzysko ,  lecz  pojedynczo  na  liniach ,  polankach, 
nad  drogami  i  ścieżkami  śródleśnemi  i  najczęściej  wzdłuż  biegu  po- 
toków. Snuje  się  na  pewnej  przestrzeni  tam  i  napowrót,  zwykle  bar- 
dzo nisko  nad  ziemią  lub  nad  powierzchnią  wody.  W  przeciwieństwie 
do  innych  zagnie,  garnących  się  do  miejsc  nasłonecznych,  przebywa 
w  miejscach  cienistych,  w  krzaczystem  poszyciu  lub  zadrzewieniu.  Na 
bezdrzewnych  stepach  trawiastych  lub  łąkowych  obszarach  koczuje 
nad  oczeretami  lub  bagienkami  okolonemi  drzewami,  krzewami  albo 
burzanami.  Spostrzega  się  ją  także  stale  przebywającą  nad  sadzaw- 
kami w  gajach,  sadach  i  parkach.  W  towarzystwie  liczniejszem  lata 
przy  zadrzewionych  brzegach  stawów.  Poczwarka  żyje  nietylko  w  sta- 
wach i  bagnach,  lecz  także  w  małych  bagienkach  i  nawet  kałużach, 
z  deszczowych  opadów  powstałych. 

Pojawia  się  od  pierwszych  dni  lipca  do  najpóźniejszej  jesieni, 
miano^^^cie  do  pierwszych  przymrozków. 

W  Ivrólestwie  polskiem  (Sel.  H.).  Na  Śląsku  (Schneid.).  W  oko- 
Hcy  K^azania  w  Rossyi  (Sel.  H.).  W  spisach  Charkowskiej  i  Połtaw- 
skiej  gubernii  w  Rossyi  nie  wykazana.  W  Szwecyi  do  końca  sierpnia 
(Johans.).  W  Finlandyi  (His.). 

Z  w}'jątkiem  Grecyi,  Korsyki  i  Laponii  rozsiedlona  po  reszcie 
Europy  (Br.  E.). 


120  Faiu.  AESHNIDAE. 

=  47.  Aeschna  grandis.  Lin. 

Libelhda  grandis,  Lin.   Syst.  Nat.   (1758). 
(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.    XXIV.    6"  9-   —   T.  Taf.  X.  c^^ 
et  abd.  9)- 

Yertice  frontis  non  exp?'esso  7naculata.  Lateribus  tho- 
racis  vittis  duabus  viride  flavis.  Alis  flavescentibus ;  sec- 
tore  nodali  medio  pterostigmati  propiore;  pterostigmate 
angusto,  rufo  brunneo.  Abdoniine  raro  niaculato. 

Wargi,  czoło,  ciemię  i  trójkąt  zagłowia  rdzawo  żółte ; 
wierzcli  czoła  z  niewyraźną,  łulvOwatą,  wąslcą,  śniadą  plamą. 
Tułów  rudo  śniady,  po  bokacli  z  dwoma  ukośnymi  zielono 
żółtymi  i^askami,  czarniawo  obrzeżonymi.  Nogi  rudo  śniade. 
Międzyskrzydle  z  czterema  niebieskiemi  plamami  przy  nasa- 
dzie skrzydeł.  Skrzydła  rdzawo  żółto  zabarwione.  Znamię 
wąskie,  rdzawo  śniade.  Błonka  biaława  na  dole  szara.  Od- 
włolc  u  c?  rudo  śniady,  na  trzecim  pierścieniu  zwężony,  od 
trzeciego  do  końca  przedostatniego  pierścienia  parzysto  nie- 
biesko plamkowany  i  od  drugiego  pierścienia  poprzecznie 
żółto  kreskowany.  Górne  przysadki  cJ'  lancetowate,  gładkie 
nieco  ciemniejsze  od  tła  odwłoka. 

Odwłok  u  9  żółto  śniady,  od  drugiego  do  ósmego  włą- 
cznie pierścienia  poprzecznie  żółto  kreskowany  i  tyll\:o  na 
drugim  pierścieniu  z  dwoma  niebieskiemi  plamami. 

(^  D.  c.  78  7nm   \ 

r^  T\        na  f  D.  s.  50  mm. 

9  D.  c.  7Qmm  j 

Żagnica  ta  wpada  w  oko  między  innemi  pokrewnemi  żagni- 
cami  rdzawo  żółtem  zabarwieniem  skrzydeł;  ożywia  okolice  latając 
wysoko  ponad  wierzchołkami  drzew.  Spotyka  się  ją  także  nad  ocze- 
retami  i  łanami  zbóż  na  stepach  trawiastych.  Po  całej  Galicyi  w  pe- 
wnych okolicach,  najwięcej  przy  stawach  i  bagnach  rozpowszechniona, 
zwykle  na  osobności,  lecz  przy  większych  stawach  równin  i  w  gór- 
skiej krainie  Karpat  w  wąwozach ,  w  których  przepływają  potoki, 
w  drużynach  złożonych  z  kilku  okazów  na  jednem  stanowisku.  Lot 
tej  żagnicy  powolny.  Unosi  się  wysoko  jak  ptak  drapieżny, 
raz  zawisając  na  jednem  miejscu  przez  dłuższą  chwilę,  to  znowu  pły- 


AESCHNA.  121 

wając  w  powietrzu  posuwisto,  a  ujrzawszy  zdobycz  lub  samiczko 
zmienia  lot  na  szybkość  strzały  i  w  zygzakowatych  lub  esowatych 
zwrotach  spuszcza  się  nagle  z  wysokości. 

Samice  podczas  składania  jaj  okrążają  brzegi  stawów  i  wybie- 
rają do  usiadu  sterczące  nad  powierzchnią  wody  roślinne  liście  lub 
badyle,  na  kt(3r}'ch  usladają  i  zgiąwszy  w  kabłąk  odwłok  końcem 
wyszukują  miejsca  w  roślinach  do  nakłucia  ostrem  pokładełkiem, 
z  którego  za  naskórek  roślinny  zsuwają  jaja. 

Najliczniej  zauważana  przy  stawie  w  Janowie,  Wulce  Poturzyc- 
kiej ,  przy  stawach  w  reglach  Tatr  i  we  wschodnich  Karpatach ; 
w  mniejszej  ilości  przy  oczeretach  na  Podolu  koło  Czortkowa,  a  po- 
jedynczo w  innych  okolicach  Galicyi.  Jawi  się  na  dołach  od  ostatnich 
dni  czerwca  po  koniec  września,  w  górskiej  krainie  przez  sierpień. 

W  Królestwie  polskiem  (Sel.  H.).  W  guberniach  Charkowskiej 
i  Połtawskiej  w  czerwcu  i  lipcu,  jakoteż  w  okolicach  Dorpatu,  Kaza- 
nia, przy  rzece  Wołdze  w  Rossyi  (Rd.  2.  —  Sel.  H.).  W  Szwecyi 
rozpowszechniona  w  hpcu  i  sierpniu.  Także  w  Laponii  (Zett.).  W  Fin- 
landyi  przy  jeziorach  (His.).  W  Szwajcaryi  w  niektórych  okohcach, 
lecz  w  Alpach  niezauważana  (Mey.  D.).  Oprócz  powyższych  krajów 
we  Francyi,  Anglii,  Belgii,  Holandyi,  Niemczech,  Styryi,  Tyrolu,  na 
stepach  Kirgizkich  (Br.   E*), 

Z  powyżej  przytoczonych  dat  rozmieszczenia  wynika ,  że  jest 
mieszkanką  północnej  i  środkowej  Europy  i  przyległej  zachodniej  Azy  i. 

=  48.  Aeschna  isoceles,  Milll 

Libellula  guadrifasciata,  var.  /?  isoceles,  Miill.  Nova  Acta. 

Leop.-Carl.  III.  (1767). 
Aeshna  rufescens,  Lind.,   Sel.   (Ramb.  Br.   —  Dz.  P.). 
(C h  a rp.  Lib.  Europ.  Tab.  XXV.  c^  $  —  T.  Taf.  X.  9  et  abd.  ^). 

Yertice  frontis  linea  transversali  nigra.  Alis  hyali- 
nis,  sectore  nodali  eztemo  'pterosUgifnati  -propiore.  Lateri- 
bus  thoracis  viUis  duabus  brevUms ,  viride  flavis.  Seg- 
mefito  secundo  abdominis  macula  hastulata,  flava;  reli- 
quo  abdomine  obscui^o. 

Wargi,  czoło  i  trójkąt  zagłowia  żółte.  Na  szczycie  czoła 
poprzeczna,  czarna  l^resa.  Szczyt  ciemienia  żółty,  nasada 
czarna.  Tułów  żółto  rudy,  po  bol^acli  na  spodzie  z  dwoma 
l<:rótlvimi,  zielono  żółtymi   pasl<:ami.     Uda   nóg   czerwonawo 


122  Fam.  AESHNIDAE. 

Żółte,  piszczele  i  stopy  czarne.  Skrzydła  przeźroczyste,  przy 
nasadzie  zwłaszcza  tylne  około  błonki,  szafranowo  żółto  za- 
barwione. Żyłki  czarne;  naramienna  na  przodzie  żółtawa. 
Gałązka  węzełkowa  do  zewnętrznego  końca  znamienia  zbli- 
żona. Znamię  śniado  żółte.  Błonka  dnża,  czarniawa.  Odwłok 
na  trzecim  pierścieniu  u  cf  zwężony,  żółto  rudy,  po  wierz- 
chu drugiego  i^rawie  całego  pierścienia  z  podłużną,  strzał- 
kowatą,  siarkowo  żółtą  plamą,  bez  dalszego  jasnego  ubar- 
wienia, niewyraźnie  czarno  kropkowany  i  kreskowany.  Górne 
przysadki  <^  z  ostrymi  końcami,  z  jednym  zębem  na  spo- 
dzie przy  nasadzie.  $  różni  się  od  cf  nieco  jaśniej  ubar- 
wionem  tłem  ciała,  jakoteż  krótszemi  i  węższemi  górnemi 
przysadkami. 

cf  D.  c.  C>%—10mm  I 

„     -p.        _„  D.  s.  46  mm. 

9    D.  c.  73  7nm  \ 

Około  stawów  i  bagien  po  Galicyi  wschodniej  tak  na  nizinach 
i  równinach,  jakoteż  w  okoUcach  pagórkowatych  i  górskich  rozpo- 
wszechniona. 

Jawi  się  towarzysko  od  ostatnich  dni  maja  przez  cały  czerwiec, 
a  w  niektórych  okohcach  jeszcze  także  w  ciągu  hpca ;  ale  już  prze- 
starzała. (Okohce  Lwowa,  Rawy,  Lubaczowa,  Sokala,  Przemyślan, 
Czortkowa,  Kołomyi  z  podgórzem).  Po  wylęgu  z  poczwarki  zalatuje 
na  poręby  i  polanki  śródleśne,  a  pod  koniec  pojawu  stale  przebywa 
blisko  wody,  przelatując  nad  jej  powierzchnią  i  usiadając  najchętniej 
na  trzcinie  lub  sitowiu. 

W  Królestwie  polskiem  rzadka  (Sel.  H.  pag.  267).  Na  Śląsku 
(Charp.).  W  guberniach  Charkowskiej  i  Połtawskiej  wRossyi  w  czerwcu 
w  pobliskości  wody  (Rd.  1.  2.).  Między  Wołgą  a  Uralem  (Evers.). 
W  Szwecyi  podczas  śródlata  (Johans.).  Na  Węgrzech  (Sel.  H.). 
Z  wyjątkiem  Korsyki,  Hiszpanii,  Laponii  i  Finlandyi  po  reszcie  Eu- 
ropy rozsiedlona;  w  Mingrelii  (Br.   E.). 

=  49.  Aeschna  viridis,  Evers. 

Aeshna  viridis,  Evers.  Buli,  de  la  Soc.  Natur,  de  Moscou. 

p.  242.   (1836). 
Aeschna  aesfwa,  Hansem. 
Aeschna  vi7'ens,  Charp. 


AESCHNA.  123 

(E  vers.  Buli.  de  la  Soc.  Natur,  de  Moscou  Tab.  2.  fi"-.  1.  — 
Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XXII.  d"  ?•  —  T.  Taf.  X. 
9  et  abd.   rf ). 

In  7)ertice  frontis  macula  nigra  T  basi  angusta.  Tho- 
race  viridi,  antice  marginibus  fuscis  bipartito,  lateribus 
immaculato.  Costa  vividi.  Abdomine  łuaris  patUm,  fmni- 
nae  praestante  viridL  Appendieibus  analibiis  superioribus 
fjicwis  inłiis  raro  ])ilosis. 

Wargi  żółte.  Czoło  jasno  żółto  zielone,  na  szczycie 
z  czarną  j^lamą  w  l^sztatcie  litery  T  z  niewyraźnym,  wąs- 
lviin  trzonkiem.  Ciernie  w  czarnej,  rozgałęzionej  osadzie,  po 
obu  bołvacli  z  czarną  łś:resą ;  szczyt  ciemienia  i  trójł<:ąt  za- 
głowia  żółte.  Pierś  trawiasto  zielona,  na  przodzie  ramko- 
watą,  brunatną  obwódlvą  na  dwie  boczne  części  przedzie- 
lona, po  bołcacli  bez  plam  lub  kresek.  Nogi  czerwono  śniade. 
Międzyskrzydle  zielono  plamlvOwane.  Skrzydła  śniadawo 
zamglone;  żyłka  naramienna  zielona,  inne  żyłlci  czarne.  Zna- 
mię wąskie,  długie,  rudo  śniade.  Błonica  siwa.  Odwłok  cf 
rudawo  brunatny,  na  trzecim  pierścieniu  zwężony;  pierw- 
szy pierścień  zielony  z  brunatną  plamą  po  środku,  drugi 
na  przodzie  zielony,  na  tyle  i  po  bokach  niel)iesl<:o  plam- 
kowany,  z  brunatną  przedziałką  po  środku ;  dalsze  aż  do 
końca  odwłolca  parami  niebieskich  plam  po  środku  przed 
tylną  krawędzią  i  niebieskiemi  plamami  po  l)okacli  opatrzone. 
Górne  przysadki  cT  skalpelowate,  na  końcacli  tępe,  we- 
wnątrz krótko  uwłosione,  zresztą  gładkie,  ciemno  śniade; 
dolne  w  środku  niebieskawe.  Odwłok  9  jaśniej  brunatny, 
zielono  paskowany  i  plamkowany.  Górne  przysadki  9  tak 
długie  jak  dwa  końcowe  pierścienie,  jednostajnie  wąskie. 

D.  c.  Q8m?n  D.  s.  44  Dfm. 

Jawi  się  wyłącznie  tylko  po  stepowo  trawiastych  dolinach  rzek 
i  przy  stawach  niektórych  okolic  w  północnej  części  północnej  niziny 
Galicyi  wschodniej.  (W  okolicy  Lubaczowa  i  Oleszyc  przy  rzece  Lu- 
baczówce  i  około  przyległych  bagien  i  stawów.  W  okolicy  Sokala 
nad  Bugiem  i  około  stawów  i  bagien).  Lata  stale  nisko  nad  trawią- 


124  Fam.  AESHNIDAE. 

stym  kobiercem  lub  nad  zwierciadłem  wody,  lecz  nie  zalatuje  w  zwarte 
drzewostany.  Pojawia  się  tam,  gdzie  występuje,  zwykle  w  liczniej- 
szem  towarzystwie  do  tego  samego  gatunku  należącem.  Nie  przestaje 
latać,  jak  inne  ważki,  po  zachodzie  słońca,  lecz  jeszcze  podczas  wie- 
czornego mroku,  gdy  już  nawet  dopatrzeć  jej  nie  można,  furkocze 
skrzydłami  między  nadwodnemi  zaroślami.  Jawi  się  od  połowy  lipca 
po  koniec  sierpnia. 

W  Królestwie  polskiem  rzadka.  W  okolicy  Gdańska.  Na  Śląsku 
(Sel.  H.  pag.  129.).  W  Charkowskiej  gubernii  w  okolicy  Kupiańska 
w  Rossyi  (Jar.).  W  okohcy  Sztokholmu  w  Szwecyi  w  sierpniu  (Jo- 
hans.).  Także  w  HoUandyi ,  Dalmacyi ,  Grecyi ,  na  stepach  Kirgiz- 
kich ,  w  Syberyi  (Br.   E.). 

Właściwą  ojczyzną  tego  gatunku  są  zapadłe  doliny  rzek  na  ni- 
zinach lub  równinach  krajów  wschodniej  Europy  i  zachodniej  Azyi 
rozpołożone. 


3.  Geniis  Brachytron,  Evans.  Szklarek  Waga. 

Brachytron,  Evans,  Brit.  Libell.  (1845)  —  Aeschna, 
Charpentier  (Sel.  Hag.   —   Brau.  N.). 

=  50.  Brachytron  hafniensef  Miill. 

Libellula  hafniensis,  Miill.  Fauna  Fridr.  n.  542.   (1764). 
Aeschna  pratensis,  Sel.  (Sel.  H.  pag.   113). 
Brachytro7i  yermale,  Evans. 
Aeschna  pilosa,  Charp. 

(Sel.  M.  PI.  2.  fig.   16.  app.  an.   cf  —Charp.  Lib.  Eu- 
rop. Tab.  XXI.    cf   9   —   T.   Taf.  VIII.    d"   9)- 

Corpore  piloso.  In  vertic6  frontis  macula  nigra  T  ex- 
pi^essa.  Contagione  oculorum  vix  longiori,  ąnmti  triangu- 
liirti  occipitctle.  Lateribus  thoracis  viride  flaińs,  nigro  li- 
neatis.  Sectore  suhnodali  sub  intei^iore  pterostigmate  bira- 
f)ioso.  Pterostigmate  praelongo. 

Wargi  i  czoło  zielonawo  żółte.  Górna  warga  i  czoło 
czarno  obrzeżone,  środek  czoła  z  poprzeczną,  czarną  prze- 
paslią  i  z  dwoma  poprzecznemi,  czarnemi  kreslvami  na  dole. 
Wierzcli  ciemienia  i  trójl<:ąt  zagłowia  śniado  żółte.  Na  szczy- 


BRACHYTEON.  125 

cie  czoła  plama  czarna  w  kształcie  litery  T,  niewyraźna, 
trzonkiem  z  czarną  nasadą  ciemienia  połączona.  Linia  mio- 
dzyoczna  na  wierzchu  głowy  zaledwie  nieco  dłuższa  od  trój- 
kąta zagłowia.  Przód  tułowia  rudo  śniady,  z  dwoma  po- 
dłużnymi, zielono  żółtymi  pasl^ami.  Nogi  czarne.  Skrzydła 
u  9  bardzo  często  całe,  wyraźniej  na  przedniej  części,  żółto 
zamglone.  Znamię  wąskie  i  długie,  ciemno  żółte.  Gałązlva 
podwęzełlvOwa  pod  wewnętrznem  znamieniem  na  dwa  ra- 
miona rozgałęziona;  żyłka naramienna  żółtawa,  inne  czarne. 
Błonka  biała.  Całe  ciało  z  wyjątkiem  ócz  gęsto  uwłosione. 
Odwłok  walcowaty,  ku  końcowi  zwolna  coraz  węższy;  u  cf 
po  grzbiecie  i  po  bokacłi  niebieskiemi,  u  $  żółtemi  plamkami 
i  kreskami  gęsto  upstrzony.  Górne  przysadki  cf  i  9  wąskie 
i  długie,  cf'  wewnątrz  uwłosione,  przed  ostrymi  końcami 
nieco  szersze,  po  wierzchu  z  listewkowatym  przyrostkiem. 

D.  c.  60—62  mm  D.  s.  39—41  mm. 

Po  całej  Galicyi  tak  na  nizinacłi  i  równinacłi  jakoteż  w  pagór- 
kowatycli  pasmach  i  na  podgórzu  wscłiodnicłi  Karpat  rozpowszecli- 
nion3\  Jawi  się  towarzysko,  przy  stawacli  i  bagnacli,  w  dolinacli  rzelc 
w  znacznej  ilości  od  polowy  maja  po  koniec  czerwca. 

Polatuje  najwięcej  nad  zaroślami  nadbrzeżnemi  lub  wodnemi, 
zalatuje  także  do  okolicznych  sadów  i  parków  lub  w  razie  odpowied- 
niego nawodnienia  stale  w  nich  koczuje.  Lata  szybko  do  połowy  wy- 
sokości drzew  wysokopiennych.  Uganiając  za  zdobyczą  napada  także 
na  równo  wielkie  pokrewne  ważki  jak  n.  p.  Miedziopiersie,  które  jako 
mocniejsza  zagryza. 

W  Królestwie  polskiem  i  w ^  Wielkopolsce  (Sel.  H,).  W  oko- 
licy Kamieńca  podolskiego  (Bel.).  W  gubernii  Charkowskiej  w  oko- 
Ucy  Kupiaiiska  w  Rossyi  (Jar.).  W  Szwecyi  także  w  okolicy  Sztok- 
holmu w  czerwcu  i  lipcu  (Johans.).  We  Francy  i  jawi  się  już  w  kwie- 
tniu (Sel.  H.).  W  Szwajcaryi  w  wielkiej  ilości  przy  jeziorach  (Mey. 
D.).  Z  wyjątkiem  Korsyki,  Sardynii,  Hiszpanii  i  Laponii  wszędzie 
w  Europie  rozsiedlony.   W  Azyi  mniejszej  i  Mingrelii  (Br.   N.). 

Odmiana 
=  var.  9- 
Fronte  flava,  wimaculata.  Thorace  anticeiminaculato. 


126  i^am.  AGUIONIDAE. 

Między  9  na  północnej  nizinie  Galicyi  wschodniej  ze- 
branemi  u  niektórych  okazów  czoło  jest  jednolicie  żółte, 
bez  czarnej  plamy  T  i  bez  czarnego  obrzeżenia,  pierś  na 
przodzie  jednolicie  rudo  śniada  bez  jaśniejszych  jjasków. 

III.  Famiha  Agnoiiidae. 

Łątkowe. 

A.  Subfamiha  Agrioninae. 

Świteziankowate. 

1.  Genns  Agrion,    Fabr.    Świtezianka  Now. 

Agrion,  Fabricius,  Syst.  Ent.  (1775);  Latreille  Hist.  Nat, 
Crust.  Ins.   (1802).  —  Calepteryx,  Leach,  (Ramb.  Brau.  Dz.  P.). 

Budowa  ciała  smukła,  ciało  metalowo  lśnią- 
ce się.  Skrzydła  ku  końcowi  łukowato  zaokrą- 
glone, przy  nasadzie  niezwężone,  kabłąkowate, 
zabarwione;  znamię  fałszywe  łuków  k  a  złamana. 

Eozliczne  rodzaje  tej  podrodziny,  odznaczającej  się  jaskrawem 
ubarwieniem  i  inne  gatunki  tego  rodzaju ,  rozsiedlone  są  przeważ- 
nie w  strefie  gorącej,  przy  zwrotnikowej,  całej  kuli  ziemskiej. 

=  51.  Agrion  splendens,  Harr. 

Libellula  splendens,  Harr.  Exp.  Engl.  Ins.   (1877). 
Calopteryz  splendens,  Harr.  (Sel.  Brau.   —  Dz.  P.). 
Calopteryx  ludoviciana,'  Ramb. 
Agrion  parthenias,  Charp. 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XXXIII   d"  9-  —  Harris,  PI. 
XXX.  fig.   1.  3.   —  T.  Taf.  IX.    (^  $). 

Corpore  in  marę  caeruleo  viridique,  in  femina  vwidi 
nitente.  Alis  angustałis,  (antieis  10  nim  latissimis),  in 
niare  baH  fineąuc  Jiyalinis;  fascia  media  fusca,  i7i  marę 
adnlto  fusco  caerulea ;  in  femina  p,cllucide  viridihus ,  pte- 
rosiigniate  fetninae  dilatato,  albo. 


AGRION.  127 

Ciało  całe  jednolicie  metalowo  lśniące  z  wyjątkiem 
mdło  czarnej  głowy  i  brunatnych  ócz,  z  odcieniami  częścio- 
wemi  barwy  u  c?  granatowej,  u  9  jasno  zielonej.  Nogi 
czarne,  długimi  kolcami  opatrzone.  Skrzydła  cf  pi'^^y  nasa- 
dzie i  na  końcu  przeźroczyste,  po  środku  z  szeroką,  śniado 
czarną,  z  wiekiem  granatową,  wstęgą ;  9  jasno  zielone  zam- 
glone i  użyłkowane,  ze  znamieniem  fałszywem,  (t.  j.  po  bo- 
kach nioodgrodzonem  białem)  na  dole  łukowato  rozszerzo- 
nem.  Skrzydła  bardzo  gęsto  użyłkowane.  Przysadki  czarne, 
u  cf  górne  o  połowę  dłuższe  niż  dolne ;    u  9  f>l^i6   krótkie. 

D.  c.  46— 48  mm  D.  s.  31—33  mm.  Największa  szerokość 
przednich  skrzydeł  10  mm. 

Przy  rzekach  i  potokach  po  całej  GaKcyi,  we  wszystkich  oko- 
Ucach,  w  gromadkach  rozpowszechniona  ;  na  północnej  nizinie  przy 
namuhstych  rzekach  w  bardzo  wielkiej  ilości.  Lata  na  brzegach 
i  usiada  na  osobności  po  krzewach,  wikhnach  i  łozach. 

Pospolita  wszędzie  od  czerwca  po  za  połowę  sierpnia,  a  w  nie- 
których okolicach  nawet  do  połowy  września.  Samica  podczas  skła- 
dania jaj  zanurza  się  cała  w  wodzie ,  dlatego  miewa  skrzydła  i  od- 
włok często  zabłocone. 

W  Królestwie  polskiem,  Śląsku  i  w  Wielkopolsce  (Sel.  Charp.). 
W  okohcy  K^amieńca  podolskiego  (Bel.).  W  guberniach  Charkowskiej 
i  Połtawskiej  w  Rossyi  od  maja  do  ciągu  Kpca ;  przy  zatokach  rzeki 
Suły  w  wielkiej  ilości  (Rd.  2.).  W  Szwecyi  i  Laponii  w  śródleciu 
po  koniec  sierpnia   (Johans.).   W  Finlandyi  (His.). 

Rozsiedlona  po  całej  Europie  z  wyjątkiem  Korsyki;  w  północ- 
nej Afryce;  w  zachodniej  i  północnej  Azy  i.  W  Syberyi  przy  rzece 
Wilna  (Br.   E.    —   Kirb.   S.). 

=  52.  Af/rion  virgo,  Lin. 

Libellula  virgo,  Lin.   Syst.  Nat.   (1758). 
Agrion  virgo,  Charp.  Hor.  Ent.   (1825).  ' 
Calopteryx  virgo,  Ramb. 
Calepteryz  haemorrhoidalis,  Evans. 
Agrion  festiva,  Brulle  (Grecia). 

(Charp.  Mon.  Lib.    Tab.    XXXII.  ^  9  —  Harris,  Platę 
XXX.  fig.   4.   5.   —   T.   Taf.   XL    cf    9). 


128  ^am.  AGillONIDAE. 

Corpore  in  marę  caeruleo  'perv%dique,  in  femina  vi- 
ridiąue  nitente.  Alis  arcuatini  dilatatis,  in  apice  7'otun- 
datis  (antieis  12  mm  latissimis),  in  tnare  caeruleis,  ex- 
trema  apice  hyalinis;  in  femina  flavo  nebulosis  vel  fii- 
sco  fumatis,  pterostigmate  feminae  albo,  augusto. 

Budowa  i  barwa  ciała  jak  u  splendens  Harr.,  lecz  9 
ciemniej,  z  wiekiem  stalowo  zielona.  Połysk  metalowy  ja- 
skrawszy  niż  u  splendens  Harr.  Skrzydła  łukowato  roz- 
szerzone, na  kończynach  zaokrąglone;  u  (S"  ciemno  grana- 
towe na  samej  kończynie  przeźroczyste;  u  $  całe  jednostaj- 
nie żółtawo  zamglone  albo  najczęściej  niejednostajnie  za- 
dymione jakby  okopcone,  częściowo  mglisto  przeźroczyste 
ze  znamieniem  fałszywem  białem,  wąskiem. 

D.  c.  d"  49  7nm  9  46—49  mm.  D.  s.  c^  32—33  mm  9 
34 — 28  mm.  Największa  szerokość  przed,  skrzydeł  12  min. 

Przy  wodach  stojących  jakoteż  przy  potokach  i  strumykach 
w  okolicach  zadrzewionych.  Rozpowszechniona  po  całej  Galicy  i.  Lata 
nad  brzegiem  wody  zalatuje  jednakże  na  przedlesia,  na  poręby, 
polany  i  drogi  śródleśne,  usiada  po  liściach  lub  szpilkach  dość  nisko 
najchętniej  na  krzewach  ;  zrywa  się  od  czasu  do  czasu,  a  polatawszy 
chwilę  znowu  wraca  na  dawne  stanowisko.  Gdzie  jedna  koczuje  tam 
w  pobliżu  przebywają  inne  osobniki,  lecz  każdy  osobno.  Przebywa 
także  w  sadach  i  parkach  nad  sadzawkami.  W  okolicach  pagórko- 
watych i  górskich  liczniejsza  niż  na  równinach.  W  górach  zalatuje 
do  górnej  granicy  lasów. 

Jawi  się  od  pierwszej  połowy,  zwykle  po  20-ym,  maja  do  końca 
lata,  lecz  wcześniej  przestaje  jawić  się  niż  splendens  Harr. 

Samica  tak  samo  jak  u  splendens  Harr.  zanurza  się  cała 
w  wodę  podczas  składania  jaj.  Przypadłszy  do  brzegu  czepia  się  no- 
gami roślin  w  wodzie  rosnących ,  posuwa  się  coraz  głębiej  aż  do 
dna,  wtykając  w  przestankach  koniec  odwłoka  w  szpary,  w  których 
zabezpiecza  jaja  przed  prądem  fali.  Po  spełnieniu  tej  czynności  pu- 
szcza się  wolno  z  prądem  wody  i  wydostawszy  się  na  powietrze 
z  obłoconym  odwłokiem  i  skrzydłami  polatuje  jak  przedtem.  Pewna 
część  samic  ginie  podczas  tej  wodnej  przeprawy. 

W  Królestwie  polskiem  między  Odrą  a  Duną  (Sel.  H.).  W  oko- 
licy Kamieńca  podolskiego   (Bel.).   W  guberniach  Charkowsldej  i  Poł- 


AGUION.  129 

tawskiej  w  Rossyi   niezauważana.  W  Szwecyi  i  Laponii    od    czerwca 
do  sierpnia   (Johans.).   W  Finlaudyi   (His.). 

Z  wyjątkiem  Korsyki  w  całej  P^uropio  rozsiedlona ;  w  Azyi 
mniejszej,   Syberyi,   Turkiestanie  (Br.   E.). 

Odmiany. 

Między  osobnikami  tego  gatunkn  spotykają  sio  roz- 
liczne odmiany  z  powodu  różnego  ubarwienia,  jakoteż  roz- 
maitycli  odcieni  barw  skrzydeł,  zwłaszcza  u  samicy;  różnice 
te  powtarzają  się  najwyraźniej  na  okazacli  zebranycli  w^  pe- 
wnycli  okolicach  i  krajach.  Są  to  odmiany  przedstawiające 
się  jako  rasy,  pewnym  miejscowościom  lub  krajom  właściwe. 
jNIniej  podlega  takim  odmianom  gatunek  sjilcndcns  Harr. 
Odmiany  w  tutejszo  krajowych  zbiorach  znajdujących  się 
okazów  gatunku  virgo  Lin.  wykazują  u  samców  albo  ciem- 
niej albo  jaśniej  granatow^o  niebieską  barwę  skrzydeł,  które 
na  końcach  są  mało  albo  rozleglej  przeźroczyste,  a  niektóre 
samce  różnią  się  jeszcze  więcej  ciemno,  prawie  czarno,  śniadą 
barwą  skrzydeł  zamiast  zwykłej  granatowo  niebieskiej. 

Śniade  lub  czarniawe  zabarwienie  skrzydeł  u  samicy 
występuje  na  pojedynczych  okazach  w^  rozmaitej  rozległości 
i  w^  różnych  odcieniach,  albo  jako  zadymienie,  albo  jako 
obłoczkowanie,  albo  jako  tylko  zamglenie,  u  niektórych  oso- 
bników^ tak  dalece  niew^yraźne,  że  skrzydła  w^ygiądają  jakby 
zupełnie  przeźroczyste. 

Jedną  z  wybitniejszych  jest  odmiana : 

=  var.  violacea,  mihi. 

Tab.  III.  fig.  15.  9. 

Alis  rufo  ftiscis,  violaceo  nUentihus,  apice  late  liyalinis. 

Skrzydła  u  samicy  rudawo  brunatne,  mieniące  się  fio- 
letowo, na  kończynach  rozlegle  przeźroczyste. 

Odmiana  ta  pojawia  się  na  północnej  nizinie  północno  wscliod- 
dniej   Galicyi  przy  bagnacli  i  stawacli,   ale  nie  zbyt  często. 

9 


130  I^am.  AGRIONIDAE. 

B.  Subfamilia  Coenagrioninae. 

Łątko  watę. 

1.  Geniis  Platycnemis,  Chni']x  Pióronóo'  Kluk. 

Platycnemis,    Charpentier,    Lii).    Europ.    (1840).    Ramlnir, 
Selys,  Brauer. 

Ciało  wątłe.  O  d  w  ł  o  łv  p  r  a  w  i  o  j  e  d  n  o  s  t  a  j  n  i  o 
w  h  a  1"  \\'  i  o  D  y,  c  i  o  m  n  i  o  j  łv  r  o  s  !<:  o  w  a  n  y  1  u  1)  u  p  ł  a  m  i  o- 
n  y,  P  i  s  z  c  z  o  ł  e  d  w  u  }>  a  r  t  y  1  n  y  e  li  n  ó  o-  p  r  z  y  n  a  j  ni  n  i  oj 
u  s  a  m  c  a  r  o  z  s  z  e  r  z  o  n  e.  Nogi  cierniste.  S  lv  r  z  y  d  ł  a 
przeźroczyste;  p  ó  1  łv  a  skrzydeł,  przeważnie 
czworoboczne;  znamię  n  Iś:  o  ś  n  i  e  c  z  w  o  i-  o  b  o  c  z  n  e. 

=  53.  I*latycnet¥iis  pennipes.  Pall. 

Libella  pennipes,  Pall.  Reise  (1771). 

Agrion  platypoda,  Lind. 

Agrion  lacteum,  Charp. 
var.  Agricn  puella,  Fabr. 
var.   Libellula  albidclla,  Viii. 
var.  Platycnemis  PecchlaU,   Sel. 

(Charp.    Lib.   Europ.   Tab.   XLIII.  f.   2.    ^^   C   —   T.   Tai. 

V.  d'  9). 

Corporc  nutris  prueManic  pallide  cacrulro,  fciiriiiar 
viri(lL  Capiic  .^upra  nigro,  viUii^  (liialnis  fraiism-f^dl/Iuis 
('(leruJris  rei  riiidilnis  vel  alhidii^.  Tliorace  antiee  aeneo 
nigro,  pellneJde  lineaio.  SegTnenUs  ahdominis  pimefis-  dtt- 
ohus  nigris,  antieii^  nigro  Uneatis,  frilms  eitreinif^  nigro 
iiiaeulatis. 

U  osobników  ze  zwykłem  nbarwieniem  eiala  l)arwa 
u  (^  modra,  n  9  zielona  przeważnie.  Głowa  z  wierzchu 
czarna,  mdło  metalowa  z  dwoma  jasnymi  paslvami ;  zagło- 
wie  jasno  nbarwione.  Tnłów  aa  przodzie  czarny,  z  dwoma 
n  c^  modrawemi,  u  9  zielonawemi  kreskami,  z  którycli  tylna 
jest  węższa  i  l<;rótsza;  po  bokacli  pasek  u  c?  modrawy  u  9 
zielonawy.  Nogi  sino  białe,  zewnątrz  całe  z  czarną  l<^resą;  dwie 


PLATYCNEMIS.  131 

pary  tylnych  piszczeli  wiosłowato  rozszorzone.  Znamię  na 
skrzydłach  rudawo  żółtawe,  wewnątrz  śniado  zamglone.  Od- 
włok u  cf'  najczęściej  modrawy,  u  $  zielonawy,  na  końcu 
każdego  pierścienia  z  dwoma  czarnemi  kropkami,  które 
u  niektórych  okazów  rozlewają  się  w  kreski ;  środek  wierz- 
chu przynajmniej  trzech  przednich  pierścieni  podłużnie  czarno 
paskowany;  trzy  końcowe  pierścienie  czarno  smngowane 
lub  plamkowane ;  u  niektórych  olvazów  cały  grzbiet  odwłoka 
podłużnie  podwójnie  czarno  paskowany.  Górne  przysadki 
cf  krótkie,  grube,  pateczlvOwate,  dolne  dłuższe,  kabłąkowato 
do  góry  zagięte;  przysadki  9  białawe,  krótkie,  wyprostowane. 

D.  c.  36  mm  D.  s.  23  mm. 

Przy  rzekach  i  większych  potokach  o  powolnym  spadku  po  ca- 
łej Galicyi  i  w  Królestwie  polskiem  rozpowszechniony ;  także  przy 
stawach,  szczególnie  przy  groblach  i  dotokach.  Występuje  gromadnie 
w  znacznej  ilości  i  w  wiehi  okoUcach  nad  rzekami  na  północnej  ni- 
zinie i  na  Podolu  w  Gahcyi  wschodniej.  W  górskiej  krainie  przebywa 
na  podgórzu,  lecz  nie  powyżej  800  m  n.  p.  m.  W  Pieninach  i  we 
wschodnich  Karpatach.  W  Tatrach  nie  zauważany.  Jawi  się  od  po- 
łowy czerwca  ^o  za  połowę  sierpnia.   W  górskiej  krainie  w  śródleciu. 

W  okohcy  Kamieńca  podolskiego  (Bel.).  W  guberni  Połtawskiej 
w  Rossyi  w  maju.  Przy  brzegach  rzeki  Suły  z  jłoczątkiem  sierpnia 
(Rd.   2.),  W  Szwecyi  w  lipcu  i  sierpniu  (Johans.).  W  Finlandyi  (His.). 

Rozsiedlony  po  całej  Europie  z  wyjątkiem  Laponii ;  w  Turcyi 
azyatyckiej,  także  w  Azyi  mniejszej,  Mingrelii   (Br.   E.). 

Odmiany. 

Z  powodu  różnych  odcieni  barw  ciała,  zwłaszcza  od- 
włoka gatunek  ten  więcej  niż  inne  Łątkowate  (Coenagrio- 
ninae),  tworzy  odmiany,  odróżniające  się  od  typowych  ol\:a- 
zów.  Znane  są  stałe  ^powtarzające  się  odmiany,  u  l^tórych 
ubarwienie  ciała  bywa  :  a)  cielistem ,  I))  sino  modrem,  c)  żółto 
Ijialem,  d)  różowo  białem,  e)  modro  zielonem. 

Najwybitniejszą  odmianą  jesl: 

-=  tmr,  lactea,  Sel.  (Sel.  H.  pag.  168). 


132  I^am.  AGBIONIDAE. 

ThoracG  antice  anguste  nigro  fasciato,  lineis  duahufi 
lateralihiis  albis  interpositifi.  Abdomine  lacteo,  segmentis 
nigro  miiiiilatis,  pniicHsąiie  duohus^  extremo  don-talihiis, 
nigris. 

Różni  się  od  innycli  odmian  białcm  jak  mleko  ciałem, 
szczególnie  odwłokiem,  wąsko  czarno  obrączkowanym  na 
tylnej  krawędzi  i  z  dwoma  czarnemi  kropkami  na  końcn 
każdego  pierścienia. 

Pojawia  się  bardzo  często  wśród  typowych  okazów  na  północnej 
nizinie  Galicy  i  wscliodniej. 

W  Finlandyi  z  początltiem  lipca  (His.). 

G  54.  JPlatycnemis  acutipennis,  Sel.  (Sel.  H.  pag.  104). 
Platy cnemis  diversa,  Ramb. 

TiSiis  in  marę  dilatatis ,  in  femina  non  dilatatis. 
Abdomine  snpra  aurantiaco  vel  roseo  rufo,  segmentis  tri- 
bus eztreniis  lineis  duplicihus  7iigris.  Appendicibus  supr- 
7'ioribus  maris  basi  dilatatis,  apice  hifidis. 

Różni  się  głównie  od  pennipes  Pall.  ubarwieniem  od- 
włoka, n  cf  z  wierzchu  różowo  czerwonem  czyli  pomarań- 
czowom,  u  $  jaśniejszem. 

Rozsiedlony  w  zachodniej  i  południowej  Francyi  i  w  północnej 
Afryce  (Sel.   H.  pag.   166.). 

2.  Genus  Micronympha,  Kirl).  Tężnica  Dz. 

Ischniira,  Charpentier,  Lib.  Europ.  (1840)  (Sel.  Hag.  Brau). 

Ciało  w  stosunku  do  skrzydeł  p r z  e d ł u g i  e, 
przeważnie  ciemno  ubarwione.  Z  a  g  ł  o  w  i  e  z  cl  w  o- 
m  a  o  k  r  ą  g  ł  a  w  e  m  i ,  j  a  s  n  e  m  i  plamkami.  Koniec 
dziesiątego  pierścienia  odwłoku  samca  wideł- 
lv  o  w  a  t  V. 


MICEONYMPHA.  1 33 

==  55.  3Iic7'0}njnipha  piirnllio^  Uharp. 
Agrion  pumilio,  Charp.  Hor.  Ent.   (1825). 
Agrion  aurantiaca,  Sel. 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XXXIX  (^  ^  et  var.  —  Ram  b. 
PI.  7.  fig.  4.  d.  9  5.  e  var.  aurantiacum). 

Corpore  nigro  viridi,  particulatim  aeneo.  Capite  su- 
pra  maculis  duahu^  rotundis,  glaucis.  Mar  ginę  protkora- 
cis  culminato.  Abdominis  maris  segmento  octavo  postice, 
iionogue  toto  eganeis,  segmento  ultimo  stipra  postice  bi- 
fido.  Abdominis  feminae  segmentis  tribus  anterioribus  et 
octavo  i)t  laterlbus  flarls. 

Pyszczek  żółty,  górna  warga  czarna.  Wierzch  głowy 
czarny  z  dwoma  ołvrągławemi,  sinemi  plamami;  zagłowie 
żółte.  Tnłów  na  przodzie  czarny,  po  l^olcacli  u  cf  niebieslvawy, 
u  $  żółto  pomarańczowy.  Przedtnłowie  nieco  pod  lvątem  da- 
cliówłvOwato  wzniesione,  po  środłvn  czarne^  jasno  obrzeżone. 
Nogi  biało  sine  u  cf,  biało  żółte  n  9»  czarno  pasl<:owane. 
Znamię  ułvOŚnie  czworoboczne,  szersze  niż  dłuższe,  u  cf  dwu- 
barwne,  u  $  blado  brunatne.  Odwłok  cf  po  wierzchu  czarno 
metalowy;  od  trzeciego  do  siódmego  włącznie  pierścienia 
na  i^rzedniej  krawędzi  z  dwoma  sino  niebieskiemi  kreskami, 
ósmy  pierścień  na  tylnej  części,  dziewiąty  cały  sino  niebie- 
ski;  lvoniec  dziesiątego  pierścienia  z  widełkowatym  przy- 
rostkiem. Górne  przysadlvi  cf  czółenkowate,  czarne,  uwło- 
sione;  dolne  haczykowato  do  środka  zal^rzy wionę.  Odwłoli 
$  po  wierzchu  ciemno  zielono  metalowy,  na  spodzie  i  jjo 
bokach  trzech  przednich  i  ósmego  pierścienia  żółty,  krawędź 
tylna  dziesiątego  pierścienia  nieco  wypukła,  głębol^o  i  wąsko 
wycięta.  Górne  przysadki  $  bardzo  krótkie,  stożkowate,  żółte. 

D.  c.  29  mm  D.  s.  18  mm. 

Rozpowszechniona  po  Galicyi  wschodniej ,  jednakże  okohcami 
rzadka  i  w  małej  ilości  przy  bagienkach  łąkowych.  (Hołosko  kolo 
Lwowa,  Lubaczów,  Dźwinogród  nad  Dniestrem,  okolice  Kołomyi). 
W  górskiej  krainie  Karpat  niezauważana. 


134  Fam.  AGEIONIDAE. 

Od  połowy  czerwca  po  koniec  sierpnia  spostrzegana ,  lecz  nie 
w  każdej  okolicy  o  tej  samej  porze  i  przeważnie  w  drugiej  połowie 
sierpnia. 

W  okolicy  Kamieńca  podolskiego  (Bel.).  W  umiarkowanej  stre- 
fie po  środkowej   Europie  rozsiedlona  (Kirb.    S.). 

Odmiana 
=  var,  aurantiaca,  Sel. 

Corpore  aurantiaco,  tliorace  antice  vitta  lata  nigra. 
Są  to  samice  zwyrodniałe  (Iteteromorphes),  pojawiające 
się  między  olcazami  ze  zwylcłem  ubarwieniem. 

=■-  56.  llicfoni/mpJia  eJegans,  Lind. 

Agriofi  elegans,  Lind.   Opusc.   Scient.   (1823). 

Agrion  tuherculatum,  Charp. 

Ischnura  elegans,  Sel. 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XXXVIII,  fig.  2.  —  T.  Taf.  II.  cf  9)- 

Capite  ut  pumilio  Cliarp.  Margine  p?'othoracis  tri- 
partito,  media  parte  crista  ereeta.  Abdominis  maris  seg- 
mento  primo  et  octaro  caeruleis,  deciłłio  gibberoso ;  femi- 
nae  segmento  oetaro  caerulco. 

Wierzch  głowy  z  dwoma  ol\:rągław^emi,  sinemi  plamami. 
Przedtułowie  w^yraźnie  trójdzielne;  środkow^a  część  w  lvształ- 
cie  wzniesionej  listewki  w^ydłużona,  nieco  zagięta.  Prz(3d  tu- 
łowia zielono  czarny,  mdło  metalowy,  z  dwoma  ii  cf  niebie- 
skimi, u  9  żółtymi  paskami;  boki  tułowia  u  cf  niebieskie, 
u  9  żółte.  Nogi  blado  żółte,  zewniątrz  czarno  pasl<;owane. 
Znamię  ukośne,  rów^no  czw^oroboczne,  w  środl^u  czarniawo 
zaćmione.  Odwłok  po  środku  cienki,  w  stosunku  do  skrzy- 
deł długi.  Wierzch  odwioka  cf  metalowo  czarny,  na  przed- 
niej krawędzi  pierścienia  z  cienką  żółtą  obwódką  i  z  nie- 
bieskim przodem  pierwszego  i  ósmego  pierścienia;  koniec 
dziesiątego  pierścienia  ze  sterczącemi  dwoma  garbkami. 
Górne  przysadki  cf  bardzo  krótkie,  dolne  dłuższe,  na  w^e- 
wnątrz  haczykowato  zal^rzywione.  Wierzch  odwłoka  C  me- 
talowo   ciemno    zielony,    na    przedniej   krawędzi    pierścieni 


ENALLAGAIA.  135 

Z  cienką,  ż(')lt;i  obwódką;  ósmy  l)ioi'ścień  Cciły  niebieski,  ii;i 
spodnim  Icońcu  z  krótkim  kolcem ;  górne  przysadlvi  ^  stoż- 
kowate, czarne. 

1).  c.  34  nnit   I),  s.  22  vini. 

Rozpowszechniony  po  Galicyi  wschodniej,  lecz  w  wyższej  krai- 
nie górskiej  niezauważany.  Jawi  się  w  małoilościowych  gromadkach 
po  podmokłych  brzegach  stawów  i  bagien,  najczęściej  na  moczarowa- 
tych  łąkach,  od  końca  czerwca  po  koniec  sierpnia. 

W  okolicy  Gdańska  i  Królewca  w  Królestwie  polskiem.  Na  Ślą- 
sku (Sel.  H.).  W  guberniach  Charkowskiej  i  Połtawskiej  w  Rossyi 
(Jar.).  W  okolicy  Kazania  w  Rossyi  (Sel.  H.).  W  Szwecyi  w  śród- 
leciu  około  granic  Laponii  (Johans.).  W  Finlandyi  koło  Helsingfors 
i  w  innych  miejscowościach  (His.).  Z  wyjątkiem  Hiszpanii,  Portu- 
galii, Korsyki  i  Laponii  wszędzie  zresztą  rozsiedlon}-.  W  Azyi  mniej- 
szej,  Syberyi,  Turkiestanie  (Br.   E.). 

Odmiana 
=  var.  aurantiaca,  Bran. 

Tab.  IIL  fig.  14. 
Wyrodki   samic   (lieteroiiiorphes),   tak  samo  jak  u  pa- 
ndlU)  Cliarp.  pomarańczowo  ubarwione,  zdarzają  się  u  nas 
rzadko  miedzy  typowo  idjarwionymi  osobnikami. 

3.  Genus  Enallagma,  Charp.  Nimfa  Kluk. 

T  y  1  n  a  k  i'  a  w  ę  d  ź  }j  r  z  e  d  t  u  ł  o  w  i  a  j  e  d  n  o  1  i  t  a,  o  k  r  ą- 
g  ł  o  z  a  ł  u  k  o  w  a  n  a.  W  i  e  r  z  c  h  głowy  z  d  w  oma  o  k  r  ą- 
g  ławę  m  i,  j  a  s  n  e  m  i  p  1  a  m  a  m  i.  T  ł  o  od  w  ł  o  k  a  j  a  s  n  e, 
c  i  e  m  n  o  o  b  r  .ą  c  z  k  o  w  a  n  e. 

=  57.  Enallagma  cyathlgerutnf  Ołiarp. 
Ayrion  (yyathigerum,  Charp. 
(C  h  a  r  p.  Lib.  Europ.  Tab.  XLn.  fig.  1.  cr9  —  T.  Taf.  H.  cf  9). 

In  (forso  sef/mełiti  secnndi  rnarls  mamiła  spałulae 
forntata,  nujra;  tertio  seymento  in  extrenio  nigro  margi- 
nato.  Segjuento  octavo  feminae  subtus  spinoso. 


136  Fam.  AGEIONIDAE. 

Wierzch  głowy  z  dwoma  krągła wemi,  jasnemi  j^lam- 
Icami.  Przedtułowie  jednolite,  ol^rągło  załiilvOwane,  z  dwoma 
zielonemi  plamkami  i  jasno  obrzeżone.  Przód  tułowia  czarny, 
z  dwoma  u  cf  modro  zielonymi  lub  błękitnymi,  u  9  cieli- 
stymi paskami;  boki  tułowia  jasno  ubarwione,  ciemno  smu- 
go wane.  Nogi  czarno  i  białawo  paskowane.  Międzyslcrzydle 
u  $  niebieskie,  u  cf  cieliste.  Znamię  ukośnie  czworoboczne, 
małe,  czarne.  Odwłok  cf  błękitny ;  grzbiet  pierwszego  pier- 
ścienia z  czarną  plamą,  na  drugim  pierścieniu  plama  w  kształ- 
cie ostrokończystego  sercowatego  grotu  z  trzonkiem  doty- 
kającym do  tylnej  krawędzi;  tylny  grzbiet  trzeciego  do  siód- 
mego włącznie  pierścienia  z  czarnemi,  częściowo  metalowo 
ciemno  zielonemi,  do  przodu  zaostrzonemi,  na  dolnej  kra- 
wędzi rozszerzonemi  plamami,  ósmy  i  dziewiąty  pierścień 
całe  błękitne,  dziesiąty  pierścień  czarny.  Odwłok  9  cielisty 
lub  zielonawy;  pierwszy  pierścień  z  czarną  plamą  na  na- 
sadzie, reszta  pierścieni  podłużnie  czarno  uplamiona,  tylna 
krawędź  dziesiątego  pierścienia  rozwartym  kątem  wycięta, 
koniec  spodu  ósmego  pierścienia  z  długim  czarnym  kolcem. 
Górne  przysadki  cf  brodawkowate,  krótkie,  dolne  dłuższe, 
cienkie,  haczykowato  na  wewnątrz  nieco  zakrzywione.  Przy- 
sadki 9  krótkie,  jasno  cieliste. 

D.  c.  30—32  mm  D.  s.  18—20  mm. 

Jakkolwiek  w  krajach  środkowej  Europy  na  zachód  rozpołożo- 
nych  jest  okolicami  pospolitą,  znaną  jest  z  Galicyi  wschodniej  tylko 
z  niektórych  okolic,   gdzie  spostrzegano  tylko  małą  ilość  okazów. 

Jawi  się  towarzysko  w  hpcu  i  sierpniu  w  towarzystwie  pokre- 
wnych gatunków,  ubarwieniem  podobnych,  z  którego  powodu  nie  ła- 
twą jest  do  odróżnienia  (Brzuchowice  i  Janów  koło  Lwowa ,  Potu- 
rzyca  koło  Sokala  [M.  Łomnickij,  Korzelice  w  dohnie  Gniłej  Lipy, 
Wierbiąż  niżny  koło  Kołomyi).  W  Tatrach  przy  stawie  Smreczyń- 
skim  w  połowie  sierpnia. 

W  Królestwie  polskiem.  Koło  Gdańska  i  Królewca.  Na  Śląsku. 
Koło  Petersburga  (Sel.  H,).  W  guberniach  Charkowskiej  i  Połtaw- 
skiej  w  Rossyi.  Od  początku  czerwca  do  jesieni  (Jar.  Rd.).  W  Szwe- 


NEHĄLENNIA.  137 

cyi  w  czerwcu  i  lipcu  w  wielu  okolicach  (Johans.),  W  Finlandyi 
(His.).  W  Anglii  i  w  wielu  krajach  na  stałym  lądzie  Europy  od 
Szwecyi  do  Sardynii  rozsiedlona.  W  Turkiestanie  (Br.  E.).  W  Niż- 
szej i  Wyższej  Austryi  bardzo  pospolita  (Br.  N.). 

4.  Geniis  Nehalennia,   Sel.  Iglica  Dz. 

Nehalennia,   Selys,   Sel.  H.  pag.   172.   (1850). 

=  58.  JS^ehalennia  speciosa,  Charp. 

Ag7'ion  spcciosum,  Charp.  Lib.  Europ.   (1840). 

Agrton  sop/da,   Sel.  Rev.  Zool.   (1840). 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XXXVIII,  fig.  1.  cf  9  eł  app.  cf ). 

Praestante  corpore  viridi  aeneo  nitente.  Capite  supra 
nigro,  Inter  oculos  linea  transversall  caermlea.  Alis  latis, 
extreniis  rotundaiU.  Segmentis  tribus  ultimis  abdominis 
caeruleis. 

Pyszczek  białawy,  wargi  czarne.  Przód  głowy  ziełono 
czarny  z  przyoczkami  w^zniesionemi.  Różłvi  w  nasadzie  białe. 
Wierzcli  głowy  przed  zagłowiem  z  poprzeczną  niebiesłcą  li- 
nią, zagłowie  jaslvrawo  metalowo  zielone.  Przedtnłowie 
i  przód  śródtułowia  jasl\:rawo  metalowo  zielone  z  niebieskim 
odcieniem,  tylna  kra\vędź  przedtułowia  półlvrążkowo  zao- 
lvrąglona,  jednolita,  bardzo  cienką  żółtą  liresą  obwiedziona; 
bolvi  tnłowia  jednolicie  sino  białe  albo  sino  zielone.  Nogi 
paliowo  żółte,  zew^nątrz  czarno  kreskowane.  Międzyskrzydle 
u  dojrzałego  cT  błękitno  npylone.  Sl^rzydła  w  stosunku  do 
innych  gatunlvó\v  szerokie,  śniado  użyłkow^ane.  Znamię  ulco- 
śnie  czworoboczne,  zaledwie  nieco  dłuższe  niż  szerokie,  wy- 
prostowanemi  żyłl^ami  obwiedzione,  ciemno  żółtawe,  na  dol- 
nej przestrzeni  śniado  zamglone.  Odw^łok  igiełkowaty, 
z  wierzchu  metalow^o  ciemno  zielony,  z  odcieniem  złocisto 
fioletow^ym,  na  spodzie  blado  żółty  albo  blado  cielisty;  wierzch 
i  tylne  boki  dziewiątego  pierścienia  błęlvitno  plamkowane, 
dziesiąty  pierścień   cały  błękitny  u  cf,  widełkowatemi   róż- 


138  ł'ani.  AGEIONIDAE. 

kami  zakończony,  u  $  dziesiąty  pierścień  na  końcu  nieco 
wykrojony.  Górne  przysadki  cf  kłapciowate ,  śniado  żółte, 
od  dziesiątego  pierścienia  o  połowę  l^rótsze.  Przysadki  C 
bardzo  l<:rótkie,  nilvłe. 

D.  c.  26  mm  D.  s.  15  mm. 

Najmniejszy  l^rajowy  gatunek  z  podrodziny  Łątel<:. 

Tylko  w  niektórych  okolicach  w  różnych  częściach  Galicyi  roz- 
siedlona i  ograniczona  na  bardzo  małą  przestrzeń  pojawu.  (Za  kró- 
lewską górą  w  Janowie  na  bagni&tem  stawisku  tylko  na  przestrzeni 
kilkunastu  metrów  długości  i  szerokości  spostrzegana.  W  Radwańcach 
w  okolicy  Sokala.  W  dolinie  Gnitej  Lipy  w  Korzelicach  w  Gołogó- 
rach.  Koło  Angiełowa  i  Młodiatyna  na  podgórzu  Karpat).  Po  bagni- 
stych lub  moczarowatych  miejscach,  tylko  przez  drugą  połowę  czerwca 
do  połowy  lipca  a  głównie  około  pierwszego  lipca  zauważana. 

Na  Śląsku  rzadka  (Sel.  H.  pag.  174.).  W  Szwecyi  w  czerwcu 
i  lipcu  (Johans.).  Oprócz  wymienionych  krajów  tylko  w  Belgii,  Szwaj- 
caryi,  w  Prusiech  koło  Berhna  (Br.  E.). 

(Inne  gatunki  tego  rodzaju  znane  są  z  Ameryki). 

5.  Genus  Coenagrion,  Kii-l).  Łątka  Waga. 

Agrion,   Fabricius,    S3'st.   Entom.   (1775). 

Z  a  głowie  bron  z  o  we  z  dwoma  i)odłużnemi, 
jasne  m  i    j)  1  a  m  a  m  i. 

O  59.  Coenagrion  concinnum,  Johans. 

Agrion  concinnum,  Johans.  Odonata  Sueciae  (1859). 

Caeruleum,  aeneo  pictnm,  thorace  antice  obscure  vi- 
ridi  aeneo,  viUis  diiabim  caenileis ;  maryine  postico  j)i^o- 
thoracis  rotunclato,  in  femina  media  emarginato ;  abdo- 
mine  subtus  nUjro,  anguste  flavo  marginato ,  sujrra  in 
marę  obscure  aeneo-caeruleoque  variegato ,  in  femina,  ob- 
scure viridi- aeneo,  lineis  lateralibus  annulisgue  baseos 
caełmleis ;  segmento  j^rimo  caeruleo,  tnacula  baseos  dorsali 
ąuadrata  aliaąue  utrinąue   laterali ,    aeneis ;   secundo   in 


COENAGEION.  130 

iiKirc  macłcla  aenca,  lllercmi  U  rcfcrentc  apicciuqnc  attin- 
genie.  (Johans.  1.  c.  pag.  106). 

Woclłuii,-  opisu  do  gatunku  puella  Lin.  najwięcej  po- 
dobna, od  której  głównie  różni  się  zaokrągloną  krawędzią 
przedtulowia,  u  9  po  środku  wygiętą,  i  plamą  kształtu  li- 
tery U  na  drugim  pierścieniu  odwłoka  cf  dotykającą  do 
tylnej  krawędzi  pierścienia. 

W  Szwecyi  koło  Olossfors  w  czerwcu  przy  leśnem  bagnie 
w  większej  ilości  (Johans.).  Także  w  Finlandyi  w  czerwcu  (His.). 
W  Syberyi  nad  Amurem.    —   Do  GO'^  pół.   szer.   (Br.   E.). 

=  60.  Coenagrlon  inilchelluni,  Lind. 

Agrion  pulcJieUa,  Lind.  Opusc.   Scient.   (1828). 
Agi^ion  cyathigeriim,  Evans. 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XL.  cf  $.  —  Sel.  M.  c^  PI.  4. 

fig.  33.  app.  an.  J'  ^  Sel.  H.  PI.  3.  fig.  5.  $  —  T. 

Taf.  V.   cf'   $). 

Capite  supra  maculis  duabus  oblongis,  triangularibus, 

caeruleis.  Margine  postico  protlioraeis  profunde  bisinuato. 

Segiiiento  abdominis  secundo  i?i  uiare  macula  nigra  lite- 

ram  V  refcrente  apicemąue  altingente.    Segmento  ultimo 

in  fcmina  leviter  inciso. 

Wierzch  głowy  i  wargi  czarne,  przy  zagłowiu  z  dwoma 
podłużnemi,  trójkątnemi,  modremi  plamlvami,  nadto  z  mo- 
drą kresą  poprzeczną  po  środku.  Przedtułowie  czarne,  żło- 
bione, z  tylną  krawędzią  dwoma  bocznemi  wcięciami  na  trzy 
wyraźnie  oddzielne  płatki  podzieloną;  średni  płatek  pól- 
krążkowy,  u  cf  na  szczycie  zaolvrąglony,  dołkowaty,  u  $ 
na  szczycie  w  dwócli  plecionkach  ku  tyłowi  nieco  zagięty. 
Tułów  z  przodu  bronzowo  czarny,  z  dwoma  bocznymi  u  cf 
cielisto  sinymi,  u  9  zielono  błęl^itnymi  znakami  wykrzyknika, 
którego  kropka  u  9  j^st  zlaną ;  po  bokach  u  -5*  cielisto  siny, 
u  9  zielono  błękitny  z  dwoma  czarnemi  l<:reskami,  z  któ- 
rych przednia  jest  krótką.  Nogi  modre,  zewnątrz  śniade. 
Znamię  slvrzydeł   ukośnie  czworol)oczne,  czarniawe,  w  jaś- 


140  Faui-  AGEIONIDAE. 

niejszej  obwódce.  Odwłok  c^"  i^a  przodzie  pierwszych  pię- 
ciu pierścieni  błękitny  z  fiołetowym  odcieniem,  na  tyle 
pierścieni  zielono  bronzowy ;  pierwszy  pierścień  z  czarną 
czworoboczną  plamicą  przy  nasadzie;  drugi  pierścień  z  czarną 
widełkowatą  plamą  w  kształcie  litery  V,  dotykającą  do  tyl- 
nej krawędzi ;  szósty  i  siódmy  pierścień  całe  czarno  bron- 
zowe;  ósmy  i  dziewiąty  błękitne,  dziewiąty  z  dwoma  czar- 
nemi  bocznemi  kropkami ;  dziesiąty  błękitny,  na  tylnej  kra- 
wędzi głębolvO  w  półkole  wykrojony  ;  spód  odwłoka  błękitny. 
Odwłok  $  z  wierzcliu  zielonawo,  x)rawie  czarno,  bronzowy ; 
wierzch  drugiego  pierścienia  z  ciemną,  dzidowatą  przewa- 
żającą plamą;  spód  środkowych  pierścieni  odwłoka  zielo- 
nawo żółty,  dwócli  nasadowych  i  lvońcowycli  pierścieni  nie- 
bieski ;  ósmy  pierścień  cały  niebieski ;  tylna  krawędź  dzie- 
siątego pierścienia  płytko  i  wąsko  wycięta.  Górne  przy- 
sadki cT  trójkątne,  na  dole  czarne,  na  szczycie  białawe, 
dolne  brodawkowate,  białawe.  Przysadki  9  kolczyste,  krót- 
kie, czarne. 

D.  c.  35   )ini(  D.  s.  22  mm. 

We  wszystkich  okolicach  całej  Galicy  i  przy  nawodnionych  miej- 
scach przy  brzegu  i  po  przyległych  do  wody  trawnikach ,  także 
w  ogrodach  i  parkach  miast  wielkich  bardzo  rozpowszechniona  od 
maja  po  koniec  sierpnia.  W  Tatrach  na  podgórzu  do  górnej  granicy 
lasów   (regli). 

W  Królestwie  polskiem.  Na  Śląsku.  Koło  Petersburga  (Sel.  H.). 
W  okolicy  Kamieńca  podolskiego  (Bel.).  W  guberniach  Charkowskiej 
i  Połtawskiej  w  Rossyi  (Jar.).  W  Szwecyi  aż  do  granic  Laponii  roz- 
powszechniona  (Johans.).   W  Finlandyi   (His.). 

Z  wyjątkiem  Hiszpanii,  Portugalii  i  Laponii  w  reszcie  Europy. 
W  Azyi  mniejszej,   Algierze,   Turkiestanie  i  Mingrelii  (Br.   E.). 

O  61.  Coenagrion  elegantulum,  Zett. 

Ayrion  elegmiiulum,  Zett.  Insecta  Lapponica  (1840)  Sel.  H. 

pag.  196  —  391. 
(Sel.  H.  PI.    3.  fig.    6.   thoraz). 


COENAGRION.  141 

Supra  aeneuni,  thorace  glauco-bilineato,  .nibtus  cae- 
rulescenti  glaucum,  collcm,  aeneo,  limbo  glauco,  margine 
postico  suhintegro ;  alarum  stigmate  cinei^eo  fusco.  (^.  Q. 
(Lon.o-,  corp.  9.  al.  exp.  11.  lin.  —  Johans.  pag.  104.). 

Ocitli  glatici  climidio  siiperiori  fus  co ;  coipns  riibi- 
cnnduin  albo  margaritaceum,  thorace  supra  lineis  f?  (4'':') 
(fbdominisgue  dorso  obscitre  viridibus ,  pcdibus  glance- 
scentibns  (Zetterstedt). 

Bord  posterieur  du  prot]iorax  presąue  entier,  bronzć, 
}>orde  de  bleu.  Devant  du  tJtorax,  avec  deux  raies  humr- 
rales  bleudtres  non  interrompues.  Abdomen  bronzO  en  des- 
sKs ;  le  dessous  et  les  articulations  (interrompues  au  mi- 
lieu)  d'un  bleu  glauąue.  Pterostigma  d'uu  cendre  brim. 
cf  Abdomen  tres-grele,  Q  10'  segmełit  echancre  (Sel.  H.  p.  196). 

Koło  miasta  Umea  w  Laponii  od  16.  do  19.  czerwca  zauwa- 
żana. W  południowej  Szwecyi  27.  czerwca  (Jolians.  Sel.  H.).  W  Kur- 
landyi  (Br.  E.). 

=  62.  Coenagrion  puella,  Lin. 

Libelhda  puella,  Lin.   Syst.  Nat.   (1758). 
Agj^ion  puella,  Lind.   (Sel.  Ramb.). 
Agrion  furcatuni,  Cliarp. 

(Cliarp.  Lib.  Europ.  Tab.  XI.  cf  C  —  T.  Taf.  III.  cf  9)- 
Capite  supra  macuHs  duabus  oblongis,  foliaceis,  pal- 
lidis.  Margine  postice  protJwracis  leviter  bisinuato,  lobo 
medio  rotundato,  apice  leviter  obtuso.  Tliorace  a^itice  ni- 
gro,  rittis  duabtis  eaeruleis.  Abdomine  eaeruleo  annnlato, 
segmento  secundo  in  marę  macula  nigra  litteram  U  refe- 
rente,  apicem  non  attingente ;  segmento  ultimo  in  fennina 
profunde,  sed  anguste  inciso. 

Przedstawicielka  typowa  tego  rodzaju. 

Górna  warga  czarna,  u  cf  metalowo  granatowa.  Wierzch 

głowy    czarny  z  dwoma   liściowatemi,   na   tylnej    krawędzi 

ząbkowanemi,   u    cf  błękitnemi,   u   9   zielonemi   plamkami. 

Przedtiiłowie  z  przodu  z  dwoma  jasnemi   kropkami;    tylna 


142  Fam.  AGRIONIDAE. 

krawędź  dwoma  bocznemi  płytkiemi  wcięciami  na  trzy  płatki 
podzielona;  średni  płatek  u  cf  załiil<:owany,  u  $  daszkowaty, 
nieco  ku  tyłowi  zagięty.  Przód  tułowia  mdło  metalowo 
czarny  z  dwoma  u  cf  błękitnymi,  u  $  zielonymi  paskami, 
1)0  bokach  u  cf  niebieski  u  9  zielony,  z  dwoma  czarnemi 
kreskami,  z  których  przednia  jest  pałeczkowata,  prosta,  o  po- 
łowę krótsza  od  tylnej,  cienkiej,  przy  nasadzie  skrzydłowej 
guzowatej.  Nogi  wewnątrz  u  c?  cielisto  sine,  u  9  zielone, 
zewnątrz  szeroko  czarne.  Znamię  wewnątrz  czarne,  w  jasno 
])runatnej  wąskiej  obwódce.  Odwłok  u  cf  błękitny,  z  wierz- 
chu metalowo  czarno  uplamiony ;  pierwszy  i)ierścieii  z  czarną 
czworoboczną  i)lamką  na  nasadzie,  drugi  z  czarną  plamą 
w  kształcie  litery  U,  nie  dosięgającą  do  tylnej  krawędzi; 
trzeci,  czwarty,  piąty  i  szósty  z  czarną  widełkowatą  plamą 
o  bardzo  długich  ramionach;  siódmy  rozlegle  metalowo 
czarny;  ósmy  cały  błękitny,  dziewiąty  na  przodzie,  dziesiąty 
cały  z  wierzchu  czarno  uplamkowane;  tylna  krawędź  dzie- 
siątego wykrojona.  Odwłok  9  z  wierzchu  metalowo  czarno 
bronzowy  z  przeważnie  ciemno  zielonym  odcieniem,  na  spo- 
dzie zielony ;  pierwszy  pierścień  z  wierzchu  z  czarną  plamą 
na  przedniej,  większej  części,  drugi  modry  z  rózgowatą  cie- 
mną plamą,  ósmy  z  modrą  plamą  po  wierzchu ;  tylna  kra- 
wędź dziesiątego  pierścienia  płytko  lecz  ostro  wycięta.  Górne 
i  dolne  przysadki  cf  z  końcami  haczykowato  do  środka 
nieco  zakrzywionemi,  czarne;  dolne  dłuższe  od  górnych.  Przy- 
sadki 9  stożkowate,  bardzo  krótkie;  górne  czarne,  dolne  żółte. 
D.  c,  cf  34  9  32  mm  D.  s,  20  mm. 

Jedna  z  Łątek  najwięcej  rozpowszechnionych  po  całej  Gahcyi. 
Pojawia  się  przy  bagnach,  na  mokrych  łąkach,  na  wilgotnyoh  polan- 
kach i  w  ogrodach ;  lata  zwykle  w  towarzystwie  pulchellum  Lind. 
od  maja  do  końca  sierpnia.  W  Tatrach  w  reglach  w  lipcu  i  sierp- 
niu (Dz.   P.). 

Jak  wszystkie  Łątki  tak  i  ten  typowy  gatunek  podczas  dni  po- 
chmurnych czepia  się  liści    i   łodyg    roślin  i  za  zbliżeniem    się    czlo- 


COENAGBION.  143 

wieka  szybko  kryje  sią  na  odwrotną  stronę  liścia  ,   co  najłatwiej  za- 
uważać można  na  szuwaracli. 

W  Królestwie  Polskieni.  Koło  Petersburga.  Miedzy  Wołga 
a  Uralem  (Sel.  H.).  W  guberniach  Charkowskiej  i  Połtawskiej  w  Ros- 
syi  w  maju  i  czerwcu  (Jar.  Rd.).  W  Skandynawii  i  Laponii  w  czerwcu 
i  lipcu  pospolita  (Jolians.).  W  Grccyi  i  Finlandyi  niezauważana  — 
zresztą  po  całej   Europie.  W  Algierze  (Br.   E.). 

=  63.  Coencif/rion  hastulatttin''),  Chaip. 
Agrion  liaslulatuni,  Charp.   (1825). 
Agrion  hastulata,  Sel. 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XL.  fig.  1.  S'  O.  —  Seł.  H. 
Pł.  11.  fig.  1.  app.  an.  —  T.  Taf.  IIL  c^  V)- 
Margmc  postice  protltoracis  integro ,  lineis  dualms 
in  angulo  ohfuso  conjunctis,  tecto  formato,  cMeruleo.  Pro- 
fliorace  antice  nigro  ininiaculato ;  mesotliorace  antice  nigro, 
rittis  duabns  caerulcis.  Segmento  secundo  abdominis  ma- 
7'łf;  macłila  nigra  liastani  aut  litteram  T  imitante,  margi- 
nein  attingente.  Margine  postice  segmenti  idUmi  ahdomi- 
nis  feminae  latc  et  acuto  exciso. 

Wargi  ciomno  metalowo  niebieskie.  Wierzch  głowy 
czarny,  w  tyle  po  wierzclui  z  dwoma  podlugowatemi,  liścio- 
watemi,  jasnemi  plamkami.  Przedtułowie  jednolicie  czarne; 
tylna  krawędź  jego  kątowato  daszkiem  wzniesiona,  nie 
wcięta  lecz  jednolita,  jasno  obrzeżona,  z  małym    zapadłym 


*)  U  waga  ogólna  :  W  odróżnieniu  gatiuików :  hastidatum 
Charp.,  ornatum  Sel.,  vernale  Hag.,  armatum  Charp.  mogą  zajść 
wątpliwości  z  powodu  podobieństwa  czarnego  uplamienia  po  wierz- 
chu  drugiego  pierścienia  odwłoka  u  cj  .  Uplamienie  to  przedsta- 
wia się  jako  oszczepowaty  lub  grzybkowaty  znaczek ,  u  każdego 
z  tych  gatunków  na  każdym  boku  z  czarną  kresą  do  przecinka  po- 
dobną i  z  czarnym  tym  znaczkiem  niepołączoną;  brakiem  tych 
bocznych  kresek  odróżnia  się  poprzedzająca  nimfa:  Enallagma  cija- 
thigerum  Charp.  Jednakże  niektóre  okazy  hastidatimi  Charp.  tych 
bocznych  kresek  także  nie  mają.  Dla  usunięcia  wątpliwości  należy 
więc  zwrócić  szczególną  uwagę  na  rozmaicie  ukształtowane  przedtu- 
łowie, odróżniające  obie  płci  tycli  gatunków  od  siebie  ,  na  ubarwie- 
nie ciała,  u  $  także  na  jakość  wycięcia  tylnego  brzegu  końcowego 
pierścienia  odwłoka. 


144  Fam.  AGUIONIDAE. 

dołkiem  po  środku  szczytu.  Tułów  mdło  metalowo  czarny 
z  dwoma  u  (j"  niebieskimi  u  9  ciemno  zielonymi  paskami; 
po  bokach  u  cf  niebieski,  u  9  ciemno  zielony  z  dwoma 
czarnemi  kreskami,  przednią  dłuższą,  grubszą,  do  połowy 
przedtułowia  dosięgającą,  drugą  cieńszą  krótszą.  Nogi  na 
jaśniejszem  tle  czarniawo  smugowane.  Znamię  brunatne, 
wewnątrz  ciemniejsze.  Odwłok  u  (j"  niebieski,  mdło  meta- 
lowo czarno  i:)lamkowany;  pierwszy  pierścień  z  czarną  czwo- 
rokątną plamą  przy  nasadzie,  drugi  z  czarną  oszczepowatą 
plamką  do  litery  T  lub  do  rozłożonego  parasola  podol)ną, 
z  cienkim,  kreskowym  trzonkiem,  dotykającym  albo  niedo- 
sięgającym  do  tylnej  krawędzi  pierścienia,  po  obydwóch 
bokach  tej  i^lamki  u  góry  z  i^rzecinkową  czarną  kresą, 
której  niekiedy  brak;  trzeci,  czwarty,  piąty  i  szósty  pier- 
ścień na  tylnej  części  z  ostrokończystemi,  czarnemi  plamami, 
siódmy  czarny,  trzy  końcowe  niebieskie ;  dziewiąty  z  wierz- 
chu z  dwoma  czarnemi  kropkami  albo  przecinkami  ostatni 
z  czarną  plamką,  na  tylnej  krawędzi  kabłąkowato  wycięty. 
Odwłok  9  i^a  sj)odzie  i  po  bokach  trawiasto  zielony,  z  wierz- 
chu metalowo  zielono  czarny,  koniec  dziesiątego  pierścienia 
wąsko  i  płytko  wycięty.  Górne  przysadki  cf  bardzo  krótkie, 
pękate,  czarne,  na  końcu  uwłosione ;  dolne  z  czarnymi,  za- 
krzywionymi do  środka  końcami. 

D.  c.  31  mm  D.  s.  21  muf. 

Zauważana  dotychczas  tylko  w  okolicach  Lwowa  (Wulka,  Brzii- 
chowice)  i  przy  stawie  w  Janowie  od  25.  maja  do  15.  lipca  to- 
warzysko. 

W  okolicy  Głogowa  w  Królestwie  polskiem.  W  okolicy  Gdań- 
ska i  Królewca  w  czerwcu.  W  guberniach  Charkowskiej  i  Połtaw- 
skiej  w  czerwcu  zauważana  (Rd.  2.).  W  Szwecyi  i  Laponii  od  czerwca 
do  ciągu  sierpnia  (Johans.).  W  Finlandyi  rozpowszechniona  w  wielu 
okolicach  (His.).  W  Belgii,  Holandyi,  Niemczech,  w  nadreiLskich 
okolicach  i  Bawaryi,  w  Szwajcaryi,  Styryi,  Tyrolu,  Hiszpanii,  Fran- 
cy i  ;  w  Azy  i  mniejszej,   Syberyi. 


COENAGEIOK.  145 

Odmiany 

U  niektórych  okazów  brakują  boczne  kreski  koło 
oszczepowatej  i^lamki,  a  u  niektórych  brak  trzonka  u  tej 
l)lamki  na  drugim  pierścieniu  odwłoka  samca. 

=  var,  JJ-formataf  His.  pag.  121. 

Hisinger  opisuje  d^  pocliodzącego  z  Finlandyi  z  upla- 
mieniem  na  drugim  pierścieniu  odwło]va  do  litery  U  podo- 
Iniem,  docliodzącem  do  tjdnej  l^rawedzi  pierścienia.  Z  opisu 
widocznem  jest,  że  boczne  czarne  lvresł\:i,  złączone  z  czar- 
nym oszczepowatym  znaczl<:iem  środkowym,  wytworzyły 
plamlvę  do  litery  U  podobną. 

=  64.  Coenagrion  ornatum,  Sel. 
Agrion  ornatum,  Sel.   (1850). 

(Sel.  H.  PI.  8.    fig.    2.    app.    an.    cf,    p7'otho7'ax    cf    9, 
2.  seg.  abd.   c?   —  T.  Taf.  II.   c^  $). 

Capite  supra  niaculis  duabus,  triangularihus,  posHce 
tridentatis  caeruleis.  Margine  postice  prothoracis  bisinu- 
ato,  lobis  aeąualibus,  rotundatis,  medio  leviter  cavato. 
ProthorcwG  antice  caeruleo  biniaeulato.  Segmento  secundo 
abdominis  maris  macula  nigra  Jiastam  acuminatain  im- 
mitante,  apiccni  late  attingente  lineisąue  duabus  lateri- 
bus  nigris.  Margine  postice  segmenti  ultimi  abdominis 
feminae  augustę  et  pyr  o  fundę  exciso. 

Wierzch  głowy  czarny,  w  tyle  z  dwoma  podłużnemi, 
trójl\:ątnemi,  na  tyle  trójzębnemi,  niebieskiemi  plamkami. 
Przód  tułowia  z  dwoma  niebieskiemi  plamkami.  Krawędź 
przedtułowia  dwoma  bocznymi  wcięciami  na  trzy  półkoliste, 
prawie  równowielkie,  płatki  podzielona;  średni  płatek  jest 
po  środku  wgłębiony,  u  9  nieco  od  bocznych  mniejszy.  Tu- 
łów czarny  z  dwoma  niebieskimi,  podłużnymi  paskami,  od 
bocznej  krawędzi  węższymi ;  po  bokach  niebieski,  z  dwoma 
krótkimi,  czarnymi  paskami,  z  których  przedni  zaledwie  do- 
sięga do  połowy  tułowia,  a  tylny  więcej    niż   o   polowe   od 

10 


146  ^am-  ACIRlONlDAE. 

przedniego  jest  krótszy.  Nogi  niebieskie,  czarno  smugowane. 
Znamię  czarne,  w  jaśniejszej,  bardzo  wąskiej,  obwódce.  Od 
włok  u  cT  przeważnie  niebieski;  pierwszy  pierścień  z  czarną 
plamą  złączoną  z  czarną  obrączką  przed  niebieską  tylną 
krawędzią,  drugi  pierścień  z  oszczepowatą  ostrokończystą  do 
dzidy  podobną  czarną  plamą,  której  trzonek  złączony  jest 
z  czarną  obwódką  na  tylnej  krawędzi,  na  każdym  boku  tej 
plamy  u  góry  z  czarną  kresą,  dolnym  końcem  blisko  do 
plamki  zbliżoną,  a  u  niektórych  okazów  z  nią  się  spływa- 
jącą; trzeci  pierścień  z  dzidowatą  czarną  plamą;  czwarty, 
piąty,  szósty  i  siódmy  coraz  rozleglej  metalowo  czarny,  ósmy 
cały,  dziewiąty  na  przodzie  niebieskie,  dziesiąty  czarny,  na 
tylnej  krawędzi  wąsko  i  płytko  wycięty.  Odwłok  $  metalowo 
czarny  z  ciemno  zielonym  odcieniem;  pierwszy  pierścień 
z  czworoboczną  czarną  plamą  połączoną  z  czarną  obrączką 
przed  tylną  krawędzią  niebiesko  obwiedzioną;  drugi  pierścień 
z  zielono  czarną  plamą  na  przodzie  rozszerzoną,  przednie 
brzegi  trzeciego,  czwartego  i  piątego  pierścienia  niebieskie, 
dalsze  pierścienie  jednolicie  metalowo  zielono  czarne;  tylny 
brzeg  końcowego  pierścienia  prawie  cały  głęboko  i  wąsko 
wycięty;  spód  i  boki  odwłoka  niebieskie.  Górne  przysadki 
cf  przy  nasadzie  zgrubiałe,  czarne,  na  końcach  rożkowate, 
żółtawe  na  dół  skrzywione;  dolne  błękitnawe  z  końcowemi 
rożkami  do  góry  wzniesione.  Przysadki  9  stożkowate,  bar- 
dzo krótkie  ;  górne  czarne  na  brzegach  żółtawe,  dolne  żółtawe. 

D.  c.  31  m7n  D.  s.  22  mm. 

Okazy  muzealne  zebrane  przy  stawach  w  Wulee  poturzyckiej 
i  w  Pieniakach  w  czerwcu.  Inne  przytoczone  daty  znachodzenia  się 
(Dz.  P.)  okazały  się  mylnemi.  Okolicami  i  ilościowo  rzadka. 

W  gubarniach  Charkowskiej  i  Połtawskiej  w  Rossy  i.  Kilka  sam- 
ców schwytanych  w  czerwcu  w  okolicy  miasta  Łubny  przy  rowie  na- 
pełnionym wodą  i  gęsto  roślinami  zarośniętym  (Rd.  2.).  W  Niem- 
czech w  kilku  prowincyach  spostrzegana ;  w  Węgrzech ,  Dalmacyi, 
Grecyi,  Tyrolu  (Br.  E.).  W  ogólności  w  krajach  środkowej  Europy 
rozsiedlona   (Kirb.   S.). 


COENAGillOl^.  147 

O  Coenagrion  lanceolatiinif  Sel. 
Agrion  lanceolatum,  Sel.  (1872). 

(Sel.    Ann.  Soc.  Ent.  Belg.  XV.  pag.  43.  tab.  2.  fig.   10. 
(1872)  Buli.  Acad.  Belg.  XLI.   (1876). 

Do  hastulatum  Charp.  najwięcej  podobna,  lecz  ciemna 
l)lania  na  wierzchn  drngiego  pierścienia  odwłoka  cf  ^y^y- 
dzioj  ostrokończysta  i  trzonkiem  z  ciemną  ol)raczl<:ą  na 
l)rzegn  pierścienia  połączona. 

Opis  zawarty  w  pracy  autora :  Materianx  pour  ime 
Faunę  Neuropterologiąue  de  l'Asie  septentrionale,  Bruxelles 
1872  pag.  43.  i  44.  PI.  II.  fig.  10.  koniec  odwłoka  z  boku  fig. 
10.  a  wierzcli  2  pierścienia  odwłol<:a  cf . 

Przy  rzece  Amurze  i  kolo  Irkucka   (Dr.   Maack.). 

==  65.  Coenagrion  vemale,  Hag. 

Agrion  vernale,    Hag.    Preussisches  Provinzblatt  XXI.  pag. 

56.  n.  5.   (1839). 
Agrion  lunulatum,  Charp.  Lib.  Europ.  (1840)  —  Sel.  H,  — 

Brau.   N.  —  Dz.   P. 
(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XLI.  fig.   1.    c/  $  —   Sel.  H. 

PI.   10.  fig.   1.  app.  an.    d"    —  T.  Taf.  IV.    S'  9)- 

Capite  siipra  maculis  diiabus  caeruleis,  viarginibus 
rotundatis  antę  oculos  latifoliis.  Margine  postico  protho- 
raeis  profunde  bisinuato,  lobo  medio  magno,  in  marę  se- 
micirculato,  in  femina  tesselato,  suberecło.  Segmento  se- 
Gundo  abdominis  feminae  late  et  profunde  exciso. 

Wierzcli  głowy  czarny,  w  tyle  z  dwoma  na  brzegach 
zaokrąglonemi,  przed  oczami  szerokolistnemi ,  niebieskiemi 
plamkami.  Przedtułowie  czarne,  z  bocznymi  brzegami  żół- 
tymi, dwoma  bocznemi  wcięciami  na  trzy  płatki  podzielone; 
średni  płatek  wzniesiony,  u  cf  półlcrążkowy,  u  9  tabliczko- 
waty.  Boki  tułowia  niebieskawe,  z  dwoma  czarnemi  kreskami, 
przednią  o  połowę  krótszą,  tylną  do  spodu  sięgającą.  Nogi 
niebieskawe,  czarno  smugowane.  Międzyskrzydle  niebieskie. 
Znamię   śniade,  w  jaśniejszej    cienkiej    obwódce.    Pierwszy 


148  t^am.  AGRIONIDAt. 

l^ierścień  odwłoka  c^  niebieski,  z  małą  czworol^ątną  metalową 
czarną  plamicą  nasadową;  drugi  pierścień  niebieski  z  meta- 
loAYO  czarną  poprzeczną  kabłąkowatą  kresą  i  cieńszą  czarną 
talvą  kresą  podłużną  na  każdym  bolai,  nieco  l^rótszą  od  po- 
łowy pierścienia,  na  tylnym  brzegu  czarno  obrączkowanego; 
trzeci,  czwarty  i  piąty  pierścień  na  przodzie  niebieskie,  na 
tyle  metalowo  czarne,  z  wierzchem  krótko  trójkończysto  wy- 
krojonym; szósty  pierścień  tylko  na  przednim  brzegu  nie- 
bieski a  ku  końcowi  rozlegle  metalowo  czarny;  siódmy  me- 
talowo czarny  z  niebieską  obrączką  na  przednim  brzegu; 
ósmy  i  dziewiąty  pierścień  niebieski ;  dziewiąty  z  dwoma 
czarnemi  kropkami  na  wierzchu;  dziesiąty  pierścień  niebie- 
ski z  czarną  plamką  po  wierzchu  i  z  szeroką  trójkątnie 
wykrojoną  tylną  krawędzią.  Odwłok  9  metalowo  zielono 
czarny;  pierwszy  pierścień  niebieski  z  czarną  plamką  przy 
nasadzie ;  drugi  pierścień  niebieski  z  czarną  plamką  po  środku 
przez  całą  długość  wierzchu  na  przedniej  części  zwężoną,  do 
słupka  podobną;  trzeci,  czwarty  i  ósmy  pierścień  na  przedzie 
niebiesko  obrączkowane;  tylny  brzeg  dziesiątego  pierścienia 
szeroko  i  głębolvO  wykrojony.  Górne  przysadki  (j'  naroślo- 
wate  na  nasadzie  czarne,  na  końcach  żółte,  dolne  stożko- 
wate, nieco  dłuższe.  Przysadki  9  bardzo  krótkie,  dolne 
szersze  od  górnych  ciemniejszych. 
D.  c.  32  nim  D.  s.  20  mvi. 

We  wschodniej  Galicyi  tylko  w  okolicy  Poturzycy  koło  Sokala 
i  Pieniak  koło  Brodów  w  drugiej  połowie  maja  w  świeżo  wylęgłych, 
rzadko  natrafianych,  okazach  zauważana.  (Przytoczone  inne  okolice 
w  dawniejszych  wykazach  są  wątphwe). 

Bardzo  pospolita  w  okolicy  Głogowa  w  Królestwie  Polskiem 
(Hag.).  W  okohcy  Królewca  w  Wielkopolsce.  W  górskiej  okoUcy 
Śląska  bardzo  rzadka  w  czerwcu.  W  Połtawskiej  gubernii  w  Rossyi 
bardzo  rzadka.  Tylko  jedyny  cj^  schwytany  przy  końcu  czerwca  na 
brzegach  jednego  z  przybocznych  dopływów  rzeki  Suły  w  okolicy 
miasta  Romny  (Rd.  pag.  8.).  W  Szwecyi  od  wiosny  do  hpca  (Jo- 
hans.).   W  Belgii  bardzo  rzadka.   W  Niemczech,   Szwajcaryi,   Tyrolu, 


COENAGEION.  149 

Rossyi,    Syberyi,    Kamczatce,    nad   Amurem    rozsiedlona    (Br.    E.) ; 
w  Azyi  mniejszej   (Kirb.    S.). 

)  Coenciffrion  (jlaciale,  Hag. 
Agrion  glaeiale,  Sel.  Ann.   Soc.   Ent.  Belg.  XV.  p.  41.  tab. 
2.  fig.  9.   (1872).   Buli.  Acad.    Belgiąue  XLL  p.   1268 
(1876). 
Opis  podanj'-  w  dziele   de    Selys  Ijongchamps   et   Mac 
Lachlan :  Materiaiix  pour  une  P^aune  Neuropterologiąiie  de 
TAsie  septentrionale,  Briixelles  1872.  pag.  41,  42.  43.  <S  z  cie- 
mną plamą  na  2  pierścieniu   odwłoka    w   kształcie   rozwar- 
ty cli  widełelc,  jak  u  pnella. 

Przy  rzece  Wilnie  na  północ  od  Irkucka   64"  póln.   szer. 

=  6G.  CoeufUfrlou  artnatutiif  Cliarp. 
Tab.  III.  fig.  16.  c/  17.  $. 
Agrion  armatum,  Charp.  Lib.   Europ.   (1840). 
Agrion  pulchrum,  Hag.   Syn.  Lib.   Eur.  n.   78.   (1840). 
(Charp.   Lib.   Europ.   Tab.  XLIII.   f.    1.  o"  et  app.   mi.  — 
Sel.  H.  PI.  8.  fig.  8.  app.  an.  cf  thor.  et  anter.  abd.). 
Cajnłe  supra  niaciilis    duabu.^i  caeruleis,  oblongo   fo- 
liaeeis.  Marglne  postico  prothoracw  integro,  medio  tessala 
clony ato ;  in  femina  cista  gibberosa  supra  lacunata  erecto. 
TJtorace    antice    in    7nare    punetis    duobus    vel    ąuatuor 
caeruleis,    in  feinlna   ińttis   duabus   viridibus.   Abdomine 
riridi  caeruleo ;  in  marę  praestante  colore  caeruleo,  in  fe- 
mina viridi ;  segmento  primo    abdominis  antice  raacula 
p)ostice  lineis  lateribus  obliąuis  nigris ;  segmento  secimdo 
maris  in  dorso  macula  dilatata,  liastam  imitante  et  api- 
cem  attingente,  praeterea  in  marę  lineis  duabus  laterali- 
bus  nigris.  Aj^pendicibus  analibus  inferioribus  maris  seg- 
mento ultimo  longioribus ,  lappaceis. 

Pyszczek  zielonawy,  górna  warga  czai-no  obrzeżona. 
Wierzcli  głowy,  przedtnłowie  i  przód  śródtułowia  częściowo 
metalowe.  Wierzcli  głowy  l<;u  tyłowi  z  dwoma,  liściasto  ku 
oczom  rozszerzonemi,  błękitnemi  płamliami.  Krawędź  tyłna 


150  ł'am.  AGEIONIDAE. 

przedtiiłowia  jednodnolita,  po  środku  n  cf  tabliczkowato 
wydłużona,  u  9  garbkowatą  listewką,  po  środku  zadołko- 
waną,  wzniesiona.  Wierzch  śródtułowia  u  cf  z  dwoma  lub 
czterema  kropkami,  u  $  z  dwoma  na  dole  rozszerzonymi 
modra wymi  paskami;  boki  tułowia  u  cT  zielono  błękitne, 
u  9  żółto  zielone,  z  dwoma  czarnemi  kreskami,  z  których 
przednia  jest  krótsza  i  na  końcu  przerwana.  Znamię  czar- 
niawe, w  jasnej,  prawie  przeźroczystej,  cienkiej  obwódce. 
Odwłok  z  wierzchu  przeważaj aco  metalowo  czarny,  u  cf 
w  ciemno  niebiesko,  u  $  w  ciemno  zielono  mieniący  się,  ze 
spodu  zielono  błękitnawy ;  pierwszy  i  drugi  pierścień  u  cf 
zielono  błękitny,  u  $  błękitno  zielony;  pierwszy  z  czworo- 
boczną plamą  przy  nasadzie,  drugi  z  oszczepowatą  na  dole 
rozszerzoną  i  z  tylną  krawędzią  pierścienia  złączoną  czarną 
plamą,  u  cT  nadto  z  czarną  kreską  z  każdego  boku  wierz- 
chołl^a  plamy ;  trzeci  pierścień  na  przedzie  błękitno  zielony, 
na  tylnej  części  metalowo  czarny,  trójkończysty;  ósmy  u  cf 
cały  zielono  błękitny  z  dwoma  po  wierzchu  czarnemi  krop- 
kami, u  9  z  przodu  błękitnawo  zielony,  w  tyle  czarny;  dzie- 
wiąty pierścień  tylko  u  cf  z  przodu  zielono  błękitny ;  dzie- 
siąty z  wierzchu  czarny,  u  9  i^^  tylnej  krawędzi  do  połowy 
pierścienia,  wąsko  i  ostrokończysto  wycięty.  Górne  przy- 
sadki (J'  malutkie,  płatkowate,  żółte,  dolne  dwa  razy  tak 
długie  jak  końcowy  pierścień,  łyżeczko  watę,  czarne  z  żółtym 
brzegiem;  górne  przysadki  9  krótkie,  palcowate,  czarne, 
dolne  jeszcze  krótsze  płatkowe,  żółtawe. 

D.  c.  29  jnm  D.  s.  19  mm. 

Nadobna  ta  Łątka  wpada  w  oko  zielono  błękitnem  do  barwy 
wody  morskiej  podobnem  częściowem  zabarwieniem  ciała,  odróżnia- 
jąceni  ją  od  innych  Łątek,  jaskrawo  błękitnie  lub  zielono  ubarwio- 
nych. Odszukaną  została  w  Galicyi  wschodniej  w  okolicy  Poturzycy 
koło  Sokala,  Pieniak  koło  Brodów  i  w  Korzelicach  w  dolinie  Gniłej 
Lipy  koło  Przemyślan,  zawsze  tylko  przy  potokach,  gdzie  po  trawni- 
kach brzegowych  polatuje.  Jawi  się  w  pierwszej  połowie  maja  przez 
bardzo  krótki  czas  nie  przeciągający  się  nad  dwa  tygodnie.   Wszędzie 


COENAGEION.  "  151 

w  ogólności  rzadka.  W  Tatrach  w  lipcu  (Dr.  M.  Nowicki).  Właściwą 
jej  ojczyzną  są  kraje  przybieounowe  Europy. 

Koło  (jdańska  jedyny  samiec  scliwytany  (Hag.).  W  północny  cli 
Niemczech  bardzo  rzadka  (Sel.  H.).  W  Szwecyi  pospolita  od  wiosny 
do  ciągu  Hpca   (Johans.   pag.   103.). 

O  Coenagrion  ('Aiei'ulescenSf  Foiise. 

Agrion  caeridescenSy  Fonsc.  Ann.  Soc.  France  VII.  (1838) 

Sel.  M.  p.   169.   (1840).   Sel.  H.  p.   218.   (1850). 
Agrion  puleliella,  Fonsc. 
Agrion  aquisextanimi,  Ramb. 

Mar  ginę  postieo  j^rofl/oracis  non  creeto,  rotundato, 
iu  inare  frirerrucoso,  in  feniina  ntedio  exeiso  lobis  duo- 
hu^.  Segniento  seeundo  abdoftiinis  7naris  caeruleo  maeula 
ii  igra  Jiferam  V  referente,  apiGem  aftingente. 

Do  puldicllum  Lind.  podobna,  jednakże  rozległej  błę- 
kitno ubarwiona.  Różni  się  tylną  la^awędzią  przedtułowia 
nie  podniesioną,  zaokrągloną,  u  J'  trzybrodawkowatą,  u  $ 
po  środlvU  wyciętą,  dw^upłatlcową  (Sel.  H.  pag.  218.). 

W  południowej  Francyi,  Hiszpanii,  i  Sardynii  (Sel.  H.). 

O  Coenagrion  scitulniinf  Ranib. 

Agrion  sdtulum,  Ramb.   (1842).   —   Sel.  H.  pag.  215. 
Agrion  distinctum,  Ramb. 

Caeruleimi,  ińridi  aeneo  uariegatum,  abdominis  su- 
pra  maculis  antice  tnucrołiatis ;  appendicibus  superiori- 
bus  gracilibus,  curvis,  antę  basini  tubereulo  magna,  infe- 
rioribus  breinoribus,  prosf7'atis,  divariGatis  (Ramb.). 

We  Francyi  (koło  Paryża),  Włoszech,  w  Sardynii,  Sycylii, 
Kandyi ,  w  Algierze  (Sel.   H.). 

O  Coenagrion  mercuriale,  Cliarp. 
Agrion  mercuriale,  Charp.  (1840). 

Margine  postieo  prothoraeis  vix  exciso,  suberecto,  non- 
nihil  dilataio.  Segmento  seeundo  abdominis  maris  maeula 
nigra  signum  Mereurii  imitante. 


152  P^^^'  AGEIONIDAE. 

Różni  się  głównie  od  innych  gatunków  tylną  krawę- 
dzią przedtułowia  jednolitą,  nie  wyciętą,  nieco  podniesioną 
i  rozszerzoną ;  drugim  pierścieniem  odwłol^a  u  c?  z  plamą 
czarną,  dwoma  rożkami  zakończoną,  do  znaku  Merkurego 
podobną*). 

Eozsiedlona  w  Portugalii,  Hiszpanii,  Francyi,  Anglii,  w  zacho- 
dnich Niemczech,  w  Bawaryi  i  Belgii   (Sel.   H.   pag.   224,). 

O  Coenagrion  exoi"tiatuinf  Sel. 

Agrion  oxornatuin,   Sel.  Ann.   Soc.  Ent.  Belg.   (1876). 
W  Syberyi  (Kirb.   S.). 

6.  Genus  Pyrrhosoma,  Gharp.  Łunica  Dz. 

O  P(/rr7iosonia  tenellunif  Viii. 

Libellula  tenella,  Lin.  Ent.   (1789). 

Agrio?i  tenellum,  Sel. 

Agrion  rubella,  Lind. 

(Lind.  Opusc.   Scient.  n.   7.  Tab.  IV.  fig.   6.  i  7.). 

Pedibus  totis  subrubicundis.  Abdomine  toto  in  marc, 
prestante  in  femina  rubro.  Appendicibiis  ałiatibus  stipe- 
rioribus  inaris  brevibus,  apicc  rotimdatis,  inferioribus 
acuminatis. 

Nogi  całe  czerwonawe.  Odwłok  u  cf  cały,  u  9  pi'ze- 
waźnie  czerwony.  Górne  przysadki  cf  bardzo  krótkie  na 
końcacłi  zaokrąglone,  dolne  ostrokończyste. 

W  Anglii,  we  Francyi,  Włoszech,  w  Szwajcaryi,  Sardynii,  Sy- 
cylii, Grecyi,  w  Algierze  (Sel.  H.). 

=  67.   Pt/rrhosoma  nynnyliulcif  Sulz. 

Libellida  nymphula,   Sulz.  Gesch.  Ins.   (1776). 
Libellula  minius,  Harr.   (1782). 
Agrion  minium,  Charp. 


*)  Znak  Merkurego  podobny  jest  do  greckiej  litery  ^P',  z  kół- 
kiem u  dołu.  Tej  też  formy  użyto  w  niniejszej  pracy  w  kluczu  do 
oznaczania  gatunków  na  str.   47.  i  48. 


T^YEKHOSOMA.  153 

Agrion  minium,  Harr.   (Braii.  Sel.  Dz.  P.). 

(Charp.    Lib.    Europ.    Tab.    XXXVI.    fig.    2.   —   Evans, 

Brit.  Lib.  T.  3.  f.   1.   —  T.  Taf.  III.    cf  9). 

Capite  nigro  aeneo  immaculato.  Thorace  antice  ntgro 

aenco,  vitUs  duabus  niiniatis.   Pedibus  nigris.   Abdomine 

miniato,  nigro   aeneo   anniilato.    Appendicibus   superiori- 

bus  niaris  longis,  inferio^ńbus  bifidis. 

Wargi  czarne,  żółto  obrzeżone,  czoło  na  nasadzie  żółte, 
z  wierzclm  wraz  z  resztą  głowy  czarne  częściowo  mieniące 
się  metalowo  zielono.  Przyoczka  cynobrowo  czerwone.  Przed- 
tnłowie  czarne,  cynobrowo  czerwono  obrzeżone ;  przód  tn- 
łowia  czarny,  mieniący  się  metalowo  zielono,  z  dwoma  czer- 
wonymi paskami;  boki  tnłowia  żółte,  z  dwoma  nkośnymi,  ko- 
lankowatymi, czarnymi  paskami.  Nogi  całe  czarne.  Między- 
slvrzydle  cynobrowo  czerwone.  Znamię  czarne  w  jasnej  śnia- 
dej obwódce.  Odwłok  cj^  cynobrowo  czerwony;  przednich 
pięć  pierścieni  na  przedniej  krawędzi,  szósty  także  na  tyl- 
nej krawędzi  z  czarną  obwódką,  siódmy  po  wierzclm  pra- 
wie cały,  ósmy  i  dziewiąty  na  przodzie  czarne ,  dziesiąty 
czerwony  z  czarnemi  po  bokach  plamkami.  Odwłok  9  cy- 
nobrowo czerwony,  z  czarną  kresą  podłużną  na  środku 
grzbietu  do  końca  szóstego  pierścienia ;  siódmy,  ósmy  i  dzie- 
wiąty pierścień  prawie  całe  czarne,  dziesiąty  czerwony. 
Prz3'-sadki  cT  czarne,  górne  z  lvońcami  do  środka  zakrzy- 
włonemi,  dolne  na  końcach  rozdwojone.  Przysadki  9  krótkie. 

D.  c.  do  37  mm.  D.  s.  cf  21  mm.  9  25  mm. 

Przedstawicielka  typowa  tego  rodzaju. 

Właściwą  jej  kolebką  jest  górska  kraina  od  podgórskiej  ró- 
wniny do  górnej  granicy  lasów.  Dotychczas  spostrzeżona  w  Borku 
Fałęckim  koło  Krakowa  i  w  reglach  tatrzańskich  przy  stawach  i  ba- 
gnach (bagna  koło  Toporowego  stawu,  staw  Smreczyński) ;  na  pod- 
górzu wschodnich  Karpat  w  okolicach  Kołom ji  i  Nadworny  (Słobódka 
leśna,  Majdan  górny,  Młodiatyn).  Jawi  się  na  podgórzu  i  równinie 
od  ostatnich  dni  maja  przez  cały  czerwiec,  w  górskiej  krainie  nad 
600  m  n.  p.  m.  także  w  hpcu  —  w  Tatrach  w  Hpcu  do  połowy  sierpnia. 


154  Fam.  ACIRIONIDAE. 

Prawdopodobnie  rozsiedlona  w  całych  Karpatach,  jednakże  po- 
jawia się  tylko  w  niektórych  okolicach  zalesionych  tak  przy  potokach 
jakoteż  przy  bagienkach  i  stawach.  Lata  wyłącznie  przy  brzegach, 
snując  się  w  przelocie  między  gąszczem  roślinnym ;  rzadko  kiedy  za- 
latuje nad  otwarte  zwierciadło  wody. 

W  Królestwie  polskiem  między  Odrą  a  Duną  rzadka.  Na  Ślą- 
sku (Sel.  H.).  W  Szwecyi  w  śródleciu  do  połowy  sierpnia  rzadka 
(Johans.).  W  Finlandyi  w  ciągu  czerwca  i  1.  lipca  zauważana  (His.). 
We  Francyi,  w  AngUi,  Belgii,  Danii,  Holandyi,  Niemczech  z  Bawa- 
ryą,  Austryi  niższej  i  wyższej,  Włoszech,  Hiszpanii,  Szwajcaryi;  Min- 
grelii  (Br.   E.).  Nie  zauważana  w  Laponii,  Rossyi,  Grecyi  (Sel.  H.). 


7.  Genus  Erythromma,  Charp.  Oczobarwnica  Dz. 

Erythromma,  Charpentier,  Lib.  Europ.  (1840).  Selys,  Buli. 
Acad.   Belg.   (1876). 

=  68.  ErytJironinia  najas,  Hansem. 

A<j?'ion  najas,  Hansem.  Wied.  Zool.  Mag.   (1823). 
Agrion  chloridion,  Charp. 

Capite  nigro  acneo,  Oeu/is  in  7iiare  sanguhieis,  in  fe- 
mina  viridi  flcuńs.  Tliorace  antice  nigro  aeneo ,  in  niare 
imniacidato ,  in  femina  vittifi  duabus  flavis,  interruptis. 
Pedibus  in  niare  nigrls,  basi  flavis,  in  femina  subtus  fla- 
vis,  sujjra  nigris.  Appendicibus  analibus  superioribus  ma- 
ris  apice  simplicibus. 

Wierzch  głowy  jednolicie  czarny.  Oczy  n  cf  krwawo 
czerwone,  u  Q  zielono  żółte.  Przecltułowie  czarne  z  tylnym 
brzegiem  u  c?  zaolcrąglonym,  n  $  załukowanym.  Przód 
tułowia  czarny  z  ciemno  zielono  metalowym  odcieniem,  u  $ 
z  dwoma,  po  środku  przerywanemi,  żółtemi  prąźlvami ;  holu 
zielonawo  żółte,  lvażdy  bolv  z  dwoma  ukośnemi  czarnemi 
kreskami,  przednią  o  połowę  krótszą.  Nogi  u  cf  tylko  przy 
nasadzie  żółte,  zresztą  czarne ;  u  C  na  spodzie  żółte,  z  wierz- 
cłiu  czarne.  Międzyskrzydle  niebiesl<:ie.  Znamię  ceglasto  cie- 
mno   czerwone.     Odwłoł<:    u    (j'    mdło    metalowy,    niebiesko 


EEYTHROMMA.  155 

czarny;  dwa  końcowe  pierścienie  jaśniejsze.  Przednie  i  tylne 
pierścienie  u  dojrzałego  cf  sino  upylone.  Odwłok  n  $  z  wierz- 
eliii  ciemno  zielono  hronzowy,  na  spodzie  zielonawo  żółty. 
Górne  przysadki  cf  czarniawe,  kciukowate,  na  zewnątrz 
rozwarte;  u  9  krótkie  stożkowate. 

D.  c.  35—37  711111  D.  s.  24-26  mm. 

Przedstawicielka  typowa  tego  rodzajn. 

Przy  stawach,  sadzawkach  i  bagnach  po  całym  kraju  rozpo- 
wszechniona od  maja  do  początku  hpca ;  najUczniej  na  północnym 
niżu  zauważana.  Jawi  się  towarzysko.  Polatuje  nad  powierzchnią 
wody  kib  na  brzegach,  a  usiada  po  sterczących  z  wody  gałązkach 
i  liściacli. 

W  zacliodniej  części  Królestwa  polskiego  (Hag.).  W  okolicy 
Kamieńca  podolskiego  (Bel.).  W  guberniach  Charkowskiej  i  Połtaw- 
skiej  w  Rossyi  w  maju  i  czerwcu  (Rd.  1.  2.).  W  Szwecyi  aż  do 
granic  Laponii  rozpowszechniona  od  czerwca  do  ciągu  sierpnia  (Jo- 
hans.).  W  Finlandyi  (His.).  W  krajach  północnej  Europy,  w  Belgii, 
we  Włoszech,  w  Tyrolu,  Hiszpanii  i  Portugalii,  Rossyi,  Syberyi  (Br.  E.). 

O  Erythfonittia  hunierale,  Sel. 

Ann.   Soc.  Ent.  Belg.  XXXI.  pag.   61.   (1887). 
Tylko  w  Syberyi. 

0  69.  1^1'ythroniina  nirlduluni,  Charp. 
Agrion  viridulum,  Charp.  Lib.  Europ.   (1840). 
Erythromrua  viridulum,   Sel. 
Agrion  Bremii,  Ramb. 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XXXVII,  cf  9  —  Ramb.  PI. 
6.  fig.  6.  f.  cf). 
Cajyite  nigro  viridi  aeneo.  Ooilis  in  marę  ruhidis, 
In  fe/tnina  riridibus.  Tliorace  antice  nigro  aeneo  vittis 
duabus  mtcgris,  in  marę  flaris,  in  femina  viridibus.  Pe- 
dibus  iiiaris  subrubiyinosis,  tii  geniculis  nigris.  Ajfpendi- 
cibus  analibus  superioribus  maris  apice  blfidis. 

Mniejsza  od  najas  Hansem.,  różni  sit^'  od  niej  dwoma 
u  cf  żółtymi,  u  9  zielonymi,  nieprzerwanymi  paskami  na 
przodzie  tnłowia,  nogami  cf  czarnemi,  rudawemi   na  lvolan- 


156  Faiu.  AGEIONIDAE. 

kach  i  górnymi  przysadkami  odwłoka  cj'  z  rozczepionemi 
dwoma  końcami.  Pierwszy  pierścień  odwłoka  cf  z  wierzcłiii 
niebieski  z  czarno  zieloną  czworoboczną  plamką  na  nasa- 
dzie ;  drugi  z  czarno  zieloną  plamą  cienką  szypułką  z  tylną 
krawędzią  połączoną ;  trzy  końcowe  pierścienie  niebieskie ; 
reszta  odwłoka  ciemno  zielona.  Odwłok  9  z  wierzchu  cie- 
mno zielony,  zaś  dwa  końcowe  pierścienie  czarno  zielone. 
D.  c.  32  7nni  D.  s.  18  mm. 

Na  Śląsku  bardzo  rzadka  (Charp.).  W  guberniach  Charkowskiej 
i  Połtawskiej  w  Rossyi  (Kupiańsko ,  Charków,  Łubny)  jawi  się 
w  czerwcu  i  lipcu  (Rd.  2.).  We  Francyi,  w  Belgii,  Sycyhi,  Sardy- 
nii, Turcyi ;  w  Azyi  mniejszej,  w  Turkiestanie  (Br.  E.). 

Ze  względu  na  jej  rozsiedlenie  we  wschodniej  Europie  spodzie- 
wać się  jej  można  także  w  GaUcyi  wschodniej. 

8.  Genus  Lestes,  Leach.  Pałatka  Waga. 

Lestes,  Leach,  Edinburg.  Encycl.  (1815)  (Steph.  Ramb.  Sel.). 

O  70.  Lestes  inacrostufina,  Eyersm. 

Agrion  macrostigma,  Eversm.  Buli.  Moscou  IX  (1836). 

Lestes  macrostigma,  Ramb. 

Lestes  Picteti,  Sel.   (Sel.  M.). 

(Evers.  Tab.  IX.   —   Sel.  M.  PI.   3.  f.  28.  app.   ałi.  c^). 

Pterostigmate  nigro,  magno,  dilatato,  marginibus  la- 
łcralihus  pellucido.  Thorace  toto,  abdomine  basi,  eztremo- 
que  violacGO  aeneis,  caeruleo pruinosis.  Appetidicibus  anali- 
bus  superio7'ibus  maris  intus  bidentatis  dente  basali  ob- 
iuso,  superiore  in  niedlo  dilatato  (Sel.  H.  pag.  150.). 

Różni  się  od  następujących  gatunków  głównie  większem, 
rozszerzonem  znamieniem,  stosunkowo  szerszemi  i  więcej 
zaokrąglonemi  skrzydłami  i  górnemi  przysadkami  cf  które 
wewnątrz  zaopatrzone  są  zębem  przy  nasadzie  tępym,  dru- 
gim powyżej  po  środku  rozszerzonym. 


LESTES.  157 

W  okolicy  miasta  Orenburga  w  południowej  Rossyi  (Eversm.). 
W  Portugalii,  w  południowej  Francyi,  wo  Włoszech  i  Sardynii,  w  (Jre- 
cyi,  na  Węgrzech   (Br.   E.). 

=  71.  Lestes  rirulis,  Lind. 

Agrlon  yirldis,  Lind.   Mon.   Lib.   Europ.   (IHSf)). 
Lestes  uiridls,   Sel.   (Ramb.  Brau.). 
Agrion  leucopsallis,  Charp. 

(Charp.  Mon.  Lib.  Europ.  Tab.  XXXV.  fig.  1.  2.  cJ"  C — 
Sel.  H.  PI.  4.  fig.  1.  app.  an.  cT  —  T.  Taf.  XI.  c^ 
et  app.  an.). 

Capite  snpra  cum  occipitio  aeąiie  viridi  acneo.  Ptero- 
stlymate  fusco,  newis  niyris  cireumcincto.  Appendicibus 
analihiis  siiperioribiis  maris  basi  uno  dento  et  ima  (jibba 
pawa  antę  finem;  Inferioribiis  multo  brevio7'ibiis.  Yaijina 
feminae  eztra  dense  et  lomje  serrulata. 

Dolna  warga  blada;  górna  sina,  czarno  obrzeżona. 
Głowa  z  zagłowiem  jednolicie  zielono  bronzowa.  Przód  tu- 
łowia metalowo  ciemno  zielony.  Uda  i  piszczele  płowe,  czarno 
smiigowane,  długimi  czarnymi  l^olcami  porosłe;  stopy  czarne. 
Znamię  wielkie,  żółtawo  śniade,  zewnątrz  na  olvoło  czar- 
nemi  żyłkami  obwiedzione.  Odwłok  stosunkowo  cienki, 
z  wierzchu  metalowo  ziełony,  na  spodzie  żółty.  Górne  przy- 
sadlŃ:i  cf  o  wiele  dłuższe  od  końcowego  pierścienia,  z  jednym 
zębem  przy  nasadzie  i  z  jednym  klinowatym  garbkiem  przed 
końcem;  dolne  Iculeczkowate,  przylegające,  równają  się  je- 
dnej trzeciej  części  górnycli.  Wierzch  poldadełka  9  prawie 
na  całej  długości  gęsto  piłlvOwato  ząbkowany.  Wyjątkowo 
u  tego  gatunku  nie  są  ani  międzyskrzydle  ani  koniec  od- 
włoka niebieskawo  upylone. 

D.  c.  43  mm  D.  s.  26  mm. 

We  wschodniej  Galicyi  dotychczas  tylko  w  Pieniakach  koło  Bro- 
dów w  lipcu  natrafiona. 

We  wzgórzystej  okolicy  Ojcowa  w  Królestwie  polskiem  (M.  E.). 
Na  Śląsku  (Sel.  H.).  W  wielu  okolicach  Francyi,  w  Belgii,  Anglii, 
Niemczech,    Portugalii,    Włoszech,     Turcyi    kolo    Konstantynopola; 


158  Fam.  AGUIONIDAE. 

w  Azyi    mniejszej  i  w  Algierze  (Sel.  H.).     Niezauwaźana  w  Grecyi, 
Korsyce,   Sardynii,   Rossyi,   Szwecyi,   Laponii  i  Finlandył  (Br.  E.). 

=  72.  Lestes  dryas^  Kirb. 

Lesłes  nymplia ,  Sel.  Mon.  Lib.  Europ.   (1840)   (Sel.  H. — 
Brau.  Dz.  P.). 

Lestes  forcipula,  Ramb. 

(Sel.  H.  PI.  4.  fig.  3.  app.  an.  rf  —  T.  Taf.  XI.  9). 
Capite  supra  cum  ocdpitio  aeątie  viridi  aeneo.  Płe- 
rostigmate  fusco,  newis  lateralibus  margine  interiori  pel- 
lucidis.  Thorace  suhtus  ahdo7)iinisque  basi  apiceąue  in 
marę  adnlto  caerulco  pruinosis.  Appendicihus  analibn  sn- 
prrioribus  maris  intus  bidentatis ,  dente  secundo  minu- 
tiore ;  infermribus  dimidio  superiorum  longioribus  apice 
dilatatis,  cuwatis.  Segmento  primo  abdominis  feminae 
niacula  ińridi  recta^igiilari,  plerumąue  linea  angusta  flava 
divisa. 

Pyszczek  i  przód  głowy  żółte,  wierzcli  głowy  z  zagło- 
wiem  jednolicie  metalowo  zielone.  Przód  tnłowia  jaslcrawo 
metalowo  zielony,  z  trzema,  podtużnemi,  ciemnemi  listewkami; 
boki  tułowia  żółte,  z  dwoma  ukośnie  podłużnemi  czarnemi 
kreskami.  Nogi  żółte,  zewnątrz  czarno,  paskowane.  Żyłki 
skrzydeł  czarne.  Znamię  szarawo  czarne  po  obu  bocznych 
Icrawędziach  przy  żyłkach  poprzecznych  jaśniejsze,  często 
prawie  przeźroczyste.  Odwłok  z  wierzchu  jaskrawo  meta- 
lowo zielony,  na  spodzie  przynajmniej  na  przedniej  części 
żółty.  Zagłowie,  tułów  z  wyjątkiem  przodu,  oraz  między- 
skrzydle,  przód  i  koniec  odwłołva  u  dojrzałego  cJ"  modro 
upylony.  Pierwszy  nasadowy  pierścień  odwłoka  $  żółty, 
z  wierzchu  z  czworokątną,  metalowo  zieloną,  najczęściej  żółtą 
kreską,  po  środku  przedzieloną  plamą.  Górne  przysadki  cf 
nieco  dłuższe  od  lvońcowego  pierścienia,  rozszerzonymi  koń- 
cami do  środka  zakrzywione,  wewnątrz  po  środlcu  z  obu 
stron  z  dwoma  od  siebie  oddalonymi  zębami,  drugim  ku 
końcowi   zbliżonym   mniejszym;    dolne   do    środka   zakrzy- 


LESTES.  159 

wionę,  ku  końcowi  rozszerzone,  tyll<:o  nieco  nad  połowę 
krótsze  od  górnych.  Przysadki  9  stosunkowo  dość  długie, 
czarne.  Wierzcli  pol<:ładełl\:a  9  i^a  częściowej  tylko  długości 
ząbkowany. 

d"   I),  c.  37— 42  m;y/  1).  s.  22—24viw  \  Największa  szer. 

9    1).  c.  Sr)—S8mm  1).  s.  22— 26  ?>/?;/  |  skrzydła  5-5  mvy/. 

Po  całym  kraju  rozpowszechniona  prz}'  stawach  bagnach  i  mo- 
czarach, po  stawiskach  i  podmokłych  łąkacli.  Jawi  się  towarzysko 
i  bardzo  często  z  następującym  gatunkiem  sponsa  Hansem.,  lecz  co 
do  ilości  rzadsza  niż  ta  druga.  W  górskiej  krainie  Karpat,  także 
na  górnym  pasie  reglow3'm  w  Tatrach  okolicami  pospolitsza  niż  na 
równinach.  Więcej  niż  spo?isa  Hansem,  jawi  się  przy  wodach  stoją- 
cych, śródleśnych.  Od  lipca  do  września. 

W  Królestwie  polskiem  pospolita  (Hag.).  W  guberniach  Char- 
kowskiej i  Połtawskiej  w  Rossył  w  czerwcu  i  lipcu  (Rd.  1.  2.). 
W  Szwecyi  pospolita;  w  Laponii  w  lipcu  i  sierpniu  (Johans.).  Przy 
jeziorach  Finlandyi  (His.).  Z  wyjątkiem  Grecyi,  Sardynii,  i  Korsyki 
rozsiedlona  po  innych  krajach  Europy   (Br.   E.). 

=  73.  Lestes  sj^onsa,  Hansem. 

Agrion  sponsa,  Hansem.  Wied.  Zool.  Mag.   (1823). 
Agrion  forcipula,  Charp. 

(Charp.   Lib.   Europ.   Tab.   XXXIV,   rj^  9  —  Sel.   H.   PI.  4. 
fig,  4.  app.  an.    (^   —  T.  Taf.  XI.    ^f   ^t  app.  cm.). 

Capite  ."^upra  cum  oceipitio  aegite  ińi^idi  aeneo.  Ptc- 
rostigmate  fusco,  inargine  intcriori newornm  transversoruni 
pelluciclo.  Thorace  subtus,  abdominisgue  ba.s^i  apicegue  iu 
marę  adulto  caeruleo  j^ruinosis.  Appendicibus  analibus 
supcrioribus  m,aris  intus  bidentatis,  dente  secundo  primi 
subaeąaali;  inferioribus  dimidio  superioruni  longioribus, 
vix  dilatatis,  clavatis.  Segmento  primo  abdoniinis  femi- 
nae  macula  dorsali  viridi  semicirculari,  plerumąue  linea 
augusta  flava  divisa. 

Mniejsza  i  delilcatniejsza  niż  dryas  Kirb.  zresztą  zu- 
pełnie talv  samo  ubarwiona.  Końcowy  pierścień  odwłolca  cj" 
w  środku  tylnego  brzegu  trójlcątnie  wycięty,  dwoma  żółtymi 


160  i^am.  ACtRIONIDAK. 

guziczkami  'zakończony.  Górne  i^rzysadki  cf  dłuższe  od  lvoń- 
cowego  pierścienia  odwłoka,  po  środliu  z  obu  stron  z  dwoma 
od  siebie  oddalonymi,  równo wiell<:imi,  ostrymi  zębami;  dolne 
znacznie  dłuższe  niż  połowa  górnych,  nierozszerzone,  proste, 
pałeczkowate  na  końcach,  z  wierzchu  przypłaszczone.  Me- 
talowo zielona  plama  na  pierwszym  nasadowym  pierścieniu 
odwłoka  9  półkrążkowa,  najczęściej  po  środku  żółtą  kreską 
przedzielona. 

D.  c.  34 — 35  mm  D.  s.  20  mm.  Największa  szerokość 
skrzydła  4*5  7nm. 

Przedstawicielka  tyi)owa  tego  rodzaju. 

Tak  okolicami  jakoteż  ilościowo  najpospolitszy  krajowy  gatu- 
nek, rozpowszechniony  po  całym  kraju.  Jawi  się  towarzysko  po  pod- 
mokłych łąkach,  przy  moczarach  i  moczarkach,  bagnach  i  przy  mniej- 
szych stojących  wodach ,  tak  w  miejscach  otwartych  jakoteż  zadrze- 
wionych. Na  drzewnych  przestrzeniach  przebywa  w  krzaczystych  za- 
roślach lub  po  kępach  burzanów,   trzciny,   sitowia  lub  szuwaru. 

W  towarzystwie  z  dr/jas  Kirb.  jeżeli  ta  druga  jawi  się  także 
w  tej  samej  okolicy.  Lata  powoli  i  nisko  nad  zaroślami ,  usiada  co 
chwila  po  źdźbłach  i  łodygach  roślin  objąwszy  je  nóżkami  przyczem 
ukośnie  zwiesza  odwłok  a  skrzydła  rozwiera  ukośnie  do  góry.  Żywi 
się  przeważnie  małemi  muchami  i  ćmami,  które  chwyta  w  locie. 

Przy  moczarkach  i  oczeretach  na  stepach  podolskich  w  więk- 
kszej  stosunkowo  ilości  niż  w  innych  okolicach.  Pora  pojawu  prze- 
ciąga się  od  lipca  po  za  początek  października. 

Parka  złączona  usiada  zwykle  na  łodydze  trzciny  lub  skrzypu, 
sterczącej  ponad  powierzchnią  wody ;  C  którą  cp  przytrzymuje  za 
szyję  przysadkami,  zgina  w  kabłąk  odwłok  i  pociąga  za  sobą  cf  po- 
suwając się  po  łodydze  w  dół.  Następnie  zanurza  się  w  wodę,  gdzie 
w  ciągu  posuwania  się  9  pokładełkiem  zadziera  wierzchnią  łuskę  roś- 
linną i  w  bruzdkę  zadarką,  jak  w  torebkę,  wpuszcza  jedno  jajo.  Skła- 
danie to  jaj  powtarza  się  do  samego  dna  wody,  poczem  9  podciąga 
(^  do  góry  i  dopiero  na  powierzchni  wody  rozlatuje  się  parka  roz- 
łączona. 

W  Królestwie  polskiem  w  okolicy  Głogowa.  Koło  Królewca 
(Hag.).  W  guberniach  Charkowskiej  i  Połtawskiej  w  czerwcu  i  lipcu 
(Rd.   2.).  Koło  Petersburga  (Sel.  H.).   W  Szwecyi  pospolita  (Johans.). 


LESTES.  161 

W  Finlandyi  w  lipcu  po  całym  kraju  (His.).  Z  wyjątkiem  Grecyi, 
Sardynii,  Korsyki,  Hiszpanii  po  reszcie  stałego  lądu  Europy  i  w  An- 
glii jakoteż  w  Syboryi  rozsiedlona  (Br.   E.). 

=  74.  Lestes  virens^  Charp. 

Agrion  virens,  Charp.  Hor.   Ent.   (1825). 
Lestes  virens,  Sel. 
Lestes  vestalis,  Ramb. 
Lestes  barbara,   c^ ,  Lind. 
Lestes  Picteti,  Sel. 

(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XXXIV.  fig.  3,  4.  d"  $  —  S  el.  H. 
PI.  4.  fig.   2.  app.  an.   —  T.  Taf.  XI.  $). 

Capite  stipra  viridi  aeneo,  nitente,  occipitio  flavo. 
Pterostiginate  flavo  fusco,  newis  transversis  marginegue 
adjuncto  lucAde  flavis.  Inter alario,  abdoniinis  basi  apice- 
que  in  marę  adulto  caeruleo  pruinosis.  Appendicibus  ana- 
libus  superioribus  maris  intus  dilatatis  uno  dente  basali; 
inferioribus  brevissimis,  apiee  Gonvenientibus. 

Pyszczek  i  spód  głowy  żółte,  wierzcli  głowy  jaskrawo 
metalowo  zielony,  zagłowie  żółte.  Przód  wierzchu  tułowia, 
wierzch  i  przeważnie  spód  odwłoka  jaskrawo  metalowo  zie- 
lone. Tylna  krawędź  przedtułowia  żółto  obrzeżona ;  przód 
tułowia  z  trzema  żółtemi,  z  wieliiem  ciemniej szemi,  cieniut- 
kiemi  kreskami,  jedną  na  listewce  środkowej  i  dwoma  bocz- 
nemi.  Boki  tułowia  żółte  z  dwoma  ukośnemi,  czarnemi  prąż- 
kami. Nogi  żółte,  czarno  paskowane.  Znamię  żółto  śniade 
na  żyłkach  poprzecznycli  z  przyległym  wewnętrznym  brze- 
giem jasno  żółte.  Trzy  przednie  pierścienie  odwłoka  całe, 
czwarty  w  części  przedniej  na  spodzie  żółte ;  pierwszy  pier- 
ścień odwłoka  z  czarną  plamką  po  bokach.  Międzyskrzydle 
spód  tułowia,  przód  i  koniec  odwłoka  u  dojrzałego  cf  ino- 
dro  upylone.  Górne  przysadki  cf  dłuższe  od  końcowego  na 
tylnej  krawędzi  w  środku  łul\:owo  wykrojonego  pierścienia 
odwłoka,  z  jednym  ostrym  zębem  przy  nasadzie,  w  środku 
wewnątrz  rozszerzone;  dolne  bardzo  krótkie,  uwłosione,  na 

U 


162  Fam.  AGRIONIDAE. 

końcach  do  siebie  zbliżone.  Przysadki  $  krótsze  od  końco- 
wego pierścienia  odwłoka,  na  końcach  zaostrzone ;  polda- 
dełko  9  z  wierzchu  bardzo  dehkatnie  ząbkowane. 

D.  c.  35  111711  D.  s.  20  7nm. 

Tak  po  równinach  i  nizinach  jakoteż  w  pagórkowatych  i  gór- 
skich okohcach  całej  GaUcyi  rozpowszechniona,  ilościowo  rzadsza  od 
dryas  Kirb.  i  sponsa  Hansem,  i  przeważnie  w  lesistych  okolicach 
zauważana,  gdzie  rozprasza  się  po  przedlesiach,  porębach  i  polan- 
kach. Jawi  się  od  lipca  przez  sierpień  i  wrzesień,  na  równinach  także 
z  początkiem  października. 

W  Królestwie  polskiem  w  zachodniej  części  15.  września  zau- 
ważana. W  okolicy  Gdańska  i  Królewca  (Sel,  H.  pag,  158,).  W  oko- 
licy Kamieńca  podolskiego  Picteti  Gene.  (Bel.).  W  guberniach  Char- 
kowskiej i  Połtawskiej  w  Rossyi  od  końca  czerwca  do  późnej  jesieni 
(Rd.  1.  2.).  Z  wyjątkiem  Szwecyi ,  Laponii,  Finlandyi  i  Korsyki 
ogólnie  rozsiedlona  po  innych  krajach  Europy ;  w  Algierze  i  w  Azyi 
mniejszej   (Br.  E.). 

=  75.  Lestes  barbarus,  Fabr. 

Agrion  barbara,  Fabr.   Suppl.  Ent.   Syst.  (1798). 
(Charp.  Lib.  Europ.  Tab.  XXXV.  fig.  3,  4,  cf  9  —  Sel.  H. 
PI.  4.  fig.   6.  app.  an.    c^   —   "T.  Taf.  XI.    cf). 

Capite  supra  viridi  aeneo,  occipitio  flavo.  Pterosti- 
gmafe  bieolorato,  dimidio  laterali  interiore  fusco,  exte- 
7'iore  lucide  flavo.  Corpo7'6  ^/?  marę  adulto  ut  vi7'ens  Charp. 
caeruleo  p7'uinoso.  Appendieibus  a7ialibus  superioribus 
ma7'is  intus  u7io  dente  basali,  apice  noTi  dilatatis,  iticur- 
vatis;  inferioi^ibus  superioribiis  paulluhmi  se7nibreviori- 
bus,  apice  ad  extra  flex7iosis. 

Pyszczek,  spód  głowy  i  zagłowie  blado  żółte,  wierzch 
głowy  metalowo  ciemno  zielony,  różki  w  nasadzie  i  przy- 
oczka  z  blado  żółtą  obwódką.  Przód  tułowia  metalowo  zie- 
lony z  trzema  podłużnemi,  żółtemi  kreskami  jak  u  7ń7'e7is 
Charp.,  jednakże  grubszemi.  Nogi  blado  żółte,  częściowo 
czarno  paskowane,  Międzyskrzydle  ciemno  żółte,  u  dojrza- 
łego cf  sino  upylone.  Skrzydła  przy  nasadzie  i  na  przednim 


SYMPYCNA.  163 

brzegu  zwykle  żółtawo  zamglone.  Znamię  dwubarwne,  na 
wewnętrznej,  bocznej  połowie  śniade,  na  zewnętrznej  jasno 
żółte.  Wierzcli  odwłołva  jaskrawo  metalowo  zielony,  spód 
żółty,  końcowy  pierścień  odwłol^au  cf  szaro  upylony.  Górne 
przysadki  cf  żółtawe,  dłuższe  od  końcowego  pierścienia,  we- 
wnątrz z  jednym  zębem  wyraźnym  przy  nasadzie,  po  środku 
nieco  rozszerzone,  na  końcach  ku  środkowi  zakrzywione; 
dolne  przy  nasadzie  tarczowate,  cienkimi  końcami  na  ze- 
wnątrz zwrócone.  Przysadki  $  blado  żółte,  krótkie;  pokła- 
dełko  9  z  wierzchu  drobniutko  ząbkowane. 

D.  c.  40  mm.  D.  s.  c^  22  O  27  mm. 

Po  całej  Galicyi  tak  w  górach  jak  na  nizinach  pojawia  się  na 
osobności.  Poczwarka  żyje  nietylko  w  większych  wodach  stojących, 
lecz  także  w  małych  mokrawinach.  W  stanie  doskonałym  Pałatka  ta 
oddala  się  od  swej  kolebki  na  dalszą  odległość,  niż  gatunki  jej  po- 
krewne, wiodąc  życie  koczownicze  bez  zatrzymywania  się  dłuższego 
na  jednem  stanowisku.  Na  stepach  Podola  pojawia  się  najczęściej  po 
ugorach  i  okopach  burzanami  zarosłych,  gdzie  zatrzymuje  się  w  prze- 
locie po  badylach  i  gałązkach  sterczących.  W  innych  okolicach  prze- 
bywa najchętniej  w  gajach,  na  przedlesiach,  polankach  i  porębach 
śródleśnych.  Natrafiana  także  w  parkach  miasta  Lwowa.  Najliczniej 
spostrzegałem  ją  na  Podolu  w  jarach  Dniestru.  Pojawia  się  od  po- 
łowy hpca  do  połowy  września. 

W  okolicy  Królewca  bardzo  rzadka  (Hag.).  W  Królestwie  pol- 
skiem  rzadka  (Sel.  H.).  Na  Śląsku  pospolita  (Charp.).  W  okohc}^  Ka- 
mieńca podolskiego  (Sel.).  W  guberniach  Charkowskiej  i  Połtawskiej 
w  Rossy  i  jawi  się  od  połowy  czerwca  przez  cały  lipiec  i  sierpień 
(Rd.  1.  2.).  Z  wyjątkiem  Sardynii,  Korsyki,  Szwecyi  i  Laponii 
w  ogólności  rozsiedlona  na  stałym  lądzie  reszty  Europy  i  w  Irlandyi. 

9.  Genus  Sympycna,  Charp.  Straszka  ME. 

Sympycna,  Charpentier,  Lib.  Europ.  (1840).  —  Sympe- 
cma,   Selys,  Mon.  Lib.  Europ.  (1840)  —  Lestes,  Leach,  (Brau.  N.). 

=  76.  Sy^npycna  fusca,  Lind. 

Agrion  fuscum,  Lind.  Opusc.   Scient.    (1823). 


164  Fam.  AGEIONIDAE. 

Agrion  phallatum,  Charp. 

(Fabr.  Opusc.  Scient  T.  3.  fig.  3.  —  Charp.  Lib.  Eu- 
rop. Tab.  XXXVI.  fig.  1.  d^  C  —  Sel.  H.  PI.  4. 
fig.  5.  app.  an.    ^    —  T.  Taf.  XI.   cj')- 

Supra  colore  cypi^io  V6l  obseure  viridi  aeneo,  suidns 
carnoso  subriifo.  Alis  acuminatis.  Ajypendicibus  analibus 
supeiHoribus  maris  ut  in  Lestes  virens  Charp.  formatis  in- 
ferioribus  subtriani/ularibus  rectis,  apice  nonnihil  diver- 
gentibus,  deińem  superiorem  longitudme  super antibus ; 
appendieibus  analibus  inferioribus  feminae  dimidio  su- 
periortini  notabiliter  brevioribus. 

Pyszczek  i  spód  głowy,  piersi  i  odwłoka  cielisto  ru- 
dawe. Głowa  i  tułów  płowo  gęsto  uwłosione.  Wierzcli  głowy 
mdło  czarniawo  broiizowy,  po  środku  z  dwoma  cieniutl^iemi, 
poprzecznemi,  żółtawemi  kreslcami  z  żółtą  uasadą  przyoczek 
uiepołączouemi.  Oczy  za  życia  niebieskawe.  Przedtułowie 
i  przód  śródtułowia  miedziauo  mdło  bronzowe.  Przedtuło- 
wie na  trzy  półkrążlcowe  płatki  podzielone;  boczne  płatki 
szerzej,  środkowy  bardzo  wąsko  ciemno  żółto  obrzeżone. 
Śródtułowie  z  dwoma  bocznymi  ciemno  żółtymi  paskami. 
Nosi  czerwonawo  żółte,  czarnymi  cierniami  porosłe,  zewnątrz 
wąsko  czarno  kreskowane.  Znamię  długie  śniade  w  cienkiej 
jasnej  obwódce.  Spód  piersi  i  międzyskrzydle  u  dojrzałego 
cf  sino  upylone.  Wierzch  odwłoka  miedziano  bronzowo 
plamkowany,  plamy  na  tylnej  krawędzi  pierścienia  rozsze- 
rzone, ku  górze  zwężone;  końcowe  pierścienie  u  cf  z  wierz- 
chu miedziano  bronzowe.  Górne  przysadki  cf  uieco  dłuższe 
od  końcowego,  na  tylnej  krawędzi  w  środku  trójkątnie  wy- 
ciętego pierścienia  odwłoka,  z  jednym  zębem  na  wewnętrznej 
nasadzie  i  wewnątrz  w  środku  rozszerzone,  podobnie  ukształ- 
cone  jak  u  Lestes  ińrens  Charp.;  dolne  przysadki  krótkie, 
wyprostowane.  Przysadki  9  tak  długie  jak  pierścień  koń- 
cowy, zaostrzone,  uwłosione. 

D.  c.  35  nmt  D.  s.  22  nim. 


SYMPYCNA.  165 

Przedstawicielka  typowa  tego  rodzaju. 

Po  całej  Galicyi  i  na  Śląsku  rozpowszechniona.  Jawi  siq  przy 
moczarkach,  bagnach  i  stawach  i  zalatuje  także  do  lasów  na  poręby, 
krzaczyste  garby  i  polanki.  Sposób  jej  życia  nie  został  dotychczas 
dokładnie  zbadany.  Jest  jedynym  oatunkiem  Avśród  ważek,  o  którym 
wiadomo,  ze  w  stanie  doskonałym  zimuje  w  uśpieniu  w  kryjówkacli 
zacisznych.  W  pierwszych  dniach  wiosny,  gdy  powietrze  już  dostate- 
cznie ogrzane,  u  nas  często  już  z  początkiem  kwietnia  wylatuje  z  kry- 
jówek i  wałęsa  się  samopas  po  miejscach  słonecznych.  Najwcześniej 
29.  marca  na  porębie  w  Rzęśny  polskiej  spostrzeżona.  Wiosenny  jej 
pojaw  trwa  krótko;  nie  przeciąga  się  bowiem  nad  dwa  lub  trzy  ty- 
godni. Drugi  raz  w  roku  zaczyna  jawić  się  w  ciągu  lipca,  lecz  o  tej 
porze  w  większej  ilości.  Ku  końcowi  jesieni  przenosi  się  w  zarośla, 
przedlesia  i  na  poręby,  nieraz  daleko  od  wody. 

W  Królestwie  Połskiem  (Sel.  H.).  Na  Węgrzech  (Sel.  H.). 
W  guberniach  Charkowskiej  i  Połtawskiej  od  końca  czerwca  do  póź- 
nej jesieni  (Rd.  1.  2.).  W  okohcy  Kazania  w  Rossyi  (Eversm.). 
W  Szwecyi  w  dwóch  pokoleniach  (Johans.).  Z  wyjątkiem  Anglii,  Kor- 
syki, Hiszpanii,  Laponii  i  Finłandyi  rozsiedlona  po  reszcie  Europy  ; 
także  w  Algierze,  Azyi  mniejszej,   Turkiestanie,   Syberyi   (Br.   E.). 

Odmiana 

-=  vcu\  aestiva,  mihi, 

Tab.  III.  fig.  18.  S. 

TJiorace  supra  viridi  aeneo,  inaculis  abdomini.s  dor- 
salibus  uiridi  aeneis,  tenuibus,  uf  mcdio  lomjitudinali  U- 
nea  carnoso  flava  inłemiptis. 

Różni  się  od  okazów  zwykłych  z  wierzchu  metalowo 
zielonem,  na  spodzie  jaśniejszem, cielisto  żółtem  ubarwieniem. 

cf  D.  c.  34  mm  D.  s.  23  mm. 
$  D.  c.  37  mm  D.  s.  24  mm. 

Odmiana  ta  występuje  we  wschodniej  GaUcyi  przy  końcu  sier- 
pnia i  w  jesieni.  Najliczniej  spostrzegana  w  Wulce  poturzyckiej 
9.  września. 

Sjjtnpijciia  paedisca,  Eyersm. 

Agrion  jJdcdisca,  Evers.  Buli.  Moscou,  IX.  pag.  24:7.  (1836). 
Sijmpycna  paedisca,  Brau.  Verh.  d.  zool.  bot.  Ges.  Wien. 
XXX.  pag.  231   (1881). 


166  Fam.  AGRIONIDAE. 

Fuscae  Lind.  simillima.  Ajypendicibus  analibus  infe- 
rioribus  maris  dentem  superiorern  longitudine  non  siipe- 
rantibus,  iisdem  appendicibus  feminae  dimidio  superio- 
rum  aeąue  longis. 

Żółte  kreski  poprzeczne  z  wierzchu  głowy  z  żółtą  na- 
sadą przyoczek  złączone.  Zagłowie  na  przednim  brzegu 
z  dwoma  wyraźnemi,  ząbl^owatemi  wcięciami  (u  fiisca  nie- 
znacznie kątowo  włdęsłe).  Tylna  lvrawędź  przedtułowia  war- 
gowata,  szeroko  żółta.  Szew  środkowy  wraz  z  dolnym  trój- 
kącikiem  żółty  (u  fusca  trójkącik  ten  zawsze  bronzowy). 
Plamy  podłużne  po  wierzchu  trzech  końcowych  pierścieni 
odwłoka  cf'  nie  dotykają  tylnej  krawędzi  pierścienia,  pozo- 
stawiając żółto  cielistą  obwódkę.  Górne  przysadki  (^  śniade, 
na  końcach  nierozszerzone,  dolne  do  siebie  zbliżone.  Górne 
przysadki  9  tak  długie  jak  końcowy  pierścień  odwłolva, 
cienkokończyste ;  dolne  prawie  do  połowy  górnych  sięgające. 

D.  c.  cf  33—40  mm  9  38  mm. 

D.  s.  cf  20—25  mm  9  23  mm. 

Długość  odwłoka  z  przysadl^ami  c?  27—31  mm,  9  28  mm. 

Jawi  się  w  południowej  Rossyi  i  w  Turkiestanie  (Br.  E.);  od- 
szukaną być  może  na  południowem  Podolu,  zwłaszcza  na  Naddniestrzu. 


167 


Dodatek  do  sir.  42. 

W  układzie  do  oznaczania  gatunków  z  rodzaju  AESHNA 
zaszła  pomytlva  wskutel<:  opuszczenia  połączenia  pomiędzy 
2.  i  3.  Cały  ten  ustęp  powinien  brzmieć  następująco: 

1.  WszystlŃ:ie  nogi  żółto  i  czarno  pasl<;owane     ...     2 

—  Nogi  całkiem  czarne,  wyjątlcowo  tyłko  przednie  uda 
żółto  pasl<:owane vulgatisf;inia  Lin. 

2.  Wszystlvie  czarne  paslvi  tułowia  równo  szerolvie  czyli 
grube  i  równo  od  siebie  oddałone.  Odwłoł^:  u  cj'  \^\\ 
końcowi  rozszerzony flavipes  Cłiarp, 

—  Czarne  paski*)  tułowia,  stanowiące  odpowiednią  parę 
nierówno  szerokie  i  nierówno  od  siebie  oddalone.  Od- 
włok u  cf  ku  końcowi  nierozszerzony,  walcowaty  .     3 

3.  Końce  przednich  czarnych  pasków  ze  środkowymi  ani 
na  wierzchu  ani  na  spodzie  niepołączone,  wolne     .     4 

—  Końce  przednich  pasków  tyll<;o  na  szczycie  grzbietu  ze 
środkowymi  połączone,  na  dole  wolne  O  Graslini  Ramb. 

4.  Środkowe  paski  znacznie  grubsze  od  przednich  i  tyl- 
nych      O  slmillinia  Sel. 

—  Środkowe  paski  nieco  tylko  grubsze  od  przednich  i  tjd- 
nych O  pulchella  Sel. 


'')  patrz  przypisek  u  dołu  str.  42. 


•♦<sS>QO«- 


168 


Objaśnienie  tablic. 


ntetly,  I. 

Fig.   1.  Tylne  skrzydło  Żagnicy  Aeschna  cyanea,  Miill. 
cost.    =   costa,  naramienna  żyłka. 
suIdc.    =   subcosta,   podramienna  żyłka, 
rad.    =    radius,   sprycha. 
membr.    =   membranula,   błonka. 
cel.  bas.    =   cellula  basalłs,  pólko  nasadowe, 
tr.    =   triangulum,  trójkąt. 
nod.    =   nodiilus,  węzełek, 
pt.    =   pterostigma,   znamię. 

n.   ant.    =^   ner  vi  antecubitales,   żyłki  żeberkowe, 
sec.  p.    =   sector  primus,  gałązka  pierwsza, 
sec.  n.   =   sector  nodalis,   gałązka  węzełkowa, 
s.   sn.    =   sector  subnodalis,   gałązka  podwęzełkowa. 
st.   1.    =   sector  trianguli  primus,   gałązka  trójkątu  pierwsza, 
st.   2.    =   sector  trianguli  secundus,  gałązka  trójkątu  druga. 

Fig.  2.  Części  składowe  ciała. 

a.  =  frons,  czoło. 

b.  =  antennae,  różki. 

c.  =   oculus,  oko  siatkowe. 

d.  =  prothorax,  przedtułowie. 

e.  =  thorax,  tułów  czyli  pierś. 

w.    =  triangulum  occipitale,  trójkąt  zagłowia. 

u.   =  femur,  udo. 

s.   =  tibia,  piszczel. 

t.   =   tarsus,  stopa. 

g.    =   appendices  anales  superiores,  górne  przysadki. 

h.    =   appendices  anales  inferiores,  dolne  przysadki. 


169 


2.  II.  4.  5.  6.  7.  8.  9.  10.  -■=  następująco  po  porządku  osobne 
pierścienie  czyli  obrączki  (segmentutn)  od  nasady  do  końca 
odwłoka  (ahdomen). 


fig.  1.  Leptetrwni  ąuadrimaculatuni,  L.  var.  ^jraemibila,  Newm. 

fig.  2.  Orthet?'iim  eaerulescens,  Fab.    cj\ 

fig.  3.  OrtJtetrum  caertilescens,  Fab.  $. 

fig.  4.  Leptetimm  fulvum,  Miill.  ?'«?•.  fulyisslma,  Dz.   9- 

fig.  5.  Sympetruni  flayeolicm,  Lin.  var.   interpunctata,  Dz.    rf. 

fig.  6.  Synipetruin  flaveolum,  Lin.  va/'.  interpunctata,  Dz.  $. 

fig.  7.  Ortlietrum  albistyla,  Sel.    cf. 


"ral3.  III. 

fig.     8.  Sympetrum  depressiusculum,   Sel.  vay.  nuhila,  Dz.    cf. 

fig.     9.  Sympetruni  depressiusculum,  Sel.  ?'a7\  nuhila,  Dz.  C. 

fig.  10.   Coenotiata  caudalis,  Charp.  var.   ornata,  Britt.  C. 

fig.  11.  Sympetrum  meridionale,  Sel.    cf. 

fig.  12.  Diastatomma  caeclUa,  Four.   y«r.  fLavissima,  Dz.  $. 

fig.  13.  Sympycna  fusca,  Lind.  ?;ar.   aestiva,  Dz.    (j^. 

fig.  14.  Micronympha  elegans,  Lind.  vrtr.   aurantiaca,  Brau.  9- 

fig.  15.  Agrion  virgo,  L.  !;ar.  violacea,  Dz.  9- 

fig.  16.   Coenagrion  arnfiatwm,  Charp.    cf . 

fig.  17.   Coenagrion  artnatum,  Charp.  9- 


^'B^^^k^^Try- 


170 


SPIS 

alfabetyczny  łacińskich  nazw. 

[Gwiazdką  -^  oznaczone  są  synonimy). 


AESCHNA  4, 12,35,43,51,110,124. 

—  *aestiva  122. 

—  affinis  15,  44,  116. 

—  *alpina  114. 

—  *anguina  102. 

—  "^arundinacea  117. 
— *azurea  108. 

—  *borealis  112. 

—  caucasica  110. 

—  coluberculus  4  4 ,  114, 1 1 6 ,  1 1 7 . 

—  constricta  117. 

—  crenata  117. 

—  cyanea  44,  112,  118. 

—  *eremitica  117. 

—  *flavipes  15,   103. 

—  *forcipata  100. 

—  grandis  10,  44,  120. 

—  isoceles  45,  121. 

—  juncea    44,    110,    112,     114, 
117,   118. 

—  *lunata  109. 

—  maxima  44,  117. 

—  '''metallica  86. 

—  *mixta  10,   114. 

—  *palmata  117. 

—  *parthenope  109. 

—  *pilosa  124. 


AESCHNA  *pratensis  124. 

—  *serpentina  98. 

—  serrata  117. 

—  sąuamata  15,   43,  113. 

—  *virens  122. 

—  Yiridis  15,  44,  133. 

AESCHNINAE  8,  23,  33,  35,  43, 
51,  107. 

AESHNA  34,   42,  51,   100,  110. 

—  affinis   116. 

—  '-'annulata  105. 

—  *arctica  89. 

—  *  constricta  117. 

—  epoplitalma  104. 

—  *  eremita  117. 

—  flavipes  42,  103. 

—  *formosa   108. 

—  Graslini  42,   167. 

—  *maculatissima  118. 

—  pulchella  42,  103. 

—  *rufescens  121. 

—  simillima  42,  101. 
— ^spectabilis  98. 

— ''■'uncata  96. 

—  *  Yiridis  122. 

—  Yulgatissima  42,  100. 


171 


AESHNIDAE  33,  51,  05. 

AGRION  5,  9,  12,  35,  45,  22,  126, 
138. 

—  *aquisextanum  151. 

—  *armatum  149. 

—  *aurantiaca  133. 

—  *  bar  bar  a  162. 

—  *Bremii  155. 

—  *caerulescens  151. 

—  *cliloridion  154. 

—  ■''concinnum  138. 

—  *cyathioerum  135,   139. 

—  *distinctum  151. 

—  *elegans  134. 

—  '''elegantulum  140. 

—  *exornatum  152. 

—  *festiva  127. 

—  *forcipula  159. 

—  *furcatum  141. 

—  *fuscum  163. 

—  *glaciale  149. 

—  *hastulata  143. 

—  ■^hastulatum  143. 

—  *lacteum  130. 

—  *lanceolatum  147. 

—  *leucopsallis  157. 

—  *lunulatiim  147. 

—  *inacrostigma  156. 

—  *mercuriale  151. 

—  *niinmm  Charp.   152. 

—  *ininiuin  Harr.  153. 

—  *najas  154,   155. 

—  *ornatum  145. 

—  *paedisca  165. 

—  "partlienias  126. 

—  *phallatuin   164. 

—  *platypoda  130. 


AGRION  ^^puella  141. 

—  '-'yar.  puella   130. 

—  *pulchella  139,  151. 

—  *pulchrum  149. 

—  *pumilio  133. 

—  *rubella  152. 

—  *scitulum  151. 

—  *  Sophia  137. 

—  *speciosum  137. 

—  splendens  45,  120,   128,  129. 

—  -'sponsa  159. 

—  *tenellum  152. 

—  *tuberculatum  134. 

—  ''"yernale   147. 

—  *virens  161. 

—  Yirgo  45,  127,   129. 

—  —  V.  Yiolacea  45.  129. 

—  '=""viridis  157. 

—  ■■■yiridulum   155. 

AGRIONIDAE  32,  52,  126. 
AGRIONINAE  32,  35,  45,  52,  126. 

ANAX  5,  12,  35,  43,  51,   107. 

—  *formosus  108. 

—  imperator  43,  108,   112. 

—  lunatus  109. 

—  *parisiniis  109. 

—  parthenope  43,  109. 

ANISOGOMPHUS  104. 

—  Maacki  101. 

BRACHYTRON  35,  43,  110,  121. 

—  hafniense  43,  124. 

—  —  var.  9  125. 

—  *vernale  124. 

*CALEPTERYX  45,  126. 

—  *haemorrhoidalis  127. 


172 


*CALOPTERYX  5,  45. 

—  '''ludoviciana   126. 

—  *splendens  126. 

—  *virgo  127. 

COENAGEION  5,  11,   36,  47,  52, 
l:J8. 

—  armatum  15,  47,   143,  141). 

—  caerulescens  151. 

—  concinnum  48,  138. 

—  elegantulum  47,   140. 
^   exornatiim   15'^. 

—  glaciale  141). 

—  hastulatum  48,   U3,  147. 

—  —  var.  U-formata  145. 

—  lanceolatum   14-7. 

—  mercuriale  48,  151. 

—  oniatum  15,   48,   143,    145. 

—  piiella  48,   139,  14-1. 

—  pulchrum  47,    139,    142. 

—  scitulum  151. 

—  vernale  47,   143,   147. 

COENAGRIONINAE    32,    35,    45, 
52,  130,   131. 

COENOTIATA  11,  34,  40,  01. 

—  caudalis  15,  40,  Gl. 

—  —  var.  ornata  40,  03. 

CORDULEGASTER    23,    34,    41, 
51,  105. 

—  annulatus  41,   105. 
--   bidentatus  42,  106. 

—  *lunulatus  105. 

CORDULEGASTRINA  105. 

CORDULIA  4,  34,  41,  51,  93. 

—  aenea  11,  41,  93. 

—  —  tatrica  41,  95. 

—  ■''alpestris  88. 


CORDULIINAE  32,  34,  40,  51,  86. 

CROCOTHEMIS  33,   37,   75. 

—  erythrea  37,   75. 

*CYRTOSOMA  107. 

DIASTATOMMA35,  42,  95,98,100. 

—  cecilia  43,  98. 

—  —   var.  flavissima  99. 

=^=DIPLAX  37,   63. 

—  *flaveolata  66. 

—  *sanoTiinea  72. 

—  *scotica  63. 

—  *striolata  70. 
-*\Tilgata  10,   68. 

ENALLAGMA  36,  49,  52,  135. 

—  cyathigerum  49,   135,   144. 

EPITHECA  5,  34,  40,   51,  9'3. 

—  '''arctica  89. 

—  2-maculata  15,  40,  93. 

—  *flavomaculata  90. 

—  *metallica  86. 
— '■"sibirica  92. 

ERYTHROMMA  35,  45,   154. 

—  humerale  155. 

—  iiajas  46,   154. 

—  Yiridulum  15,  45,   155. 

GOMPHINA  95. 

GOMPHINAE  8,  33,  34,  41,  51,95. 

*GOMPHUS  9,  12,  100. 

—  *epophtalmus  104. 

—  *flavipes  15,   103. 

—  *flexuosus   98. 
-*Maacki  104. 

—  *  pulcliellus  102. 

—  *serpentinus  98. 


173 


=-=GOMPHUS  simillimus  101. 

—  '"iincatus  96. 

—  "'unguiculatus  9  6. 

—  ''zebratus   101. 

*HYDRONYMPHA  81. 

^ISCHNURA  132. 

—  *elegans  134. 

LEPTETRUM  11,   33,   37,51,  77. 

—  fiilYum  15,   37,   77. 

—  —  var.  2-maculata  37,   78. 

—  —      »      2-nevrosa  79. 

—  —      >      fulvissima  37,   79. 

—  4-maculatum  10,   37,  7^' 

—  —  var  olivacea  37,  80. 

—  —   vai'.  praeiiubila  37,   81. 

LESTES    5,    9,    12,    36,    49,  52, 
150,   163. 
— *barbara   161. 

—  barbarus  49,  1G-. 

—  dryas  49,  162,  158,  159. 

—  '-'forcipula  158. 

—  macrostigma  15(i. 

—  *nymplia  158. 

—  ^=Ticteti  156,   161,   162. 

—  sponsa  49,   159,   162. 

—  *vestalis   161. 

—  Yirens  49,   161,   162,   164. 

—  yiridis  49,   157. 

LEUCORHIMA  11,  33,  39,  51. 

—  albifrons  39,  00,   62. 

—  diibia  39,  58. 

—  infuscata  58. 

—  pectoralis  40,  55. 

—  var.  a.  56. 

—  —   var.  b.  56. 

—  rubicunda^l5,   40,  57. 

—  —   var.  rubrodorsalis  58. 


^••=LIBELLA  81,  92. 

—  *pennipes  130. 

LIBELLULA  11,  33,  3(;,  51,  54  ;6. 
— *aenea  93. 

—  ^•=var.  albidella  130. 

—  *albifrons  60,  61. 
-*albistyla  85,  86. 

—  *Baetica  83. 

—  "'brimnea    82. 

—  *caecilia  98. 

—  *caerulea  112. 

— *caerulescens  81,  82. 

—  *canceilata  83. 
— *caudalis  61. 

— '''coluberculus   114. 

—  *conspurcata   77. 
— *cyanea  118. 

—  depressa  10,   36,  76. 

—  *depressiuscula  7  3 . 

—  '-'dubia  58. 

—  '-'erythrea  75. 

—  *ery throneiira  68 . 
-^•=fallax  60,  61. 

—  *4-fasciata  var.  [3.  isoceles  121. 

—  '-'flaYeola  66,   68. 

—  "'flaveolata  63. 

—  *flavidorsis  55. 

—  *  f la Yomaculata  9  O . 

—  *Fonscoloinbii  68. 

—  '^'forcipata  96. 
— *fulva  77. 

-  *Genei  73. 

—  *grandis  120. 

—  *hat'niensis  124. 

—  *Harpedoue  65. 

—  *Hellmani  60,  61. 

—  *hybrida  71. 

—  *infuscata  58. 


174 


LIBELLULA   *insignis  68. 
— *juncea  110, 
— '•'leucorbinia  58. 

—  "^'leucorhinus  60. 

—  ^lineoleta  83. 
— *2-maculata  92. 

—  *4-maculata  10,   79. 

—  '''melanostigma  57,   58. 

—  "meridionalis   7 1 . 

—  *metallica  86. 
— *minius  152. 

—  *nigra  63. 

—  '•'nigricula   63. 
— *nigripes  72. 
— *nymphula  152. 

—  *opalina  81. 

—  *opalizans  82. 
— *ornata  61. 

—  *pectoralis  55. 

—  *pedemontana  65. 
— *puella  141. 

— *Roeselii  73,   73. 

—  *rubicunda  55,  57,   58. 

—  *ruficollis  71. 
— *sanguinea  72. 
— *scotica  63. 

— *sibirica  65. 

—  *splendens  126. 

—  *squamata  112. 
— *striolata  70. 

—  *tenella  152. 

—  *veronensis  63. 
— *virgo  127. 

— *vulgata  68. 

—  *vulgatissima  100. 

LIBELLULIDAE  32,  51,  54. 

LIBELLULINAE  3,    32,    33,    36. 
51,  54. 


LINDENIA  34,  52,  95. 

—  flexuosa  98. 

—  forcipata  42,  96. 

—  imcata  42,  96. 

MICRON YMPH A  36,  46,  52,  138. 

—  elegans  46,   134. 

—  —  var.   aurantiaca  46,  135. 

—  pumilio  46,  133,   135. 

—   var.   aurantiaca  46,  137. 

NEHALENNIA  36,  46,  137. 

—  speciosa  46,  137. 

='=ONYCHOGOMPHUS  42,  95. 

—  *forcipatus  96. 

*OPHIOGOMPHUS  42,  98. 

ORTHETRUM  11,  33,   37,  81. 

—  albistyla  15,   37,  85. 

—  brunneum  37,  83,  83. 

—  caerulescens  37,  81,  83. 

—  cancellatum  37,  83. 

—  nitidinervis  83. 

*PIGIPHILA  76. 

—  *depressa  76. 

*PLATETRUM  76. 

—  *depressum  76. 

PLATYCNEMIS  35,  45,  130. 

—  acutipennis  45,  133. 
-~*diversa  132. 

—  *Pecchioli  130. 

—  pennipes  45,  120,   132. 

—  —  var.  lactea  131. 

PYRRHOSOMA  35,  46,  152. 

—  nymphula  46,   112,   152. 

—  tenellum  46,  153. 


175 


SOMATOCHLORA  12,  34,40,51,86. 

—  alpestris  41,  88,  89,   112. 

—  arctica  41,    89. 

—  flayomaculata  41,   90. 

—  —   var.  fasciata  91. 

—  —   var.   flaveolata  41,  91. 

—  metalliea  40,  86. 

—  —  var.  montana  40,  88. 

=^=SYMPECMA   163. 

SYMPETRUM  12,  33,  37,  63. 

—  depressiusculum  15,   38,   73. 

—  —  var.  nubila  38,  75. 

—  flaveolum  38,  66,   73,   112. 

—  —  var.  hyalinata  38,  67. 

—  —  var.  interpunctata  38,  67. 


SYMPETRUM  var.  luteola  38,  67. 

—  Fonscolombii  39,  68. 

— '•"'meridionale  15,   39,    71. 

—  pedemontanum  15,  38,  65,  74. 

—  sanguineum  38,  73,   74. 

—  scoticum  38,   59,  63,   74. 

—  striolatum  39,   70,   71. 

—  tenerrimum  75. 

—  Yulgatum  39,  68,  70,  71,  73, 
74,   112. 


SYMPYCNA  36,   50,  163. 

—  fusca  50,  163,   166. 

—  —  var.  aestiva  50,  165. 

—  paedisca  50,  165. 


17fi 


Sprostowanie 

dostrzeżonych  pomyłek. 


str.        3.  wiersz  4  z  dołu  zamiast  fig.   3.  ma  być  2  a. 

»       15.  »        3  z  dołu        »         Aesclma »       >>     Aeslina. 

^>       23.  »        9  z  góry        »         ocellae    »       »     ocelli. 

>  33.  2  »  >  >  Aescłinidae  ma  być  Aeshnidae. 
43.  »  5  »  >  »  flava  »  »  flavissima. 
45.  -        7  z  dołu        »         albidella         »       »     lactea. 

51.  zamiast  Aeschnidae  ma  być  Aesłmidae. 
63.                                  zamiast  Sj^mpetrurum  ma  l)yć  Sympetrum. 

75.  12  z  góry        »        Tenerrimum                    tenerrimum. 
»     117.                                         >        constrica                         constricta. 

>  152.  ■'        9  »      »            »        oxornatum                      exornatum. 


sec.p . 


sec.n- 


s.sn 


s.t.l 


.[.2 


Tab. 


Fig.  2. 


Tab.  II. 


Fig.  I 


Fig.  2. 


Fig.  3. 


^.  /  // 


y/'. 


2044  106  266  844 


Datę  Due