Full text of "Natuurkundig tijdschrift voor Nederlandsch Indië"

See other formats

221

die Verwandtschaft mit den Phyllopoden, andrerseits aber die
Anatomie und namentlich der histologische Bau der ausge-
wachsenen Tiere für eine Verwandtschaft mit den Lepadiden
und Suctorien.

Es ist vielleicht aber aus der Áhnlichkeit mit dem Phyllo-
podennauplius noch nicht unmittelbar den Schluss zu ziehen ,
dass wir hier mit einer engeren Blutverwandtschaft zu thun
haben. Sind doch nach den massgebenden Ansichten von
Craus (6) und Dourn (7) die Phyllopoden als die meist centrale
Gruppe der Crustaceën, und namentlich ihre Naupliuslarve
nach der ersten Häutung wahrscheinlich als eine Form , welche
noch am meisten den Vorfahren der Crustaceën ähnlich war.
zu betrachten. Hiernach scheint es mir nun nicht so unmöglich ,
dass eine dieser älteren Form ähnliche Larve, namentlich
hauptsächlich in Betreff der Gliederung des posteephalischen
Abschnittes, auch in der Entwickelungsgeschichte andrer
Crustaceëngruppen noch einmal aufträte. Dazu kommt noch,
dass wenn auch allerdings der Nauplius des Sphaerothylacus
eine ziemlich grosse Ahnlichkeit mit dem Phyllopodennauplius
aufweist, er doch immer in einigen für diese Larven typischen
Verhältnissen sehr von demselben abweicht, so in erster Linie
in Betreff des zweiten Antennenpaares. Andrerseits babe ich
oben schon hervorgehoben, dass der Sphaerothylacus-nauplius
sich zwar sehr beträchtlich von dem typischen Nauplius der
Suctorien entfernt, jedoch diese hauptsächliche Differenzen,
namentlich das Fehlen der Stirnhörner, und das Vorkommen
von Mund und After, noch keine so unübersteigbare Kluft
zwischen ihnen darstellen, wozu noch zu beachten ist, dass
die Naupliuslarven der Cirripeden überhaupt ziemlich verschie-
den sind. |

Indem also die ausgewachsenen Tiere eine mehr oder weniger
grosse Ähnlichkeit mit den Lepadiden und namentlich mit
den Suctorien aufweisen , und auch die Entwickelungsgeschichte
eine Blutverwandtschaft nicht gerade widerspricht, andrerseits

H_ _V4 nr EE 55 DIN Rw-Gibson- inv <4 08

4
py /j

Te de

NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT

Voor

NEDERLANDSCH-IN DIE,
KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING
NEDERLANDSCH-INDIË.

ONDER REDACTIE VAN

Dr ÎL ONNEN.

DEEL XLIII.

Eerste Aflevering.

ACHTSTE SERIE.
DEEL [IL

AELENVERING 1.

BATAVIA. 's GRAVENHAGE,
ERNST & Co. | MARTINUS NYHOEFF.
13853.

|
Ni
{
m4
‚
|
Ì
.

hit

Uk,

IC 8 4

KEREL

pe
P

.
W
/
‘
ĳ
}
rk
}
Î
.
\
Ö
Ô
í

ok :

kif Ïp

NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT

VOOR

NEDERLANDSCH-INDIE.

en N si
Le 3 hd
1) rl ' ce
. df NL
br En He Ee
f „A hdd h LA
48 Bane
Je X hale
8 fi
Mij
EN
y Es Oh
k ï ke di
k
1 E
, Ee \ Hi Pp
1
4 }
Ì
e

Ee Orff tedje

RAY

NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT

VOOR

NEDERLANDSCH-INDIË,

UITGEGEVEN DOOR DE

KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING

NEDERLANDSCH-INDIË.

ONDER REDACTIE VAN
Dr. H. ONNEN.
LMSRART

SE Yos

DEEL XLIII.

damen,

ACHTSTE SERIE.
DEEL IV.

BATAVIA, 's GRAVENHAGE,

ERNST & Co. | MARTINUS NYHOFF.
1884.

ED not often

ER ES. | node

Ke FOOT REAL

Á “ naa Kars aast Î ,
EE 4 nterÂt mrien rd Rn Dr.
ke BAMI KKK END gi) a hadt A tic ië

, Kh M EN WA EATECEE M

ie °
‚ arte

ie EAT ran aal, gra, 1)
LER d
rt : d et er On ved

Eel hd \ | |
FETA Ea b

BE | a ue Teo,

Ke: Ke Eg REE
| En y | bmi: A

B: | versn Afrakees ® BORD NS &ftub
mio erv eo vr sc aj ok

INHOUD

VAN DEEL XLIII.

Naamlijst der leden van de koninklijke Natuurkundige Vereeniging

in Ned.-Indië op 1 Januari 1883. . …. …. … s Ui

On a method of translating the current of a magneto- sels fem
one place to another, bij A. CG. Hissink. … 19.

Beiträge zu der Kenntniss der Gephyreën aus dem end hiel
von Dr. C. Pa. Srurren. Dritte Mittheilung (Met 4 platen). . 26.
Echinosiphon (n. g.) aspergillum (Qvarr.) . . . … .… 26.
AensseresKennzeichen’ . nA EMR ATEN EURE et ZO
HantanuskelseHlanehs. 10 LOE A ee eit
Verdauuneshreane, sONAAEDVEN MENNE 2e NEE
Nervensysten.. rab (ORR Det TCM Ain vat Wine de Ae
Seamentaloraane AI SJ MOREE NE vee OD EON
Asnedosenleow gigas” (ASSE RETE oe et Perak, Re
Hantustskelschlanchs sean: SU MEERN En dn er ed
Nerduuumgsorgane MIeNer OLENE EEE nr
MORE SNR EE NLET GENEREER OE artike 44e
SEPReRtalor Se Apen A NE rn LE
an Geschiethisdrgan er NEEM TNA AORTA ee 1 ES
JJ Thalassema erythrogranvmon (Mürrer) … … … … … … 58.
Een MeusseresWeunzeic hen DIMM A AAAMN DIE bede ae A O0
Aj Maut. ud sMasculatuns me ss. 108 SEURRRNES 10 WWE se IOR
An Verdauungsorgane … sds er ED ovale EN
inl Leibeshöhle und Hutheesenstenn Et Tiko RE
Les Nervensystem. … Koet OREN AGE
Segmentalorgane und Cesotleersorgans reede ad EN
Literatur-Verzeichniss der citirten Arbeiten … … … … … 80.

Erklärung der Abbildungen. … …. . … …. … … … … 82.

u. Innoup

Branz.
Bataviasche Vogels, door A. G. Vorperman. IV (vervolg van Deel XLII,

A Bean Re te
Ketupa javensis (Hiengkiek) at we En
Coryllis galgulus (Seriendiet) ne
Chrysocolaptes strietus (Platok bawang) … … … … … … 92.
Timalia pileata. seh et Ee
Galamodyta' orientalis. „lu mede sro
Cisticola-cursitarts ( TY SJN TUBE OE
Cisticola erythrocephala (Tyitjt mehra). . . .… … . . 99.
Cercotrychas macroura (Koefjitja eef ANR er U ne ERN
Hypothymis azurea … …. … JB
Hylocharis philomela ne deren A
Lanius superciliosus (Bentet-mehra) … … … … … … … 103.
Trichogramoptila leucogastroïdes (Priet) … … … … … … 105.
Erythrura prasina (Glatik ngoengoek). … … . … … … 106.
Mirafra javanica (Randjangan). … … … …— … … … … 107.
Areoturnix pugnax- (Poejogt) %. n.ct., naitoac-el sono dn
Tantalus lacteus (Walangkada).. vats um. 100 08 GRRTENEOE
Artqdromas, rainuta (Tirilje. 5-05 sarren lt on AUTAIN
Totaaus glottis (Powil) … AA arvenenu dn or be rde weonsd hk CEN
Totanus stagnatihs (Tril) > varlbventivad. vern an
Terekta eimerea (Tiril) . … -ranaldaatedelnuandt
Numenius major (Gadja-gadjaän besar) … … … … … … 117.
Numenius phaeopus (Gadja-gadjaän) … … … … … … … M9.
Squatarola helvetica (Troelek-besar) … … … … … … … 120.
Zapornia quadristrigata (Tikoesan). 122.

Verslag omtrent de bepaling door middel van de Bldaniinhe titece

van het Lengteverschil tusschen Madras en Singapore, uitgevoerd

in 1871, en de daaruit afgeleide lengte van Batavia, door

Dr. J. A. C. Oupemans. . 124.
Uitbarstingen van vulkanen en Kanes in dank 0. sl Adobe

waargenomen gedurende het jaar 1882, door Dr. J. P. van per Srok. 143.
Verslag over de gouvernements-kina-onderneming over het jaar 1882,

door. J.C, Benwenor Moens … … stont. rar lant on an

Bijlage Aass 5 oe se seeden, SN

Bijlage B. …— … … vmovsentt Mensheid. Nn

Eee SE ee RESET RN Aen
Geologische Notizen aus Central- En) neo (das tertiäre Hügelland bei

Teweh) von Dr. T. A. K. Posewirz. … 169.

Bataviasche Vogels, door A. G. Vorperman, V. (eral van Dz. 123) 176.

ui.

Metallisch ijzer in eene kiezellei, afkomstig van Parit ma stroom-
gebied der Sikayam (Borneo) door Dr. H. Crerier

Über einen in Ascidiën schmarotzenden Waurzelkrebs von Dr. c. Pa.
Sumter (Met eene plaat).

Verslag van de werkzaamheden en den geet dêr Koninklijke Na-
tuurkundige Vereeniging in Nederlandsch-Indië over het jaar 1882,
door Dr. C. L. van per Bure.

Notulen van de Vergaderingen der Koninklijke Nait iliee Vé:
eeniging in Nederlandsch-Indië, gehouden in 1883.

InKoun

Circaëtus bacha (Oeloeng-oeloeng djamboel
Sauropatis sancta (Tetengket)

Ceyx rubra

Chrysococeyx lucidus (Kadassie)

“ Centropus eurycercus (Boeboet).

Mixornis gularis .

Trichostoma pyca (kantydis) é
Setaria pectoralis . ;

Ixos plumosus (Tjerotjokkan)
Graucalus javensis.

Calornis”chalybea Campert)
Ardea cinerea (Tjangak roempoet).
Rallina fasciata (Tikoesan) . :
Dendrocygna vagans (Meliwies haber
Dendrocygna arcuata (Meliwies).
Plotus melanogaster (Petjoek oelar)

Vergadering der Directie op 18 Januari
Vergadering der Directie op 15 Februari .

Mededeeling van den Heer. van Duk petsedtend eene
nieuwe theorie omtrent de vorming der
landmassa's op de oppervlakte der aarde.

Vergadering der Directie op 15 Maart .
Vergadering der Directie op 19 April .
Vergadering der Directie op 17 Mei
Vergadering der Directie op 21 Juni
Vergadering der Directie op 19 Juli

Mededeeling van den Heer Srurrer over de Ene
verspreiding der Ascidiae simplices in den Indi-

schen Archipel. :
Vergadering der Directie op 16 Rd
Vergadering der Directie op 20 September

242.

247.

256.
258.

InKoup.

Brapz.

Algemeene vergadering op 18 October . 263.

Vergadering der Directie op 18 October . . . . . … … 264.

een der Directie op 15 November. . . . . . … 267.

Vergadering der Directie op 20 December. . . . 271.
Boekwerken, ter tafel gebracht in de Vergaderingen der Koninklijke

Natuurkundige Vereeniging gedurende het jaar 1883.
XVI

Januari=Juni . .-. ee

JulisDecember:. Te An XVIL—XXVIII

GEOLOGISCHE NOTIZEN AUS CENTRAL-BORNEO.

(DAS TERTIÄRE HÜGELLAND BEI TEWEH.)

VON
Dr. T. A. K. POSEWITZ.

Während meines mehrmonatlichen Aufenthaltes in Moeara-
Teweh, an der Mündung des gleichnamigen Flusses, in dem
Barito-Strome gelegen (0°50’ südlich vom Aequator), war ich
theilweise in den Stand gesetzt die geologischen Verhältnisse
dieser Gegend. ein wenig zu studieren. Leider gestattete
mir mein Dienst nicht mich längere Zeit von dem Porte
zu entfernen; und _andererseits verhinderten die damaligen
unruhigen Zeiten es auch grössere Excursionen zu machen.
So musste ich mich denn darauf beschränken die nächsten
Umgebungen von Teweh zu durchstreifen.

Moeara-Teweh liegt schon mitten im Hûügellande Borneo'’s,
da die ersten hügeligen Erhebungen schon bei Montallat , etwa
acht Meilen südlicher beginnen.

Das geotektonische Verhalten dieses wenige hundert Fuss
sich erhebenden hügeligen Terrains ist ein ziemlich einförmiges.
Dasselbe besteht aus zwei ungleich geformten Hügelmassen.
deren grössere Menge ziemlich scharfe Konturen zeigt, während
zwischen ihnen merklich niedrigere und flacher abfallende
Hügel sich einschalten.

Eine Unterbrechung erleidet dieses Bild zwischen den
Orten Limoe und Teweh. Nicht weit oberhalb des erstgenann-
ten Ortes erhebt sich mitten in den Hügelmassen ein gegen
1000’ hoher Bergrücken: es ist dies der Berg Pararawen;
und ebenso erbliekt man weiter nördlich vordringend gegenüber
dem Orte Pendré einen alleinstehenden , steilen Kalkfelsen. —

170

Stromaufwärts begegnen wir wiederum den obenerwähnten
Hügelreihen.

Die Streichrichtung derselben, so wie des Gunong Pararawen,
ist im wesentlichen N gen O—S gen W.

Das ungleiche geotektonische Verhalten der Hügelmassen
entspricht auch einem verschiedenen geologischen Baue.

An drei Aufschlüssen in der unmittelbaren Nähe Tewehs
konnte ich den Bau der Lagen etwas genauer studiren.
Schön geschichtet und in vielfacher Abwechslung gelagert
findet man hier verschiedene Sandsteine und Schieferthone.
Die Sandsteine, in überwiegender Masse vorhanden, haben
das gemein dass sie keine Kohlensäure enthalten (also ihr
Bindemittel kein kohlensaurer Kalk ist), dass ihre Färbung im
allgemeinen eine grauliche ist, bei fortschreitender Verwitte-
rung in eine gelbliche übergehend, dass sie feinkörniger
Struktur sind und ausser Quarzkörnchen auch weisse Glimmer-
blättehen und weissliche Partikeln (verwitterten Feldspath?)
zeigen. In Beziehung auf die Structur zeigen sie jedoch manche
Abweichungen. Besonders hervortretend sind Sandsteinlagen
mit dickplattiger Absonderung, welche Platten oft bis zu einigen
Decimeter Dicke tief in den Fluss hinaufragen, die Untiefen
bildend.

Sie sind ungemein hart und widerstehn der Verwitterung
am meisten.

Die dünnschichtigen Sandsteine sind von weicherer Konsistenz
und leicht spaltbar. Oft erscheinen sie durch Einlagerung von
kohligen Pflanzenresten schön gebändert und bilden meist nur
dünne Lagen mit den harten Sandsteinschichten wechsellagernd.

Die schwärzlichgrauen Schieferthone sind ebenfalls von unbe-
deutender Mächtigkeit; theils sind sie blätterig und dann gut
spaltbar, theils erscheinen sie als kompakte gebänderte Lagen.
Ihnen, so wie den Sandsteinen sind stellenweise eingelagert
eisenschüssige Thonconglomerate und ebenso Lagen von schalig-
zusammengesetzten, knolligen Schieferthonen, deren härterem
Kern sich dünnschichtige Lagen concentrisch umlagern. Eine

E71

genaue chemisch-microscopische Untersuchung konnte ich zur
Zeit meines Aufenthaltes in Feweh aus Mangel an den nöthigsten
Hülfsmitteln nicht vornehmen.

Das Streichen der Sehichten konnte in den Aufschlüssen gut
beobachtet werden: es ist im grossen umd ganzen O—W-lich,
das Fallen südlich unter einem Winkel von 20-—25°.

Diese Sandsteinschiehten konnte ich stromabwärts ungefähr
11, Meter bis Kampong Limoe verfolgen (auf einem Dampt-

teise _machend), an

schiffe bei miedrigem Wasserstande die 1
welchem Orte ich dem gewöhnlichen, grauen Sandsteine
einen feinkörnigen , leicht verbröcklichen , weissen Sandstein (das
oberste Glied der Sandsteinschichten? aufgelagert fand. Die
Streichlinie der Sehichten ist bei Limoe dieselbe als bei
Teweh: O—W-lich: das Fallen ist südlich, nur unter einem
geringeren Winkel: 10—15°. Die Schichten scheinen sich also
gegen ihr Ausgehendes zu verflachen. Sehichtenstörungen
scheinen zwischen Teweh und Limoe auch vorhanden zu
sein: wenigstens spricht die abweichende Falllinie an einigen
Orten dafür.

Aus diesen NSandsteinschichten besteht der grösste Theil des
Terrains, und namentlich sind aus ihnen die steiler abfallenden
höheren Hügel gebildet: während die flacheren, niedrigeren
Hügelmassen aus schiefrigen Thonen zusammengesetzt sind.

Letztere sind den Sandsteinen aufgelagert, wie aus dem
geologischen Verhalten zu schliessen ist, wenn auch ihre
direkte Aufeinanderfolge nicht wahrgenommen werden konnte.
Ju Tage verwittern sie zu einem hläutichen oder gelblichen.
plastischen Thone und nur bei einer Tiefe von wenigen Metern
stösst man auf das feste Gestein, einen grautichen oder
bläutichgrauen geschichteten , schiefrigen Thon. der ebenfalis
keine Spur von Kohlensäure enthält.

Theils lagert dieser Schieferthon den Sandsteinhügeln auf,
theils dringt er in die von letzteren gebildeten Thäler ein.

Nur an einer Stelle konnte ich in diesem mächtigen Sand-
steingebiete andere Gesteine auflinden; und zwar gegenüber

172

dem Kampong Pendré unterhalb Teweh. Am linken Ufer des
Barito steht daselbst ein steiler Kalkfelsen, schon von
weitem durch seine weissliche Farbe hervortretend. Bei
einem zweimaligen Besuche dieser interessanten Lokalität
konnte ich der Zusammensetzung der Schichten daselhst einiger-
massen nachgehn.

Mann kann dort zwei Gesteinsgruppen unterscheiden: grau-
lichen Mergel und diesem auflagernd weissliche Kalkmassen. Als
unterste Schichten, zur Zeit meines Besuches noch vom Wasser
bedeekt, fand ich einen bläulichschwarzen harten Schieferthon
mit muscheligem Bruche: dieser zeigt in gepulvertem Zustande
reichliche Kohlensäure-entwickelung und ist sehr eisenreich.

Darauf folgen (anstehend gefunden) lichtgrauliche, nicht gut
spaltbare Mergelschiefer in einer Mächtigkeit von circa
15 M., vom damaligen Wasserstande gerechnet. Diesen ein-
gelagert ist eine Schichte mergeligen Schieferthones durch
seine dunkelgraue Färbung und knollig verwitterte Oberfläche
deutlich hervortretend und eine 0,15 mächtige Lage von
Mergelkalk mit graulicher Färbung, aber grösserer Härte als
die Mergelschiefer.

Dann folgt eine, durch Mergelschiefer von der früheren Lage
getrennte Schicht von lichtgrauem, mit reichlichen Versteine-
rungen erfülltem Mergelkalk in einer Mächtigkeit von 0,15 M.;
und durch eine Zwischenlage von einem 1.70 M. dicken
Mergelschiefer getrennt eine zweite Mergelkalkbank, von der-
selben Mächtigkeit und mit denselben Petrefacten erfüllt als
die erstere. Diesen auflagernd folgt dann als Endglied dieser
Gesteinsgruppe wiederum ein 4,0 M. mächtiger Mergelschiefer.
Die Versteinerungen der Mergelkalke scheinen der Hauptsache
nach aus Orbitoiden und Nummuliten mit vereinzelten Gastero-
poden und Pelecypoden zu bestehen.

Ueber dem _Mergelschiefercomplexe lagern Kalklagen,
ungefähr 40,0 M. mächtig: sie sind dickbänkig geschichtet
und die einzelnen Lagen durch mehrere dünne Mergelschiefer-
zwischenlagen von einander getrennt. Die Färbung der Kalk-

175

steine ist verschieden; sie sind gelblich, lichtgrau und dunkel-
grau. Einige Schichten sind dicht erfüllt mit Nummuliten,
indem sie in anderen Lagen nur spärlich vorkommen.
Oft sind die Nummuliten sehon an der Gesteinsoberfläche
deutlich zu beobachten, oft nur am frischen Bruche und auch
hier manchmal nur undeutlich.

Von Korallen fand ich nur wenige; sie scheinen sich in
den oberen Kalkschichten vorzufinden und Astraeaformen zu
sein. Der Steilheit des Kalkfelsens wegen konnte ich sie nicht
anstehend aufsuchen und fand sie blosz als Bruchstücke am
Fusse desselben.

Das Streichen dieser Schichten ist O—W; das Fallen circa
15° südlich.

Bei den Mergelschiefern ergibt sich die interessante Thatsa-
che, dass ihr Gehalt an kohlensaurem Kalk zunimmt, je mehr
sie sich den Kalken nähern. Im den untersten Lagen enthalten
sie ungelähr 45—60 °/, in HCI lösliche Bestandtheile und diese
nehmen in den oberen Lagen bis 70—75°/, zu. Die Kalke
selbst sind auch mergelig:; ihre in HCI lösliche Theile steigen
bis 80—85 °/.

In der Auffindung von Versteinerungen war ich wenig
glüeklich. Einige Sandsteinlagen enthalten zwar ziemlich viel
Pflanzenabdrücke; allein nur Fragmente von Blättern konnte
ich erhalten, keine vollständigen Blattabdrücke. Eben so
wenig konnte ich in den Thon- und Mergelschichten Petrefacten
auffinden. Blos die Mergel- nnd Korallenkalke lieferten ein
wenig Material.

Es fragt sich nun, mit welchen Schichten in anderen Theilen
Borneo’s unsere Formation sich vergleichen lässt, und welches
ihr _muthmassliches Alter sei? Letreres kann blosz aus Ana-
logieschlüssen gezogen werden, da Versteinerungen nur in
spärlicher Anzahl gefunden wurden: vergleichen lassen sie sich
aber sehr gut mit den von VerBeek in den Umgebungen von
Pengaron genau untersuchten Schichten, mit denen sie ein
gleiches Alter haben.

174

Mit diesen zeigen sie eine grosse Uebereinstimmung und be-
sonders in petrographischer Beziehung. Hier wie dort zeigen
sich die drei Gesteinscomplexe von unten nach oben : Sandsteine ,
Mergel und Kalke.

Die meisten Analogien zeigen Mergel und Kalke: die Zunahme
an kohlensaurem Kalk in den Mergelschiefern je höher zu den
Kalken: die Einlagerung von Nummulitenmergelkalken (== der
erste Nummulitenhorizont VerBeeKs, welcher aber hier aus
zwei durch eine Mergellage von einander getrennten Schichten
besteht); das beinahe ausschlieszlich Auftreten von Orbitoiden
und Nummuliten in denselben — stimmen überein mit den Cha-
rakteren der étage 2 Versenks. Dieselhbe Aehnlichkeit wiederholt
sich bei den Kalken. Jhre mergelige Natur, die ungleiche Verthei-

lung von stellenweise unzähligen Nummuliten (== zweiter Num-
mulitenhorizont VrerBeerKs), das Vorkommen von Korallen — ent-
spricht genau der étage a VerrenK’s. Die Sandsteinschichten bilden
wiederum die étage 2 Vergeeks; ihre Weehsellagerung mit Schie-
ferthone und Conglomeratlagen , der Mangel an Gehalt an Kohlen-
säure, das Vorkommen von zahtreichen nicht gut erhaltenen
Blattabdrücken finden ihr Analogon bei Peugaron : allein in struk-
tureller Beziehung findet der Unterschied statt, dass hei Teweh
der Sandstein ausser Glimmerblättehen auch verwitterte Feld-
spathpartikeln enthäll — arkosenartig ausgebildet ist — was hei
Pengaron blos bei den jungtertiären Schichten der Fall ist.

Kohteneinlagerungen trifft man in dieser Gegend nicht an,
dieselben treten aber nördlich von Feweh in der Umgegend
von Lahay auf: ferner findet man sie östlich, eine gute Tagereise
die Teweh auffahrend, und südwestlich, zwei Tage Fahrens im
Plusse Limoe. Die darmaligen unrubigen Zeiten verhinderten
mich diese Lokalitäten zu besuchen.

Die Ausbreitung der Sandsteine ist also eine ziemlich be-
trächtliche: ihre arkosenartige Ausbildung bei Teweh scheint die
Nähe von eruptiven Massen oder krystallinischen Schiefergesteinen
anzuzeigen , welehen sie ihren Ursprung verdanken: ob es aber
noch unbekannte Andesite sind, weiche jüngeren Eruplivgesteinen

175

bei Pengaron das Material zur Bildung der jüngeren Sandsteine
geliefert haben, oder ob die Bildung von älteren Gesteinen
_ herrührt, dies müssen spätere Urstersuchungen darthun.
Letsteren muss es auch vorbehalten bleiben den Zusammenhang
der Schichten bei Teweh mit den nördlich und östlich sich
erstreckenden festzustellen.

BATAVIASCHE VOGELS,

DOOR

A. G. VORDERMAN.
Ve

(Vervolg van Deel XLIL blz. 176).

CIRCAËTUS BACHA (GRAY). &

Inr: vaan: Oeloeng-oeloeng djamboel.

Jeugdig mannelijk individu, geschoten 2 Juli 1885 te
Moeara Angkee.

Vederen van den bovenkop en nek tot een kuif verlengd,
zwart aan de uiteinden en helderwitl aan hun basis: zij
eindigen in rosachtige eindzoompjes: wangen en keel don-
kergrijs. Mantel-, rug-, en kropvederen vaalbruin, de eerste
met _flauwgeelachtige eindzoompjes, de laatste met smalle
donkere schaftstrepen. De overige onderdeelen, de scheenen
en de onderste dekvederen grijsbruin met witte ronde
vlekken, die met een donkeren rand omzoomd zijn. Vederen
aan den vleugelrand witachtig.

De achterste bovenste staartdekvederen hebben aan hun
uiteinde twee witte vlekken.

Bovenste vleugeldekvederen donkerbruingrijs, de kleine met
flauwrosachtige eindzoompjes de groote met witte vlekjes aan het
uiteinde en witte dwarsbanden op het basaal gedeelte. Slag- en
staartpennen bruinzwart; de eerste met 4 bruingrijs en wil gemar-
merde dwarsbanden , de laatste met twee dergelijke. Van onderen

177

zijn deze dwarsbanden wit. Zoowel de slag- als de staartpennen
eindigen in witte zoomen.
… Washuid en oogleden groengeel. Bovenkaak aan de basis
loodblauw ; op den rug en aan het uiteinde donkerleikleurig.
Onderkaak loodblauw.

Iris heldergeel.

Pooten lichtokergeel. Nagels zwart.

Maaginhoud: De restanten van een hagedis.

Afmetingen van een volwassen vrouwelijk individu dat mij
4 Januari 1882 werd gebracht en geschoten was in de
Prinsenlaan.

Totale lengte … 0.560 M.
waarvan de staart. | î „ 0.260 »
_ Afstand tusschen het uitende der samengevoegde
vleugelpunten en dat van den staart . … 0.060 »

Vlucht lde250

Vleugellengte dt 0:590 vn

Lengte van de mondopening … 0.057 »

Culmen rostri … 0.054 »
Hoogte van den bek aan de basis „… 0.022 »:

_Wijdte van de mondopening 0.029 »

karsus … 0.078 »

Middeltoon met nagel. … 0.065 »
8 SAUROPATIS SANCTA (VIG. & HORSF.).

Inr: vaan: Tetengket.

De Sauropatis sancta gelijkt in vederkleed zeer veel op de
naverwante S. chloris. Terwijl deze soort echter een zuiver
Zuid-Aziatische soort schijnt te zijn, die westelijk tot in Abys-
sinië is aangetroffen en oostelijk tot Nieuw-Guinea en Noord-
Australië werd geobserveerd, zoo draagt gene een Polynesisch
karakter en is het meest westelijke punt. waar zij voorkom!
Banka. Het Leidsch museum bezit van deze soort 70 exem-
plaren, waaronder van Borneo en Banka, zoodat het schijnt

178

dat onze vroegere reizigers nooit individu’s van Java hebben
aangebracht.

SHARPE ontving indertijd van den Heer Fraser te Soerabaia
een exemplaar, zoodat van het voorkomen der soort ook op
Java voor ‘teerst door eerstgenoemde in de Proceedings van
de Royal zoological Society te Londen van 1870 is melding
gemaakt. Vermoedelijk was het exemplaar van Fraser uit
Oost-Java afkomstig. Uit de omstreken van Batavia werden
mij herhaaldelijk individu’s aangebracht doch immer aan of
nabij het zeestrand geschoten. Te dien opzichte verschilt de
S. sancta dus aanmerkelijk van de S. chloris, die ook tot
diep in het binnenland in de bergen gevonden wordt.

Individu geschoten nabij Moeara Angkee op 6 Mei 1885.

Het exemplaar is veel kleiner daar de S. chloris doch komt
daarmede in kleur en kleurverdeeling grootendeels overeen.
De bovenkop is donkergroenachtig, de voorhoofdsvedertjes
met rosse boordjes en de teugels rosachtig.

Het blauw der buitenste vleugeldekvederen is met rosachtig
wilte handjes omzoomd en het wit der onderdeelen is oker-
kleurig getint; op de onderste vleugeldekvederen zoo sterk dat
die een isabellakleur aannemen. Bek, iris en pooten als bij
S. chloris.

Totale lengte . 0.217 M.
waarvan de staart. 5 . „… 0.060 »
Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde
vleugelpunten en dat van den staart ‚0.043
Vlucht ‚ 0:55b
Vleugellengte . | „… 0.092: »
Lengte van de mondopening … 0.047 »
Culmen rostri ] d …0:05bue»
Hoogte van den hek aan de basis 0.010,41
Wijdte der mondopening … : nw 0007 en
Tarsus Ä „ 0,015 »

Middeltoon met nagel. : k E 20.02158

179

CEYX RUBRA (MULL.) ©

INI RAAM EELS vaten bertasdaant ee

Schijnt zeldzaam in de omstreken van Batavia.

Vrouwelijk exemplaar dat mij op 17 Juni 1885 gebracht
werd, en geschoten was nabij Konneng.

Alle bovendeelen bruinrood. Doordien de vederen van den
hovenkop, rug en stuit lilablauw eindigen, ligt er over die
deelen een bijzonder fraaie gloed van die kleur.

De teugels zijn geel. Tusschen den binnenooghoek en de
hasis van de bovenkaak is een plekje met fijne zwarte vedertjes.

Het onderste deel van de wangen is geel: naar boven gaat
het in intens-kaneelbruin over. Aan weerszijden bevindt zich
achter de oorstreek een witte vlek. De kin is witachtig: de
overige onderdeelen hooggeel, dat aan de flanken en ter zijde
van den krop in kaneelbruin overgaat. De schoudervederen
en de kleine buitenste vleugeldekvederen zijn bruinrood. De
middelste buitenste vleugeldekvederen hebben bij een zwarte
centraalvlek granaatroode randjes. De grootere zijn zwart
met rosbruine uiteinden. Slagpennen der 1° orde vaalzwart
met kaneelbruinen binnenrand, die der 2° orde eveneens, doch
bovendien met rosbruinen buitenzoom. Binnenste vleugeldek-
vederen donkergeel, op enkele plaatsen met kaneelbruine
tinten.

Staartpenneun roodbruin. De middelste paren met een
blauwzwartachtige terminaalvlek.

Iris bruinzwart.

Bek heldervermiljoenrood. Pooten oranjerood. Nagels hoorn-
kleurig.

De heide voorste toonen zijn alleen aan hun uiterste geleding
vrij, maar overigens aan elkaar verbonden.

Maag: ledig.

(Volgens pre Bocarmé voedt deze soort zich met water-
insecten).

Totale lengte ‚ 0.140 M.
waarvan de staart. : … 0,024 »

180

Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde

vleugelpunten en dat van den staart … 0.012 M.
Winebt 4 0:21 35
Vleugellengte . … 0.055 »
Lengte van de mondopening OENE
Culmen rostri 005 pen
Hoogte van den bek aan de basis … 0.008 »
Wijdte der mondopening … 0 OLS
Tarsus ' 0.009
Middeltoon met nagel. „ 0015 »

CHRYSOCOCCYX LUCIDUS (GM) ©
INL: Naam: Madassie.

Jeugdig vrouwelijk individu in bijna volkomen vederkleed
(bosch van Tjungkareng 29 April 1885).

Bovendeelen van kop en romp rosachtig-grijs met flauwgroenen
metaalgloed. Mantel en schoudervederen zoomede het grootste
gedeelte der buitenste vleugeldekvederen fraai metaalgroen, de
laatste vederen met lichte rosachtige randen.

Slagpennen bistrekleurig op het onderste gedeelte van de
binnenvlag na, dat wit is, maar tegen de schaft aan in ros-
bruin overgaat. Hierdoor ontstaat op den uitgespreiden vleugel
een breede witte dwarsband, die alleen aan den binnenkant waar-
genomen wordt. Teugels, wangen en onderdeelen wit met
lauwe grijsbruine dwarsbanden, die een zweem van metaal-
glans hebben. Evenzoo de binnenste vleugeldekvederen. De
onderste staartdekvederen zijn zeer verlengd en zuiverwit
maar vertoonen hartvormige grauwe vlekken die ook een groenen
weerschijn hebben.

De beide middelste staartpennen zijn als de mantelvederen
bronsachtig-groen. De grondkleur der overigen is rosachtig-
grijs met flauwgroenen glans: zij bezitten bovendien aan het uit-
einde van de binnenvlag één of twee ronde witte vlekken, die
door zwart begrensd worden en zijn aan hun onderste deel

181

roodbruin. Uitzondering hierop maakt het buitenste paar staart-
pennen dat zwart is en 6 witte dwarsvlekken vertoont aan
de binnenvlag met dergelijke witte randvlekjes aan de bui-
tenvlag.

Bek zwartachtig. Pooten donkergrijs. Iris lichtgrijs.

De volwassen individu’s hebben helderroode ooglidranden en
een roodbruine iris.

Maaginhoud: vederen, vermoedelijk van haar zelve afkomstig.

Totale lengte : „ 0.167 M.
waarvan de staart. … 0.070 »
Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde
vleugelpunten en dat van den staart 0018 7»
Vucht, … . … 0.284 »
Vleugellengte . sr OOAZee »
Lengte der mondopening … „ 0.018 »
Culmen rostri ‚ 0.012 »
Hoogte van den bek aan de basis „… 0.005 »
Wijdte der mondopening … 8 … 0.009 »
Tarsus 7 ; „0,018; »
Middeltoon met nagel. oa „ 0.018 »

CENTROPUS EURYCERCUS (HAIJ)-
IL: naam: Boeboet.

Jeugdig vrouwelijk individu geschoten op 6 Mei 1885 te
Moeara Angkee. Het te beschrijven exemplaar heeft nog vele
restanten van het eerste kleed.

Alle slagpennen, de buitenste vleugeldekvederen en het
achterdeel van den mantel rosbruin.

De vederen de laatste deelen met glimmende licht gekleurde
schaften.

Alle overige deelen van het vederkleed zwart, dat vooral op
de bovendeelen een blauwgroenen metaalgloed bezit. De
vederen van de zijden van den kop, de onderdeelen van den
romp en de scheenen vertoonen nog flauw uitkomende wit-

182

achtige dwarsbandjes of vlekjes. Evenzoo de binnenste vleu-
geldekvederen.

Bek donkerhoornkleurig. ris grijs. Pooten en nagels zwart
en met ingedroogde klei bezoedeld.

Maaginhoud: een overgroote hoeveellieid rupsen.

Totale lengte … 0.565 M.
waarvan de staart. . ‚770295 «jk
Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde
vleugelpunten en dat van den staart … 0.225 »
Vecht 0.570
Vleugellengte … 0.210 »
Lengte van de mondopening ‚0.052
Culmen rostri … 0.045 »
Hoogte van den bek aan ie EEE … 0.020 »
Wijdte der mondopening … … 0.024 »
Tarsus . … 0.064 »
Middeltoon dee nagel . 4 02057
Idem met dezen. … 0.051 »
Kleinste achtertoon zonder He . „ 0.018 »
Idem met dezen. , … 0.044 »

MIXORNIS GULARIS (HORSF.). &

INL, NAAM "sven en

Mannelijk individu geschoten op 29 April 1885 in het bosch
van Tjingkareng.

Alle bovendeelen roodbruin; op den rug schemert het grijs
van de basis der harige vederen door. Wangen en flanken
grijs. Naakte huid om het oog leiblauw; keel wit met
overlangsche zwartachtige vrij groote schaftvlekken. Dit wit gaat
op den krop en de borst in een zacht geel over, dat zich naar
beneden op het midden van den buik voortzet. Daar ter plaatse
veranderen de schaftvlekken geleidelijk in smalle donkere over-
langsche streepjes. Vleugelrand onder de alula lichtgeel met
donkere vlekjes. Wvenzoo de binnenste vleugeldekvederen. _ De

185

staart is wigvormig toegespitst. Bij het beschreven individu
zijn de randen der staartvederen door slijting inegaal. Bek
zwartachtig, uitgezonderd de punt van de onderkaak en de
randen van de bovenkaak, die lichthoornkleurig zijn.

Iris lichtgeel. Pooten en nagels olijfgroen.

De maag hield in: een kakkerlakken-ei en restanten van
kleine insecten.

Totale lengte . … 0.141 M.
waarvan de staart. … 0.056 »
Afstand tusschen het uiteinde ie samengevo alie
vleugelpunten en dat van den staart „… 0.058 »
Vlucht . sed 0.190"
Vleugellengte … 0.058 »
Lengte van de mondopening k 001
Culmen rostri „ OsQdbij >
Hoogte van de bek aan de fase … 0.005 »
Wijdte der mondopening … 3 … 0.008 »
Tarsus … 0.020 »
Middeltoon met Waadt . un ton 037

TRICHOSTOMA PYCA (BOIE).
In: vaan: Kantjilan.

Mannelijk individu geschoten in eenzame Salaktuinen boven
Meester-Cornelis.

De vogel heeft een korte ineengedrongen gestalte met
verlengde tarsi en een zeer kleinen staart. Alle bovenste be-
kleedsels donkergrijs-umberkleurig, dat op den rug en vooral
op den stuit in bruin overgaat. De onderdeelen wit: de zijden
van den kop in het grijsachtige trekkend. Wangen en zijden
van den hals rosachtig-grijs. Flanken en onderste staartdek-
vederen roestkleurig; staartpennen en buitenranden van de
slagpennen donkerroestkleurig, overig gedeelte van de slagpennen
sepiakleurig.

Het individu had slechts één testikel,

184

Bovenkaak donkerhoornkleurig.

Onderkaak licht getint.

Pooten lichtloodkleurig. Lris gebrande-terrastienna.
Maaginhoud: Mieren en spinnen.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren

uitgestrekte pooten . . … 0.165 M.
Idem zonder dezen … 0145 »
Staartlengte … 0.045 »
Afstand tusschen het ind der Eenden

vleugelpunten en dat van den staart . 0.020 »
Vlucht’ …. 8 $ \ . 0.225 »
Vleugellengte „ 0.068 »
Lengte van den bek . „ 0.0 »
Culmen rostri „1 GOEDE
Hoogte aan de basis . „ 0.007 »
Wijdte van den bek. . … 0.011 »
Tarsus , . … 0.026 »
Middeltoon met idee 8 … 0.014 »
Achtertoon met nagel … 0.018 »

SETARIA PECTORALIS (SALV.) &

INDIE INAAMS over en

Dit vogeltje werd tot dus verre beschouwd als eene specifiek
Borneosche soort. Verrrraux en Gray melden de plaats van
herkomst als te zijn Borneo: Doria en Breocart verzamelden 4
exemplaren in Sarawak, die zich thans in het Museum te Turijn
bevinden.

Het schijnt volgens SaLvaporr (£) dezelfde species, die door
Gray in zijn Handlist Il op pag. 518 als Napothera euryzona
(Mürrer) opgenoemd is.

Het voorkomen van deze soort op Java is dus nieuw voor
de wetenschap.

Den 29 April werden mij door den Heer GorLnman twee exem-
plaren gebracht, die bij in het bosch van Tjingkarang nabij den

(1) Ueeelli di Borneo pag. 233.

185

Tangerangschen Weg geschoten had. Van dezelfde localiteit, die
zeer nabij het zeestrand gelegen is, bracht hij mij toen ook
exemplaren van Turdirostris capistrata en Pitta cyanura.

De beschrijving der javaansche Setaria pectoralis is als
volgt.

Alle bovendeelen en de zijden van den kop olijfbruin.
Bovenste staartdekvederen, de staart de kleine buitenste
vleugeldekvederen en de randen van de groote vleugeldekvederen
en slagpennen zijn rosachtig. Teugels grijsachtig, lichter van
tint dan de aangrenzende vederen. Kin, buik en onderste staart-
dekvederen wit; de flanken vormen een geleidelijken overgang
tot de kleur van den rug. Een breede band, die licht
okerkleurig getint is, gaat dwars over den krop. Aan de zijden
van dezen dwarsband wordt zijne tint donkerder en helt
meer tot de kleur der bovendeelen over.

Bek zwartachtig, van binnen zwart. Iris donker-vanDyck.
Pooten lichthoornkleurig.

Maaginhoud : spinnen en onverteerde koppen van groote mieren.

Eene afbeelding van deze soort wordt aangetroffen in
SaLvaporr’'s werk over de vogels van Borneo.

Totale lengte , : .… 0.142 M.
waarvan de staart. f d … 0.060 »
Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde
vleugelpunten en dat van den staart Ì RRD Ga Me
Vlucht \ \ 4, 0287 7
Vleugellengte 8 â … 0.070 »
Lengte van de mondopening Ö 1 ROT
Culmen rostri … - : 0,015 te
Hoogte aan de basis . ) Badde ; … 0.004 »
Wijdte van den bek. 3 : ‚ 0.009 »
Tarsus : 4 k 8 OOT Ze
Middeltoon met al : . À … 0014 …

186

IXOS PLUMOSUS (BLYTH.) OQ
Inr: naam: Tjerotjokkan.

Bovengenoemde soort komt nog al veelvuldig voor in de stille
salaktuinen bij Tjilitan boven Meester-Cornelis. Dr. Finscu, die
een exemplaar naar Europa mede nam om tot vergelijking
en richtige diagnose te dienen, stelde deze op 7richo-
phorus _plumosus (Bryru.) en noemde deze synoniem met
Frichophorus inornatus (Kuur), Ik hen echter verplicht, bij de
verwarring die er nog heerscht in de richtige classificatie der
groote familie van de Pienonotidae, de in den lateren tijd door
mij gevolgde nomenclatuur van Grav’s Handlist aan te nemen,
alwaar deze vogel onder nummer 5951 als synoniem met Jxos
simpler van Lesson voorkomt en de door Dr. Frsscu gelijk-
gestelde Prichophorus inornatus (Kuur) onder 5950 genoteerd is.
‘Grars schijnt de beide soorten dus niet identisch aan elkaar
te houden, hoewel het blijkt, dat er, toen zijn Handlist ge-
drukt werd, van geen van heiden een exemplaar in het Britsch
Museum aanwezig was. Omtrent den naar Europa medegeno-
men vogel scheef Dr. Fiysen mij. »Ich verglich Ihr Exemplar
„mit solchen aus Java im Berliner Museum und fand sie ganz
„gleich. Aber Ihr Exemplar zeigt einen rostgelben kinnfleck,
»was jene nicht haben. An eemem Exemplar lässt sich nun nicht
„bestimmen, ob dies ein specifischer Unterschied ist, denn dazu
„würde eine ganze Reihe von Exemplaren erforderlich sein.”
Het blijkt uit een groot aantal exemplaren, dat in mijn bezit
is, dat de meeste Bataviasche individus die gele keelvlek heb-
ben, terwijl enkele vogels die missen en de kin en keel zich
bij hen vuilwit voordoen.

Vrouwelijk individu geschoten boven Meester- Cornelis. _Bo-
venkop, wangen en nek grijsachtig-umberkleurig met een
flauwe olijfgroene tint bedekt. Mantel, rug en staart vuilolijf-
groen. Evenzoo de buitenste vleugeldekvederen en de buiten-
vlaggen der slag- en staartpennen. Overigens zijn de vleugels en
de staart sepiakleurig. Kinen keel okergeel (bij sommige andere
exemplaren vuilwit): krop en borst grijsachtig, dat op den buik

187

en: de onderste staartdekvederen in lichtgrijsachtig-okergeel
overgaat. Dezelfde tint maar iets lichter vertoonen de binnenste
vlengeldekvederen. Binnenvlakte van den vleugel zilverachtig
grijs; aan de ondervlakte van den staart predomineert grijsachtig-
olijfgroen. Op de flanken heeft een geleidelijke overgang plaatst
tusschen de kleuren van de onderste en bovenste hekteedselen.

Bek zwart. Iris roodbruin. Pooten en nagels hoornkleurig
met paarsche tint: voetzolen flauw-okergeel.

Maaginhoud : microcoieopteren en kleine diptera.

Totale lengte „0:185. M.
waarvan de staart. . 0.075 »
Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde
vleugelpunten en dat van den staart … 0.045 »
Wicht, . asha: 0.265
Vleugellengte . … 0.082 »
Lengte van de mondopening 0.021 »
Culmen rostri . 0.045,»
Hoogte van den bek aan de basis … 0.005 »
Wijdte van de mondopening let >
Marsus. … 4 $ … 0.019 »
Middeltoon met nagel. / … 0.011 »

GRAUCALUS JAVENSIS (HORSF.) Q

Inr: NAAM:

Is hoogst zeldzaam op Batavia.

Jeugdig vrouwelijk individu, dat mij den 12 October 1885
gebracht werd en door den Heer L. Wasen langs. de defensie-
lijn bij Kemajoran geschoten was.

Alle bovendeelen van den romp aschgrijs, op het achter-
deel van den rug en de stuit lichter van tint: de vederen
daar ter plaatse met witachtige boorden omzoomd. Wangen
als de bovenkop.

Teugels en streek om het oog zwartachtig: de superciliair-
streek is lichter getint dan het aangrenzend gedeelte van den
bovenkop: kin, keel en krop lichtgrijs. De vederen van de

188

borst met witte en lichtgrijze dwarsbandeletjes. Deze kleur
en teekening zetten zich langs de flanken naar achteren
voort. Buik, onderste staartdekvederen en binnenste vleugeldek-
vederen wit. De vedertjes aan den vleugelrand zijn als de borst
geteekend. De buitenste vleugeldekvederen, uitgezonderd de groote
van de 1e orde hebben dezelfde grijze kleur als de overige bovenste
bekleedselen. De slagpennen, de alula en de groote dekvederen
der 1° orde zijn zwartachtig met grijs-witte buitenzoomen , die
zich geleidelijk op de slagpennen der 5° orde verbreeden. Vooral
de slagpennen de 1° orde bezitten helderwitte binnenranden,
die aan de binnenvlakte van den vleugel zichtbaar zijn.

Uitgezonderd de beide middelste, die grijs zijn, hebben alle
staartpennen een zwarte grondkleur en witte punten. Deze
laatsten zijn het sterkst ontwikkeld bij de meer buitenwaarts
ingeplante, terwijl daarentegen de meer binnenwaarts voorko-
mende staartpennen ook grijs getint zijn aan de basis van hun _
buitenvlag.

De buitenvlag van het buitenste paar staartpennen is aan
de achterste helft wit. De zeer robuste bek is, even als de
pooten en nagels, zwart gekleurd.

Iris donkerbruin.

Maaginhoud: restanten van kleine ficus-vruchten en rupsen.

Totale lengte .… É \ R é 3 ‚0. ATh

waarvan de staart. 3 8 ; … 012000
Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde

vleugels en dat van den staart : \ „ 0.051 »
Vlueht. « 5 3 d ë . 0485 »
Vleugellengte . $ $ KE
Lengte van de mondopening Á ' 0.034
Cnlmen rostri k 3 ' N t . 0.025 »
Breedte van de mondopening 3 : … 0.022 »
Hoogte van den bek . : 7 E : „0.012

Tarsus î ï b , _ \ … 00271
Middeltoon met nagel. é ' j $ … 0.026 ve

189

CALORNIS CHALYBEA (HORSF) Ô & ©
INL: vaan: Fjamperling.

Komt vrij veelvuldig romdom Batavia voor. Het wijfje ver-
schilt voornamelijk in kleur der onderdeelen van het mannetje.
Mannelijk individu geschoten te Lontar Satoe op 4 Mei 1882.

De vederen van den kop, nek en hals loopen puntig uit.
Het geheele vederkleed is effenzwart met sterk gepronon-
ceerden zeegroenen metaalglans. Zelfs de binnenste dekve-
deren van de vleugels, die voor het overige grijsachtig zijn,
vertoonen nog fijne harige zoompjes, die groenglanzend zijn.
Slag- en stuurpennen, alleen voor zoover zij bij den toegevouwen
vleugel of staart aan de buiten- of bovendeelen aan het zon-
licht blootgesteld zijn, van den metaalglans voorzien.

Bek en pooten zwart. lris steenrood.

Maaginhoud: vruchten van Tjenté manies.

Totale lengte f … 0.184 M.
waarvan de staart ’ À 2 : ' 401065 1»
Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde
vleugelpunten en dat van den staart ° „ 0.058 »
Vleugellengte 3 d ; d k „ 0:096 ‘»
Lengte van den bek . . - „ 0.021 »
Culmen rostri ; ì zt 0.016,03
Hoogte aan de basis . . … 0.006 »
Wijdte van een bek. ; . TOOL Jon
Tarsus À ; ; m0 001 7D
Middeltoon met Kibet L Â . 0.020 »

Het wijfje, dat mij in gezelschap van bovenbeschreven man-
netje gebracht werd, had de bovendeelen als dit gekleurd , doch
met minder intensen metaalgloed, en bovendien de vederen van
grijsachtige fijne zoompjes voorzien. De onderdeelen zijn wit-
achtig, hetgeen door overlangsche groenzwarte schaftvlekken
afgebroken is; meer naar achteren worden de donkere schaft-
vlekken smaller en op den buik krijgt het wit een bepaaldelijk

190

gele tint. De onderste staartdekvederen zijn wit met smalle
lange schaftviekken.

Slagpennen bistre gekleurd. Staart als bij het manmetje.

ARDEA CINEREA (L) Ô
Ixv: vaan: Tjangak roempoet.

Een der grootste reigers, die volgens ScureceL in Europa,
Azië tot in Japan. den Indischen archipel, en zelfs in Nieuw-
Holland aangetroffen wordt. Hij is in Nederland zeer gemeen,
maar komt daarentegen op Java zeldzaam voor en is daarbij
zeer schuw.

Mantel, rug, stuit, staart, flanken, binnenvlakte van de vleu-
gels blauwachtig-grijs. Evenzoo de slagpennen der 5e orde,
alle kleine vleugeldekvederen, de groote dekvederen van
de slagpennen der 2e en 5e orde en de vederen onder de alula.
De vleugelrand is wil, zoo ook eenige schoudervederen en de
punten der verlengde mantelvederen, die naar achteren tot
op den staart reiken.

De hals, borst, het midden van den buik, de scheenen en de
onderste staartdekvederen zijn wit. Daarentegen zijn de boven-
kop, de kropvederen en de zijden van de borst en den buik grijs-
zwart. Eenige overlangsche rijen van vlekken langs de voor-
zijde van den hals, zoo ook de alula, de groote dekvederen
van de slagpennen der 1e en 2e orde zijn evenzeer zwart.
Pehter heit die kleur op de laatstgenoemde plaatsen bij den
levenden vogel meer naar donkergrijs over.

Voor den krop hangt een krans verlengde puntige witte
halsvederen.

De kop is met uitzondering van haar bovenste deel wit. De
hovenkopvederen zijn, als boven reeds vermeld is, zwart en
eindigen van achtereen in eene smalle puntige kuif. De voor-
hoofdsvederen zijn ook verlengd en reiken tot aan het achter-
hoofd, maar steken af, doordat zij zuiverwit zijn. :

De naakte huid om het oog is grijsgroen. Basis van den

men aad

191

bek, evenals de scheenen helderstroogeel. Overig deel van
den bek oranjekleurig met iets donkerder snavelrug.
Iris stroogeel. Tarsi en toonen vuilgrijsgeel. Nagels zwart.
Maaginhoud: restanten van kikkers en vischjes.
Totale lengte met inbegrip der naar achteren

uitgestrekte pooten „ 1.260 M.
Idem zonder deze é 5 ‚0.920 »
Staart 3 É { ee 01,50 7/5

De uiteinden der samengevoegde vleugelpunten
bedekken juist die van den staart.

Vlucht. . KANE Or
Vleugellengte „… 0.405 »
Lengte der mondopening … Ô ‚0.154 »
Culmen rostri ‚ 0121 »
Hoogte van den bek aan de basis … 0.026 »
Wijdte der mondopening … „0.022. »
Naakt gedeelte der scheenen _ - . … 0.085 »
Tarsus f „OA 52»
Middeltoon met nagel. . … 0.108 »
Achtertoon met nagel … 0.055 »

RALLINA FASCIATA (RAFFL. &

IL: vaan: Tikoesan.

Mannelijk individu geschoten op 4 April 1885 hoven Tjistan
(Meester-Cornelis).

Kop, nek, hals en krop intens helderkastanjebruin, op de
kin naar wit overhellend. Mantel, rug, stuit en bovenste staart-
dekvederen donkerkastanjebruin, evenzoo de slagpennen der

5e orde en de staartpennen.

Enkele schoudervederen, alle buitenste kleine vleugeldekvet
deren, zoomede de groote dekvederen van de slagpennen der
2e en 3e orde zijn sepiakleurig met 1, 2 of 5 witte dwars-
banden, naar gelang der grootte van den veder: op de grens
van den witten dwarsband gaat de sepiagrondkleur in zwart

over. Alle laatstgenoemde vederen loopen echter in rosachtige

192

harige eindzoomen uit en bezitten dergelijke buitenranden.
Hierdoor ligt een waas van kastanjebruin over de pas beschre-
ven deelen. Alleen de groote dekvederen der slagpennen der
te orde zijn effen-sepiakleurig.

De slagpennen der 1e en 2e orde vertoonen behalve een
sepiagrondkleur 4 of 5 evenwijdige rijen ronde vlekken, die
voor de buitenvlaggen rosachtig-wit maar voor de binnenvlaggen
helderwit zijn. De alula is als de groote slagpennen gekleurd.

Alle resteerende onderdeelen en de flanken zijn wit met
breede zwarte dwarsbanden. Slechts op het midden van den
huik ontbreken deze laatsten. De binnenste vleugeldekvederen
volgen in kleur en teekening de flanken.

Op de onderste staartdekvederen krijgt het wit eene rosach-
tige tint. Deze vederen reiken tot aan het uiteinde van den
staart. Bovenkaak donker-, onderkaak lichtloodkleurig. Mond-
hoek en naakte ooglidranden, zoomede de pooten, fraai-koraal
rood. Nagels donkerhoornkleurig.

Iris roodbruin.

Maaginhoud: insecten en aarde.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren

uitgestrekte pooten … OLO
Idem zonder deze 4 ‚ 0.250 »
Staart b : A £ a 8 , … 0.045 »
Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde

vleugelpunten en dat van den staart . 0.014 »
Vlucht f : ; k „… 0.400 »
Vleugellengte } À ; ‚ 0124 »
Lengte van de mondopening d é . 0.024 »
Culmen rostri f , : 4 0.02
Hoogte aan de basis . : … 0.009
Wijdte der mondopening … ° Ì OLDE
Naakt gedeelte van de scheen 000 B
Karsus- 3 : à \ k 0:04
Middeltoon met nagel ijege 4 ij | … 0.055 »

Achtertoon ; : 2 / 3 : 00150

DENDROCYGNA VAGANS. (EYTON) ©

IxL: vaan: Meliwies timor.

Vrouwelijk individu, geschoten den 12 October 1885 nabij
Tandjong Priok.

Deze kleine wilde eend komt vooral gedurende den Oost-
moesson vrij veelvuldig voor in de omstreken van Batavia.

Bovenkop donkersepiabruin, dat naar achteren zich langs
den nek tot bij het begin van den mantel voortzet. Zijden
van kop en hals lichtgrijsbruin, dat geleidelijk naar onderen
bij de kin en keel in rosachtig-wit overgaat. Ooglid-
randen zwart. De vederen van het onderste gedeelte van den
nek rosbruin met zwarte basis en dito bandeletjes of cirkeltjes.
Mantelvederen zwart met rosbruine zoomen, terwijl enkele der
grootste lichtrosachtige schaftstrepen hebben, die in een drop-
pelvlek eindigen. Verlengde schoudervederen zwart met witte
schaft. Rugvederen zwart. De bovenste staartdekvederen met
zwarte basis, doch overigens rosachtig-wit; slechts enkele zijn
zwart met een rosachtig-witte droppelvlek. Staartpennen
zwart, de uiterste paren met rosachtig-witte schaftstrepen.

De buitenste kleine vleugeldekvederen zijn intens-kastanje-
bruin. De overige, even als de slagpennen, zwart. Vederen
van den krop rosbruin met zwarte vlekjes, die van de borst en
het voorste gedeelte van den buik helderbruin, terwijl de verlengde
vederen van de flank een breede rosachtig-witte overlangsche
streep vertoonen, die aan weerszijden door smallere zwarte stre-
pen begrensd wordt en die met de rosbruine randen een fraaie
teekening vormen. Vederen van het achterste gedeelte van den
buik en de tibiae wit met zwarte zijstrepen. Onderste staart-
dekvederen rosachtig-effenwit.

Bek, pooten en nagels zwart. Iris donkerbruin.

Maaginhoud: wormpjes, kleine waterinsecten en steenharde
zaden van waterplanten.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren
uitgestrekte pooten f ) ; 100530 M,

[dem zonder de pooten £ 5 : „ 0.450 »

Staartlengte . … 0.050 M.
te)
Het uiteinde der samengevoegde vleugelpunten
reikt juist tot aan dat van den staart.

Vlucht OTO val
Vleugellengte … 0.200 »
Lengte van de mondopening … 0.050 »
Wijdte van de mondopening 0.018 5%
Hoogte van den bek aan de basis …« OAN
Culbmen rostri sc OOSTEN
Naakt gedeelte van de scheen 20-080
larsusses. E … 0.047 »
Middeltoon met nagel. … 0.067 »
Achtertoon met nagel … 0.018 »

DENDROCYGNA ARCUATA (SWAINSON) 6)
Ing: naam: Meliwies.

Gelijkt veel op de voorgaande soort en is veel menigvuldi-
ger. Hij trekt ’s nachts dikwijls over Batavia heen en is dan
aan zijn eigenaardig fluitend geluid herkenbaar. Toen op
den avond van den 26ste" Augustus onder donderende knallen de
hevige uitbarsting van den vulkaan op Krakatau plaats had , kwa-
men groote zwermen dezer vogels om het schel verlichte circus ,
dat op het Koningsplein een voorstelling gaf, heen vliegen.

Deze meliwies is, behalve door de kleinere afmetingen , op het
eerste gezicht van de D. vagans te onderscheiden door de lichtgele
ooglidranden, die bij laatstgenoemde soort zwart zijn. Boven-
dien eindigt het bruin van den bovenkop aan de grens
van het achterhoofd en toopt niet door. Het bruin van het
onderste deel van den nek mist de zwarte cirkelvlekken en de
kropvederen eveneens de zwarte vlekjes. Ook is de grondkleur
meer geel getint; mantel en schoudervederen grijszwart met
geelbruine harige boorden.

De bovenste staartdekvederen zijn rosbruin, en de achter-
buik- en onderste staartdekvederen effen-grijsgeel. Het zwart
van de slagpennen en groote buitenste vleugeldekvederen

195

trekt meer naar het grijs en de verlengde flankvederen, die
bij de voorgaande soort helder gekleurd en fraai geteekend waren
zijn geelachtig-grijs met een smalle licht gekleurde schaft
streep. Staartvederen effenzwart. Binnenvlakte van den vleu-
gel, even als bij de. vooraande soort, effenzwart. Ook de kleur
der iris komt overeen met die van D. vagans. Daarentegen
zijn de bek en de pooten donkerloodkleurig.

Afmetigen van een mannelijk individu, geschoten den (2
October 1885 nabij Tandjong Priok.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren

uitgestrekte pooten „ 0.470 M.
Idem zonder de pooten rex: 580 win
Staartlengte dt … 0.045 »

De uiteinde der samengevoegde vleugelpunten
reiken tot bij het uiteinde van den staart.

Nincht’”: . … 0.720 »
Vleugellengte . 1 OA
Lengte van de mondopening . … 0.048 »
Wijdte van de mondopening . … 0.016 »
Hoogte van den bek aan de basis 10-040 ow
Culmen rostri „0.041 »
Naakt gedeelte van de scheen … 0.018 »
Tarsus } . … 0.044 »
Middeltoon met nagel . … 0.065 »
Achtertoon met nagel … 0.020 »

PLOTUS MELANOGASTER (PENN).
IL: vaan: Petjoek oelar.
De petjoek oelar is in de omstreken van Tandjong Priok,
bij Tjilintjing en in de westelijk van de Stad gelegen een-
zame rawah’s niet zeldzaam. Enkele malen worden er levende
exemplaren door inlanders te koop aangeboden. In den Bata-
viaschen Planten- en Dierentuin leeft een drietal dier slanke
vogels. Van het geslacht Plotus kunnen volgens SeureGeu

196

met zekerheid slechts drie soorten worden onderscheiden, t. w.
de Plotus anhinga uit tropisch Amerika, de Plotus le varllantù
uit tropisch Afrika en de P. melanogaster uit tropisch Azie en
Australie. Grais brengt de individu’s uit het laatstgenoemde
werelddeel tot eene afzonderlijke soort: de Plotus novae hollandiae
van Gourp.

Mannelijk individu, geschoten op 4 Augustus 1885 nabij
Tandjong Priok.

Bovenkop, nek en hals tot aan den mantel geelgrijs. Een
donkere streep loopt in het midden, terwijl de fijne vedertjes
lichter gezoomd zijn. Wangen, kin en voorste gedeelte van den
hals zilverachtig-wit. Zijden van den krop rosachtig. Krop
huik, flanken, rug, bovenste en onderste staartdekvederen effen-
zwart met flauwgroenen metaalglans. Zijdelingsche mantel-
vederen, verlengde schoudervederen zwart met een breede
zilverachtig-witte en scherp toegespitste schaftstreep; kleine
buitenste vleugeldekvederen evenzoo, doch door dezen korteren
vorm der vederen is de schaftvlek hier meer lansvormig.
Groote buitenste vleugeldekvederen zilverachtig-grijs met breeden
zwarten binnenrand en smallen zwarten buitenzoom. Staart-
pennen en slagpennen der te en 2e orde effenzwart, die der
ze orde bovendien met overlangsche zilvergrijze streep aan
de buitenzijde van de schaft. Bovendien steekt er aan weers-
zijden een verlengde schouderveder uit, die dezelfde kleur
maar de zilvergrijze streep aan de binnenzijde van de schaft
vertoont.

Bek en naakte huid om het oog donkerolijfgroen ; achterdeel
van de onderkaak roodachtig; aan het uiteinde van de mond-
opening bevinden zich aan weerszijden fijne naar achteren ge-
richte scherpe stekeltjes, die vermoedelijk het afglijden van den
pas bemachtigden prooi, die uit visschen bestaat, verhoeden.
Iris geel-okerkleurig. Pooten en nagels donkerhoornkleurig.
Lwemvliezen vuilgeelachtig.

Maaginhoud : visschen.

Totale lengte ’ é ' . 0.910 M.

197

waarvan de staart. :
Afstand tusschen het uiteinde van de samenge-
voegde vleugels en dat van den staart .
Vlucht
Vleugellengte
Lengte van de eene
Culmen rostri
Hoogte van den bek aan de Hans
Wijdte van den bek.
Tarsus
Middeltoon met A
Achtertoon met nagel

Batavia, 2 October 1885.

METALLISCH IJZER IN EENE KIEZELLEI, AFKOMSTIG
VAN PARIT KAYAN, STROOMGEBIED DER
SIKAYAM (BORNEO). |

DOOR

Dr. H. CRETIER.

Men hoort dikwijls de meening uitspreken dat gedegen ijzer
op aarde niet voorkomt behalve in meteoorijzer. De meeste
schrijvers van leerboeken over scheikunde en ook over minera-
logie drukken zich in dien zin uit, al bevestigen zij de stelling niet
uitdrukkelijk. Dr. Arsiy Wersgacu bij voorbeeld spreekt op
pag. 16 zijner »Tabellen zur Bestimmung der Mineraliën nach
»äusseren Kennzeichen’”’ (zweite Auflage 1878) van: Eisen
(Meteoreisen). Gmerin , Lehrbuch der unorganischen Chimie: 1844
pag. 299 alleen van meteoorijzer. Berzerrvus in zijn Traité de
ihimie, Tome 2, pag. 648, zegt: »On rencontre rarement le
fer à l'état métallique et presque tout le fer natif qu’on trouve
dans la nature est renfermé dans les pierres météoriques.
Cependant on prétend qu'il a été decouvert aux Etats-unis,
non loin de Canaän dans du schiste chloiteux” (chloriteux ?) »un
filon large de six centimètres etl rempli de fer nalif.” In
gelijken geest spreekt Granam Orro, 5e Auflage II 718.

NAuMaNN evenwel zegt in zijne mineralogie »Das gediegene
Eisen ist als tellurisches und meteorisches zu unterscheiden ,
obwohl das wirkliche Vorkommen des ersteren vou ScurörTER
u. A. bezweifelt wird. .... Für das Vorkommen des tel.
lurischen Eisens sind besonders Mühlhausen in Thüringen
(wo es _BoryemaN in Eisenkiesknollen eines zur Keuper-

199

formation gehörigen Kalksteines fand), Chotzen in Böhmen
die Gegend am St. Johns River in Liberia, Minas Geraes in
Brasilien, die Platinsand. Ablagerungen des Ural und der
Cordillere von Choco, sowie die Goldsand-Ablagerungen am
Altai zu erwähnen. Baur fand gediegenes Kisen in einem
durch Sumpherz ersteinerten Baume aus dem Balängsee bei
Catherinenholm in Smaland. Auch hat Anprews gezeigt dass
viele Gesteine etwa gediegenes Eisen in mikroskopisch feinen
Theilen enthalten.

Men ziet hieruit, dat tellurisch ijzer niet zulk een groote
bijzonderheid is, als men uit de eerste aanhatingen zou
mogen verwachten: maar het voorkomen er van is toch
zeldzaam genoeg om er melding van te maken, wanneer het
is aangetroffen.

De aan het hoofd dezes genoemde kiezellei is zuiver grijs van
kleur, zeer dicht en glasachtig op de breuk met scherpe kanten.
Bij het onderzoek met zoutzuur ontwikkelde zich een gas,
riekend zooals de waterstof uit gewoon ijzer, wat aanvankelijk
voor koolzuur uit eene soort van stinksteen werd gehouden.

De dwaling bleek pas toen de gevonden kalk en ijzer, twee
maal. achtereen als carbonaten berekend, telkens ongeveer
anderhalf maal zooveel opleverden als het gewichtsverlies van
den steen bedroeg. Bij kwalitatief onderzoek bleek het gas,
door overgieten van den steen met zoutzuur verkregen , brand-
baar; het bracht in loodsuiker geen neerslag of kleursverande-
ring te weeg en salpeterzuur zilver werd eerst na geruimen
tijd nauwmerkbaar bruinachtig. Ten einde nu de hoeveelheid
ijzer te bepalen werden twintig gram steenpoeder in een kolfje
met verdund zwavelzuur behandeld, het gas door eene buis
met chloorcaleium en door twee buizen met natronkalk geleid,
om het tegelijk ontwikkelde koolzuur terug te houden. De
tweede natronkalkbuis nam 0.005 gr. aan gewicht toe. Het
gas, nu over gloeiend koperoxyd gevoerd, leverde water — dat
door eene buis met puimsteen en zwavelzuur — en koolzuur,
dat weder door natronkalk werd geabsorbeerd.

200

Dit laatste bedroeg slechts 0.005 gr.
De overige bestanddeelen van het gesteente, waarvan ik hier
de analyse laat volgen, zijn op de gewone wijze bepaald.

Uwershigj:) Ark sBeRena, 117 280 MEE
Koulstef. Zaris” v0:005
Koolzaur: LTE 0205
Kelk Ans deren reen: 496
Aleanaarder!!t Jetske «3266
IJzeron saas 2E
> 5 £ Kiezelzuur. . . . . 59.54
a Rake rs st kreet
= S& | Aluinaarde en IJzeroxyd 17.15
Alcaliën en verlies . . 0.65 -
100.—

Door herhaalde behandeling van het poeder met den magneet
werd een oppervlakkig geoxydeerd ijzer verkregen, dat in een —
agaat-mortier met alcohol gewreven metaalglans aannam en
met zoutzuur waterstof ontwikkelde. Vandaar dan ook dat in
mijne analyse, naast ijzer, iĳzeroxyd en geen oxydul wordt
aangenomen.

In een plaatje voor het mikroskoop geslepen werden geene
kristallen van ijzer waargenomen maar wel donkere bolvormige
lichaampjes.

De gevolgde behandelingswijze is oorzaak dat een gedeelte
metallisch ijzer door het iĳzeroxyd is gemaskeerd. De grens-
waarde voor die fout is 0.66 °/, wanneer men namelijk vraagt
hoeveel waterstof aan de waarneming kan zijn ontsnapt door
het aanwezige iĳzeroxyd, dat tot oxydulzout wordt opgelost
ten koste der waterstof.

UEBER EINEN IN ASCIDIEN
SCHMAROTZENDEN WURZELKREBS.

Dr. C. Ph. SLUITER.
DESSE

Während der Untersuchung einer kleinen Sammlung von
einfachen Ascidien, welche ich an der Küste der Insel Billiton
gefunden hatte, entdeckte ich in einem ziemlich grossen
schwarzen Polycarpa (Herrer) (* mehrere bräunlich gelb
gefärbten Kügelchen verschiedener Grösse zwischen dem Kiemen-
sack und der Tunica, und zwar dem ersteren fest angeheftet.

Obgleich ich allerdings zuerst nicht wusste was von diesen
Dingen zu denken, stellte sich hei dem Offnen derselben
sogleich heraus, dass ich hier schmarotzende Krebse vor mir
hatte, welche. oberflächtich betrachtet, den Suctorien sehr
ähnlich sahen. Nachher habe ich, die vier Exemplare , welche

(1) Als kurze vorläufige Diagnose dieses Polycarpa mag folgendes dienen :

Körper stark seitlich comprimirt mit zahlreichen unregelmässigen Falten.
mit ziemlich schmalem Teil der hinteren Ventralseite auf Steinen und
Korallen aufgewachsen. Die beiden Öffnungen auf etwa ts der Körper-
länge von einander entfernt und beide deutlich 4-lappig. Die Testa ziemlich
rauh, lederartig, aussen tief schwarz gefärbt. und innen mehr schwach
silberglänzend. Tunica sehr diek, dumkelbraun und verhältnissmässig leicht
von der Testa zu trennen. Kiemensack mit 4 breiten Falten. Dorsalfalte eine
glatte Membran. Dorsaltuberkel dreieckig mit zahlreichen von einander ge-
trennten spaltartigen Öffnungen. Die 21 Tentakel alle ungefähr gleich lang.
Mund weit nach hinten, Darm und Magen geräumig mit dünner dunkel-
braun gefärbter Wand. After mit unregelmässig eingeschnittenem Rande.
aber ohne eigentliche Papillen. Die zahlreiches Geschlechtssäckehen liegen
ganz im der Tumnica versteckt.

202

ich von diesem schwarzen Polycarpa besitze, auf das Vorkom-
men dieser Schmarotzer untersucht, und fand dass drei der-
selben mehr oder weniger reichlich damit bewirtet waren.
Die drei Tiere in welchen ich die Schmarotzer fand, waren
1 d. m. lange ausgewachsene Exemplare. Das einzige hingegen
in welchem sie fehlten war viel kleiner und nur 45 Mm. lang.

In Vergleich mit den bekannten Suctorien sind aber diese
Parasiten des Polycarpa sehr klein, da die grössten einen
Diameter von nicht mehr als 2.5 Mm., und die kleinsten,
welche ich fand, einen Diameter von nur 0.5 Mm. hatten.
In jedem der drei grossen Polycarpen fand ich zwei und
einmal drei grosse Exemplare der Schmarotzer, und dann
noch etwa 5 oder 4 kleinere. Indem die grösseren bräunlich
gelb gefärbt sind, und ihr Mantel nur sehr wenig durchsichtig
ist, so dass die junge Brut in der Mantelhöhie nur undeutlich
durchschimmert, sind die jungen Tiere hingegen fast glashell,
nur etwas weisslich, und thun sich vor als kleine mehr oder
weniger glänzende Perlchen.

Die Tiere halten sich in dem Peribrachialraum auf, und
sind mittelst eines kurzen Pedunculus an das Gewebe des
Kiemensackes angeheftet. (Fig. 1,2 und 5). Ueberdies aber
ist noch ein verschieden grosser Teil des Körpers ziemlich
fest mit dem Kiemensack verkittet. Wenn die Tiere nicht
durch eine der vier Kiemenfalten bedeckt sind, was nament-
lich gewöhnlich der Fall ist, erstreckt sich die angekittete
Stelle über eine etwa kreisrunde Fläche, welche den kürzeren
Abstand zwischen -Pedunculus und Mantelöffnung zum Durch-
messer hat. Gewöhnlich aber befinden sie sich nicht nur einer
Kiemenfalte sehr nahe, sondern sind sogar ganz unter einer
von diesen verborgen, so dass die Anwesenheit der Tiere sich
nur durch eine kugliche Auftreibung der Kiemenfalte kund
gibt. In diesem letzten Falle ist fast der ganze Mantel an
den Kiemensack angeklebt.

Das Gewebe des Kiemensackes selbst wird auch mehr oder
weniger von den Parasiten beeinträchtigt, so dass, wenigstens

205

‚wo grössere [Individuen vorkommen, die Quergefässe einen
unregelmässigen Verlauf erhalten und auch die Kiemenspalten
von ihrer sonst sehr regelmässigen Anordnung beträchtlich
abweichen. (Fig. 2).

Es ist jedenfalls wohl sehr natürlich, dass die Tiere sich
am liebsten unweit einer Kiementfalte ansiedeln, da es hier
sicher der am meisten geeignete Ort ist um ihre Wurzelaus-
läufer den hier am zahlreichsten grossen Längsgefässen entlang
zu senden. Nur bei den kleineren Tieren war noch gar keine
Abweichung in dem regelmässigen Bau des Kiemensackes zu
verspüren. Ausser diesen Abnormitäten an dem Kiemensack,
weisen die Polycarpen, welche mit den Parasiten bewirtet
sind, keine Abweichungen in ihrem Bau auf. nur dass dort,
wo die grösseren Parasiten ziemlich weit in den Peribran-
chialraum hineinragen. an der Innenseite der Tunica durch
den Druck ein halbkugelförmiges Grübchen entsteht.

Tech gehe jetzt über zu der genaueren Beschreibung dieser
schmarotzenden Krebse, welche ich Sphaerothylacus polycarpae
(n. g., n. sp.) nennen möchte, indem ich am Schlusse meines
Aufsatzes näher auf die Verwandtschaftsbeziehungen und
systematische Stellung derselben eingehen will.

Sowohl die jüngeren als älteren Tiere des Sphaerothylacus
stellen einen fast kugelrunden Sack dar, welehem Sinnes-
organe, Gliedmassen und jede Gliederung völlig abgeht. Die
äussere Körperoberfläche ist ganz glatt ohne Dornen oder
sonstige Cuticulargebilde. Nur bei den zwei grössten Exem-
plaren habe ich unweit des Pedunculus zwei kleine Anhänge
gefunden, welche ich unten näher beschreiben will.

Der Körper wird von einem bräunlich gelb gefärbten Mantel
umgeben, welcher nur eine einzige Öffnung, die Mantelöff-
nung, besitzt, und an der andren Seite in den kurzen Pedun-
culus übergeht, womit die Tiere an den Kiemensack der
Polvearpen befestigt sind. Die Mantelöffnung liegt aber dem

204

Pedunculus nicht diametral gegenüber, so dass eine Fläche_
durch diese beide Puncte zu bringen ist, welche den Körper
in zwei äusserlich symetrische Hälften teilt. Ich muss aber
sofort bemerken, dass diese äussere Symetrie gar nicht der
Symetrie des Inmnenkörpers entspricht. Die Tiere sind nun,
wenn sie wenigstens nicht ganz mit einer Kiemenfalte
bedeekt sind, mit demjenigen Teil des Mantels an das Gewebe
des Kiemensackes verkittet, wo Mantelöffnung und Pedunculus
einander am meisten genähert sind, so dass auch diese beiden
an die Grenze der ungefähr kreisrunden angekitteten Stelle zu
liegen kommen. Die Mantelöffnung ist sehr klein und erhebt
sich nur wenig über die Oberfläche des übrigen Körpers. Da
sie durch einen Sphincter, wenn auch einen nicht sehr star-
ken, vollständig geschlossen werden kann, ist sie nicht immer
leicht- zu finden, wie es namentlich bei Spiritusexemplaren
der Fall ist. Der Peduneculus ist nur kurz und ziemlich dünn.
Alsbald spaltet er sich zuerst in zwei,dann in mehrere Äste,
und sendet seine Ausläufer, die Wurzeln, den grösseren Kie-
mengefässen des Polycarpa entlang.

Ehe ich zu der genaueren Beschreibung der inneren Organe
übergehe, will ich zur vorläufigen Orientirung, die allerdings
sehr einfachen anatomischen Verhältnisse klar legen. Hs ist
hierzu am geeignetsten das Tier etwas seitlich von der oben
erwähnten äusseren Symetriefläche in zwei Hälften zu teilen,
so dass namentlich Pedunculus und Mantelöffnung auf dieselbe
Seite zu liegen kommen. (Fig. 4). Ferner wollen wir in Analogie
mit den Lepadiden, diejenige Stelle, unweit des Pedunculus,
wo namentlich der Mund (siehe unten) liegt, als vorn
bezeichnen, obgleich es bei diesen so überaus stark rückge-
bildeten Tieren sehr schwierig ist Gewissheit zu erlangen über
die Frage was vorn, was hinten ist, ohne dass die Vorgänge
der Rückbildung nach der Anheftung der Larven bekannt sind.
Nehmen wir aber für den Augenblick diese Betrachtungsweise
an. so ist auch eine rechte und linke Seite zu unterscheiden,
wenn wir wenigsten, in Analogie mit den Suctorien, die nach

205

dem Kiemensack des Wirtes gekehrte Seite, wo namentlich
Mantel und Innenkörper mit einander zusammenhangen, als
Rücken betrachten.

In Fig. 4 ist nun ein derartiger Durchschnitt des Körpers
dargestellt, welcher also grösstenteils die rechte Hälfte ist.
Hierbei fällt nun zunächst auf, dass der eigentliche Körper
nur für einen verhältnissmässig kleinen Teil mit dem Mantel
zusammenhängt (c'), indem der grösste Teil des letzteren, und.
zwar derjenige welcher dem Kiemensack nicht anliegt „ sich
von dem Körper abhebt (c). Hierdurch entsteht also, genau. wie
es bei den Suctorien bekannt ist, eine Mantel- oder Bruthöhle
(b) in welcher bei den geschlechtsreifen Tieren die Eier (e) zu
Blättern vereinigt liegen, und welche durch die Mantelöffnung:
(m) in unmittelbarer Verbindung steht mit dem Peribranchial-
raum des Wirtes.

In dem eigentlichen Körper, welcher durch eine sehr dünne
Haut von der Bruthöhle getrennt ist, fallen zunächst die grossen
Ovarien auf (Fig. 4 o), welche als vier gelblich weiss ges
färbte Schläuche hervortreten, sobald man den Körper öffnet.
Schon bei den kleinsten Exemplaren waren dieselben in An-
lage entwickelt. Diese Schläuche haben einen Diameter von
0.2 bis 0.25 Mm, und erstrecken sich, etwas nach aussen
gebogen durch die ganze Länge des Körpers. Es sind einfache
unverästelte Schläuche, welche leicht gebogen frei in der
Körperhöhle liegen, und nur mit dem hinteren blindgeschlos-
senen Ende durch ein äusserst zartes mesenteriales Band mit
der Haut verbunden sind, ohne dass sie, wie bei den Suctorien ,
die Muskelfarsern, welche die Körperhöhle durchsetzen, um-
schlingen. Bei allen untersuchten Tieren, sowohl grösseren
als kleineren, habe ich immer. vier dieser Ovarialschläuche
gefunden.

Der Mantelöffnung ungefähr diametral gegenüber, und also
auch nicht weit vom Pedunculus entfernt, vereinigen sich die
zwei Ovarialsäckchen einer Seite zu. einem kurzen Oviduct.
Dieser ist bei der Vereinigung der beiden Ovarien 0.156 Mm.

206

breit, verschmälert sich aber alshald etwas. (Fig. 6).
Aber auch die beiden Oviducte vereinigen sich in der
Mitte mit einander, namentlich dort wo sie an die innere
Körperhaut befestigt sind. Diese Verbindung der beiden
Oviducte ist nur 0.10 Mm. breit, und ich habe nicht mit
Sicherheit ein Lumen darin nachweisen können. Die Öffnungen
der beiden Oviducte bleiben aber gesondert und münden in
der Bruthöhle auf zwei Papillen, welche ein wenig in diese
hervorragen (Fig. 7 c).

Indem die Eier durch diese Öffnungen in die Bruthöhle
treten, werden sie wie bei Sacculina von einer Kittmasse um-
geben, wodurch sie als Blätter an der Innenwand der Bruthöhle
angeklebt bleiben. Dieser Kitt scheint von einem Drüsenapparat
in der unmittelbaren Umgebung der Oviductmündungen abge-
sondert zu werden. Diese Mündungen namentlich liegen in
der Mitte von einer kreisrunden Zone des Körperepithels, von
0.6 Mm. Diameter. Diese Stelle unterscheidet sich durch ihre
leichtere gelblich weisse Farbe von dem umgebenden Epithelium
(Fig. 7 b). Aus dieser kreisrunden Zone treten aber an der
vom Pedunculus abgewendeten Seite zwei kleinere mehr eirunde
Drüsen hervor (Fig. 7 a), deren Längeachse 0.275 Mm. beträgt.
Der feiere Bau dieser Drüsen ist weiter unten beschrieben.
Obgleich ich keine besondere Ausmündungsöffnung derselben
gefunden habe. glaube ich doch dass es auf der Hand liegt,
sie als Drüsen, zur Verkittung der Eier dienlich, zu deuten,
worauf namentlich sowohl ihre Lage als Structur hinweisen.

Die máännlichen Geschlechtsdrüsen habe ich nicht mit voll-
kommener Sicherheit identificitren können. Jedoch glaube ich
die Hoden bei mehreren Exemplaren unweit der von mir als
After gedeuteten Öffnung des Darmes (siehe unten) gefunden
zu haben, and zwar als zwei kleine länglich ovale drüsige
Gebilde (Fig. 4 ft). Beide haben einen kurzen Ausfuhrcanal,
welcher in die Bruthöhle auszumünden schien, obgleich aber
die Ôffnung bei den conservirten Tieren nicht mehr aufzu-
finden war. Der Structur der Drüsen und der wahrscheinlichen

207

_ Ausmündung in die Bruthöhle wegen, vermute ich aber, dass
man wirklich in diesen Gebilden die Hoden zu suchen hat,
wenn auch allerdings das Auffinden von Spermatozoiden erst
Gewissheit darüber bringen kann.

Sehr auffallend ist es, dass ein geräumiger Darm vorkommt.
Dieser liegt in dem Raume, welcher von den etwas nach
aussen gebogenen Ovarialsäckchen frei. gelassen wird, und
erstreckt sich von unweit der Oviductmündungen, in einen
schwachen Bogen gekrümmt, nach der gegenüber liegenden
Seite des Körpers wo er in die Bruthöhle ausmündet. Diese
Öffnung liegt also genau unter der Mantelöffnung (Fig. 4 a
und m). Die erste Frage, welche zu beantworten wäre, ist
wohl, welche der heiden erwähnten Öffnungen als Mund , und
welche als After anzusprechen ist. Bei den ausgewachsenen
Tieren ist dieses aber nur schwierig zu entscheiden. Es scheint
mir aber doch die Lage der zuerst erwähnten Óffnung, na-
mentlich unweit der Oviductmündungen, und also auch in der
Nähe des Pedunculus, dafür zu sprechen, dass wir diese als
Mund zu betrachten haben, und also die gegenüber liegende,
unter der Mantelöfnung als After. Es würde diese Lage noch
am meisten mit dem Verhalten bei den Lepadiden übereinstim-
men. Hinter dem Munde liegt zuerst ein kurzer und ziemlich
enger Ösophagus. welcher unmittelbar übergeht in einen sehr
geräumigen Mitteldarm oder Magen (Fig. 4 d). Dieser ist der
bei weitem grösste Teil des Darmes, und geht, indem er sich
allmählig verjüngt, in einen kurzen engen Enddarm über.
Die Wand ‘des ganzen Darmes ist äusserst zart und einfach
gebaut (siehe unten), obgleich es jedenfalls sehr auffallend ist,
dass das Lumen namentlich des Mitteldarmes so überaus gross
ist, da doch der Darm wohl gänzlich ausser Function gestellt
sein wird, und die Ernährung, wie bei den Suctorien, durch
die Verästelungen des Pedunculus, die Stomatorhizen statt-
findet.

_Zuletzt sind noch die Muskelbündel zu erwähnen, welche
in verschiedene Richtungen den Körper durchsetzen. Die Mus-

208

kelfasern entspringen auf papillenartigen Erhebungen der Haut,
von welchen zwei grössere zu unterscheiden sind , die einander
diametral gegenüber liegen. Diese sind durch einige stärkeren
Muskelbündel mit einander vereinigt (Fig. 4 s), welche den
Körper also quer durchsetzen, und überdies entspringen noch
mehrere kürzere Bündel auf denselben. Die Muskelfasern
sind sehr schön quergestreift.

Nachdem also die allgemeinen anatomischen Verhältnisse
klar gelegt sind, gehe ich über zu der Beschreibung des his-
tologischen Baues der verschiedenen Organe.

Die äussere Körperhülle oder der Mantel besteht aus
den folgenden Schichten: einer äusseren nicht sehr dicken
Cuticula (Fig. 14 c), einem schönen kleinzelligen Cylin-
derepithel (ce), einem sehr lückenhaften Bindegewebe, in
welchem auch die in verschiedene Richtungen einander kreu-
zenden Muskelfasern des Mantels verlaufen (m), einem sehr
kleinzelligen inneren KEpithel (e’) und einer überaus dünnen
inneren Cuticula (c'). Es geht hieraus hervor, dass der Bau
des Mantels des Sphaerothylacus in Hauptsache übereinstimmt
mit dem der Suctorien, wie er namentlich von Kossmann (1)
beschrieben ist. Kinige Differenzen, wenn auch von unter-
geordneter Bedeutung, möchte ich aber angeben. So ist
erstens die äussere Cuticula bei Sphaerothylacus vollkommen
glatt und auch hbeträchtltich dünner als bei den Suctorien. Da
nun aber nach KossManN’s Mitteilungen auch die Cuticular-
hildungen der Suctorien mehr oder weniger entwickelt sind,
je nach der Gefahr. die den Tieren von aussen her droht,
so ist es ganz in Übereinstimmung damit. dass bei dem
Sphaerothylacus dieselben gänzlich fehlen und die Cuticula nur
dünn ist, indem die Tiere in dem Peribranchialraum der
Polvearpen wohl ganz gegen äussere Gefahren gesichert sind.
Ferner sind auch die Zellen sowohl des áusseren als des
inneren Epithels kleiner als bei den von Kossmany untersuchten

209

Arten von Suctorien, da die Zellen des äusseren nur 0.006 Mm.
breit sind, und die des inneren noch etwas kleiner. Auch
der Verlauf der Muskelfasern in dem Mantel ist weniger regel-
mässig als bei den Suctorien, da, wenn auch allerdings mehr
oder weniger deutlich zwei über einander verlaufende Schichten
von Muskelfasern zu unterscheiden sind, die Fasern der inneren
Schicht jedoch nicht regelmässig von der Mantelöffnung nach
dem Pedunculus, und die der äusseren in senkrechte Richtung
dazu verlaufen, wie es nach Kossmann bei S. corculum und
S. crucifera der Fall ist, sondern die Bündel den Mantel in
alle Richtungen durchsetzen, indem sie einander unter sehr
verschiedenen Winkeln kreuzen. Der Sphincter um die Man-
telöffnung ist auch nur schwach entwickelt, indem die Öffnung
selbst nur klein ist.

Die Cuticula und das Epithel des inneren eigentlichen
Körpers, welche die directe Fortsetzung der gleichen inneren
Schichten des Mantels darstellen, bilden eine nur äusserst
dünne Membran. In der Umgebung der beiden Oviduct-
mündungen und des Afters (?) ist aber dieses Epithel
beträchtlich modificirt, wo es namentlich die obenerwähnte
kreisrunde etwas mehr gelblich weisse Stelle (Fig. 4 dr)
bildet. Die Zellen sind hier erstens etwas grösser, haben
namentlich einen Durchmesser von 0.0085 Mm., und sind
dazu reichlich granulirt. (Fig. 7 b). Dasselbe gilt in noch
ausgeprägterer Weise von den beiden eirunden scharf von
der kreisrunden Stelle abgesetzten Zellpartieen. (Fig. 7 a).
Die Zellen erreichen hier sogar eine Grösse von 0.012 Mm. in
Diameter, sind mit einem deutlichen wenn auch nur 0.002 Mm.
grossen Kerne versehen, welche ich namentlich bei den anderen
Zellen nicht habe entdecken können, und sind auch noch
reichlicher granulirt als die der kreisrunden Partie. Wenn
auch diese Zellpartieen scharf von dem übrigen Epithel
abgegrenzt sind, so bilden sie doch vollkommen deutlich eine
continuirliche Sehicht mit demselben, und sind also ohne
Zweifel als modificirte Teile des Körperepithels anzusprechen.

210

Offenbar haben wir hier mit drüsigen Organen zu thun, und
da nun immer die Eier in der Bruthöhle durch eine Kittmasse zu
Blättern vereinigt vorkommen, und die fraglichen Drüsen sich
in der unmittelbaren Umgebung der Oviductmündungen finden.
so liegt es wohl auf der Hand dieselben in Übereinstimmung
mit dem Verhalten bei den Suctorien und Lepadiden, als den
Eikittdrüsen dieser heiden Familien homologe Gebilde zu deuten.

Veber dem Pedunculus setzt sich das Integument ununter-
brochen fort, und hat noeh ganz die gleiche Zusammensetzung
als am übrigen Körper. Das Epithelium ist noch deutlich
entwickelt, und es treten auch noch verschiedene Muskelfasern
aus dem Mantel in den Peduneulus über. Dieser letztere ist
aber, wie gesagt, nur kurz und geht aisbald in die Wur-
zeln (Stomatorhizen, Jourpain) über. Die Wand dieser besteht
nur aus einer überaus dünnen structurlosen Membran, welche
die directe Fortsetzung der Cuticula des Pedunculus und
übrigen Körpers ist. Von einem Epithel ist nichts mehr
zu entdecken. Die Wurzeln verlaufen den grösseren Gefässen
des Kiemensackes entlang, indem ich sie niemals neben den
kleinen Längsgefässen zwischen den Kiemenspalten fand. Die
Waurzeln erreichen eine ausserordentliche Länge und umspin-
nen den ganzen Kiemensack ohne aber in das Gewebe dessel-
ben einzudringen. Das Ende der Waurzeln ist stumpf abgerun-
det ohne dass besondere Gebilde vorkommen, wie solche, als
Saugorgane, etwas vor dem Ende der Wurzeln von Sacculina
carcini _(Tu.) von Jourpain (5) beschrieben sind.

Endlich sind an dieser Stelle auch noch die zwei eigen-
tümlichen Anhänge am äusseren Mantel zu beschreiben , welche
ich schon oben erwähnt habe. Bei zwei der grössten Exem-
plare unserer Tiere fand ich nicht weit vom Pedanculus an
der nach dem Kiemensack des Wirtes zugekehrten Seite zwei
0.15 Mm. lange und 0.05 Mm. breite Gebilde von etwas dunklerer
Farbe als der übrige Mantel. Es ragen diese Organe etwas
über die Körperoberfläche hervor (Fig. 15), sind aber über

ihre ganze Länge direct mit dem Mantel verbunden, so dass

211

auch die Cuticula des letzteren über sie hinzieht. Das Innere
dieser Auswüchse besteht grösstenteils aus ziemlich grossen
rundlichen Zellen mit deutlichen Kernen, welche Zellen aber
auch noch eine Strecke weit in den Mantel zu verfolgen sind
als Stränge welche senkrecht zur Längeaxe der fraglichen
Organe stehen. Wofür nun diese Gebilde zu halten sind,
welche nur bei den zwei grössten Tieren deutlich entwickelt
waren, indem ich sie bei den meisten gar nicht vorfand, ist
nicht sehr ersichtlich. Die rundlichen Zellen im Inneren der
beiden Organe sind jedenfalls reichlich granulirt, und man wäre
wohl geneigt sie als drüsige Gebilde zu betrachten, obgleich
ich gar keine Andeutung von einer Öffnung gefunden habe.
Indem nun ferner die grösseren Tiere ziemlich fest an das
Gewebe des Kiemensackes des Wirtes mittelst eines Kittes
verbunden sind, was namentlich bei den kleineren Tieren nur
wenig oder gar nicht der Fall ist, so wäre es vielleicht mög-
lich, dass diese fraglichen drüsigen Organe eine Art Cement-
drüsen darstellten. Es ist dies allerdings nur eine Vermutung ,
da ich des ungenügenden Materials wegen. den Bau dieser
Organe nur sehr unvollständig habe ermitteln können.

Sehr eigentümlich ist, wie schon oben bemerkt, das Ver-
halten des Darmes, da derselbe, wenn auch allerdings von
sehr einfachem Bau, sehr gross ist. Die Wand ist nur sehr
dünn, von bindegewebiger Natur ohne Muskelfasern, und ohne
eine Spur eines Epitheliums. Nur in dem Teil, welchen ich
als Ösophagus gedeutet habe scheint noch ein Rest eines
Epithels übrig zu sein, da hier namentlich eine innere Aus-
kleidung mit Zellen vorkommt, in welchen aber keine Kerne
mehr zu entdecken waren. Am ganzen übrigen Darm besteht
die Wand nur aus einer homogenen Grundmasse in welcher
kleine Bindegewebskörperchen mit mehreren Ausläufern und
einige sehr spärlichen Bindegewebstasern verbreitet sind. Da-
zwischen liegen ziemlich zahlreiche Häufchen von kleinen
Fettkügelchen gleich denen, welche in den Waurzeln vorkom-
men. Den Darm fand ich immer ganz leer, wenigstens ganz

212

ohne feste Körperchen. obgleich ich nicht sicher entscheiden
könnte ob er vielleicht mit einer Flüssigkeit gefüllt wäre.

Es bleibt zuletzt noch übrig den Bau der Fortpflanzungsorgane
genauer zu beschreiben, und ich fange dazu an mit den
Ovarien. Wie schon oben beschrieben bestehen dieselben aus
vier langen Blindsäckchen, welche sich jederseits zu zweien
vereinigen Die letzten etwas schmäleren dieser Blindsäeckchen
so wie die vereinigten Canäle sind als Oviducte zu betrachten
(Fig. 6), welche auf den oben erwähnten conischen Papillen
in die Bruthöhle ausmünden. Diese kurzen Canäle namentlich ,
so wie auch die conischen Papillen werden von einem zusam-
menhängenden kleinzelligen Kpithelium ausgekleidet, welches
nicht mehr keimbereitend ist. Die äussere Wand, sowohl
dieser Oviducte als auch der eigentlichen Ovarialsäckchen be-
steht aus einer sehr dünnen structurlosen Membran, in welcher
weder Muskelfasern noch Bindegewebselemente zu entdecken
sind. In den Ovarialsäckchen ist nun aber dieses das Innere
derselben auskleidende Epithel nicht mehr zusammenhangend,
sondern in zahlreiche mehr oder weniger von einander geson-
derte Zellgruppen zerteilt. Dieses zerstückelte Epithelium stellt
die keimbereitende Drüse dar. Die Zellen desselben haben
einen Durchmesser von nicht mehr als 0.008 Mm. An viele
von diesen Zellen sieht man nun eine kurze Reihe von Zellen
sich anliegen, welche in das Innere der Blindsäckchen hinein-
ragen, indem sie allmählig an Grösse zunehmen. Die letzte
einer solehen Reihe von 5 oder 4 Zellen ist beträchtlich
grösser als die übrigen. Allmählig werden deutlich Dotterkörn-
chen in ihr sichtbar, und wird das Keimbläschen grösser,
his das Ei seine Reife erreicht hat, dann von der Reihe
abgeschnürt wird, und frei in das Lumen der Ovarialsäckchen
kommt. Es haben unterdessen die übrigen Zellen der Reihe
nur wenig an Grösse zugenommen, und erst nachdem die
äusserste als reifes Ei abgeschnürt ist, scheint die nächst
folgende und jetzt also äusserste Zelle der Reihe -schneller
ihrer Reife entgegen zu wachsen, so dass also immer die letzte

215

Zelle viel grösser als die anderen ist. Die Urzelle, oder erste
Zelle der Reihe schuürt alsdann auch wieder eine neue Zelle
ab, wodurch die Zahl der Zellen einer Reihe ungefähr die
gleiche bleibt.

Vergleichen wir den oben beschriebenen Vorgang mit der
Eibildung bei Sacculina, wie diese durch v. Bexepex (4) mitgeteilt
ist, so fällt zunächst auf, dass, indem hei Sacculina die Urzelle
vorläufig nur einmal eine Zelle abschnürt, welche dann erst
zu einem reifen Ei heranwachst und abgelöst wird, ehe die
Urzelle sich wieder teilt, bei Sphaerothylacus hingegen sich
zuerst drei bis vier Zellen von derselben abschnüren, che es
zum kräftigeren Wachstum und zur nachherigen Ablösung,
als reifes Ei, der zuerst abgeschnürten Zelle kommt. Nur
mit diesem Unterschied scheint übrigens aber die Eibildung
hei Sphaerothylacus ziemlich genau der Saceculinen gleich zu sein.

Die reifen Eier kommen durch die heiden Oviductmündungen
in die Bruthöhle. Sie haben alsdann eine ovale Form mit
einer Längeaxe von 0.11 Mm. und einer Breiteaxe von 0.08
Mm. Das Keimbiäschen misst 0.017 Mm. im Durchmesser.
Indem die Eier aus den Ovidueten in die Bruthöhle austreten,
werden sie, wie bei den Sacculinen und Lepadiden, von einer
Kittmasse umhüllt, welche wahrscheinlich aus der oben er-
wähnten Drüse (Fig. 4 dr) herstammt. In der Bruthöhle
sind die Eier daher zu Biättern vereinigt, und an die Wand
derselben angekiebt. Da bekanntlich die Eier bei den Saccu-
linen gewöhnlich zu Ketten vereinigt sind und nicht zu Blät-
tern wie hei den Lepadiden, würde hierin also der Sphaero-
thylaeus mehr mit letzteren übereinstimmen. Kossmann (1) hat
aber auch bei einigen Sacculinen wirklich zu Blättern verei-
nigte Eier angetroffen, so dass dieser Unterschied nur von sehr
untergeordneter Bedeutung zu sein scheint, und also überhaupt
das Verhalten der weiblichen Fortpflanzungsorgane des Sphae-
rothylacus demjenigen der Sacculinen sehr ähnlich ist.

Wie schon oben bemerkt habe ich die männlichen Geschlechts-
organe nicht mit Gewissheit identifieiren können. Mit einiger

214

Wahrscheinlichkeit glaube ich aber die Hoden in zwei länglich
ovalen Gebilden gefunden zu haben, welche jederseits des
Afters in die Bruthöhle auszumünden scheinen (Fig. 4
Diese fraglichen Organe bestehen namentlich aus einem massi-
ven zelligen Gewebe, welches von einer äusserst dünnen struc-
turlosen Membran umgeben ist. Mittelst zwei kurzer Stränge
(ob Canäle?) sind sie in der Nähe des Afters an die Haut be-
festigt. Ich habe bei diesen Strängen zwar kein Lumen, und
ebenso wenig eine Mündung in die Bruthöhle auffinden können,
aber es werden beide wohl so überaus klein sein, wenn auch
wirklich die Stränge die Vasa deferentia darstellen, dass sie
jedenfalls bei diesen sehr kleinen Organen wohl sehr schwierig
aufzufinden sein werden. Die Structur der ovalen drüsigen
Organe scheint mir aber darauf hinzuweisen, dass wir hier
wirklich die Hoden vor uns haben. Die Zellen namentlich , aus
welchen das ganze Gebilde besteht, sind von verschiedener
Grösse (Fig. 8), so dass diejenigen welche an der Peripherie
liegen nur 0.007 Mm., die grössten im Centrum des Organs
liegenden bis zu 0.052 Mm. in Durchmesser hatten. - Diese
grösseren im Centrum liegenden Zellen waren fast gänzlich
mit sehr kleinen stark lichtbrechenden Körperchen gefüllt.
Wahrscheinlich sind diese letzteren die jungen Spermatozoiden,
welche noch in den Mutterzellen enthalten sind. Wenn ich
auch allerdings über den feineren Bau dieser Organe nicht
ganz in das reine gekommen bin, so glaube ich doch dass es
nach dem eben Mitgeteilten wahrscheinlich ist, dass diese
drüsigen Organe wirklich die Hoden darstellen.

Wie dürftig auch meine Mitteilungen über die Metamorphose
unserer Tiere ausfallen müssen, scheinen mir doch die be-
obachteten Thatsachen sehr interessant zu sein. In der
Bruthöhle der grösseren Exemplare des Sphaerothylacus fand
ich immer, ausser Embryonen in den verschiedensten Ent-
wiekelungsphasen, zahlreiche freie Naupliuslarven in zwei
verschiedenen Stadien. Da ich aber niemals ein älteres Nau-
pliusstadium in der Bruthöhle gefunden habe, scheint es, dass

die Larven ihre erste Häutung noch in der Bruthöhle durch-
machen, dann aber durch die Mantelöffnung das Muttertier
verlassen.

Die reifen Eier sind, wie oben erwähnt, oval und ziemlich
gross, wenigstens in Vergleich mit denen von Sacculina carcini
(Tuoxes.), welche nach van Bexeper (4) nur 0.07 Mm. lang
und 0.54 Mm. breit sind. Gleich diesen sind sie nur von
einer Hülle umgeben, welche der Entstehung der Eier nach,
wohl nichts anders als eine Dottermembran sein kann.

Die ersten Furchungserscheinungen habe ich nicht beobachtet,
jedoch sah ich sehr oft ein etwas älteres Stadium, wo ein
Blastoderm von einer einzigen Zellschicht eine centrale Dotter-
masse umgiebt. Dieses Stadium stimmt sehr genau überein mit
dem welches v. Bexepen für Sacculina carcini beschrieben und in
seiner Fig. 24 abgebildet hat. Die Embrvonen des Sphaerothy-
lacus sind aber beträchtlich grösser, da sie zu einer Länge
von 0.15 Mm. angewachsen sind. Indem sich nun allmählig
die drei Paare Naupliusanhänge ausbilden, sieht man, noch
ehe die Larven zum Ausschlüpfen kommen, einen Anfang
einer Segmentirung des Hinterkörpers. Bei den Embryonen
bis zu einer Länge von 0.162 Mm. ist aber noch keine Spur
derselben zu entdeeken.

Die kleinsten freien Naupliustarven, welche ich in der Bruthöhle
fand, waren verhältnissmässig klein, namentlich 0.174 Mm.
lang und 0.109 Mm. breit. Die drei typischen Naupliusglied-
massenpaaren sind noch sehr kurz, indem ein unpaares vorderes
Stirnauge schon vor dem Ausschlüpfen deutlich entwickelt
war. Der Körper zerfällt jetzt (Fig. 9) in einen cephalischen
und posteephalischen Abschnitt, indem an dem letzteren
deutlich sechs Thoraxsegmente als kleine Einschnürungen
unter der Haut zu unterscheiden sind. Sternalhörner fehlen
vollständig, und auch Schwanzborsten habe ich bei diesem
Stadium nicht gesehen. Am Hinterende des Körpers findet
sich aber eine schwache Andeutung einer V-förmigen Einker-
bung, wie diese bei den Larven der Branchiopoden und

î 216

mehreren Gopepoden bekannt ist. Das Innere des Körpers ist-
noch zum Teil mit den Resten der Dotterelemente gefüllt,
indem aber ein Mund und Darm noch nicht zu unterscheiden
sind. Von den drei Gliedmassenpaaren sind die vordersten
Antennen klein, gänzlich ungegliedert und mit zwei Borsten
versehen , namentlieh einer vorderen kürzeren und einer viel
längeren hinteren. Das zweite Antennenpaar ist etwas grösser ,
ohne aber auch nur bei weitem die enorme Entwiekelung zu
erlangen, welche so charakteristisch ist für den Branchiopoden-
nauplius. Diese Antennen sind in zwei Áste gespalten, von
welchen der vorderste kleinere zwei, der grössere hintere
drei ungefähr gleich grosse Borsten trägt. Die Mandibeln
sind nur wenig kleiner als das zweite Autennenpaar, auch in
zwei Áste gespalten, von welchen der vorderste etwas länger
ist als der hintere. Der erste Ast trägt drei, der zweite nur
zwei Borsten.

Die zweite Naupliuslarve, welche ich in der Bruthöhle fand ,
und welche wahrscheinlich wohl das Stadium nach der ersten
Häutung ist, hat ohne die jetzt deutlich entwickelten
Sehwanzborsten, eine Länge von 0.19 Mm., indem die Breite
des Körpers fast nicht zugenommen ist. Die allgemeine Kôr-
perform ist daher beträchtlich geändert. Indem namentlich
das erste Stadium (Fig. 9) eirund war, die grösste Breite
vorn etwa auf ein Drittel der ganzen Körperlänge fiel, und
der Körper sich von hier ab allmähtig bis die hintere Spitze
verjüngte, finden wir bei diesem zweiten Stadium, dass die
vordersten zwei Drittel des Körpers ungefähr die gleiche Breite
beibehalten, und die beiden Seiten einander fast parallel ver-
laufen. (Fig. 10). Nur am hintersten Drittel verjüngt der
Körper sich, um aber doeh am Hinterende noch ziemlich
stumpf zu endigen. Das einfache Stirnauge ist geblieben,
und die Gliedmassen haben sich nur wenig geändert, sind
allein grösser und dadurch ist auch die Zahl der Borsten
hier leichter zu zählen. Die Zahl scheint sich nicht geändert
zu haben, wenn ich wenigstens bei dem ersten Stadium

217

richtig gezählt habe, nur dass an dem hinteren längeren Ast
des zweiten Antennenpaares noch eine kurze Borste hinzuge-
kommen ist. (Fig. 11,12 und 15). Auch ist an dem zweiten
Antennenpaar und an den Mandibeln eine deutliche Gliederung
wahrzunehmen. An der Bauchseite des Körpers sieht man
nach jedem der drei Gliedmassenpaare Bündel von sehr
schón quergestreiften Muskelfasern hinziehen. Am Stirne
jederseits des unpaaren Auges sind jetzt zwei ziemlich lange
Papillen (Fig. 10 f) entwickelt, welche, wenigstens ihrer
Lage nach, einige Uebereinstimmung aufweisen mit derartigen
Organen, welche Craus (5) bei den Larven von Apus cancri-
formis gefunden hat. Der postcephalische Abschnitt des Körpers
enthält noch sehr deutlich die sechs Thoraxsegmente. Indem
die V-förmige Einschnürung am Hinterkörper nur noch sehr
schwach angedeutet ist, treten aber jetzt die zwei Schwanz-
borsten deutlich hervor. Mund und Darm sind entwickelt,
indem eine grosse Oberlippe den Mund überragt (Fig. 10 /),
und auch die Maxillen schon angelegt sind (mz). Der Darm
zerfällt in einen geräumigen Ösophagus. einen noch etwas
breiteren Magen und einen engen Enddarm, welcher zwischen
den beiden sehr kleinen gabligen Fortsätzen in den After
endigt. Ein Rüekenschild kommt vor, ragt aber nur wenig
über den Körperrand hervor, namentlich nicht mehr als 0.007
Mm. Dort wo die beiden Schwanzborsten hervortreten hat das
Rückenschild zwei tiefe Einkerbungen, so dass die Borsten
gänzlich ausserhalb des Rüeckenschildes zu liegen kommen.
Dass wir hier ein wahres Rückenschild vor uns haben und
keine Täuschung, durch die teilweise Abhebung der Cuticula
von in Häutung begriffenen Larven hervorgerufen, wie es
nach Kossmann (2) bei dem Nauplius der Suctorien der Fall
ist, ergiebt sich unmittelbar wenn man die Larven von der
Seite oder von hinten betrachtet.

218

Es überbleibt zuletzt noch zu versuchen über die Ver-
wandtschaftsbeziehungen unserer Tiere in’s Klare zu kommen.
Ohne Zweifel würde man à priori sehr dazu geneigt sein
dieselben als den Suctorien sehr nahe stehend zu betrachten,
da sie namentlich eine ziemlich grosse äussere Áhnlichkeit
mit Sacculina aufweisen. Die innere Anatomie aber und na-
mentlich die Larven weichen hingegen so beträchtlich von den
bekannten Verhältnissen der Suctorien ab, dass man nicht
ohne weiteres dazu berechtigt ist.

Vergleichen wir namentlich zuerst die weiblichen Fort-
pflanzungsorgane, so finden wir bei den Suctorien die beiden
Ovarialmündungen seitlich einander ungefähr diametral gegenüber
liegend, indem die Ovarien selbst reichlich verästelte Drüsen dar-
stellen, welche die den Körper durchsetzenden Muskelfasern um-
winden. Bei dem Sph. polycarpae hingegen kommen vier ziemlich
geräumige unverästelte Ovarialsäckchen vor , welche sich- unweit
des Mundes, also in der Mittellinie des Körpers, vereinigen ,
wenn auch allerdings die beiden Oviductmündungen getrennt
bleiben. Hierzu ist nun aber zu bemerken, dass nach den
Untersuchungen von Kossmann (1) auch bei den Suctorien
schon die Lage der Ovarialmündungen nicht immer constant
ist, und man hat sich für die Erklärung der Sachlage bei Sphaero-
thylaeus also zu denken, dass die beiden Öffnungen einander nur
noch viel näher gerückt sind, obgleich sie doch immer getrennt
bleiben. — Da ferner die Form der Kittdrüse schon bei den
Suctorien , und namentlich in Vergleich mit dem Verhalten bei den
Lepadiden sehr variabel ist, so würde es jedenfalls nicht zu ver-
wunderen sein, dass diese auch bei dem Sphaerothylacus eine ab-
weichende Gestalt besitzen. — Sehr auffallend ist das Vorkom-
men des geräumigen Darmes , welcher bekanntlich den Suctorien
völlig abgeht, nur mit Ausnahme des Sacculina hans, wo nach
Kossmann’s Mitteilung ein rudimentärer Darm vorkommt. Ks ist
aber wohl zu beachten, dass, weun auch ziemlich gross, der
Darm doch sehr stark rückgebildet ist, da die Wand nur eine

219

dünne bindegewebige Membran darstellt ohne Darmepithel. In
verschiedenen anderen Hinsichten besteht jedoch eine grosse
Ähnlichkeit zwischen dem Bau des Sphaerothylacus und der
Suetorien, so namentlich in Betreff des gegenseitigen Verhaltens
von Mantel, Bruthöhie und inneren Körper, so wie des Pe-
duneulus mit den Waurzeln. Auch der histologische Bau des
Mantels, und die Entstehungsweise der Eier ist in Hauptsache
wie bei den Suctorien.

Wenn also einerseits der anatomische und histologische Bau
des Sphaerothylacus eine Verwandtsehaft desselben mit den
Suetorien ziemlich wahrscheintich macht, sind doch die
Naupliuslarven so abweichend von denen der Suctorien. und
sogar der Cirripeden überhaupt, dass es auf den ersten
Bliek sehr unwahrscheinlich scheinen muss, dass wir hier
wirklich mit Tieren aus derselben Gruppe zu thun haben
würden. Es fehlen doch die für die Cirripedenlarven sonst
so charakteristischen Stirnhörner, indem die Schwanzstacheln
verhältnissmässig auch nur klein sind, und, was mir wohl
am Eigentümlichsten scheint, der posteephalische Abschuitt
enthält sechs deutliche Thoraxsegmente. Dazu kommt noch.
dass, abweichend von dem Nauplius der Suctorien, ein
deutlicher Mund mit grosser Oberlippe vorhanden ist, und.
nach der ersten Häutung wenigstens. zwei papillenartige
Anhänge neben dem Stirnauge vorkommen.

Es ist nun zuerst hierzu zu bemerken, dass die Stirnhörner
bei den parasitischen Cirripeden doch vielleicht nicht so voll-
kommen constante Organe sind, da dieselben nach KossManN’s
(2) Mitteilungen bei Parthenopea sehr verkümmert, und bei
Anelasma sogar ganz verschwunden sind. Es würde also
auch das Fehlen der Stirnhörner bei den Larven des Sphaero-
thylacus nicht vereinzelt dastehen, falls unsere Tiere wirklich
zu den parasitischen Cirripeden zu reehnen wären.

Im: allgemeinen aber hat der Nauplius des Sphaerathylacus
eine mehr oder weniger grosse Ahnlichkeit mit den Larven

220

der Phyllopoden. Auch bei diesen namentlich enthält die
postcephalische Region sechs Thoraxsegmente, und überragt
eine grosse Oberlippe den Mund. Mund, Darm und After
sind auch hier deutlich entwickelt, und papillenartige Anhänge
neben dem Stirnauge kommen bei beiden Larven vor. Die
Gliedmassen und sogar die Zahl der Borsten stimmt in
Hauptsache überein, nur mit Ausnahme des zweiten Antennen-
paares. Der Hinterkörper ist hei beiden V-förmig einge-
schnitten, wenn auch nicht gleich stark. Andrerseits aber
weicht der Sphaerothylacus-nauplius von dem der Phyllopoden
in folgenden Hinsichten ab: es kommt, in Übereinstimmung
mit den Cirripeden ein deutliches, wenn auch nicht sehr
grosses Rückenschild vor, am Hinterkörper finden sich zwei
Schwanzborsten, und das zweite Antennenpaar entbehrt
die ausserordentliche Entwickelung, welche für den Phyllopo-
dennauplius so charakteristisch ist.

Wenn wer jetzt also die Frage nach der systematischen
Stellung unserer Tiere zu beantworten suchen, so glaube
ich, dass nur darüber Zweifel bestehen kann, ob wir
mit einem parasitischen Phyllopoden oder Cirripeden, und
namentlich Lepadiden zu thun haben. Denn, wenn auch die
Rückbildung durch Parasitismus bei Isopoden pach einem von
Kossmanr (1) beobachteten Fall sehr weit schreiten, und
dadurch eine äussere Ahnlichkeit mit den Suctorien hervor-
gerufen werden kann, so wird man doch wohl niemals unseren
Sphaerothylacus als einen Isopoden betrachten können, da doch
sowohl die Larvenform als auch das Vorkommen einer
Mantelöffnung am ausgewachsenen Tiere, und der wahrschein-
liche Hermaphroditismus bestimmt gegen eine solche Stellung
sprechen. Ebenso wenig kann hier wohl von einem parasiti-
schen Gopepoden die Rede sein.

Haben wir also die Frage zu entscheiden ob wir einen
Phyllopoden oder Cirripeden vor uns haben, so spricht einer-
seits die ziemlich grosse Áhnlichkeit der Naupliuslarven für

221

die Verwandtschaft mit den Phyllopoden, andrerseits aber die
Anatomie und namentlich der histologische Bau der ausge-
wachsenen Tiere für eine Verwandtschaft mit den Lepadiden
und Suctorien.

Es ist vielleicht aber aus der Áhnlichkeit mit dem Phyllo-
podennauplius noch nicht unmittelbar den Schluss zu ziehen,
dass wir hier mit einer engeren Blutverwandtschaft zu thun
haben. Sind doch nach den massgebenden Ansichten von
Craus (6) und Dourn (7) die Phyllopoden als die meist centrale
Gruppe der Crustaceën, und namentlich ihre Naupliuslarve
nach der ersten Häutung wahrscheinlich als eine Form , welche
noch am meisten den Vorfahren der Crustaceën ähnlich war,
zu betrachten. Hiernach scheint es mir nun nicht so unmöglich ,
dass eine dieser älteren Form ähnliche Larve, namentlich
hauptsächlich in Betreff der Gliederung des postcephalischen
Abschnittes, auch in der Entwickelungsgeschichte andrer
Crustaceëngruppen noch einmal aufträte. Dazu kommt noch,
dass wenn auch allerdings der Nauplius des Sphaerothylacus
eine ziemlich grosse Ahnlichkeit mit dem Phyllopodennauplius
aufweist, er doch immer in einigen für diese Larven typischen
Verhältnissen sehr von demselben abweicht, so in erster Linie
in Betreff des zweiten Antennenpaares. Andrerseits babe ich
oben schon hervorgehoben, dass der Sphaerothylacus-nauplius
sich zwar sehr beträchtlich von dem typischen Nauplius der
Suctorien entfernt, jedoch diese hauptsächliche Differenzen,
namentlich das Fehlen der Stirnhörner, und das Vorkommen
von Mund und After, noch keine so unübersteigbare Kluft
zwischen ihnen darstellen, wozu noch zu beachten ist, dass
die Naupliuslarven der Cirripeden überhaupt ziemlich verschie-
den sind.

Indem also die ausgewachsenen Tiere eine mehr oder weniger
grosse Áhnlichkeit mit den Lepadiden und namentlich mit
den Suctorien aufweisen , und auch die Entwickelungsgeschichte
eine Blutverwandtschaft nicht gerade widerspricht, andrerseits

222

aber ein Hermaphroditismus und ein Parasitismus mit solcher
uberaus starken Rückbildung unter den Phyllopoden ganz
vereinzelt dastehen würde, so glaube ich es für den Augenblick,
ehe die älteren Entwickelungsstadien bekannt sind, wohl am

angemessensten den Sphaerothylacus polycarpae als einen durch _
Parasitismus stark rückgebildeten Lepadiden zu betrachten,
welcher sich aber, unde zwar hauptsächlich in Betreff der

Larven, ziemlich weit von den Suectorien entfernt.

Bararia, October 1885.

VERZEICHNISS DER CITIRTEN ARBEITEN.

R. Kossmann. Beiträge zur Anatomie der schmarotzenden
Rankenfüssler. Verhandl. der Würzb. phys. med. Gesellsch.
N. BV,

R. Kossmann. Suctoria und Lepadidae, Würzburg 1875.
S. Jourpain. Sur les stomatorhizes de la Sacculina carcim
(Trouesox). Comptes rendus, Paris. Tome 92 No. 25
(1881) p. 1552.

B. v. Bexepen. Recherches sur ['Embryogénie des Crus-
tacées III. Développement de Foeuf et de Fembryon des
Sacculines. Bull. de lAc. roy. des Sciences de Belgique
2e Série. T. 29 (1870) p. 99.

C. Crus. Zur Kenntniss des Baues und der Entwickelung
von Branchipus stagnals und Apus cancriformis. _ Abh,
der kön. Ges. der Wiss. Göttingen, Vol 18 (1875).

C. Cravs. Untersuchungen zur Erforschung der genealogi-
schen Grundlage des Crustaceënsystems. Ein Beitrag zur
Descendenzlehre. Wien- 1876.

A. Dourn. Geschichte des Krebsstammes. _Jenaische Zeit-
schrift. Vol. VL

Fig.

Fig.
Fig.

Fig.

Fig.
Fig.
Fig.

Fig.

Se |

[al
.

_l
°

10.

LR
Ke
|

ERKLÄRUNG DER ABBILDUNGEN.

Stück des Kiemensackes von Polycarpa (sp.) von
aussen, mit einigen Schmarotzern; wenig vergrössert.
e Endostyl, d Dorsalfalte.

Dasselbe mit einem Sphaerothylacus, stärker ver-
grössert. o Mantelöffnung, p Pedunculus.

Ein Exemplar des Sphaerothylacus, vom Kiemensack
abgelöst. g Kiemengefäss, o Mantelöffnung, e Eier,
welche durch den Mantel durchschimmern, p Pedun-
culus, w Wurzeln.

Aufgeschnittenes Tier.

a After b Mantelhöhle, c freier Teil des Mantels,
c’ Mit dem Körper verwachsener Teil des Mantels,
d Darm. e Eier in der Mantelhöhle, dr Eikittdrüse,
o Ovarien, p Peduneulus, m Mantelöffnung, s Muskel-
bündel, welche den Körper quer durchsetzen, £ Hoden.
Gewebe der Darmwand.

Teil der Ovarien, und die vereinigten Oviducte, vom
inneren Körper aus gesehen.

Eikittdrüse und Ausmündung der Oviducte von der
Mantelhöhle aus gesehen.

b Eikittdrüse, a Abgeschnürte ovale Partieën derselben,
e Oviducte, c Ausmündungspapillen, d Körperepithel.
Hoden.

Naupliuslarve, erstes Stadium.

Naupliuslarve nach der ersten Hàutung.

an! erstes Antennenpaar, an” zweites Antennenpaar ,
md Mandibel, ma Maxille, / Oberlippe, f papillen-
artige Anhänge neben dem Stirrfauge.

12 und 15. Erstes und zweites Antennenpaar, und
Mandibel mit den Borsten.

Schnitt durch den Mantel, c äussere Cuticula,
e äusseres Epithel, 2 Muskelbündel, e° inneres
Epithel, c° innere Cuticula.

Ehr p nn : Ge ‘ Ik k
ed pe, ASL ow Dn ij
* 4 kee
Fig. 15. Stück des Mantels mit den : zwei ausseren fra

Organen, (Cementdrüsen !). rik de da

on rtiek ont
ï 4 *
{
LJ
geh
b je, 4
- hi
« Ì n
4
LN SE
Ì 1
Ml
il RS
Í
N
X A
Je

4 _
€ TKG,
v

17
ij
k
' si et
E51 re $
d ik in
GEE He \
in
ts
" Ln |

VERSLAG

VAN
WERKZAAMHEDEN EN DEN TOESTAND

DER

KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING

NEDERLANDSCH-INDIË
OVER HET JAAR 1882

DOOR
Dr. C. L. VAN DER BURG.
DEE

Het aantal gewone leden bedroeg, op den 1" Januari 1882,
455; er werden 59 nieuwe leden ingeschreven en 58 leden
afgevoerd, zoodat op den ts" Januari 1885 het ledental 454
bedroeg.

Van de besturende leden vertrokken naar Nederland de
Heeren Dr. P. A. Beresma en H. L. JANSSEN van Raai. Beiden
hebben zich, gedurende bijna hun geheele verblijf in mdië
voor de vereeniging bijzonder verdienstelijk gemaakt en onze
vereeniging meende daarom een blijk van erkentelijkheid te
mogen geven, door beide Heeren te benoemen tot Kereleden.
Reeds in het vorige jaarverslag vervulde ik de treurige taak
der mededeeling van ’s Heeren Beresma’s overlijden en her-
dacht ik, in korte woorden, wat hij voor de vereeniging was
geweest. Bij het vertrek van den Heer JAnsseN van Raar
bracht de voorzitter hem den dank der vereeniging vooral

226

voor de belangelooze en uitstekende bewerking van het Register
op de 50 eerste deelen van het Natuurkundig Tijdschrift
voor Ned. Indië, voor zijne trouwe finantieële zorgen gedurende
de laatste jaren en voor den buitengewonen ijver, waarmede
hij, door zijne persoonlijke bemoeiingen, het ledental in dien
tijd belangrijk had doen toenemen.

Van de honoraire leden onzer vereeniging moesten door
overlijden worden afgevoerd de Heeren Jur. Mr. F. W. L. pr
Koek en J. B. Tersssmarn. Wat TerissMmann gedurende zijn
meer dan 50 jarig verblijf in Ned.-Indië voor’ de plantenkunde
in het algemeen, voor den landbouw in N. L., voor ’s lands
plantentuin te Buitenzorg en voor zooveel andere inrichtingen
geweest is en gewerkt heeft, behoeft hier niet te worden
uiteen gezet. In Deel XL pag. 165 van het Nat. Tijdschr.
v. N. IL. geeft het verslag der viering van het vijftigjarig
jubile van dien waardigen natuuronderzoeker tevens een
overzicht van zijn onvermoeiden arbeid. Bij zijn overlijden
bleek het, dat TersssmanN aan de verschillende genootschappen
te Batavia, waarvan hij eerelid was, zijne boekerij enz. had
gelegateerd. Ook onze vereeniging deelde in die nalatenschap,
en-<taarvan wordt hier met dankbaarheid melding gemaakt.

Van -de Correspondeerende leden in Nederland overleden de
Heeren Dr. F.J. Sraukart en Dr. F. W. GC. Krecke; van die
in het buitenland de Heeren G. Rurrer vAN FRAUENFELD en
Cu. Darwin. Als buitenlandsch correspondeerend lid werd
benoemd de Heer Tommaso SaLvapori te Turijn.

Aan het gebouw werden, in overleg met de mede-eigenares,
de Maatschappij van Nijverheid en Landbouw, eenige wijzi-
gingen gebracht, door de vergrooting der beide achterste
kamers. Daardoor is thans voorloopig voldoende ruimte voor
de bibliotheek gekomen, en de noodige boekenkasten zijn aan-
gemaakt, ten einde ook de boeken te kunnen bergen, die
door het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Weten-
schappen in bruikleen zijn afgestaan. Er is nog geene beslis-
sing genomen omtrent eene onderhandeling met de Afdeeling

| 227

Nederlandsch-Indie van het Koninklijk Instituut voor Inge-
nieurs over het afstaan van een of twee kamers aan deze
Afdeeling.

De bibliotheek nam in omvang toe door aankoop en ruiling
van boeken. Onder de eersten behooren eenige belangrijke
zoölogische boeken, voornamelijk handelende over vogels. Tot
ruiling van edita werd besloten met de »Linnean Society of
New-South Wates” te Sidney, en met de »Council of the royal
Society of South Australia’ (vroeger: the Adelaide philosophical
Society).

Het museum nam in belangrijkheid toe. Van den Heer
Mr. L. P. Gies werd ten geschenke ontvangen de vergroeide
koppen van een misvormd jong van Anoa depressicornis
(H. Sm). De verzameling Zvertebrata werd, door de wel-
willende bijdragen van den iĳverigen directeur van het
Museum Dr. C. Pu. Srurrer weder belangrijk vermeerderd.
Eene collectie van 14 verschillende nieuwe soorten van
Ascidiae simplices, waaronder twee soorten van het nieuwe,
door de Challenger-expeditie ontdekte geslacht Ecteinascidia
(HERDMANN) en eenige merkwaardige vormen uit het geslacht
Polycarpa (Herven) verdient in de eerste plaats vermelding.
Verder eene fraaie verzameling Gephyrêen afkomstig van
Billiton, waaronder typische exemplaren van Echinosiphon
aspergillum en Aspidosiphon qiyas, benevens verscheidene exem-
plaren van Thalassema erythrogranvmon; van de Oostkust
van Billiton talrijke Mchimden, Asteriden en Ophiuren,
verder vele Naaktslakken , Amphineura (Chitonellus) en talrijke
Anneliden.

In 1882 werd de uitgave van het Natuurkundig Tijdschrift
vegelmatig voortgezet en verschenen daarin o. a. de vervolgen
op de beschrijving der Bataviasche Vogels van den Heer
VorpERMAN. Na het vertrek van Dr. Beresma heeft Dr. van
DER Stok welwillende de bewerking op zich genomen der
berichten, die omtrent uitbarstingen van vulkanen en aard-

bevingen bij de vereeniging worden ontvangen. Dr. Crerrer
gaf een overzicht van het chemische onderzoek van water,
afkomstig uit de bron Zem-Zem, nabij Mekka, welk water in
Indië o. a. als geneesmiddel wordt ingevoerd.

De bestuursvergaderingen werden geregeld gehouden. In de
Algemeene Vergadering, op den 17°" Augustus, die ook door
eenige dames werd bijgewoond, trad Dr. Treug welwillend
als spreker op en handelde, in een zeer duidelijke voordracht,
over de klimmende planten: zijne belangrijke mededeelingen
werden met onverdeeld genoegen aangehoord.

De vereeniging meende, dat het geheel op haren weg ligt
de pogingen te steunen van Dr. Stuiter ten einde een klein
zoologisch station aan de zeekust nabij Batavia te doen ver-
rijzen. De regeering heeft gemeend haren steun te moeten
weigeren, waarop Dr. Srurrer wilde trachten uit particuliere
bijdragen zulk eene inrichting te maken: hij zelf wenscht
daartoe f 2000 bij te dragen.

De vereeniging stond nu ‚f 1000 voor dat doel af en richtte
een verzoek aan verschillende vereenigingen in Nederland om
ondersteuning. Van enkele dier vereenigingen is reeds toe-
zegging daaromtrent ontvangen.

Bij de plechtige onthulling van den gedenksteen voor wijlen
Dr. R. H. CG. C. Senerrer in het herbarium te Bwitenzorg, op
den 16 December 1882, werd de Koninklijke Natuurkundige
Vereeniging vertegenwoordigd door haren Vice-president, den
Heer P. van Dik.

De Vereeniging besloot tevens pogingen in het werk te stellen
om een gedenkteeken in ’s Lands plantentuin te Buitenzorg
op te richten voor wijlen den Heer J. EK. Trissmann.

Op 1 Januari 1882 was in de kas aanwezig eene som van
f 71588,42, terwijl op 1 Januari 1885 het bedrag was
f_ 6477.

De Thesaurier deelt omtrent inkomsten en uitgaven het
volgende mede.

229

Ontvangsten. 1882. Uitgaven.

Saldo 31 Dec. 1881. .. / 738842 | Natuurk. Tijds. v. N. IL. f 2406.75

Huurpenningen ..... De 1030:75, Je Museundrs dB 0 „222.10

Contributiën …...... » 4418— | Bibliotheek. ....... » 219209

Subsidie der Regeering. > 2000— | Boekenkasten ...... » _300—

Gekweekte rente .... >» 30294 | Secretariaat ....... » _ 498.56

Verkochte Tijdschriften. » 20—, | Oppassers ........ ‚14

Totaal. .. f 1546811 | Drukloonen, enz... : 24—

Af DE »_ 891.11 | Aand. in de verbouwing. » 2350—

Saldo 31 Dec. 1882... f 6477— | Onderhoudv.h. gebouw. » 499.42

waarvan: Inmingskosten. .. .. . » 32419

In de Spaarbank .... f/ _2000.-- Totaal ... f- 899111
Ged. bij de N.1. Esc. Mij. > 4000
In Contanten ...... ‚477

Te zamen. / 6477—

De Heeren Dr. Srumrer, Dr. Onnen, Dr. v. p. Stok en -
P. v. Dik wordt de dank der vereeniging gebracht voor de
goede zorgen aan het onderhoud en de uitbreiding der bezit-
tingen van de Vereeniging besteed. l

NOTULEN

VAN DE
VERGADERING EIN

DER

KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING

NEDERLANDSCH-INDIË

re Goe

Vergadering der Directie, gehouden op
18 Januari 1885.

Tegenwoordig zijn de Heeren: van Dik, Dr. OnsEn,
Dr. Sturrer, Mr. Piepers en HerinGa.

Daar de Heer van per Bure bericht heeft gezonden, dat hij
de vergadering niet kan bijwonen, aanvaardt de Heer van Dis
het presidium en drukt zijn leedwezen uit. dat hij door
afwezigheid van den vorigen President verhinderd is dezen
dank te zeggen voor de leiding der vergaderingen in het
afgeloopen jaar.

De notulen der vorige vergadering worden gelezen en goed-
gekeurd.

Ter behandeling is het volgende:

L De rekening van den Heer J. KF. D. ExGeLmARD voor de
in de vergadering van September jl. goedgekeurde verbouwing „
waaruit blijkt, dat die door buitengewone werkzaamheden
belangrijk is verhoogd. Nadat de Heer van Dik als Directeur
voor het gebouw de redenen daarvan heeft toegelicht, wordt

251

eene verhooging van f 740,25 hoven de aannemingssom vàn
J 4100 — goedgekeurd, zoodat het bedrag, door de vereeni-
ging nog te betalen zoude, zijn / 570,12. Blijkens opgave
van den thesaurier is namelijk de helft der aannemingssom
ad f 2050 door hem reeds voldaan, nadat in het begin der
maand door den directeur voor het gebouw en den secretaris
geconstateerd was, dat de verbouwing naar behooren. had
plaats gehad.

U. Rekening en verantwoording van den thesaurier (zie
jaarverslag). De president verzoekt de H. H. Prepers, SLUITER
en Herinea zich met het nazien daarvan te belasten. Hier-
aan wordt voldaan en de verantwoording wordt door de
henoemde commissie voor aequit en décharge geteekend.

HI. Komt ter sprake of de voorwerpen voor insectenver-
zameling reeds van den heer Sisrnorr zijn terug ontvangen
en daar blijkt, dat dit nog niet het gevalis, wordt den secre-
taris opgedragen dien heer nogmaals om de terugzending te
verzoeken.

IV. Eene gedrukte kennisgave van de firma R. FrrepLänper
u. Sohn te Berlijn, bevattende het bericht van het overlijden
van Dr. J. Friepränper en het overnemen der zaak door den
heer E. BusengeekK. Voor kennisgave aangenomen.

V. Daar in het gebouw der vereeniging nog altijd aanwezig
is eene groote toestel van wijlen Dr. Proem om kippen te
mesten, wordt den seeretaris opgedragen de weeskamer hier-
van kennis te geven.

VL. Een schrijven van Dr. Treus te Buitenzorg dd. 1 Januari
1885 berichtende, dat hij volgaarne met het bestuur der ver-
eeniging in overleg wil treden ten einde bijdragen te verkrijgen
tot het oprichten van een gedenkteeken ter eere van wijlen
den heer J. E. Terssmans. — Op voorstel van den president
worden nu de heeren Dr. van per Bure en Dr. SLurrer benoemd
om met Dr. TreuB deze zaak tot uitvoering te brengen.

VIL. Missive van den Directeur van Onderwijs, Keredienst
en Nijverheid dd. 22 December 1882 No. 17144, aanbiedende

252

een afschrift van de missive van den Resident van Pekalongan
dd. 135 Dec. 1882 No. 4071 handelende over eene in dat
gewest plaats gehad hebbende aardbeving.

VIIL. Gouvernements-renvooien: dd. 21 Dec. 1882, No. 24751:
dd. 2 Jan. 1885, No. 40; dd. 15 Jan. 1885, No. 886 en 887;
ter begeleiding van de missiven :
van den Resident van Pekalongan, dd. 15 Dec. 1882, No. 4071;

»__» Gouvern. » Sum. Westk., dd. 25 Dec. 1882, No. 9508;

Dn » »_Cel.enonderh.,dd. 29 Dec. 1882, No. 5148/1 ;

NE » » Sum. Westk., dd. 29 Dec. 1882, No. 9426 :
allen handelende over in die gewesten plaats gehad hebbende
aardbevingen en daarom, met het bericht sub. VII vermeld,
gesteld in handen van den heer Dr. van per Stok.

IX. Brieven van de heeren: J. L. Weper, D. F. Sroru en
K. W. HamiLron or SirverTONHiLL, allen verzoekende van de
ledenlijst te worden gevoerd, waartoe wordt besloten.

Daarna wordt de vergadering gesloten.

Goedgekeurd vn de vergaderimg van
den 15 Februari 1885.
vAN Duk, President.
Jop. HerincaA, Secretaris.

Vergadering der Directie, gehouden op
15 Februari 1885.

Tegenwoordig zijn de Heeren: vAn Dijk, Dr. vAn peR Bune,
Dr. Onnen, Mr. Prepers, VORDERMAN en Heringa.

Na opening der vergadering worden de notulen der vorige
bijeenkomst gelezen en goedgekeurd.

Ter behandeling is het volgende:

L._HEen schrijven van President en Secretaris der Wees-
kamer te Batavia dd. 9 Februari 1885, waarin bericht wordt,

255

dat de heer Scnraper te Bandong bewindvoerder is in den
boedel van wijlen Dr. J. C. Prorm.

De secretaris wordt daarom uitgenoodigd den heer ScHRADeR
over den in de vorige vergadering besproken toestel voor het
mesten van kippen te schrijven.

II. Een schrijven van den Directeur van O0. EK. en N. dd.
12 Febr. 1885 letter A., waarin verzocht wordt om een
kort verslag over de verrichtingen der vereeniging in het
afgeloopen jaar.

Den secretaris wordt opgedragen zoo spoedig mogelijk aan
dit verzoek te voldoen. —

HI. De President bespreekt onder overlegging van bestek
het denkbeeld om de bijgebouwen aan de oostzijde op het erf
der vereeniging te vernieuwen en daardoor voor verhuur ge-
schikt te maken. Na eenige gedachtenwisseling blijkt, dat de
meerderheid der tegenwoordige leden niet gestemd is voor
dergelijke geldbelegging.

IV. De heer van per Bure deelt mede, dat de bibliothecaris
hem de wenschelijkheid heeft betoogd, dat enkele deelen van
de acta der vereeniging, die dezen avond openbaar verkocht
zouden worden, voor de vereeniging werden gekocht, waarom
hij daarop last heeft gegeven. Hij vraagt daarop de goed-
keuring van het bestuur.

Conform besloten.

V. Dezelfde deelt mede, dat de commissie voor het gedenk-
teeken ter eere van wijlen den heer J. E. Trismann hare
opdracht heeft aanvaardt en vraagt, hoeveel namens de
koninklijke Natuurkundige Vereeniging daartoe beschikbaar
zal worden gesteld. Dat bedrag wordt bepaald op / 100.

Verder wordt besloten op voorstel van spreker, om ook
de andere wetenschappelijke vereenigingen, waarmede de
overledene in betrekking stond tot medewerking uit te
noodigen.

VL. Een renvooi van den Gouvernements-Secretaris dd. 50
Januari 1885 No. 1827. aanbiedende een schrijven van den

254
Resident van Benkoelen dd. 11 Januari 1885 No. 166, vermel-
dende, dat in genoemd gewest eene aardbeving heeft plaats
gehad.

Wordt besloten dit stuk in handen te stellen van Dr. vAn
DER Srok.

VIL. De heer van Dijk draagt het volgende voor:

Mondelinge mededeeling van den Heer Gourrer , mijningenieur
en directeur aan de school [école des mineurs] te St. Ehienne,
gedaan op een der avondzittingen van het in Mei 1892 te
Alais gehouden congres door de leden van het genootschap:
Soctété de industrie minérale.

d'Après la théorie de M. Favor, la houille se serait formée
par sédimentation dans les bassins profonds. Les alternances
des eouches de houille avec les bancs de grès et de schistes
n'obligeraient plus, comme dans l'ancienne théorie, à supposer
des affaissements successifs du fond des bassins de sédimen-
tation. Pour certains bassins houillers, ces affaissements
devraient être comptés par 2.000 et 5.000 mètres.

Or, la geologie parait être arrivée aujourd’hui à cette con-
elusion que les continents ont toujours existé aux places qu’ils
pecupent aujourd'hui, qu’ils n'ont pas été soumis à des alter-
nations d'affaissements et d'exhaussements, mais qu’ à consi-
dérer les choses en grand, et sauf, bien entendu, quelques
irrégularités, ils se sont agrandis peu à peu par une série
dexhaussements. Les exhaussements ne sont d’ailleurs que
relatifs et s’expliquent parfaitement par une série d’affaissements
du fond des océans. A leur tour, ces affaissements trouvent
leur explication dans le refroidissement et la contraction du
novau central de la Terre. Les parties hasses des continents
auraient ainsì émergé surtout par le fait de Fabaissement
progressif du niveau de la mer.

A cette manière de voir est venue réeemment se rattacher
une théorie très séduisante, due à un anglais M. Lormanr
Greer, théorie qui ne permettrait pas seulement: de rendre
compte de la formation progressive des continents et des

255

places invariables, mais qui donnerait aussi la raison d'être
de la plupart des particularités ohservées dans le partage de
la surface du globe entre la terre et les caux.

Aux vues exposées par M. Lormiar GREEN, un jeune ingé-
nieur francais, M. LArreMAND, a ajouté une conception qui
vient les compléter très heureusement, en les rattachant à la
grande loi de attraction universelle.

Nous savons que si lon fait abstraction de laplatissement
résultant de la force centrifuge, la terre a dû être primitive-
ment une sphère parfaite. La forme sphérique était la con-
séquence de la fluidité et de Yattraction, par la raison que de
tous les solides réguliers, la sphère est celui qui présente la
plus petite surface pour le plus gros volume. Il ne pouvait
v avoir équilibre tant que cette forme n’était pas réalisée.

Par le refroidissement, une croùte solide se produit, néces-
sairement mince et fragile. Vers quelle forme va tendre pour
s'appuyer constamment sur la masse fluide qu'elle recouvre,
cette croûte, qui présentera désormais une superficie à peu
près invariable, alors que le noyau central continuera de se
contracter? C'est encore à la loi de Fattraction qu’il faut
demander la réponse. Elle tendra vers la forme régulière qui
correspond à la plus grande surface pour le plus petit volume.
Cette forme est la têtraèdre régulier.

Tel est le point de départ rationnel du système têtraêdrique.
Ce point de départ admis. il v a lieu de conserver toutes
les idées développées par Erie pe Beaumont sur le refroidissement
du globe et de profiter des longues et savantes études qu'il a
faites sur le système pentagonal. en se hbornant à remplacer
ce système par le système tétraédrique. Mieux que le système
pentagonal, le système tétraédrique parait devoir expliquer :

la division des terres émergées en quatre masses principales .
dont Pune entoure le pôle sud et est par suite inaccessible,
el dont les trois autres ont leur centre dans Phémisphère nord;

la forme allongée du nord au sud de ces trois dernières,
et leur terminaison en pointe vers le sud;

256

les directions N-—0 et _N--E des grandes lignes de
côtes, etc….

M. Lormmar Greer va plus loin, et en faisant intervenir la
rotation de la terre, il rend compte de la subdivision de
chacun des trois continents nord-sud, en une partie nord et
une partie sud, séparées lune de l'autre par une profonde
échanerure (golfe de Mexique, Méditerranée, mer Rouge, mer
de la Sonde).

L'obliquité de Fécliptique sur léquateur pourrait, elle aussi, -
résulter de [attraction solaire sur les quatre pointes du
tétraédre terrestre.

Les développements dans lesquels M. Lormiar GREEN est
entré sur tous ces points et sur beaucoup d'autres, ne sauraient
être reproduits de mémoire. J'ai dû me borner à signaler
une voie nouvelle qui parait devoir conduire à de brillantes
découvertes.

VIJL. Dr. v. p. Bure biedt namens der Heer A. H. SwavinG
aan «een nieuw groot portret van wijlen het eerelid Dr. C.
Swavine, ’t welk met belangstelling wordt bezichtigd. Wordt
besloten den gever dank te zeggen en het portret in de
vergaderzaal op te hangen.

IX. Van de ledenlijst worden gevoerd de heeren: H. van
Oven, P. GC. 0. R. Wascuke en Dr. A. Stein.

Daarna wordt de vergadering gesloten.

Goedgekeurd vn de vergadering van
den 15 Maart 1885.

P. van Dijk, President.
Jop. Herinca, Secretaris.

Vergadering der Directie, gehouden op
15 Maart 1885.

Tegenwoordig zijn de Heeren: van Duk, Dr. van pen Buno,
Mr. Piepers. Dr. Onnen en Herinca, terwijl van den Heer

257

VoRDERMAN bericht kwam, dat hij verhinderd was de vergade-
ring bij te wonen.

Na opening der vergadering door den Vice-president worden
de notulen der vorige gelezen en goedgekeurd.

Ter tafel komt:

L. Eene kennisgave van den boekhandelaar F. H. Kroon,
dat deel L—V der acta onzer vereeniging door hem op last
van Dr. v. n. Bure voor de vereeniging zijn aangekocht tegen
J 6.60. De secretaris zegt, dat hij de werken in ontvangst
heeft genomen en het bericht wordt daarna in handen gesteld
van den thesaurier om bij ontvangst van rekening deze te
voldoen.

H. Hen schrijven dd. 10 Maart 1885 No. 411 van den
ten Gouvernements-Secretaris, daarbij als vervolg de 4° afl.
aanbiedende van het werk van Dr. K. Martin en A. WrcHmann
getiteld: Beitrage zur Geologie Ost-Asiëns und Australiëns.

HI. Een bericht van »der Verein für Erdkunde” te Dresden,
inhoudende, dat de uitgave der Jahresberichte van 1880—1885
(XVIII, XIX en XX), welke vertraagd was geworden, nu weder
is voortgezet.

Voor kennisgave aangenomen en met het sub II genoemde
gesteld in handen van den bibliothecaris.

IV. Brieven van den Directeur van Onderwijs, Eeredienst
en Nijverheid dd. 15 Februari 1885 No. 2082 en dd. 5 Maart
1885 No. 2756, respectievelijk toezendende berichten van den
Resident van Sumatra's Oostkust dd. 2 en 16 Febr. 1883, over
plaats gehad hebbende aardbevingen.

V. Gouvernementsrenvooien dd. 25 Febr. 1885 No. 2740,
No. 5092, No. 5555 en dd. 27 Febr. No. 5782, ter begeleiding
van de missiven :

‚van den Gouverneur van Sumatra's Westkust dd. 5 Febr.
18835 No. 944, dd. 10 Febr. 1883 No. 1147 en dd. 16 Febr.
1885, No. 1282;

van den Resident der Preanger-Regentschappen dd. 18 Febr.
1883 No. 2032;

allen toezendende berichten over aardbevingen, welke in de
genoemde gewesten plaats hadden en daarom even als de
sub IV genoemde stukken, in handen gesteld van Dr. van
DER STOK.

VI. Een verzoek van het oud dirigeerend lid Dr. CG. pe
Gavere om wegens aanstaand vertrek naar Nederland van de
ledenlijst te worden gevoerd. Aan dit verzoek wordt voldaan.

Tot gewoon lid wordt benoemd de Heer W. Jac. Ranper,
Aspirant Kontroleur te Medan.

Daarna wordt de vergadering gesloten.

Gelezen en goedgekeurd in de vergadering
van den 19 April 1885.

v. D. Bure, Vice-President.
Jon. Herinca, Secretaris.

Vergadering der Directie, gehouden op
19 April 1885.

Tegenwoordig zijn de Heeren bestuursleden : Dr. v. ». Bure,
Dr. Crerier, VoRDERMAN, Dr. vAN DER Stok, Dr. Onnen,
Dr. Srurrer en het gewoon lid Mr. LaceRwev.

De Vice-President doet mededeeling van een schrijven van
den Heer van Dik, die, door eene dienstreis verhinderd zijnde
de vergadering te leiden, hem verzoekt zulks te doen; hij
noodigt daarop den secretaris uit de notulen voor te lezen,
welke na lezing worden goedgekeurd.

Namens den heer v. RriemspykK is een schrijven ontvangen,
dat hij verhinderd is de vergadering bij te wonen.

Ter tafel komt:

1. Een schrijven van den Consul-Generaal der Nederlanden
te Melbourne, den Heer D. Proos van AasreL, dd. 11 Januari
1883 No. 427 Lett. KE. aan den bibliothecaris onzer vereeniging,
waarin bericht wordt, dat de exemplaren van ons: tijdschrift
voor de Hoyal Society of Victoria, de Adelaide Philosophucal

259

Society en het New-Zealand Institute behoorlijk ontvangen en
verzonden zijn.

U. Eene gedrukte uitnoodiging tot inteekening op een uit
te geven »/Znternational Journal of Geology van den Marquis
Antonio pr GreGORIO te Palermo.

Om advies in handen gesteld van Dr. Srurrer, die later op
de vergadering de inteekening ontraadt.

Dienovereenkomstig wordt besloten.

HI. Een schrijven van den Directeur van Onderwijs,
Eeredienst en Nijverheid dd. 24 Maart 1883 No. 5797, waarin
vermeld wordt de toezending van het 2° deel van het Jaar-
boek van het mijnwezen in Nederlandsch-Indië 1882.

In handen van den bibliothecaris.

IV. Een brief van den Secretaris van Teijlers stichting te
Haarlem namens Directeuren, dd. 28 Februari 1883, in hoofd-
zaak mededeelende, dat zij, hoewel het nut voor de zoölogi-
sche wetenschap van een zoölogisch station aan het strand
bij Batavia erkennende, tot de oprichting daarvan geen gelde-
lijken steun kan verleenen.

Voor kennisgave aangenomen.

V. Een schrijven van den Secretaris der Afdeeling Natuur-
kunde van de Kominklijke Academie van Wetenschappen te
Amsterdam over dezelfde zaak. Daarin wordt medegedeeld ,
dat de statuten der Academie niet toelaten geldelijken stenn
te verleenen voor de oprichting van bovengemeld station,
maar dat met algemeene stemmen besloten is, dat de afdeeling
haar zedelijken steun zoude verleenen in een uitvoerig schrijven
aan den Minister van Kotoniën.

Wordt besloten den dank der Vereeniging daarvoor te be-
tuigen en te verzoeken in kennis gesteld te worden met den
inhoud van het antwoord van den Minister op bovengenoemd
schrijven van de afdeeling Natuurkunde der Koninklijke Aca-
demie van Wetenschappen aan den Minister.

VL. Een brief van de Directie van den Planten- en Dieren-
tuin te Batavia dd. 16 April 1885 in antwoord op dezerzijd-

sche uitnoodiging om mede bij te dragen aan de kosten voor
een gedenkteeken ter eere van wijlen den Heer J. E. Terrssmans.

Genoemd bestuur deelt mede, dat het geen vrijheid vindt
om uit de kas van den planten- en dierentuin tot bedoelde
oprichting bij te dragen, maar dat het denkbeeld de volle
sympathie van de leden van het bestuur heeft, waarom
zij besloten hebben uit eigen middelen daartoe f 100
beschikbaar te stellen.

VII. Dr. v. pn. Bure deelt mede, dat de leden der Vereeniging
tot bevordering der Geneeskundige Wetenschappen in Neder-
landsch-Indië in hunne jongste vergadering besloten hebben uit de
kas der Vereeniging niet bij te dragen voor de oprichting van
een monument ter eere van wijlen den Heer J. K. TrrsMann.

Met leedwezen en teleurstelling vernomen.

VIJL. Missive van den t°" Gouvernements-Secretaris dd.
14 Maart 1885 No. 458, daarbij, op verzoek van den schrijver ,
aanbiedende ter plaatsing in het tijdschrift der vereeniging
een verslag omtrent de in 1871 plaats gehad hebbende bepaling
door middel van de electrische telegraaf, van het lengte-
verschil tusschen Madras en Singapore en de daarnit afgeleide
lengte van Batavia door Prof. Dr. J. A. G. Oupemans.

Besloten het stuk te plaatsen, den schrijver het gebruikelijk
aantal afdrukken te doen toekomen en het stuk daarna terug
te zenden.

IX. Een renvooi van den Gouvernements-Secretaris dd. 15
April 1885 No. 7197 ter begeleiding van een schrijven van
het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen
naar aanleiding van een daarbij gevoegd verzoek van den
Directeur van ’s rijks museum van Natuurlijke Historie
te Leiden dd. 5 Januari 1885 No. 1 om de door Dr. Hacen
te verzamelen voorwerpen op zoölogisch gebied op zijne reis
naar het Tobah-meer aan dat museum af te staan.

Besloten ten gunste van het verzoek van den Directeur van
het Leidsch museum te adviseeren.

X. Gouvernementsrenvooien dd. 9 Maart 1885 No. 4551,

dd. 15 Maart 1885 No. 4081, dd 27 Maart 1885 No. 5559,
dd. 4 April 1885 No. 6559 ter begeleiding van de missiven :

van den Gouverneur van Sumatra's Westkust dd. 25 Febr.
1885 No. 1585:

van den Gouverneur van Celebes en Onderhoorigheden dd. 20
Febr. 1883 No. 759/1:

van den Gouverneur van Sumatra's Westkust dd. 15 Maart
1883 No. 1995.

van den Gouverneur van Celebes en Onderhoorigheden dd. 22
Maart 1883 No. 1255/1:
allen handelende over aardbevingen. welke in die gewesten
plaats hadden.

In handen van Dr. van per Stok.

XI. Dr. v. p. Bure stelt voor aan te koopen het pas ver-
schenen boekwerk van Brissanorp GrrveriNK, getiteld: _»De
„bruikbare planten van Nederlandsch-Indië voor landbouw , wijver-
»heid en geneeskunde”.

Hiertoe wordt besloten.

Dr. Crrrier doet eene mededeeling omtrent toestellen ter
verbrijzeling van ertsen voor het chemisch onderzoek en noodigt
de heeren uit zulk een werktuig op het Mijnwezen bij gele-
genheid te komen bezichtigen.

Van de ledenlijst wordt gevoerd :
de Heer L. J. J. Mrcurerusen.

Tot lid wordt benoemd:

Dr. A. J. Vrerwev, leeraar in de wiskunde aan de hoogere
burgerschool te Soerabaia.

Daarna wordt de vergadering gesloten.

Gelezen en goedgekeurd in de vergadering
van den 17 Me: 1883.

v. p. Bure, Vice-Presiden/.
Jon. HerincaA, Secretaris.

242

Vergadering der Directie, gehouden op
17 Mei 1885.

Tegenwoordig zijn de heeren: Dr. vAn per Bure, Dr. Crerien,
Dr. Srurren, Dr. Onnen, Mr. Prepers, VoRDERMAN, Dr. VAN DER
Srok en HeRINGa.

Na voorlezing van een bericht van den heer van Dik, dat
ZEd. verhinderd is deze en de eerst volgende vergadering bij
te wonen, verzoekt de Vice-President den secretaris de notulen
der vorige vergadering voor te lezen. Nadat zulks geschied
is worden die goedgekeurd en geteekend.

Ter tafel komt:

1. Eene uitnoodiging van de: »Oberhessische Gesellschaft für_
Natur- und Heilkunde” te Giessen aan gewone, correspon-
deerende en honoraire leden onzer vereeniging om deel te
nemen op 1 Augustus 1883 aan het feest ter viering van het
vijftigjarig bestaan van het gezelschap.

Wordt besloten aan het bestuur van dat gezelschap bij die
feestelijke gelegenheid een schrijven te richten.

IL. Een brief van het Bataafsch Genootschap te Aotterdam
dd. 12 April, daarbij toezendende voor de oprichting van een
zoölogisch station aan het strand nabij Batavia f 25—

Besloten het genootschap te bedanken, terwijl de thesaurier,
aan wien het geld staande de vergadering wordt afgedragen,
verzocht wordt deze som voor gezegd doel te bewaren.

IIL. Eene missive van den Directeur van Onderwijs, Eere-
dienst en Nijverheid, dd. 15 Mei 1883 No. 6027, waarin
wordt voorgesteld, dat extracten van besluiten of andere
stukken, die alleen ter kennisname worden gezonden, in het
vervolg zonder geleidende missive aan de vereeniging worden
aangeboden.

Besloten den heer Directeur te antwoorden, dat van den
kant van het bestuur der Koninklijke Natuurkundige Ver-
eeniging tegen het gedane voorstel niet het minste bezwaar
bestaat.

245

IV. Een schrijven van het Natuurwetenschappelijk. Genoot-
schap te Gent, waarin, onder toezending van het eerste num-
mer van het tijdschrift » Natura’, verzocht wordt den ruil van
het door onze vereeniging uitgegeven tijdschrift tegen » Natura”
aan te gaan.

Wordt besloten hierop in toestemmenden zin te antwoorden.

V. Dr. v. p. Bure deelt mede, dat hij van de firma pr
Lancer & Co. voor het gedenkteeken voor J. E. Trismanx
f 200— ontvangen heeft, hetgeen met belangstelling wordt
vernomen.

VL. Op voorstel van Dr. v. p. Bure wordt besloten voor
de bibliotheek aan te koopen het onlangs alhier uitgekomen
werk van Dr. J. Jacops: Eemgen tijd onder de Baliërs.

VIL. De bibliothecaris stelt voor, een afzonderlijke met
metaalgaas gesloten kast voor groote plaatwerken en porte-
feuilles met kaarten te laten maken, hetgeen wordt toegestaan.

VIII. Eene missive van den Resident van Amboina, dd. 7
April 1883 No. 1205, aangeboden door den Gouvernements-
Secretaris bij renvooi, dd. 24 April 1883 No. 7945, over
aardschuddingen, die hebben plaats gehad te Neira (Banda).

In handen van Dr. v. p. Stok.

IX. Van het lid den heer A. C. Hrssink een schrijven dd.
7 Mei 1883, daarbij toezendende eene »nota omtrent in 1882
gedane waarnemingen van aardstroomen vn telegraaflijnen’’ waar-
genomen tusschen Lahat en Tebing Tinggt, terwijl daarin de
aanteekeningen omtrent richting en intensiteit dier aardstroomen
worden toegezegd, zoo die door de Vereeniging worden
verlangd.

Besloten den Heer Hrssixk voor de nota te bedanken en
voor te stellen om de aangeboden aanteekeningen te zenden,
en die dan met de nota in het tijdschrift der vereeniging op
te nemen.

N. De heer Piepers spreekt over de Kalangs, wijst op het
onlangs uitgekomen stuk van den heer Kerser, herinnert dat
hunne afkomst nog niet bekend is en stelt voor, dat men bij

244

leden der vereeniging, wonende in streken waar Kalangs voor-
komen, bijv. te Pekalongan , moeite zal doen om het vraagstuk
dier afkomst beslist te krijgen. Spreker neemt op zich de
vragen daarvoor te stellen.

Wordt besloten overeenkomstig dit voorstel te handelen.

Van de ledenlijst worden gevoerd do heeren: ,

D. A. Hoover, M. J. Prarcer, W. van DER VEEN, J. VAN
Goen en G. L. DorrePaar.

Met algemeene stemmen worden benoemd tot correspon-
deerende leden in Nederland de heeren :

P. CG. T. SyerrEN te Rotterdam en

F. M. van per Wourp te ’s Gravenhage.

Tot gewone leden de heeren:

C. GC. Pracer, luitenant-kolonel van den Generaal Staf te
Batavia en

A. Merrink, controleur 2e kl. bij het binnenlandsch bestuur
te Bandjermasin.

Daarna wordt de vergadering gesloten.

Goedgekeurd in de vergadering
van den 21 Jum 1885.

v. D. Bure, Vice-President.
Jop. HerincA, Secretaris.

Vergadering der Directie, gehouden op
21 Juni 1885.

Tegenwoordig zijn de heeren: Dr. van pe Bure, Dr. van
DER Stok, Dr. Onnen, Herre, de gewone leden Piper en
Mr. Lacerweis en de heer G. W. A. Brirovss als gast.

De Vice-President opent de vergadering en laat de notulen
voorlezen, welke worden goedgekeurd.

Ter tafel komt:
|. Een schrijven van den heer P. F. Syrnorr te Tjilaht

bij Bandong, dd. 235 Mei 1883, in antwoord op een brief van

den secretaris der vereeniging, dd. 28 Januari 1883, berich-
tende, dat hij de aan de Natuurkundige Vereeniging toebe-
hoorende voorwerpen tot insecten-verzameling , welke nog onder
zijne berusting waren, aan den heer C. H. van Dorr te Bandong
had verzonden. |

U. Een brief van de Hollandsche Maatschappij van Weten-
schappen te Haarlem, in welken brief duizend gulden worden
toegezegd voor een zoölogisch station in Nederlandsch-Indië,
zoodra het gebleken zal zijn, dat het noodige bedrag van
J 7000 verkregen kan worden.

Besloten de ontvangst van het bericht dier gunstige be-
schikking te erkennen en daarvoor te bedanken.

UL. De voorzitter deelt mede, dat hij den Thesaurier
voorloopig gemachtigd heeft Dr. Srurrer f 75— uit de kas
der vereeniging te verstrekken, ter tegemoetkoming in de
kosten van een zoölogisch uitstapje naar Billiton en vraagt
daarop de goedkeuring der vereeniging, welke wordt gegeven.

IV. Dezelfde zegt, dat de commissie voor het gedenkteeken
van TeisMANN een 200tal circulaires heeft verspreid, hoofd-
zakelijk onder de particulieren en bestuurders van inrichtingen,
die geregeld toezendingen krijgen uit ’slands plantentuin te
Buitenzorg, om hen uit te noodigen bij te dragen voor het
bedoelde gedenkteeken.

Dit wordt met groote belangstelling vernomen, vooral daar
de heer v. p. Bure er aan konde toevoegen, dat hij zelf voor
tzelfde doel in den laatsten tijd een paar ruime bijdragen
had ontvangen. |

V. De voorzitter deelt ook mede, dat het sedert de vorige
vergadering gebleken is, dat het wenschelijk zoude zijn ook
het genootschap »Natura Artis Magsstra’ te Amsterdam uit te
noodigen om bij te dragen voor de oprichting van een zoölo-
gisch station alhier, waarom het bestuur zulk een brief heeft
verzonden.

VI. De redacteur deelt mede, dat de drukkers van het
tijdschrift hebben verzocht om met de eerst uitkomende

246

aflevering een prospeetus te mogen verzenden van Moens’ werk
over de kinakultuur. Dit wordt toegestaan, indien er geene
wellige bezwaren tegen bestaan.

VIL. De heer v. p. Srok deelt mede, dat op het magnetisch
observatorium ter plaatse, tijdens de jongste eruptie op het
eiland Krakatau van 20 Mei en volgende dagen , giets bijzonders
is waargenomen, hetgeen tot staving van het vermoeden dient,
dat er tusschen vulkanische eruptiën en magnetische storingen
geen verband bestaat.

De secretaris stelt voor photographiën van de eruptie, zoo
die in den handel komen, aan te koopen, ’t geen wordt
goedgekeurd.

VIII. Nog werd een schrijven ontvangen van de directie
der N. LL. Maatschappij van Nijverheid en Landbouw, dd.
11 Juni 4883, waarbij zij f 100— toezegt voor het
op te richten gedenkteeken ter eere van wijlen den heer
J. E. TeijsMAnN.

Ook van deze bijdrage wordt met genoegen kennis genomen.

XI. Gouvernementsrenvooien dd. 50 Mei 1883 No. 10176,
dd. 8 Juni 41883 No. 11086, dd. 12 Juni 1883 No. 11185.
No. 11186 en No. 11556, ter begeleiding van de missiven:

van den Gouverneur van Sumatra's Westkust dd. 19 Mei 1883
No. 5626:

van den Resident van Madoera dd. 5 Juni 1883 (telegram):

van den Resident van Madoera dd. 7 Juni 1883 (telegram):

van den Gouverneur van Sumatra's Westkust dd. 2 Juni 1883
No. 5965 en dd. 12 Juni No. 11556 ter begeleiding van eene mis-
sive van den Resident van Bantam , dd. 9 Juni 1883 No. 5540/52 :
allen handelende over aardbevingen in de genoemde gewesten
waargenomen.

Deze stukken worden gesteld in handen van Dr. v. D. Stok.

Tot leden worden benoemd:

De Heeren: MH. Pa. Tm. Wrrkanr , onderwijzer te Poerworedjo
en JD Doxrker Duuvis Ingenieur van het stoomwezen te
Batavia

LR)
nas
_l

Van de ledenlijst wordt gevoerd de Heer H. G. Boumeester.
Daarna wordt de vergadering gesloten.

Gelezen en goedgekeurd in de bestuurs
vergadering van den 19 Juli 1883.

v. p. Bure. Vice- President.
® Jop. HerincaA, Secretaris.

Vergadering der Directie, gehouden op
19 Juli 1885.

Tegenwoordig zijn de heeren : Dr. van per Buro, Dr. SLurrten,
Dr. v. pn. Srok, Dr. ONNEN, VorDERMAN, Herinea en het gewoon
lid Mr. LAGERWEIJ.

Nadat de vice-president de vergadering geopend heeft en de
notulen der vorige zijn gelezen en na kleine wijziging goed-
gekeurd, komt het volgende ter tafel:

L. Een brief van het lid, den heer A. C. Hissink van den
5 Juli 1883, vermeldende, dat hij wegens aanstaand vertrek
naar Europa de aangeboden aardstroom-observatiën piet kan
toezenden en daarom verzoekt zijne nota over in 1882 waar-
genomen aardstroomingen ter zijde te willen leggen. Tevens
wordt daarin het adres voor het in Europa toe te zenden
tijdschrift opgegeven.

Besloten hieraan te voldoen.

II. Hen brief van den heer Jur. Corsrau uit Brussel, daarbij
te koop aanbiedende eene belangrijke verzameling schelpen en
insecten, met bijbehoorenden beknopte catalogus.

Gedeponeerd.

UI. Een brief van den President der »Socete académique
Indo-Cninoise” te Parijs, dd. 12 Juni 1885 No. 4097Pi, erkennende
de ontvangst van het tijdschrift der vereeniging en voorstellende
den onderlingen ruil der uit te geven werken. Volgens mede-
deeling van den bibliothecaris was daarmede reeds een aanvang
gemaakt, hetgeen wordt goedgekeurd.

IV. Een schrijven van den secretaris der Ornithologische
Vereeniging te Weenen eveneens om ruil der edita.

De bibliothecaris wordt uitgenoodigd ook daaraan te voldoen.

V. Een brief van het bestuur van het Bataviaasch Genoot-
schap van Kunsten en Wetenschappen, dd. 12 Juli 1885 No. 126 ,
toezendende een schrijven als sub IV vermelden tevens het
bericht bevattende, dat der vereeniging namens den heer
B. van ZurpneN, Resident van Borneo's Wester-afdeeling , de
zaag van een zaagvisch wordt aangeboden.

Besloten den heer var ZurpnenN voor dit geschenk te bedanken.

VL. Een brief van den President der »Karserliche Leopol-
dinisch-Carolinische Deutsche Akademie der Naturforscher” te
Halle alS van den 1 December 1882, waarin, behalve over de
toezending en ontvangst van werken, ook verzocht wordt om
de drie eerste deelen van het tijdschrift der vereeniging.

Besloten aan deze Akademie een exemplaar van die drie
eerste deelen, in wier bezit de vereeniging in den laatsten
lijd gekomen was, te zenden, waartoe de bibliothecaris wordt
uitgenoodigd .

VII. Een verzoek van het lid J. Dincer te Soerabaia om
tegen betaling een compleet exemplaar van het tijdschrift der
vereeniging te mogen ontvangen.

De bibliothecaris wordt uitgenoodigd een exemplaar van het
tijdschrift tegen f 100— aan te bieden onder mededeeling , dat
daaronder echter niet kunnen behooren Dl. L, ‚HI, en XVI.

VIII Schrijven van den secretaris van de » Socrété zoölogigue
de France” te Parijs, ruil van wederzijdsche edita verzoekende.
De bibliothecaris deelt mede, dat dit al vroeger is verzocht
en dat daaraan onzerzijds reeds eenmaal door eene toezending
is voldaan.

IX. Een brief, dd. 6 Juni 1885 No. 79 Lett. G., van den
heer Danie Proos vaN Amster, Consul Generaal der Neder-
landen te Melbourne, vermeldende de vernieuwde ontvangst
van boekwerken wit Nieuw-Zeeland en verzoekende te berichten

op welke wijze de vereeniging in het vervolg de werken
wil toegezonden hebben. [

Den bibliothecaris wordt verzocht den heer Proos van AMSTEL
te bedanken en het New-Zealand Institute voor te stellen
voortaan de toezendingen wederzijds gefrankeerd per post te
doen plaats hebben.

X. De secretaris deelt mede, dat hij van de regeering
ontvangen had het verslag over de Gouvernements-kinakultuur
in 1882, welk verslag hij, om den afdruk te bespoedigen,
reeds aan den redacteur van het tijdschrift heeft gezonden,
hetgeen wordt goedgekeurd.

XI. De heer Suurrer stelt voor aan te koopen voor de
bibliotheek: C. Sruper, Reisen um Archipel der Philippinen.
U Thl. Wissenschaftliche Resultate. Wiesbaden 1883 Kremer. 4°.

XII. Dezelfde stelt ook voor de »Annales des sciences nalu-
relles” te vervolgen, daar een groot aantal deelen in de
bibliotheek aanwezig is.

Besloten na te zien wat er ontbreekt en in de volgende
vergadering hierop te beslissen.

XIII. De heer v. p. Srok deelt mede, dat men te Padang
in eene daar nieuw opgerichte wetenschappelijke vereeniging
misschien niet ongenegen wordt bevonden, om zich een
nauwkeurig instrument voor het waarnemen van aardbevingen
aan te schaffen: dat hij zich voorstelt, uit de gelijktijdige
waarnemingen van dit natuurverschijnsel op verschillende
plaatsen, den loop en de herkomst van zulk eene aardbeving
te kunnen bepalen, waarom hij voorstelt, dat de vereeniging
zich zulk een instrument aanschaffe, als wanneer hij zich
met het doen van de waarnemingen zal willen belasten.

Na eenige bespreking wordt besloten, zulk een betrekkelijk
kostbaar instrument te koopen, als blijkt, dat men te Padang
er zich ook een zal willen aanschaffen.

XIV. Van den Gouvernements-Secretaris zijn ontvangen ren-
vooien dd. 22 Juni 1883 No. 12071, dd. 7 Juli 1883 No. 12962,
dd. 10 Juli 1883 No. 15204, ter begeleiding van de missiven :

van den Gouverneur van Sumatra's Westhust-dd. 12 Juni
1883 No. 4259;

van den Gouverneur van Sumatra's Westkust dd. 27 Juni
1883 No. 4604:

van den Resident der Zweder en Ooster Afdeeling van Borneo
dd. 1 Juli 1883 No. 5192/10;
allen handelende over in die gewesten waargenomen natuur-
verschijnselen.

Gesteld in handen van Dr. v. p. Stok.

XV. Een gedrukte circulaire van den Directeur van het
koninklijk anthropologisch en ethnographisch museum te Dresden,
Hofrath. Dr. A. B. Meier, van den volgenden inhoud:

KÖNIGL. ANTHROPOLOGISCHES MUSEUM ZU DRESDEN.
Circular No. 3

betreffend die Zahnfeilung im Ostindischen Archipel.

Hooggeachte Heer!

De vraag is gerezen of het in den Oost-Indischen Archipel
voorkomende slijpen of vijlen van de tanden in de onder-
scheidene landstreken verschillend is, en of het daarom mogelijk
zoude wezen uit de eene of andere bepaalde wijze van slijpen
van de tanden van eenen schedel op te maken uit welke
landstreek die schedel herkomstig is, en omgekeerd uit welke
landstreken hij bepaald niet zoude kunnen komen.

Aangezien de ter beantwoording van eene dusdanige vraag
noodige gegevens in Europa nog zoo goed als geheel ontbre-
ken en althans onbekend zijn, heb ik eene reeks van daarop
betrekking hebbende vragen opgesteld, die ik de eer heb U
bij dezen te doen toekomen, met beleefd verzoek die, voor
zooveel Uw Gewest of Uwe woonplaats en omgeving betreft,
wel te willen beantwoorden of te doen beantwoorden, en
mij de antwoorden te willen doen toekomen.

251

Ik zal de eer hebben U later eene verhandeling toe te
zenden, die de uitkomsten van deze studiën zal bevatten.

U bij voorbaat mijnen dank hbetuigende voor de te nemen
moeite, heb ik de eer met bijzondere hoogachting te teekenen.

Uw dienstw.

Hofrath Dr. A. B. Meiser,
Directeur van het Koninklijk Antropologisch
en Ethnographisch Museum te Dresden.

Drespen, Maart 1885.

1) Is het slijpen van de tanden eene godsdienstige instelling ?
2) Op welken ouderdom wordt dat verricht?

a) bij jongens.

b) bij meisjes.
5) Wie verricht die bewerking ?

4) Welke handelwijzen worden daarbij gevolgd?

5) Welke zijn de verschillende wijzen van de tanden te
slijpen of te vijlen?

6) Hoe noemt men die?

7) Welke uitwerking hebben ze? Er valt hier nauwkeurig
te onderscheiden of alleen de buitenvlakte van de tanden
geslepen of gevijld wordt (in welk geval de wijze van slijpen
of vijlen nauwkeurig moet omschreven worden); of slechts
aan de zijvlakken; dan wel alleen in den snijkant: of welke
samenstellingen van die onderscheiden werkwijzen bestaan:
eindelijk of, bij het inboren, doorboren of opvullen, metaal
of iets dergelijks gebruikt wordt. Men wordt verzocht dit
alles door teekeningen of door toezending van tanden te willen
verduidelijken.

8) Komt het puntig- of spits- vijlen der tanden voor , zonder
dat aan het buitenvlak gevijld wordt?

9) Om welke redenen laten zich de inlanders, volgens hun
eigen zeggen, de tanden bewerken?

10) Worden ook kiezen gevijld ?

11) Worden ook tanden van de onderkaak gevijld?

12) Mag ieder inlander zijne tanden naar eigen goeddunken
laten vijlen of zijn sommige wijzen van vijlen alleen voor
bepaalde standen of klassen toegestaan?

15) Wordt wellicht hier of daar opgegeven, dat dit gebruik
van uitheemschen. oorsprong is en, zoo ja, welke gronden
bestaan voor de aannemelijkheid van dusdanige bewering?

14) Vallen wellicht nog wetenswaardige bijzonderheden te
vermelden, tot het aangegeven onderwerp in eenigerlei betrek-
king staande, en die niet vallen binnen het gebied der gestelde
vragen Ò

Dr. v. p. Bure deelt mede, dat de heer Memer in »das
Ausland” reeds een stuk over het vijlen der tanden geschreven
heeft en stelt voor om de circulaire op den omslag van de
eerst volgende aflevering van het tijdschrift af te drukken.

Dienovereenkomstig wordt besloten.

XVI. De heer Vorperman geeft een verhaal van het uit-
stapje, dat hij en eenige andere ingezetenen van Batavia
gemaakt hebben naar Krakatau tijdens de jongste eruptie aldaar.
Van de bijzonderheden daar waargenomen wordt de heer
VorDERMAN verzocht een verslag op te stellen om met andere
nog te verwachten berichten later door Dr. v. D. Srok tot
een geheel verwerkt te worden. De heer Vorpermax belooft
dit verslag en wijst er op, dat het eiland Krakatau toebehoort
aan een Pangeran te Telok-Betong, waarom besloten wordt
zich tot dezen te wenden om mogelijk nog nadere berichten
omtrent begin en einde der eruptie en geographie van het
eiland te bekomen.

Daar tot dusverre ook van de regeering nog geene berichten
zijn binnen gekomen betrekkelijk dit belangrijk natuurver-
schijnsel, wordt besloten die alsnog te verzoeken.

XVII De secretaris deelt mede, dat blijkens het verslag
in den Nederlandschen Spectator van April jl. van de zitting
der „afdeeling natuurkunde van de Koninklijke Akademie van
Wetenschappen, de poging van eene commissie bij den Minister

van Koloniën om den geldelijken steun der Indische regeering
te bekomen voor de oprichting van een zoölogisch station
nabij Batavia, geen gunstig resultaat heeft gehad.

XVIII. De heer Stuiter doet eene mededeeling over de
kennis der geographische verspreiding der Ascidiae simplices
van den volgenden inhoud:

„Gedurende twee korte excursies, die ik hoofdzakelijk tot
het verzamelen van materiaal voor mijne onderzoekingen over
Gephyreën, naar het eiland Billiton ondernam, heb ik onder
anderen ook eene kleine collectie van 14 soorten van Ascudiae
simplices gemaakt. Naar aanleiding van deze laatste kan ik
een en ander opmerken, dat voor de kennis der geographische
verspreiding dezer dieren van belang is.

»Zeer opvallend is het in de eerste plaats, dat alle 1á soorten
‚door een paar dreggingen ten westen van Billiton, en wel in
de straat tusschen het kleine eiland Mendano en Billiton ver-
kregen werden, terwijl ik daarentegen aan de oostzijde niet
een enkele Ascidie heb machtig kunnen worden. -

„Bij het onderzoeken mijner Ascidien trof mij nu onder het
lezen van het »Report on the Tunicata, collected during the
voyage of H. M. S. Challenger, bij Prof. W. A. Herpman”,
de volgende alinea daarin, die het resultaat der onderzoekingen
“met de Challenger omtrent de geographische verspreiding der
Ascidiae simplices uitdrukt (l. ce. pag. 265): »Consequently it
„appears from the Challenger investigations that simple Asci-
»dians are not abundant in the Northern Hemisphere, and
»are comparatively scarce in the tropical latitudes, while they
»attain their greatest numerical development in Southern
»temperate regions.” Deze conclusie nu, namelijk wat de be-
trekkelijke zeldzaamheid der enkelvoudige Ascidien in de
(ropen aangaat, komt mij voor, veel te voorbarig te zijn.
Wanneer men alleen let op de lijsten, zooals die door Hrerpmax
gegeven worden, zou men zonder twijfel zijn beweren als
juist moeten erkennen.

vir zijn evenwel eenige zaken door hem over het hoofd

gezien, waardoor feitelijk de algemeene conclusie, die hij uit
zijne lijsten trekt, alle waarde verliest. De hoofdzaak komt
hierop neer, dat HerpMmar veel te weinig in rekening heeft
gebracht de bijzonder gunstige omstandigheden in de gematigde
zuidelijke streken tegenover de tropen. Hij maakt er wel
is waar op opmerkzaam, dat men zich in het zuidelijk half-
rond bij Kerguelen-eiland bijzonder lang heeft opgehouden, en
zeer veel verzameld heeft, maar vergeet te vermelden, dat
ook bij Zwid-Austrahë een dergelijke gunstige omstandigheid
zich voordeed, en dat door de Challenger in de tropen
(10° NB—10° ZB.) veel minder aantal malen gedregd is, dan
in de zuidelijke gematigde streken (50° ZB—50° ZB.). Uit de
officieele opgave der stations blijkt namelijk, dat slechts 47
malen gedregd is tusschen 10° NB—10’ ZB, en daarentegen
95 malen tusschen 50° ZB—50° ZB. Bovendien heeft de Chal-
lenger zich bijzonder kort in den Maleischen Archipel opge-
houden, waarvan ik den invloed zoo dadelijk zal aantoonen.

»Voor ’t óogenblik eerst alleen er op lettende, dat het dubbel
aantal malen gedregd is in de zuidelijke gematigde streken,
zal men ook, om tot eene behoorlijke vergelijking te komen,
het aantal daar gevangene Ascidien slechts voor de helft in
rekening moeten brengen. De ware verhouding zou dus niet
zijn als 7 tot 61, zooals men uit de lijsten van Herpman zou
besluiten, maar als 7 tot 50. Ook na deze rectificatie blijft
evenwel toch nog altijd de verhouding zeer ten gunste van
de zuidelijke gematigde streken.

»Wanneer men nu echter niet alleen stil blijft staan bij de
resultaten van de Challenger-expeditie, maar daar ook bij
inlascht het resultaat, dat ik te Billiton verkreeg, komt men
tot eene geheel andere conclusie. Vergelijken wij namelijk
nu de resultaten tusschen 0°—10° ZB. en 40°—50° ZB,
en brengen wij de gunstige omstandigheden te Billiton als equi-
valent met die te Kerguelen-eiland in rekening, waartoe het
aantal malen, dat tusschen O° en 10° ZB gedregd is, met 2,

Ie
vi
5

en het aantal verkregene Asecidiën met 14 moet vermeerderd
worden, dan verkrijgt men de volgende vergelijkingstabel:

Zuider Breedte.

bar 0-0 40°— 50°
Aantal malen gedregd. (29 + 2) — 51 | 49
Aantal soorten Ascidiën . …. .… e+ 14) = 20 28

„Hierbij weer het meerdere aantal malen,.dat gedregd is,
in rekening brengende, krijgt men dat de verhouding van het
aantal Ascidiën tusschen 0°—10° ZB en 40°—50° ZB, wordt
als 20 x */ : 28 of 51 : 28. Volgens deze gegevens, die in
elk geval juister zijn, dan de door Herpman gebruikte, wordt
de verhouding dus zelfs nog iets ten gunste van de tropische
zeeën tusschen 0°—10° ZB tegenover de zuidelijke gematigde
zeeën tusschen 40°—50° ZB.

„Hoe belangrijk dus ook de resultaten van de Challenger-
expeditie voor de geographische verspreiding der dieren zijn,
blijkt toch uit het bovenstaande hoe uiterst voorzichtig men wezen
moet. met het trekken van algemeene conelusiën uit deze betrek-
kelijk toeh nog altijd zoo in hooge mate schaarsche gegevens.

„Ik meen aangetoond te hebben, dat Herpman’s conclusie uit
de Challenger-gegevens omtrent de betrekkelijke schaarschheid
der Ascidiae simplices in tropische zeeën alles behalve te ver-
trouwen is. Uit hetgeen ik boven opmerkte blijkt bovendien
hoe locaal het voorkomen van Ascidiën wezen kan, en juist
dergelijke toevallige locale omstandigheden influenceeren op het
oogenblik nog veel te veel de weinige gegevens, dan dat men ge-
rechtigd zou zijn daaruit algemeene conclusiën te mogen trekken.
Dit geldt natuurlijk speciaal voor dieren als Ascidiën, die niet
in grootere massa door verzamelaars bijeengebracht worden.”

XIX. Dr. v. p. Bure merkt op, dat de heer LoceMan,
sedert jaren mede-redacteur vau het »Album der natuur”,
op pag. 51 van het wetenschappelijk bijblad van dit jaar,
mededeelt, dat Drenarme in de zitting van den 26 Maart jl.
van de Académie des sciences het middel aangaf om den

256

kristalvorm van water te fixeeren, welke wijze echter reeds
in 1880 door den heer P. v. p. Bure in hetzelfde Album der
natuur is medegedeeld.

XX. Wordt aangeteekend, dat de buitenlandsche correspon-
deerende leden Dr. L. Rerenenpacn en FE. E. Gurërin De
Meneviere zijn overleden.

Van de ledenlijst worden gevoerd de heeren:

F. R. K. Pruser 1m Horre en P. J. A. RrxAup.

Worden met algemeene stemmen benoemd :

Tot buitenlandsch correspondeerend lid:

Dr. Orro Fixsen, ornitholoog te Bremen.

Tot gewone leden de heeren:

GC. W. A. Bruruss, off. v. Gezondh. 1° kl. te Weltevreden.

Dr. H. Brrrrvenstein, off. v. Gezondh. 1° kl. te Polloma.

S. Jacons Azn. militair apotheker te Weltevreden.

T. K. van Verzen, leeraar aan de hoogere burgerschool te
Soerabaia, en

Mejufvrouw Freperica Jacops te Weltevreden.

Daarna wordt de vergadering gesloten.

Gelezen en goedgekeurd vn de vergadering
van den 16 Augustus 1883.

v. p. Bure. Vice-President.
Jon. Herinca, Secretaris.

Vergadering der Directie, gehouden op
16 Augustus 1885.

Tegenwoordig zijn de heeren: Dr. v. p. Buro, Dr. Crerien,
Dr. Sturen, Mr. Piepers, Dr. Onnen en HerinGa.

Na opening der vergadering worden de notulen der laatste
bijeenkomst gelezen goedgekeurd.

Ter tafel komt het volgende:

1. Missive van den t° Gouvernements-Secretaris dd. 21
Juli 4883 No. 1220", daarbij als vervolg aanbiedende de

he afl. van »Beiträge zur Geologie Os/-Asiëns und Australièns”
von Dr. K. Martin u A. WicHmann.
Besloten dit geschenk in de bibliotheek op te nemen.

U. Gouvernements-renvooi dd. 24 Juli 1885 No. 14518 ter
begeleiding van eene missive van den Resident der Wester-
afdeeling van Borneo, dd. 17 Juli 1885 No. 4220, handelende
over eene in dat gewest waargenomen aardbeving.

Gesteld in handen van Dr. v. pn. Srok.

II. Schrijven van den Gouvernements-Secretaris, dd. 11
Augustus 1885 No. 1298, daarbij in antwoord op dezerzijds
schrijven aanbiedende, met verzoek om terugzending, de
voornaamste der bij de Regeering ontvangen berichten be-
treffende de in Mei jl. plaats gehad hebbende vulkanische
uitbarsting op het eiland Krakatau.

Besloten de Regeering te verzoeken om, indien daartegen
geene bezwaren bestaan, alle berichten te mogen ontvangen,
die de Regeering betreffende bedoeld natuurverschijnsel ontving.

IV. De redacteur van het tijdschrift deelt mede, dat de
uitgave daarvan belangrijk wordt vertraagd door het lange
wachten op de platen, die bij het laatste stuk van den heer
Stuiter over Gephyreën behooren en verzoekt, dat van ’
bestuur aan den graveur dier platen eene aanmaning tof
meerderen spoed uitga.

Hiertoe wordt besloten.

V. De heer Prepers deelt mede, dat de heer Kerser, van
wien hij uit Pekalongan belangrijke inlichtingen omtrent de
Kalangs hoopte te ontvangen, naar Europa vertrokken is, zoodat
dit onderwerp voorloopig niet nader onderzocht kan worden.

VI. Dezelfde merkt op, dat nu weder gebleken is, dat de
eenigen tijd geleden aangekochte vlinders in het 1nuseum met
de tegenwoordige hulpmiddelen niet te bewaren zijn, waarom
besloten wordt die te verwijderen.

258

VIT. De heer Crerier deelt mede, dat hem in den laatsten
tijd onder handen kwam een stuk ware steenkool, waarbinnen
een stuk bruinkool besloten was.

Ook maakte hij kennis met Ceriel, afkomstig van Billiton en
met een steen, door de inlanders genaamd »batoe tatimahan”’
van Borneo's Z. O. afdeeling, die voorkomt op plaatsen, waar
diamanten worden gevonden en die, bij onderzoek , bleek Korund
of Saphir te zijn.

Nadat nog is aangeteekend, dat het lid H. M. Bommezun te
Palembang is overleden wordt de vergadering gesloten.

Gelezen en goedgekeurd in de vergadering
aan den 20 September 1885.

P. van Duik, President.
Jop. Herinca, Secretaris.

Vergadering der Directie, gehouden op
20 September 1885.

Tegenwoordig zijn de heeren bestuursleden : van Dijk , Dr. van
peR Bure, Dr. Suuirer, Mr. Piepers, VoRDERMAN, Dr. ONNEN,
het gewoon lid Piper en de secretaris.

Na opening der vergadering worden de notulen der vorige
gelezen en goedgekeurd.

In behandeling komt het volgende:

L. Circulaire No. 25, dd. 10 Augustus 1885, van den Chef
der Afdeeling Statistiek ter Algemeene Secretarie, verzoekende
vóór 10 November aanstaande de jaarlijksche opgave voor den
regeerings-almanak te mogen ontvangen.

Den secretaris wordt opgedragen aan dat verzoek te gele-
gener tijd te voldoen.

IL. Schrijven van de Directie van het Bataviaasch Genoot-
schap van Kunsten en Wetenschappen, dd. 25 Augustus 1885

259

No. 157, naar aanleiding van eene uitnoodiging dezerzijds,
om bij te dragen voor de oprichting van een gedenkteeken
voor wijlen den heer J. E. Trissmann; genoemd bestuur deelt
daarin mede, dat het zich niet gerechtigd acht gelden van
het genootschap daartoe beschikbaar te stellen, dat echter
verscheidene zijner leden zich bereid verklaard hebben om
door bijdragen het beoogde doel te helpen bereiken.

HI. Een brief van den Vertegenwoordiger in N. I. der Billiton-
Maatschappij ter toezending van een bericht van haren Hoofd-
Administrateur op het eiland over de natuurverschijnselen daar
waargenomen op 26 en 27 Augustus jl. tijdens de eruptie op
Krakatau.

Besloten dit belangrijk verslag in handen te stellen van
Dr. v. p. Srok en den vertegenwoordiger der Billiton-Maat-
schappij te bedanken.

IV. Gouvernements-renvooien dd. 24 Aug. 1885 No. 16185,
dd. 7 Sept. 1885 No. 17210, dd. 15 Sept. 1885 No. 17638,
ter begeleiding van missiven:

van den Resident van Amboma dd. 22 Juli 1885 No. 2695:

van den Resident van Bangka dd. 4 Sept. 1885 No. 5291/52:

van den Resident van Pasoeroean dd. 5 Sept. 1885 No. 4892/1;
allen handelende over in die gewesten plaats gehad hebbende
aardbevingen.

V. Renvooi van den Directeur van O0. E. en N., dd. 7 Sept.
1885 No. 20408, ter begeleiding van een schrijven van den
Resident van Pekalongan, dd. 29 Aug. 1885 No. 2458, ver-
meldende waargenomen geluiden en luchttrillingen in de ge-
heele residentie op 26 en 27 Augustus jl.

Besloten dit stuk met die, sub IV vermeld, te stellen in
handen van Dr. v. p. Stok.

VL. Een schrijven dd. 24 Aug. jl. van de bewoners van
het linker bijgebouw op het, gezamentlijk met de Nederlandsch-
Indische Maatschappij van Nijverheid en Landbouw bezeten,

260

erf der vereeniging, behelzende het bericht, dat zij met
1 September dat bijgebouw wenschen te verlaten, daarbij
aanteekenende, dat zij zich gehouden achten tot 1 October
de huurpenningen te voldoen, indien vóór dien tijd geen huurder
werd gevonden. De voorzitter deelt mede, dat hij met den
secretaris deze spoed vereischende zaak heeft afgedaan door
van het schrijven kennis te geven aan President en Secretaris
van de maatschappij, die mede-eigenares is van het pand en
dat van hen reeds goedkeuring is verkregen, bij schrijven
dd. 27 Augustus 1885 No. 167, dat het bijgebouw verhuurd
wordt met 1 October aanstaande aan den heer J. Brak, die
zich als huurder opdeed en dat aan ZEd. den 29 Augustus jl.
de toestemming tot huur van het bijgebouw is gezonden.
Deze handelingen worden goedgekeurd.

VIL. Een schrijven van het correspondeerend lid, den heer
F. M. var per Wurep te ’s Gravenhage in antwoord op de
benoeming daartoe.

VIJL Id. van het correspondeerend lid, den heer P. C.
T. SyeLven te Rotterdam.

IX. Een brief van den heer F. Voererzane, dd. 19 Augustus
1885, in antwoord op een schrijven dezerzijds van denzelfden
datum, berichtende, dat de onder handen zijnde platen voor het
tijdschrift der vereeniging over ongeveer drie weken afgedrukt
zullen zijn.

Voor kennisgave aangenomen.

X. Schrijven van den Secretaris der Afdeeling Natuurkunde
van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam,
dd. 7 Juli 1885, mededeelende, dat verdere pogingen van ‘de
Afdeeling bij den Minister van Koloniën, om de geldelijke
ondersteuning der Regeering te erlangen voor de oprichting
van een zoölogisch station aan het strand nabij Batavia, met
geen gunstigen uitslag waren bekroond.

Met leedwezen vernomen.

261

XI. Missive van den Directeur van 0. E. en N.,dd:8 Sept.
1885 No.-11191, verzoekende met eenigen spoed mede te deelen
of de gewone gouvernements-subsidie aan de vereeniging voor
het jaar 1885 kan worden gemist.

De President deelt mede, dat hierop dd. 15 September is
geantwoord, dat die subsidie niet kan worden gemist zonder
het nuttig bestaan der vereeniging in gevaar te brengen,
welke handeling wordt goedgekeurd.

XII. Een schrijven van de Directie van het Bataviaasch
Genootschap en Kunsten en Wetenschappen, dd. 9 Augustus
1885 No. 144, daarbij aanbiedende een aan haar gericht
schrijven, dd. 50 April jl, van Prof. Dr. G. DracenDorrr, als
secretaris van het »Naturforscher-Gesellschaft in Dorpat”,
verzoekende om met dat lichaam in ruil te treden van de
wederzijds uitgegeven werken.

Het hestuur, de meening van de directie van het Bataviaasch
Genootschap deelende, dat de geachte briefschrijver waar-
schijnlijk den ruil van wafuurkundige werken beoogt, besloot
haar tijdschrift voortaan ook aan de genoemde Vereeniging
in Dorpat te zenden en den bibliothecaris uit te noodigen,
daartoe het noodige te verrichten.

XIII. Brief van den secretaris der »Sociëte des études Indo-
chinoises de Saigon”, dd. 4 Augustus 1885, aan den President
der vereeniging mededeelende, dat aan de Kon. Nat. Vereeniging
den titel van Correspondeerende- Vereeniging wordt aange-
boden en verzoekende om ruil van wederzijds uitgegeven
tijdschriften.

Besloten te berichten, dat die ruil met genoegen wordt
aanvaard en den bibliothecaris te verzoeken het noodige te
verrichten.

XIV. De Vice-President biedt namens het correspondeerend
lid P. var per Bure voor de bibliotheek aan een werkje
getiteld: Jets over Chladnische figuren.

262
In dank ontvangen.

XV. De heer v. pn. Bure vraagt of er nog iets komt van den
verhuur van twee kamers in den rechtervleugel van het
hoofdgebouw aan de Indische afdeeling van het Koninklijk
Instituut van Ingenieurs, waarop de President op zich neemt
daarnaar onderzoek te doen.

XVI. De heer VorpERMAN biedt namens den heer ’r Hoen
een groot stuk puimsteen aan, uitgeworpen bij de jongste eruptie
van het eiland Krakatau en opgevischt in de Lampong-baat.

Besloten den heer ’r Hoen te bedanken en het stuk puim-

steen in het museum te plaatsen.

XVII. De heer van Dik biedt een opstel aan voor het
tijdschrift van het lid Dr. T. A. K. Posewrrz getiteld: »Geo-
logische Notizen aus Gentral-Borneo”’.

Tot de plaatsing daarvan wordt besloten.

XVIII. De heer Crerier deelt mede, dat hij in eene grijze
schiefer eene belangrijke hoeveelheid metallisch ijzer heeft
gevonden, dat hij door middel eener magneet uit poeder van
den steen op de vergadering afzondert. Een opstel over het
gedane onderzoek wordt voor het tijdschrift toegezegd.

Van de ledenlijst worden gevoerd de heeren :

CGC. Scnärer; Dr- R. A.J. Snerurace, J. CG. Jonken, E.
J. A. WaszaKk, J. G. Mrs, O. C. EscHaAuzieR en vaN
SWIETEN.

Ten slotte wordt bepaald, dat in de volgende maand de
algemeene vergadering zal gehouden worden.

Gelezen en goedgekeurd in de vergadering
van den 18 October 1885.

P. van Duik, President.
Jop. HerincaA, Secretaris.

265

Algemeene Vergadering, gehouden op
18 October 1885.

De drieëndertigste jaarlijksche algemeene vergadering werd
bijgewoond door de heeren bestuursleden: vAn Disk, Dr. vaN
DER Bure, Dr. Onnen, Dr. Suurrer, Mr. Piepers, VORDERMAN,
Dr. ve Roo en Herinca.

Na opening doet de president de notulen der vorige alge-
meene vergadering, die in de bestuursvergadering van den
21 September 1882 waren gelezen en vastgesteld, voorlezen.

Aan de orde is de behandeling der door het lid Dr. H. Onnen
voorgestelde wijziging van Art. 11 der wetten, om namelijk
de laatste alinea weg te laten en het dus mogelijk te maken,
dat aan ’t einde van het jaar de President en Vice-President
worden herkozen.

Na eene korte bespreking van het voor en tegen gaat men
over tot de stemming. Daar de stemmen staken, maakt de
President, ofschoon persoonlijk vóór de wijziging gestemd,
van de hem in het laatste gedeelte van art. 50 toegekende
bevoegdheid gebruik om te beslissen, dat artikel 11 onveran-
derd zal blijven, aangezien de urgentie der verandering uit
de stemming van het geringe aantal aanwezige leden niet
is gebleken.

Dr. v. n. Bore, president in het vorige jaar , leest het verslag
over de werkzaamheden der vereeniging in 1882 voor, welk
verslag in het tijdschrift zal worden afgedrukt en voor het
uitbrengen waarvan den spreker dank wordt betuigd door den
voorzitter.

De heer Onnen laat een afdruk zien van de door den indi-
cateur der gasfabriek te Batavia aangewezen veranderingen in
den druk van het gas gedurende het etmaal van ’s middags
2 uur van den 26 Augustus tot den volgenden dag, dat is
tijdens de krachtigste geluiden gehoord werden, die de
jongste vulkanische eruptie op het eiland Krakatau vergezelden.
Uit die teekening blijkt duidelijk een zeer onregelmatigen druk

264

in dat etmaal, vergeleken met den gewonen gang van dien
druk, waarvan ook eene teekening wordt vertoond. De
teekeningen waren ontvangen van den heer Goossens en op
verzoek van den President stemt de heer OnreN toe om die
beschikbaar te stellen voor de bewerking van het verslag der
eruptie op Krakatau, waarmede de Heer Versrek zich bezig
houdt.
Daarna wordt de algemeene vergadering gesloten.

Gelezen en goedgekeurd in de vergadering
van den 15 November 1885.

P. van Duk, President.
Jon. Herinca, Secretaris.

Vergadering der Directie, gehouden op
18 October 1883.

Deze vergadering wordt gehouden na sluiting der algemeene
vergadering op denzelfden avond. Dezelfde bestuursleden, die
deze hadden bijgewoond, bleven tegenwoordig.

De notulen der bestuursvergadering van den 20 September
1885 worden gelezen en goedgekeurd.

De President drukt zijn leedwezen uit, dat de ijverige bi-
bliothecaris door ziekte naar Europa is moeten vertrekken en
verzoekt den heer Sruimrer, die de noodige mondelinge aanwij-
zingen van den heer vaN per Stok over de bibliotheek heeft
gekregen, voorloopig het beheer daarvan op zich te nemen.

Daar uit het antwoord van den heer Srurrer blijkt, dat hij
nevens het beheer van het museum ook wel de zorg voor de
bibliotheek op zich wil nemen, wordt de heer Srurren bij accla-
matie tot bibliothecaris benoemd.

De heer van Dijk neemt op zich de aardbevingsrapporten
van dit jaar te bewerken, wat te voren ook door Dr. vaN
per Stok werd gedaan.

265

De president deelt mede, dat hij bezoek heeft gehad van den
heer Woops uit Adelaïde, die ruil van tijdschriften had voor-
gesteld, welke echter blijkt al te zijn aangevangen.

Ter tafel komt een brief van de Kars. Leop. Carol. Deutsche
Akademie der Naturforscher te Halle ajS., waarin bedankt wordt
voor ontvangen deelen van het tijdschrift onzer vereeniging.

Een brief van den heer H. Gronpiss, die zijn ontslag vraagt
als lid der vereeniging.

Een schrijven van den Directeur van O0. E. en N. dd.
22 September 1885 No. 11888, daarbij aanbiedende namens
de regeering het eerste deel van het jaarboek van het mijn-
wezen in Nederlandsch-Indië over 1885.

Verder gouvernements-renvooien, dd. 26 September 1885
No. 18507 en No. 18585, dd. 5 October 1885 No. 19224
No. 19225, No. 19226, No. 19227, No. 18515, dd. 8 Oct. 1885
No. 19506, No. 19570, dd. 12 Oet. 1885 No. 19679, dd. 15
Oct. 1885 No. 19749, dd. 12 Oct. 1885- No. 19750, ter
begeleiding van de missiven:
van den Resident van Bantam dd. 20 Sept. 1885 No. 5957/52;
van den Gouv. van Sum. Westhk. dd. 22 Sept. 1885 (telegram):
van den Resident van Amboina dd. 29 Augustus 1885 No. 5285 :
van den Resident van Bantam dd. 29 Sept. 1883 No. 6040/52:
vau den Resident van Amboina dd. 16 Aug. 1885 No. 5115;
van den Resident van Soerabaia dd. 24 Sept. 1885 No. 11002/A;
van den Resident van Benkoelen dd. 5 Oet. 1885 (telegram);
van den Rerident van Bagelen dd. 2 October 1885 No. 4052;
van den Resident van Bantam dd. 6 Oet. 1885 No. 7550/52;
van den Resident van Bagelen dd. 5 Oet. 1885 No. 4069:
van den Resident van Bantam dd. 9 Oet. 1885 No. 7427/52;
van den Resident van Madioen dd. 5 Oet. 1885 No. 5811/25;

Een renvooi van den Directeur van O. E. en N. dd. 28 Sept.
1885 No. 21197 ter begeleiding van missiven van den Resident
van Palembang dd. 29 Aug. 1885 No. 4416/5 en dd. 8 Sept.
1885 No. 4552/5, handelende over in deze gewesten waarge-
_ nomen natuurverschijnselen.

266

Deze stukken worden allen in handen gesteld van den Heer
vAN Dijk.

Onder de vermelde natuurverschijnselen was vooral buiten-
gewoon, dat van een als door maneschijn verlichten nacht,
waargenomen te Serang van 8 op 9 Oetober, nadat de maan
reeds was ondergegaan.

De ‘heer VoRrpeRMAN vestigt de aandacht op een opstel van
den heer P. L. Serarer, voorkomende in het 1e stuk van den
jaargang 1885 der Proceedings of the zoological society of Lon-
den, getiteld: On birds collected in the Timor-laut or Tenember-
group of islands by Mr. Herry 0. Forges, waarin behalve een
beknopt reisverslag van den bekenden reiziger een algemeen
overzicht wordt gegeven van de fauna dier eilanden-groep.

Behalve eene opsomming van 54 soorten der daar verza-
melde vogels worden de volgende nieuwe speciës beschreven.

1. Ninox forbesi Scar.

2. Strix sororcula Scuar.
Tanygnathus subaffinis Scrar.
Monarcha castus Scrar.
Monarcha mundus Scrar.
Rhipidura hamadryas Scuar.
Mviagra fulviventris Scar.
Micrceca hemixantha Scrar.
Graucalus unimodus Scuar.

10. Lalage meesta Scrar.

11. Pachycephala arctitorquis Scuar.
12, Diceum fulgidum Scrar.

135. _Myzomela annabelle Scrar.

14. Calornis crassa Scrar.
en 15. Megapodius tenimberensis Scuar.

Van deze vogels zijn de nummers 1, 4, 5, 11 en 14
afgebeeld.

Dr. pe Roo deelt mede, dat Dr. HaceN, omtrent wiens

aanstaande reis in de Battaklanden de vereeniging indertijd
van de regeering een schrijven mocht ontvangen (zie notulen

267

van 19 April 1885) die reis niet heeft gemaakt, daar hij
sedert als geneesheer te Del: werkzaam is.

Bij eene bespreking van de geluiden en den vloedgolf, die
de jongste uitbarsting op het eiland Krakatau vergezelden,
merkt de heer Onnen op, dat uit de verschillende berichten,
die daaromtrent in de dagbladen zijn medegedeeld wat den tijd
van waarneming dier verschijnselen betreft, niet het minste
verband te vinden is tusschen afstanden en wetten van geluid
en golf beweging.

Van de ledenlijst worden gevoerd de heeren: H. Gronpus,
C. Kräsr en S. VerBeren.

Daarna wordt de vergadering gesloten.

Gelezen en goedgekeurd in de vergadering
van den 15 November 1885.
vAN Dik, President.
Jon. Herinca, Secretaris.

Vergadering der Directie, gehouden op
15 November 1885.

Tegenwoordig zijn de heeren: van Dik, Dr. vAn per Buro,
Dr. Srurrer, VorDeRMAN. Mr. Piepers, Dr. Crerier en HerinGa:

De notulen der algemeene vergadering, gehouden den 18
October IL. en die van de bestuursvergadering, daarna belegd,
worden gelezen en goedgekeurd.

Ter tafel komt:

1. Een schrijven van Dr. Orro Frissen in Bremen, daarin
dank zeggende voor de toezending van eenige afleveringen van
het tijdschrift der vereeniging en tevens de verzending be-
richtende van eenige kleine geschriften van zijne hand over
dierkundige onderwerpen aangaande Indië.

U. Een brief van denzelfden, onder dankbetuiging de
ontvangst erkennende van het diploma van benoeming tot
correspondeerend lid der vereeniging.

268

HI. Een brief, dd. 8 September 1885, van het correspon-
deerend lid, den heer F. M. van per Wurp te ’s Gravenhage,
bevattende het bericht van de verzending per post van eenige
afdrukken van dipterologische opstellen van den schrijver en
tevens het aanbod om zoo noodig tweevleugelige insecten voor
de verzameling der vereeniging te determineeren.

De bibliothecaris wordt uitgenoodigd de H.H. 0. Fisser en
F. M. v. p. Wurp voor hunne toezendingen te bedanken.

IV. Dr. v. p. Bure brengt ter tafel, namens den heer Onnen
het 5e stuk van Dl. 25 der »Mededeelingen van wege het
„Nederlandsche zendelinggenootschap; bijdragen tot de kennis
„der zending en der taal-, land- en volkenkunde van Neder-
»landsch-Indië, uitgegeven door bestuurders van voornoemd
»genootschap” aangeboden door het lid der vereeniging, den
heer J. Krremer naar aanleiding van de, op den omslag van
het tijdschrift onzer vereeniging afgedrukte, circulaire van
Dr. A. B. Merner te Dresden.

Besloten de gezondene aflevering, omdat die bijzonderheden
omtrent het vijlen der tanden bevat, aan het correspondeerend
lid Dr. A. B. Meier te zenden.

V. De secretaris deelt mede, dat hij met goedkeuring van
den President den brief van de Société pour les études Indo-
chanoises te Saigon aan den President der Societe asiatique te
Batavia, die op de vergadering van den 20 September Il. ter
tafel kwam, heeft gezonden aan den bibliothecaris van het
Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen , met
voorstel om dien brief met het tijdschrift, dat door het genoot-
schap uit Saigon ontvangen was, te zenden aan de Nederlandsch
Indische Maatschappij van Nijverheid en Landbouw, omdat
hem gebleken is, dat genoemde vereeniging zich ten doel
stelt de bevordering der wetenschappen, die aan landbouw ,
nijverheid en handel dienstbaar kunnen zijn, en dus met
het onbestemde adres waarschijnlijk genoemde maatschappij
bedoeld is,

269

VI. Gouvernements-renvooi dd. 12 October 1885 No. 19750,
ter begeleiding van een schrijven van den Resident van Madioen
5 October 1885 No. 5811/25, bevattende het bericht, dat in
den avond van den Sen ll. zoowel te Madioen als te Magetan
eenige minuten voor half zes een sterke knal uit het N. W.
werd gehoord, waarbij tevens een vuurbol was gezien.

De heer van Dik doet nog daarbij mededeeling van den
inhoud van eenige andere berichten uit midden-Java, o. a. uit
Demak, over hetzelfde verschijnsel en vertoont een ronden en
een wigvormigen steen, die volgens berichtgevers bij deze
gelegenheid uit de lucht waren gevallen en door verschillende
personen opgeraapt. De laatste steen was van buiten zwar!
en stuk geslagen, waarbij hij inwendig grijs gevlekt bleek te
zijn en zeer duidelijk een meteoor. Omtrent den eersten ronden
steen bestond wel eenige twijfel en achtte de heer van Duk
nader onderzoek en vergelijking met andere meteoren nood-
zakelijk.

De heer van Dik maakt hierbij de opmerking, dat alle
berichten omtrent dezen meteoor vooral wijzen op den sterken
knal, die gehoord werd, waardoor zelfs huizen trilden, en
meent, dat, als het uiteenspatten van een meteoorsteen zulk
zwaar geluid veroorzaakt, dan tijdens de eruptie van den
berg op het eiland Krakatau de geluiden ten deele ook wel
door het uiteenspatten van steenen veroorzaakt kunnen zijn,

VIL De heer Sruimrer zegt, dat de nieuwe catalogus voor
den druk gereed is, waarop hij wordt uitgenoodigd den prijs
voor het drukken met den drukker van het tijdschrift der
vereeniging te bespreken, nadat bij stemming besloten is, dat
1200 exemplaren zullen gedrukt. worden.

Tevens wordt bepaald, dat als de catalogus is afgedrukt,
daarvan op den omslag van het tijdschrift zal kennis gegeven
worden aan de leden, opdat zij zich voor de ontvangst van
een exemplaar zullen kunnen aanmelden.

VIII. De bibliothecaris vermeldt, dat ontvangen is van

270

Jonn Miuye te Tokio; » Transactions of the Seismological Society
„of. Japan and suggestions for the systematie observation of
»earthquakes” en van den uitgever Moses Kinc te Cambridge
(Amerika) een weekblad getiteld »Science”” met het doel
om het tijdschrift der vereeniging daarvoor in ruil te be-
komen.

Wordt besloten aan de Seismlogical Society te Tokio en den
heer Moses Kine te Cambridge voortaan in ruil van toe
te zenden periodieken het tijdschrift der vereeniging te
zenden.

IX. De heer var Duk doet nog mededeeling van een bericht
van Bali, meldende, dat daar tijdens de jongste eruptie op
Krakatau in een put, waarin het water in den regel zeer
laag stond, het water van 18 tot 5 voet beneden den beganen
grond steeg, een verschijnsel, waarop het der moeite waard
is de aandacht te vestigen, omdat, al is het verband nog niet
zoo zeker aan te nemen, het tegenovergestelde verschijnsel
werd medegedeeld van Telok-Betong tijdens die eruptie.

X. De heer VorpeRMAN merkt op, dat van de Kokos-eilanden ,
ten zuiden van straat Sunda, in open zee gelegen, sedert
de eruptie op Krakatau nog niets schijnt bekend geworden
te zijn.

XI. De secretaris gedenkt het overlijden van een der oudste
leden der vereeniging, den heer S. Binnenmijk, die als hortu-
lanus van ’slands plantentuin te Buitenzorg zich naast wijlen
den heer TeissmanN gedurende vele jaren door de beoefening
der plantenkunde en tuinbouw in deze gewesten verdienstelijk
maakte.

Behalve de overledene moesten nog van de ledenlijst worden
gevoerd de heeren: S. J. Numans, J. W. Lousen Denk,
J. J. Rorrors, F. T. Scnröper, Tu. Cantor en A, K. H. Krokke
VAN STEENWIJK.

271

Tevens wordt aangeteekend, dat het buitenlandsch corres-
pondeerend lid J. B. Davis is overleden.
Daarna wordt de vergadering gesloten.
Gelezen en goedgekeurd in de vergadering
van den 20 December 1883.

P. van Dik, President.
Jop. Herinca, Secretarts.

Vergadering der Directie, gehouden op
20 December 1885.

Tegenwoordig zijn de heeren: van Dijk, Dr. van per Buro,
Dr. Onnen, Mr. Piepers, VoRDERMAN, Dr. Crerier en HerinGa.

Na opening der vergadering worden de notulen van die van
den 15 November gelezen en goedgekeurd.

Ter tafel komt:

1. Een brief van de directie van het Bataviaasch Genootschap
van Kunsten en Wetenschappen van den 12 December 1883
No. 227, waarin om bijgevoegde redenen wordt medegedeeld,
dat zij het »Bulletin de la société des études Indo-chinorses”
in hare bibliotheek heeft opgenomen.

Voor kennisgave aangenomen.

II. De heer var per Bure deelt mede, dat er van het
Bataviaasch Genootschap weder een groot aantal werken op
natuurwetenschappelijk gebied is ontvangen, hetgeen met
genoegen wordt vernomen en op welke mededeeling wordt
besloten den bibliothecaris uit te noodigen den dank der ver-
eeniging te betuigen.

UI Wordt besproken een tusschentijds door het bestuur
van het Bataviaasch Genootschap aan den president der Natuur-
kundige Vereeniging gedane uitnoodiging, dat beide lichamen
te zamen aan de regeering een voorstel zouden doen ter onder-

steuning van Dr. B. Haerx op wetenschappelijke reizen in den
Indischen archipel.

De President herinnert, dat het voorstel wegens den spoed,
dien het vereischte, buiten de vergadering per circulaire is
afgedaan en daarom het praeadvies van den heer GC. Pa. Srurrer
is ingewonnen. Daar een uitvoerig betoog tegen dat advies
slechts ter kennis kwam van president en secretaris is daarop
nogmaals ’t gevoelen der leden ingewonnen en overeenkomstig
de meening der meerderheid aan de Directie van ’t Bataviaasch
Genootschap’ van K. en W. geschreven, dat het bestuur van
onze vereeniging, in overeenstemming met een in 1876 aan de
regeering gegeven advies, niet wenschte voor te stellen om
wetenschappelijke reizen van zoo onbestemde strekking te
ondersteunen.

Nadat nog eenige gedachtenwisseling plaats had over het
al of niet wenschelijke van de ondersteuning van reizen als
boven bedoelde, waarbij ook betreurd werd, dat de zaak niet
in vergadering had kunnen behandeld worden, waarbij meer
wrijving van gedachten had ‘kunnen plaats hebben, werden de
handelingen van president en secretaris goedgekeurd.

IV. De heer Piepers deelt mede, dat hij op eene door
hem geplaatste advertentie, over het in den laatsten tijd voor-
gekomen trekken van vlinders, berichten heeft ontvangen van de
heeren Creep te Cheribon, JentinK te Meester-Cornelis, BAKKER
te Padang, Mrser te Bandong en Westrarm van Hoorn op het
land 7yikoppo in de Preanger-regentschappen, allen mede-
deelende, dat ook daar het trekken van een groot aantal
vlinders van west naar oost in den laatsten tijd was waar-
genomen, een verschijnsel, dat hier te Batavia, in September
reeds begonnen, vooral in November werd waargenomen.

De heer Piepers weet de belangstelling der leden te wekken
door eenige voorloopige mededeelingen omtrent aantal, soort
(Callidryas) en variëteit van het dier, waarvan eenige onder-
ling onderscheiden exemplaren vertoond worden: ook de

be
_l
el

vraag van de waarschijnlijke oorzaak van het trekken wordt
aangeroerd, doch daar spreker hieromtrent alvorens zijne
meening te vestigen nog nader onderzoek noodig acht, zegt
hij later in een opstel voor het tijdschrift daarover meer te
zullen vermelden.

De heer VorpeRMAN zegt op den Salak ook het trekken van
west naar oost te hebben waargenomen.

De secretaris brengt ter tafel een fleschje met een stuk
van een visch, waarin wormen, ontvangen van het lid
Dr. BRrEITENSTEIN, die gaarne door een speciaal deskundige
zijne meening omtrent de soort van parasiet nader zag toetsen,
waarom wordt besloten den heer Srurrer te verzoeken het dier
in den visch te bestemmen. De visch zoude die zijn, waarvan
in de nieuwsbladen vermeld was, dat hij door zijne parasieten
in Atjeh en Sumatra's Oostkust cholera en buikziekten zoude
veroorzaakt hebben, eene meening die echter door den heer
_Brerrenstein niet wordt gedeeld, indien de visch maar goed
gaar gekookt wordt.

VI. De heer VorperMan biedt voor het museum aan een
stuk obsidiaan en een stuk puimsteen, uitgeworpen bij de
laatste eruptie van den berg op het eiland Krakatau en vertoont
ook daarenboven op het eiland gevonden steentjes, die hij
vulkanische kuikkers noemt om hun ronden vorm.

De heer Crerier zegt zulk een steen scheikundig ontleed
te hebben en daarbij tot het merkwaardig resultaat te zijn
gekomen, dat hij, ofschoon van vulkanische herkomst. 56°/,
koolzuren kalk bevatte.

Het lid de heer G. W. rex Brummerer wordt met algemeene
stemmen tot dirigeerend lid der vereeniging benoemd.

Daarna wordt overgegaan tot de benoeming van functionarissen
in het bestuur. Met meerderheid van stemmen worden ge-
kozen tot:

President, de heer Dr. U. L. vaN per Bure,

Vice-President, de heer P. van Dik,

Redacteur van het tijdschrift, de heer Dr. H. Onnen,

hz
Et
E

Directeur van het museum de heer Dr. G. Pu. Suurrer.

Bibliothecaris, de heer Dr. C. Pu. SLuirer,

Thesaurier , de heer Dr. H. Oxxex,

Secretaris, J. HrerINGA.

De benoemingen worden door de heeren, voor zoo verre
tegenwoordig, aangenomen: die tot Phesaurier door Dr. ONNEN
echter slechts voorloopig.

Van de ledenlijst worden gevoerd, op binnengekomen
verzoek, de heeren: J. G. Prarr Jn., R. N. Ruukscuaroer,
A. VoorsLuis vAN Erk, G. van DEN Beroe, F. W. Neunans,
M. A. Trerwen, Jur. E. E. H. K. var Bevervoorpe, H. Wakkie,
H. L. Verruour, E. A. Rersie, IL. EB. Martens, CG. L. vaN
Vrruren en P. H. pre Bruur en wegens overlijden: P. van
DER Hoeven.

Tot lid wordt benoemd Dr. W. Pauw. officier van Gezond-
heid te Pankadjene.

Daarna wordt de vergadering gesloten.

Gelezen en goedgekeurd in de vergadering

van den 17 Januari 1884.

P. van Dik, President.
Jop. Herinca. Secretaris.

NAAMLIJST DER LEDEN

KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING
NEDERLANDSCH-INDIE,

op 1 Januari 1883.

Dagteekening van oprichting 19 Juli 1850.
OPRICHTERS.

Dr. P. Bleeker, + 1878: J. H. Crooekewit Hz. F 1880, C.
de Groot, P. J. Maier, f 1878: P. Baron Melvill van Carnbee
1856: C. M. Sechwanér, + 1851: Dr. H: D. A. Sffits, +
1855: Dr. C. Swaving, + 1881. |

BESCHERMHEER.
Zijne Majesteit de Koning de Nederlanden.
Hoxoram BESCHERMHEER.
Mr. A. J. Duijmaer van Twist.
BESTURENDE LEDEN.

Datum van benoeming.
jl. Dr.-N. J. Hoorwee, 2 Augustus 1862.

3 DEED W.G de Roó, 27 December 1862.
5. Dr.C. L. van der Burg, 19 October _ 1867.
hd J.W. B. van Riemsdijk; 50 December»
b. P. van Dijk, 17 Januari 1874.
6. Dr. CG. Gutteling, d 7 » »
eene 1. MI Bamer, Is September _ »
8. G. A. de Lange, 17 Maart 1876.
9.7 Dr. H- Cretier; 16 September _ »
10. A. G. Vorderman, 20 April 1878.
11. De. H. Onmer, 19 September _»
12. Dre. J.P van der Stok, 19 » >
kr PS Slater. 1: Mei 1879
14. Mr. M. C. Piepers, 16 September 1880.
Hoxoramr Leven.
1. Jhr. F. V. A. Ridder de Stuers, 7 Augustus 1857.
>. J. B. Ritter von Waullerstorff Urbair, 2t Mei 1858.
D.A WerB Weitzel, 4 Februari 1859.
kJ. Groll, 19 Juli 1860.
5. M. Th. beiche, S Maar! 1865.
6. C. de Groot, S Juli 1865.
7. Mr. Lb. A. J. W. Baron Sloet van
de Beele, 14 April 1866.
8. W. F. Versteeg; is Mei »
9. A. J. G. Edeling, 29 Januari 1870.
10. Mr. J. Loudon, 18 Mei 1872.
11, Z. E. de Gonv.-Gen. F. ’s Jacoh, 29 Juli 1881.
12. IL L. Janssen van Raaij, 20 April 1882.

Dr. CG

CoORRESPONDEERENDE

Maximum aantal 50).

Dr. P. Harting, Utrecht,

H. D. Buijs Ballot, Utrecht,

Datum van benoeming.

LEDEN IN NEDERLAND.

17 Februari 1855.

—
| i »„ „

15. Dr. P. J. Veth, Leiden,

16. Dr. P. de Boer, Groningen

17. Dr. Lb W. Gunning, Amsterdam,

18. Dr. J. A. C. Oudemans, Utrecht,

19. Dr. C. Ritsema, Leiden,

20. Dr. D. Bierens de Maan, Leiden

21. P. van der Burg, Nijmegen,

22. Dr. H. €. Dibbits, Utrecht.

25. Dr. Th. W. Engelman, Utrecht,

24. Dr. Th. Mac Giilavrv, Leiden,

25. Dr. A. Heijnsius, Leiden,

26. Dr. Th. Place, Amsterdam,

27. Dr. KE. van Rijekevorsel, Rotterdam.

28. G. Westerman, Amsterdam,

CORRESPONDEERENDE LEDEN IN HET BurreNLAND.

Maximum aantal

1. P. J. van Beneden, Leuven,

Leiden.

; |
_ u.

P. Dumas, Parijs,

A. A. Duméril, Parijs.

Dr. H. Schlegel, Leiden,
Dr. KF. 6. Donders, Utrecht,
Dr. L. Ali Cohen, Groningen,
Dr. A. W. M. van Hasselt, Utrecht,
Dr. CG. A. J. Oudemans, Amsterdam,
Dr. E. H. von Baumhauer, Haarlem,
Dr. A. 6. Oudemans,
Dr. M. Salverda, ’s Hage.

‚Dr. KF. W. B. Suringar, Leiden,
Dr. J. Bosscha Jr. Delft.
Dr. N. W. P. Rauwenhoff, Utrecht.
Dr. H. G. v. d. Sande Bakhuijsen,

„0.

Datum van benoeming.

17 Februari

16
28
28
15
24
16
20

28 Februari

28
28

Februari

Septemb.
Novembh.
Januari

Deeemb.

Decemb.
Maart
Septemh.

Mei

„

1855.
1854.
1855.
1856.
1858.
1864.
1867.
1568.
1872.

1875.
1874.
1875.

1880.

1856.

LA Göppert, Breslau,

l
LL Hijrtl, Weenen,

A. Mousson.

Zürich.

J. Steenstrup, Kopenhagen,

J. K. Masskarl, Kleef,

K. K. Guerin Méneville, Parijs,
W. von Maidinger, Weenen,
J. Moteschott, Turijn,

F. Hoehstetter, Weenen,

0. Strüve, Pulkowa,

JB: Davis:

Londen.

0. Beccari, Turin,
D.J. Whitney. San Francisco,

von Müller, Melbourne,

N. de Mielmeho-Maclav,
A. Russel Wallace, London,
\. fe Sotis, Cherbourg,
A. B. Meijer. Dresden,
G.J. Allman, bonden,

G. A. Daubrée, Parijs,
MH. Helmholtz, Berlijn,
J. CG. Houzeau, Brussel,

Th. H. Huxley, Londen,

L. Pasteur, Parijs,

Spencer Fuiterton Baird, Washington,

Tommaso Salvadort, Turijn,

GEWONE LEDEN

Dr. K. Seherzer. Weenen.

Alex. Perrev, Dijon,

Dr. P. Krauss, Stuttgart,

KE. la Porte, Bordeaux.

K. von Boer, St. Petersburg,

Dr, Wielt:

Weitenweber, Praag,

IN nET Burrr

Datum van benoeming.

28 Februari

28
28

15 Julij

10 November

1856.

1857.
1858.
1859.

24 September 1864.

24 p

28 Januari
29 Maar!

15 Juni

21 December

21 »

16 Augustus
20 December
16 December

18 Mei
20 Mei

Opee
20 »
AAO)
DOE >
20»

17 Februari

28 Mei

NLAND.

21 Mei
5 Juli
»_Juli

20 Maart
20 Maart

17 Apri

1565.
1859.
1872.

1867.
1878.
[880.

1858.
1860.
186T.
1861,

„

Lik E Ö 4 « ï
he ik
à 15
Re, Datum van benoeming.
Red. Dr. B. von Martens, Berlijn, Janis, … 4865.
8. Dr. Friedmann, Munchen. S Augustus »
_9. E. Stöhr, Zürich, 14 October 1865.

Gewone Leden

Dr. CG. F. A. Schneider,
S. Binnendijk,
G. J. Filet,

J.F, den Dekker,

P. W. A. Beijen,

G. A. van Delden,

K. F. Holle,

J. €. Bernelot Moens,

J.J. W. E. van Riemsdijk,

K. W. Hamilton of Sitvertonhill,
J.G. EF. Riedel,

Radh. Adipati Proto Noto Amiprodjo,
H. J. Ntaverman.

Dr. C. L. van der Burg,

Dr. N. J. Hoorweg,

De Be Wiefre te Roo?

Dr. P. A. Bergsma,

MJ. "Schram,

GC. M. G. A. Kecoma Verstege,
W.H. van Waesberge,

Mr. M. CG. Piepers,

J. Heringa,

A. IL Hisgen,
K. Polak,
Dr.C. de
VAE 3

Gavere,

Gutteling,

in Nederl. Indië.

Datum van benoeming.

April
October
Juli

Juni
November
December
Maar!
Juni

Juli
October
December
Januari
Juli
December

Februari

April
Augustus

Oetober
April
December
Maart
November
November

September

1851,

1858.
1859.

1860.
(861.

1864.
IS65.
1S66.
1867.
[S6&.
IS6&.
1870.

Datum van benoeming.

27. Dr. J. P. Kloos, 19 September 1870.
28. Mr. W. Stortenbeker, 15 October »
B HG. Jl Vriesman, 16 September 1871.
30. H.J. Wigman, 25 December _ »
st. J. van Selms, 17 Maart 1872.
ge W.: Pontier, 18 Mei »
55. Mr. A. M. Oudemans, 18 » »
34. J.C. Kummer, 18 » p
55. Th. L. K. von Kotsch, 15 uni p
56. M. D. van Riemsdijk, 21 December »
af. L. Taats, 19 April 1875.
58. Dr. H. Neubronner van der Tuuk, 19 » »
BG: E Ducker, 19 » »
40. _W. van Voorthuijzen, 19 » »
41, Mr. N. P. van den Berg, ha LO, Mili p
42. 6. W. ten Brummeter, 16 Augustus p
45. A.G. Vorderman, 16 » »
44. C. Dietrich, 20 September»
45. d. Idsinga. KOE se p
46. C.F. Michielsen, 20 » »
47. P. van Dijk, 20»

#8. P.J. A. Benaud, 20 December »
49. J. Nturmer., 17 Januari 1874.
Beers... Wolff, 21 Maar! »
DE A. Mijer Pz, 18 April »
9e 5. Verbureh, 18 » p
55. KR. Fennema, 19 Juni >
at [. A. Hooze, 19 » »
Ben Dr. FE: H. Bater, 19 a »
56. | A. Hamburg, 10 Juli p
Bd Dre. C HA Westhoff, 10 » p
58 1. G. Mihus; LO »
59. D. A: Hooger, 10» p

60. |. A. Huguenin, 21 Augustus »

Datum van benoeming.

H.J. €. Bonemeijer, 26 Februari 1875.
A. G. G. Peltzer, 19 Maar! »

W. KF. Vogelsang, 21 Mei p
BEES, NE: »

LP. Sprenger van Lijk, 16 Juli »
A. J. Spaan, 15 Oetober >
IL. L. L. van Leeuwen, 17 December »
P. van Baak, 21 Januari 1876.
W. de Boer, {8 Februari »

G. M. W. Zuur, 17 Maart »
J.N. Zelisse, 17 5 5
FA. P. Wentholt, del > »
M. Wakkie, Rr Arae” »
WW. Veer, 17 » »
Ee He N= Vriesman: 17 » »

K. L. van Sehbouwenburg, Er p
| Schalij, Me »
Mr. L. J. Selleger, 17 p »
A. Seubert, Las nerd) p
R. F. de Seijft, hr »
P.J. Siedenbure, 17 p »
P. W. van Spall, Ea kake »
Dr. G. B. P. de Ruijter, UT Ar »
MJ Praéger, Vve? p
J. P. van der Ploee, 17 p »
IL von Oven, 17 » »
GG A. de Lange, 17 p p
W. J. M. Linden, 17 p p
MH. Ludewig, 17 » p

Dr. J. G. EK. Machik, 17 » D
M. P.-A. Mathes, 17 » »
J. Miker, 17 » D
N. J. Numans, 17 » PR

TG. J. Kroesen, 17 » »

Datum van benoeming.

P. Landbere Jr., 17 Maar/ 1876.
P. Houtsager Jzn, re »
Dre. W. Hamaker, 17 »
B. Epple, 17 4
KE. Douwes Dekker, 17 » N
0. Dürler, 17 > N
|. de Clercq Zubii, 17 5

P. L. Bakhuis. (st »
Jhr Os Ge T.-Barnaart, 17 N »
W. Buurman, fi »
Dre. A. K. W. Arntzenius, 17 »
Dr. J. L'Ange Huet, 17 »
S. Bloem, 21 April >
J. M. van Berkel, 21 » »
Mr. C. G. de Beus, 21 N N
Jhr. KE. 6. MH. H. van Bevervoorde, 21 » »
J. M. Bloemhard, A » N
P. HM. de Bruijn, 21 » »
A. de Bruijn, Mz., 21 »
H.E G. van der Burch, 21 N
l-A- ‘Coster, 21 N
WS Cramer. >1 5
Ds Crol: 21 n
W. Daumiller, 21

Kk. Th. van Delden, 21
II. Dorrepaal, 21 p
G. L. Dorrepaal, >1 : Ni
Mr. J. J. G. Enschede, At » »
J.P. Ermeling, 21

S. Everts, 21

P. W. G. Gout. >1 » 8
S. L. H. Hartog, 21 »

W. IL Heijtman, IL, on »

\. L. Homans, 21 “

Datum van benoeming.

Oa Ar b CG: Jeekel, 21 April 1876.

F. Jellinghaus,

K. J. Kerkhoven.

Mr. R. A. Kerkhoven,
M. S. der Kinderen,
Mr. H. Klein,

Cr J.B. Klencke,

A. M. P. Krijger,

D. €. J. Kool,

P.J. Knoops,

A. K. H. Klokke van Steenwijk,

J. Leegslra,

In Re AR Hie PT. von lattmann, 24

OEP Hohe

Mr. C. H. Manuel,
AG der Maas;
W.J. M. Michielsen,
L. J. J. Michielsen,

KE. G. R. Mossou,

A. Muijderman,

F.R. K. Peijer im Holf
P. A. Palm,

Th. NS. Reijneke,
veerle ander,
John NS. Sarkies,

J. R. P. Saijers,

J. W. Th. van Schaick,
KR. Secherius.

Kk. Th. Schröder,

Mr. F. H. KE. Schüssler,
KW. Nieburgh,

MJ Snouck Hurgronje,

Dr. JH. Th. Sotlewijn Gelpke,

A. P. GC. Stemau,

bil

FE. Stoll.

W. W. C. Suringar,

ak
In

|T. Laging Fohias,
LN te)

Kh. A. Veelrlman.

Walter,

‚…L. Weber,
des Weijer:

Kk. Wiederhold .

‚de Wit
. de Wolff,

Valk Lz.,

… Sehneider .
G.

P. A. Renaud,

W.G. Leembruggen,

À.

Graaf van Limburg Stirum,

Mr. FT. HL der Kinderen.

A.
H.

Holte,

C. J. P. ven Hardenbergh,
C. d'Engetbronner.

de Braconnier,

Feikema.

. Thie,

. Á.'Terwen’,

KF. Sehenkhuizen,
W.C. Rüpert,

…_N. Rijkschroefl,
WD. A. Renesse van Duijvenbode,

H. Polman.
W. Palm,
A. Niessen.

Dr. H. Cretier,

p:
À.
À.

P. du Cloux,
A. Bruijn,
Bommel,

Datum van benoeming.

April

1876.

J: KF. van Lakerveld,
J. A. Kluijt,

A.M. J. Bolsius ,
Dr. beo Moscoviez,
Dr. R. A. J. Snethlage,
G. MH. Blanken,
J.M. van, der- Valk,
Dr. Waschke,

J. B. Westenberg,
J. W. Dersjant,

Kk. N. Knoch,

H. SBP Oberlop;
R. GC. van der Palm,
IL. C. Stennekes,

K. Heijning Jr,
H.G. Boumeester,
H. Pieck,

A. K. J. Kaffer,

Dr. J. P. van der Stok,

J. 6. Ribbers,
Dr. M. Albricht,
L.J. Andrée Wiltens,

Jhr. P.W. Westpalm van Hoorn,

H.L. Vernhout,
H. P. Julsing,

P. van Muijen,
H. van Kol,

D. Kolling,

WJ Visser

_—
_—
mn.

Soeters,

IH Smeenk,
P. Pels:

K. A. Reisig,

N. A. Ruijl,

Datum van benoeming.

18 Augustus

28
16
20
20

October
December
Januari

Februari

D
»
Apt

Jun

Oetoher

1876.
1877.

»„

„

[878.

6 Ag
. van Meerten,
A. H. G. Fokker,
H. B. Rijkens,

A. Hassink,

J. KE. W. Wessels,
L.J. Nantman,

L. H. Kramer,

G. CG. Twijsel,

Dr. K. H. Mertens,
J. de Booij.

Dr. H. Onnen,
De. B.Shuiten:
J. Stormer.

L. M. Beels,

J. Heijnis,

J. €. van Heukelom.

H. der Kinderen.
S. Wartena.

Dr. Ph. Posewilz.
KF. G. C. Degent,
Dr. W. Dominicus.
A. P. Cameron,

C. Deijkerhoft,
J.A. Schröder,
De. EB: B
H.A.
A. J. ten Brink,
P. A. Daum,

J. Dinger,

A. J. Walter,

L. Klaas,

A. van Schermbheek.,

J. Visser.

Hoogenstraaten,

Ledeboer.

P. H. Ravenswaaij,

Datum: van benoeming.

19 Januari
16 Februari

16
16
16
16
16
20
20
18
20
20

April

Mei
Juni
Juli

April

November

Maar!

»„

„

)

1878.

»„

1879.

1880.

Dr. S. Baczes,

G. N. A. Volkert,

L. de Scheemaker,

J. B. Mack,

J. K. van Haastert,
KME: de Sturler,

De Wi. Kreh:

Jhr. J.G. V. Boreel,

Je Je J. Groos,

J. H. D. van der Palm,

W. Godefrov,

J. F. A. Waszak,

J. L. Moquette,

H. van den Broek,

0. €. Eschauzier,

J. C. von Herting,

Conrad Kläsi,

G. A. Schouten,

Z. Exe. de Viee.-Adm. J. van Gogh,
JM." Baak:,

H. Demmenie.

D. Lucassen voor de Vereeniging
der Tegaische Nuikerfabriekanten,
A. C. Hissink,

P; Tak’,

N. J. Deltour.

Dr. Av Peins.

J.W. Zuur:

C. 5. van Motman,

W. Thieme.

Rh. J. Blok,

A. K. van Swieten,

H.A. Mehlbaum,

Mr. IL. D. Levyssohn Norman,

Datum van benoeming.

Ks,

Maart

Augustus

1880.

W. J.J. Docters van

W. E. M. S. Aernout,

Je Atie Mars,

H. J. M. van Belle,
WW. J. Geertsema,
G. A. Bergmans,
|. Raat,

J. van der Laan,
J.D. Kruseman.

P.J. van Houten.

EC Je van Deun:

|
A. E. van Miel,
\

D. F. F. Boutmij,

FE. W. Fabius,

A. H. Hilling,
J.D. Romswinckel,
J. M. Verheij,
H.A. Coblijn,

W. van Swieten,
Dre. P. A. Piatteeuw,
B. Blumenthal,

J. J. Roelofs,

R. D. M. Verbeek,
H. C. Steenbergen,

JE Tamsow:,

G. EK. V. L, van Zuijlen,

Dr. M. Treub,

J. EK. Gribling,

H. KE. van Berckel,
W. N. Seheib,
KD. Wernecke,
de Plate

J. NS. Glaser,

Rh. W.F. Koopmans,

Datum van benoeming.
19 Augustus 1880.
19 »

19 » )
19 » »
19 ) »
19 » »
19 » »
19 » »
19 » »
19 » »
19 » >»
19 ) »
19 » »
16 September _ »
16 » »
16 » »
16 » »
16 » »
16 » »
21 October N
21 » )
16 December »
16 » »
16 » »
16 » >
16 » »
16 » »
16 » »
16 » »
17 Februari 1881.
17 » >
17 » »
17 » »
| 7 » »

Datum van benoeming.

Kk. Bosch. 17 Februari 1881.
FP. Foringer, 17 5 5
W. HM. van der Zoo de done, 17 » N
C. Schäfer. 17 p »
L. L. Maijer, 17 p »
W. F. Fels, 17 » 3
M. ten Kate, 17 » D
H. Rolf, 47 » »
Mr. JN: At daon: 17 > »
L. EK. Martens, 17 » »
G. van den Berg, 17 p »
A. Bochart. 17 » »
WW. van der Veen. 17 > »
Th. J. CG. Klaar, 17 » »

J.J. H. Woesthoff. 17 »
Jd. Th. Hofland. 17 Maart »
W.J Wi Lutjens, 17 > N

G. Plantenga, Efs B p
J.G. A. Scharff, 17 » »
G. Mullemeister, 17 » »
W.G. KF. Vermansen. 17 » »
CG. Valker, 17 » »
A. Boender. 17 » »
W. FE. Weeluizen, 17 » »
M. A. PF. Goossens. 17 » »
EG. van Sehuijtenburg, LNE} »
H. W. Pistorius, 17 » »
C, Schreutelkamp, 17 » >
À. Voorsluijs van Elk. Kr, Pi »
K. Twiss, 17 » »
6. Oostergetel, 17 » »
J. W. van Loon. 17 » »

\. Wellenstein. 21 April 4
W.P. Stutterheim. Ae 4 »

ol Sl el ol OU Ol OU SG
mrien ml mf ml lg ed ad
„tl OG

ri sl
a WE |
©

ll
le }
mk

Clie ee

St de

H. J. Meertens,

). Pluim Mentz.

L. €. Coldenhoff,

… Empting,

A. Mulder.

Dr. A. Stein,

W. Georges,

M. FK. H. Perelaer ,
H. J. A. Kichholtz,
C. Barungarten,

P. H. W. du Pon,
J. W. Hofman.

J. €. Bouman.

J. K. E. Triebart,
P. H. Kennis.

C. J. de Waal Malefijt,
W.H. Neijs”

H. A. J. Valkenhoff,
H.C. T. van de Wall,
J. Luijten,

H. K. Mijer,

F. C. E. Meijer,

P. A. Engelbert van Bevervoorde,

L. C. van Vleuten.
A. P. A. Varkevisser ,
C. H. C. Bijvank.
D. Brakel,

H. Grondijs.

H. C. de Vletter,

P. van der Hoeven,
Mr. H. van Dissel.
Mr. A. L. GC. Kleijn,
H.J. M. Baumann,
A. P. Melchior.

Datum van benoeming.

21
21

19
19
16
16
16
16
16
21

21
21

15
15
15
20
20
20
20
20
15
15
15
15
16
16
16
16

April

September
October
„
»„
December
Di
Dj]
Februari
„

1881.

H. Ee Prinss

H.J. G. Ferzenaar,

Dr. W. Burck,

J. Groothoff,

A. J. CG. Hazenberg,

D. J. Guijkens,

Ant. G. Marcks,

J. Kreemer,

Mr. N. B. H. Arriens,
J. Julius,

Ar 4E Re Olit

W. Eekhout,

A. Douw van der Krab,
W. van Someren Greve & (o.,
A. Sehmilz.

Prod Klatt:

Mr. Caesar Voùte,

J. 1. A. Yssel Schepper,
P. La Fontaine,

J. GC. Jonker,

J. W. Loijsen Delic,
Mr. JF. Krämer,

S. F. Boers,

H. J. EB. van Goch,
H.A. G. von Dentsch .
Th. Piper,

P.I BEijdman.

Mr. S. J. Lagerweij,
Mr. CG. S. Buijs Ballot,
KW. Neuhaus,

> Herbing
P_ Herbing,

J. van Zwieten.
P. van Leersum,
H.M. Bommezijn,
P. Leendertz,

Datum van benoeming

16 Februari

16 »
{6 »
16 Maar!
[6 »
KOE
16»
16 »
KE
16--n
16 »
LO »
16 »
16 »
KC
20 April
20»
20 »
20 »
2)
(8 Mei
UB »
18 ern
20 Juli
20 »
20 »
20 »

sl »
>1 »

19 Oetober

KOE |
16 November
16 »

eld

1882.

ON A METHOD OF TRANSLATING THE CURRENT OF
A MAGNETO-TELEPHONE FROM ONE
PLACE TO ANOTHER,

A. CO. HISSINK.
DES

In the verv early days of telephony, some five years ago,
il was stated that Professor Berr’s telephone was not well
appropriated to transmit artheulate speech on great distances,
as there was no sufficient electromotive force. But gradually,
when the arrangements were improved, (hey succeeded in
making the telephone a more praeticat instrument, the action
of which was reliable for long lines.

Ml was with such an improved telephone, namely the in-
strument constructed by Stemens and Halske of Berlin (*), that
Ll experimented on teiegraph wires of 41/4 and 51, mülimeters
in diameter. The earth was (hen used as a return wire, and
the resistance of the whote varied between 600 and 2500
Syemens’ unils.

May it be considered without interest to know all the at-
lempts | made in this wav, the greater part of (he results
which [ got being similar to those which were obtained
elsewhere, 1 however heg to write about a single series of
experiments, because thev suggest a method of translating the
current of a magneto-tetephone from one place to another,
and they seem thus to solve the problem how lo tansmul
ARTICULATE SPEECH al very great distances.

(1) See for the deseription of this telephone: Journal telegraphigue”
de Berne, 4ième Vol., N°. 14, 1879, p. 3504/5060.

The fact, that no attempt, made in Europe and elsewhere
to the same purpose, has succeeded _uholly till now, mav
be called to remembrance hbeforehand.

Suppose that we use the instrument of Svemens & Halske :
that there are two of these telephones in an ordinary telegraph
eireuit AB of 70 kilometers in length, one at each end, and
that the earth, as is usual in telegraphvy, is used as a return
wire, then the instruments will work verv salisfactory,
provided the eireuit is not affected bv strong natural or Vol-
La-induection-eurrents _&. Further we eut the wire, for instance
at a distance of 15 kilometers from A and of 55 kilometers
from B, and again we join up the wire in placing a telephone
between the ends. See Diagram N°. 1.

Aan: p Ki
ANN Je ITT
| Pis T& | Ts. |
| Diagram 1.
vn id vijg
Ai. A

In this case the telephone placed in P will receive and
transmit all articulate speech.

Ld Al

Fhe same result howener ean be got much better bv resto-
ring the ordinary arrangement between A and B and bv placing
a telephone between P and a new earth Az of the same con-

dition as the other ones, as-shown in Diagram N°. 2

When two wires are running suffieientlv close to one another they
always act_upon each other inductively, when a current begins or ceases
in one of them. Generally these Volta-induction-currents are not felt bv the

receiving telegrapb-instruments, but they always act upon the telephone.

rid ide EE rr ET cut
Jr 1) JI)
T, F5 T,
Diagram 2.
ZN we ahadee, MRE

When paving attention to the latter diagram il appears , that
the current coming from 7, will divide in P between the
wavs PAsA,A and PBAsA,A in the inverted proportion of
their resistances, so that, the resistances of the telephones
and the earths being equal, the former wav will be
affected by the strongest eurrenl.

Nevertheless articulate speech will be heard perfeetlv well al
the terminal telephone 7. How to explain this remarkable
phenomenon? At first F thought it was caused bv the verv
great sensibilitv of the telephone: but in carrving on my
experiments | gave up thís supposition, because it failed to
explain wholly the observed phenomenon.

The results, | obtained in experimenting practically
during several months, pointed out, that Siemens & Halske's
magneto-telephone does transmit artieulate speech drstonctly
along wires, having a resistance of no more than nearly 1250
Siemens’ units. This resistance agrees with a length of almost
250 kilometers telegraph-wire of 5! millimeters in diameter
say wire N°. 5, or 147 kilometers wire of 4!/, millimeters
in diameter (wire N°. 8. Thus in using wire N°. 5 the
telephone mav act verv well between places, separated by a
distance of 200 kilometers, as il was the case between Lahal
and Moeara-doen on the island of Sumatra.

When two places are separated bv a much greater distance,
for instance of nearly 550 kilometers, and connected bv wire

Ne. 5, as is the case wilh Lahat and Kottaboemie (on the
same island) via Moeara-doea, the telephone’s action will
not be sufficient to permit regular conversation, when the
arrangements are made as is shown in the diagram N°. 1.
Concerning this point experience showed, that only some
parts of the transmitted speech could be heard distinctly , though
in the mean time the telephone was working very well but
separately between Lahat and Moecara-doea, and between
Kottaboemie and Moeara-doea. Frequently the wires, connecting
these places, are not well insulated.

In making the arrangements as is shown in the diagram
N°. 2, 1 however obtained a splendid success between Lahal
and Kottaboemie , lo the great astonishment of all those, who
stood listening and who knew the arrangements. Even
Kottaboemie supposed, that the person, who was speaking
at Lahat, stood at Moeara-doea.

In the diagram N°. 2 the telephone at Lahat is represented
by To, that at Moeara-doea by Ts and that at kottaboemue
by 7. Of course the current coming from the terminal
telephone Ts will divide in the point P, but, as the resistance
of the circuit from P to Tr is a very great one (nearly 150
kilometers wire N°. 5), this part of the circuit will receive
only a very small portion of the current, and it may be

considered necessary to examine to which causes the success

| mentioned before was owing.

It is a fact verv well known, that the phenomena, which
telephony gives to show, are of an intricate character. The
telephone-current itself is an induced one, that induces an
extra-current in the wire, flowing in a reverse direction lo
that of the telephone. Again the cessation of the head-current
induces a second extra-current ‚in this case flowing direct or
in the same direction as the telephone-current, and therefore
prolonging its effect. This direet extra-current is the mos
powerful, because its force is added to the force of the

telephone-current; and vel il seems lo be strengthened by

the earth of the telephone, and in every case bv the inducing
action of the coils upon one another. The intensity of the
telephone-current is a verv small one, and depends on the
variations of the magnetic field: on the contrarv its tension
is high and therefore ils duration short.

With regard to our examination however il can only
he _ necessary to put the question, what happens in
the telephone 75, as soon as it receives its portion of the
current coming from 7. The reply to this question can
not be doubtful at all. The arriving current passes the
coil wound round the tetephone-bobbins, and flows to earth.
Decreased in the beginning bv the exlra-current, flowing in
the reverse direction, ils effect is increased bv the extra-current
in the same direction.

How does this second extra-current flow?

IL seems that this current will divide in A5, as il is beginning
in 75, and that one portion of the current will circulate in
(he wav AsAeBPT;, and ils other portion in the wav
AsA APT.

The telephone-current coming from 7> and flowing towards
FT, will (hus be overpowered bv the second extra-current in
the way PAAjAs, since it flows in a direction contrarv to
the current of the telephone.

This second extra-current appears to be strong enough to
affect the telephone in 7,

Thus the extra-current itself serves to (ranslate the eurrenl
caused bv the words spoken in 7), and there is no need to
make use of separate instruments for that purpose, as il is
the case in lelegraphv.

Al present L_ don’t possess a suflieient number of telephones,
lo examine whether il is possible to translate the current
more than once, when using wires of extraordinary length!
that is, if the same result will be obtained when there are several

1) Experience has taught, that this may oeeur when wires of ordmarv

length are used.

telephones, placed at great distances from each other, in the
circuit, for example between Batavia and Buitenzorg, Cheribon,
Samarang , Solo or Soerabaja. According to the theory already
expounded, this will most likely be the case, but it will be
useful at the same time to strengthen as much as possible
the current serving to translate, in making the arrangements
as in the Diagram N°. 5.
B

DD OD DI)

Á,. Ás. A5.

It is obvious that the second extra-current of Ts will be
strengthened bv that of 75 and inverselv. However it seems
necessary to speak slowly and distinetly, as the impulsions
of the current are of short duration.

It needs no demonstration, that nearly the same result
will be obtained when a second wire is used instead of the
earths. In this case however the resistance of the circuit is
nearly doubled and this circumstance must be taken into

consideration.

The preceding communications may be considered the
results of _manv experiments, made in the above-mentioned
wav. However the theory developed in this paper cannot but
hear a previous character, as L have not been able to carry
on mv experiments to considerable distances. _L hope it will
he accepted as a useful contribution to our knowledge of
telephony. It mav also be added to the theory about this

matter developed in the important work, entitled: _» Die Tele-

ko
le

graphen-Techmih der _Praris im ganzen Umfange, bearbeitet
von A. Mervine, ordentl. _Lehrer der electrischen Telegraplie am
Kömgtichen Polytechnihum zu Hannover, 1879, p. 697—702.

One dav L hope to continue my experiments, and trust to
be allowed then to inform the reader of this paper of the
results | may obtain.

Barav, November 1882.

BEITRÁGE ZU DER KENNTNISS
GEPHYREEN
MALAYISCHEN ARCHIPEL

Dr. C. Ph. SLUITER.
DOLE
DRITTE MITTHEILUNG.
PEC ,
Echinosiphon (n. g.) aspergillum (Quarn.)
Lovosiphon aspergillum. Qvarreracres. Histoire nat. des
Annelés. Tome MI. 2e Part. pag. 605.
Tafel 1.

In seiner Naturgeschichte der Anneliden beschreibt Qva-
TREFAGES zwei Thiere, welche er zu der Gattung Loxosiphon
rechnet , namentlich den L. elegans von Diesixe und eine neue
Art L. aspergillum mit einem sehr eigenthüûmlich gebildeten
vordern Körpertheil. teh habe in der Sundastrasse einige
Exemptare dieser letzten Art gelangen, und kann etwas genauer
über das merkwürdige Thier berichten.

Die Gattung Lorosiphon wurde von Diesiye begründet auf
ein von Cramisso und Eysermarpr <1 als Sternaspis elegans
und von Bramvire (2, als Sipunculus elegans beschriebenes
Thier. Desing gieht als Diagnose der Gattung (5, pag. 69):
„Corpus elongatum, utrieutare, tenuissime annulatum, nudum.

„Proboscis protractilis obliqua. Os in proboseidis apice. _Seu-

»tellum coriaceum proboscidis basi et afterum apici caudali
vadnatum, papilla centrali. Anus in seutelli caudalis centro.
„Apertura genitalis”

Auch in seiner Revision der Rhvngodeên (4, pag. 55) gieht
er in Hauptsache die gleiche Diagnose der Gattung, wenn auch
mit etwas anderen Worten, sagt aber wieder ausdrücklich:
»Scutella duo coriacea”.

Was nun demungeachtel Heren Quarreraces dazu gebracht
hat in seiner Charakteristik des Lovosiphons als erstes Merkmal
auf zu stellen (5, pag. 605): »Un seul bouclier placé vers
„le milieu du corps” und in seiner Notiz über L. elegans (Destine)
zu sagen: „Les auteurs ne disent rien, qui puisse faire sup-
„poser que cette seconde partie présente un bouclier comme
veelui qu'on trouve au milieu du corps” ist mir vollkommen
unersichtlich. Es ist nun gestützt auf diese seine eigenthümtiche
Auffassung der von Diesrye für die Gattung Lorosiphon gegehenen
charakteristik , dass Quarreraces das von Mauritius herstam-
mende Thier als eine zweite Species der betreffenden Gattung
namentlich als L. aspergillum beschreibt.

Es kann aber unmöglich dieses Thier ein Lorosiphon sein,
wie aus meiner Untersuchung desselben volkommen klar hervor-
geht. In den Handbüchern von Carus und GERSTAECKER (6,
pag. 454) und Craus (7, pag. 454) werden die beiden Galtungen
Loxosiphon und Aspidosiphon einfach als Synonymen hetrachtel,
und in den Grundzügen von Graus die beiden schon mehrfach
erwähmten Thiere als A. elegans (Cran. Ersenn.) und A. aspergilbum
(Qoarr) aufgeführt. In wie weil nun diese Auffassung in
Betreff des L. elegans berechtigt ist oder nicht, darf ich nicht
entscheiden, da mir dieses Thier, auf welches Diesive die
Gattung begründete, nicht zugänglich ist. Tech möchte jedoch
darauf aufmerksam machen, dass nach Diesixe’s Angabe bei der
Gattung Loxosiphon der Anus terminal am hinteren Körperende
liegen würde, indem bei Aspidosiphon derselhe aber weit nach

vorn und dorsat liegt, und also beide Gattungen sich in

einem bei den Sipuneuliden sonst so constanten Verhalten,
weil von einander entfernen würden.

Jedenfalls glaube ich aber, dass der L. aspergillum von
QvarreracEs weder zu der Gattung Loxosiphon noeh Aspido-
siphon zu reehnen ist. Wie schon oben erwähnt, habe ich
namentlich hier in der Sundastrasse drei Exemplare eines Thie-
res gefunden, welches ich nicht anstehe als identisch mit dem
L. aspergillum zu betrachten. In seiner mehr ausführlichen
Notiz, welche Qvarrrraces der Art-diagnose hinzufügt, beschreibt
er _namentlich einige sehr charakteristische Kigenthümlichkei-
ten des Habitus des Thieres, welche sich vollkommen bei den
von mir gefangenen Thieren zurücktinden. Es gilt dies nament-
heh in erster Linie für die höchst eigenthümtiche Beschaffen-
heit des vordern Sehildehens, welehes mit langen kalkigen
Papillen reich besetzt ist. Die âussere Aehnlichkeit desselben
mit einem Brvozoenstöekehen war auch mir schon aufgefallen,
als ich nachher in Qvarreraces’ Notiz folgendes fand (5, pag.
606): ol en résultait un ensemble fort semblable à un groupe
„>de loges de Brvozoaires.”” Es muss aber der genannte Autor
die verschiedenen Oeffnungen in dem Hautmuskelschlauch mit
einander verweehselt haben, was jedoeh nicht so sehr zu
verwunderen ist‚ da er die Thiere nicht geöffnet hat, und
man durch die besonderen äusseren Verhältnisse sehr leicht
irre gefühet werden kann. Da sonst aber alle äusseren Merk-
male des £. aspergolhum (Qvarr.) und des von mir gefangenen
Thieres, genau mit einander übereinstimmmen, zweifle ich
nicht dass beide identisch seien. Wie aus meiner nachherigen
Beschreibung hervorgeht, hat Qvarreraces alsdann, dureh das
àussere Vorkommen verführt, ohne die innere Anatomie in
Betracht zu ziehen, folgendes-unrichtig gedeutet. Zuerst hat
er den wahren Rüssel, welcher genau terminal liegt, und den
secundären Mund bei eingestülptem Rüssel gänzlich übersehen,
indem er den wahren After, weleher am Rande des vorderen
Sehildehens liegt, als den seceundären Mund, also als Rüssel-

basis ansah. Ws Ovarneraces aber für den After ansah, ist

gar keine Oeffnung, sondern nur eine starke hintere Einstül-
pung des Hautmuskelsehlauches, welche auch ich zuerst einen
wirkliehen Porus zu sein glaubte, also ein Verhalten, wie es
sich etwa auch hei dem Sypunculus findet. Da aber bei den
Spiritusexemplaren keine Spur von dem.wabren Rüssel, oder
auch von der Stelle, wo er sich eingestülpt hat, mehr zu entdeeken
ist, und die Kalkpapillen dieselbe ganz verdeeken, ist die irrige
Deutung durch Qvarreraars leicht erklärlich. Jedenfalls geht
aber hieraus hervor, dass der L. aspergillum nicht mehr zu
der von Diese aufgestellten Gattung Lorosiphon gebracht
werden kann, umd entweder einen neuen Gattungsnamen bekom-
men, oder zu der allerdings sehr nahe stehenden Gattung Phas-
colosoma gerechnet werden muss. Meiner Ansicht nach ist aber
die höchst eigenthümliche Beschaffenheit des vordern einzigen
Schildehens, und die genau terminale Lage des Rüssels ein
genügender Grund um das Fhier wirklich als besondere Gat-
lung von den sonst äussertich so sehr gleichförmigen Phasco-
losomen (Phascolosoma, Aspidosiphon) zu trennen.

Ich schlage also demzutolge den Gattungsnamen Echinost-
phon vor, und fange jetzt an mit der genaueren Beschreibung
des Thieres.

AEUSSERE KENNZEICHEN.
Fafel 1.
Fig. 1, 3 und 5.

Der sackförmige langgestreckte Körper verjüngt sich nach
hinten zu ziemlich schnell und ist mit zahlreichen braunen
Papillen besetzt. Diese erscheinen aber mehr als dunkle Ringe
mit einem leichteren Fleeken in der Mitte. Am vorderen und
hinteren Körpertheil sind sie am meisten gehäuft, am Mittel-
körper am spärlichsten. Höehst eigenthümlieh sind die grossen
Kalkpapillen am Vorderkörper bei der Rüsselbasis, welche das
vordere Schildehen bilden. Am lebenden Thiere mit eingezogenem
Rüssel ist dieser Vordertheil des Körpers etwa kuppeldachför-
mig, und seine Oberfläche wird gänzlich von den Endflächen

der zahlreichen Kalkpapillen gebiidet (Taf. L, Fig. 2). Diese
Endflächen sind mitchweiss, rautenförmig, und haben in der
Mitte einen braunen Fleeken mit schwarzem Punet im Centrum,
wodurech die ganze kuppeldachförmige Kappe graulich weiss
erscheint. Bei Ausstülpung des Rüssels (ritt dieser genau aus
der terminalen Spitze der Kappe hervor, wobei natürlich die
Kalkpapillen dort etwas ausgebogen werden (Taf. L, Fig. 1).
Bei Spiritusexemplaren hat sich aber die Form dieses Körper-
theils beträchtlich geändert. Hier hat sich namenttich die
äusserste Spitze stark eingezogen, wodurch das ganze Gebilde
viel breiter wird und genau die Form annimmt, welche auch
Ovarreraces abbildet und also beschreibt: _»Seutum unum
»antteum , erassum , rotundum , ombilicatum , spinis corneis lon-
»giuseulis echinatum.” Mit diesem starken Einziehen geht
natürlich Hand in Hand ein Auseinanderweichen der Papillen,
wodureh der ganze Habitus einigermaassen geändert wird.
(Taf. 1, Fig. 5. Der After liegt dorsal _unmittelbar unter
dem Rande des vordern Schildehens, und danehben die beiden
Oeffnungen der Segmentalorgane.

Die innere Längsmuseutatur sechimmert nicht durch die
Haut durch, indem die äussere Ringmusculatur den Körper
ein schwach ringförmig gestreiftes Aussehen verleiht.

Am hinteren Körperende ist der Hautmuskelschlauch mehr
oder weniger einstülpbar, was namentlich an Spiritusexem-
plaren sehr stark hervortritt, und welche Einstülpung alsdann
leicht für eine wirkliche Oeffnung angesehen werden kann.
Kin wirklicher Abdominalporus kommt aber hier ebenso wenig
vor als bei Sipunculus.

Die Farbe der Haut ist gelblich braun mit zahlreichen
braunen Papillen. Vorderes Sehildehen graulich weiss.

Länge des Körpers ohne Rüssel bei drei verschiedenen Exem-
plaren resp: 55 Mm, 48 Mm, 75 Mm. Rüssel etwa 1, der
Körperlänge.

Fundort: Taragan in der Bai von Bantam (Java). Ebbhelinie

in Korallenstein.

HAUTMUSKELSCHLAUCH.

Der Hautmuskelschlauch besteht im Allgemeinen aus den
volgenden Sehichten: einer Cuticula, einem Epithelium, einer
äusseren Ringmuskelschicht, inneren Längsmuskelschicht, und
einer zwischen diesen verlaufenden Schicht von sehrägen Mus-
kelfasern.

Die Cuticula ist noch in eine dunkler gefärbte äussere und
leichtere innere Schicht zu unterscheiden , in welcher letzteren
die Hautdrüsen liegen. Die Haut ist aber nicht überall gleich
gebaut, was namentlich hauptsächtieh auf Rechnung der ver-
schiedenen Ausbildung der Hautpapitlen kommt.

Am eigenthümtichsten sind woht zweifellos die Kalkpapillen
am vordern Körpertheil, welche zusammen das vordere Schild-
chen bilden. Die äussere Form einer solchen Papille er-
gieht sich am leichtesten aus der Abbildung (Taf. HL, Fig. 4)
Die Basis der Papillen, mit welcher sie an die Haut befes-
ligt sind, ist dünner indem sie nach den Endflächen zu breiter
werden. Diese Endflache steht aber nicht rechtwinklig auf der
Längsaxe der Papille, sondern etwas auf dieselbe geneigt, wodurch
diese eine längere und kürzere aufstehende Kante bekommt.
Die längeren Kanten von sämmtlichen Kalkpapillen stehen alle
nach dem Centrum des Sehildehens gekehrt, und gehen auch an
dieser Seite mit einer Art abgerundeter Kappe in die Endflache
über. Diese Kappe ist weiniger glatt und mehr gelbhlich gefärb!
als die sonst glatte und mehr blaulich weiss erscheinende übrige
Kalkhütlle. Wie schon oben bemerkt hat die übrigens milch-
weisse Endflache in der Mitte einen braunen Fleeken, welcher
von der hier durch die Kalkhülle hervortretenden Cuticula der
eigentlichen Hautpapille gebildet wird. Im Centrum dieses
braunen Fleekens ist endlich noeh die Oeflnung des Ausfuhr-
canals der Hautdrüse als einen dunklen Punet zu entdeeken.
(Taf. 1, Fig. 4 u. 5).

Das wahre Verhalten (ritt aber erst deutlich hervor,
nachdem der Kalk mittelst verdünnter Saizsäure entfernt ist,
wonach man Sehnitte durch die Haut und ihre Papillen anfer-

Re|
LB

tigen kann. In Fig. 6 von Taf. |. ist eine derartige Längs-
schnitt durch eine Kalkpapille mit angrenzender Haut, nachdem
der Kalk entfernt war. abgebildet.

Bei Betrachtung derartiger Sehnitte fällt zunächst auf, dass
die eigentliche Hautpapille eine breite Basis hat, und conisch
zugespitzt ist, und also das breiter Werden der ganzen Kalk-
papille ausschtiesstieh auf Reehnung der kalkigen Hülle kommt,
welehe an der Basis sehr dünn, nach der Spitze zu sehr
mächtig wird Taf. LL, Fig. 6, A). Nach innen zu liegt
dieser Kalkhülle unmittelbar eine sehr dicke Cutieula an mit
viel dunkler brauner Farbe als die Cuticula des übrigen Kör-
pers. Es hat dieselbe keine glatte Oberfläche, sondern ist
mehr oder weniger regelmässig gekerbt, wodurch wohl auch
die Kalkhülle sehr fest mit der Haut zusammenhängt. Es
grenzl nach innen zu an dieser Cutieula ein Lager Epithel-
zellen, welches die direkte Fortsetzung ist von dem Epithelium
der Haut. Das Innere der Papille wird von einem drüsigen
Gewebe gebildet. Es biegen sich namentlich zahtreiche Muskel-
und Bindegewebsfasern aus der Haut in die Papille ein,
wodureh ein loekeres Gewehe entsteht, zwischen dessen
Lüeken sich drüsige Zellenhaufen vorfinden. Das ganze Innere
wird von diesen Hautdrüsen ausgefüllt, welche selbst also auch
spitz zulaufen, wo sie direkt übergehen in ein Ausfuhrcanal,
welcher die mächtige Cuticula durehsetzt, und an der Oberfläche
ausmündet. Auch an Serien von Querschnitten durch die Papillen
lässt sich dieser Bau derselben leicht constatiren (Taf. L, Fig. 7).

Die Haut, welche diese Kalkpapillen trägt, ist in Hauptsache
vollkommen gleich an der des übrigen Körpers. Die Cuticula
ist verhältnissmässig schwächer, indem hauptsächtich die äus-
sere dunklere Schicht derselben sehr diünn wird (Taf. L, Fig.
6, ec) Nach innen zu wird sie von einer ziemlich starken
Museulatur begrenzt, von welcher namentlich die äussere
Ringmuskelschicht überaus kräftig ist, indem die innere Längs-
muskelschicht nur sehwach bleibt. (Taf. 1, Fig. 6, 7 und /.
Es ist natürlich diese kräftige Museulatur dazu bestimmt die

verschiedenen Bewegungen der Kalkpapillen zu ermögtichen bei
dem Einbohren der Thiere in das Korallengestein.

Die Rüsselhaut weicht in so weit ab von dem typischen,
hei den Phascolosomen bekannten Verhalten , dass keine drüsigen
Organe in derselben vor zu kommen scheinen. An dem letzten
Theil des Rüssels Taf. Ll, Fig. t und Fig. 11 #) finden sich
etwa 25 Reihen von Haken, welche auf gleich vielen stark
hervortretenden Leisten der Cuticula stehen. Jeder dieser
Haken steht derartig mit seiner Basis auf die Leisten einge-
pflanzt, dass sie hei ausgestülptem Rüssel an den nach vorn
gekehrten Abhang der Leisten angeheftetl sind. Es treten
mehrere Muskel- und Bindegewebsfasern in diesen cuticulären
Leisten ein, und legen sich zum grössten Theil gegen die
Basis der Haken an. (Taf. 1, Fig. 8). Die Haken selbst haben
zwei umgebogene Spitzen, indem der ganze Vorderrand etwas
angeschwollen ist (Taf. 1, Fig. 9.

Wie schon erwähnt konnte ich keine Hautdrüsen im Rüssel
constatiren. Jedenfalls fehlen die eigenthümlichen mit Rüssel-
drüsen in Verbindungstehenden Zähnchen, welche gewöhnlich
in der Rüsselhaut von Aspidosiphon vorkommen. Es will mir
aber scheinen, dass auch bei der Gattung Aspidosiphon diese
Zähnehen nicht so vollkommen constant auftreten , da dieselben
auch bei dem zunächst beschriebenen A. gigas fehlen. Ich
muss aber sogleich hierzu bemerken, dass ich sonst immer
die Zähnchen bei Aspidosiphon antraf, und der A. gigas auch
in anderen Hinsichten etwas von den übrigen Aspidosiphons
abweicht.

Die Haut des übrigen Körpers beansprücht in so weit einiges
Interesse, dass die Hautdrüsen ein mehr oder weniger abwei-
chendes Verhalten aufweisen. Bei Flächenansicht der äusseren
Haut thun sich die Hautfollikel vor als dunkel braune Ringe
mit einem leichter gefärhten Centrum (Tat. 1, Fig. 1, 2 und
5. Eigentliche etwa conisch hervorragende Papillen , wie solche
bei den Phascolosomen allgemein bekannt sind, giebt er nicht.
Die Drüsen liegen einfach unter sehr verdünnten Theilen der

ES.
J

Cuticula der Haut. An Querschnitten durch die Haut stellt
sich das Verhalten vollkommen klar heraus. Die Drüsen liegen
ganz in die Cuticula eingebettet. Tal. L, Fig. 10 dr), aber
so, dass nur eine dünne Schicht des äusseren dunkler gefärbten
Theiles derselben (Fig. 10, c/) über sie hinzieht , indem unmit-
telbar neben den Drüsen diese äussere dunkle Schicht plötzlich
beträchtlich dieker wird. Da wo die Hautdrüsen weiter aus
einander liegen, also am Mittelkörper, beschränkt sich diese
grössere Dicke der äusseren Cuticularschicht nur auf die un-
mittelbare Umgebung der Drüsen. und wird diese dunkle
Schicht bei den grossen drüsenlosen Partieen der Haut wieder
dünner. Niemals habe ich einen Ausfuhrcanal der Drüsen
gesehen, obgleich ich sehr zahlreiche Sehnitte darauf untersucht
habe, und glaube denn auch, dass wirklich ein solcher hier
fehlt. Die Drüsen selbst haben im Ganzen eine abgeplattete
ovale Form, und sind aus verschiedenen gesonderten birnför-
migen Stücken aufgebaut, welche ziemlich scharf durch Bin-
degewebe von einander getrennt sind. Ziemlich grosse Drüsen-
zellen füllen das Ganze auf.

Die Hautmusculatur weicht nicht ab von der, welche typisch bei
den: Phascolosomen vorkommt. Wir finden eine äussere Ring-
muskelschicht, welche nicht in besondere Bündel geordnet ist,
eine innere Längsmuskelschicht, und zwischen beiden Schich-
ten _verlaufen diagonale Muskelbündel. Die heiden letzten
Schichten sind aber wohl in getrennte Bündel zerlegt. Die
diagonalen Bündel sind nur sehwach und bilden mit den
Längsfasern einen Winkel von 45°. Die Längsmusculatur
besteht aus 24—26 gesonderten Bündeln , welche aber zahlreiche
Veherbrückungen unter einander bilden.

VERDAUUNGSORGANE.

Der Darmcanal fängt an mit einem verbreiterten Schlundkopf
(Taf. 1, Fig. 11, /, und Fig. 12, 5), an dessen Vorderrand
die Tentakelmembran liegt. Diese Membran besteht aus zwei

gesonderten Lappen, welehe am Rande blattartig zersehnitten

sind, woraus die 10-—12 Tentakel hervorgehen. Der Schlund-
kopf_ verengert sich bald trichterförmig und geht über in den
Oesophagus, welcher in einer tiefen Rinne des breiten Rüssel-
retractors verläuft, welche Rinne die Andeutung ist der
ursprünglichen Duplicität des Rüsselretractors. Es sind also
zwei Retractoren da, mit zwei gesonderten Anheftungsstellen
an die Haut, welche aber sehr bald mit einander verschmelzen ,
und ein breites Muskelband bilden. (Taf. L, Fig. 11, m).
Der Oesophagus geht über in den eigentlichen Magendarm
(Fig. 11, d), welcher eine Doppelspirate bildet von etwa
25—25 Windungen.

Bei dem Uebergang des nach hinten verlaufenden Darmes in
den zurücklaufenden, ist ein ziemlich langes Stück des Darmes
nicht in eine Spirale aufgerollt, sondern bildet nur eine mehr
oder weniger weit nach hinten reichende Schlinge. Der Spin-
delmuskel, an welche die Darmwindungen aufgehängt sind,
liegt sich vorn vor dem After an die Haut an, und hinten
genau in der Mitte des Hinterendes, also bei Spiritusexem-
plaren an der Spitze der alsdann fingerartig nach innen hinein-
ragenden Einstülpung der Haut (Taf. 1, Fig. 11, f). Aus
der Darmspirale tritt endlich der Enddarm heraus, welcher
bald viel enger wird (Taf. 1, Fig. 15, d). Das letzte Ende
desselben aber ist wieder sehr stark angeschwollen, und bildet
ein etwa birnförmiges Organ (Taft. 1, Fig. 11,e und Fig. 15, c).
Die Wand dieses angeschwollenen Theils ist viel dicker als
die übrige Darmwand. Verhältnissmässig starke Muskelbündel
finden wir in derseiben, was offenbar den Zweck- hat die
unverdaute Sandmasse durch die enge Analöffnung heraus zu
treiben. Eine Art Mesenterium verbindet diesen angeschwollenen
Theil des Enddarmes beiderseits mit dem Hautmuskelschlauch.
In diesem Mesenterium verlaufen einige kräftige quere Mus-
kelbündel, welche direet von der Ringmusculatur der Haut
herstannmen.

Der feinere Bau der Darmwand weicht nicht ab von dem

„6

bekannten Verhalten. Eine Flimmerrinne kommt vor am Mittel-
und Enddarme. Kin Divertikel aber fehlt.

NERVENSYSTEM.

Am _Nerveusvstem fällt_ zunächst auf, dass das aut der
dorsalen Seite des Sehlundkopfs liegende Gehirnganglion ausser-
gewöhntieh stark entwiekelt ist. Tal. L, Fig. 11 und Wig. 12, 4).
Beiderseits _entspringen die _Sehlundeommissuren aus ihm,
welche sich zur Bildung des Bauehstranges ventral vereinigen.
Ueberdies sieht man, schon mit unbewaffnetem Auge, noch
mehrere Nervenästehen aus dem Hirnganglion entspringen , und
zwar aus der nach vorn gekehrten Spitze desselben , welche
hauptsächtieh nach den Tentakeln verlaufen. Zwei grosse
Augenffecken liegen dem _Ganglion _unmittelbar auf. _ Der
Bauchnervenstrang fand ieh am Rûüssel und vordern Körpertheil
sieh vielfach schlängelend, im _Hinterkörper mehr gerade
gestreekt, was aber wohl die Folge des versechiedenen Gontractions-
zustandes des Thieres ist. Hinten endigt der Bauchnervenstrang
stumpf, ohne sich in Nervenfasern aufzulösen. Die Seitennerven
entspringen vereinzelt beiderseits aus dem Bauchstrange, und
niemals paarweise. Was die Vertheilung der Nervenzellen und
Nervenfasern im Bauchstrange anbelangt, habe ich nur sicher
ermitteln können, dass eine peripherische Anordnung der Ner-

venzellen „ und eine mehr centrale der Nervenfasern vorheerscht.

SEGMENTALORGANE.

Die zwei sehr langen Segmentalorgane sind wenigstens an
ihrer vordern Hälfte sehr _voluminös, und auch ist dieser
Theil der Schläuche in einige Windungen aufgerollt ‘Taf. L,
Pig. 11 s… _Besonders hei dem Uebergang in die hintere mehr
gerade gestreekte Hälfte ist der Sehlauch blasenartig aufgetrie-
ben. _Ueberall, auch bei den aufgetriebenen Partieën, hat er
eine dunkel violette Farbe. Am vordersten Theil des Schlauches
fällt aber sogleich ein orangerother Fleeken auf, welehen ich

zunächst unten weiter herücksichtigen will. Die innere Oeffnung
mit dem trichterförmigen Hilfsapparat liegt genau terminal,
wenigstens wenn der Vordertheil des Sehlauches seine normale
Form hat. Es ist namentlieh dieser Theil einer besonderen
Ausdehnung fähig, und bei zwei verschiedenen Exemplaren,
welche ich untersuchte, fand ich dasselbe von mehr oder weniger
abweichender Form. Bei den Schläuchen des ersten Exemplars
war das Vordertheil nicht breiter als der übrige Theil (Taf.
L, Fig. 14, und auch von gleich dunkel violetter Farbe. Nur
in der Mitte liegt der oben erwähnte orangerothe Flecken,
weleher ein etwas härteres Band darstellt, und hinten allmählig
in die gewöhmnliehe Wand des Sehlauches übergeht, und vorn
in den dorsalen Lappen des Trichters. Es wird dieses Band
dadureh gebildet, dass die Wand des Sehlauches hier eine
ziemlich starke und roth pigmentirte Cutieula trägt, unter
welcher einige stärkeren Längsmuskelbündel verlaufen. Der
Trichter steht genau terminal und das ganze Apparat ist
deutlieh sichtbar. In einem zweiten Exemplar fand iech den
Vordertheil sehr stark aufgeblasen (Taf. HL, Fig. 15. Kugel-
förmig vragen die heiden seitliehen Hälften hervor. Die Wand
wird durch diese starke Ausdehnung viel dünner und durch-
sichtig , indem ihre Farbe leicht bläutich erscheint. Die kleinen
dunklen Punete, welche auf diesen kuglig aarsschwellenden Theilen
zum Vorsehein (treten, rühren von Pigmentanhäutungen her,
welche auch _sonst überall in der Wand des Sehlauches sich
vorfinden. Auch das orangerothe Band ist viel breiter geworden,
wobei sich _ herausstellt, dass dasselbe eigentlich aus drei
Bändern besteht, welche zwei Sehlitze zwischen sich frei lassen,
woraus wieder die leicht bläulieh gefärbte dünne Wand her-
vorquillt. (Taf. 1, Fig. 15).

Bei dem starken Aufschwellen dieses Theils der Sehläuche
wird der Trichter ventralwärts übergehbogen , und kommt fast
ganz zwischen dem Hautmuskelschlaueh und dem Vordertheil
des Sehlaueches zu liegen, wodureh er nicht sogleieh entdeck!

werden kann. Wenn also auch beim ersten Anbliek diese

heiden Schläuche ein ziemlich verschiedenes Aussehen zu haben
scheinen, geht aus dem oben Erwähnten hervor, dass sie
einander jedoch vollkommen gleich gebaut sind.

An der ventralen Seite dieser Vordertheile der Sehläuche
finden wir den gewöhnlichen Anheftungsmuskel , welcher zugleich
einen Canal zur Abfuhre der Geschlechtsproducte bildet. Der
Trichter , weleher zum Hilfsapparat der inneren Oeffnung dient,
wird aus zwei Lappen gebildet, welche nicht anders als directe
Anhänge der Wand der Schläuche sind. Der dorsale Lappen
ist aber viel grösser als der ventrale (Taf. L, Fig. 14 1),
wodurch der letztere nicht unmittelbar zu sehen ist. Indem
verschiedene Muskel- und Bindegewebsfasern aus der Wand der
Schläuche in die membranartigen Lappen übertreten, finden
wir oberflächtich ein“ ziemtich grosszelliges Plattenepithel, mit
deutlichen Kernen. Nur die Zellen am Rande sind mehr cy-
linderförmig, und auch diese nur tragen Cilien. Die weite
Spalte, welche von den Lappen des Trichters gebildet wird,
geht ziemlich plötzlich in den nach dem Inneren des Schlauches
führenden Canal über.

Die histologische Structur der Wand weicht nicht ab von
dem gewöhnlichen Verhalten mit dem complicirten Netzwerk
von Muskelbündeln und zwischentiegenden Drüsen. Ueberdies
finden sich sehr zahtreiche Pigmentanhäufungen überall ver-
breitet. Im Inneren der Schläuche habe ich nur Klümpchen
von Spermatozoiden gefunden.

Die Geschlechtsorgane habe ich nich beobachtet.

Aspidosiphon gigas (n. sp.)

(Taf. IE, und MIA).

Körperform cvlindrisch (Fig. 1), sich nach vorn und hinten
nicht verjüngend. Ohne den Rüssel ist der Körper elwa 6
mal so lang als breit. An beiden Enden wird der Körper
durch das Vorder- und Hinterschildehen abgeschlossen. Ersteres
steht schief, letzteres senkrecht auf die Längsaxe des Thieres.
Beide sind sehr starre, scharf vom übrigen Körper abgegrenzte
Gebilde. Das hintere Schildehen ist Kreisrund, jedoch nicht
lach, sondern zu einem niedrigen Kegel mit abgerundeter
Spitze ausgezogen. Das vordere ist sehr schwach gewölbt,
etwa eirund, so dass es an der dorsaten Seite am breitesten
ist, und nach der ventralen Seite, also nach der Rüsselbasis
zu, schmäler wird. Bei dem letzten Theil des Vorderschild-
chens stülpt sich der Rûüssel aus, welcher aber nicht mehr
als höchstens die Hälfte der ganzen Körperlänge erreicht.

Die Haut ist sehr rauh durch tiefe Furchen in der sonst
sehr _mächtigen Cuticula. Hierdurch werden aber nicht, wie
gewöhnlich hei den Phascolosomen, conische Papillen gebildet,
sondern mehr oder weniger deutlich viereekige Höcker , welche
dicht neben einander liegen, ein Verhalten also, welches sich
mehr der Gattung Sipunculus annähert. Die Furchen sind am
grôssten Theil des Körpers sehr regehmässig , wodurch deutlich
hervorragende inge um den Körper verlaufen , welche wieder
durch viel sehwächere Längsfurchen in kleine viereckige Stücken
getheilt sind. Nach dem Vordertheil des Körpers zu, unweil
des vordern Sehildehens werden die Höcker grösser und sind
mehr unregelmässig vertheilt, indem endhich die Furchen über-
gehen in die des vorderen Schildehens. Dieses ist selbst auch

in grössere Felder getheilt, und zwar so, dass die Furchen

nach der Rüsselbasis zu convergiren. Es ist viel dunkler ge-
färbt als der übrige Körper. Nach dem hintern Schildehen zu
werden die Höcker nicht grösser, und bleiben bis an den Rand
desselben regelmässig in Ringe geordnet. An der Grenze des
Schildehens finden wir eine scharfe Kante, wo die Längsfur-
chen übergehen in die Furchen des hinteren Schildchens. Letz-
tere convergiren nach dem Centrum der abgerundeten Spitze
des Kegels zu, aber erreichen dasselbe nicht. Das Centrum
des hintern Schildehens erscheint glatt mit kleinen schwarzen
Punkten.

An der Rüsselbasis finden wir die ziemlich starke Bewalfnung
des Rüssels. Diese besteht aus warzenartigen starren abgerun-
deten Papillen. Mehr nach dem Ende des Rüssels zu werden
die Papillen allmählig kleiner und weniger starr , um am letzten
Theil desselben mit einander zu verschmelzen, wodurch ziem-
lich regelmässige ringförmige Leisten wm den Rüssel entstehen,
welche bis an die äusserste Spitze deutlich sichtbar sind.

Haken und Zähnchen fehlen als Bewaffnung des Rüssels ganz.

Am Munde liegt die ungetheilte Tentakelmembran, welche
an ihrem Rande in etwa 25 kleine Tentakel blattartig zer-
schnitten ist.

Farbe des Körpers graubraun, der Sehildehen. dunkel his
schwarzbraun. Der Rüssel wird nach dem Ende zu mehr
röthlich braun.

Länge des Thieres ohne Rüssel 85 Mm.

Fundort: zwischen den Tausend Inseln bei Java im Sehlamm.
Tiefe 4 Faden.

Bis jetzt habe ich unglückticherweise nur ein einziges Fxem-
plar dieser Art erhalten. Das Thier weicht allerdings in einigen
Hinsichten von den übrigen Arten der Gattung Aspidosiphon
ab. Die sonst inmmer bei Aspidosiphon vorkommenden , mit den
Rüsseldrüsen in Verbindung stehenden Zähnechen und die Haken

fehlen vollständig. Da aber die Rüsselbewaflnung bei den ver-
schiedenen Phascolosomen überhaupt sehr variabel ist, kann
das Fehlen dieser Cuticulargebilde kein genügender Grund sein
das Thier von der Gattung Aspidosiphon zu trennen. _Dasselhe
gilt wohl auch in Betreff der abweichenden Lage der Geschlechts-
organe.

HAUTMUSKELSCHLAUCH.

Der Hautmuskelschlauch ist überall an den verschiedenen
Körpertheilen sehr mächtig, wenn auch nicht überall gleich
entwiekelt. Im Allgemeinen kommen immer folgende Schichten
vor: eine Cuticula, welche nur mit Ausnahme «am hinteren
Schildehen in eine äussere und innere Cuticula zu unterscheiden
ist: darunter liegt die Hvypodermis, dann eine sehr dünue Gutis,
welche an das Muskellager grenzt. Letzteres besteht aus einer
äusseren Ring- und inneren Längsmuseulatur. Eine zwischen
diesen beiden liegende Schicht von diagonalen Muskelfasern fehlt
bei diesem A. gigas zweifellos vollständig. Betrachten wir jetz!
den Bau bei den verschiedenen Körpertheilen etwas genauer,
und fangen an mit dem

Rüssel. An der Rüsselbasis finden wir die domförmigen
Papillen, welche als Cutieulargebilde die einzige Bewaffnung
des Rüssels bilden und mehr oder weniger deutlich in Ringe
angeordnet sind. In Fig. 4 von Taf. IL ist ein Längsschnitl
durch die Haut des betreffenden Rüsseltheils dargestellt. Die
äussere Cutieula ist diek und in zahlreiche braun gefärbte
Stückehen getheilt, zwischen welehen eine farblose und Struetur-
lose Substanz liegt.

Die braun gefärbten Stückchen bilden bei den Papillen ein
dreidoppeltes Lager, sind aber sehr _unregelmässig angeordnet.
Fig. 4, c/. Bei Flächenansicht einer Papille (Tal. 1, Fig. 5)

sind auch diese braunen Stücken deutlich als gesonderte Felder

zu sehen. Die mächtigere innere Cuticula ist âusserst fein
gestreift und scharf von der äusseren ahgegrenzt (Fig. 4, c).
Dieser Cuticula an hegt die Hypodermis, welche hier immer
leicht _nachzuweisen ist. Weiter nach vorn zu, wo die
Papillen kleiner werden, und alimählig keine deutlich geson-
derten Gebilde mehr darstellen, werden heide Sehichten der
Cutieula dünner.

Ein Längssehnilt durch ein derartiges Zwischenstadium ,
also aus der Mitte des Rüssels, ist in Fig. 7 dargesteilt. Die
äussere Cuticeula besteht nur aus einem einfachen Lager von
braunen Stückchen, und auch die innere Cuticula ist beträcht-
lieh dünner. Die Papillen sind hier nicht mehr deutlieh von
einander gesondert, wie auch aus dem Verhalten der Rüssel-
drüsen (dr, hervorgeht. Am letzten Drittel des Rüssels sind
die Papillen vollständig verschwunden, und finden wur nur
noch regelmässig ringförmige Leisten (Fig. 8. Die Cuticula
(c__und ec) und Hvypodermis (mm) sind hier gleich gebaut als
am Mitteltheil des Rüssels. In der Cuticula eingebettel liegen
die zahlreichen Rüsseldrüsen (dr). Am proximaten Ende des
Rüssels wo die eigentltichen Papillen sind, finden sich nur
kleine Drüsen. Am mitlleren Theil sind sie am grössten ‚und
sind hier aus deutlich kernhaltigen Drüsenzellen zusammen-
geselzt. Einen Ausfuhreanal habe ich öfters beobachtet.

Die Museulatur des Rüssels besteht aus einer äusseren Ring-
und inneren Längsfaserschicht. Keine dieser beiden Schichten
ist aber in gesonderte Bündel zerlegt. Die Längsmuskelschicht
ist_überall ungefähr gleich diek ohne uch nur die mindeste
Andeutung einer Trennung in gesonderte Bündel. Bei der
ausseren _Ringmuskelsehicht ist aber eine solehe Andeutung
allerdings vorhanden, da sie unter den mehr oder weniger
deutlieh in Ringe angeordneten Papillen, und weiter nach vorn
unter den ringförmigen Leisten viel stärker ist, als unter den
zwischenliegenden Theilen, wodureh also der Anfang einer
Trennung in besondere Bündel gegeben ist. (vergl. Taf. IL,

Wie. 4, 7 und 8, vm und Im).

Körper. Die Haut und Museulatur des übrigen Körpers sind
höchst eigenthümtich gebaut. Durch tiefe ringförmige Furchen
und sehwache Längsgrühbehen ist die ganze Cuticula in
länglich viereckige Stücke getheilt. In jedem Stück liegt eine
ziemlich grosse Hautdrüse. Die äussere Cuticula ist wieder
dunkel braun gefärbt, und besteht aus einem einfachen Lager
von gesonderten Stückehen. Nur bei den äusseren Keken
finden sich ausnahmslos noch einige supplementären Stücke,

wodurch dort ein doppeltes Lager gebildet wird, und die
_Cuticula auch etwas fester ist. Die innere Cuticula ist wieder
fein gestreift (Taf. Il, Fig. 5 c/ und €).

Die Form der Hautdrüsen, welche in der Cuticula einge-
bettet liegen, weicht etwas ab von der gewöhnlichen Form , wie
sie allgemein bei den Sipuneuliden gefunden werden. Indem
namentlich gewöhntich die Drüsen nach aussen zu spitz zulaufen
oder auch eirund sind, sind bei A. gigas dieselben hingegen sehr
breit an der Aussenseile tum nach innen zu spitz zuzulaufen
(Fig. 5, dr). Jede Drüse ist durch eine äusserst dünne
Membran. in welcher Bindegewebsfasern verlaufen, in einige
birnförmigen Theile getheilt, jeder von wetchen zum grössten
Theil aufgefüllt ist mit ziemtich grossen Drüsenzellen mil
deutlichem Kern. Die Hvpodermis setzt sich als eine schwer
erkennbare Schicht über dieselben fort. Ein Ansfuhreanal
nach aussen, glaube ich, dass nicht vorkommt, da ieh auch
ohngeachtet der sorgfälligsten Preparation, und der zahlreichen
angefertigten Schnitte immer die Cuticula als eine continuirliche
Schicht über den Drüsen fand.

Die Musculatur der Haut ist überall sehr kräflig, und
besteht, wie schon bemerkt, aus äusseren Ringmuskeln und in-
neren Längsmuskeln. Beide Schiehten sind in deuttieh gesonderte
Bündel getheilt, ohne dass eine besondere Schicht von diagonalen
Muskelfasern zwischen beiden vorkommt. Es wird hierdurch
ein starkes sich rechtwinklig kreuzendes Balkengerüst gebildet.

Die Ringmuskelbündel bilden vollkommen geschlossene Ringe

unter der eigentlichen Haut, welche aber bei der nach innen

gekehrten Seite, wo sie also der Längsmusculatur antiegen,
zum Theil mit einander zusammenhaugen ‘sieh unten. Diese
Ringmuskelschicht ist der Haut nicht berall fest angewachsen ,
sondern unter jedem Integumentalring des äusseren Körpers
sind sie frei, wodureh ein geräumiger Ringeanal gebildet wird.
Jeder _Ringmuskelbündel _correspondirt also nicht mit den
Integumentalringen des äusseren Körpers sondern mit den
Integumentalfurchen. _ Zwischen den Ringmuskeln entstehen
hierdurch die Ringcanäle, unter jedem Ring der äusseren Haut
ein Canal. Das genaue Verhalten ergiebt sich vollkommen
klar aus Längsschnitten durch die Haut, wie in Fig. 5 von
Tat. Il einer dargestellt ist. In erster Linie fällt auf, dass
die hier quer durchschnittenen Ringmuskeln Fig. 5, rm) eine
eigenthiümliche Form haben. In der Mitte haben sie eine ziemlich
liefe Rinne, welche also unter der tiefen Fureche der äusseren
Haut zu liegen kommt. Ferner sind die Ringmuskeln innen,
also dort, wo sie an das Längsmuskellager grenzen , schmäler als
àusserlich, wo sie an die Haut grenzen. Hierdurch werden
die oben erwähnten ringförmigen Canäle zwischen denselben
gebildet, welehe also _NSpalten darstellen, die einen eirunden.
Durehsehnitt zeigen, mit dem breiten Theil nach innen gekehrt.
Die hervorragenden Wülste zweier neben einander liegenden
Ringmuskeln stossen, dort wo sie an die eigentliche Haut
grenzen, nicht zusammen. Für einen sechmalen Streifen also
kommt hier die Haut in unmittelbarer Berührung mit den
Canâlen, welche Streifen natürlich übereinstimmen mit der
Lage der Hautdrüsen.

Auch innen, wo sie an die Längsmuseculatur grenzen, sind
die Bingmuskeln zum TFheil von einander gesondert. Dort
namentlieh , wo die Ringmuskeln die sehmalen Furchen,
zwischen den vollkommen von einander gesonderten Längs-
muskeln, überbrücken, sind auch sie vollkommen von einander
gelrennt. Wo sie aber einem Längsmuskelbündel wirklich
anliegen , biegen sich einige Fasern vom einen Kirigmuskel

nach dem nächsthiegenden über, und es wird hierdurch also

über das Längsmuskelbündel eine dünne continuirtiche Sehicht
von Ringfasern angetroffen, was bei den Furchen zwischen
den Längsmuskelbündeln der Fall nicht ist ‘Taf. IL, Fig. 5.
Durch diese Einrichtung stehen also diese Canäle in directer
Verbindung mit der Leibeshöhle, und wenn man den Haut-
muskelschlauech von der Innefläche aus hetrachtet, kann man,
wenn die Längsmuskelbündel etwas auseinander gebogen wer-
den, direkt in die Canäle hineinsehen, und auch die Körper-
höhleflüssigkeit hat also direkten Zutritt zu dieselben.

Man könnte diese Canäle zwischen den Ringmuskeln und
der Haut, _»Pntegumentalhöhlen’” oder _ »Integumentalcandle”
nennen, obgleich sie sich sehr verschieden verhalten von den,
welche Annrrar ‚8, unter diesen Namen beschrieben hat. Der
genannte Forscher hat bekanntlich in der Haut von Sypunculus
nudus zuerst genau derartige Canäle beschrieben, welche schon
früher von Semper (24 pag. 419) und Kererstein (25 pag. 412
erwähnt, und von Korner und DaxteusseN (20 pag. 118) aus-
führlieher beschrieben und auch abgebildet sind.

Diese Canäle sind dadurch entstanden 8) »dass die Museulatur
„nicht in ihrer ganzen Ausdehnung mit der eigentlichen Haut
»verwaechsen ist, sondern nur immer oberhalb der Längsmus-
»kelzüge. Dadurch, dass die Haut in den Zwischenräumen
„der letzteren frei und emporgewölbt und nur wieder in den
»Lüeken der Ringmusculatur etwas eingesenekt ist, werden
„zwischen Cutis und Museulatur besondere Hohlräume gebildet,
„die Antegumentalhöhten”” _ Derartige Canäle wurden nachher
von Horst (9) auch bei Priapulus breaudatus (Dan) unter jeder
Rüsselrippe zwischen der Haut und der Muskelschicht gefunden.
“Auch von Treuscner (10) war früher ein System von Gängen
zwischen der Haut und Ringmuskelschicht von S. nudus
gefunden, welche er die Bildungsstätte der Hier zu sein
glaubte, ohne dass er aber die Communication dieser Gänge
mit der Leibeshöhle nachweisen konnte. Wie aber schon
oben bemerkt ist, weichen die Imtegumentaleanäle bei A. gigas
sehr ab von den des S. nudus und des Pr. brcaudatus,

EN
ler;

Bei den letzteren namentlich werden Längscanäle gebildet.
indem wir bei dem A. grgas ringförmige Canäle finden. Ferner
sind bei S. nudus die Canàte unter den Integumentalfeldern
zu besonderen Hohlräumen »Integumentalhöhten”” angeschwollen,
indem bei A. gegas dieselben überall die gleiche Weite beibe-
halten, und. werden auch bei letzterem fast vollkommen von
zwei _Ringmuskelbündeln umgeben, um nur für eine sehr
schmale Strecke direkt von der eigentltichen Haut begrenzt zu
werden , was sich bekanntlich bei den beiden anderen genannten
Thieren anders verhält.

Anpreae und Horst vermuthen, wie auch die früheren Autoren,
dass diese Canäle der Hauptsitz der Respiration seien, da die
Cuticula oberhalb derselben nur dünn ist, und sie in directer
Verbindung mit der Leibeshöhte stehen. Dasselbe gilt wahr-
scheinlich auch für Aspedosiphon gigas, obgleich ich bemerken
muss, dass die Cuticula oberhatb derselben hier nicht besonders
dünn ist. Es liegen aber die Canàle hier unter den Hautdrüsen,
von welchen sie nur durch ein sehr loekeres Gewebe von
Bindegebewebs- und Muskelfasern getrennt sind. Es wäre also
möglich, dass durch Vermittlung dieser Hautdrüsen , welche
allerdings nur durch eine dünne Schicht Cuteula von der
Aussenwelt getrennt sind, die Respiration vor sich ginge.

Im Rüssel fehlen diese Canäle ganz, und ist die Haut voll-
ständig mit der Musculatur verwachsen.

Schildehen. Die Haut der beiden Schildehen zeichnet sich
aus durch die überaus mächtige Entwickeling der Cuticula.
Wir finden namentlich, dass der äussere aus braunen Stückchen
bestehende Theil derselben hier fast die ganze Dicke einnimmt,
und der innere fein gestreifte Theil nur eine viel dünnere-
Schicht bildet. Auch sind die beiden Schichten der Cutiecula
an den Schildchen nicht mehr scharf von einander getrennt ,
sondern gehen allmählig in einander über. Die Museculatur ist
übereinstimmend hiermit nur schwach entwickelt. Die Ring-
muskelfasern stellen eine äussere continuirtiche Sehicht dar,

welche berall der Haut vollständig angewachsen ist, so dass

en
—_t

die Integumentaicanäle hier ganz fehten. Die Längsmuskeln
des vorderen Schildehens sind die directe Fortsetzung derjenigen
des Mittelkörpers. und gehen auch wieder direet in jene des
Rüssels über. Auch am hinteren Schildehen finden wir die
directen Fortsetzungen der Längsmusculatur (Taf. Il, Fig. 2,
hs), welche aber nach dem Centrum des Schildehens zu schwä-
cher wird, und endlich ganz auf hört.

Die Hautdrüsen im vorderen Schildehen sind nur klein und
äusserst spärlich. Im hinteren Schildehen hingegen sind sie
zahlreicher und grösser. Sie sind hier schon bei Flächenansicht
von aussen her ais kleine dunkle Punkten zu entdeeken (Taf.
U, Fig. 1. Auf Querschnitten durch die Haut des betreffenden
Theils (Taf. II, Fig. 6), sieht man die fast kugelrunden Drüsen
(dr) gänzlich in der Cuticula eingebettet. Sie sind von einer
sehr zarten Membran umgeben, in welcher mehrere Muskel-
und Bindegewebsfasern verlaufen, welche aus der unter den
Drüsen etwas hervorragenden Ringmusculatur entspringen.
Kinen Ausfuhrcanal habe ich hier wieder mehrmals entdecken
können. Die Zelten, aus welchen die Drüsen aufgebaut sind,
sind ziemlich gross und mit deutlichen Kernen versehen.

VERDAUUNGSORGANE.

Der kreisfórmige Mund wird von einer Tentakelmembran
umgeben, welche am Rande in etwa 25 spitze dreieckige
Tentakel zeschnitten ist (Fig. 1). Diese Membran , welche die
directe Fortsetzung der Darmwand ist, besteht aus einer bin-
degewebigen Grundsubstanz , in welcher zahlreiche Muskelfasern
und feine Nervenästchen verlaufen. Sie wird überzogen von
einem grosszelligen Kpithe! (Taf. Il, Fig. 12), dessen Zellen
abgerundet sind und nicht genau an einander schliessen. Die
Zellen haben einen deutltichen Kern und Kernkörperchen. Bei,
den eigentlichen Tentakeln wird dieses Epithel kleinzellig , und
die Zellen schliessen, wenigstens an den Rändern derselben,
auch mehr an einander, wodurch mehr ein Cvlinderepithel

gebildet wird. (Fig. 15. Die Zellen am äussersten Rande
sind beträchtlich grösser, und nur diese tragen ziemlich lange
Cilien.

Der Verdauungstractus ist sehr lang, und der grösste Theil
desselben in eine doppelte Spirale aufgerollt. Man könnte die
folgenden Theile an demselben unterscheiden: einen ziemlich
langen _Oesophagus: einen geräumigen spiralig aufgerollten
nach hinten verlaufenden Magendarm: einen zurücklaufenden
viel _engeren Darm, und endlich einen kurzen Enddarm
(RADE: 70):

Der Oesophagus verläuft in einer Rinne, welche durch eine
hesondere _Einrichtung der Rüsselretractoren gebildet wird.
Ursprüngliceh sind namentlich zwei Retractoren da, welche
etwas hinter der Mitte des Körpers jederseits des Bauchner-
venstrangs aus fünf Längsmuskelbündeln entspringen (Fig. 2, mm).
Nur fur eine kurze Streeke bleiben sie aber getrennt und
vereinigen sich bakl zu einem breiten Muskelhand , welches
nach der Rüsselspitze verläuft (Taf. IL, Fig. 9, 7/). Es
bleibt aber dieses Band nicht glatt, sondern etwas mehr nach
vorn _spaltet sich zweimal ein Paar ziemlich kräftige Bündel
vom _Hauptstamme ab (Fig. 9, r. Die beiden, welche an
derselhen Seite liegen, vereinigen sich wieder zu einem stark
hervorragenden Wulst, welcher nur lose mit dem breiten
Hauptmuskelband zusammenhängt. In der zwischen diesen
heiden Wülsten verlaufenden Rinne liegt der Vordertheil des
Oesophagus, durch ein Mesenterium an den Muskel angeheftet.
Dort, wo bei eingestülptem Rüssel der Oesophagus nach vorn
umbiegt, wird diese Bucht noch mittelst eines besonderen
Mesenteriums, mit mehreren Muskelfasern am äusseren Rande,
in ihrer Lage gehalten, (Fig. 9, m). Der Magendarm ist
in etwa 20 Windungen aufgerollt, indem der engere zurück-
laufende Darm dieselbe Zahl Windungen zurückmacht. Ein
starker Spindelmuskel bildet die Axe dieser Spirale ‘Taft. IL,
Pig. 10, sp. Dieser Spindelmuskel ist hinten in der Mitte
des hinteren Schildehens angeheftet und vorn etwas vor dem

Alter (Taf. IL, Fig. 14, sp. Die verschiedenen Windung-
en des Darmes sind mittelst mesenteriater Streifen, welche
selbst in einer Spirallinie vom Spindelmuskel abbiegen, an
letzteren aufgehängt. (Taf. IH, Fig. 10)

Der histologische Bau des Darmes weicht nicht ab vom
bekannten Verhalten der Phascolosomen. _Ueberall an den
verschiedenen Abtheilungen des Darmes liegt äusserlich ein
structurloses Peritoneum: darunter eine äussere Ringmusculatur,
welche aus mehr oder weniger deutlich gesonderten Bündeln
besteht: dann eine innere nicht in besondere Bündel aufgelöste
Längsmusculatur (Taf. HM, Fig. 11): und endlich das innere
Cylinderepithel, welches am Magendarm stärker granulirt ist,
als an den übrigen Theilen. Am Magen und zurücklaufenden
Darm finden wir an der inneren Seite der Darmspirale eine
Wimperfurche, welche aber auf den Enddarm sich nicht
fortsetzt. Ein Divertikel, wie es bei den eigentlichen Sipun-
euliden (Sipunculus, Phascolion) und auch bei einigen Phasco-
losomen vorkommt, und von Drascur (11) hei einem Thalassema
von Bourbon und von mir auch bei dem unten beschriebenen
Th. erythrogrammon gefunden ist, kommt beim A. gigas
zweifellos nicht vor. Auch ein Nebendarm, welcher bei den
Kehiuren vorkommt, fehlt dem A. gegas.

NERVENSYSTEM.

Das Nervensystem weicht nicht ab von dem der übrigen
Sipuneuliden. Ein ziemlich grosses Hirnganglion giebt die
zwei Sechlundeommissuren ab, welche sich zu einem starken
Bauechnervenstrang vereinigen. Dieser hört vor dem hinteren
Schildehen plötzlich auf ohne sich zu verjüngen. Im Rüssel
liegt der Bauchstrang der Haut sehr nahe an, und zwar in
einer Längsfurche der Längsmuskeln des Rüssels (Taf. II,
Fig. 25. Bei dieser Furche ist die Längsmusculatur nur noch
einige Fasern diek Fig. 25, lm). Mittelst einiger Bindegewebs-
fasern ist der Bauchstrang jederseits der Furche an die Längs-
muskeln hefestigt.

| ‚

„0

Was den feineren Bau anbelangt, so ist von Interesse dass
die Nervenzellen fast ausschliesslich ventrat und seitlich liegen,
indem die Mitte und der dorsale Theit aus Nervenfasern

bestehen. Wig. 25, g und f.

SEGMENTALORGANE.

Die beiden Segmentalorgane sind lang, und reichen bis
hinter die Ansatzstellen der Rüssetretractoren Taf. WU, Fig. 2,5.
Die Wand der Sechläuche ist diek, und reichtich pigmentirt,
wodurch sie eine dunkel braunviolette Farbe erlangen. Nur
die vordere grösste Hälfte der Sehläuche ist mittelst einer Mesen-
terialfalte an die Körperhaut angeheftet. Der hinterste Theil
hängt lose in der Körperhöhle. Sehr weil naeh vorn liegt
der Anheftungsmuskel, welcher zugleich als Abfuhrcanal des
Inhaltes der Schläuche dient Tat. IL, Fig. 17, c‚ und zuerst
in der Furche zwischen zwei Längsmuskelbündeln verlänft,
danu zwischen zwei Ringmuskelbündeln hindurch geht, wm
zuletzt die eigentliche Haut zu durehsetzen. Genau terminal
liegt die innere Oeffnung mit sehr grossem Lrichterförmigem
Hilfsapparat.

Der Trichter ist ein membranöses dorso-ventral zusammen-
gedrücktes Gebilde Fig. 17, 47, welches aber an der ventralen
Seite eine ziemlich geräumige Ausbuehtung hat. Der Mund des
Trichters ist hierdureh auch nicht eine einfache Spalte , sondern
bekommt eine Form, wie in Fig. 17 abgebildet ist. Der Trichter
liegt nicht ganz frei, sondern ist an der ventralen Seite durch
ein Mesenterium Fig. 17, 1m , welehes in die Furche zwischen
zwei Längsmuskelbündeln durehdringt, an die Haut und auch
an den Anheftungsmuskel und die Wand des Schlauches ange-
heftet. Der Rand des Trichtermundes biegt sich wellentórmig,
was sich noeh eine Strecke weit auf der Wand des Trichters
verfolgen lässt, wodurch das ganze Gebilde einem Filtrirtrichter
mit Stäben nicht unäbnlich sieht. Die membranöse Wand des

Trichters besteht aus einer _hvatinen bindegewebigen Grund-

substanz, in welcher vereinzelte Bindegewebszellen und ver-
schiedene Muskel- und Bindegewebsfasern liegen, welche an
der Trichterbasis zahlreich sind, nach dem Rande zu spärlich
werden, und endlich ganz aufhören. Ein Epithel überkleidet
diese hvaline Grundsubstanz, dessen Zellen aber nicht genau
an einander schliessen (Taf. Il, Fig. 18), abgerundet sind, und
einen deutlichen Kern besitzen. Nur der äusserste Rand besteht
aus reich granulirten grösseren Cylinderzellen, welche Cilien
tragen. Der Trichtercanal geht direet ùber in die kleine Oeffnung
in der Wand des Schauches, und führt ins Innere des Schlauches.

Die Wand der Schläuche selbst hat nichts, was eine besondere
Erwähnung verdient.

In das Innere fanden sich spärliche Haufen von Spermato-
zoiden.

GESCHLECHTSORGANE.

Am Eigenthümlichsten von allen Organsystemen verhalten
sich bei unserem Aspidosiphon gigas die Geschlechtsorgane.
Wenn auch, wie bei allen Gephyreën, und bei den Chaetopoden
überhaupt, das Epithel von einigen Mesenterialfalten, die
eigentliche keimbereitende Drüse darstellt, so ist jedoch die
Lage und das ziemlich complicirte Verhalten dieser Mesenterien
bei A. gigas sehr abweichend von dem gewöhnlich mehr ein-
fachen Verhalten der eben genannten kamilien.

Das einzige Exemplar, welches ich besitze, ist ein Männchen,
dessen Geschlechtsdrüsen aber glücklieherweise stark entwickelt
waren , indem, wie oben schon bemerkt, die Segmentalorgane nur
noch wenige Spermatozoidenklümpchen aufgenommen hatten.

Das complicirte Geflecht von Mesenterialfalten, welche das
keimbereitende Epithel tragen, ist an den Enddarm , den letzten
Theil des Hautmuskels und den hierneben liegenden Theil
des Hautmuskelschlauches aufgehängt (Taf. Il, Fig. 2, g).
Das Mesenterium namentlich, welches den Enddarm mit
dem Spindelmuskel verbindet, setzt sich noch seitlich vom
Darme und Spindehmuskel fort, breitet sich über zehn Längs-

muskeln aus Taf. MH, Fig. 14, ms, um alsdann sich in einer
kinne zwischen zwei Längsmuskelbündeln an die Haut anzu-
liegen und damit zu verwachsen. Auch nach vorn zu verwachst
dieser Lappen in seiner ganzen Breite elwas hinter dem After
mit der Haut. Nur der Hinterrand des breiten Lappens bleibt
frei. Teh menne diesen Theil der Mesenterialfalten den ventralen
Lappen, und es wird von demselben also eine nach hinten
offen stehende Höhle gebildet. Kin zweites System von Mesen-
terialfalten ist an der Innenseite des venlralen Lappens etwa an
die Mitte des in denselben verlaufenden Spindelmuskels angeheftet
(Taf. ML, Fig. 20, mm’. Dieser Lappen ist aber unter einem
scharfen Winkel zusammengefalten, und zwar so, dass sich
die beiden hierdureh entstandenen Lappen zuerst nach vorn
biegen, also nach dem vorderen verwachsenen Rande des ven-
talen Lappens zu. Die scharfe Kante in welcher der hier
dieke Mesenteriallappen zusammengefalten ist, ist nach hinten
zu concav, und sehr regelmässig wellenfórmig eingeschnitten
(Fig. 20), so dass dieses Stüek mieht lach auszubreiten ist,
da dieser Rand auch ziemlieh starr ist. Die heiden eben
erwähnten _inneren Lappen biegen sich aber alsbald nach
hinten, tegen sich dicht an den Hautmuskelschlauch an, um
endlich als ein einheitlhieher dorsaler Lappen etwas hinter dem
freien Rande des ventralen Lappens an die inneren Längsmus-
kelbündel zu verwachsen, indem er sich auch in die Rinnen
zwischen letzteren einsenkt. Fig. 14 ‚mm. Es steht nun dieser
zweite innere Lappen des Mesenteriums direet in Verbindung
mit einem dritten System von mesenteriaten Streifen, welche
folgenden _Ursprung haben. _ Kin _ Längsmuskel, namentlich
weleher etwa in der Mitte unter den beiden eben erwähnten
Mesenteriallappen _verläuft ,_giebt_unmittelbar hinter der Ver-
waehsung des dorsalen Lappens mit dem Hautmuskelschlauch
einen starken Ast nach innen zu ab Taf. IL, Fig. 14, p und
Fig. 15, p. Dieser starke ins Innere der von den Mesenterien
_gebildeten Höhle_hineinragende Muskelast spaltet sich alsbald

zuerst in zwei. dann aber in mehrere Ausläufer, welche

OE
el

zuletzt in die mesenterialen Streifen übergehen, die sich an
den zweitens erwähnten inneren und dorsalen Mesenteriallappen
(mm) anliegen.

Es ist nun dieses letzte System von mesenterialen Streifen
die naturtieh sehr reich an Muskelfasern sind, welches dic

eigentliehen Geschlechtstolliket trägt. Diese letzteren (Fig. 14
und 15, /\ (hun sieh vor als fingerförmige etwas gelblich
weiss gefärbte direete Anhänge des Mesenteriums so dass
vollkommen deutlieh letzteres in die Wand der Follikel über-
geht. Ks sind also diese Follikel in Wirklichkeit nicht anders
als tiefe saekförmige Ausstülpuugen des Mesenteriums, welche
bis 5 Mm. lang werden können und selbst immer noch mehrere
Nebenfollikel tragen (Taf. MI, Fig. 21). Als ich das Thier
öffnete fand ich den ganzen Raum zwischen den Mesenterien
und Foliikeln angefüllt mit einem grossen leicht gelblich weiss
gefarbten Klumpen, weleher aus zahlreichen Spermatozoiden-
häufehen und Blutkörperchen bestand (Taf. MH, Fig. 2, g).
Die Spermatozoiden entstehen in dem Inneren der. Follikel,
kommen in den Follikeleanal, und dann zwischen den Mesen-
terien frei in die Körperhöhle.

Betrachten wir jetzt genauer den feineren Bau dieser Mesen-
terien und Follikel. Was die ersteren anbelangt, so haben
dieselhen bei _weitem nicht überall dieselbe Structur. Der
‘grosse ventrale Lappen (Fig. 14 und 20, m), welcher
den Spindelmuskel in sich aufnimmt, ist, wie auch die übrigen
Membranen, von bindegewebiger Natur. In einer _hvalinen
Grundsubstanz verlaufen, ausser zahlreiechen Bindegewebsfasern,
auch eine grosse Anzahl Muskelfasern , welche sich zum Theil
unter einem reehten Winkel vom Spindelmuskel abzweigen,
zum Theil aber auch von den Ringmuskeln der Haut abstam-
men. _ Beiderseits liegt ein einfaches Plattenepithel, dessen
Zellen klein sind und nicht genau an einander sehliessen.
Diese ganze Membran ist verhältmissmässig diek , und vollkom-
men continuietieh ohne dass Spalten in derselben vorkommen.

Die _zweitens _erwähnte _Membran, der _innere Lappen

(Fig. 14, 15 und 20, m’, hat anfangs, namentlich bei der
wellenartig gebogenen zusammengefaltenen Kante , dieselbe Struc-
tur als der ventrale Lappen (Fig. 20. Dort aber wo dieselhe
sich nach hinten wmzubiegen anfängt, bekommt sie eine
sehr cigenthümliche Structur. Es bleibt namenttich hier die
Membran nicht econtinuirtich, sondern löst sich in zahlreiche
gesonderte Stränge oder Balken auf. Diese verlaufen vielfach
über und durch einander, so dass ein complicirtes Geflecht
aus diesen Balken gebildet wird, zwischen welchen zahtireiche
Lücken offen bleiben. (Taf. IH, Fig. 19, a. Die Balken
selbst erscheinen nicht flach, sondern mehr oder weniger
deutlich evylindrisch. Nur eine kurze Strecke hbehäli aber die
Membran diese Structur bei. Alsbald legen sich die Balken
mehr regelmässig neben einander. Der grösste Theil der
Bindegewebsfasern biegt sich kreisfórmig, aber so, dass
immer kleine Löcher offen gelassen werden. Fig. 19, hb).
Auch diese Structur ist nur ein Vebergangszustand, und
bildet nur eine schmale Zone. Die Balken platten sich all-
mählig ab, verschmelzen wieder mehr oder weniger mit ein-
ander, jedoch so, dass jetzt ziemlich grosse spaltförmige Lücken
in der Membran offen bleiben, Fig. 19, c. Die grössten.
welche ich fand, waren 0.21 Mm. lang und 0.11 Mm. breit.
Auch hier sind die Bindegewebsfasern etwa kreisförmig um
die Spalten angeordnet, aber ausserdem verlaufen noch mehrere
slarkere Fasern, wahrscheintich Muskelfasern, geradlinig zwi-
schen den Spalten, und zwar in zwei verschiedene Riehtungen,
wodureh jede Spalte etwa in eine Raute eingeschlossen wird.
Die Ränder der Spalten tragen keine Gilien, und öfters finden
sich Blutkörperchen und Spermahaufen in denselben. Diese
Structur behält die Membran bei bis sie sich an die Haut
anliegt ‘Taf. IL, Fig. 15, m/. Es hat im Ganzen dieser Theil
der mesenterialen Lappen eine grosse Vebereinstimmung mil
den von Semper 12, pag. 54) beschriebenen die Wimpertrichter
lragenden Mesenterien der Svnapten.

Das dritte Svstem von Mesenterien, welche zwischen dem

nach innen biegenden Muskelast ‘Fig. 15, p_ und dem inneren
Mesenterium mt) verkaufen, hat dieselhe Structur als der zuletz!
erwähnte Theil des dorsalen Lappens on, und Fig. 19, c), und
ist also aueh mit den spaltförmigen Oeffnungen versehen. Wie
schon oben erwähnt tragen nur diese letzten mesenterialen
Streifen die eigentliehen Geschlechtstoilikel. Aûsserlich sind diese
Foltikel von einer Tunica propria (Taf. HL, Fig. 16, e\ umgeben,
welche keine Wimperhaare trägt. Dann folgt eine Schicht,
welche aus Bindegewebe, so wohl Fasern als auch verästelten
Zellen, besteht, und zwischen welehen auch mehrere Muskelfasern
verlaunfen (Fig. 16, 4. Imnen ist der Follikel ausgekleidet mit
dem keimbereitenden Kpithe!l Fig. 16, eq ,‚ welches also den
Follikeleanal umgiebt. Bei dem Querschnitt Fig. 16) sieht man
die Schicht grösserer Samemmutterzellen dem keimbereitenden
Fpithel antiegen. Indem diese weiter nach der Mitte des Fol-
likeleanals gedrängt werden, platzen sie und die Spermatozoiden
kommen frei in den Follikeleanal, obgleich sie noch zu Klum-
pen zusanmmenhangen bleiben. Von der bindegewebigen Schicht
des Follikelwands biegen sich mehrere Fasern nach innen, so
dass sie mehr oder weniger regelmässig nach dem Centrum des
Follikeleanals convergiren. Von diesen Bindegewebsfasern wird
auch die deutlich vadiäre Anordnung der Spermahaufen beding!
Pie. 16. Da die Follikeleanäle zwischen den oben erwähnten
Mesenterien frei in die Körperhöhte ausmünden , kommen auch
die Spermatozoiden frei in dieselbe. Genaures über die Entstehung
und den Waehsthum der Sameumutterzellen kann ich leider
nicht mittheilen, da mir nicht mehr als ein einziges Exemplar
zu Gebote gestanden hal.

Es ist aber die Bildung der Spermamutterzellen nicht aus-
schtiesstieh aut das innere Epithel der Follikel beschränkt, da
auch das Epithel des inneren mesenteriaten Lappens Fig. 20:
mo zum Theil keimbereitend ist, wie solehes aus Fig. 22 her-
vorgeht ‚wo ein Querschnitt durch ein Stück dieses Mesente-
riums dargestellt ist. Weder am dorsaten Lappen m noch

an den mit Spalten versehenen Mesenterien, fand iech aber

jemals eine Andeutung davon, dass auch hier das Epithel als
Keimlager funectionirt.

In Vergleich mit dem gewöhntiehen Verhalten der Geschlechts-
organe bei den Sipuneculiden und sogar hei den Gephyreën
überhaupt, ist hier bet dem Aspidosiphon gigas eine etwas mehr
ausgesprochene Localisation des keimbereitenden Epithels ein-
getreten. Wenn auch zweifellos die Follikel als directe Aus-
sackungen der oben erwähnten Mesenterien zu betrachten sind,
und also auch hier, wie überhaupt bei den Gephyreën und
Chaetopoden, ursprünglich immer die Geschlechtsproducte aus
den das Peritoneum bekteidenden Zellen entstehen , so ist jedoch
hier das Keimlager auf eigenthümliche Weise localisirt, und
sind diejenigen Absehnitte der Mesenterien, welche das keim-
bereitende Epithel tragen, zu besonderen Geschlechtsfollikeln
umgebildet. Es steht aber bekanntlich eine derartige Differen-
zivrung hei den Gephyreën nicht vereinzelt da. Finden wir
doch auch bei der Gattung Priapulus wirklich eine Art Follikel-
bildung. Nach den Untersuchungen von Kurers (15), Korex
und DanteLsseN (14) und Horst 9) sind sowohl bei Pr. caudatus
als bei Pr. bicaudatus die Kierstöcke von lamellósem Bau, und
mittelst eines breiten Mesenteriuums an die innere Leibeswand
hefestigt (14, pag. 18). »Die Wand der Drüsenschläuche,
aus welchen der Kierstoek besteht, wird von einer Tunica
propria gebildet, auf deren Innenseite eine kernhaltige Protoplas-
maschicht liegt, die das Keimepithel darstellt”” (9, pag. 55). Horst
bemerkt dazu, dass auch bei Priapulus ohne Zweifel die Wand der
Keimschläuehe als eine Fortselzung der Peritonealhaut zu
betrachten ist, und dass demnach auch ausserhalb des wirk-
liehen Eierstoeks das Peritoneum als ein Keimlager funetioniren
kann. Die Hoden haben bei Priapulus in Hauptsache denselben
Bau, sind jedoeh statt lamellöser , von traubenartiger Structuur
(9 pag. 57. Das Innere der Hodenschläuche wird durch eine
grosse Zahl bindegewebiger Fasern in zahllose canalartige
Räume zerlegt. Vergleichen wir nun dieses Verhalten bei

Priapulus mit dem, was wir oben hei den männliehen

Geschlechtsdrüsen des A. gigas gefunden haben, so fallt unmit-
telbar die grosse Uebereinstimmung zwischen beiden auf.
Allerdings fehlen dem Aspidosiphon die besonderen Ausfulrgänge,
wie diese bei Priapulus vorkommen, aber die eigenthümliche
Bildung der Follikel findet unter den Gephyreën wenigstens
ihr _Homologon in den Drüsenschläuche von Priapulus, wenn
auch die Form und Grösse sehr verschieden sein mögen. Auch
die Thatsache, dass die Bildung der Gesehlechtsproducte
nicht aussehliesslich auf die Kollikel beschränkt ist, sondern
auch das Epithel der benachbarten Mesenterien keimbereitend
werden kann, findet sich sowohl bei Aspidosiphon gigas als bei
Priapulus.

Was also die Gestaltung der Geschtechtsorgane anbelangt,
wurde der A. gigas etwa in der Mitte stehen zwischen den
Priapulaceën und den übrigen Gephyreën (Sipunculiden und
Kchiuren).

Vebrigens weisen diese Geschlechtsfollikel des A. gigas auch
noch eine ziemlich grosse äussere Aehntichkeit auf mit den
Geschlechtsfollikeln _einiger _Holothurien, besonders einiger
Svnaptiden, was aber selbstverständlieh für den Augenblick

nur als eine Analogie nicht als Homologie anzusehen ist.

Thalassema erythrogrammon M. Müruun).

Taf. HEE.

Das von LeveKarpr und Rüerrr 15, als Ochetostoma erythro-
grammon _ beschriebene Thier, wurde bekannttich von Max
Mürrer (16, pag. 16) als einen Thalassema erkannt, und nachher
finden wir dasselbe immer auch richtig als Th. erythrogrammon
angeführt. Es scheint das Thier aber niemats wiedergefunden
zu sein. wenigstens ist mir keine weitere und genauere Be-
sehreibung desselben bekannt. ;

Im vorigen Jahre ‘1881’ nun aber sprach Fuen. v. Drascur (11,
die Vermuthung aus, dass das von Grrerr (17 pag. 152) als
Th. Moebm beschriebene Fhier von Mauritius, und eine von
Dr. Körsr auf der West-Küste Bourbon’s gesammelte und von
v._Drasenr beschriebene Fhalassema-Art nicht nur identisch
seien , sondern auch beide zu der alten Art Th. erythrogranmmon
zu rechnen wären. Ueber die erste Hälfte dieser Vermuthung ,
ob _namentlieh die beiden Thiere von Bourbon und Mauritius
tdentisch seien, kann ich allerdings nicht entscheiden: sie
scheint mir aber sehr plausibel. Die zweite Hälfte der Ver-
muthung aber, dass beide dem von Levekanpr und Rüreur
heschriebenen Th. erythrogrammon zugehören würden, scheinl
mir aber nicht berechtigt. Teh habe namentlieh im Sande
der Küste der Insel Billiton zahtreiche Exemplare von einem
Thalassema gefunden, welche _vollkommen der Beschreibung
des Thieres von _Lrevekanpr —und Rürerr entsprechen, was
jedenfalls weder der Fall ist mit dem von v. Drascur be-
schriebenen _ Thalassema, noch mit dem Th. _Moebii von
Greerr.

Der _Plulassema von Bourbon ist der Aufzeichnung von

Dr. Körs nach „grün mit rothen Längsstreifen und contrac-

»tilem weissen Rüssel”. Die Farbe des Ochetostoma (Tu)
erythroyrammon von Levekarpr und Rürerr hingegen wird
folgendermassen beschrieben: »Der hintere, dickere sackförmige
»Theil ist besonders schön gefärbt, violet t-fleischfarben, der Länge
„mach schwach gefurcht. Zwischen den Längsfürchen erscheinen
„die Längserhabenheiten, die abwechselnd eine baid hellere,
„bald dunklere cochenillerothe Farhe annehmen, je nach-
„dem sich dieser Körpertheit zusammenzieht oder ausdehnt. Ist
„ersteres der Fall, so werden diese Streifen dunkelkarminrotl,
„besonders an einzelnen Stellen, die sieh dann blasenartig
„erheben”” Der hinterste Theil des Körpers ist leicht. Der
Rüssel ist an der Rückenseite teicht grün, an der Bauchseite
gelblich. —_ Wenn nun auch ohne Zweifel Form und Farbe der
Thalassemen bei dem verschiedenen Contractionszustand etwas
varriiet, und dunkelroth teicht roth werden kann, wird jedoch
wohl niemals ein dunkle cochenillerother Thalassema in einem
andren Contractionszustand grün erseheinen können. indem
mir sehon von Anfang her die Vermuthung von v. Drascne
ziemlich unwahrscheintich vorkam, so wurde ieh der Sache
vollkommen gewiss, als ich die zahlreichen cochenillerothen
Thalassemen am Straade von Billiton sammmelte und untersuchte.
Die Beschreibung und Abbildung, wetche Lrukarprt und Rürern
von ihren Ochenostoma erylhrogrammon geben, sind zweifellos
nach dem lebenden Thiere gemacht, und meine Thalassemen
von Billiton stimmen vollkommen , Wort für Wort, mit denselben
überein, nur war die Rückenseite des Rüssels etwas weniger
deutlieh grün als in der Abbildung von 0. erythrogranmon
angegeben wird. Ich zweifle daher auch keinen Augenblick,
dass wirklich die Fhalassemen von Billiton identisch seien mil
dem Th. erythrogrammon. Alsdann aber ist es ummögtich, dass
auch der Ph. Moebit und der Thalassema von Bourbon identisch
mit demselben sein würden, da jetzt aus dem Nachstehenden
hervorgeht, dass auch der innere Bau des wahren Th. erythro-
grammon mehr oder weniger von den mehrfach genannten

heiden anderen Thalassemen abweicht.

Ich verhehle” mir nicht, dass es befremden muss, dass die
gleiche Art Thalassema im Rothen Meere und am Strande
Billitons vorkommen und eine andere Art auf den etwa zwischen
legenden Inseln Bourbon und Mauritius gefunden würde. Jedoch
ist hierbei in Erwägung zu ziehen, dass die Fauna der niederen
Thieren im Indischen Meere noeh so überaus unvollständie
durehforseht ist, dass mehr als wahrscheinlich später auch
auf den übrigen Inseln und Peninsulae des Indischen Meeres
noch zahlreiche Thalassemen, bekannte oder unbekannte, gefun-
den werden sollen, und dadurch auch die jetzigen beiden
Fundorte des Th. erythoyrammon nicht so vereinzelt mehr
dastehen werden.

Ich gehe jetzt über zu der genaueren Beschreibung des Zh.
erythrogrammon von Billiton.

AEUSSERE KENNZEICHIEN

Das Thier erreicht beim Leben eine Länge von 2224
Cm. , wovon 6-8 Cm. auf den Rüssel kommen. Am breites-
ten Theil hat der Körper einen Durchmesser von 24, bis 5
Cm., verjüngt sich nach vorm etwas weniger als nach hinten,
wo er _namentlich ziemlieh spitz endigt. Der Rüssel erreicht
eine Breite von etwa 4 Cm, ist an der Basis röhrentörmig
geschlossen ‚um sich aber bald halbeanalförmig zu öffnen.
Dieser Theil kann sich auch platt und breit ausdehnen. Vorn
endigt er sehaufelförmig, ist jedoch hier nicht viel breiter als
der übrige Theil, und nieht in rundlieche Lappen getheilt, wie
es bei Th. gigas (M. Mürren) der Fall ist.

Die oben angegebenen Maasse sind aber nur als Mittelwerthe
zu betrachten, da bekanntlich sowohl der Körper als der
RKüssel bei den Fhalassemen einer ausserordentliehen Ausdehnung
fähig sind, so dass der Körper zur Zeiten die doppelte Länge
erreichen kann von der, welche er bei völlig contrahirtem Zustand
besitzt. Der Rúüssel erreicht leicht das Drei- bis Vierfache seiner

uespeüngliehen Länge, ja kann sich unter Umständen noch

viel stärker verlängern. Bei Alkoholexemplaren ist die Länge
sehr reducirt, und namentlieh hauptsächtich die des Rüssels.

Vorn an der Bauchseite zwischen dem ersten und zweiten
Paare der Segmentalorgane liegen die zwei goldelänzenden
Hakenborsten.

Die Farbe des Körpers und des Rüssels stimmt genau überein
mit der des von Lrvekanptr und Rürrerr hbeschriebenen Thieres.
Ueher den ganzen Körper sind die kleinen Hautpapillen verbreitet,
welche sich in grösserer Menge an der hinteren Spitze und
an dem Vordertheil bei der Rüsselbasis anhäufen, wodurch diese
Hauttheile leichter gefärht erscheinen. Die Haut, welche aber
den unmittelbaren Saum des Afters bildet,entbehrt wieder der
Papilien und ist etwas gelhlieh. Die sechs Segmentalorgane
sehimmern an der vordern Bauchseite, beim lebenden Thier
wenigstens , deutlieh milehweiss durch die Haut hindurch , und
werden durch die Körperhöhleflüssigkeit in fortwährender Be-
wegung gehalten.

Die 14 Längsstreifen, welche etwas leichter gefärbt sind
als der übrige Körper sind etwa 1%, Mm. breit, und sind die
Andeutung der stärkeren Längsmuskelbündel. Von der ventra-
len Medianlinie aus sind dieselben regelmässig über den Körper
vertheilt, aber so dass die beiden, zwischen welchen der
Bauchnervenstrang liegt, sehr dicht neben einander liegen.

Am lebenden Thiere findet man immer, dass ein grösserer
oder kleinerer Theil des Körpers auf eine eigenthümliche Weise
zusammengezogen ist, wodureh die zwischen den Längsstreifen
legenden Hauttheile in gesonderten hinter einander legenden
Polstern hervorragen (veral. Tat. HIL, Fig. 1), wie es auch von
Levekarpr und Rürerr von ihrem Thalassema erwähnt wird.
Niemals fand ieh aber den ganzen Körper auf diese Weise con-
trabirt, und auch treten bei den Alkoholexemplaren , wenn auch
stark _zusammengezogen , niemals diese Einschnürungen so
regelmässig auf, als beim lebenden Thiere.

Fundort. _Zahlreiche Thiere leben im Meeressande des Stran-
des von Tandjong Pandan auf Billiton. Hier sind sie in den

weissen Sand eingegraben, wenn das Wasser mit der Ebhe
ganz abfliesst. Dort aber, wo in den kleinen Vertiefungen
des Strandes eine untiele Wasserschicht stehen geblieben ist,
entdeekt man, wenn auch mil einiger Mühe, die Rüssel
unserer Thiere sich langsam über dem Sande bewegen, indem
sie denselben mit seiner organischen Kinmenge in die Rüssel-
rinne hineinschaufeln wm es nach dem Darme hinzuleiten.

Es ist aber ziemlieh schwierig, auch nachdem man erkannt
hat wo die Thiere sich aufhalten, derselben habhaft zu
werden ‚ wenigstens in unverletztem Zustaude. Die Finge-
hohrenen jedoch haben eine grosse Gewandtheit hierin,
obgleich sie die Thiere nicht essen oder sonst wie benutzen.
Vorsichtig näheren sie sich namentlich der Stelle, wo sie
einen Rüssel auf dem Sande entdeeken, legen plötzlich den
Finger auf denselben uud drücken ihn auf den Sand. Merk-
würdigerweise bricht der Rüssel hierbei nur sehr selten ab,
obgleich er sich zu einer unglaubtichen Länge ausdehnt. Mit
der anderen Hand wird jetzt sehr eilig ein tiefes Loch daneben
im Sande gegraben, und das Thier zu Tage gelördert. Auf
diese Weise habe ich von den Eingebohrenen zahlreiche Exem-
plare erhalten. Noch will ich aber bemerken, dass ich die
Thiere nur im weissen Kieselsande fand, wo namentlich kein
Korall in der ummittelbaren Nachbarschaft ist. Im Sande

zwischen den grossen Korallsteinen fand ich sie niemals.

HAUT UND MUSCULATUR.

Die eigentliche Haut ist verhältnissmässig dünn und besteht
aus den gewöhnlichen Schichten: die Cuticula mit den Haut-
drüsen, das Epithelium und eine sehr dünne Cutis. Darunter
liegt das Hautmuskellager, welches vollkommen _deutlich
aus einer inneren und äusseren Ringmuskelschicht und einer
zwischen beiden liegenden Längsmusculatur besteht.

Das Verhalten der Haut selbst liefert wenig Interessantes.

Die Cuticula ist überall fast gleieh dick und zwar 0,07 Mm.
Sie ist glashell und ohne Pigment. (Fig. 2 und 5, c.

Auf einem Querschnitt erscheint sie schwach gestreift. Die
Kinglich runden Hautdrüsen (Fig. 2 und 5, dr sind aus
grossen etwa birnformigen -Drüsenzellen aufgebaut und nicht
durch Bindegewebsfasern in besondere Compartimente getheilt.
Sie sind ganz in der Cutieula eingebettet, ragen noch in die
Cutis hinein und dringen sogar die äusseren Ringmuskeln noch
etwas zurüek. Ein gemeinschaftliecher Ausfuhreanal kommt
vor (0). Das Epithelium Fig. 2 und 5, e der Haut ist
überall als eine dünne Plasmaschicht mit zahlreichen Kernen
zu erkennen, uud wird durch Jodgrün uud Picrocarmin sehr
schön gefarbt. Bei den Hautdrüsen biegt sich dasselbe nach
aussen sodass erstere gänzlich dadurch wmgeben werden. Die
Cutis ist nicht mehr als 0,015 Mm. dick.

Von grösserem Interesse ist das Verhalten der Hautmuskeln.
Wenn auch im Allgemeinen dasselbe übereinstimmt mit dem,
welches Greerr <17) und v. Drasene 11, beschrieben haben,
und also die drei oben erwähnten Muskellager vorkommen, weicht
dasselbe doch einigermassen davon ab. Die äussere Schicht
Ringmuskelfasern (Fig. 2 und 5, ar ist überall dicker als die
Innere ‚ur.

Beide sind nirgends unterbrocehen und ohne die mindeste
Andeutung einer Theilung in gesonderte Bündel. Die äussere
Schicht ist an der Bauchseite, also dort wo der Bauchner-
venstrang an die Haut befestigt ist, 0,09 Mm. dick, um nach
dem Rücken zu allmählig dünner zu werden, so dass er an der
entgegengeselzten Seite nicht mehr als 0,055 Mm. dick ist.

Das innere Ringmuskellager hingegen ist an der Rückenseite
0,045 Mm. an der Bauchseite uur 0,025 Mm. dick.

Zwischen beiden Ringmuskelschichten liegt die Längsmuscu-
latur. Auch diese stellt eine vollkommen ununterbrochene
Schicht dar, nur mit Ausnahme der ventralen Mittellinie. Der
Bauchnervenstrang namentlich liegt zwischen zwei starken
Längsmuskelbündeln Fig. 5, lm), welehe aber in der ventralen

64
Mittellinie nicht an einander stossen und hier eine sehmale
Zone frei lassen, wo sich gar keine Längsmuskelfasern vorfinden.
Von hier aus aber sind die Längsmuskeln vollkommen symme-
isch um den ganzen Körper angeordnet wie solehes von v.
Drasene auch für den Phalassema von Bourbon angegeben wird.
Wenn auch die Längsmusculatur mit der einzigen oben erwähn-
ten Ausnahme ununterbrochen sich zwischen die heiden Ring-
muskelschichten fortsetzt, so ist dieselbe jedoch nicht überall
gleich diek, da namentlich 15 bis 14 viel stärkere Längsmus-
kelbündel zu unterscheiden sind, welche übereinstimmen mil
der gleichen Zahl oben erwähnter etwas leichter roth gefärbter
Längsleisten am äusseren Körper. Diese Längsbündel sind am
lebenden Thiere etwa 1! Mm. breit und 0,25 Mm. diek. Auf
dem Querschnitt erscheinen sie länglich oval (Fig. 2, lm’). Die
hierdurch entstehende Verdiekung der Haut ragt aber nur sehr
wenig nach innen hinein da die eigentliche Haut etwas empor-
gehoben wird, und die Lage der Längsmuskelbündel als Wülste
an der äusseren Haut hervortritt. Da, wie oben bemerkt, die
Haut selbst fast farblos ist, erscheinen am tebenden Thiere auch
diese Längswülste leichter gefärbt, da hier die dunkelrothe
periviscerale Flüssigkeit weniger deutlich durch die dickere
Längsmusculatur hindurch secheint. Die beiden Längsbündel,
welche beiderseits des Bauchnervenstranges liegen (Fig. 5, lm),
sind bei Weitem am stärksten und werden 0,55 Mm. diek.
Die 15 oder 14 Längsbündel sind nun aber nicht vollkommen
von einander gesondert, da ùüberall zwischen den beiden Ring-
muskelschichten , in den Zwischenräumen von zwei Längsbün-
deln ein dünnes Lager von Längsmuskelfasern vorkommt, wel-
ches aber nicht mehr als höchstens drei oder vier Fasern dick
ist. Am lebenden Thiere sind die Längsbündel 5 bis 5!/, Mm.
von einander entfernt. Nur am Bauchstrange ist das Verhalten
etwas abweichend. Für einen sehr schmalen Streifen, genau
in der ventralen Mittellinie des Körpers, ist die Längsmuseu-
latur unterbrochen. _ Die beiden Längsmuskelbündel vagen hier,

in Gegensalz zu allen übrigen, fast ausschliesslich in das Innere

der Leibeshöhle hinein (Fig. 5, lm), indem die innere Ringmus-
culatur sich als eine hier überaus dünne Schicht über dieselbe
fortsetzt Fig. 5. or

Vergleichen wir nun diese Lage der Muskeln bei Th. erythro-
granunon mit der, welche Grererr beschreibt bei Th. Baronù
und v. Drascnr hei Th. Moebi 7 von Bourbon , so ergieht sich
dass dieselbe in Hauptsache heim 7%. erythrogrammon allerdings
am Meisten mit dem Phalassema von v. Drasene übereinstimmt,
aber doch auch einige wichtige Unterschiede aufweisst. Die
Längsmusculatur des Letzteren bildet zwar auch eine ununter-
brochene Schicht zwischen den beiden Ringmuskellagern, in
Gegensatz zu dem Verhalten des Th. Paronùú, wo, nach der
Abbildung zu urtheilen, welche Greerr von der Haut desselben
gieht (17, Taf. 6, Fig. 635), die Làngsmuskelbündel wirklich
von einander getrennt sind. Wenn aber hei dem Thalassema
von v. Drascur die 0.5 Mm. breiten Längslinien durch das
Auseinanderweichen der Längsmusculatur entstehen, und den
2 Mm. breiten Zwischenzonen der stärkeren Längsmusculatur
entsprechen, so ist bei dem wahren Ph. erythrogrammon das Ver-
halten gerade. umgekehrt, indem die 1*/, Mm. breiten Linien den
kräftigeren Längsmuskelbündeln entsprechen, und die 5 bis 5 !/s
Mm. breiten, am iebenden Thiere gewöhnlich etwas aufgeblasenen
Zonen, eben über einer äusserst schwachen Längsfaserschicht lie-
gen. Hiermit geht natürlich das Fehlen des Bindegewebes zwi-
schen den Längsmuskelbündeln, wie v. Drascne es beschreibt
und abbildet, Hand in Hand. v. Drasenr giebt nicht an ob in der
ventralen Mittellinie die Längsmuscutatur unterbrochen ist. Wenn
wir also aueh in Hauptsache mehr einen quantitativen als einen
qualitativen Unterschied finden, ist dieser jedoch auffallend
genug. indem bei Ph. erythrogrammon die 14 schmalen leichter
gefärhten Längslinien durch die 14 kräftigeren Längsmuskeln
entstehen , dieselben bei dem Thalassema von v. Drascue hingegen
durch das Auseinanderweichen der Längsfasern gebildet werden.
Aus der Vergleichung der Abbildungen von v. Drasenr (Fig.
2 A, und 2) mit den meinigen (Fig. 2 springt dieser Unter-

)

schied sofort in die Augen. Kine besondere Anordnung der
Primitivfibrillen bei den Muskelfasern, wie es bei Priapulus
und Sipunculus vorkommt, ist bei den Muskelfasern von Phalas-
sema nicht zu entdeeken.

VERDAUUNGSORGANE.

Der eigenthümliche Kopflappen oder der vordere Anhang des
Körpers, welcher allgemein als der Rüssel bekannt ist, dient
ohne Zweifel, wie es auch von Grreerr hervorgehoben wurde,
zur Aufnahme der Nahrung und aus diesem Grunde will ich
denselben auch hier bei der Besprechung der Verdauungsorgane
beschreiben. Wie schon oben erwähnt, fand ich die Thiere
immer im Meeressande eingegraben. indem sie den Rüssel über
dem Sande hin und herschaufeln. Derselbe ist durch das
Kinpressen der Körperhöhleflüssigkeit einer unglaublichen Aus-
dehnung fähig. Der Sand, welchen das Thier unterdessen in
die Rinne angesammelt hat, wird, wenn der Kopflappen sich
wieder zusammenzieht, nach dem trichterförmigem Munde ge-
führt und alsdann in den Darm gebracht. Niemals sah ich
den Rüssel sich einrollen, wie solehes für Echaurus beschrieben
wird. Auch als ich die Thiere in ein grösseres Gefäss mil
Seewasser versetzt hatte, sah ich immer nur ein Ausstrecken
und Zurückziehen, niemals ein Einrollen. An der Basis ist
der Rüssel für eine kurze Strecke geschlossen , und zwar so,
dass die Wand an der Vorseite viel dünner als an der Hinter-
seite ist, um alsbald durehzubrechen und eine wirkliche Rinne
zu bilden.

Der Bau des Rüssels stimmt in Hauptsache überein mit dem
des Hautmuskelschlauches, wie auch Greer (17) und SpeNGer
(18) es bei Echiurus fanden. Der Uebergang des canalartigen
Theils in die offene Rinne stimmt mit der Beschreibung der
ebengenannten Autoren überein. Au der Rüekenseite des Rüs-
sels liegt eine dünne Gutieula, ein Epithelium und eine Cutis.

In dem Kpithelium kommen zahlreiehe Hautdrüsen vor, welche

aber dorsoventral zusammengedrückt, nicht länglich flaschentör-
mig sind wie bei dem W. Pallas. Sie haben eine deutliche Aus-
mündung durch die Cutieula und ragen auch zum Theil noch in
die äussere Ringmuscularis hinein. Der Raum zwischen den bei-
den Ringmuskelschichten ist mit einem ziemlich loekeren Gewebe
ausgefûllt, welches aus Längsmuskelfasern, radiär verlaufenden
Muskelfasern und Bindegewebsfasern besteht. Die eigentliche
Rüsselrinne ist ausgekleidet mit einem Wimperepithelium,
welches der inneren Ringmuskelschicht unmittelbar aufliegt
und die directe Wortsetzung des inneren Darmepithels ist,
jedoch nirgends eine starkkörnige oder mehr drüsige Structur
aufweist. Für das Verhalten der Blutgefässe und Nerven im
Rüssel sieh unten.

Der eigentliche Darm bildet verschiedene Schlingen, welche
derartig angeordnet sind, dass der Oesophagus sich zuerst
rechts biegt, dann in den Mitteldarm übergeht, welcher sich
nach hinten biegt, verschiedene Windungen macht, aber nicht
weiter als der vordere 4/5 Theil des Körpers kommt, alsdann
zurücklauft und sich zwischen die ersteren Windungen hin-
durehschlängelt, um sich, in den Vorderkörper angelangt,
wieder zurüekzubiegen und nun mehr gerade gestreekt zwischen
den Windungen nach hinten zu laufen. Der Enddarm macht
im hinteren Körpertheil noeh eine Schlinge nach links um
dann im After zu endigen. Der ganze Darm ist mittelst
starken Mesenterialfalten an die Körperwand befestigt. Von
einem Diaphragma hinter den Borsten , wie Spexeer bei £. Pallasu
beschreibt, war nichts zu entdeeken. Die Mesenterialfalten,
an welche der Darm befestigt ist, sind dort, wo sie an die
dorsale Haut angeheftet sind, nur schmal (Fig. 4, din), werden
aber breiter wo sie sich an die Darmwand anlegen, um hier
eine fast continuirliche Membran zu bilden.

Am grössten Theil des Darmes findet sich der Nebendarm,
welcher nur bei dem Oesophagus, dem Vordertheil des eigent-
liehen Darmes, welchen man mit Spercer Zwischendarm
nennen könnte, und am Hinterdarm fehtt. Die Wand des

Nebendarmes ist viel dünner als die des eigentliehen Darmes,
obgleich wirklich aus denselben Sehichten aufgebaut. Das
innere Epithel besteht aus Cvlinderzellen ohne Cilien, und
weieht hierin jedenfalls ab von dem inneren Epithel des
Darmes. Zwischen diesen einfach gekörnten Zellen liegen
aber Gruppen von Zellen, weltehe reichtieh mit braunen glân-
zenden Körperchen gefüllt sind. Das Lager von Muskel- und
Bindegewebsfasern ist nur äusserst dünn, wie auch die äussere
peritoneale Auskteidung. Das Lumen des Nebendarmes ist
über seine ganze Ausdehnung vollkommen von dem des Darmes
gesondert , verschmilzt aber beim Zwischendarm und Hinterdarm
wieder mit dem eigentlichen Darme. Greerr sagt über die
Darmvene, welche bekanntlieh mit dem Nebendarme SPENGELS
identisch ist, dass diese überall vollkommen gleich weil ist.
sowohl bei Mehiurus als bei den von ihm untersuchten Thatas-
semen. Auch fur den Th. erythrogrammon kann ich sotches
bestätigen.

Im tebenden Thiere ist der Nebendarm gefúlll mit einer
weisslichen _halbflüssigen Masse. in welcher ich allerdings
amoeboide Körperchen fand, wie auch Grrerr, jedoch niemals
die runden _pigmentirten _Blutkörperchen der _Leibeshöhle.
Sandkörnchen treten niemais aus dem Darme in den Neben-
darm über.

Die Bedeutung des Nebendarmes ist noch immer ziemlich
unklar. Es scheint mir aber jedenfal!s dass ihm eine ernährende
Function _zuzuschreiben sei. Die Wand des Nebendarmes
namentlich ist wie gesagt in Vergleich mit der des Darmes
sehr dünn. Dort wo dieselbe an den eigentlichen Darm grenzt,
ist die Scheidewand zwischen beiden viel dünner als die
übrige Darmwand, wie sotehes auch von Grrerr angegeben
wird. Mit Grrerr vermuthe ich, dass die verdaute Masse als
eine Art Chvlus aus dem Darme in den Nebendarm kommt,
und zwar durch die dünne Seheidewand hindureh. _Indem
nun Grreerr dieser Chvlus aus dem Nebendarme Darmvene

vorn in die Gefässschlinge, und also direct in das Blutgeläss-

‚system übergehen lässt, was jedenfalls nach den Untersu-
chungen SpexceL’s bei Echiurus und welche ich fi Thalassema
hestätigen kann, der Fall nicht ist, glaube ich aber dass es
auf der Hand liegt anzunelmen, dass dieser Chvlus durch
die äusserst dünne Wand des Nebendarmes hindurch unmit-
telbar in die periviscerale Flüssigkeit aufgenommen wird, und
also dem Nebendarme die phvsiologische Bedeutung eines
Lymphgefässsvstems zukäme.

Von grösserem Interesse ist, dass nicht nur eine deutliche
Wimperfurche vorkommt, sondern dass diese in ein grosses
Divertikel Fig. 4, wf und dv endigt. Die Wimperfurche
stimmt in Hauptsache überein mit dem bekannten Verhalten,
wie solches namentlich genau von Speraer fûr Eehourus he-
schrieben ist. Auch bei Phalassema wird sie von einer ziem-
lich starken Leiste von Längsmuskelfasern im Darmwande
begleitet. Etwas vor dem After endigt die Wimperfurche und
zwar in ein geräumiges Divertikel. In dem Divertikel selbst
setzt dieselbe sich aber nicht weiter fort und endigt nicht
in der Mitte der Communicationsöffnung des Divertikels mil
dem Darme, sondern immer in der äussersten rechten Seite
dieser Oeffnung, sodass letztere gänzlich links von der Wim-
perfurche zu liegen kommt. (Fig. 5, 0. Die Communica-
tionsöffnung des Diverlikeis mit dem Darmlumen ist kreisrund
und von einigen Muskelfasern umgeben, welche die directe
Fortsetzung sind der Längsmuskelfasern , die die Wimperfurche
begleiten. Es wird hierdurch eine Art Sphineter gebildet,
wodureh die Oeffnung verschlossen, oder wenigstens sehr
verengt werden kann.

Das Divertikel selbst ist, wie von allen neueren Autoren ange-
geben wird, wohl als eine directe Aussackung der Darmwand zu
betrachten. Gewöhntich wird es durch ein schmales Mesenterial-
band an den Bauehnervenstrang befestigt, wie es von v. Drascum
abgebildet ist 11, Fig. 2 B. Diese Art der Befestigung aber
ist nicht constant, da ich bei verschiedenen Exemplaren dieses

Band vermisste, und alsdann das Divertikel mittelst einiger

dünnen Bindegewebsstränge an den reehten Analschlauch befes-
tigt fand. (Fig. 4). Diese Stränge fehlen aber wenn das
mesenteriale Band am Bauchstrange vorkommt. Die Structur
der Wand des Divertikels ist wirklich die gleiche als die des
Darmes. Innen ist es mit einem Cylinderepithel ausgekleidet,
welches aber nicht besonders granulirt ist, und jedenfalls
fand ich niemals Zellen, welche als Drüsenzellen zu deuten
wären. Die Musenlatur ist kräftiger als im Darmwande und
zwar so dafs an dem blindgeschlossenen Ende zahlreiche Mus-
kelbündel über einander liegen und einander vielfach kreuzen.
Von hier aus verbreiten diese sich über die ganze Divertikel-

wand, wo sie also weiter aus einander gehen (Fig.

Eerd

i), um
zuletzt direet in die Musculatur der Darmwand überzugehen,
indem sie unter dem oben erwähnten Sphincter verlaufen.
Die von Tueer (19, pag. 18) ausgesprochene Vermuthung,
dafs das Divertikel vielleicht ein drüsiges Gebilde sein würde,
dessen Secret der Wimperfurche entlang in den Darm geführt
wird, kann jedenfalls für das Verhalten bei Th. erythrogram-
mon nicht zutreffen, da hier das Divertikel zweifellos kein
drüúsiges Gebilde ist. Die Bedeutung des fraglichen Organs
bleibt immer sehr unktar. Fch möchte aber einige Beobach-
tungen mittheilen, welche vielleicht etwas zum richtigen Ver-
sländnifs desselben beitragen könnten. Bei den verschiedenen
Exemplaren von Th. erythrogrammon, welche ich untersucht
habe, fand ich namentlhich das Divertikel von sehr verschiede-
ner Grösse. Bei mehreren Exemplaren that sich das Divertikel
vor als eine länglich runde, weisstich und glasig aussehende
Blase, deren grösste Axe 4 Mm. lang war. Die Wand war
stark ausgedehnt, und das ganze Lumen aufgefüllt mit einer
hvalinen _pellneiden Masse, welche als zusammenhängendes
etwa nierenförmiges Gebilde (Fig. 6) hervortritt, wenn man
die Wand des Divertikels durehsechneidet. Nirgends ist diese
Masse an die Wand desselben befestigt und eine Structur war
daran absolut nicht zu erkennen. Es fanden sich nur in ziem-

lieher Entfernung von einander in der structurtosen hvalinen

Hauptmasse mehrere eigenthäümlich gestaltete Körperchen. Die
Form dieser Letzteren ist verschieden. In einigen Exemplaren
thun sie sich vor als zwei bis vier fächerartig ausgebreitete
Gebilde, welche mittelst dünner Stielehen zusammenhängen
Fig. 8. Die Fächer sind gestreifl, die Stielehen nicht. Bei
anderen hingegen fand ich nur kugelrunde Körperchen von
0,045 Mm. Durehmesser mit einer ungelärbten radiär gestreif-
ten Randzone, und mit grüntich braunem Inhalt. Ein Kern
ist nicht zu entdeeken. Beide Formen kommen bis in das
Innere der hvalinen Grundmasse vor und sind wohl als festere
Coneremente anzusehen. Bei Zutritt von etwas Salzsäure ver-
sehwinden diese Körperchen zwar, jedoch ohne dafs ich die
mindeste Gasentwickelung beobachten konnte, woher ich nicht
glaube dafs man hier mit kalkigen Gebilde zu thun hat. Für
den Augenblick weifs ich nicht wofür sie zu halten. Die
hvaline Hauptmasse hat etwa die Consistenz von weichem
Knorpel.

Von den 18 Thieren, welche ich untersuchte, waren aber
nur einige mit einem so grossen Divertikel mit hvalinen Inhalt
ausgestattet. Bei den übrigen aber war dasselbe von ver-
sehiedener Grösse und zwar von 1 bis 2!/, Mm. in Durch-
messer. de kleiner die Divertikel sind je dieker und weniger
durehsichtig erscheint die Wand und natürlich geht hiermit
Hand in Hand dass auch der hvatine Körper in denselben ver-
schieden gross ist. Bei den kleinsten Divertikeln war von dem
hvalinen Inhalt gar nichts übrig und fanden sich nur einige
Sandkörnchen in ihm, welche natürlich aus dem Darme
herstammten. Es geht also hieraus hervor, dass wahrschein-
heh dieser hvaline Körper zu Zeiten aus dem Divertikel entfernt
wird, dann wohl durch den After nach aussen gelangt und
nachher allmähtich wieder aufs Neue gebildet wird. Hiernach
wäre also dieser hvaline Körper wahrscheinlich als ein Aus-
scheidungsproduet des Darmepithels aufzufassen , welches der
Wimperfurche entlang vom grössten Theil des Darmes dem

Divertikel zugeführt wird, sich hier anhäuft, und daun als

il
LB)

es eine bestimmte Grösse erreicht hat ausgeschieden wird,
um nachher wieder erneuerl zu werden. Man könnte also diesen
hvalinen Körper als ein dem bekannten Krystallstyl der Lamel-
libranchiaten anatoges Gebilde betrachten. Auch dieser Krystall-
stvl kommt bekanntlich gewöhnlich in einer Ausstülpung des
Magens der Lamellibranchier vor, und gelangt von dort in den
Magen selbst. Dieses Verhalten stimmt also wirklich auffallend
überein mit dem welches ich am Divertikel dieser Thalasse-
men beobachtet habe. Auch bei Sipunculus habe ich etwas
derartiges gefunden, wie ich nachher näher erörteren werde.
Bei den Lamellibranchtaten liegt die Darmausstülpung zwar
mehr am Mitteldarm, aber auch bei den Gephyreën ist die
Lage des Divertikels nicht sehr konstant da es namenttich bei
Ph. erythrogrammon allerdings dem After sehr nahe liegt bei
Sipunculus jedoeh in verschiedener Entfernung von demselben
legen kann.

Bei den übrigen Thatassemen ist bis jetzt nur noch von v.
Drascnr (11) ein Diverlikel bei dem Phalassema von Bourbon
beobachtet, dessen Lage übereinstimmt mit der welche ich bei
dem wahren Th. erythrogrammon fand.

Bei £. Pallastt kommt zwar eine Wimperfurche vor, jedoch
nach den genauen Untersuchungen von Sprxcen (18) fehit ein
Divertikel. v. Drascue iert sich aber, wenn er sagt dass bis
jetzt nur hei den eigentlichen Sipunculiden «Sipunculus, Phas-
colion) ein Divertikel aufgefunden ist, da Korer und DANIELSSEN
auch bei Ph. squamatum (20, pag. 150) eines kleinen Divertikels
Erwähnung thun. Bei genauer Untersuchung mehrerer Phas-
colosomen wird wahrscheinlich wohl noeh öfters das Divertikel
gefunden werden, da dasselbe bei einem TFhiere zuweilen zwar
gross, zu einer anderen Zeit aber auch sehr klein und wenig
auffallend sein kann und also leicht zu übersehen ist, wie ich

es namentlich bei einigen Sypunculus-Arten fand.

In dem letzten Fheil des Enddarmes, oder genauer bei dem

eland

Uehergang der Darmwand in die Körperhaut,münden die zwei
voluminösen Analschiäuche. Im lebenden Thiere sind sie prall
mit Seewasser, das durch den After aufgenommen wird,
gefüllt. Die Wand erscheint alsdann glashelt und ist äussersl
dünn. Wenn die Thiere plötzlich in starker Subtimatlösung
getödtel werden und namentlich der After mit der Lösung
injiciert wird, lässt sich dieser Zustand auch bei den conser-
virten Thieren bewahren, was zur genauen Untersuchung der
Schläuche sehr wünschenswerth, ja nothwendig ist.

Rav LANKESTER (21) hat zu demselben Zweek mit gutem
Erfolge Osmiumsäure in die Sechläuche injieirt, und ich bin
zu demselben Resultat gekommen als der bekannte englische
Forseher für den Th. neptuni, was namentlich das Verhalten
der Wimpertrichter anbelangt.

Die Wand der Schläuche besteht aussen aus einem Platten-
epithelium, die Fortsetzung des Peritoneums. Darunter lieg!
eine dünne Schicht von einander vielfach kreuzenden Muskel-
fasern, welche an der Innenseite mehr regelmässig als Längs-
fasern verlaufen. Die ganze Innenfläche ist wieder mit einem
Epithel ausgekleidet, welches auffaliend Gbereinstimmt mil
dem welches Spencer 18 für die Analschiäuche von K. Pallasu
beschreibt. Zwischen den gewöhnlichen Epithelzellen finden
sich namentlich an verschiedenen Stellen einige Zellen, welche
etwas ins Innere hineinragen und mit braungefärbten glän-
zenden Kügelchen gefüllt sind. Bei beiden Thieren sind diese
Zellengruppen in Spindelform _angeordnet. Tch glaube aber,
dass das ganze innere Epithel bei Th. erythrogranunon Cilien
trägt, was bei Echiurus nicht der Fall zu sein scheint. Die
Trichter erscheinen, bei den stark gefüllten Schläuchen wenig-
stens, nur sparsam verbreitet. Man kann an denselben den
eigentlichen Frichter mit flimmerndem Bande und den Trichter-
canal unterscheiden. Form und Bau weichen in Hauptsache
nicht ab von den, welche durch Spererr und Greeer für
E. Pallasù genau beschrieben sind.

Der Trichtercanal verläuft etwas schief in der Wand des

—_l

Sehtauehes. um dann vollkommen deuttieh, wenn auch mit
sehr kleiner Oeffnung in’s Innere desselben auszumünden. Auch
von dem Canalsyvstem, welehes Greerr (17, pag. 77) in der
Wand der Sechläuche beschreibt. war nichts zu entdeeken. Es
haben also wohl zweifellos diese Sehläuche den Zweek der
Leiheshöhle Seewasser zuzuführen und also zum Theil die
Function der Athmung zu versorgen.

LEIBESHOHLE UND BLUTGEFASSSYSTEM.

Das Blutgelässsystem weicht nicht ab von dem bekannten
Verhalten bei den Eehiuren, wie es am genauesten von SPENGEL
für E. Pallasu beschrieben ist. Die Gefässschlinge am vorderen
Darmtheil war vollkommen deutlhich wabrzunehmen. In dem
Kopflappen (Rüssel, sind die beiden Randgefässe, welche aus
dem Bauchgelässe entspringen, durch zwei vordere Bogen mil
dem medianen Küekengefäss in Verbindung. Eine Comumuni-
eation dieser Gefässe mit der Leibeshöhle im Kopflappen
kommt nicht vor, ebensowenig als auch Sprereer eine solche
im Kopflappen des K. Pallas gefunden hat. Die Flüssigkeil
in den Gefässen enthalt amoeboide und pigmentirte kugelige
Blutkörperchen. Die unten näher beschriebenen Blasen fand
ich niemals in den Blutgefässen.

Die perisviscerale Flüssigkeit quillt als eine trübe rothgefärbte
Masse hervor, als der Hautmuskelschiauch angeschnitten wird.
Derartiges ist auch von Professor Ray Lankester (21) für
Th _neptuni beschrieben, und stimmt auch überein mit der
Angabe von Lrvekarpr und Rürpers (15) für den Th. erythro-
grammon_ In einer farblosen Grundmasse, welche wohl zum
Theil aus Seewasser besteht, da Koehsalz vollkommen deutlieh
darin _nachzuweisen ist, sehweben eine _ungeheure Menge
verschiedenartig _gestaltete _Körperchen. _ Zuerst finden sich
hierin zahllose kugelrunde Körperchen (Fig. 10), “welche so
allgemein bei den Gephvreën gefunden werden. Sie haben

hier einen Durehmesser von 0.021 Mm... sind vollkommen

pellucid , mit einer äusserst dünnen Membran umgeben und
jedes mit einem sehr dunkelbraun gefärbten Pigmentflecken
ausgestattet, welcher unter dem Mieroscop sehrwarz erscheint.
Unter den zahllosen Körperchen, weiche ich zu Gesicht be-
kommen habe, fand ich niemals mehr als einen einzigen
Pigmentflecken , welcher immer der Peripherie nahe gerückt
war. Ray Larkesrter fand bei Th. neptum öfters zwei oder
drei Pigmentfleeken in den Körperchen. Bei Zusatz von etwas
Essigsäure tritt der Kern deutlich hervor, und es ergieht sich
alsdann dass die Pigmentllecken immer ausserhalb demselben
liegen.

Bei dem Th. neptunt hat bekanntlich Rav LANKESTER das
Vorkommen von Haemogtobin sowohl in den runden Körperchen
der perivisceralen Flüssigkeit als auch in versehiedenen anderen
Körpertheilen nachgewiesen, so wie er es früher für die
periviscerale Körperchen von Phoroms’, Capitella und Glycera
gethan hat. Ich habe zwar das Vorkommen von Haemogtobin
hei den lebenden Thieren nicht untersuchen können, jedoch
glaube ich dass auch bei dem Ph. erythrogrammon die rothe
Farbe der Körperhöhleflüssigkeit von Haemogltobin herrührt.
Als ich namentlich die Flüssigkeit der in starken Alcohol
aufbewahrten Thiere untersuchte, konnte ich mit dem Spec-
toscop vollkommen sicher das Vorkommen von Haematin nach-
weisen. Hieraus ist wohl mit Sicherheit auf das Vorkommen
von Haemoglobin beim lebenden Thiere zu schliessen.

Zwischen diesen pigmentirten Körperchen sieht man noch
eine ziemlich grosse Menge von runden mehr weisslich er-
scheinenden Gebilden, welche schon mit dem unbewaffneten
Auge deutlich wahrnehmbar sind. Die grössten hatten nament-
lich einen Durchmesser von 0,45 Mm. die kleinsten von 0,15 Mm.
Schon bei sehwacher Vergrösserung ergiebt sich dass diese
Gebilde vollkommen kugelrund sind Fig. 9, und wahrscheinlich
den blasenartigen Gebilden, welche Braxpr (22, pag. 16) bei
S. nudus beschrieben hat und früher von Kerersteix und

Envers (25, pag. 41) als zellige Körperchen in der Leibeshöhle

erwähnt sind, analog sind. Auf den ersten Bliek erscheinen
diese Blasen auch hei Th. erythrogrammon als ob sie wirklich
aus Zellen aufgebaut wären. Ob es aber in Wirklichkeit Zellen
sind karin ich für den Augenbliek nicht bestimmt entsecheiden ,
scheinl mir jedoch nicht unwahrscheintich. _Braxpr giebt
bekanntlich für die von ihm beschriebenen Gebilde an,
dass sie zweifellos Bindegewebsblasen sind mit feinkörnigen
Plasmaktümpehen in ihrer sonst structurlosen Wand. Die
Wand zeigt ferner Furchen, welche zwischen den Plasma-
klümpchen vorkommen und wodurch Zellen vorgetäuscht werden.
Nicht setten aber fehlen nach Branpr die Furchen, oder sind
nur _unvollkommen ausgebildet. Diese Beschreibung stimmt
jedenfalls nicht mit den betreffenden Körperchen des Th.
erythrogrammon ùûberein. _tmmmer sind die Grenzen der zelligen
Gebilde, aus welehen die ganze Blase auftgebaut ist, deutlich
ausgebildet, und stellen ohne Zweifel wirktiche Scheidewände
dar (Fig. 9. Einen Kern aber habe ich ebenso wenig als
körniges Plasma in denselben entdeeken können. In jeder
Abtheilung tiegt ein deutlicher , dunkler Pigmentfleeken, welcher
genau übereinstimmt mit dem, welehen wir aus den kleinen
kugelrunden Körperchen kennen. Die zelligen Abtheilungen
der Blasen sind jedoch viel grösser als diese und hahen etwa
0.06 Mm. im Durechmesser. Ausser den Pigmentfleceken finden
sich noch zahlreiche kleine starktichtbrechende Kügelehen in
denselben , wahrscheintich kleine Fettkügelehen. Die als Töpf-
chen bekannten Gebilde der Sipuneculiden konunmen nicht vor.
Zuletzt finden wir in der Körperböhleflüssigkeit noch die
amoeboiden Körperchen und die Geschlechtsproducte.

NERVENSYSTEM.

Das Nervensvstem ist derartig gestaltel als wir es bei den
übrigen Kehiuren kennen. Es sind der Bauchstrang und der
im Rüssel liegende Sehundring zu unterscheiden. Die jederseits
auf gleicher Höhe aus dem Bauchnervenstrang entspringenden

peripherischen _Nerven vereinigen sich zu wirklichen Ringen,

—_
ti

wie es auch von Spexcen 18 für £. Pallasi gefunden worden
ist. Ziemlich auffatlend scheint es mir aber, dass die Vertheilung
der Nervenfasern und Zeiten abweicht von der, welche bis jetzt
bei den Eechiuren gefunden ist. Eine seitliche Anordnung na-
mentlich der Nervenzelten wie es von Greerr 17 für Thalassema
und Bonellia angegeben wird, oder eine mehr dorsale, wie es
von Sprrern bei B. Pallas gefunden ist, kommt bei dem Th.
erythrogrammon nirgends am Bauchstrange vor. Hier sind die
Nervenzellen hingegen in einem Strang an der ventraten Seite
des Bauchstranges angehäuft, indem die Nervenfasern in der
dorsalen _Hälfte verlaufen, und auf dem Querschnitt etwa
haibmondförmig angeordnet erseheinen (Fig. 5, #j. Es ist
dieses also mehr in Uebereinstimmung mit dem Verhalten,
wie es für S. nudus von ANDREAE (8) und auch von Horst (9
hei Priapulus bicaudatus beschrieben ist.

SEGMENTALORGANE UND GESCHLECHTSORGANE.

Wie Th. moebi und das von v. Drasene heschriehene Tha-
lassema von Bourbon hat Îh. erythogrammon immer drei Paare
von Segmentalorgane. Sie sind derartig jederseits des Bauch-
nervenstranges angeordnet , dafs die beiden vorderen Paare einan-
der mehr genähert sind, das dritte Paar aber etwas mehr nach
hinten gerückt ist. Bei den nicht geschlechtsreifen Thieren
erscheinen die Schiäuche als einige Miilimeter lange mitehrweiss-
gefärbte Blindsäckchen, welche beim iebenden Thiere frei in der
Leibeshöhte hangen, und durch die periviscerale Flüssigkeit fort-
während hin und herbewogen werden. Vorn liegt die innere
Oeffnung, welche mit einem trichterförmigen Hilfsapparat mit
überaus langen korkenziehartig aufgerollten Anhängen versehen
ist. Bei den geschlechtsreifen Thieren dehnen sich diese Segmen-
talschläuche aber _ausserordentlieh aus und erreichen eine
Länge van mehr als 4 Cm., welche atsdann prail mit Eier oder
Spermahaufen gefüllt sind. Der Ausfuhrcanat, weleher zugieich
als Anheftungsmuskel dient, verläuft durch die Haut und ist
schief nach vorn gerichtel.

Die Hilfsapparate der inneren Oeffnung der Segmentalorgane
secheinen bei den Kehiuren nicht immer gleich gestaltet zu sein.
Bei KE. unicmmtus finden wir nach den Mittheilungen von v.
Drasene (11), welche nachher von Ray Lankester (21) bestätigt
wurden, die in zahlreichen Windungen aufgerollten spiraligen
Anhänge, wie diese auch bei Ph. Moebù, Th. Baronu °), dem
Thalassema von Bourbon gefunden sind und wie auch ich sie
hei dem Ph. erythrogrammon fand. Bei HK. Pallas besteht
nach den Untersuchungen von Spexeer und Grrerr der Trichter
nur aus einem grösseren autblähbaren dorsalen und einem
kleineren ventralen Lappen. Derartig verhällt sich nach Ray
Lankester auch das Th. neptunt, welches also für den Augen-
bliek das einzige Thalassema ist, bei welchem die spiraligen
Rinnen fehlen.

Der Bau des Trichters mit seinen spiraligen Anhängen stimmt
bei unserem Th. erythrogrammon in Hauptsache überein mit
den Beschreibuugen, welche Greerr und v. Drasene für den
oben erwähnten Thalassemen davon gegeben haben.

Ks werden aber verhällnissmässig nur wenige Windungen
von den Rinnen gebildet (Fig. 11), namenttich nicht mehr als
vier oder höchstens fünf, indem beim lebenden Thiere die
Anhänge sich sogar ganz ausstrecken und alle Windungen
verschwinden können. Die freien Ränder der Membrane,
zwischen welchen die eigentltiche Rinne liegt, ist wellenartig
eingeschnitten (Fig. 11. Am Trichter selbst werden diese
Rinschnitte viel tiefer, und hierdurch bekommt die freie Trich-
terwand ein eigenthümliches lappiges Aussehen. Die hintere
convexe Seite der spiraligen Anhänge trägt ein einfaches nicht
wimperndes Plattenepithel (Fig. 12), was sich auch auf die
“)_Ammerkung. Ich mache hier aufmerksam, dass Rav Lankester (21,
pag. 355) übersehen hat, dass Greerr, wenn er auch die spiraligen Anhänge
bei Th. Baronii in seiner Abbildung nicht dargestellt hat, jedoch in dem
Text (17. pag. LI) ausdrücklich sagt, dass zwei ziemlich lange, an den
Rändern _gekräuselte und spiralig aufgewundene Tuben, die vor ihrem
Eintritt in den Sehlauch sich vereinigen, vorkommen; und also Th. Baronit

nicht übereinstimmend mit E. Pallasti angieht.

WS.

Aussenseite der Trichterlappen fortsetzt, und übergeht in die
weitere peritoneale Auskleidung der Sechliuche. Innen ist die
ganze Rinne mit einem deutlich wimpernden Cylinderepithel
ausgekleidet, so wie auch die Innenseite von dem lappig ein-
gesehnittenen Rande des eigentlichen Trichters. Die Cilien,
welche auf dem äusseren wellenartig gebogenen Rande
stehen, scheinen etwas grösser zu sein als die übrigen.
Zwischen beiden Epithelien verlaufen in einer hvalinen
Grundmasse Bindegewebsfasern und schwache Muskelbündel,
wodurch die Bewegung der spiraligen Anhänge ermöglicht wird.

Die Geschiechtsproducte, Eier und Spermatozoiden , entstehen
aus den Peritonealzellen des hinteren Theils des Bauchgefässes,
genau wie solches von Sprxaer für ME. Pallasi beschrieben und
auch von Greerr für Th. Baron derartig angegehen ist. Die
Eier kommen sehr früh frei in die Leibeshöhle, um dort ihre
Reife zu erreichen, und dann in die Segmentalorgane aufge-
nommen zu werden. Das reife Ei hat einen Durchmesser
van 0,124 Mm., mit einer radiär gestreiften äusseren Haut
von 0,012 Mm. dick, einem Kern von 0,044 Mm., und Kern-
körperchen von 0.006 Mm.

Auch die Urzellen der Spermatozoiden kommen in ziemlich
jungea Stadien frei in die Leibeshöhle. Die Spermatozoiden
selbst bleiben aber in Ballen zusammenhängen, und werden
auch noch als solche in die Segmentalorgane aufgenommen.
Die Köpfchen haben einen Durehmesser von 9,004 Mm.

Baravra, 4 Januar 1885.

vl,

LITERATUR-VERZEICHNISS DER CITIRTEN
ARBEITEN.

ELSODS

Cramisso und Eysexnarprt. Nov. Act. Nat. cur. T. N‚pag. 551.
Brarnvinre. Diet. des sciences naturelles.

Diesine. Systema Helminthum. Vol. U.

Diesine. Revision der Rhyngodeën. Sitzungsher. der Kais.
Ak. d. Wiss. Wien. Bd. XXXVII, pag. 719.

M. A. pr Qvarrrraars. Hist. nat. des Annelés. Tome
IL, 2° Partie.

Vrer. Carus und Gerstaecker. Handbuch der Zoologie.
Bd. II.

CG. Graus. Grundzüge der Zoologie. 4° Auflage.

J. Axnprear. Beiträge zur Anatomie und Histologie des
Sypuneulus mudus. Zeitschr. f. wiss. Zool. Bd. 56. pag. 241.
J. Anprear. Zur Anatomie des Sipunculus nudus. Zool.
Anzeiger von Viet. Garus. IV Jahrg. 1881, pag. 477.

Kh. Horst. Die Gephyreën des »Willem Barents.” _Zwei-
ter _Theil. Niederl. Arch. f. Zool. Supplem. Bd. 1, 1881.
Trusener. Notiz über Sipunculus und Phascolosoma. Jen.
Zeitschr. f. Naturw. Bd. VIII, 1874, pag. 488.

Rien. von Drasenr. Ueber eine neue ehiurus-Art aus
Japan, ete. Verh. Zool. Bat. Ges. in Wien. Jahrg. 1880,
Bd. XXX, pag. 621.

Carr Semper. Reisen im Archipel der Philippinen.
IH Theit. 1 Bd. Hotothurien.

FK. Kurers. Veber die Gattung Priapulus. Zeitschr. f,
wiss. Zool. Bd. XI, pag. 205.

’

15.

18.

14E}

20.

DanteLsseN og Korex. Den Norske Nordhavs-Expedition
1876—1878, III. Zoologie. Gephyrea. Christiania 1881.
Levekarpr und Rürrerr. Atlas zu der Reise im nördlichen
Afrika, und

Neue wirbellose Thiere des Rothen Meeres 1828.
Max. Mürrer. Obs. amat. de verm. quibusd. marit. Diss.
inaug. Berlin 1852.
Rien. Greer. Die Echiuren. Nova acta des Kais. Leop.
Car. Deutsch. Ak. der Naturf. Bd. XLI. Pars. II, N°. 1.
J. W. Speneer. Beiträge zur Kenntniss der Gephyreën.
II. Die Organisation des Echiurus Pallasiù. Zeitschr. f.
wiss. Zool. Bd. 54, pag. 460.
H. Trrer. Recherches sur le Phascolion Strombi. Kongl.
Svenska Vetensk. Ak. Handl. Bd. 14. N°. 2.
Fauna littoralis Norvegiae, udgivet af J. Koren og Dr. D.
C. Danrerssen. 5e Hefte. Bergen 1877.
Ray Lankester. On Thalassema neplum (GARTNER) Zool.
Anzeiger von Vict. Carus. IV Jahrg. 1881, pag. 550.
A. Braxpr. Anat. histol. Untersuchungen über den Sipun-
eulus nudus. Mém. de Acad. imp. des Se. de St.
Pétersbourg. VIT Série. T. XVI. N°. 8.
Kererstein und Eurers. Zoologische Beiträge , gesamm. in
Neapel und Messina. Leipzig 1861.
Carr Semper. Reisebericht. Zeitschr. f. wiss. Zool. Bd.
XIV, pag. 417.
W. Kerersrtein. Beiträge zur anat. und syst. Kenntn. der
Sipunculiden. Zeitschr. f. wiss. Zool. Bd. XV, pag. 404.

ERKLÁRUNG DER ABBILDUNGEN.

DSE

TAFEL 1.

Betrifft Echinosiphon (n. g.) aspergllum (Quarr.).

Fsgee UE
Fig. 3.

Fig. 5.
Fig. 4.
Fig.
Fig.

Fig. 7.

Fig. 8.

Fig. 9.

Das Thier mit ausgestülptem Rüssel, etwa 2!/, mal
8 p en

vergrössert.
Vordertheil des Thieres, nach dem Leben gezeichnet,
mit zurückgezogenem Rüssel. yr
Dasselbe nach einem Spiritusexemplar gezeichnet.
Seitenansicht einer Kalkpapille des vorderen Schildehens.
Die nach aussen gekehrte Fläche einer solchen Papille.
Längsschnitt durch ein Stück der Haut des vorderen
Schildehens mit einer Kalkpapille.

hk. Kalkige Hûülle.

re. _Cuticula.

o. __Ausfuhrcanal der Drüse.

d. Drüsenzellen im Inneren der Papille.

r. _Ringmuskelfasern.

|. _Längsmuskelfasern.
Querschnitt durch eine Kalkpapille.

k. Kalkige Hülle.

e. _Cuticula.

d. Drüsenzellen im Inneren der Papille.
Längsschnitt durch-die Rüsselhaut.

h. Haken.

ce. _Cuticula.

r.__Ringmuskelfasern.

Ll. _Längsmuskelfasern.
Ein Haken aus dem Rüssel.

Fig. 10. Querschnitt durch die Körperhaut.
ct. Aeussere Cuticula.
c. Innere Cuticula.
dr. Hautdrüsen.
m. Hypodermis.
r. _ Ringmuskelfasern.
l. _ Längsmuskelfasern.
Fig. 11. Vom Rücken geöffnetes Thier.
bh. _Bauchnervenstrang.
‚ r. _Rüssel.
e. Erweiterter Theil des Enddarmes
Segmentalorgane.
Schlundkopf.
Darm.
Darmgefäss.
._ Rüsselretractoren.
Geschlechtsorgane.
f. _Spindelmuskel.
Fig. 12. Schlundkopf.
r. Rüssel.
s. Schlundkopf.
d. Darm.
g. Hirnganglion mit den zwei Augenflecken.
Fig. 15. Enddarm.
a. After.
c. Erweiterter Theil des Enddarmes.
L. Längsmuskeln.
d. Darm.
Fig. 14. Endstück eines Segmentalorgans in normalem Zustand.
m. Anheftungsmuskel.
t. Trichter.
a. Aufblähbares Vorderstück des Segmentalschlau-
ches.
d. Musculöses Band in der Mitte desselben.
b. Segmentalschlauch.

Fig. 15. Endstück eines Segmentalorgans, mit aufgeblasenem
Vorderstück. Bezeichnung wie hei Fig. 14.

TAFEL II und IIA.
Betrifft Aspidosiphon gigas n. sp.)

Fig. 1. Das Thier mit ausgestülptem Rüssel etwa 1%, mal
vergrössert.
Fig. 2. Vom Rücken geöffnetes Thier.
vs. Vorderes Schildehen.
«a. After.
r. Rüssel.
y. Spermatozoidenhaufen hei der männlichen Ge-
schlechtsdrüse.
s. Segmentalorgan.
{r. Trichter desselben.
m. Rüsselretractoren.
d. Darm.
n. Bauchnervenstrang.
hs. Hinteres Schildehen.
Fig. 5. Längsschnitt durch die Körperhaut.
c'. Aeussere Cuticula.
ec. Innere Cuticula.
dr. Hautdrüsen.
m. Hypodermis.
rm. Ringmuskeln.

Im. Làngsmuskeln.
Fig.

EEN

Längsschnitt durch die Haut der Rüsselbasis. Be-
zeichnung wie bei Fig. 5.

Fig. 5. Aeussere Ansicht einer Rüsselpapille.

Fig. 6. Querschnitt durch das hintere Schildehen. Bezeich-
nung wie bei Fig. 5.

Fig.

—_l

Fig. 8.

Fig. 10.

Fig. A1.

Fig. 12.
Fig. 15.
Fig. 14.

Fig. 15.

Längsschnitt durch die Haut des mittleren Theils des
Rüssels. Bezeichnung wie bei ig. 5.

Längsschnitt durch die Haut des Rüsselendes. Be-
zeichnung wie bei Fig. 5.

Rüsselretractor bei der Verwachsung aus den beiden
Wurzeln.

d. Darm.
r. Die sich von dem Hauptmuskel abspaltenden
Muskelw ülste.

rt. Rüsselretractor mit seinen beiden Wurzeln.

m. Mesenteriales Band zur Befestigung des Darmes.
Einige Windungen des Magendarmes.

sp. Spindelmuskel.

d. Darm.
Verlauf der Muskelfasern in der Darmwand.

TAFEL IIA.
Betrifft Aspidosiphon gigas (n. sp.)
Tentakel.
Das Epithel der Tentakel.
Enddarm und Geschlechtsdrüse.
Im. Längsmuskeln.
r. Enddarm.
m. Dorsaler mesenterialer Lappen.
m’. Ventraler mesenterialer Lappen.
sp. Spindelmuskel.
f. Geschlechtsfollikel.
d. Darm.
Die Geschlechtsdrüse, nachdem die mesenterialen
Lappen entfernt sind. Bezeichnung wie bei Fig. 14.
p. Der von einem Längsmuskelbündel abbiegende
Muskelast.

Fig.

Fig.
Fig.

Fig. °

Fig.
Fig.

Fig.

16.

18.
105)

Querschnitt durch einen Geschlechtsfollikel.
c. Tunica propria.
b. Bindegewebige Schicht.
eg. Keimbereitendes Epithelium, mit Samenmutter-
zellen und Spermatozoidenhaufen.

Vordertheil eines Segmentalschlauches und Trichter.
l. Längsmuskeln.
tr. Trichter.

m. Mesenteriales Band zur Befestigung des Trichters.
c. Anheftungsmuskel zugleich Abfuhreanal.
s. Segmentalschlauch.

Theil des Trichterrandes, stärker vergrössert.

Theil des ventralen mesenterialen Lappens. (Sieh
den Text.)

Die Abspaltung des ventralen Lappens (m’) vom
dorsalen (m).

sp. Spindelmuskel.

Einige Geschlechtsfollikel.

Schnitt durch einen Thiel des Mesenteriums bei den
Geschlechtsfollikeln.

e. _Epithelium.

b. Bindegewebige Schicht.

ke. Keimbereitendes Zellenlager.
sp. Samenmutterzellen.

Querschnitt durch die Rüsselhaut bei dem Bauch-
nervenstrang.

r. _Ringmuskelfasern.

Im. Längsmuskelfasern.

n. _Bauchnervenstrang.

f. _Nervenfasern.

g. Nervenzellen.

h. _Bindegewebsfasern zur Befestigung des Bauch-
stranges.

87
TAFEL III

Betrifft Thalassema erythrogrammon. (Max Muuren.)

Fig. 1. Das Thier in natürlicher Grösse.
Fig. 2. Querschnitt durch die Körperhaut.

ce. _Cuticula.

e. _Hypodermis.

ar. Aeussere Ringmuskeln.

Im. Längsmuskeln.

lm’. Stärkeres Längsmuskelband.

ar. Imnere Ringmuskeln.

dr. Hautdrüsen.

o. Ausfuhreanal derselben.
Querschnitt durch die Körperhaut bei dem Bauchner-
venstrang. Bezeichnung wie bei Fig. 2.

Fig.

es. Cutis.
n. _Bauchnervenstrang.
g. Nervenzellen.
f. Nervenfasern.
Fig. 4. Enddarm und seine Nebenorgane, von der Körperhaut
abgetrennt und von der ventralen Seite gesehen.
dm. Darm.
wf. Wimperfurche.
dv. Divertikel.
an. Analschläuche.
Innere Ansicht des geöffneten Enddarmes, und seine
Verbindung mit dem Divertikel.
wf. Wimperfurche.
dm. Darmwand.
dv. Divertikel, durch die Darmwand hindurch
schimmernd.
o. _Communicationsöffnung zwischen dem Diver-
tikel und Enddarme.
Fig. 6. Der nierenformige hyaline Inhalt eines grossen Di-
vertikels.

Fig.

Das Divertikel, stärker vergrösserl.
dm. Wand des Enddarmes.
m. Das die Wimperfurche begleitende Längsmus-
kelband.
dv. Divertikel.
Sternförmiges Körperchen aus dem Divertikel.
Blase aus der Körperhöhleflüssigkeit.

‚ Kugelrundes Blutkörperchen.
‚ Trichter mit spiraligen Anhängen der Segmentalorgane.
jg. 12.

Querschnitt durch die spiraligen Anhänge des Trichters.

Fig

Bigs nn

z :
ie c ay

4
eeyuusovearst”
1 =
Ten Í
Ie >
13 EEn
É |
2
U aa fata hae

evonet I |

ealnnue,
5 % |
En) „3 | |

TAF II

Fig-10

E
Sp]

ip
/ ‚N )
NN

HEN WW

i VOGELZANG Uw, BATAYIA

C.PA. SLUITER AD, RAT, DEL. Ld h

AD:
EILAND Co

TAF UI

dunt

Fig 1

BATAVIASCHE VOGELS,

DOOR
A. G. VORDERMAN.
IV.
(Vervolg van Deel XLI blz. 259).
Nerds

KETUPA JAVENSIS (LESS) ©
Isr: Naam: Miengkiek.

Onderstaande beschrijving is genomen naar een jeugdig
vrouwelijk individu, dat mij den 2%" December te koop werd
aangeboden en afkomstig was uit de omstreken van Soenthar.

De vogel was nog niel in volkomen vederkleed, doch had
reeds de grootte der volwassenen bereikt. Vooral ’s avonds
maakte hij een geluid, dat groote gelijkenis had met hetgeen
men hoort, wanneer een paard op eenigen afstand hinnikt. Van
daar vermoedelijk den naam, dien de inlanders aan den vogel
gaven.

De grondkleur is isabellageel, dat op den rug naar roest-
bruin overhelt. Zoowel de boven- als onderdeelen en flanken zijn
met bistrekleurige overlangsche schaftvlekten afgezet, die voor
de eerstgenoemde deelen breed zijn en voor de heide laatste zich
tot smalle strepen beperken. Vooral op den rug en mantel
heeft het bistre de overhand. De kleine buitenste vleugeldek-
vederen zijn bistre met rosachtige zoompjes en isabellakleurige
vlekken, de middelste zijn isabellakleurig met zwarte schaften,
en de groote der 1° orde zijn even als de slagpennen gekleurd.

Deze bezitten een donkerbistre grondkleur, waarop vijf
breede isabellagele dwarsbanden geteekend zijn. De groote
binnenste vleugeldekvederen zijn flauw isabella getint, de
kleinere daarentegen roestkleurig met donkere schaftstrepen.
De staartpennen zijn als de slagpennen en vertoonen 4 lichte
dwarsbanden.

De kransen der rigide vedertjes, die om de oogen ingeplant
zijn en de aangezichtsschijf bepalen, zijn boven het oog
niet of rudimentair voorhanden. Zij hebben een isabellagele kleur.
De voorhoofdsvederen zijn kenbaar door de breede droppel-
vormige donkere schaftvlekken en hun zichtbare witte basis. De
pluimpjes staan naar buiten en naar boven opgericht als hoorntjes ;
de vederen, waaruit ze samengesteld zijn, divergeeren eenigszins
gedurende het leven. Oogteden zwart. Iris citroengeel.

Washuid loodblauw. Bek donkerhoornkleurig met blauw-
achtige tint op den snavelrug.

Tarsi naakt en evenals de rug der toonen met ronde
schildjes bedekt. Voetzolen met wratjes bedeeld, in kleur
vuilgroenachtig-wit. Nagels donkerhoornkleurig. Die van den
middeltoon heeft aan de onderzijde twee scherpe kanten in
tegenstelling met de anderen, die er slechts één bezitten.

De vogel werd in gevangen staat met pas geschoten vogels
en zoogdieren gevoed.

Fotale Teng TN B M.
BAAL >
Vleugellengte …. … … …— » rr We
NiuchE EE er
Bengte “van” deh bek." ; "5 TA CAE
Galmen” roster. 1E EN
Hoogte aande basis. /.' A40 En MA
Wijdte van den bek. . . Re
Breedte van de aangezichtsse bijt en
Afstand tusschen de oogen onderling . . . . . 0.025 »
Breedte” var’ het’'bog VENEN Hi ze 0.030

Grootste afmeting van den uitwendigen benborling 0.014 »

Kleinste afmeting van den gehoorgang . . . . 0.009 M.
rd ie IN MN A og LA
Middeltoon met nagel . . . . . . . … … 0.057 »

CORYLLIS GALGULUS (L) 8 & ©
Inr. naam: Seriendiet.

Dit vogeltje schijnt oorspronkelijk niet tot de Javaansche
vogels te mogen gerekend worden, daar de Palaeornis javanicus
en de Loriculus pusillus volgens pr Bocarmé, die jaren lang
observaties omtrent javaansche vogels deed, de eenige papagaai-
soorten zijn, die op Java in het wild voorkomen. Van de
Lampongs uit worden te Anger, te Tjiringin en te Poeloe Merak
door intandsche varensgezellen steeds Sumatraansche corylles in
gevangen staat aangevoerd; vermoedelijk is het aan het ont-
snappen van deze vogeltjes te danken dat er enkelen nestelend
op Java zijn aangetroffen. Te Batavia was dit o. a. eenige
jaren geleden het geval op het erf van Dr. Bauer te Tanabang.

Later werden mij enkele individu’s, die in de omstreken van
Batavia geschoten waren, aangebracht. Hoewel dus vermoede-
lijk van elders ingevoerd, mag dit vogeltje, wanneer het eene
opsomming van Bataviasche vogels geldt, niet over het hoofd
worden gezien.

Mannelijk individu, geschoten 1 October 1882 te Kampong
Doerie.

Kop, hals, nek en mantel, zoomede de flanken , helder sma-
„ragdgroen, dat op den rug naar het grasgroene overhelt.
Onderdeelen van dezelfde smaragdgroene kleur maar iets
geler getint. Op de kruin wordt een ronde fraaiblauwe
vlek aangetroffen. Er bestaat op den mantel eene oranjegeel
halvemaanvormig dwarsbandje. Voorrug oranjegeel. Achterrug,
bovenste staartdekvederen en een groote ronde keelvlek intens
scharlakenrood.

Buitenste vleugedekvederen grasgroen. Slagpennen der 1° orde
met grasgroene buitenvlaggen; zwarte schaften en zwartach-

tige binnenvlaggen. Deze laatste gaan bij de slagpennen der
2e orde geleidelijk in groen over. De binnenste kleine vleugel-
dekvederen hebhen een smaragdgroene kleur en steken af bij
de groote, die groenachtig blauw zijn, en dezelfde kleur hebben
als de binnenvlakte der slagpennen en de ondervlakte der staart-
vederen. Deze laatste zijn van boven grasgroen. Bek zwart.

Pooten donkerhoornkleurig. Naakte huid om het oog donker-

grauw.
Iris bruinzwart.
datale- lengte. 2 Sn oer een de
waarvan. de starts. ie on redt. N … 00538

De uiteinden der samengevoegde vleugels reiken
juist tot aan dat van den staart.

ALT CPE EE ENEN VE
Mieusellenete. Ae ede een id deni ast
Lengte van den hek … sn 0 ne On
Klmen-POStPi vo de ak ze
Hoogte.aan. de basis... … nen ats ot ON
Wijdte van den bek. …. re zet dl ON
WARSE Var dee a een
Middeltoon met nagel. … …… … …— OR

CHRYSOCOLAPTES STRICTUS (HORSF.) ®)
Inn. vaan: Platok bawang.

Hoewel deze vogel voor een leek (al ware het alleen aan het
aantal toonen) gemakkelijk van de Tiga tridactyla te onder-
scheiden is, zoo maken de inlanders uit Batavia’s omstreken geen
onderscheid tusschen deze heide soorten en geven zij dan ook
beiden naam van Platok bawang.

In Reicuenpacu’s Jcones ad Synopsin Avium komt op pag.
599 de beschrijving voor van Chrysocolaptes baccha Rchb.
afkomstig witcentraal Azie, welke beschrijving geheel en al over-

eenkomt met die van den Plato bawang, welke mij op 10
December 1882 van Moeara Anghee gebracht werd, hoewel de

teekening meer met die van C. sulfaneus op de tabula DGLIV
4552 van bovengenoemd werk overeenkomst heeft.

Op autoriteit van Capaxis en Heine, die in het Mus. Hein.
IV Theil. 2e heft op pag. 167 C. strictus Horsf. en C. baccha
Reng. voor identisch houden, heb ik dan ook niet geaarzeld
bovengenoemde diagnose te stellen, niettegenstaande de korte
beschrijving die Horsrrerp van zijn Picus strictus op pag. 176
van het XIII Deel der Trans Linn Soc. geeft, mij vrij onvolledig
en althans voor het wijfje minder correct toeschijnt.

De beschrijving van den bataviaschen vogel, een volwassen
wijfje, is de volgende.

Vederen van den hbovenkop zwart, iedere veder met 1 à 2
ronde witte vlekken. De achterhoofdsvederen zijn tot eene
kuif verlengd.

De vedertjes boven de teugels rondom den snavel zijn flauw-
rosachtig, terwijl de naakte huid van het oog zwart is.

Een witte streep begint achter het oog, loopt boven de
oorstreek naar achteren en in den nek benedenwaarts en
vereenigt zich daar met die der tegenovergestelde zijde, waarna
heiden vereenigd worden tot een witte streep, die tot aan den
rug voortloopt en dus een + vormt. De ruimte, die door de
bovenste takken dezer figuur wordt ingesloten, is zwart. Éven-
200 de wangen en de oorstreken, waarvan het zwart langs de
zijden van den hals als een breede streep benedenwaarts daalt.

De teugels zijn wit. Onder de pas beschreven breede zwarte
wangstreep loopt eene andere, die wit is, evenwijdig aan de
eerst beschrevene. lets beneden den mondhoek vormt een zwarte
smalle streep de onderste grens van dit wit.

Ook de kin en de keel zijn wit en door drie smalle overlang-
sche zwarte strepen in vieren gedeeld; van deze strepen ont-
springen er twee aan de hoeken van de onderkaak, de derde
loopt in het mediaanvlak. De vederen van den krop zijn
lancetvormig en wit, maar hebben donkere rosachtig-zwarte
zoomen. Die van borst, buik, flanken en schenen, zoomede
de onderste staartdekvederen, hebben een vuilwitte kleur en

rosachtig-zwarte dwarsbanden. Diezelfde kleur en teekening
bezitten de rugvederen, maar hier ter plaatse eindigen zij in
roode harige zoomen, zoodat de donkere dwarsbanden door
het rood heenschemeren.

Ook de mantel en de verlengde schoudervederen zijn zoo
geteekend. Hier echter wordt de oorspronkelijke teekening
geheel en al bedekt door de als goud glanzende breede oranje
boorden en uiteinden, die deze vederen bezitten.

De staartpennen zijn zwart. De slagpennen zijn zwartbruin en
hebben olijfgele buitenranden of vlaggen, waarop een goud-
gloed ligt; vooral is dit het geval met die der 2° orde.
Hunne binnenvlaggen vertoonen 2—5 groote ronde witte
vlekken.

De binnenste vleugeldekvederen zijn als de flanken gekleurd.

De kleine buitenste als de mantel gekleurd, evenzoo de
grootere; van de laatste zijn alleen die, welke de slagpennen
der 1° orde bedekken, donkerbruin.

Alula zwartbruin.

De bovenste staartdekvederen zijn donkerbruin.

De bek is donkerloodkleurig, maar zwart op den bovenrand.
Een scherpe lijst loopt boven de neusgaten en evenwijdig aan
den bovenrand naar voren.

Iris oranjekleurig.

Pooten vuilgrijsgroen, nagels hoornkleurig.

Maaginhoud: kevertjes en andere insecten.

Totaleiilengters at sve ni aurdiie: netocteltin: ge

waarvan de staart … … …‚. …… overi OGER
Afstand tusschen het uiteinde der enen

vleugels en dat van den staart. . . . . … … . 0.055 »
Näneht. io station e= Hitatstos andabe ee tetint
Nieugellengtes.nn-- 6 art vertueit al ons ceres Ar Ol
Lengte van de mondopening. . . … … … … … 0.050 »
Culmen rostri. … … iet rare
Hoogte van den bek aan ij haa dartett atis nit OA

Wijdte van de mondopening. …. . …. … … … … 0,017 »

Taraus … RNL er OEL INS
Middeltoon Me A Oee Re Aer OR
Idem met nagel. . . . ae en: 0050 n
Grootste achtertoon zonder ket AT Ore
BEEIEL UABEN Dide hi erne d.0A0e
Kleinste achtertoon met nagel . . . . . … . 0.016 »

TIMALIA PILEATA (HORSF.) 5

ING WAAN ES.

Mannelijk individu geschoten 2 Mei 1882 nabij Kampong
Bandan in de struikwildernissen van de benedenstad. 3

Bovenkop roodbruin. Alle andere bovendeelen rosachtig-grijs,
de vederen harig eindigend. Achterdeelen van de wangen en
zijden van den hals helderaschgrijs. Een witte streep wordt
boven de teugelstreek waargenomen; zij reikt tot boven het
oog. De teugels zijn zwart. Kin en voorste gedeelte van den hals
wit; de vederen, die het meest nabij den krop worden aange-
troffen, hebben zwarte schaften. De overige onderdeelen zijn
grijswit met een okerkleurige tint. De flanken hebben een
overgangskleur tusschen de boven- en onderdeelen. Ook hier
bezitten de vederen harige uiteinden.

Slag- en staartpennen flauwsepiakleurig met rosachtige
buitenrandjes. De staartpennen zijn door donkere’ dwarsban-
djes sterk gemoireerd.

Bek zwart. Iris crimson. Pooten vuilgeelgroen; nagels

hoornkleurig.
Maaginhoud: rupsen en een groot aantal kleine coleopteren.
moeentennte.ob cel ball, nraltdendir Se seacreuie 1%: M.
Staartlengte . . …. .… …_… 0.074 »
Afstand tusschen het ind den ke dede

vleugelpunten en dat van den staart . . . . …. 0.055 »
EERE dT betere mandats. A Aer a02220; »
mbuselenste,… … … shkoeedern! sliep dl scott 0 MOSO0 0

MEt erven dens bele. mit sug: ot ub ode 00 »

Cuimaen -rostr: vr oren Or teen NE ON
Hoogte aan de basis … 5 MIER TURNS HOON
Wijdte van den bek ror tr duss: OEM OLO OENE
Wargas! err rt hen SABAH, TONROST BOOT AANE OONN
Miädeltoon met nagel: … … een WO RRO:OMG EE

CALAMODYTA ORIENTALIS (TEMM. & SCHLEG.) Â

INL : NAAM. hen

Tot dusverre is deze vogel mij ’slechts tweemalen aange-
bracht en wel alleen in den regentijd. Onderstaande beschrij-
ving is naar een mannelijk individu, dat op 5 Februari 1885
geschoten werd in een boschrand, nabij Konneng.

Alle bovendeelen van den romp olijfbruin, het lichtst op
de stuit.

De onderdeelen flauwgeelachtig-wit, op de flanken in ros-
achtig overgaand: kin helderwit, de kropvederen met nauw-
merkbare donkere overlangsche smalle schaftstreepjes voorzien.
De kleur der wangen vormt een overgang tussehen vuilgeel en
olijf bruin.

Fen superciliairstreep is geelachtig wit.

De tarsi zijn aan den buitenkant donkerolijf bruin.

Slag- en staartpennen donkerbistre met lichte olijfbruime
buitenranden. _Buitenste vleugeldekvederen als de bovenbe-
kleedselen gekleurd.

Binnenste _vleugeldekvederen _{lauwrosachtig-wit. _ Onder-
vlakte van den staart en binnenvlakte van den vleugel grijs.

De 1° slagpen is rudimentair. De 4 is de langste en ver-
schilt slechts weinig met de 5de

De 4° zijdelingsche stuurpennen hebben lichter gekleurde
uiteinden.

De snavel is donkerhoornkleurig met rosachtige zijranden.
Deze laatste kleur bezit de onderkaak.

Daarentegen is de bek van binnen oranjekleurig, welke

kleur zich aan de mondhoeken naar buiten openbaart. De
vibrissae zijn zwart.

Pooten grauw met vuilgroengele voetzolen.

Iris kaneelbruin.

De maag hield eene menigte kleine gevleugelde insecten in.

Meles lentten manden Seo 1.204 Menrittal00 4807, Mi
waarvan de staart . . …. … woonlssae ne 0: 00: 1»
Afstand tusschen het nas Her samengevoegde
vleugelpunten en dat van den staart. . . . . . 0.044 »
EES eN oe Rn be Mae de AAS HE ORDEN»
BRSEMEn Step ne. f Aen GEAN OS ae aaps fe OOS
Lengte van de mondopening. … … … … … … . 0.024 »
Culmen rostri. . . . achat mer -KEAT MAND
Hoogte van den bek aan de es alike arn: 11000 Rh
BRdterman inden dek Joe vormde Ino. 0:009: »
Tarsus 1. ARV Perras len Ken ital oe 0 MED
Middeltoon met kl hers Mates Lon wr TNA s
Mehtertaon -zònder nagel : «… . ol vee 0.040 »
Meene aagel ‚xl ue. . vern ODE »

In afmetingen verschilt dit Ekiden De met de grootere

variëteit die SALvaporr voor de Molukken opgeeft.
CISTICOLA CURSITANS (FRANKL.) Ô
Isr. NAAM: Tjitjd.

Een klein vlug vogeltje, dat op de droge sawah’s te vinden
is. Het mannetje verheft zich soms zingende in de lucht op
de wijze der leeuwerikken. Mannelijk individu, geschoten in
de sawah’s achter Kemaioran, Februari 1882.

Alle bovendeelen rosachtig grijs, op den kop het donkerst
van tint en op den rug en stuit in het roestkleurige overgaand.
Zoowel de bovenste staartdekvederen als die van den kop en
mantel hebben breede donkersepiakleurige centra.

Onderdeelen rosachtig-wit:; kin, keel en een kleine superciliair-
streep zuiver wit: wangen en zijden van den hals flauwisa-
hella; flanken en buitenvlakte der scheenen rosachtig van kleur.

De slagpennen der 1° en 2° orde flauwbistre en doorschijnend,
die der 5° orde donkersepia met rosachtige harige zoomen.

Staart trapsgewijs verlengd. Op een rosbruin vlekje na zijn
de staartpennen sepiakleurig, het donkerst nabij de uiteinden
en in een witten breeden zoom eindigend. Aan de ondervlakte
is deze teekening nog duidelijker zichtbaar.

Bovenkaak donkerhoornkleurig. Onderkaak witachtig, waar
de zwarte kleur, die de bek van binnen heeft, schemert
hier door.

Iris flauwokergeel.

Pooten en nagels vleeschkleurig.

Maaginhoud : pootjes en andere restanten van insecten.

In Juni 1882 werd mij van deze vogeltjes een paar gebracht;
beide waren op dezelfde plaats geschoten en verschilden van
de vorige, doordat de kin en de keel, zoomede de streek boven
het oog zachtstroogeel gekleurd waren. Ik beschouwde deze
verandering in vederen als een bruiloftskleed, en gaf een der
opgezette exemplaren tot richtige diagnose aan Dr. Frxscu mede
op zijne terugreis naar Europa. Deze ornitholoog had wel-
willend op zich genomen dit exemplaar met voorwerpen in
Europa’ te vergelijken. Later berichtte bij mij, dat de mede-
gebracht vogel veel levendiger gekleurd was dan de exemplaren
van C. ecursitans, waarmede hij het in de Musea te Berlijn en
Weenen vergeleken had. Zoo was de zachte, heldere, stroogele
kleur aan de kin en de keel behouden gebleven, terwijl die
gemist werd bij de exemplaren, die tot vergelijking dienden.

Dr. Finsen is van oordeel dat met lichtgeel uitgedoschte
individu’s in hun eerste kleed waren, en dat wellicht later de
gele tint verbleekt.

Afmetingen van bovenbeschreven individu.

Eotale lengte. vn mf gon veleers ine deabrotte dAA
Lengte der middelste eine el ebi tie fretdet ONOARER
Idem der uiterste . . vent eres ers et

Afstand tusschen het toile ine samengevoegde
vleugelpunten en dat van den staart . … . . . 0.028 »

EEE A Eet te OE ME
EEE Se ORE CON
Benste der mondopening” 774070, CM SOEREN OPA »
NERI TOSLEDR Ns nt Rt ne OOOH
Hoogte van den bek aan de basis . . . …. . 0.003 »
Wijdte van de mondopening . - . … … … … 0.007»
EEEN OEEMDERDA, VELE EEFT LOM AUTRE ODE
MeeR oon met mage 4250/57 07 0D: MA UA NOL

CISTICOLA ERYTHROCEPHALA (JERDON).
Inr: vaan: Tjitjiemehra.

Deze vogel werd mij herhaaldelijk aangebracht in April 1885.

Hij gelijkt in grootte en vorm veel op de Cisticola cursitans,
doch de staart is meer vierkant en de buitenste stuurpennen
hebben een minder groot verschil in lengte met de overige
dan bij de laatstgenoemde soort.

Het hieronder te beschrijven individu komt overeen met de
beschrijving die Jrerpon in zijne Birds of India op pag. 175
van het 2° deel geeft van dit vogeltje.

Het Bataviasche exemplaar was geschoten in alang-alang-
wildernis nabij Kampong Doerie. De beschrijving is als volgt.

Het geheele vogeltje is fraai-roestkleurig-bruin, het helderst
op den bovenkop, het donkerst op den romp en iets flauwer
op de kin, de borst, de flanken en de scheenen , terwijl de kleur
op het midden van den buik naar zilverwit overhelt.

De vederen van den mantel, den bovenrug en de buitenste vleu-
geldekvederen zijn donkersepia met rosbruine, harige boorden.

Slagpennen flauwsepia, doorschijnend met olijf bruinen buiten-
zoom en flauwkaneelbruinen binnenzoom. Binnenste vleugel-
dekvederen als de flanken gekleurd.

Staartpennen donkersepia met fijne lichtere olijfbruine buiten-
randjes en door smalle bruinachtig-witte eindzoompjes begrensd.

Bovenkaak donkerhoornkleurig. Onderkaak en pooten vleesch-
kleurig.

100

Iris bleekbruin.
Maaginhoud: kleine insecten.
Totale lengte met inbegrip der naar achteren

uitgestrekte pooten. … … … 7. ters brigork Ok LOON
Idem zonder deze ui ab winte (ait an OAD
Ry 0 Ke U ke of ris GEORSN
Afstand tusschen het oitentde èn samengevoegde

vleugelpunten en dat van den staart. . . …. … . 0.024 »
RER 4e tt 4 peet. Marte eten
Nieugellenate mb, on Pat oden Pa
Lengte van de mondopening. . …. . … … … »… 0.015 »
Culmen rostri. … … a En et OOS
Hoogte van den bek aan ik basis ierse A CO
Wijdte van de mondopening. . . …. . … … … 0.006 »
TATSUS sn Bk Oe ni le Ke CE
Middeltoon met baal lts Aeafiengn. drf GER RR

CERCOTRYCHAS MACROURA (GM) Ô
Inr. naam: Moetjitja oetan.

Deze vogel is vrij zeldzaam in de omstreken van Batavia.

Mannelijk individu geschoten in een geisoleerden salaktuin be-
zuiden Meester Cornelis op 10 Juni 1882. Kop, hals, krop, mantel,
bovenste vleugeldekvederen en voorste gedeelte van den rug zwart
met indigoblauwen metaalgloed. Achterste deelen van den rug,
stuit en bovenste staartdekvederen zuiverwit. Binnenste vleugel-
dekvederen, flanken, borst, buik en onderste staartdekvederen
intens kastanjebruin; slag- en staartpennen zwart. Het uiter-
ste paar dezer laatsten is, op een klein gedeelte van de huiten-
vlag na, bijna geheel wit; de drie daaraan grenzende paren zijn
aan het uiteinde wit, welke kleur het minst ontwikkeld is bij
de meer binnenwaarts ingeplante, en zich bij het 4° paar van
buiten gerekend tot een witte ruitvormige topvlek beperkt.

Bek zwart. Iris vanDijekbruin. Pooten lichthoornkleurig.

101

Maaginhoud: pooten en schilden van coleoptera en andere
kleine insecten.

Rotaleidenmsternsdeit. vante vatte earl en kldok OLM.
maarvan destaart…… … … « Ates
Afstand tusschen de uiteinden is samengevoegde
vleugelpunten en dat van den staart. . . . . … 0.122 »
Baek ban Be Wmtealivour mbs. nIl tnt Wait: wer Oron?
Wagellengtenn Aros vavon fe ot er ld oai 50.0 Tren
Lengte van de mondopening. …. …. …. - … … … 0.021 »
almepsrostri.. : …- … zotten Sad res der OA»
Hoogte van den bek aan de Li nete eternet
Wijdte van de mondopening. . . …. … … … … 0.012 »
BEE ek kenen areh. eknkaltn. hol =d vante BRR
Middeltoon met nagel ……… …… … +. toer 00 0 410,0200n

HYPOTHYMIS AZUREA (B0mo.) 5 & Q

IND. NAAM: 5

Deze vogel wordt zeer zeldzaam nabij Batavia aangetroffen.
Mij werd op 18 Juni 1882 een paar aangebracht dat bij
Konneng geschoten was.

Het mannetje was gekleurd als volgt:

Alle bovendeelen flauwazuurblauw; kop, kin, hals en krop
helderder azuurblauw. Een vrij groote ovale zwarte vlek
wordt op het achterhoofd aangetroffen en een smalle half-
cirkelvormige collier, die den hals van den krop scheidt, bezit
dezelfde kleur; ook de kleine voorste voorhoofdsvedertjes, die
vooruitspringen en gedeeltelijk de neusgaten bedekken zijn
zwartachtig getint.

Buitenste vleugeldekvederen aschblauw. Slag- en staart-
pennen doorschijnend donkersepia, met blauwachtige buiten-
randen.

Binnenste vleugeldekvederen, buik, flanken en onderste staart-
dekvederen blauwgrijs-wit.

102

Deze tint gaat op de borst geleidelijk in het blauw van den
krop over.

Snavel donkerloodkleurig; onderkaak lichter getint. Iris
bruinzwart.

Pooten loodkleurig.

Maaginhoud: gevleugelde insecten en mieren.
‚ Het wijfje heeft dezelfde kleursverdeeling als het mannetje
maar is meer aschkleurig van boven, terwijl de zwarte achter-
hoofdsvlek en de zwarte streep om den hals ontbreken.

Afmetingen van het mannetje.

Fatale: denstels Pus wie pa rAAE AN MOD NIET AANEEN
waarvan de sstaart … …… … AMM MOTEN MACON
Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde
vleugelpunten en dat van den staart. . . . . . 0.059 »
VANDRE 0 oee, A MED en (ob VA OAD Nn
Milengellengter niht bh batns mdj Wee car A
Lengte van de mondopening … … . … … …. … 0.015 »
Ulmen most 95 het Or PA de
Hoogte van den bek aan de basis. . . . . . 0.004 »
Wijdte van de mondopening. … …. . … … … … 0.010 »
MAFSUS. LAU LEL EDA Arrie NE LOO TTR GON
Middeltoon met nagel . « … … « Jou toda; ONDER

HYLOCHARIS PHILOMELA (BOIE). ò
Inr: vaan: MKantjielan.

Deze vogel gelijkt eenigszins op de vrouwelijke Tephrodornis
hirundinacea, doeh is grooter en daarvan onmiddellijk te
onderscheiden door het gemis van de witte stuit en de witte
buitenranden van de uiterste stuurpennen.

Mannelijk individu geschoten op 2 Februari 1882 nabij Pesing.

Alle bovenste bekleedselen grauwbistrekleurig, dat op den
mantel, den rug en de stuit in het rosachtige overgaat.

Alle onderste bekleedselen grijswit, de buik echter zilverwit.

105

De wangen en de zijden van den hals vormen een geleidelijken
overgang tusschen hoven- en onderkleur.

De vleugels en hunne dekvederen zijn evenals het bovenste
gedeelte van den romp gekleurd, de slagpennen bezitten echter
rosse randen. Ook de staartpennen bezitten die kleur. Van
onderen zijn vleugels en staart zilvergrijs met witachtige dek-
vederen. j

De bek is uit- en inwendig zwart van kleur. Iris bijna zwart.

Pooten loodkleurig; nagels donkerhoornkleurig; voetzolen

vuilokergeel.
Maaginhoud: spinnen en insecten.
MATERIE N BEEM 5 salon 2 on EAA OEL BOEM

mena de rstadtle. met Cu vatkdne: lat Jes ROOGSES
Afstand tusschen het uiteinde van de samengevoegde

wleugelsensdatvant den staartsuod tune ot vl 2,0052in
ARBOREUS HRA MNI al AEN OEE, ih AIO IGOR
MEBSEER En ere ade ee a VAE OORD
Memtenramsden heks. ren oon 4 DARO O1 Den
MRE TOS EEEN 4 oben, sloten aL
BR tendansiderasist, votuuotin ast ro 414 0100615
RMRMEN van densbek:: … n'a 4, mt oee OOAD >
MEDE ide ND DDR pe rnkatn vat Ue Apo learn on AOS ALOE
Maldeltoonwmets nagel. obs Neel rel sg 06014

LANIUS SUPERCILICSUS (LATH) Q
Inr: Naam: Bentet-mehra.

Deze vogel schijnt zeer zeldzaam te zijn in de omstreken
van Batavia.

Vrouwelijk individu geschoten op 1 Mei 1882 te Kampong
Doerie bij Petodjo.

Alle bovendeelen rosachtig-kaneelbruin, de kop en de staart
het donkerst van tint terwijl de kleur van de stuit naar het
roodbruine trekt; voorhoofd en superciliairstreek zuiverwit,
dat zich tot boven de wangstreek naar achteren uitstrekt.

104

Teugels en wangen zwart. Kin en hals wit. Krop, borst
flanken, achterbuik en onderste staartdekvederen lichtroest-
kleurig, dat naar het midden van den buik in witachtig
overgaat.

Vleugelvederen zwartachtig met rosbruine buitenranden, die
vooral op de groote dekvederen van de slagpennen der 2° orde
uitkomen. De slagpennen der 5° orde zijn meer rosachtig van
kleur en vormen daarmede een overgang tot de kleur van den rug.

De 5° slagpen is de langste.

De staartvederen zijn zwart en door fijne dwarsbandjes
gemoireerd; van onderen hebben zij een rosachtig-grijze kleur.

De binnenvlakte der vleugels is zilvergrijs met witte
dekvederen.

De neusgaten worden gedeeltelijk bedekt door een rij korte
naar voren gerichte zwarte haartjes, die dicht op elkander staan.

„Bek donkerloodkleurig, aan de basis lichter van tint,
Vibrissae zwart.

[ris vanDijckbruin.

Pooten en nagels donkerloodkleurig. Voetzolen vuilokergeel.

Maaginhoud: sprinkhanen en andere gevleugelde insecten.

Wotaleddengte … oo Vo en ede Hof

wampie de staart. <4 er at
Afstand tusschen het uiteinde van de samengevoegde

vleugels en-dat van den staart... … 4: … … bmg
Mlmeht Lenten ai BT a
Wleuwellenghe, … … QI A4 4 TAMA 1) BEEN 0 ATA EE
Lengte van de bekopening …. . . …. … … … … 0.020 »
Calmeen Fastri. rn be stes ar Hat tret
Hoogte: aam de basis, 2e. nb > Apen a ’
Wijdte van sden hek: sai ominman di Alviture KOA
WAFBUS >, Re tat werkie idee
Middeltoon met nagel … … … ef toor vt kend OE

Dr. 0. Fixsen, die in ie van het vorige jaar voor
korten tijd te Batavia verwijlde, had de vriendelijkheid boven-
beschreven _ exemplaar in gezelschap met eenige andere

105

moeielijk te bestemmen soorten bij zijn vertrek naar Europa
mede te nemen. Hij vergeleek het, daar gekomen , met exem-
plaren van Malakka en Sumatra em vond dat deze geheel
overeenstemden met het individu van Batavia.

In het Weener museum vond hij dezen vogel door misverstand
als Lanius bentet Horsr. geëtiquetteerd. |

TRICHOGRAMOPTILA LEUCOGASTROIDES (MOORE) Ô
Ing: vaan: Priet.

Deze is een der gemeenste vogels rondom Batavia ; hij nestelt
niet zelden in de tuinen der stad. Als een bewijs hoe weinig
schuw dit vogeltje is, deel ik mede, dat een pear dezer
vogeltjes bij den Heer S. op Lijswijk hun nest gemaakt hadden
tusschen de takjes van een heesterachtige plant , die als sieraad
in een pot in een hoek van de voorgalerij stond, en daar zelfs
broeiden.

Mannelijk exemplaar, gevangen op 4 April 1882 nabij
Passar Senen.

Alle bovendeelen van den romp en de zijden van den hals
donkergrauwachtig-bruin, op het voorhoofd en de stuit in
zwart overgaand. De rugvederen hebben iets lichter getinte
schachten. Streek om het oog, om den mond, keel en krop
zwart. Borst, flanken en huik wit, dat op enkele plaatsen
zeer flauw isabella getint is. Onderste staartdekvederen en
scheenen bruinzwart. Vleugels en staart donkersepia ; de meest
binnenwaarts geplaatste slagpennen gaan ongemerkt in kleur
tot die der rugvederen over. Binnenvlakte van de vleugels
rosachtig-grijs met flauwisabella-witte dekvederen. Vleugel
rand zwart.

Bovenkaak zwart, onderkaak loodblauw.

Iris vanDijcek. Pooten loodblauw.

Maaginhoud : paddie-korrels.

Metals lenten saros «alie ar ig dea Oeh D NG
Waabvansde staart, oo. .'ntoris vj erin Ault vrm 05e a

106

Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde

vleugelpunten en dat van den staart. . . . . . 0.050 M.
Mlnehte: 0; EME DAERTE WELKOM OOTES
Vlengellengte … UMAG k MAU HUPOPES 100, MEET SOGN
Eenste vanden bek. 430’ rnnt De0ge rot A0 OCO
Galmen : rostris 4: 04e VIEEN MISE BATON VON
Hoogte aan de basis: sij. Jaremhoothee out TAO
Wijdte, van: den bekt, vor vermin, nt, 1e eN
Parsus, dre Men LORE DELERA ANNEN AAE) AO ENE NEE
Middeltoon-smet ‘nagel ‚0. nen art OON

ERYTHRURA PRASINA (sPARRM) &

InL: Naam: Glatik ngoengoek.

Bovengenoemde vogelsoort komt in de omstreken van Batavia
slechts zelden voor. Soms gaan er jaren voorbij, dat zij
zich niet vertoont; zoo was o. a. drie jaren geleden in
Februari en Maart 1880 de Zrythrura prasina in grooten
getale bij de vogelkooplieden verkrijgbaar, terwijl de volgende
jaren geen enkel individu ter markt werd gebracht en eerst
nu in 1885 in Januari en Februari weder een overvloedig
aantal exemplaren aangebracht werd.

Mannelijk individu geschoten voorbij Konneng op 12 Februari jl.

Voorhoofd , streek om het oog, wangen, kin en keel kobalt-
blauw. Teugels zwart. Overige deelen van den kop , de zijden
van den nek, de mantel- rug- en bovenste vleugeldekvederen
grasgroen. Dezelfde kleur bezitten de 2° dichtst bij den romp
geplaatste slagpennen, terwijl de overige zwart zijn, maar een
smallen groenen buitenrand en een breeden grijsgelen binnenrand
vertoonen. Stuit en bovenste staartdekvederen vermiljoenrood.

Onderdeelen en flanken kaneelbruin, op de borst geleidelijk
in een zacht vermiljoenrood overgaand. Binnenste vlengel-
dekvederen _ (lauwkaneelkleurig. _ Staartpennen zwart met
flauwolijfgroene tint aan de uiteinden en smalle vermiljoen-

107

roode buitenranden. Het middelste paar is verlengd en aan
het uiteinde zwart, maar overigens heldergranaatrood.

Bek zwart.

Iris vanDijckbruin.

Pooten en nagels lichtvleeschkleurig.

De maag hield paddiekorrels en zaden van andere gramineae in.

dotale lengte 59,0. 2 TAO OM IOR BOEM.
waarvan de middelste Bedanken onee OEOGG: '5
Lengte der uiterste staartpennen . …. .… 0.024 »
Afstand tusschen het uiteinde der inne
vleugelpunten en dat van den staart. . . . . . 0.058 »
IE TSR EM ri Ri LEAR Ke Jd AS CAE
REENER OL AAT VAOLODEEn
Lengte vande mondopening. -. :° 40.015»
Culmen rostri. . …. Ae BRENG ts Ork
Hoogte aan de basis van nek bekgnr, Gar sn 4 AKO OOSS
Wijdte van de mondopening. . …. . …. … … … 0.007 »
Parsûs. vs BEELD Ate PA PL ADMV MI GOTE: 1
Middeltoon met Hi EAD le Ns or ROTOKAS

MIRAFRA JAVANICA (HORSF.) OQ

In: naam: Randjangan.

Deze vogel is in de droge rijstvelden en op de wegen in
de heete laaglanden zeer menigvuldig. Ook op de bebouwde
heuvels van het binnenland wordt hij dikwijls aangetroffen.

Het vederkleed is zeer eenvoudig.

Den 4 September 1881 werd mij een vrouwelijk individu
aangebracht, dat geschoten was buiten Gang Chaulan.

Alle bovendeelen zijn grauw-umberkleurig. De vederen
hebben lichtere zoompjes. Op den mantel zijn deze zoompjes
rosachtig. |

De schouder- en kleine vleugeldekvederen hebben eveneens
rosachtige uiteinden.

108

Slagpennen flauw getint, even als de bovenste bekleedselen.
Hunne binnenranden zijn rosachtig. De meest binnenwaarts
ingeplante slagpennen der 1° orde hebben helderrosachtige
buitenranden.

Binnenvlakte van den vleugel rosachtig-grijs. Dekvederen
kelderrosachtig.

Een flauwe isabellakleurige superciliairstreep reikt tot achter
het oog.

Wangen als de bovenbekleedselen, maar bovendien flauw
isabella getint.

Dezelfde isabellatint hebben de onderste bekleedselen , maar
zij. gaat ongemerkt op de flanken en de zijden van de borst
in rosachtig over. De borstvederen hebben bovendien fijne
donkere schaftjes en enkele der meer zijdelings ingeplante nog
een sepiakleurige huitenvlag en rosbruine binnenvlag.

Staartpennen als de slagpennen gekleurd.

Het uiterste paar is rosachtig-wit en bezit witte schachten.
Het 2e paar van buiten gerekend vertoont alleen een witte
buitenvlag.

Snavel donkerhoornkleurig. Onderkaak witachtig.

Iris sepia.

Pooten vuildonkervleeschkleurig.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren uitge-

StPERBR PDUES MLMAAN LIN | vinne ete, A a
dpa zonder, deze. mtitant stie onnie df cq rotata
Staartlengte …… ‚nt. aint vann sen ae bitte OE
Afstand tusschen het mtende ik samengevoegde

vleugelpunten en dat van den staart. …. ._. … … 0.050 »
Mlnght” insane iter Air haat KEAE vectsat
Nleugellengiess mas arti: denen we natien ni en
lengte” vanden. hek: 45, ntspenr vete niin etn On
ulmen KORIs tie rad pr dte neMS vei rde red
Hoogte gan -de basis. … tur Ser Ino « oon ke os OGEN
Nijdte. van,sden „belt, sj.s. rfas tan oor talen rise Ha hee LE

AFOUSS. Kai Er aren ot rn ne En

109

Maddeltoon-met-nagel …. … +. emudoelise 0018: M.
Maiterbobnit:Aiebr bwin re cobie ohalil- Marrss sbo 00E
Bemmel mageltans- +0 vor assor ub set an 0048»

AREOTURNIX PUGNAX (TEMM.) Q
Isr: naam: Poejoet.

Vrouwelijk individu geschoten 2 September 1882 te
Kondangdia.

Alle bovendeelen donkersepia met lichtrosbruine zoompjes
om de kopvederen en overheerschend rosse tint in den nek. De
mantel- rug- en stuitvederen hebben lichtrosse dwarsbandjes.

Over het midden van den hovenkop loopt in overlangsche
richting een licht streepje dat zich in den nek verliest. Op
den mantel en den rug hebben de meer zijdelings ingeplante
vederen witte buitenranden, die door zwart begrensd worden.

Boven de oogen komt een rij korte witachtige vedertjes voor ,
die als een superciliairstreep tot boven de oorstreek reiken.
De vederen aan de zijden van den hals zijn wit met zwarte
uiteinden. Kin witachtig. Voorste hals-, krop- en borstvederen
pikzwart met breede flauwisabellakleurige zoomen. Achter-
zijde der flanken, buik, onderste staartdekvederen en scheenen
rosachtig-kaneelbruin; slagpennen vaalzwart, de twee buitenste
met isabellakleurige buitenzoomen, de meest binnenwaarts
ingeplante met rosachtige dwarsvlekjes en daardoor in kleur
een overgang uitmakend tot de rugvederen. Dekvederen der
1° orde als de slagpennen, die der 2° orde rosachtig, wit en
zwart gevlekt. Sehoudervederen bruin met zwart gemoireerd.
Vleugelrand isabella. Binnenvlakte van de vleugels grijs met
muisvale dekvederen.

De kleine staart is benedenwaarts gericht: hare vederen zijn
als die van den rug gekleurd.

Snavelrug en punt donkerhoornkleurig ; onderkaak van voren
loodkleurig „ achterste gedeelte van den bek citroengeel.

Iris heldernapelschgeel.

110

Pooten vuilgroengeel.
Maaginhoud: zand, kleine zaden en insectenschildjes.
Totale lengte met inbegrip der naar achteren uit-

gestrekte ‘pooten::- 4002 Mot 0 AO
idem zonder deze 'sorsthortt ni AM 08 AOR
Staartlengte . . . … 0:05008
Afstand tusschen het Hierdie van Aen: staart en dat

van de samengevoegde vleugelpunten. …. . … . . 0.015 »
Vlaekts.r 4E valt ron Ee NS a
Mleugellengte sds jeu lader!) Gilets EN
Lengte:van dens bek:v. 0 nanos rd ro. werkie sten OTO NSE
Gulmenrogtrinse 00). wanlessi eber hs BE 000 OTO
Hoogte „aan, deybasis.o Invest oat vreers oo enlen tNOTOOREN
Wijdte: van den bels: doin tole, Altaar A61 MEMO OREN
darsus wo sn kde le wig. pins ET AERO RNN
Middeltoon met di oaren wide tael vane SOE NN

TANTALUS LACTEUS (TEMM.)
Ing: vaan: Walangkada.

De vederen van den kop, den hals, den romp en de
scheenen zijn effenwit. Evenzoo de binnenste vleugeldekvede-
ren, de verlengde schoudervederen, alle buitenste kleine vleu-
geldekvederen en de groote vleugeldekvederen der slagpennen
van de 2° orde.

De slagpennen der 35° orde zijn vuilwit met donkerbruine
schaft voor het middengedeelte.

De slagpennen der eerste en tweede orde, benevens de
groote dekvederen der eerstgenoemde, de alula en de staart-
pennen zijn zwart met groenen metaalglans. De naakte huid,
die zich van den wortel van den bek tot op het midden van den
schedel uitstrekt, is, wat de voorste helft van het gelaat betreft,
rosérood met zwart gevlekt, terwijl om het oog blauwe tinten
te voorschijn komen. Iris kaneelbruin.

111

Bek lichtblauwgroen aan de punt en geelachtig aan de
basis; in het midden van den snavelrug predomineert een
oranjetint.

De beide buitenste toonen zijn door een stevig spanvlies, dat
zich tot de 1° geleding uitstrekt, aan den middeltoon ver-
bonden. Pooten rosévleeschkleurig. Nagels zwart.

De maag hield kleine krabben en schelpdieren in.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren uit-

meatelste pooten. Arentsen! enhuereinle Wgits elen 16290, M.
Miertezonderdeze wan … Woe muu amerivelink. 4440980
Staartlengte . . . a der ea 60r
De samengevoegde Maele earn over den

BREMORGENef ole aatele heg Aal ond oorp oa haite …10D et oktnle <rO Os
ci been AET vn teun reke Vod” WENGE Ore SOD
NIESEMEREle rnrnDe AD JAT OTO
Henstervan,de mondspleet 2 nap side kep oe OTS
Culmen rostrir. …. r. bene. ooriane NERO
Hoogte van den bek aan le Hie Ber birg 4 OO OCO Po
Wijdte van de mondopening. . .… „0.057 »
Afstand tusschen het einde van pe dan en het

beemden, kruinvederen. ( : 207 tijs Sosa wiet er 005 1
Naakt gedeelte van de scheen . . . . … . . 0.145 »
UT CO bad Be ed, EEREDROTH eE
Middeltoon met B ERI He RA 0 OEL LONS

Betertpon; met. nagel, ni Re 0058»

ARTODROMAS MINUTA (LEISSER.) Q
Isr: naam: TFirâl.

Van deze soort, die ook in Nederland voorkomt en daar de
kleine strandlooper genoemd wordt, vindt men eene gedeelte-
lijke afbeelding in Scr -cer’s. »De vogels van Nederland”.

Volgens van Mipperpore nestelt deze soort, wat Azië betreft,
in Noordelijk Siberië, terwijl als eene bijzonderheid door Gourn
vermeld wordt, dat Girperr het nest dezer soort op de Houtmans
reven aan de westkust van Australië gevonden heeft.

112

Vrouwelijk individu geschoten op 26 November 1882 aan
de Moeara Angkee (winterkleed).

Bek iets korter dan de kop en middeltoon iets korter dan
den tarsus.

Alle bovendeelen bruinachtig-grijs, ieder der vederen van
een donkere overlangsche schaftstreep voorzien ; bovenste staart-
dekvederen donkerbistre met grijsachtige zoomen. Voorhoofd
en streek om de mondopening witachtig. Hals tot aan den
krop flauwgrijs met donkerder schaftstreepjes op de vederen.
Alle overige onderdeelen zuiverwit: de vederen zwart aan
hare basis.

Groote buitenste vleugeldekvederen zwartachtig met witte
eindzoomen; deze laatste sterker ontwikkeld bij de meer binnen-
waarts geplaatste. De kleur der overige buitenste vleugel-
dekvedereu komt met die van de bovendeelen overeen.

Slagpennen donkerbistre met schaften, die voor het grootste
gedeelte wit zijn. Basaal gedeelte van de binnenvlaggen en de
pennen van deze wit, waardoor deze kleur op de binnenzijde
van den vleugel de overhand heeft.

Groote binnenste vleugeldekvederen wit, de kleine grijs-
achtig met wit omzoomd. Middelste staartpennen donkerbistre
met donkere schaften; de overige lichtbruingrijs met witte
schaften.

Bek, pooten en nagels zwart.

Er zijn 4 toonen aanwezig, doch spanvliezen ontbreken.

Iris zwartachtig.

Maaginhoud: groene, fijne vezeltjes en kleine torretjes.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren uit-

gestrekte poaten 14 slandnA, md por olle pinte
Tdem..zonder deze « nin. 1 erer wire oek zater oet eG
Staart: 7 , at tl) te An

De samengevoegde vleugelpunten hedekken juist

het uiteinde van den staart.
Maaabie even verano MAST vaarden BAREN VIE A ODO
Vleugellengte: ; tart ot Skyseide haf daisllaves of OMG

115

Menan deneDek ne ver a 0.019 M-
EE ONE nee en lenie MOL

ENE aam dEMDasis zr ot ae 0005
DEE VOL ENNGRD st OE ara 000D 7
Naakt sedeelte vatr- de scheen.” . . 5 … 5 ‚2 0.009 »
ER RN ee et ore OT >
BNEEEEOOTE WIEGMAN ot en me OLS: »
ENGELOOD: ME HABEN 0 an ge er 00045

TOTANUS GLOTTIS (BECHSTEIN. Q
lx: raam: Tiril.

De groenpootige ruiter behoort ook onder de vogels die Java
in den westmoesson bezoeken. Zijn romp komt in grootte
overeen met dien van een »deroek’”’, waarbij komt dat hij zeer
hoog op de pooten is.

Vrouwelijk individu, geschoten op 26 November 1872 te
Moeara Angqkee.

Bovenkop, teugels, achterste deel der wangen, zijden van
den hals en nek grijsachtig-bistre met witte boordjes aan de
vederen. Streek boven de teugels en om de mondopening,
het voorste deel der wangen en het midden der keel wit.
Mantelvederen en verlengde schoudervederen bruinachtig-grijs
met donkere schaften: witte harige terminaalzoompjes en donker
gevlekte randen.

Rug. stuit, Mauken en onderdeelen van den romp zuiver
wit. Bovenste staartdekvederen wit met enkele lichte bistre-
kleurige dwarsbandjes.

Slaartpennen wit met witte schachten, alleen de beide
middelste bruingrijs met donkere dwarsbanderi , de overige mel
rudimentaire donkere dwarsbandjes of randvlekjes.

Slagpennen der 1° orde en hunne groote dekvederen zwart-
achtig. Alleen de 1“ slagpen heeft een witte schaft. Slag-
pennen der 2° orde grijsachtig met witte boorden. Zij zijn
op een enkele plaats zoo kort, dat de groote dekvederen tot

[14

hun uiteinde reiken. Slagpennen der 5° orde lichtgrijs met
witte zoompjes en donkere spikkels aan de randen.

De __binnenvlakte van den vleugel toont verlengde witte
okselvederen en wit met grijs gestreepte dekvederen, waarvan de
grootere vooral nabij den romp buitengewoon verlengd zijn.

Pooten lieht-groenachtig-grijs.

Het binnenste spanvlies is niel ontwikkeld, het buitenste
reikt tot aan de te geleding der betrokken toonen. Nagels
donkerhoornkleurig.

Bek zeer lang. een weinig naar hoven opgewipt en donker-
leikleurig.

Aris beuinzwarl.

Maaginhoud: zeer kleine insecten, zand en zeer kleine
mollusken met hunne schelpjes.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren uil-

BESLRORLE :pBBten, KT 05 et Be adt Ara EN
Fem. zonder dezer! „ute 0e earn 0 te AN
SERA DID VTAM EO Oe ER ee Gn

De uiteinden der samengevoegde vleugelpunten
reiken juist tot aan dat van den staart.

VROEMEN NIE B Vd 3
VIGURBHEHBLEND MEt ILA Te TPM GE
Heneve van, den. Bek: | Te
BUREN TOS MEEO MEDAN ot ree
Hoorte aan de” basis... DO Suse ete Ae
Wijdte. van. den bek … … .
Naakt gedeelte van de scheen -…'. 00
ASUS AN 1 SAUGTE GETAL EEA AOT IN
Middeltoon: met. nagel” …… me 2 De Rn
Achtertoon’miet mage”; T DN. ne OR

TOTANUS STAGNATILIS BECHST. ©
Inr: vaan: Tiril.
Vrouwelijk individu, geschoten 10 December 1882 langs eeu

der vischvijvers nabij Moeara Anghee.

115

Alle onderdeelen, de flanken , de rug , het voorhoofd , de teugels
en de oogleden zuiverwit. De wangen, zijden van den hals,
hovenkop, nek en mantel, benevens de verlengde schouder-
vederen zijn rosachtig-grijs, de vederen met witte harige
boordjes en donkere schaftstreepjes voorzien, die op den kop
en op, den nek bij hun uiteinde eene verbreeding hebben,
waardoor zieh deze deelen donkergestippeld voordoen.

Bovenste staartdekvederen wit, op enkele plaatsen mel
zwartachtige dwarsstreepjes. Middelste paar staartpennen wil
met zwartachtige dwarsbanden, die bij de overige staart
pennen minder ontwikkeld zijn, zoodat het wit daar de over-
hand heeft.

Over het algemeen zijn de slagpennen grijs, echter gaal
hare kleur bij de meest buitenwaarts geplaatsten geleidelijk
in zwart over. Alleen de schaft van de t° groote slagpen
is wil, de overige zijn donker gekleurd. Aan haar binnenrand
hebben de slagpennen een gedeelte, dat wil is en zich mel
grijs bespikkeld voordoet.

De groote buitenste vleugeldekvederen hebben dezelfde kleur
als de overeenkomstige slagpennen. Alleen de kleine buitenste
vleugeldekvederen nabij den vleugelhoek zijn zwartachtig ‚ maar
de overige volgen in kleur en tint de mantelvederen.

Binnenvlakte van den vleugel grijs met witte dekvederen
en enkele zwarte randvedertjes.

De karakterstieke fijne bek is naar voren een weinig opgewipt
en zwart. Pooten vuil-groenachtig-geel.

gen spanvlies vereenigt deu buitentoon met den middelsten.

Iris bruinzwart.

Maaginhoud : kleine garnaaltjes.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren uit-

ikook AAA di td dE
Idem zonder deze. VEMEEOVLODKED VIERT TND '5
oet ee ARA LA TWEEDE, AG NORT LAEDDOS es

De punten der samengevoegde vleugels reiken juist

tot het uiteinde van den staart.

116

Motel et or ne edn d Gd oe EE
Nilengellengte unc ot oo lt rd. ien bon an ROE
Benete vanden bek … … orn cindebijsde oe aA DE
Palmen: TOSUrL. «nt, Arsen iter oare En ld er VEE
Hoogte. aan ‚de (basis. … Sn scan soer oe gort RAON
MMijdte van den, bek, :…'… nin se Sean deden n Zn EO
Naakt deel, van ‘de;scheen, … … „rt wild met 000
WARSUS ev dae RIE on a den Loater dn nlet eran A n
Middeltoon, met. nagel … isis. — orn er OSE
Achtertoon, met, nagel. +” … msn nea ater fl en

TEREKIA CINEREA (GULDENST). ©
Is: vaan: Firik.

Vrouwelijk individu, geschoten op 7 Maart 1885 nabij hel
zeestrand te Antjol.

Alle _bovendeelen van den romp en de zijden van den hals
grijs mel donkerbruingrijze schaftstreepjes. Voorhoofd, ooglid-
randen, wangen en onderdeelen zuiverwit. Teugels donkergrijs.

De slagpennen der 5° orde en de verlengde schoudervederen
zijn, even als de rug, grijs met donkere schaften.

De overige slagpennen en de buitenste groote vleugeldek-
vederen _bruinzwart getint, de donkerste buitenwaarts, de
hiehtere binnenwaarts. De slagpennen der 2" orde zijn ge-
deeltelijk wit aan haar uiteinde.

De schaft van de 1° slagpen is geheel en die van de 2° en
5e slagpen zijn alleen aan haar basaalgedeelte wit.

De kleine buitenste vleugeldekvederen volgen de kleur der
bovendeelen van den romp, maar nabij den vleugelrand komen
er eenige voor, die bruinzwart zijn.

Staartpennen grijs mel donkere randen, die wit geboord zijn.
Aan haar binnenrand vormt de donkere rand een stippellijn.

Bek sterk naar boven gekromd, de basis oranjegeel, maar
overigens zwart.

Iris bruinzwart.

117

Pooten oranjegeel, nagels donkerhoornkleurig. Een goed
ontwikkeld spanvlies vereenigt de basis van huiten- en binnen-
toon met den middeltoon.

Maaginhoud: fijne organische vezeltjes en slijk.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren uil-

NEE ROOLEE Beeld oe Ivar eere 0.270 M.
Bhanszondens RAE de tsoro ile nenten OLD
DRANKEN NDE B Pen tieerd con tuin tdi aa 0e bien

De uiteinden der vleugels vallen juist samen mel
het uiteinde van den staart.

B a benee riteiten 1 rdt nereme Cella
BNSEMBNONE nen te (ehh noteren aad ne oer irkene ac Ob eik
Benste der mondopening. … … …'. .…vannrert0.0bin
EEE KONE Aer tee: Aret one reborn na OSR
Baste vans den Heksen. dnhins : nAN ctarteg «inr: 0-0065 ‚p
Wijdte van de mondopening. …. . . … … … 0.006 »
Naakt deel vam de. scheen’ <nsurparleceint … t,sre OA
OEREN B enasrt akscher sE arte laa ned niet Al fa) ii OOR
Meltoan: met masel, vrt miatatede gp saarn ni 0:0RA/D
Rehtertson-met nagel ©. … … … venins 0.008,

NUMENIUS MAJOR (SCHLEGEL). à

Inn: vaan: Gadja-gadjaän besar.
Bovenkop , wangen, nek, mantelvederen donkerbistre mel
witte of lichte rosachtig-grijze randen: de laatsten het sterkst
ontwikkeld op de verlengde schoudervederen , waar de rosachtig-
grijze buitenrand soms door donkere dwarsbanden geteekend is.
Kinvederen effenwit. _Wals- krop- en borstvederen wit mel
bistrekleurige overlangsche schaftvlekken, die bij de oksels en

het achterste deel van de borst op droppelvlekken gelijken.
Rug, flanken, scheenen , buik en onderste staartdekvederen
zuiverwil: op de laatsten worden enkele donkere lijnvormige
schaftvlekken aangetroffen : stuit- en bovenste staartdekvederen
wil_met overlangsehe donkerbistre schaftvlekken, die soms

afgebroken en verbreed zijn.

118

Slagpennen donkerbistre: die der 1° orde alleen aan den
binnenrand, de overige aan weerszijden met witte randvlekken.

Alleen de schaft der 1° slagpen is wit. De groote buitenste
dekvederen komen in kleur en teekening met de correspon-
deerende slagpennen overeen. De kleinere zijn lancetvormig
Loegespitst, lichtbistre gekleurd en hebben witte harige randen.

Binnenste _vleugeldekvederen wit. Ken hundel verlengde
okselvederen eveneens, maar spaarzaam met bistre vlekken
aan de uiteinden: staartpennen wit met donkere dwarsbanden.

De stevige gekromde bek is aan de punt en langs den
snavelrug zwartachtig. Overigens donkersepia, uitgezonderd
de basis der onderkaak, die vleeschkleurig is.

Iris bruinzwart.

Pooten en nagels loodblauw. Een spanvlies vereenigt de heide
uiterste toonen met den middeltoon. De achtertoon is vrij.

Maaginhoud : zand en kleine krabben.

Bovenstaande beschrijving is naar een individu, dat in No-
vember 1882 te Moeara Anghee geschoten werd.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren uit-

BESBTEKTE Pooten: 1 Ie tier DT
Mem zonder “deze 4 We ve eo LGE
aart ei ee Mel md A ET

De uiteinden der samengevoegde vleugels reiken

juist tot aan dat van den staart.

Milan s watson woe Dn wvisnenihiitegrg old
Vleugellengte one TA hgenen lr ger Wreed GO
Lengte van den bek... scher EON
Calmen: mästen. verspert Fe ivssendle seer OREE ON
Hoogte: aan de -hasis As oenige ent avn tese GERNE
Wijdte vanden bek; … ‚wu. ow os bshe GM ONO GEE
Naakt gedeelte van de scheen …— 0.047 »
Makeuns is ivan venebe sle rar elsherere Kekaheinks olkan Nen
Middeltoon ‚met: nagel „1 … 171 + po tlou or rat, eel O URN

Aechtertoon met snagelsn . vreid 10 Zaale elnegtraltee O0 OU

119

NUMENIUS PHAEOPUS (LATHAM. ©
Is: vaan: Gadja-gadjaän.

Deze vogel heeft de grootte van een ajam-afaman. (Gallinula
eristata). De inlandsehe naam, die op alle hier voorkomende
wulpen toepasselijk is, schijnt afgeleid te zijn van gadja olifant,
en wel vermoedelijk naar den snuit van dit dier. De Indo-Kuro-
peanen noemen hen Arombelhen.

Vrouwelijk individu, geschoten op 26 November 1882 le
Moeara Angkee.

De vederen van den hovenkop zijn donkerbistre, uitgezonderd
een _ rosachtig-wilte streep in het midden in overlangsche
richting. Dezelfde lichte kleur bezit een supereiliairstreep , die
boven de teugels begint en zieh naar achteren geleidelijk in
den nek verliest. Teugels bistrekleurig.

Kin vuilwit. Wangen , voorkant en zijden van den hals
vosachtie getint met overlangsehe witte sehaftvlekjes op de
vederen. Alleen beneden op den krop zijn de vederen wil
met flauw bistrekleurige boordjes omzet. Op de flanken doen
die boordjes dwarsbandjes ontstaan.

Buik en onderste staartdekvederen wit. Enkelen der laatsten
met rudimentaire donkere dwarsbandjes.

Nek bruinachtig-grijs. Mantelvederen donkerbistre met enkele
hehte vlekjes aan de randen. Kvenzoo de kleine buitenste
vleugeldekvederen.

De atula en de groote dekvederen van de slagpennen der
te orde zijn vosachtig zwart, de laatsten met witte eind-
randjes.

Uitgezonderd de buitenvlaggen der slagpennen van de 1“ orde,
die rosachtig-zwart zijn, doen de slagpennen zich bistre-
kleurig voor: de meeste eindigen in een witten zoom.
Die van de 2° en 5° orde hebben witte vlekken aan haar
buitenrand: doch allen bezitten witte dwarsbanden op de
binnenvlag.

De schaften der twee buitenste slagpennen zijn duidelijk
wil, bij de meer binnenwaarts geplaatste gaal deze kleur

120

der schaft geleidelijk in bruin over. Binnenste vleugeldek-
vedderen wit met flauwbistre dwarsbandjes.

Rug- stuit en bovenste staartdekvederen wit met enkele
donkere droppelvlekken. _Staartpennen bruingrijs met lichte
punten aan de uiteinden en donkere dwarsbanden.

Bovenkaak _donkerleikleurig , onderkaak voor het voorste
gedeelte eveneens, maar aan de basis vleeschkleurig.

Iris bruinzwart.

Pooten blauwgrijs: nagels zwart.

De buiten- en binnentoon zijn ieder door een spanvlies met
den middeltoon verbonden.

De maag hield zand en kleine krabben in.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren uit-

gesterkte pooten;. 7 PRENAICA LK GABU ir OAT ONME
Idem: zondertdeke.” na Satantte ufenuatt AOR
Staart aL BAT MELLE CAIAMINBERN EO OENE AS

De uiteinden der samengevoegde vleugelpunten
reiken juist lot dat van den staart.

Maaeht. 5, on Oe le RS ITD PAN PET NA
Vleugellengte .…. . … … stekke ole vO
Bengte van den bekt insite, GIA ON EEN
Colmaen: nostrifI pre ner bir (heat, PETTO A TAA
Hoogte ‘aanssdesbasis ij „MN ui O4 Het CI AAOEONSEN
Wijdte “aan den bek. …”,…… . … AST A00
Naakt gedeelte van de scheen . …. . … … … 0.024 »
Bars er JUUr redahend Dir oe FEDAEN DEMEN
Middeltoon met nagel en et
Achtertoon”metumnagel” Jr 4u oft 4 SL ON NG

SQUATAROLA HELVETICA (L) &
Isr: vaan: Troelek besaar.
Deze is grooter dan de gewone lwoelek (Pluvialis fulvus) en ook
veel zeldzamer, maar wordt even als deze door de Indo-Kuro-

peanen »udikkop’” genoemd.

121

De Squatarola helvetiea schijnt meer tot het zeestrand be-
perkt te zijn.

Mannelijk individu, geschoten den 26 November te Moeara
Angkee.

Alle bovendeelen van kop en romp bistregrijs met witte
randvlekjes aan de vederen. De tint is het donkerst op
den mantel en bij de verlengde schoudervederen. Alleen de
bovenste staartdekvederen zijn wit en spaarzaam met grijze
dwarsbandjes bedeeld. De wangen en zijden van den hals
volgen in kleur en teekening de bovendeelen. De voorhoofds-
vedertjes zijn witachtig en de kin zuiverwit. Voorste gedeelte
van hals en krop wil met grijsachtige overlangsche schaft
vlekjes. Overige onderdeelen zuiverwit.

De vleugels zijn zeer spits en verlengd. De uiterste slag-
pennen zijn zwartachtig, maar de kleur der meer binnenwaarts
geplaatste vormt een geleidelijken overgang tot die van den
bovendeelen der romp.

De slagpennen der 1° en 2° orde bezitten witte binnen-
randen. Bij de 4e groote slagpen begint een witte vlek voor
te komen in het midden van de buitenvlag, die van liever-
lede bij de meer binnenwaarts geplaatste grooter wordt.
Het gedeelte der schaft, dat die vlek betreft, is wit, maar
overigens zijn de schaften zwart. Ook de eerste drie groote
slagpennen, die de witte vlek missen, hebben op de daarmede
overeenkomende plaats een gedeeltelijk witte schaft.

Slagpennen der 5° orde rosachtig-grijs met enkele witte
randvlekken en zigzagsgewijs ingesneden randen.

Buitenste groote dekvederen der 1° orde zwartachtig mel witte
uiteinden en dito binnenranden: die der 2° orde en de kleine
dekvederen komen in kleur en teekening met de bovenste
rompvederen overeen.

Binnenvlakte van den vleugel wil (uitgezonderd de vleugel-
„punt. Een bundel verlengde okselvederen is effen zwart.
Bek zwartachtig.

Iris bruinzwart.

Pooten grijsachtig, het lichtst aan den voorrand van den
tarsus. Nagels zwart.
Maaginhoud: zand, garnaaltjes en kleine schelpjes.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren uit-

gestrekte: pootemsdaul nwt ua aad ame natantrived abe
dbm zonidenadeze iait „all « rarahar. dit gene ara
Staart. EE) sh «winterse inf: ae OOS

Het uiteinde der samengevoegde vleugelpunten

Beit oternden sstaärt, na anr. all _ Binabard- zaih 00E
Multa al …nolaafmavad alr vaimsdoaf ma roti OGG
Mlbugellengté … narins nil ob ua wiidaatier nig OLED
Lengte van den hek... vont ns OG
Gulmên rostri.. … “tiwerartur ulasheinó aar ast On
Hoogtesnan ade häslsalis na stige vaas uitv staurd0 0e
Wijde vanrden bekist 4 aft ine + aitdonkrever ni 0- 0d
Naakt gedeelte van -descheen,:………_ ………… … … 0,025 »
MAESEN CDi el, geent 1 ont erk a
Maddeltoon met, magelins ct na vt nat sastre 00515
ndsmentaire achtertoon.nunonls ntsc và: at. 1% 000502

Vrouwelijk individu, geschoten 7 Maart 1885 in de sawah
uabij Petodjo.

Bovendeelen en vederen van den staart sepiakleurig: op rug
en mantel zijn de vederen wet Hichte olijfbruine randen
voorzien.

Teugels zwartachtig. Boven dezen bevindt zich een witte
langwerpige supereiliairvlek , die tot hoven het midden van
het oog reikt.

Onder de teugels loopt evenwijdig van deze vlek een andere
witte band, die smaller maar langer is dan eerstgenoemde en
boven de oorstreek eindigt. Wangen, zijden van den hals, krop
en flanken aschgrijs. Kin, keel, het midden van de borst en
buik , zoomede de binnenkant der scheen, zuiverwit.

125

De achterzijde der scheenen is daarentegen grijsachtig.

onderste staartdekvederen en de zijden van den onderbuik

hebben een flauwokergele tint.

Bek groenachtig-geel naar de basis in het roode trekkend,

De fijne ooglidranden zijn rood.
[ris karmijnrood. Pooten en nagels groengeelachtig.

Maaginhoud: weekdiertjes, zand en zaden van waterplanten.

Totale lengte met inbegrip der naar achteren uit-

BEEN TOILET Ne PE le Soler EEM en SOE
MES Onder denn B AHP PRA on ont TOE NNC DD
ENE ve 1 TR rd EA SNEDE REED De
Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde

vleugelpunten en dat van den staart. . . . . 0.020
ROE RD eeeon OEI rge ver OEGBO
BERENDSEN en IAA U ens often oe 0080
Lengte van de mondopening. . …. . . … .… 0.025
BEEN OSEOE Me Th en ln dd el O0
Hoogte van den bek aan de basis . . . . . 0.009
Wijdte van de mondopening. …. … … … … … 0.009
Naakt gedeelte van de-echeen:.—. … … . … 0.018
MER loen ee Sine nh. ene Tome oen te ACOD
Middeltoon- met: nagel”, /, 4 0,046
ERtertoom. mek nagel ee O2

Baravra, 1 Mei 1885.

reg - Te
#5 P,

6
pa

0
nn

EN ht
| A,

1 ef

hie
&

d es Ì Á Ak MA
LA Ed dir 4 ' ae /
er CLA VIER pe Es VA j zi,
vr te A E ö Jen il &
Pt Te Ren Get Hb RN Pe î
AN hd desh en AR _ “ rr 5,
Pia Arnh Ur Ene eK RER
Li A! F] 4
en n Vite ap
zà ni T
[rs
k 4 } a
\ .

TA inerte aes mom grt wire
odigdeben ek ge dit siv. n9 gysaboresieh neten

0 EPN

eid hea mk vlonder ols Annet tomen omt

ei
x rn

galeien)

AERON

BRR 0 |
5 olaeorenaue db apar sot gou stant
cr PEN ANS
oe SOLER.

de
3

„coen.
dUR0;0
1e9:0
200,40

Le MLO

4 810.60
5600
eaf, 0

2 EROD

adden Een ile do, uohoof

he here ts vaalped óh tad sah BEV

witste okers overs b

hr! elit: Sterabikg en
hoarprdgde 4 |
ent er asban ao beens colla sih4 Berre bsod
Hek wensldas zen zat: edhes deens hant” ol
Bl PZ
axab aha
hin

Masta nah ld Heh dn setten

ke orunotidy
slaven ab inv ada
„ihaor

B 4

":
- - a EP

EERE Ser IN zpairogabacru, ab” ttr B

| attaahed” ri
en : rs Pea „an
AE est ager, an nadi
Jogsú tont_ uoorlk

graads ab janr

in ‘ « '

E] Ki) A8
EHBL fol 4 ATEN
, al pe, ME
beven ete ted
B AE rh
Ar ì Ass FAO
Aa de €
Â Ni ‚ LN r " vd k.
D ‚ ar 8 LN p
hi ke ' Ken ee A Sed ded er A
Bs: DA Til Es Ee 4 Hi ke B, Ne
„fs at 0 led. i ar Nite. Hi '
” bns vit
5 NEGEN TE Ls Po: ;
, Ì ia ed Ade

VERSLAG

OMTRENT DE BEPALING DOOR MIDDEL VAN DE
ELECTRISCHE TELEGRAAF

VAN HET

LENGTEVERSCHIL TUSSCHEN MADRAS EN SINGAPORE
UITGEVOERD IN 1871,
EN DE DAARUIT AFGELEIDE
LENGTE VAN BATATVIA,
Bn
Dr. J. A. C. OUDEMANS,

VOORMALIG HOOFDINGENIEUR VAN DEN GEOGRAPHISCHEN DreNsT
iN NepeRLARDSCH-INDIË.

Nadat Directeuren der British Extension Telegraph Company
te London hunne toestemming tot het gebruik van den tele-
graafkabel tusschen Madras en Singapore hebben gegeven, is
door mij in de maand Juli 1871 ter voldoening aan het
Besluit van den Gouverneur-Generaal van 4 December 1870
N°. 5 en ingevolge opdracht van den Kommandant der Zeemacht
in Nederlandsch-Indië, in samenwerking met den heer NorMaAN
Poeson, Directeur der Sterrewacht te Madras, door seinen
met de onderzeesche telegraaf het lengteverschil bepaald
van Madras (Sterrewacht) en Singapore (Vlaggestok op Govern-
ment-hill).

Die bepaling geschiedde evenals die van het lengteverschil
van Batavia met Singapore, die kort te voren door mij en den

126

geogr. Ingenieur Soeters door middel van den electrischen
telegraafkabel was uitgevoerd, met het doel om met der tijd
eene lengtebepaling van Batavia te verkrijgen geheel door qe
electrische telegraaf volbracht.

De lengte van de Sterrewacht te Madras beoosten Greenwich
was toen nog wel niet met de electrische telegraaf bepaald,
maar er bestond toch wel vooruitzicht dat dit spoedig ge-
schieden zou.

De reden, waarom ik het wensehelijk achtte, eene lengte
van Batavia te verkrijgen, die enkel door de electrische
telegraaf bepaald was, was, dat Batavia het punt is, dat ter
bepaling van de lengten van al de overige plaatsen in den
0. IL. Archipel gediend heeft. Het is dus een hoofdpunt, van
welks lengte die der secundaire en tertiaire punten afhangen,
en het is dus ten allen tijde wenschelijk dat zijne lengte zoo
nauwkeurig bepaald is als de hulpmiddelen het toelaten. In
1858 had ik de lengte van Batavia bepaald, hoofdzakelijk door
sterrebedekkingen, (waargenomen door de H. H. pr Lance,
Smrrs en mijzelf) en er voor gevonden 7" 7® 125,5 met eene
waarschijnlijke fout van + 0,58. (Verslag van den Geografi-
schen Dienst van Januari 1858 tot April 1859, blz. 120.)

Tien sterrebedekkingen, in de jaren 1859 tot ’64 waarge-
nomen, brachten hierin geene merkbare verandering teweeg
(zie »Hernieuwde bepaling van de lengte van Batavia” in het
Natuurkundig Tijdschrift, uitgegeven door de Kon. Natuurk.
Vereeniging, Deel XXVII, bl. 527); latere gaven de lengte
hoe langer hoe grooter: ik schreef dit daaraan toe, dat
de maanstafels van Hansen gaandeweg de Rechte Opklim-
mingen der maan te groot gaven, hetgeen door de europeesche
en amerikaansche meridiaanwaarnemingen bevestigd werd, en
een opzettelijk onderzoek leerde mij op nieuw, dat de
vroegere waarde geene aanzienlijke verandering zou behoeven
te ondergaan.

Evenwel beschouwt men de resultaten, door de verschillende
sterrebedekkingen verkregen, een weinig van naderbij, dan

komt men tot de overtuiging, dat die methode toch nog niet
oplevert wat men wenschen zou. De verschillende sterrebe-
dekkingen, van 1851 tot 1864 waargenomen, hebben toch
waarden gegeven slingerende tusschen 7“ 7@ 25,7 (ingang van
s Sagittarii, 6 September 1859, waargenomen door mij, en
7u 7m 18°,5 (ingang van # Sagittarii, 11 Juli 1851, waarge-
nomen door den heer pr Lance) terwijl ik nog twee bedekkin-
gen, die 7" 7“ 0s,5, en 74 6@ 59,7 hadden opgeleverd, ver-
worpen had. (Verslag van den Hoofd-Ingenieur, enz. blz. 58).

Hoezeer dus ook de in 1859 vastgestelde en nu gedurende
25 jaren aangenomene waarde der lengte van Batavia in
nauwkeurigheid vroegere daarvoor aangenomene getallen over-
trof, was het toch wenschelijk, nu er een zooveel nauw-
keuriger hulpmiddel voor lengtebepalingen bestond, dit ook
voor die van Batavia toe te passen.

Niettegenstaande herhaalde herinneringen en aanmaningen,
heeft de heer Norman Poeson steeds gedraald met de mede-
deeling zijner signaalwaarnemingen en tijdsbepalingen. Eerst
dezer dagen heb ik die van hem ontvangen, begeleid van de
afleiding van het door ons bepaalde lengteverschil van Singapore
en Madras, waarvan hij zich, om weike reden is mij niet
duidelijk, de eerste berekening had voorbehouden.

Daar nu werkelijk onlangs de lengte van Madras door
middel van de telegraaf bepaald is geworden, is thans het doel
in zoover bereikt, dat de lengte van Batavia beoosten Greenwich
kan worden afgeleid door optelling van zeven gedeeltelijke
lengteverschillen, die allen door middel van de electrische
telegraaf bepaald zijn geworden, eene methode die in nauw-
keurigheid door geene andere overtroffen wordt. Immers die
bepalingen hebben, zoo als het onderzoek van Prof. ArBrecut
te Berlijn bewezen heeft, wanneer zij met alle voorzorgen gedaan
worden, eene middelbare fout van slechts 0,05, en al weken
dus alle zeven bepalingen zooveel naar denzelfden kant van de
waarheid af, zou toch voor het lengteverschil van Batavia
met Greenwich slechts eene fout van 0,55 te vreezen zijn;

128

daar nu het nieuwe resultaat 15,20 van het vorige afwijkt,
een verschil, dat waarschijnlijk grooter is dan de mogelijke
fout van de nieuwe bepaling, acht ik het aangewezen de
vroeger aangenomene waarde voor de lengte van Batavia
door de pas verkregene te vervangen.

Reeds vroeger had de heer Poeson mij medegedeeld, dat hij
niet veel voordeel zag in eene overdrevene herhaling der
waarnemingen of bepalingen, en te meer kon ik mij met die
zienswijze vereenigen, daar één der elementen, die bij eene
“lengtebepaling met de telegraaf invloed hebben, namelijk het
personeel verschil tusschen den heer Poeson en mij, verwaar-
loosd zou moeten worden. Twee of drie goed geslaagde bepa-
lingen kwamen ook mij dus voldoende voor; er zijn nu op
vier avonden bepalingen verricht, maar hoewel de uitkomsten
dezer bepalingen voldoende met elkander overeenkomen, acht
ik het toch wenschelijker, bij het afleiden van het definitieve
resultaat, alleen de eerste en derde bepaling te gebruiken.

Omtrent de tijdsbepalingen te Madras schrijft de heer Poeson
mij, dat hij enkel sterren uit den Nauticál Almanac gebruikt
heeft en wel op de 4 verschillende avonden achtereenvolgens
14, 9, 11 en 10 sterren. De waarnemingen geschiedden met
den meridiaancirkel van de Sterrewacht te Madras, die in
gedaante en grootte geheel overeenkomt met dien, welke
vroeger aan den heer CGARRINGrON te Aedhill in Engeland be-
hoorde, en nu op het Radcliffe Observatory te Owford ge-
bruikt wordt. De cirkel te Madras is ook onder toezicht van
den heer CArrincron vervaardigd en door hem in 1858 naar
Madras gezonden: hij is echter niet vóór 1862 gebruikt.

De te bepaling had plaats den 24 Juli 1871. Daar ik wist,
dat te Madras voor de tijdsbepalingen enkel meridiaanwaar-
nemingen zouden gebruikt worden, had ik van Batavia mede-
genomen een passage-instrument van WenckeBacH, waarvan
de kijker zelf de horizontale as uitmaakt, en voor welks
objectief zich een prisma bevindt: reeds op blz. 6 van mijn
verslag over de bepaling van het lengteverschil van Batavia

129

en Singapore (Nat. Tijdschrift Deel XXXIV blz. 134) is van
dit instrument melding gemaakt. Ik had een lijstje van
sterren in gereedheid gemaakt, gerangschikt naar de rechte
opklimming, met het doel om in een korten tijd een genoeg-
zaam aantal geschikte sterren aan beide zijden van het Zenith
te kunnen hebben.

Als reserve-instrument nam ik het universaal-instrument
van Repsorp mede, dat ik steeds op mijne reizen voor
geografische plaatsbepalingen gebruikt had.

Den eersten avond was het weder echter zoo bewolkt, dat
ik liever verkoos met het universaal-instrument van Rrpsoup
door zenithsafstanden eene tijdsbepaling te nemen; het voor-
deel dezer methode was, dat ik in een kwartier een zuiver
resultaat kon krijgen, maar het nadeel, dat ik afhankelijk was
van aflezingen van cirkels.

Ik verkreeg echter in den vooravond, te 8 uur ongeveer,
slechts twee zenithsafstanden van Arcturus in den éénen en
één Zenithsafstand dierzelfde ster in den anderen stand. Daarop
betrok de lucht, en eerst na de vergelijking der tijdmeters
door de telegraaf (welke vergelijking steeds te middernacht
was toegestaan), verkreeg ik nog eene volledige tijdsbepaling
door 4 waarnemingen op Altair op 51° westelijken en 4
waarnemingen op 8 Ceti op 41° oosterlijken zenithsafstand.
De resultaten waren:

Tijdm. Corr. tijdm.
Altair W 15% 40m —2m 205,47
B Ceti O0 14 5 —23 20,67

Den volgenden avond was het geheel helder en gebruikte
ik voor het eerst het genoemde passage-instrument van
WereKepacn : evenals den 26°? en den 28°" Juli.

Op deze drie avonden werd het volgende aantal doorgangen
waargenomen :

150

25 Juli 26 Juli 28 Juli

Stand 1, Oe. Oost 4 5 5
» UH CAD West q 5 10
» IT, » Oost 5 6 7

Voor de herleiding dezer waarnemingen moesten nog van
een aantal sterren de plaatsen uit de Greenwich en andere
sterrelijsten afgeleid worden, en daardoor was zij te tijd-
roovend om onmiddellijk nog te Singapore gedaan te worden;
ik moest haar wel tot na mijne terugkomst te Batavia uit-
stellen.

Ongelukkig is het toen gebleken dat de collimatiefout van
het instrument niet geheel standvastig was. Dit kan aan
twee oorzaken toegeschreven worden. Im de eerste plaats
was het oculair niet geheel onafhankelijk van het dradennet
aan het instrument bevestigd, zoo als in de universaal-instru-
menten van Rersorp het geval is. Daardoor loopt men gevaar,
hetzij door aan de oogbuis te stooten, hetzij bij het in of
uitschuiven van het oculair, de collimatiefout te veranderen.
In de tweede plaats kan het zijn, dat het gebruik van een
prisma de schuld draagt. Ik behoef nauwelijks te vermelden,
dat vóór de waarnemingen het instrument genoeg in allen deele
onderzocht was, zoodat bijv. van geen loszitten der oogbuis
of van het prisma sprake zijn kan; ware een van beiden los
geweest, dan waren de gevondene afwijkingen wellicht 20 of
50 maal grooter geweest en van het gebruik der tijdsbepa-
lingen geene sprake meer kunnen zijn.

Bij verschillende gelegenheden, onder anderen op het geode-
tisch Congres in den Haag in 1881, zijn de voor- en nadeelen
der passage-instrumenten met gebroken en met rechte kijkers
door verschillende sprekers besproken. Terwijl de fransche
en italiaansche leden van het Congres voor de passage-instru-
menten met rechte kijkers waren, verdedigde de heer v. p.
SAnDE BAknumzer en schrijver dezes die met de gebrokene
kijkers, aanvoerende, dat het Leidsche en het Utrechtsche

151

universaal-instrument van Rerpsorp, die met gebrokene kijkers
voorzien zijn, geene reden tot klagen gegeven hebben.

De heer Yvon Virrarceau merkte echter op, dat het niet
te ontkennen was, dat bij een rechten kijker de verandering
der collimatiefout alleen afhangt van eene, zoo zij al bestaat,
uiterst kleine verplaatsing van het dradennet, vergeleken bij
de geheele lengte van den kijker: terwijl bij een gebroken
kijker, behalve deze zelfde oorzaak, ook nog in aanmerking
komt eene mogelijke verplaatsing van een der deelen van de
vatting van het prisma, doch die verplaatsing moet vergeleken
worden met de afmetingen van het prisma zelf, die zooveel
geringer zijn dan de lengte van den kijker.

Tegen deze redeneering van den heer Yvon VirvarceAu werd
door schrijver dezes aangevoerd, dat dergelijke verplaatsing
van het prisma, zoo zij al bestaat, toch wel niet tusschen
eene reeks doorgangen zal geschieden, waarvan de eene helft
bij oculair West en de andere bij oculair Oost plaats
heeft, en dat het bij eene tijdsbepaling voldoende is, dat men
de collimatiefout gedurende eenen avond als standvastig kan
beschouwen.

Het geschilpunt is van dien aard, dat het langen tijd onbe-
slist kan blijven. Het nadeel van de rechte kijkers is, dat bij
de waarneming van doorgangen door den meridiaan op verschil-
lende hoogten, het oculair ook op verschillende hoogten boven
den grond komt en de waarnemer niet altijd staande of zittende,
maar soms liggende moet observeeren, of wel een oculair met
spiegeltje moet gebruiken. Bij de gebrokene kijkers ziet hij
altijd horizontaal voor zich uit.

Voor deze discussie had ik steeds de verschillen, gevonden
bij de te Singapore gedane waarnemingen, alleen toegeschreven
aan de inrichting van het oculair; het instrument, dat in Indië
behalve bij deze waarnemingen nooit gebruikt is geworden, is
door de Indische Regeering op mijn verzoek aan de Utrechtsche
Sterrewacht afgestaan, en ik heb hier nu door den heer Or LAND
aan de oogbuis eene inrichting laten geven, overeenkomende

152

met die van de universaal-instrumenten van Rersorp, en tevens
den vertikalen cirkel, die alleen door een rondsel bewogen
werd, van eene schroef voor fijne beweging doen voorzien.
Het zal natuurlijk nu eerst mogelijk zijn te beslissen, of de
afwijkingen, te Singapore gevonden, aan de eene of aan de
andere der beide opgenoemde oorzaken zijn toe te schrijven.

Nadat uit al de waargenomene doorgangen de afstanden der
zijdraden van den middendraad waren afgeleid, berekende ik
eerst de tijdsbepalingen voorloopig, ten einde de gangen der
tijdmeters te kennen. Daarna werden de herleidingen der
tijdsbepalingen herhaald, terwijl al de waargenomene door-
gangen voor een voorloopig aangenomen azimuth en eene
voorloopige correctie der chronometers verbeterd en voor den
gang der tijdmeters herleid werden; vervolgens werd de
definitieve berekening uitgevoerd. Noemende:

__x de correctie der tijdmeters te 17" 50m st. tijd,
c de collimatiefout,
a het azimuth,
verkreeg ik bijv. voor 24 Juli, na elimineering van het azimuth :
uit de 1° groep x + 1,05 c = + 255,786|a — 0,04 c = + 05,55

» » 2 » az_—1,14e= 25,815ja’—0,18Cc =— 0,14

» » 5 » #w—1,20e= 25,4b1lja’ +019 =H 034

Midden van de 1° en 5e groep

xs + 1,115 ec = 25,618

2° groep xv — 1,14 c = 25,815
2,255 Cc = — 0,197
e= 0,087
L

= — 25,715
a + 0,55
a = — 0,185
a!'= + 0,584

155

Na deze oplossing de gevondene waarden in de vergelijkin-
gen, die de verschillende doorgangen gegeven hadden, sub-
stitueerende, verkreeg ik de volgende verschillen, die reeds
door vermenigvuldiging met cos à tot tijdssecunden van den
equator herleid zijn:

1° groep, oculair Oost — 05,19, — 05,17, — 05,15, — 0°,12,

A ENE. West — 05,08, — 05,155, — 0°,17, + 05,11,

+ 05,12, H- 05,26, + 0,05,

Be» , _» Oost + 05,25, +4 05,11, — 05,08, + 05,18,

Men zou, deze verschillen ziende, geneigd zijn te voor-
onderstellen, dat er na den derden doorgang der tweede groep
eene verandering in de collimatiefout gekomen was, en men
dus liever de waargenomene doorgangen in tweeën moest
splitsen nl. de eerste groep met de drie eerste doorgangen der
tweede groep; en de vier laatste doorgangen der tweede groep
met de geheele derde groep. Maar dan verkrijgt men door
de eerste verbinding eene correctie, die + 05,51 van de
tweede verschilt. Het ar. midden der beide gevondene cor-
rectiën verschilt natuurlijk zeer weinig van de vroeger
gevondene. Nu zou men weder geneigd zijn aan te nemen,
dat dan de tijdmeter tusschen den derden en vierden doorgang
der tweede groep een schok gehad heeft, en plotseling een
sprong gemaakt heeft, Maar ook die onderstelling wordt door
een nader onderzoek niet bevestigd. De tijdmeter, dien ik
gebruikte en die naar sterretijd geregeld was, werd voor en
na de waarnemingen met vier andere tijdmeters, die middel-
baren tijd liepen, door het samenvallen der tikken vergeleken.
Die vier andere tijdmeters bleven voortdurend op dezelfde
plaats; het laat zich dus aannemen, dat zij geregeld liepen.
De vergelijkingen nu met deze tijdmeters gaven voor den
tijdmeter Houwù 594, die bij de waarnemingen gebruikt werd ,
zeer nabij denzelfden gang, die ook volkomen overeenkwam
met den gang, die uit de op verschillende dagen volbrachte
tijdsbepalingen afgeleid was, en daardoor is dus bewezen, dat

154

een sprong of eene versnelling van 05,51 niet heeft plaats
gehad. Merkwaardig genoeg wordt bij deze splitsing der
doorgangen in tweeën voor de waarde van c nagenoeg het-
zelfde gevonden namelijk — 0,091 en — 0,101; zoodat de
zaak hierdoor ook niet helderder wordt.

Er schoot dus niet anders over dan bij het vroeger gevondene
te blijven maar door een: het resultaat als minder nauwkeurig
aan te duiden.

Betere resultaten gaf de 26 Juli, hoewel het verschil tusschen
het resultaat der eerste en derde groep toch nog altijd 0,17
bedroeg; de met cos ò vermenigvuldigde afwijkingen waren:
le groep + 05,07, + 05,12, + 05,07, + 0°,05, + 05,04,
2e » == 0°,10,0,06, "05,00, 05,07, + 05,07;
5e _» — 05,05, — 0,04, — 0,05, — 05,10, — 05,17, + 05,01,
verschillen , die toch altijd uiterst gering zijn.

Den 28 Juli verkreeg ik, zoo als boven reeds is medege-
deeld, vijf sterren bij oculair Oost, tien sterren bij oculair
West, en weder zeven bij oculair Oost: ik verbeeldde mij
dus dat deze reeks nog meer gewicht in de schaal zou leggen
dan de voorgaande, maar de oplossing bewees het tegendeel.
De overblijvende fouten Eecosà waren:
le groep Oc. 0. — 05,20, — 05,21, — 05,45, — 0,25, — 05,21,

2e _» Oc. W. + 05,09, + 05,05, + 05,05, — 05,05, — 05,06,
— 05,05, + 05,06, + 05,07, _ 05,00, — 05,14;
3e _» Oc. 0. +027, + 05,15, + 05,20, + 05,49, + 05,55,

0,155 050

Men ziet dus duidelijk het standvastige verschil tusschen
de eerste en derde groep. Neemt men voor elke groep het
midden dezer verschillen en vergelijkt men dat met de enkele ,
dan blijkt wel dat de doorgangen zelve scherp genoeg waar-
genomen zijn; maar onloochenbaar is het feit dat er, door
welke oorzaak dan ook, bij het omleggen eene vor
in de eollimatiefout gekomen is.

155

De resultaten der te Singapore genomene tijdsbepalingen,
allen herleid tot den Vlaggestok op Government-hill, waren
nu als volgt:

Gang
24 Juli St 8" (Chr. Scnmipr 525) Corr. S. 525 — 2"21°,065 per uur
15 52,5 » » == 20,57
25 » 17 50 (Sterretijd) »H. 5394 24,56: + 0,097
26 » 18 O0 » »» » =t 27,04 + 0,095,
BB» 2240. na n= 32,40: 4-0,120
(31 » 18 35 » »n » == 37,68)

Daar het voorstel, om het lengteverschil tusschen Madras
en Singapore te bepaleu, van mij was uitgegaan, verwachtte
ik, dat de heer Poeson bereid zou zijn mij zijne waarnemingen
en correcties der pendule ‘te zenden; aanvankelijk beloofde
hij dit ook, en die belofte werd later nog eens herhaald,
maar toen in 1875 mijn vertrek naar Europa op handen was,
begreep ik dat ik voor mijne verantwoording niet langer den
particulieren weg mocht bewandelen, en stelde den Gouverneur-
Generaal voor aan den Gouverneur van Madras te verzoeken,
zijnen invloed aan te wenden, opdat de zoo lang van den
heer Poeson verwachte getallen mochten ontvangen worden.

De heer Pocsor scheen over dezen maatregel, dien hij toch
zelf uitgelokt had, eenigszins geraakt: hij schreef mij wederom
partikulier, dat hij aan de waarnemingen zijnen officieelen tijd
gegeven had, aanspraak maakte op de eerste herleiding , en
dat als ik de Singapore-sche tijdsbepalingen en seinwaarne-
mingen opzond, hij dan met de eerste mail, of anders althans
met de mail volgende op de eerste, zijne getallen zou terug-
zenden. Het schijnt dat de heer Poesor voortdurend is ver-
hinderd geworden deze belofte te houden, althans ik mocht
zelfs in de eerste jaren van mijn verblijf te Utrecht niets
ontvangen, en ook naar Batavia werd niets opgezonden.

In het begin van Februari 1880 ontving ik een schrijven
van den Captain U. S. N. S. R. Fraxkrin, van het Hydrographic

156

Office te Washington, mij mededeelende dat dat bureau begonnen
was eene lijst samen te stellen van secondaire lengtemeridianen,
en ook bezig was geweest zulke meridianen door middel van
onderzeesche telegraafkabels te bepalen. Hij verzocht mij
tevens hem te berichten of de bepaling, die ik met den heer
Poesox in 1871 tusschen Singapore en Madras gedaan had, tot
een finaal resultaat gebracht waren, dan wel of het werk nog
in denzelfden toestand was als ik in de »Astronomische Nach-
richten” in 1875 had bekend gemaakt.

Ik antwoordde den heer FRrANkuiN, dat de zaak in denzelfden
toestand gebleven was, doch dat zijne vraag voor mij eene
aanleiding was den heer Poeson op nieuws te schrijven.

Dit schrijven aan den heer Poeson bleef echter weder onbe-
antwoord, totdat ik eindelijk, in den laatsten zomer, de ver-
langde gegevens van hem ontving, wellicht ook wel eenigszins
door vriendelijke tusschenkomst der heeren Srone te Oxford
en Hip te London.

De heer Poeson zond mij namelijk bij een schrijven, gedateerd
Madras, 25 Juni 1882, niet alleen de resultaten zijner tijds-
bepalingen, maar ook de geheele afleiding van het lengtever-
schil, naar de wijze, zoo als hij gewoon was dergelijke bepa-
lingen te behandelen. Deze wijze bestaat daarin, dat uit elk
sein, dat met de telegraaf gegeven en op beide plaatsen was
waargenomen, het lengteverschil afzonderlijk werd afgeleid.
Mijns inziens wordt de omslachtigheid dezer methode niet door
haar nut opgewogen: men verkrijgt hetzelfde resultaat door
de verschillen der tijdmeters op beide stations op te maken,
zoo als die door al de seinen afzonderlijk gegeven worden,
en van deze verschillen alleen het arithmetisch midden te
vermelden.

Ook dan verkrijgt men gemakkelijk de waarschijnlijke fout
(w) de middelbare fout (m) of de gemiddelde afwijking (e) der
verschillende seinwaarnemingen: de heer Pocson gaf alleen de
laatste op, ik heb ook de beide anderen afgeleid.

Deze fouten waren:

157

seinen van m. w. e.
24 Juli Madras zE 0°,047 + 0,052 + 0,04
Singapore 0,169 0,114 “0,12
25 » Madras 0,078 0,055 0,06
Singapore 0,110 0,074 0,09
26 » Madras 0,072 0,048 0,06
Singapore 0,113 0.076 0,09
28 » Madras 0,078 0,055 0,05
Singapore _ 0 ,097 0 „065 0,07

Op het kantoor der afzending werden de telegraafseinen of
op het gehoor waargenomen of zelf gegeven; beide methoden
laten eene hooge nauwkeurigheid toe. Op het kantoor van
ontvangst moet van het lichtbeeldje, dat door het spiegeltje
van Thomson wordt teweeg gebracht, het begin van beweging
worden waargenomen, hetgeen in alle geval lastiger is, daar
hier het oog en het oor moeten samenwerken. Het blijkt wel
uit de opgegevene middelbare fouten dat de seinen, te Madras
gegeven, eene betere overeenstemming gaven dan die van Sin-
gapore; waarschijnlijk ligt dit daaraan , dat de ontvangene seinen
te Singapore nauwkeuriger werden waargenomen dan te Madras.
Gemiddeld vindt men uit de vier avonden, voor de seinen:

m. w. g
gegeven te Madras + 0,069 0,047 05,05
» » Singapore 0,122 0,082 0,09
gemiddeld uit beiden 0,096 0,065 05,07

Daar er nu bij elke vergelijking 48 seinen gegeven werden
(12 van Madras, 12 van Singapore, 12 van Madras en 12 van
Singapore) waarvan er gewoonlijk 46 aan beide zijden werden
waargenomen, behoeft het geen betoog, dat de vergelijking
der tijdmeters door de telegraaf wal de toevallige fouten aangaat,
niets te wenschen overliet.

De resultaten der tijdsbepalingen te Madras en te Singapore
worden nu door den heer Poesor in den onderstaanden vorm
opgegeven.

158

„Juli 24 at 11h Om Os Madras Mean Time Mr. Pocson’s chro-
»nometer Derr 1668 was 2°,15 fast, with a gaining rate of
»0s,00065 per minute;

vat the same moment at Singapore Professor OupeMans’ chro-
»nometer ScuMipr 525 was 2% 205,68 fast of mean time, with
»a losing rate of 0s,00144 per minute.

»The relative correction was therefore —2m 185,55 and its
»change + 0:,00207 per minute.”

Op dezelfde wijs was de opgaaf voor de drie andere avonden
gesteld. Schrijven wij die opgaven naar onze methode,
waarbij wij alleen correcties gebruiken, en dus voor de
gangen de verandering der correcties aannemen, waardoor een
versnellende gang, gaimimng rate, een negatief teeken verkrijgt,
dan hebben wij.

Betrekkelijke
Corr. Singa-
pore-Madras.

— 02220568 |H 0,00144 |— Ov2m18,55| + 0,00207
„ 25 10 46 + 2,05 |+ 0,00295 — 81129, 46, — 0,16266 |— 81151, 49| — 0,16561
» 26 10 24 + 5,78 |— 0,00585 |— 8 41520, 00/— 0,16269 |— 81525, 78| — 0,15686

» 28 10 40 + 14,29 + 0,00525 er 8 2510, 85) — 0,16227 |— 8 2525, 12| — 0,16550

M. T. Voor. tijdm.| Gang per | Corr. tijdm. { Gang per
Madras. | te Madras. / minuut. {te Singapore.| minuut.

Verandering
per minuut.

Juli 24 110 — 2,15 |— 0,00065

Ziehier nu de uitkomsten van de vergelijkingen der tijd-
meters door de telegraaf, benevens de afleiding van het lengte-
verschil :

Seinen Chron. te Chron. te {Aantal Verschil Betrekkelijke
Madras. Singapore. | seinen. correctie.

Lengteverschil.

2 EN Madras |40u52m54s,77 |12929uf7s,25 22 [Av56m42s,48|— Ov2m185,57| 1 2 25,1 X.

Singap. 14057 26,42 [1234 7,75 | 24 [436 A1, 31|— O2 18, 56 El r.

ik Madras |10 453 37,50 [2029 32,50 | 24 [9 45 55, 00 |—8 14 31, 10 23,90=1x.

5 il Singap. [4050 20,05 (2036 15,01 | 24 |9 Ab 5A, B |—8 11 52, U 2 U=lr.
( Madras |10 25 30,65 [2015 20,62 | 23 |949 49, 97 |—8 15 26, 05 AIX.

26 Kord! Singap. [4029 25,48 {2019 15,00 | 24 [949 49, 52|—8 15 26, 64 2 8GZlr.
Madras |40 35 52,17 [2033 40,89 | 23 [957 48, 72|—s8 25 24, 48 U UZI.

28 Juli singap. 11040 4,16 |2037 52,50 | 24 [957 AS,34|—8232B,47| B NTzlx.

159

l beteekent hier het lengteverschil van Singapore en Madras,
alleen nog aangedaan door het personeele verschil der waar-
nemers; z. beteekent den tijd dien de electrische stroom noodig
gehad heeft om over te gaan en de magneetnaald in den toestel
van Tromson zoo sterk te magnetiseeren, dat het lichtbeeldje
zich in beweging stelt, hetwelk, door het aan die naald be-
vestigde spiegeltje teruggekaatst, op eeu scherm geworpen wordt.
De vier verschillende avonden geven nu, voor het lengteverschil
van Singapore (Vlaggestok op Government-Hill) en Madras (me-
ridiaaneirkel):

Bae dulin LS li, At ZA A5 55 ET == 102,08

Bak ns 253, 32: 0, 58
DE vas 235, 40 0, 54
CEE 23, 705: 0, 535.

Hoewel nu de overeenkomst dezer vier, althans der drie
eerste resultaten vrij voldoende is, acht ik het toch raadzamer
alleen uit de eerste en derde bepaling het midden te nemen,
wij verkrijgen dan Singapore (Vlaggestok op Gov.-Hill) Madras
Meridiaancirkel).

18 54m 25°,565.

Om nu de lengte van Singapore hbeoosten Greenwich ,en door
bijvoeging van het in 1870/71 door den heer Soeters en mij
bepaalde lengteverschil Singapore — Batavia, ook de lengte van
Batavia af te leiden, moet de lengte van Madras bekend zijn.

In de vroegere jaargangen van den Nautical Almanac, tot
en met dien van 1881, was deze lengte aldaar opgegeven te
bedragen 5 20m 575,5 (volgens eene vroegere mededeeling van
den voormaligen bestuurder der Sterrewacht te Madras , Captain
W. S. Jacop). In den jaargang 1882 is deze lengte veranderd
in 5e 20m 59,4, zonder dat in de » Explanation”, die achter elken
jaargang gevoegd wordt, omtrent de herkomst van dit resul-
taat iets naders werd medegedeeld.

140

Op mijne navraag aan den heer Hip, den Superintendent
van den Nautical Almanac ontving ik de volgende opgave, die
hem den 25 Januari 1878 door Sir Geroree Army verstrekt was:

Ir. of V. en East of Greenwich 2 5m 6,520

Suez, » _» Mokattam O 5 6,917
Aden, » _» Suez 0 49 42, 656
Indian Bombay, » _» Aden 1 51 19, 985
Officiers \ Madras, » _» Bombay 0 29 45, 540
Madras , » _» Greenwich 5 20 59, 416

Verder schreef de heer Hinp mij:

»I also send for your own information the following extract
from Sir Groree Army’s letter:

Colonel Warker requests me to transmit to you, for insertion
(if you see no objection) in the Nautical Almanac the following
determination of the longitude of Madras by telegraphic opera-
tions. The necessary observations were made by Captains W.
M. Cameseuv and Heavisipe R. E.. 1 do not answer for the
accuracy (indeed [ have not all the observations); but I remark
that care was taken to determine personal equations, and to
observe stars on both sides of the zenith: and I have no doubt
of the general excellence of the work. The work of the Indian
observers was based on that of the Transit of Venus.

Tl am, Dear Sir, etc.”

In het onlangs door de engelsche regeering uitgegeven »Ac-
count of Observations of the Transit of Venus, 1874 December
8, edited by Sir Grorer BipperL Ary, 1881” is de afleiding
der twee eerste der bovengenoemde lengteverschillen in alle
bijzonderheden bekend gemaakt, maar de eindresultaten zijn
daar respectievelijk 05,08 kleiner en 0:,015 grooter.

Hoezeer vermeenende, dat aan de opgaven van dit werk de
voorkeur gegeven moest worden, daar zij als finale resultaten
moeten aangegeven worden, nam ik de vrijheid Sir Georee zelf
daaromtrent zijn oordeel te vragen; daar dit mijne meening

bevestigde, zal ik de daar voorkomende getallen nu in de plaats
stellen, en wij verkrijgen dus:

Mokattam … … Greenwich... 2h 5m 6s,24
Suez Un: se. Mokattam..…. O0 5 6,95

Ardens Ein zis: SUE ENE 0 49 42,656
Bombay … …… Aden. es. 1 51-19,985
Madras. …. Bombay... O 29 45,540
Singapore … … Madras … … 1 54 25,565
Batavia. Singapore. O 11 50,985.

derhalve, door optelling, 0. Lengte van Greenwich:
Madras _ (Meridiaan-Cirkel) _ 5h20m 59,55 == 80°14/’50’,25
Singapore (VL. stok op Gov. Hill) 6 55 22,714 == 105°50/41”,7
Batavia _ (tijdklep) 1 1hb A50 10648255.

Ten gevolge van deze nieuwe bepaling zullen alle lengten
in den Indischen Archipel, die van de vroegere aangenomene
lengte van Batavia afhangen, eene vermeerdering van 15,20 of
18/,0 moeten ondergaan.

De vraag doet zich nu voor: bestaat er kans dat deze
lengte spoedig weder voor eene andere zal moeten plaats
maken? _Daaromtrent kan ik thans slechts het volgende
mededeelen. 1° De lengte van Madras is nog eens door de
electrische telegraaf bepaald. Een kort verslâg hiervan, door
den Generaal Major Apptson, is afgedrukt in de Monthly Notices
van the Royal Astronomical Society van December 1877.

Men vindt aldaar de volgende optelling :

Berlijn, oost van Greenwich, uit den Nautical

Almanac . a NE „Ok 55m 54,9
Ispahan, ‘oost van Berlijn, door middel van

galvanische seinen, door Dr. Berker en

MR rse en Bt Aalbes \ Aularwaord® 1e 5,44

Kurrachee, oost van Ispahan, door galvanische
9

142

seinen tusschen Dr. Beeker en Dr. Frrrscu
} en Generaal Appisôn . vuns Gerelsteoride ot GG
Madras, oost van Kurrachee, door galvanische

seinen tusschen Generaal Apprson en den

heer BorBoN ss, Ue, nt. anr ENDS 6,22
Madras, oost van Greenwich. … … … … … ….5 20 59.65

Men ziet dat deze bepaling slechts 05,5 afwijkt van de vroeger
vermelde. Om te beoordeelen, welke bepaling de voorkeur
verdient, zouden alle bijzonderheden betreffende beide bepalingen
bekend moeten zijn, doch voor zoo ver mij bekend is zijn alleen
die betreffende de beide lengteverschillen Mokattam-Greenwich
en Suez-Mokattam gedrukt.

Daar nu de bepaling door middel van Aspahan en Kurrachee
stellig ook wel aan de Heeren Ary en Hip bekend zal geweest
zijn, en de bepaling over Aden blijkbaar verkozen is, zoo
geloof ik dat wij voorloopig ons aan de boven gegevene bere-
kening moeten houden, totdat de openbaarmaking van alle
bijzonderheden zal toelaten een beter oordeel te vellen. (%)

Maar al blijft dus, ook na grondig onderzoek, de lengte van
Madras over Aden onveranderd, moeten wij altijd in acht
nemen, dat bij de bepaling van het lengteverschil van Madras
en Singapore de gelegenheid ontbroken heeft, het personeel
verschil tusschen den waarnemer te Madras (ik weet niet of
dit de heer Pocson zelf of een zijner assistenten was,) en mij
te elimineeren of te bepalen.

Om het te elimineeren zou het lengteverschil nog eens moeten
bepaald geworden zijn, terwijl de waarnemer van Madras te
Singapore en ik te Madras waarnam: om het te bepalen zou
eene reis van mij naar Madras noodig geweest zijn, ik vond
echter met het oog op de hooge kosten dezer reis en het

(1) Hoogstwaarschijnlijk was de Generaal Appison te Kurrachee de tus-
schenpersoon, en bevonden zich de heeren Beeker en Frurseu te Fspahan en
de heer Pocson te Madras, zoodat dan de personeele fout van den Generaal
Appison uit het lengteverschil Ispahan-Madras geëlimineerd zon zijn, maar
het personeel verschil van de hh. Beeker en Frrrsen eenerzijds en den heer
Pogson anderzijds in het resultaat zou blijven.

145

tijdverlies, dat er mede gepaard zou gaan, geene aanleiding
dit voor te stellen.

Voor geografische en nautische doeleinden, ja zelfs voor de
behoeften van de berekeningen van eventueele waarnemingen
van den Venus-overgang van 1882 in Australië, was het
resultaat echter meer dan voldoende nauwkeurig; men kan
alleen beweren dat eene nog nauwkeuriger bepaling mo-
gelijk is.

Zoo als boven gezegd is, hebben de Noord-Amerikanen onlangs
het plan opgevat, over den geheelen omtrek der aarde de
lengteverschillen van eenige hoofdpunten met de telegraaf te
bepalen. Naar ik van den: heer Poeson verneem, is door hen
ook het lengteverschil van Madras en Singapore bepaald , maar
de uitkomst is nog niet bekend. Het zal dus later moeten
blijken of hunne bepaling meer vervrouwen verdient dan de
door den heer Poesor en mij uitgevoerde. Het verschil zal
in alle geval gering zijn.

De lengte van de bedoelde hoofdstations zullen eerst dan
definitief kunnen vastgesteld worden, indien zij den geheelen
aardbol omvatten, en allen met de hoogste thans bereikbare
nauwkeurigheid worden uitgevoerd: Elk resultaat moet vrij
zijn — zooveel mogelijk althans — van den invloed der
personeele: fouten der waarnemers, en de geringe nog over-
blijvende onnauwkeurigheden moeten vereffend worden, door-
dien de som van een keten lengteverschillen die den aardbol
geheel omvatten noodzakelijk 24°® Om 0:00 moet bedragen.
Of het plan der Amerikanen is, dien keten te voltooien is mij
niet bekend.

Urrecurt, 30 December 1882.

UITBARSTINGEN VAN VULKANEN.

AARDBEVINGEN

IN DEN 0. |. ARCHIPEL WAARGENOMEN
GEDURENDE HET JAAR 1882,

DOOR

Dr, J. P. VAN DER STOK.

A. UITBARSTINGEN VAN VULKANEN,

Eene merkwaardige en hevige uitbarsting van den Sindoro
had plaats op den eersten April 1882 en volgende dagen. Deze
berg, gelegen op de grensscheiding tusschen de residentiën Kedoe
en Bagelen heeft, zooals uit het bericht van den Resident van
Bagelen blijkt, verscheiden kraters: vooral uit die, gelegen op
de Noordwestelijke helling, schijnen zich de uitgeworpen gloeiende
massa’s een weg te hebben gebaand; de geheele kruin van
den berg was in een rookkolom gehuld, die zich hemelloog
verhief; de krater op de Noordoostelijke helling van den berg
was in veel mindere mate werkzaam. De uitbarsting begon in
den avond van den eersten April: te Wonosobo werd een geluid
als van elkander snel op volgende donderslagen gehoord in den
vroegen morgen van den tweeden April en de bewoners van
de dessas, tegen den Sindoro gelegen, en die der thee-etablisse-
menten Tambie en Bedakah hadden reeds maatregelen genomen
tot het verlaten hunner woonplaatsen. Te half negen in den

145

morgen van den 2den begon de werkzaamheid te verminderen ,
maar nog op den 5de stegen uit de Noordwestelijk gelegen
kraters hooge rookkolommen op. Sedert 70 jaar, zoo bericht
de assistent-resident van Ledok, was geene uitbarsting van den
Sindoro waargenomen.

Tot hoelang de werking duurde wordt niet nader vermeld,
waarschijnlijk echter nog gedurende verscheidene dagen, omdat
de resident van Bagelen bericht dat op den 7e" April in het
district Keboemen, regentschap Batang, een lichte aschregen
was waargenomen.

B. AARDBEVINGEN.

5 Residentie
= Datum en nar. Waarnemingsplaats. of Eiland.
=) Gouvernement.
z
ge
1} 1 Januari 10 v. m. Bandar Sidajoe (Ba-|Pekalongan. Java.
tang).
1 Januari 10 v. m. scat (Batang). Pekalongan. Java.
2| 12 Januari (Kalisalak en Soebah. [Pekalongan. Java.
3| 18 Januari 1—30 v. m. |Benkoelen, Benkoelen. Sumatra.
4} 29 Januari 10—30 n. m.|Paja Combo en Kota|Padangsche bovenl. {Sumatra.
Baroe (Pangkalan).
5| 31 Januari 5 v. m. Benkoelen. Benkoelen. Sumatra.
6/ 5 Maart (smorgens) _|Bima. Celebes en onderh. {Bima.
7} 7 Maart 12—45 n. m. |Padang. Sumatra's Westkust. Sumatra.
7 Maart 12—15 n. m. |Taloe (Ajerbangis). [Sumatra's Westkust. Sumatra.
8) 8 Maart 10—40 n. m. |Tjaringin. Bantam. Java.
8 Maart 11 n. m. Toeban en Djatirogo. Rembang. Java.
9| 9 Maart ('smorgens) _|Bima. Celebes en onderh. |Bima.
10f 9 Maart 11-30 n. m. |Karang Kobar (Ban-|Banjoemas. Java.
djarnegara).
11| 10 Maart 4 v. m. Karangkobar. Banjoemas. Java.
12f 10 Maart 11-—15 n. m. (Tjaringin. Bantam. Java.
13) 10 Maart 12—15 v. m. [Pekalongan. Pekalongan. Java.
10 Maart 12—15 v. m. |\Afdeeling Batang. Pekalongan. Java.
14, 11 Maart 11—15 n. m. (Anjer. Bantam. Java.
15| 15 Maart (smiddags) [Bima Celebes en onderh. |Bima.
16{ 18 Maart 6 n. m. Bandar-Sidajoe _ (Ba-\Pekalongan. Java.
tang).
17) 22 Maart 10 v. m. Afd. Wonogiri. Soerakarta. Java.
18/ 20 April 10 n. m. Bandar-Sidajoe. Pekalongan. Java.
19/ 29 April 3 v. m. Painan (Padang). Sumatra's Westkust. (Sumatra.
20, 7 Mei 12 middag. Linan (Kauêër). Benkoelen. Sumatra.
21| 29 Mei 5 n. m. Garoet. Preanger Regentsch. |Java.
22/ 2 Juni 2—30 n. m. Singkel en Siboga. [Sumatra's Westkust. |Sumatra.
23\ 5 Juni 9—40 n. m. _|Wahaai. Amboina. Amboina.
24| 5 Juli 9 n. m. Bima. Celebes en onderh. _|Bima.
25| 13 Juli (s nachts) Padang. Sumatra's Westkust. Sumatra.
26/ 4 Aug. 11-15 n. m. {Madioen, Ponorogo en |Madioen. Java.
Ngawi.
4 Aug. 9—55 n. m. |Kediri. Kedir1. Java.
4 Aug. 10 n. m. Blitar. Kediri. Java.
27| 11 Aug. 2—30 n. m. [Neira Amboina. Banda.
28 21 Sept. 10-30 v. m. |Amboina. Amboina. Amboina.
21 Sept. 10—45 v. m. |Banda. |Amboina. Bandar.
Í

N.B. De nummers 12 en 14 hebben waarschijnlijk betrekking op dezelfde aardbeving:
er heeft dan op cene der plaatsen eene vergissing plaats gehad in de opgave van den datum.

Richting, Duur.

DAN UE
ODNVN uee seeds eneeevacoads
/ A \ 10 seconden.
NZ 20 seconden.
BENNEN enal ederteadele
eN: 5 seconden.
NO— ZW. [Eenige sec.
NO.—ZW. 20 seconden.
MO enseeesse 15 seconden.
HEN: 5 seconden.
W_—0 10 seconden.
W—_0 50 seconden.
NO —ZW. (20 seconden.
ANN AE
DE EE EA
W.—0 30 seconden
NNS aeta snoeren
DA Wardie
NO ZW. (30 seconden.
NZ. 2 à 3 sec.
ZO—_NW. ! 2 seconden.
N0—ZW. | 6 seconden.
NZ. re EER
W.——0. 4 à 5 sec.
OENE |E anesansecere
ME venseensee) D SeCONden.
OENINDE Ee etkd aan osconsnsese
Me verven 10) seconden
W.—0 2 seconden
Ui HERE
W_—0. |Eenige sec.

Omschrijving van de beweging.

Lichte schok.

. . |
Drie hichte horizontale schokken.

Drie horizontale schokken.
Vrij hevige vertikale schok.
Lichte, golvende beweging.

Vrij hevige vertikale schok.
Lichte aardbeving.

Lichte horizontale beweging.
Vrij hevige schokken.
Horizontale schokken.

Lichte aardbeving.

\ Vrij hevige horizontale schokken.

Zeer zachte horizont. beweging.
Horizontale schokken.
Drie vrij hevige schokken.

Drie horizontale schokken.
Lichte, doch vrij langdurige
schokken.

Lichte aardbeving.

Twee horizontale schokken.
Twee op _ elkaar
schokken.

Lichte vertikale schok.
Vrij hevige schok.
Lichte schokken.

Vrij sterke aardgolving.

Vrij sterke horizont. aardbeving.
Sterke aardschudding.

Sterke vertikale schudding.
Lichte aardbeving.

Twee sterke aardschokken.

Eerste schokken horizontaal van
van Oost naar West, later vrij
hevige vertikale schokken.

Eén schok.

Eene horizontale aardbeving.

Bijzonderheden.

Een gedeelte van den muur
staande om het erf van het post-
‚_en telegraaf kantoor is ingestort.

|
'
|
!
|

Í
|
|
|
|
|

|
|

Gepaard met onderaardsch ge-
druisch.

Nummer

Datum en nur.

22 Sept. 2—30 n. m.

23 Sept. ’s avonds.

23 Sept. 11—10 n. m.
26 Sept. 11—10 v. m.

27 Sept. 7—30 v. m.
27 Sept. (voormiddag)
30 Sept. 30 n. m.

7 Oet. Zen 11 v.m., 1n.m.

9 Oct. 5 n. m.
10 Oet. 11 n. m.
10 Oct. 11 n. m.

24 Oct. ’s avonds.

2 Nov. 3—15 n. m.
13 Nov. 3—15 v. m.

| 16 Nov. 1 v. m.

16 Nov. 1 v. m

16 Nov. 1 v. m.

21 Nov. 12—50 v. m.
5 Dec. 2 v. m.

9 Dec. 1 v. m.

12 Dee. ’s avonds.

13 Dec. ’s morgens.

15 Dec. 4—56 v. m.

17 Dec.
18 Dec.

Ol vom.

8—35 v. m.

148

Waarnemingsplaats.

Residentie
of
Gouvernement.

Eiland.

Pontianak,
Singkawang en
Bengkajang.

Padang, Painan , Pria-
man.

Padang Pandjang.
Singkel.

Singkel.

Padang.

Singkel.

Tombo (Batang).

Taloe (Ajerbangis).
Amboina
Neira.

Padang Pandjang en
Palembajan.

Tabah Penandjoeng.
Padang.

Pekalongan.
Banjoemas.

Geheele resid. Kedoe.

Soemedang en Garoet.
Tombo (Batang).

Tombo (Batang).
Bima.

Bima.

Siboga.

Siboga.
Siboga.

Wesh. Afd. Borneo.

Sumatra's Westkust.

Sumatra's Westkust.
Sumatra's Westkust.
Sumatra's Westkust.
Sumatra's Westkust.
Sumatra's Westkust.
Pekalongan.

Sumatra's Westkust.
Amboina.
Amboina.

Sumatra's Westkust.

Benkoelen.
Sumatra's Westkust.
Pekalongan.
Banjoemas.

Kedoe.

Preanger Regentsch.
Pekalongan.
Pekalongan.

Gelebes en onderh.
Celebes en onderh.
Sumatra's Westkust.

Sumatra's Westkust.
Sumatra's Westkust.

Borneo.

Sumatra.

Sumatra.
Sumatr
Sumatra.
Sumatra.
Sumatra.
Java.

Sumatra.

Amboina.

Banda.
Sumatra.

Sumatra.
Sumatra.
Java.
Java.
Java.
Java.
Java.
Java.
Bima.
Bima.
Sumatra.

Sumatra.
Sumatra.

Richting. Duur.

Omschrijving van de beweging. Bijzonderheden.

meensensenserreeer| 2 SeCONden. | Vertikale schokken zwak tc re Benkajang herhaalde zich de

2 seconden.
20 seconden.

antevenenevensere

vanvertnenenenenen

sevorsesessceenssel 1D SECONdeEN.

AN. Eid
NO —ZW. |Eenige sec.
NE Race delen
ONE IN(DIEe en aaneen se
NAE 200
INE Eenige sec.
W— 5 minuten.
EE mesesvereereeene| Ó Seconden.
15 seconden.
INZ. 1 à 2 sec.
Eheenssneesersser 15 seconden.
ae Tar
ZN. deere
ZN. et EEN
| —N. 15 seconden.
ZN. 1 minuut.
Mmeescendenege he! L-en 3. sec.
[W—_0. 1 seconde.
INZ. 1 seconde.

schok te 4u—20) n. m. en
duurde toen 3 seconden echter
minder hevig.

Bij den eersten schok werd een
geluid waargenomen als het
loeien van een orkaan bij den
tweeden als van donder.

Te 5u—10 herhaalde zich de
schok weder in heviger mate
met een geluid gepaard als in
een verwijderd onweer.

Pontianak, sterker te Singka-
wang en hevig te Benkajang.

Vrij hevige aardbeving.

Vrij hevige aardheving.
Vrij hevige aardbeving.
Vertikale beweging.

Drie lichte horizontale schokken.

Eenige schokken.

Aardbeving i in horizont. richting.
Vrij hevige aardbeving. Gevolgd door zeebeving die tot
‘snachts 2 uur duurde.

Zachte aardheving.

Horizontale schok.

Twee belangrijke schokken.

Twee hevige vertikale schokken.

Vrij hevige aardbeving.

Vrij hevige aardschudding.

Lichte schokken. |

Lichte schokken.
Î
|

Lichte horizontale schokken. |
(Vergezeld door hevig gedruisch.
|
Í

Lichte aardbeving.

Twee kort op elkaar volgende
schokken.

Lichte aardbeving.

Lichte aardbeving. Vergezeld van zwak rommelend
geluid

8 k
Te

VERSLAG

OVER DE

GOUVERNEMENTS-KINA-ONDERNEMING
OVER HET JAAR 1882,
Se
J. C. BERNELOT MOENS.
OE

1. Weersgesteldheid.

Gelijk uit het bij dit verslag gevoegd overzicht der regen-
waarnemingen te Tjinjiroean, Kawah-Tjiwider en Soekawana
blijkt, is 1882 weder een jaar geweest, zonder eigenlijken
oostmoesson. Slechts de maanden Augustus en September
waren, als gewoonlijk, gekenmerkt door minder regendagen,
terwijl December, geheel abnormaal, ook ongeveer 18 droge
dagen telde.

2. Vermenigvuldiging.

Met ultimo December bedroeg het aantal in den vollen grond
staande planten 2099400. Hiervan zijn 85000 enten en stekken
van C. Ledgeriana en 609900 Ledgeriana-zaadplanten.

Op de kweekbeddingen bevonden zich nog 820700 planten
dezer soort, waarvan 16750 stekken en enten. Een geheelte
daarvan kan nog, in de eerste maanden van 1885 in den vollen
grond worden gebracht.

Het aantal in den vollen grond staande planten van C.
succirubra werd vermeerderd met 48900, dat der C. officinalis

met 17000. Ook bij deze soorten belette het droge weder in
December het uitplanten, zoodat, bij het einde des jaars, het
grootste gedeelte der daarvoor geschikte Plane nog op de
beddingen overbleef.

Ruim 80000 boomen der inferieure soorten, of die om eenige
andere reden verwijderd moesten worden, zijn gerooid.

De planten, afkomstig van de bezending zaden, die, in 1881,
van den heer Senuukrarr ontvangen zijn, konden ook nog
niet worden uitgeplant. Zij zijn nog niet genoeg ontwikkeld
om met eenige zekerheid te kunnen zeggen, tot welke soorten
zij behooren.

Van de Nilgherris zijn nog zaden ontvangen van de » hybrid”, —
nu meestal C. robusta genoemd. Ook van de directeur van
den botanischen tuin te Jamaica zijn zaden ontvangen eener
calisaya-soort en van een hybride van goede qualiteit, uit de
kinatuinen aldaar.

Met de vermenigvuldiging door enten werd voortgegaan, en
het aantal der geslaagde enten vermeerderde sterk, sedert over
de diensten van den uit Nederland gezonden boomkweeker
G. Torkamep Lammers konde worden beschikt. Een zeer groot
kweekhuis, geheel ingericht voor het maken van enten, werd
in de eerste helft des jaars te Tyinjiroean gebouwd en konde
in Juli ter beschikking van den boomkweeker worden gesteld.

Aan dezen werd ook opgedragen om proeven te nemen met
het enten in de open lucht, doch de door hem op die wijze
verkregen resultaten zijn nog gering. Van 88 oculaties in
Mei op 50 jonge succirubra’s geplaatst, zijn slechts tien, op
zes zeer jonge boomen, goed gelukt en deze groeien nu sterk
door. Op oudere, meer dan tweejarige, stammen gelukten
de oculaties niet. De plakenting, zooals die in de kweekhuizen
geschiedt, werd ook in de open lucht beproefd. Van ruim
100 dezer enten, zijn en slechts 8 gelukt, terwijl in de kweek-
huizen gemiddeld 75 pct. slagen. Kroongriffeling, op verschil
lende wijzen beproefd, gaf zeer slechte resultaten, zoowel op
jonge, als op oudere stammen. Het sterke bloeden der afge-

ls)
Le

sneden succirubra’s, dat, in sommige gevallen, meer dan twee
maanden aanhield, verhinderde de samengroeiing der beide
gewonde vlakken.

De proeven worden, eenigszins gewijzigd, nog voortgezet.

Het enten is, voor de gouvernements-onderneming van het
hoogste belang, om een plantsoen te verkrijgen, alléén bestaande
uit enten der kinine-rijkste Ledgeriana-individu’s. Daaruit toch
kan, binnen korten tijd, een overvloed van zaden van de beste
qualiteit verwacht worden. Doch voor particulieren is het niet
aanbevelenswaardig om, uitsluitend op die wijze, hunne plant-
soenen tot stand te brengen. Het enten kost daartoe te veel
tijd en te veel zorg, en men komt er te langzaam mede vooruit.
De gouvernements kina-onderneming is, bij eene kweekruimte
van circa 1000 vierk. Rh. voeten en met een geoefend per-
sooneel, slechts in staat om ongeveer 56000 geslaagde enten
per jaar te produceeren.

Een goede oogst van Ledgeriana-zaad, waartoe ook reeds
circa 1600 der jonge enten bijdroegen, gaf gelegenheid om
aan de aanvragen van particulieren om zaad dezer soort te
voldoen. Ook werd eene ruime hoeveelheid succirubra-zaad
verdeeld, terwijl de aanvragen om zaden van CG. officinalis
gering waren.

3. Ontginning. Onderhoud.

Op het etablissement Kendeng Patoeha zijn nog 12 bouws oor-
spronkelijk bosch ontgonnen, terwijl, te Tirtasart al het vroeger
gekapte woud plantklaar gemaakt is. Door het opruimen van
calisaya-plantsoenen werd voorts de noodige ruimte verkregen.

Met zorgvuldig onderhoud — het schoonhouden en greppelen
der tuinen — werd voortgegaan , zooveel de beschikbare krachten
dat toelieten. De groei der boomen op terreinen, die voor de
tweede maal beplant zijn, is onregelmatig. Sommige dezer
tuinen staan zeer fraai, even goed als die, welke op verschen
boschgrond zijn aangelegd, terwijl andere er slecht uitzien en
aanhoudend inboetingen noodig hebben.

155

De metingen, in vorige jaarverslagen vermeld, zijn, in
dezelfde maand van 1882 voortgezet. De kruinomvang is
echter niet meer gemeten, daar deze boomen gesnoeid zijn en
het verkregen cijfer daardoor niet vergelijkbaar zoude zijn met
de vorige.

Bij het Ledgeriana-plantsoen te Tjibeureum, was de gemid-
delde hoogte nu 5.14 meter, de gemiddelde stamomtrek 0.22
meter. De grootste hoogte bedroeg 5.70 meter, de grootste
stamomtrek 0.27 meter.

De enten te Trtasart, die nu drie jaar oud zijn, hadden
eene gemiddelde hoogte van 2.12 meter, bij een gemiddelden
stamomtrek van 0.19 meter. De grootste hoogte was hier
2.78 meter, de grootste stamomtrek 0.225 meter.

Bij de stekken van denzelfden leeftijd was de gemiddelde
hoogte 1.76 meter, de gemiddelde stamomtrek 0.145 meter,
terwijl de maxima waren: hoogte 2.75 meter en 0.205
stamomtrek.

De Helopeltis Antonii deed weder veel schade. Niettegen-
staande de grootste oplettendheid had het enten-plantsoen te
Tirtasari een sterken aanval te verduren, doch, bij het einde
des jaars, hadden de boomen zich grootendeels weder hersteld.
Op het etablissement Kendeng-Patoeha, waar de Helopeltis
zich nog niet vertoond heeft, is, in den laatsten tijd een ander
insect uit de orde der Hemipteeren, een klein, lichtgroen-
gekleurd dier, in zeer groot aantal opgetreden en begint ook
de officinalis-planten op dezelfde wijze te beschadigen als de
Helopeltis dat doet. Tot nog toe is niet geconstateerd, dat
deze Hemipteer zijne eieren in de kinaplant legt, zooals de
Helopeltis dat doet, en jonge, onvolkomen dieren zijn nog
niet aangetroffen.

De ziekte in de C. officinalis, waarbij de top afsterft, en
waarover in het vorige jaarverslag werd gesproken, vertoonde
zich ook weder, doch in veel geringere mate dan in 1881,
zoodat zij weinig schade veroorzaakte.

154
4. Oogst van Kina.

De oogst van 1882 bedraagt 126595 kilogr., waarvan
125215 kilogr. bestemd zijn voor verkoop in Europa, en
1580 kilogr. voor den geneeskundigen dienst in Indië. De
hoeveelheid zoude grooter geweest zijn, indien niet, gedurende
een gedeelte des jaars, te weinig werkvolk beschikbaar ware
geweest. Tuinen, die uitdunning noodig hadden, moesten
daardoor nog buiten behandeling blijven.

Het drogen dezer aanzienlijke hoeveelheden was, door het
aanhoudend regenachtige weder, dikwijls zeer moeilijk. De
droogkamer te Nagrak bewees goede diensten, doch zal in
1885 reeds vergroot moeten worden. De droogoven te Fjunjr-
roean is bijna voltooid en in het volgende jaar zal er ook
een te Rioen-Goenoeng gebouwd moeten worden.

Het transport der gepakte balen ging niet zoo vlug als
wenschelijk ware geweest, door gebrek aan transportmiddelen,
zoodat, bij het einde des jaars, nog circa 550 balen vervoerd
moesten worden naar Jjecao. Verbetering zal daarin eerst
komen, zoodra de spoorweglijn tot Bandong voltooid is,

De kinabast van den oogst 1881 is den 25°" Mei te Amster-
dam geveild. De volgende prijzen werden verkregen, per
half kilogram.

C. succirubra van 88 ct. tot 255 ct.
» calisaya javanica » 55 » » 200 »
» » Schuhkraft pas ded vn TOEI D
» _Ledgeriana al, 78: wor ank 70u
» _Hasskarliana » 60 » » 180 »
» officinalis » 264 » » 410 »
» _lancifolia p4155 pian er lbs

De gemiddelde prijs der geheele partij was / 1.549 per
half kilogram.

Eene partij van 2571.5 kilogram Succirubra-bast, die,
oorspronkelijk bestemd voor quinetum-bereiding, later ook voor
verkoop naar Nederland werd gezonden, is den 11°" October
te Amsterdam verkocht. De prijzen varieerden, per half kilo-

155

gram, van / 0.75 tot f 2.20. De middenprijs der geheele
partij bedroeg f 1.665 per half kilogram.

De geheele oogst van 1881 heeft opgebracht bruto
f_242607.20, netto f-218441.75.

Tijdens de veiling in Mei was de prijs der zwavelzure
kinine circa ‚f 170 per kil., met eene neiging tot daling.

Een gedeelte van het oorspronkelijk Ledgeriana-plantsoen,
dat, in 1879, voor de eerste maal geschaafd werd, is op
nieuw aan die bewerking onderworpen. De vernieuwde bast,
die nu drie jaren. oud was, had het zeer hooge kinine-gehalte
van 9.26 pct. gekregen, terwijl het gehalte van het schaafsel
des oorspronkelijken basts slechts 7.8 pct. was. Deze plant-
soenen der oorspronkelijke boomen, + 8!/ bouw , moesten
ook weder opgesnoeid worden en enkele boomen weggenomen.
Daardoor zijn verkregen: 9075 kilogr. of 1067,5 kil. per bouw.

Ook door opsnoeiing der jonge Ledgeriana-plantsoenen is
weder eene belangrijke hoeveelheid: bast verkregen, die, ge-
middeld meer dan 2 pet. kinine bevattende, voor de bereiding
‘van zwavelzure kinine geschikt is. De enten van het plantsoen
Tirtasari droegen ook tot den oogst bij, door den bast der
afgesnoeide takken.

Een groote partij Succirubra-stambast 1° soort werd ver-
kregen, uitsluitend door het gedeeltelijk schillen der stammen.
Het schaven dezer oude Succirubra’s werd niet voordeelig
gevonden, indien de boom daarna onbedekt werd gelaten , daar
de bast zich in onvoldoende hoeveelheid herstelde. Over het
algemeen is eene lichte bedekking der geschaafde hoomen van
alle soorten nuttig, om de vernieuwing van den bast te be-
spoedigen en zijne hoeveelheid te vermeerderen.

5. Personeel. Geldmiddelen.

Het personeel werd gedurende 1882 vermeerderd met een
boomkweeker, G. Torkanp Lammers, die in Mei zijn arbeid
te Tjinjiroean begon. Het enten en kweeken van planten is
hem op dat etablissement uitsluitend opgedragen.

156

Het vaste inlandsche personeel bestond op ultimo December
uit: 1 mantri kina, 1 timmerman, 1 pakhuismandoer en
218 boedjangs.

Gedurende een gedeelte des jaars was het aanbod van werk

onvoldoende.
De uitgaven ten dienste der onderneming bedroegen :
Tractementen van het Eur. personeel. … … … Á 51208.55
» 5 SE. » vaat en 0 GALOGO ND
Bezoldiging van daglooners..………………… … » 11475.505
Schrijfbehoeften.… SALI PER de LELO » 560.00
Reis- en verblijfkosten …… … … … …. voie d41 AbGOND
Aanmaak en reparatie van latelerdekdederki » 599.75
Transport en verpakking van kina. …… > 540715
Id. van geld en materialen………… …. RIN 490.17
Materialen voor kweekhuizen, droogoven en
loodsen. INE PROD CHEOEORTE IUD 00
Benoodigdheden v. h. laboratorium... » 297.00
Bediende v. h. laboratorium. … … … desk. SIB: » 180.00

Totaal. ……… f 719901.445

Dit bedrag overschrijdt het geraamde bij de begrooting van

1882 met f 5141.449, hetgeen vooral veroorzaakt is door den
grooteren oogst.

6. Verspreiding van Kina.

De lust tot het planten van kina neemt onder de Europee-
sche landbouwers meer en meer toe. Bij de lage koffieprijzen
begint men op de meeste koffieondernemingen ook kina te
planten, waartoe deze gronden gewoonlijk geschikt zijn.

Bij Gouvernements Besluit van den 8" April 1882, N°.
werd bepaald dat de hoofden van gewestelijk bestuur niet
meer halfjaarlijks behoeven te rapporteeren omtrent den stand
der proefaanplantingen in hunne residentiën, maar dat zij
voortaan in het jaarlijks in te dienen cultuurverslag, tegelijk
melding moeten maken van hetgeen door hen ter bevordering

der kinacultuur is verricht.

157

Bij de groote uitbreiding, die de kinateelt door particulieren
heeft gekregen, hebben deze proefaanplantingen der bevolking
haar belang geheel verloren. Nut hebben zij slechts zeer
weinig gesticht, daar de bevolking er nergens door is opgewekt ,
om zelve kina te planten voor eigen rekening.

Door de houtvesters is in de residentiën Pekalongan, Bage-
len, Kedoe, Semarang en Japara gebruik gemaakt van kina
als tusschenplant bij het aanleggen van wildhouthosschen.

Aan den Directeur der Gouvernements-kina-onderneming
werd opgedragen om den stand dier aanplantingen op te
nemen, en dit geschiedde in de maanden October en November.
De bevinding, waarover afzonderlijk werd gerapporteerd, was
niet zeer gunstig. Op de meeste plaatsen had men te uitge-
breide stukken beplant, zoodat later de middelen ontbraken
om ze goed te onderhouden. De planten verstikten dan in
de slechte soorten van onkruid, die op deze ontwoude berg-
terreinen voorkomen, en groeien weinig of niet, zoodat daar-
door het doel niet bereikt wordt.

Waar de aanplant goed onderhouden konde worden, bleek
de C. succirubra overigens voor dit doel wel geschikt, terwijl
het gebruik van andere kinasoorten daartoe moest worden
ontraden.

Bij Gouvernements Besluit van 27 November 1882, N°. 26,
werd de machtiging gegeven om 2000 stuks Ledgeriana-enten
per jaar op publieke veiling te verkoopen, tegen een minimum-
prijs van tien gulden per ent. Het voorstel daartoe was
vooral gedaan om den particulieren planters de gelegenheid te
geven zich in het bezit te stellen van planten, afkomstig van
_moederboomen, wier gehalte met juistheid bekend is, om
die te gebruiken voor kunstmatige vermenigvuldiging en voor
zaadwinning. Voor den verkoop zijn bestemd enten van
moederboom 89, die 11 pet., en van moederboom 75, die
10.6 pet. kinine bevat.

2. Kennis der in Java gekweekte kinasoorten.
De eenige boom, die tot nog toe gebloeid heeft van de 15,
10

158

gewonnen uit het zaad, dat in 1872 van den Heer Schuhkraft
ontvangen werd. bleek, in de bloem, niet geheel overeen te
komen met de typische Ledgeriana’s. De bloemen waren wel
knikkend, doch lichtrozenrood van kleur. Het is wel moge-
lijk dat deze vorm meer nadert tot de CG. calisaya van Weddell,
hetgeen ook overeenkomt met de opgaven van Howarn, dat
de echte calisaya-bast van Bolwië, altijd cinchonidine bevat,
gelijk dat ook, in ruime hoeveelheid, bij de bast dezer boomen
is gevonden.

De planten der CG. Trianae (CG. Pitayensis) zijn op verschil-
lende kina-ondernemingen verdeeld, van 5000—6000 vt.
boven zee. om te onderzoeken welk klimaat het best voor
haar geschikt is. Tot nog toe ontwikkelen zij zich zeer snel
en overal even goed.

De te Tjinjtroean in den vollen grond geplante hybriden
groeien zeer sterk. Zij blijven tot nog toe, in habitus, het
midden houden tusschen de beide soorten, waarvan zij af-
stammen. Ook de hybride van Britsch-Sikkim, die op dezelfde
plaats is uitgeplant, schikt zich zeer goed in het klimaat van
dien tuin.

S. Scheikundige onderzoekingen.

In den hierbij gevoegden staat Lt. B. worden de uitkomsten
vermeld van die alcaloïd-bepalingen, welke eenig bijzonder
belang aanbieden.

1—24 zijn alcaloïd-bepalingen van vierjarige afstammelingen
der C. Ledgeriana, van zeer typisch uiterlijk. Zij bezaten
in overeenstemming daarmede dan ook een zeer hoog kinine-
gehalte. De analysen 7 en 16 hebben betrekking op bast,
gesneden uit tien boomen, die niet uitgezocht werden, maar
voor de hand genomen, zooals zij, op een terras, op elkander
volgden. Het cijfer van 9 pct. kinine, dat hier werd aange-
toond, stelt dus meer het gemiddelde voor van den stambast
uit dit plantsoen, terwijl het kinine-gehalte, bij uitgezochte
typen, zelfs klom tot 12.5 pct. Niet alléén in de gouverne-
mentstuinen komen deze uitmuntende typen voor, maar ook

159

in de particuliere plantsoenen zijn zij niet zeldzaam, zooals
de analysen 18—24 aantoonen.

Onder de planten, gewonnen uit zaad van CG. Ledgeriana,
worden nu eens meer, dan weder minder individuën aange-
troffen, die door forschen groei en het groote, breede blad
tot C. succirubra naderen en die waarschijnlijk bastaards zijn
der beide genoemde soorten. De alcaloid-bepalingen 25—58
zijn uit bast van zulke bastaarden gesneden, en men ziet
daaruit, dat het kinine-gehalte in deze boomen nu en dan
zeer hoog kan worden. Hunne cultuur zoude zeer voordeelig
zijn, indien zij, uit zaad gekweekt, getrouw het type terug-
geven, daar zij gemakkelijklijker en sneller groeien dan C.
Ledgeriana en in denzelfden tijd meer bast produceeren dan
deze. Een weinig van het zaad der besten onder hen is uit-
gezaaid, ten einde hiermede de proef te nemen.

Uit vorige onderzoekingen was gebleken, dat de na af-
schaving vernieuwde bast van CG. Ledgeriana na één en zelfs
na twee jaren, bij boomen van vijftienjarigen leeftijd, nog
niet weder op het oorspronkelijk kinine-gehalte was terug-
gekeerd. Daarom werden, bij eene groote partij boomen,
aan den vernieuwden bast drie jaren tijd gegund om zich te
herstellen, en nu toont de analyse 40 aan, dat het vernieuwde
schaafsel 9.26 pet. kinine bevatte of bijna 1%/, pet. meer dan
de oorspronkelijke, twaalfjarige bast, die, volgens een in 1879
onderzocht monster, toen 7.8 pet. kinine hield.

De tak- en twijgbast, verkregen door opsnoeiing der jonge
Ledgeriana-tuinen, blijkt een zeer goede grondstof te geven
voor kinine-bereiding, zooals analysen 45—54 aantoonen. Het
kinine-gehalte wisselde, bij verschillende partijen, af tusschen
1.45 en 4.38 pet. N°. 50 is een onderzoek dierzelfde bast-
sorteering, verkregen door opsnoeiing der één- tot driejarige
tuinen in het enten-plantsoen te Tirtasari.

Behalve deze, hebben ook de analysen 41—44, 55—57 en
59 betrekking op geënte boomen. Om een beter overzicht te
geven, heb ik hier deze analysen in anderen vorm opgesteld.

160

| 2 5 he

EE 5 EE 5 Rn EE Es

Bl as ER sell Srl SUI Sa RE

Ei Ss Da | Ep'm 85 Em O5

AEN KEN AE

_ 5 == ud _ u = 1/7)
Kaamerntiessrnnsusses schede t 6.90 | 0.74 4.89 1.65 4.52 158|| 5.59 1.76
Cinchonidine. — 0.21 — 6.1 1.24 69 1.55 5.55
Kimidmer ria eederekbns sene — 0.11 — — — — — —
Ginchonine. …....esanssentee 0.70 1.95 1.46 | 255 0.79 |. 291 0.87 5.86
Amorph alcaloid…………… 50 | 0.75 1.01 1.57 || 0.98 45 0.85 115

Totaal enor | 7.90 5.74 7.56 | 11.69 7.55 | 12.63|| 882 | 12.50

1. C. Ledgeriana, geënt op C. Josephiana.
B ns » >» _» _succirubra.

De griffels zijn genomen van moederboom 89. Bast van 21
tweejarige planten.

5. GC. Ledgeriana, geënt op C. succirubra. De griffels zijn
genomen van boomen, wier bladen paarsch zijn aan de on-
derzijde. De bast was van tien boomen, die 2!/, jaar oud zijn.

4. C. Ledgeriana, geënt op C. succirubra. Bast genomen
van 9 driejarige boomen van gewoon type.

Later is nog eene analyse voltooid van bast, genomen van
boompjes, die ontstaan zijn door enting van Ledgeriana-griffels
van den moederboom N°. 25, op succirubra-stammen. Daarbij
is verkregen voor den Ledgeriana-bast 7.57 pct. kinine, geen
einchonidine, en 1.14 pet. einchonine en amorph alcaloid.

De betrekkelijk groote hoeveelheid ecinchonidine, bij 5 en 4
gevonden, scheen een oogenblik de vrees te kunnen wettigen,
dat door den succirubra-stam toch eenigen invloed op de
Ledgeriana-griffel werd uitgeoefend. En eveneens was het
kininegehalte in de succirubra-stammen wat hooger dan ge-
woonlijk, zoodat dit op eene wederkeerige werking van ent
en onderstam konde duiden.

De analysen van den bast dier boomen, welke ontstaan zijn
uit griffels van 89 en 25, nemen echter die vrees weg. In
geen van beiden werd een spoor van cinchonidine aangetroffen.

161
Het voorkomen van dit alealoid bij 5 en 4 moet dus verklaard
worden uit de omstandigheid, dat daartoe griffels zijn gebezigd
van cinchonidine-houdende moederboomen.

Voortaan wordt alléén geënt van boomen, in wier bast geen
einchonidine voorkomt, en bij voorkeur van den boom 25,
waarvan reeds een groote aanplant bestaat en wiens zaad ook
steeds afstammelingen geeft, die uitmunten door een zeer hoog
kinine-gehalte.

Door de analyse van officinalis-basten werd op nieuw beves-
tigd, dat de wortelbast dezer soort zeer rijk aan kinine is.
De analyse 62 is van den bast eener te Lembang gegroeide,
ongeveer 14-jarige boom, die zich langzaam ontwikkeld had:
het alcaloidgehalte is echter toch zeer hoog. Eene typische
C. officinalis, var. angustifolia, analyse 65, toonde ook weder
het hooge kinine-gehalte, dat, voor deze variëteit, het eerst
door Brovenron werd gevonden.

De eenjarige vernieuwde bast van de officinalis-hybride , ana-
lyse 64, die in zijn oorspronkelijken bast 10 pet. alealoïd
bevatte, waarvan 2 pet. kinine en 6.9 pet. einchonidine, hield
nu 2.8 pet. kinine en 1.8 pet. einchonidine.

De bast der C. cordifolia-boomen te Rroen-Goenoeng , op 5000
Rh. vt. gegroeid, hield eene hoeveelheid kinine, die belangrijk
hooger was dan in den bast dezer soort tot nog toe werd
aangetroffen.

Banpone , 28 Februari 1885.

STAAT A.

LIGGEN EN GEMETEN
HOOGTE BOVEN ZEE
DER
PLANTSOENEN.

(De hoogte uitgedrukt in Meters).

)

Aanwezig op ultime

162

AANTOONING van den toestand der Gouvernements

PLANTEN IN DE KWEEKERIJEN.

Lembang 1251
Geb. Tangkoeban Praoc.
oi) We 1625
Geb. Tangkoeban Praoe.
Trhatdeng e. 041 1527
Geb. Wajang.
Tjibeureum.....… 1560
Geb. Malawar
Tjinjiroean......… 1566.

Geb. Malawar

Rioengoenoeng..……… 1625
Geb. Tioe.
Kawah Tjiwidei.... 1950.

Geb. Kendeng-Patoeha

shi EE
Geb. Malawar.

1850
1881

1882

1880
1881
1852
1880
1ö8l1
1882

1880
1861
1882

1850
1681
1862

1830
1881
1862

1680
1861
1882

1850
1881
1882

Totaal der afzonderlijke
soorten.

| 1880

1881
15882

Totaal generaal van alle
soorten.

1880
1881

8 5 3 Ë
he F 5 5
— | __ 19950 He
sek 20000 e
Ln 20000 BE
18500 E ze 4e
28000 an Be Ee
35000 Ln en a
|__29800 70000 en ar
9600 53000 in c
66000 84000 | _— zò
67400 12000 a ‚5
129000 23300 Le ae
|_188000 25800 en 2
81000 58000 cä
277400 33000 en, pi
360000 28000 an Te
33700 31000 zn RE
56000 25000 ie Je
130000 | 21500 | —
ed 17500 80000 En
Ey 45000 22300 BEN
oe 19000 | _186800 EE
42000 el Iden
15000 en B,
41700 zt EL
272400 | 208450 \ 80000 pe
515000 | _199300 22300
280700 | 198300 «_ 186800 pen
(a) 560850
736600

(a) Hieronder zijn begrepen 3750 stekken en 15000 enten.

(b) Hieronder zijn begrepen 85000 stekken en enten (buiten de + 6000 oorspronkelijke Ledgeriaua's)

1205800

165

kina-plantsoenen op Java over het jaar 1882.
EE EEEN BREE AE EERS TRC ERE.

PLANTEN IN DEN VOLLEN GROND. ‘
_ Totaal
s | ” z Bs 5 | El s generaal
E 5 5 E : E E e z der Toelichtingen.
ae ON API 2 E en
E Es É 3 5 = EE 5 planten.
5920 | 80400 | 50000 | — ee 200 |} 156470
5900 | 75000 | 76500 | — En — || 177400 ||
5900 | 74500 | 78000 be É 178400 ||
À mre Vm | eg ram ns |
110950 | 115000 | 36700 | 76400 | 3700 60 || 561360
130700 | 110500 | 36040 | 75000 — | 380200 |
144000 | 100000 | 35900 | 74000 | — — || 388900 |
46800 | 76000 75000 | | 30600 1000 |_— || 338200 |
54000 | 50000 | 125000 |__36000 600 | _— || 328200
50000 | 25000 | 145000 | 35000 — | __— {| 405000 |
mn en, Ennn nente
122300 | 96000 | 17500 | __5000 1000 221200
1330C0 | 87000 | 19000 | -— {1000 | — || 392300 |
160000 karon0, 80000 | 24600 | _— ee — || 478400 |
127000 | 122800 | 51800 | _4000 | 9000 | — || 453600 |
150000 | 107500 | 58800 | 4000 | 9000 | — _ || 639700
166000 | 107000 | 71000 | _ 4000 | _9000 Ee 745000 |
69000 | 120000 | 61800 |__3000 | __ 2000 320500 |
80000 50000 | 92000 | 2500 1500 | _— || 347000 |
90000 | 59000 | 94000 | 2500 | — — _|{ 397000 |
E: HEUS 5edoe lado. | 376000 |
600 | _— 18300 | 340600 | _— Er 426800 |
600 26000 | 360000 | — | 592400 |
16100 | _— a Ë 58100 ||
66480 | _— a A5 — 5 81480 |
78400 2e = 120100 |
498070 | 630200 | 278300 | 401050 | 16700 2385430 |
620680 | 520000 « 425600 | 458100 | 12100 \ — 12773080
694900 | 445500 « 474500 | 475500 |__9000 3305200
|
(b) 1824580
2036480
2099400
Bandoeng, 1 Januari 1883.
De Directeur der Gouvernements-kina-onderneming

(w. g.

) J.C. BERNELOT MOENS.

164

Nummer.

Sraar B. OVERZICHT der gedurende 1882 verrichte
SEA ME CNE ET RENTREE LET ETE
= EIS
z 5 RE od

KINA-SOORT. Groeiplaats. | £ 8 E 5 Be z

E EN ENE

z © =4 S |I 4 nl
1/C. Ledgeriana. Rioen Goenoeng., 5.94| 213! — 1.60 9.67
2e » » 9,46 | — — 1.22 10.68
3 > » 11.54 — — 0.80 12.34
Aj» ’ » 10.02 | — — 0.75 10.79
5» : » 10.64 | — — 0.92 11.56
6)> 7.02 — 0.49 7.51
7» > » 9.20 — 0 96 10.16
8)» » 12.05 — 1.19 13.24
9» » 10.90 | — — 0.97 11.87
10» > ’ 1189 | — -- 1.17 13.06
11|» » 11.40 | — en 1.02 12.42
12|» » 876 | — 0.96 9.72
9 > 129 — - 1.14 15 45
Ml» » 10.26 | — 0.64 11.10
15» » 10.68 | — -— 0.95 11.65
lBj sr 8.54\ 040 | — 112 | 1006
17 > » 079 \ — -— 1.60 11.39
18 > Tjipopohan. 125 | — — 2.35 9.60
19» : Djajagiri. 10.68 — - 2.37 15.05
20)» » » 10.71 | — — 1.32 12.03
21» » » 746 | — —- 2.10 9.56
22)» » ’ 1237 | — — 1.24 15.61
23)» ’ Kertamana. 1175 | — —- 1.06 12.81
24» ’ » 891 | — — 1.96 10.87
25» » met hybride uiterl.{Tjibeureum. 174 | — — 2.27 10.01
26 » » » » » » 4.52 1.00 zr 900 8.87
27 |» > ’ 1110 | — — 1.70 12.80
28» > » 278 498| — 2.63 10 39
29)» > : » 8.53 | — — 2.26 10.79
30)» 2 > > 159 | — - 2.39 9.98
31» ke ARN » » 300/ 155| — 1:57 6.12
32 bard »__{Lembang. 2.36 | 282| — 3.37 8.55
JJ» nl » ___{Rioen Goenoeng., 832| — — 1.45 9.77
JA» ld ° » 208| 3.77 | — 2.32 8.17
35» ah ‚ : 10.33 | — — 2.75 15.08
36» on Sd ’ » 438| 249 | — 1.95 8.60
37 |» TE » ’ 227 | 471 — 1.60 8.58
38» esb ' ’ 2.97, 047 | 0.07 3.70 7.21
39» » oorspr. boom No. 38 8.82 | — — | 0.60, 0.60 | 10.02
40» » Tjinjiroean. 92%6| — — | 0.31 | 0.66 | 10.23
41» » geënt op C. Joseph. Tjibeureum. 6.90 | — — | 0.70/| 0.30 7.90
42. » … __…» C. Succir.{Tirtasari. 489, — — | 146| 1.01) 7.36
43» KE ’ : 452| 124| — | 0.79/ 0.98| 7.53
44) ne » ». 5.59 | 153| — | 0871 0.83| 8.82
45» » twijg- en takbast.|Nagrak. 2.67 | — 0.09 1.67 445
46 Ti ’ : 438 | — 0.29 1.92 6.59
47» a » : 3.18 1.02 1.71 5.91

165

aleatoid-bepalingen van Java-Kina-bast.

| Afstammeling van No. 23 a.

2 » » srate:

B) ’ Mrt

4 : nk eed.

5 » sE fre!

6 7 S Claard

fl, » "> > ten boomen gemengd.
8 » vR:

9 ’ sd gen.

u » mn Pen 4E.

12 » ARAS abe dd.

13 » OND, Gatihedf.

14 » aM" Adeje

15 » MA rd.

16 ’ "> tien boomen gemengd.
17 , niet genummerde boom; fraai type.
18 » helde, » boomen.

19 ’ ‚No. 23.

20 ’ AU:

91 Â Hp

992 tte K:

5 » „miet genummerde boom.

4 N » » »

25/ Breedbladige sterk groeiende boom A. succirubra-achtig.
26 » ’ ’ Weet 1E

27 » : ’ ent

28 ’ ’ ’ re) Dt ‚

29 » ‚ ee hb: :

30 ’ : opha :

3l ’ ‚ ’ ‚6.

32 » - : : »

33 Afstammeling van No. 23, 1 succirubra-achtig.
34 ’ Er Na 2

35 » Ae hj

36 » » … 30, 4

37 ’ ed 5

38 ’ 6

ze Oogst schaafsel drie jaar vernieuwd.

42) Entrijs van moederboom No. 89 monster van 21 boomen 2 jarige bast.

43) Entrijs van niet onderzochte boomen; bladen aan de onderzijde rood; bast van :
boomen die 21/9 jaar oud zijn.

44\ Entrijs van niet onderzochte boomen; bast van 9 driejarige boomen.

45| Oogst. De hast van jonge takken en twijgen gemengd.

46 Idem.

47 Idem.

166

OVERZICHT der gedurende 1882 verrichtte

Nummer.

e= EN EE Ge

KINA-SOORT. Groeiplaats. |Z 8 2 EIEEl 3

=| "© É= © z

KE iz ze REE ©

jan) 5) ae) Nd Ll

48lc. Ledger. twijg- en takbast |Nagrak. 991) — 0.02 1.79 5.90
49» » » ’ » 331 | — — 1.54 4.85
50» » Tirtasar. 264 | — — 2.07 471
51» > » »__[Tjibeureum. 2.07 | — 0.15 1.35 955
52) » » » » 145 | — 0.07 1.24 2.76
53» : » : : 235 | — -- 1.70 4.05
54» » » » » 281| — 0.20 1.34 455
55|» Succirubra. Tirtasar1. 1.65| 614| — | 253| 1.37 | 11.69
56» : ‚ 1.58) 5.69) — | 291/ 145 | 12.63
57 |» : » 1.76| 5.55) — | 386[ 113 | 12.30
28. » vernieuwde bast.|Tjinjiroean. 221| 194 — | 2.80| 0.65 | 7.60
59 |» Josephiana. Tjibeureum. 0.74| 0.21| Oll| 1.95'073| 44

60» Offinalis. Tjinjiroean. 1.90 | 1.19 | 0.08 0.66 zl

: ” „ 3.93 | 161| 0.97 2.69 —

62» ’ Lembang. 494| 261\ 0.07 1.03 Kr

63» » Kawa Tjiwedei. | 742| — 0.16 1.35 —

64» » ’ 247) 184 — 1.99 —
65/» Cordifolia. Rioen Goenoeng.| 1.79) 047 | 0.55 4.62 7.43
66 » ’ 2.64| O4A1{ 0.50 2.74 6.29
67)» » 2.70 | 0.60| 031 3.10 6.71

167

alcaloid-bepalingen van Java-Kina-bast.

Oogst. De bast van jonge takken en twijgen gemengd.
Idem.
Idem.
Idem.
Idem.
Idem.
Idem.
Stam waarop de Ledgeriana, analyse 42, is geënt.
: » » 43 >

» » » 44
Oogst.
Stam waarop de Ledgeriana, analyse 41, is geënt.
Bast van uitspruitsels van op stomp gekapte boomen.
Wortelbast der stompen.

Zeer smalbladige variëteit.
Vernieuwde bast van den boom, waarop analyse van 1881 betrekking heeft.
Stambast van tien-jarigen boom.
Idem.
Takbast van [dem.

168

Sraar C.

HOEVEELHEID REGEN EN AANTAL REGENDAGEN
OP DE KINA-ETABLISSEMENTEN

Tjinjiroean, Kawah-Tjiwidei en Soekawana,

waargenomen gedurende 1882.

mmm

TJINJIROEAN. KAWAH-TJTWIDEL [| SOEKAWANA. (*)

MAANDEN. Hoeveelh. |_Regen- || Hoeveelh. |_Regen- Hoeveelh. kein

| regen in dagen. regen mm dagen. regen In dagen.

mm. mm. mm.
|

Januari 501 27 | 418 18 || 215 22
Februari. .… … 567 22 ia 25 554 24
MAAR Des onee. 540 25 266 19 251 18
ADE Hi 540 17 505 22 264 25
Mel. toost anidslere 521 20 500 25, fra 21
OR ee 450 26 || 554 25 | 428 24
uli ABE DE 275 ir, 288 22 504 25
Augustus … 55 6 66 10 5 11
September … … 129 15 205 15 91 9
October 50... 529 26 555 29 559 25
November... … 449 25 685 50 442 22
December … … … | 240 12 169 11 104 14

(*) Soekawana, een particuliere Kina-onderneming, ligt op den Tangkoeban-Prahoe,
op 1.5 kilometer van het gouvernements-etablissement Nagrak en 30 meter lager dan
de opzienerswoning aldaar.

A.J.Wendel lith.

AJ Wendel Gun

De Pe Stunver del

BOEK WERK EN

TER TAFEL GEBRACHT IN DE VERGADERINGEN VAN DE DIRECTIE

DER

KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING
GEDURENDE HET JAAR 1885.
(Januari— Juni).
OSE

Bataafsch Genootschap der proefondervindelijke wijsbegeerte
te Rotterdam.

Programma.

Koninklijk Instituut van Ingenieurs.

Jaarboekje.
Tijdschrift 1881—1882 4e Afl. 2e gedeelte; 5e Afl. teen 2e
gedeelte.
Idem 18821885 te afl. te en 2e gedeelte.
2e » 1e » 2e »
5e: » 1e gedeelte met bijlage. 4e.

Geologisches Reichsmuseum in Leiden.

Sammlungen 1. Beiträge zur Geologie Ost-Asiens und Austra-
liens, herausgegeben von K. Martin und A. WricHmann.
Heft II. Gesteine von Timor. Leiden 1882. S°.

Museum van Kunstnijverheid.

Verslag 1882. Haarlem 8°.

Indisch Genootschap te ’s Gravenhage.

Verslagen der Algemeene Vergaderingen.
Algem. Vergadering van Juni 1882.

» > » September 1882.

» » „November 1882. &°,

tu Aardrijkskundig Genootschap te Amsterdam.
Tijdschrift. Deel VIT No. 1, 2.
Bijbladen.
De Triangulatie van Sumatra door F. pe Bas.
La Hollande et la Baie de Lagoa door M. L. van Deventer. 4°.
Midden-Sumatra. Reizen en onderzoekingen der Sumatra-
expeditie, uitgerust door het aardrijkskundig Genootschap
1877—1879, beschreven door de leden der expeditie onder
toezigt van Professor P. J. Vern, A. L. van HasseLr en Jon.
F. SyrrremAN. Afl. 5.
L Reisverhaal.
IL Aardrijkskundige beschrijving met atlas.
HI Volksbeschrijving en taal.

Koninklijk Instituut tot bevordering der Taal- Land- en Volkenkunde
van Nederl. Indië.

Deel VL. ’s Hage 1885. S°.

Nederlandsche entomologische Vereeniging.
Tijdschrift Deel XXVI Afl. 1 en 2. 's age 1885. 8°.
Handleiding voor het verzenden en bewaren van uitlandsche
insecten. ’s Hage 1882. 8°.
J. H. var Wurp. Repertorium betreffende Deel XVII—XXIV,
Ze Serie van het Tijdschrift voor Entomologie. 's Hage 1882. 8°.

Nederlandsche Maatschappij ter bevordering van Nijverheid. —
Tijdschrift. 4° Reeks Deel VIT Januari, Februari, Maart,
April 1885. 8°.
Tijdschrift. Extranummer. 8°,

Archives Neerlandaises des sciences exactes et naturelles.
par L. H. von BAUMHAUER.

Tome XVII 5, 4, 5. Haarlem 1882. 8°.
»_ XVI T. » 1783. 87%

Koninklijk Nederl.’ Meteorologisch’ Instituut.

Jaarboek 1881 langfolio.
Id. 1882 »

Nederlandsche Regeering.

Bôrô Boedoer op het eiland Java, afgebeeld door en onder
toezigt van F. CG. Wrirser met toelichtenden en verklarenden
text naar de geschreven en gedrukte verhandelingen van F.C.
Winsen, J. F. G. Brumunp, bewerkt en uitgegeven op last van
Zijne Excellentie den Minister van Koloniën door Dr. GC. Lemans.
2 Exemplaren (1 in de nederlandsche en 1 in de fransche taal)
met atlas en textplaten. Leiden 1873/1874. 8°.

Jaarboek van het Mijnwezen in Ned. Oost-Indië, 11e jaar-
gang 1882, 2e gedeelte.

Musée Teyler.

Archives. Serie Il vol I, II, IL.
„IMS 4
toe;

Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam.

Jaarboek voor 1881. Amsterdam S°.

Verslagen en mededeelingen. Afd. Naturkunde. Tweede reeks
Deel XVIII stuk 2 en 5 Amsterdam 1882. 8°.

Verhandelingen Deel XXII.

Processen-verbaal van de gewone vergaderingen Afd. Natuur-
kunde van Mei 1881 t/m. April 1882. kl. 8°.

Verslagen en mededeelingen, Afd. Letterkunde. Dl. XI 2. 5.
Dl. XII 1.

Naam- en zaakregister Deel I

Verhandelingen Deel XV.

XII.

Nederlandsche dierkundige Vereeniging.

Tijdschrift Supplement Deel 1. Afl. 1. Leiden 1885. 8°.

Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen.

Notulen deel XX No. 5 Batavia 1882. S°.

Verhandelingen Band.... Batavia. 4.

Tijdschrift voor Indische Taal- Land- en Volkenkunde. Deel
XVIII afl. 2 Batavia 1882. S°.

F. Kors. Flora Batava, voortgezet door F. W. van EEpen.

258e, 259e en 260e aflevering. Leiden. 4°.

Vereeniging tot bevordering der Geneeskundige Wetenschappen
in Nederlandsch-Indië.

Tijdschrift. Deel XXIII (Nieuwe Serie Deel XID afl. 1.
Batavia. 1885. 82.

Nederlandsch-Indische Maatschappij van Nijverheid en Landbouw.

Tijdschrift Deel XXVIL
Idem „> XXVIII 1. Batavia 1885. S°.

Kön. Preussische Akademie der Wissenschaften zu Berlin.

Physikalische Abhandlungen aus dem Jahre 1881. 47.
„o

Mathematische Ahhandlungen aus dem Jahre 1880. 4.
Sitzungsberichte, Afl, 18-58 1882. 8.

Physikalisch-oekonomische Gesellschaft zu Königsberg.
XXler Jahrgang 2e Abth. 1880.
XXII » p le _» 1881.
XXII » » Deur 1881, 4P.

4
Zeitschrift für wissenschaftliche Loologie.

Herausgegeben von €. F. v. Sregorp und A. v. Körriker
unter der Redaction vor Erst Enrers.

Band XXXVII Heft 4. Leipzig 1882. 8°.

Band XXXII-—XXXIV. Leipzig 1878/1880. 8°.

Senckenbergische naturforschende Gesellschaft.

Abhandlungen. Frankfurt 1885. 4°.
Berichte 1881/1882 » 1882. 8°.

Kaiserlich-Leopoldinisch-Carolinisch-deutsche Akademie

der Naturforscher.

Nova Acta. Band XXXV 1869. 4°.
» _XLII, XLIII 1881. 4°. * Halle a. S.
Nunquam otiosus. Heft 17 Jahrgang 1881. Halle a. S.

Deutsche Gesellschaft für Natur- und Völkerkunde Ost-Asiens.
Mittheilungen 28er Heft. Februari 1885. Yokohama.

Deutsche Chemische Gesellschaft.

Berichte. | k
15er Jahrgang No. 1, 2, 5, 4, 5, 6, 7.17. Berlin 1882. 8°.
16er » No:r2 As 45765178 » 188582.

Medicinisch-naturwissentschaftliche Gesellschaft zu Jena.

Jenaische Zeitschrift. „Band XVI. (Neue Folge Band EX)
Heft 1, 2.

Naturforschende Gesellschaft in Leipzig.

Sitzungsberichte 1881. 8°.
» 1882. 8°.

Verein für Erdkunde zu Metz.

ber Jahresbericht 1881. 8°.

Naturwissentschaftlicher Verein zu Bremen.

Abhandlungen. Band VIl 5es Heft 1882. 8°.

Verein für vaterländische Naturkunde in Würtemberg.
Jahreshefte 58er Jahrgang. Stuttgart 1882. 8°.

Physikalisch-medicinische Societät zu’ Erlangen.

Sitzungsberichte Heft 14. Erlangen 1882. 8°.

Verein für Erdkunde zu Halle a. S.

Mittheilungen 1882. 8°.

Oberhessisch Gesellschaft für Natur- und Heilkunde.
21ier Bericht. Giessen) 1882. 8°.

Flora. Botaníscher Verein zu Regensburg.

Neue Reihe 40er Jahrgang. Regensburg 1882. 8°.

Isis. Naturwissentschaftliche Geselschaft in Dresden.

Jahrgang 1882. 1885. 8°.

Kön. Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen.

Abhandlungen 29er Band. 4.
Nachrichten aus dem Jahre 1882. 8°.
Gelehrte Anzeigen Band T und II. 8°.

Académie royale de Copenhague.

Bulletin pour 1882.
Overzigt over det Kongelige Danske Videnskabernes Selskabs.

VII

Forhandlinger og dets Medlemmers Arbedjer í Aaret 1882

No. 5.

Bulletin pour 1885.
Idem Aaret 1885 No. 1.

Académie des sciences à Paris.

Comptes rendus hebdomadaires des seances, publiés con-
formément a “une décision de Pacadémie en date 15 juillet

1855 par M. M. les sécrélaires perpétuels.

Tome XLV No. 22,25, 24, 25, 26. Paris 1882.
» _ XVI No. qd 5 ged 44-24 9ie » 16853.

Muséum d’histoire naturelle.

Nouvelles archives. 2e Série Tome V. Paris 1882. 4°.

Société Linnéenne du Nord de la France.
Tome V No. 92-—109. 8°.

Société des sciences de Nancy.
Bulletin 1881. Paris 1882. 8°.

Socièté d’Etude des sciences naturelles de Beziers.

Bulletin 1880. &°.
Sociêté des sciences physiques et naturelles de Bordeaux.
Mémoirs Tome 4 et 5 1881/82. 8°.

Société nationale des sciences naturelles et mathématiques
de Cherbourg.

Tome XXIII 1881. 8°.

Sociéte philomatique de Paris.

Bulletin. Tome VI. Série 7 No. 4. Paris 1882. 8°.

New Zealand Institute.

Proceedings and Transactions 1881 vol. XIV.

4°,

VII

Annual Report 7—17.
Meteorological Report 1880. Wellington.

Seismological Society of Japan.

Transactions.
Vol I—V. Tokio 1880/82. 8°.

Annales de la société entomologique de Belgique.
Tome XXV Bruzelles 1881. 8°.

Natuurwetensch. Genootschap van Gent.
Natura. Maandschrift te Jaarg. 1e afl. Gent 1885. 80.

Musée royal d'histoire naturelle de Belgique.
Bulletin Tome IT No. 1, 2, 5, 1882.

KK: Geographische Gesellschaft in Wien.
Mittheilungen. XXIV Band, neue Folge XIV. Wien 1881. 8°.

Anthropologische Gesellschaft in Wien.

Mittheilungen XII Band (neue Folge II Band) Heft 1, 2:
Wien 1882. 4°.

Deutsche Geologische Gesellschaft.

Führer zu den Excursionen der Deutschen Geologischen
Gesellschaft nach der algemeinen Versammlung in Wien 1877,
herausgegeben von F. von Haver und Dr. M. Neumarsen. Wien 8°.

Kais. Kón. Geologische Reichsanstalt.

Catalog der Ausstellungs-Gegenstände bei der Wiener Welt-
Ausstellung in 1875. Wien 1875. 8°.
Verhandlungen Band XXXII No. t, 2, 5, Wien 1882. 4°.

Kaiserliche Akademie der Wissenschaften zu Wien.

Sitzungsberichte 1e Abtheilung Mathem, naturw. Classe.”

Band LXXXIII (Heft 5).
» __ LXXXIV.
» LXXXV (Heft 1—5).
Sitzungsberichte 2e Abtheilung Mathem. naturw. Classe.
Band LXXXIII (Heft 5).
» _LXXXIV (Heft 1—5).
» LXXXV (Heft 1—5).
»__LXXXVI (Heft 1). Wien 1881/82. 8°.
Register zu den Bänden LXXXI-—LXXXV.
Almanach Jahrgang XXXII. Wien 8°.

Verein zur Verbreitung naturwissentschaftlicher Kenntnisse in Wien.

Band XXXII. Wien 1882. 8°.

R. Accademia dei Lincei.
Mol. MIG Bäsekcola: 1,725 Sn 4D 0 7, 8,79 10.
Roma 1882/85. 4°.
Zoologisohe Station zu Neapel.
Fauna und Flora des Golfes von Neapel. Leipzig 1882. 4°.
Jahresbericht für 1881 Abth 1 —5. Leipzig 1882. 8°.
Adriatica Soc. di Scienza naturali.

Bolletino. Vol. VII Trieste 1882. 8e.

Sociedado de geographia de Lisboa.

Boletno 2e Serie 9, 10, ZLeisboa 1881. 8°.

Royal physical society of Edinburgh.

Proceedings. Session 1880 1881. 82.

Natural history and Philosophical society.

Proceedings. Semester 1881/82. Belfast 1882. 8e.

Scientific Meetings of the Zoological Society of London.

Proceedings. Part L. London 1882.
Index 1871—1880.

Linnean Society of London.
Transactions.
2 Serie Botany vol. Il part 1. _
2 » Zoology » II» 5, 4, 5. London 1882. 4°.

Zoological Society of London.
Proceedings 1882 Part. [IL 8°.

Äsiatie Society of Bengal.
Procedings 1882 Nos. 9, 10. Calcutta 1882. 8°.
ijd? 1885 No. 1. „ef 1885. 8°.
Journal. vol. LE Part. IL No. 4. » 1885. 8°.

Entomologiska Förenningen i Stockholm.
Tidskrift, 1881 Heft 5, 4.
1882. »- 1,2: 5, 4. stochholm, 82.

Sveriges geologiska undersökning.
Serie Aa. Kartbladet Tjölleno N°. 70, 80—86.
Serie Bb. Agronomisk Geologiska Kartorna.
Serie C. Afhandelingen och uppratur Skönes Basalter.
N°. 45—53.
F. v. Svronmws. Bidrag till Norrbottens Geologie. Stockholm
1880. 8°.

Hortus petropolitanus.
Acta. Tome VII. 1.

Sociëté impériale des naturalistes de Moscou.
Bulletin. Année 1881 No. 5, 4.
1882 » 1,2. Moscou 1881/82, 8.

XI
Académie Imperiale des sciences de St, Petersbourg.

Bulletin Tome XXVIII 1, 2.
Memoirs » XXX No, 5—11. Sf. Péterbourg 1882. 4.

‚United states Naval Observatory.
Astronomical und meteorological observations 1877. Was-
hington 1881. 4.
Instruction for observing the transit of Venus 6 December
1882. Washington 1882. 4°.

Academy of natural sciences of Philadelphia.

Proceedings 1881 part. 1, 2, 5, 1882. 8°.

Harvard College.

Annual Report 1881—82.
Memoirs vol. III No. 2 part. Il.
Bulletin vol. X No. 2, 5, 4.

vol. VI No. 12 Cambridge 8°.

Boston Society of natural history.

Memoirs. Vol. [IL No. 4, 5.
Proceedings Vol. XX (4) XXI (1, 2, 5.) Boston 1882. 4°.

Smithsonian Institution.

Annual Report 1881. Washington 1881. 9e.
First annual report of the bureau of ethnology to the secretary
of smithsonian Institution 1879/80. Washington 1881. 4e.

Essex Institute.

R. S. Rarrour. Memoir of BENJAMIN Price. Salem 1881. 8e.
Bulletin vol. XIII Esser 1881. 8°.

American Association for the advancement of science.

Proceedings. Salem 1882. 8.

XII
American Academy of arts and sciences.

Proceedings (New Serie, vol. IX.
Memoirs vol. XI Part. 1. Boston 1882. &-°.

Academy of natural sciences of Philadelphia.

Proceedings Part. LIL 8.

Naturforsche Gesellschaft in Basel.

Verhandlungen 7er Theil tes Heft. Basel 1882. 8.

Naturforschende Gesellschaft Bern.

Mittheilungen aus dem Jahre 1881. II Heft, No. 1018—1029. 8°.

Schweizerische Naturforschende Gesellschaft.

64e Jahresversammlung. Jahresbericht 1880/81. &°.

Annual Report of the commissioner of Agriculture for the
year 1880. Washington 1881. 8°.

Report on the scientific results of the voyage of H. M. S.
Challenger, during the vears 1875-—76 under ‚the, command
of Captain S. Nares and Captain Frank. — T. Tromson. Zoo-
logy, vol. V, VI. London 1882. 4°.

Eneyclopaedia Britanmca, vol. XIV. Edinburgh 1882. 4°.

Annales de Chine et de Physique par M. M. Crevreur, Dumas,
etc. Tome XXVII, XXVIII Paris 1885. 8°.

Annalen der Physik und Chemie. Neue Folge Bd. XVI
No. 15 Bd. XVIII No. 1—5. Leipzig. 8°.

Beiblätter Bd. VI 1,2.

VII 1—5.
Dr. K.H. Proscner. Archiv für Naturgeschichte.
56er Jahrg. Heft 6.
58er _ » en
49er >» 1, Berkin” se.

Dr. H. W. Voorn. Photografische Mittheilungen.
18er Jahrg. No. 218

19er » re 25745
20er » > 244, 45. Berlin 8.

L' Electricien. Revue générale d’électricité.
Tome [IL No. 22—24
„II » 25—356
» IV » 58—41
» V_ » 4247. Paris 8°.
A. H. Brsscror GrerveriNK. Planten van Nederlandsch-Indië.
Amsterdam 1885. 8.
Dr. C. L. var per Bure. CorNeLtuS SwavinG. Overgedrukt uit
het Natuurkundig Tijdschrift van Ned. Indië (deel XLIL, 1). 8°.
Dr. J. Jacops. Henigen tijd onder de Baliërs. Batavia
1885, gr. 8°.
J. C. Bernevor Moens. De Kina-Cultuur. Batavia 1882. 4°.
J. Mac Lrap. La structure des trachées et la circulation
péritrachéenne. Bruxelles 1880. 8°.
E. R. vor Traurverrer. Deeas plantarum novarum. _Pefro-
poli. 4°.
Tommaso Sarvanorr. Monografia del Gen. Casuarius Briso.
Torino 1882. 4°.
Dr. Donato Tomvasr. Sulla stabilita del idrato rameico.
Torino. S°.
Sulla dissoeiazione dei sali ammoniacali alla
temperatura ordinaria. Mirenze. S°.
Di un nuovo apparechio destinato a mostrare
la dissociazione dei sali ammoniacali. Firenze. S°.
ee Azione di razzi solari sul bromure argen-
feo. Firenze. S°.
H. W. Harryess. Footprints found at the Carson State Prison
‘from the proceedings of the California Academy) 1882. 8°.
P. Poore. Congressional Directory compiled for the use of
congress: fortv seventh congress. Washington 1882. 8°.

XTV

Boekwerken, ontvangen uit de nalatenschap van den Heer
J. E. Teijsmann.

P. van per Crap. De moluksche Eilanden. Batavia 1862. 8°.

Album der Natuur 1876, 1878, 1880, 1881, 1882. (inkompl.).

F. Junenvan. Java, zijne gedaante, zijn plantentooi en
inwendige bouw: 2de verb. uitgave, 4 bd.

Dr. H. Barru. Lotgevallen en ontdekkingen op eene reis in
het Noorden en Midden van Afrika, naar het engelsch en hoog-
duitsch bewerkt door H. C. var Oosterzee. Haarlem 1881. 8°.

Cu. P. Hocxsrterrer, Populäre Mineralogie. Reutlingen
1856. 8°.

F. Jurenvan. Die Battaländer auf Sumatra, te en 2e Theil
Berlin 1847. 8°.

J. SzermakK. Over Hypnotisme bij dieren. Arnhem. 1879. 8°.

P. Harrie. Leerboek van de grondbeginselen der Dierkunde
in haren geheelen omvang DI. IL, IT 1—4 Afl. Thiel 1862/64. 8°.

P. Hartine. Id. Deel II 2e afl. 1e en 2 stuk. Thiel 1866/67. 8°.

P. J. Verw. Java 1e Deel. Haarlem 1875. &°.

N. Ansrijn. Systematische Beschrijving der voor ons meest
belangrijke voortbrengselen uit de 5 rijken der natuur. Zoo-
logie verdeeld in: Zoogdieren, Vogelen, Insecten, Amphibiën
en Visschen. Leiden 1822/28. 8°.

Zoological Society of London. Revised list of the verterbrated
animals now or lately living in the gardens of London.
bes

0. Beccarr. Nuovo giornali botanieo italiano, publieato da
Firenzi vol. IL. 8°.

A. v. Humgorpr. Kleine Geschriften. te deel. Leiden 1855. 8°.

R. J. L. Kussenpracer. Eiland Java. Groningen 1841. 8°.

C. G. Nees van EsengreK. Handbuch der Botanik. 2er Band
Nürnberg 1821. 8°. |

Lanrts. Het eiland Bali en de Balinezen. Amsterdam
1848. 8°.

Korrtnars. Topographische schets van een gedeelte van
Sumatra. Leiden 1847.

xy,

…P. Breeker. Tijdschrift voor Nijverheid in N. IT. Deel I
Batavia 1829. &°.

G. H. Naerr. Javaansche Tafereelen. Amsterdam 1829. 8°.

F. A. W. Miover. Flora van Ned. Ind. 2 ex: 1—5e
deel. Amsterdam en Utrecht 1855/56. S°.

S. Kurz. Preliminary Report on the Forest and other
Vegetation of Pigu. Calcutta 1875.

G W. Brscuorr. Die botanische Kunstsprache in Umrissen.
Nürnberg 1822.

K. K. Zoologisch Botanische Gesellschaft in Wien. Band
XIII. Wien 1865. 8. |

A. J. L. Lexrpe. Kort hegrip der Wetenschappen en Kunsten
ze deel. Amsterdam 1850. 8°.

W. H. pe Vriese. Plantenkunde voor Apothekers en Artsen
2 deelen in 5 banden. Leiden 1855/56. 8°.

J. var per Hoeven. Handboek der Dierkunde. 1 deel in
2 banden. Amsterdam 1846/49. 8°.

Androcles. Maandschrift aan de belangen der dieren gewijd.
's Hage 1876/82. 8° Se t/m. 14e jaargang.

Handleiding tot de paardenkennis. Breda 1840. 8°.

S. Kurz. Forest Flora of British Burma. Calcutta 1877.
2 vol. 8°.

A. Ganor. Leerboek der proefondervindelijke en toegepaste
natuurkunde, bewerkt door P. van per Bure. te deel. Gouda
1859. 8°.

J. J. Römer. Wörterbuch der botanischen Terminologie.
Zürich 1816. 8.

F. v. Mürren. Select plants readly eligible for industrial
cultur or naturalisation in Victoria. Victoria. S°.

Dr. J. Waerer. Natürliches System der Amphibien. München ,
Stuttgart, Tübingen. 1870. 8°.

A. Mousson. Die Land- und Süsswasser-Mollusken van Java.
Zürich 1859. 8°.

Dr. A. Baumearrtyer. Die Mechanik in ihrer Anwendung
auf Künste und Gewerbe. Wien 1854. Sv.

XVI

Dr. J. B. Fiscner. Synopsis Mammalium. Stuttgart 1829. 8°

W. Scumouren. Reistogt naar en door Oost-Indiën. 2 deelen
Utrecht 1775. 4°.

C._HARTMANN. Populäres Handbuch der allgemeinen and
speciellen Technologie. 2er Band Leipzig 1850. 8.

J. F. Hasskarr. Catalogus plantarum in horto botanico
Bogoriensi cultarum. Batavia 1844. 8°.

Dr. S. W. A. ZimmeRMANN. De Mensch. 2 deelen (2 exempl.)

Rotterdam 1865. &°.

BOEK WERKEN

TER TAFEL GEBRACHT IN DE VERGADERINGEN VAN DE DIRECTIE

DER

KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING
GEDURENDE HET JAAR 1885.

(Jul December).

LAGEN
Geologisches Reichsmuseum in Leiden.

Sammlungen I. Beiträge zur Geologie Ost-Asiens und Aus-
traliens mit Unterstützung des Niederländischen Ministeriums
der Golonien, herausgegeben von K. Martin und A. Wrcamann.

Heft IV und V. Leiden 1883. S°.

Aardrijkskundig Genootschap te Amsterdam.

Tijdschrift, onder redactie van CG. M. Kan en N. W. Posrnuuus.
Deel VII No. 5, 4. Amsterdam en Utrecht 1883. 4°.

Midden Sumatra. Reizen ‘en onderzoekingen der Sumatra-
expeditie, uitgerust door het aardrijkskundig Genootschap.
1877-1879, beschreven door de leden der expeditie onder toezicht
van Prof. P. J. Vern, A. L. van Hasserrt en J. F. SNELLEMAN.
Deel [II met atlas en Supplement. Leiden 1881. 4.

Nederlandsche Maatschappij ter bevordering van Nijverheid.

Koloniaal Museum en Museum van Kunstnijverheid op het
pavillioen te Haarlem 1883. 8°.

Tijdschrift Deel VII, van de geheele reeks Deel XLVI,
Juni, Juli, Augustus, September, October.

XVI

Koninklijk Instituut van Ingenieurs.
Tijdschrift 1882/1883 5de Afl. 2de gedeelte.
Ade » 1ste en 2de »
5de » iste en 2de »
» 1883/1884 1ste » 1ste »

Algemeen Verslag. ’s Gravenhage 1883. 4°.
Indisch Genootschap te ’s Gravenhage.

Vergadering 27 Maart 1883.

Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam.

Verslagen en mededeelingen Afd. Natuurkunde, 2e reeks,
19e deel. 1ste stuk. 1883. S°.

Nederlandsche Entomologische Vereeniging.
Tijdschrift. XXVI Deel 5e Afl. °s Gravenhage 1883. 8°.

Nederlandsche Botanische Vereeniging.

Nederl. kruidkundig archief onder redactie van Surinaam,
Ouprmans en ApeLever, 4de Deel, 1ste Stuk. Nymegen
1883. 8°.

Catalogus der Bibliotheek.

Natuurkundig Genootschap te Groningen.
82e Verslag. 1882 8°.

Koninklijk Instituut van Ingenieurs. Afdeeling Nederlandsch-Indië.
Tijdschrift 1882/1883. Batavia 1883. 42.

Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen.
Notulen. Deel XXI, No. 1, 2.

Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde.
Deel XXVIII (5, 6) Deel XXIX (1). Batavia 1883. 8°.

XIX
Maatschappij tot bevordering van Nijverheid en Landbouw

in Ned. Indië.
Tijdschrift. Deel XXVIII, Afl. 2, 5. Batavia 1883. 8.

Vereeniging ter bevordering van geneeskundige wetenschappen
in Ned. Indië.

Deel XXIII, Nieuwe Serie, Deel XII, Afl. 2, 5, 4, 5.
Batavia 1883. 8°.

Indisch Aardrijkskundig Genootschap te Samarang-
Tijdschrift, Afl. 4. Djokdjokarta 1883. 4.

Mijnwezen in Ned. 0. 1.

Jaarboek, 1883, te gedeelte. Amsterdam gr. 8°.

Natuurwetenschappelijk Genootschap van Gent.
Natura. Maandschrift, 1 Jaargang, 11e Afl. Gent 1883. &°.

Société Royal des Sciences de Liège.

Memoirs, 2e Serie, Tome X. Bruxelles 1883. 8°.

Académie des Sciences à Paris.

Comptes Rendus. Tables, Tome XGV. (2 Sem. 1882).
Tome XGVI No. 20, 21, 25—26.
» _XGVII No. 1—9, 11—17. Paris &°.

Sociêté des Sciences physiques et naturelles de Bordeaux.

Mémoires. Tome V (2). Paris—Bordeaur 1882. 8°.

Acadèmie des Sciences, Arts et belles Lettres de Dyon.

Memoires. Années 1881—1882. Dyon 1882. 8°.

Société philomatique de Paris.

Bulletin. 7 Série, Tome VII, No. 1. 2, 5. 1883. 8°.

Deutsche Chemische Gesellschaft.

Berichte. t5er Jahrgang No. 19.
16er > No. 8—14. Berlin 8°.

Verein für Erdkunde zu Metz.
Jahresbericht 1882. 8°.

Kön. Preussische Akademie der Wissenschaften zu Berlin.
Sitzungsberichte No. 59—54. 1882. 8°.
Id. » _1—57. 1883. 8°.
Physikalische Abhandlungen aus dem Jahre 1882 mit Anhang.
Berlin 1883. 4.

Geographische Gesellschaft Greifswald.
1 Jahresbericht 1882—1883. Greifswald 1883.

Verein für Erdkunde zu Leipzig.

Mittheilungen 1882 nebst dem 22 Jahresbericht des Vereins.
Leipzig 1885. 8°.

Medicinisch naturw. Gesellschaft zu Jena.

Zeitschrift für Naturwissenschaften.
16er Band, neue Folge Jer Band, 5, 4 Heft. Jena 1885. 8e.

Physikalisch oekonomische Gesellschaft zu Königsberg.

Schriften. Jahrg. XXIII (1882) te, 2e Abtheilung 1882—
1885. 4e.

Isis. Naturw. Gesellschaft in Dresden.

Sitzungsberichte und Abhandlungen.
Jahrgang 1885, Januari—Juni. 8°.

Wetterauische Gesellschaft für die gesammte Naturkunde
zu Hanau.

Bericht. Januar 1879-—51, December 1882. Hanau 1885. 8°.

XXI

Kön. Sternwarte bei München.

Meteorologische und Magnetische Beohachtungen.
Jahrgang 1881/1882, 1885. &-.

Senckenbergische Naturforschende Gesellschaft.
Abhandlungen. 15er Band, 2es Heft. Frankfurt aM. 1885. 4°.

Gewerbeschule zu Bistritz ín Siebenbürgen.
IX Jahresbericht. 1825. 8°.

Offenbacher Verein für Naturkunde.
Bericht 22 und 25 vom 29 April 1880 bis 4 Mai 1882. 1885. 8°.

Kön. Baierische Akademie der Wissenschaften zu München.
Sitzungsberichte der mathematisch-phvsikalischen Classe.
Jahrgang 1882. Heft 4, 5.

» 1885. » 1,5. 1882—1885. &°.

G. Baver. Gedächtnissrede auf Orro Hesse, gehalten in der
öffentlichen Sitzung der K. B. Akademie der Wissenschaften
zu München am 28 Mâärz 1882. 1882. 4°.

Kaiserlich-Leopoldinisch-Deutsche Akademie der
Naturforscher.

Leopoldina. Amtliches Organ.

18e Heft. Jahrgang 1882. Halle 1882. 4°.

Nova Acta. Band XV, 2e Abth. Breslau und Bonn 1852. 4°.

Band XLIV. Halle 1885. 4.

K. K. Geographische Gesellschaft in Wien.
Mittheilungen. Redigirt von Dr. J. Cravanne. XXV Band.
Wien 1882. 8°.
K. K. Zoölogisch-Botanische Gesellschaft in Wien.
Verhandlungen. … Band XXXII. Wien 1885. 8°,

Naturforschende Gesellschaft in Bern.

Mittheilungen aus dem Jahre 1882.
les Heft (Nos. 1050—1059). 1882. &°

XXII

Schweizerische Naturforschende Gesellschaft.

Verhandlungen. 65 Jahresversammlung. Jahresbericht 1881 —
1882. Glarus 1882. 8°.

Zoological Society of London.
Proceedings 1882 part IV.
» 1885 rar be UL
A list of the fellows and honorary and corresponding members
etc. of the Zoological Society. London 1885. 8°.

Belfast Natural and Philosophical Society.
Report and Proceedings. Session 18821885. 8°.

Geological Survey of India.

A manual of the Geology of India. Part [IL Economic
Geology. Calcutta 1881 gr. 8°.

Memoirs, vol. XVIII, part 1, 2, 5.

» XIX Dd.

Records, vol. XIV, part 2, 5, 4, vol. XV, part. 1,2,5. 4

Palaeontologia Indica. Serie X (vol. II) part. 1, 2, 5.
Serie XIII. Serie XIV, vol. 1—5. Serie II, XI, XII vol; 5."
Calcutta 1881:2. 8°.

Harvard Oollege.

Bulletin of the museum of comparative Zoology. Cambridge
Mass. 1885. 8°.

Äsiatic Society of Bengal.
Proceedings, year 1885 IL, UI, IV, V, VL
Journal 1885 No. 1.
Société impériale des naturalistes de Moscou.
Bulletin.- Année 1882 (1, 2 Afl). Moscou 1882. 8°.

Nyt Magazin for Naturvidenskaberne.

24e Bind Heft 4. 25e, 26e en 27e Bind. Christianra
1879— 1882. 8°.

XXI
Archiv für Mathematik og Naturvidenskab.

ze Bind. Tillaegshefte, 4 Heft.
4e—8e Bind. 1e, 2e Heft. Christiana 1878—1885. 8°.

Osservatorio della Regia Universita di Torino.
Bolletino 1882. Lg. Fol.

Cosmos di Guido Cora.
Vol. VIT Afl. 7, 8. Torino 1885. 8°.

Zoologische Station zu Neapel.

Fauna und Flora des Golfes van Neapel und der angren-
zenden Meeresabschnitte. .

V. Monographie.

Zoologischer Jahresbericht für 1881, IV Abth. Leipzig
1885. 4°.

R. Accademia dei Lincei.
Atti, vol. VII, fascicolo 11—14. Roma 1885. 4.

Sociedado de geographia de Lisboa.

Expedicao scientifica a Serra da Estrella em 1881. Seccao
de Meteorologia; relatoria do Sr. A. C. pe SiLva. Lisboa 1885. 4.

United States Naval Observatory.

Astronomical and Meteorological Observations made during
the year 1878. Washington 1882. 4.

Academy of Natural Sciences of Philadelphia.
Proceedings 1885, part. Il, January—May 1885. 8°.

New York Academy of Sciences.

Transactions, vol. 1 No. 2—5ö.
Annals, vol. IT No. 14, vol. II No. 1—9. 1881—1882. 8°.

XXIV

Essex Institute.
Bulletin, vol. XII. Salem 1880. 8°.

Academia Nacional de ciencias en Cordoba (Republica Argentina).

Boletin. Tome IV, Entrega III, IV, V. Tome V,Entrega
II, III. Buenos Aires 1882—1885. 8°.

Zoological Society of Philadelphia.
Annual report. 1885. 8°.

Society of Natural Sciences Buffalo.
Bulletin, vol. III No. 5, vol. IV 1, 2, 5. 1882. 8°.

The American Academy of arts and sciences.
Memoirs, vol. XI Part. 1. Cambridge 1882. 4e.

Boston Society of Natural History.
Memoirs, vol. III No. 4, 5.
Proceedings, vol. XX (part IV), vol. XXI (1, 2, 3).
1881—1882. 8°.

Entomological Society of New South Wales.
Transactions, vol. IF, IL. Sidney 1866—1875. 8°.

Linnean Society of New South Wales.
Proceedings, vol. L—VI, vol. VIT (1, 5, 4), vol. VIII (4, 2, 5).
Sidney 1877—1885. 8°.

New Zealand Court.
International Exhibition 1879. Sidney.
Off. Catalogue with Appendix.

Colonial Museum and Geological Survey Department.
Catalogue of the New Zealand Diptera, Orthoptera, Hymeno-
ptera with descriptions of the species by Fre. “WorLAsTON
Hurron. 1881. 8°.

XXV

Manual of the New Zealand Coleoptera bij T. Brown part II.

1881. 8°.
Palaeontology of New Zealand part. IV.
Corals and Bryozoa in the neozoic period in New Zealand

bij Rev. T. Woops. Wellington 1880. 8°.
Reports of Geological Explorations during 1876—1877 , 1877—
1878, 1878—1879, 1879—1880. New Zealand 1877—1881. 8°.
Map of the Buller Coal Field to illustrate reports by Mr. Cox

and Mr. Denrnisron.
Geolog. Reports 1874—1877.

Departement of Mines New South Wales.
Annual Report. 1877, 1878, 1880. Sidney. 4e.

Royal Society of New South Wales.
Journal and Proceedings.
Vol. X—XV. Sidney 1877—1882. 8e.
Legislative Assembly 1879—1880 New South Wales.

Report upon certain Museums for technology, sciences and
art by A. Lrversipee. Sidney. Lang 4°.

New Zealand Institute.

Transactions and Proceedings.
Vol. XV. Wellington 1882. 8°.

Geological Survey of Victoria.

Observations on new vegetable fossils of the Auriferous
Drifts by Baron F. von Mürrer. Melbourne 1880. 8°.

Seismological Society of Japan.
Transactions, vol. IL. Tokio 1880. 8°.

Deutsche Gesellschaft für Natur- und Völkerkunde Ostasiens.
Heft 28, 29. Yokohama. 4°.

XXVI

W. A. var Dorr, A. P. Francurmoxr, enz. Recueil des
Travaux chimiques des Pays-Bas. Tome II No. 5, 4, 5.
Leide 1885. 8°. |

Annalen der Physik und Chemie. Neue Folge, Band 19 _
Heft 2—7. Band XX Heft 1, 2. Leipzig. &°.

Beiblätter. Band VIL No. 4—10. Leipzig. 8°.

Biologisches Centralblatt, herausgegehen von Dr. J. Rosenrmar.

MI Band 1882. MI Band 1825. Erlangen 1885. 8°.

Zeitschrift für wissenschaftliche Zoologie, herausgegeben von
Carr Tiropor von Strsorn, A. Körriker und E. Eurers.
Band 55—59 (les und 2es Heft). Leipzig 1880—1885. 82.

H. W. Voeer. Photographische Mittheilungen. 20er Jahrgang.
Heft 5, 4, 5. (No. 246, 247, 248). Heft 6—9 (No. 250,
251, 252). Heft 10 (No. 255— 257). Berlin. 8°.

Archiv für Naturgeschichte, gegründet von A. F. A. Wreemann ,
fortgesetzt von W. F. Errcusor und F. H. Troscuer, heraus-
gegeben van Dr. Ep. vor Marrexs. 49er Jahrgang, Heft 5, 4.
Berlin 1885. S°.

Annales de chenue et de physique. Tome XXVII. Tome XXIX
Mai, Juin, Juillet, Aoùt. Paris 1885. 8°.

P Eclectricien. Revue générale d'éleetricité. Tome V No. 48 —55.
Tome VI No. 54—62. Paris 1885. 8°.

PKleetricité, Journal scientifique illustre, 5me année No. 1—52.
Paris 1885. 4°.

Revue scientifique sllustré. 6e vol. No. 1—45. Paris
1885. 42. |

La bumiere électrique, Journal universel d'éleetrieité hebdo-
madaire, vol. VII No. 1—19, vol. IX No. 20—45. Paris
1885. 4.

P. Brerken. Atlas Ichthyologique des Indes Orientales Neér-
landaises, publié sous les auspices du gouvernement colonial
neèrlandais. Tome LIV. Amsterdam 1862/1865 gr. fol.

Flora Batava. Afbeelding en beschrijving van Nederl. ge-
wassen, aangevangen door wijlen J. Koors, voortgezet door
FP. W. van Erpen te Mlaarlem. Afl. 261, 262. Leiden gr. 4°.

XXVII

P. var per Bure. Iets over echladnische klankfiguren.
_ Nijmegen 1885. S°.
J. A. G. Ouprmars. Levensschets van Dr. P. A. BerGsMa
_overgedrukt uit het jaarboek der K. Akademie von Weten-
schappen 1882. Amsterdam 1882. 8.
Catalogus der Nederl. Kolonven van de internattonale koloniale
en uitwoerhandel-tentoonstelling van 1 Mei tot ultimo October
1885 te Amsterdam, 5 Deelen. 1885. S°.
_H. G. var pr SanpE BAkKuurzer en G. van Driesen. Uit-
komsten van de in 1882 uitgevoerde nauwkeurigheidswater-
passing. :
le gedeelte: XXI Amsterdam—Zwijndrecht.
XXII Rijswijk —Hoek van Holland Overschie.
2e gedeelte: XXII Haarlem —Helder.
XXIV Alkmaar—Enkhuizen. Leiden. ’s Gra-
wvenhage 1885. langfol.
F. M. van per Wore. Amerikaansche Diptera No. 1—5.
Mydaea (Spilogaster) Angelicae Scor.
en Urran Mere.
Opmerking betreffende Tipuliden.
Raphiocera picta.
Dipterologische Aanteekeningen 1, 2, 4.
Ee Bijdrage tot de kennis ‘der Asihden
van den Oost-Indischen Archipel.
Opmerkingen betreffende eenige exo-
tische Diptera.
} _—___—__— Tets over Bibio Anglicus Loew.
_— __Eenige Diptera van Ned. Ind.
Over het prepareeren van Diptera.
L. Nerro. Apercu sur la théorie de FEvolution. Rio de
Janeiro 1885. 8°.
Descriptions of New Indian Lepidopterous Insects. Part. 1 (1879).
Part. II (1882). Calcutta 4.
_J. Mrirye. Suggestions for the systematic observation of
Earthquakes. Tokio 1885. S°.

XXVIII

Catalogue of the Stalk and Sessile-eyed. Crustacea of New Zealand
by Epw. Mrers. London 1876. 8°.

The Encyclopedia Britanica. A dictionary of arts, sciences
and general literature. 9e edition. London 1885. 4°.

W. B. Rev. Crarke. Remarks on the sedimentary formations
of New South Wales. Sidney 1878. 8°

Sir GC. Wrvwirre Tromsox. Report on the scientific results
of the voyage of H. M. S. Cnarrereer during the years
1875—1876 under the command of capt. Grorer Names and
Capt. Frank Turrr Tuomson. Zoology. Band VIL. London,
Edinburgh, Dublin 1885. 4°.

Dr. 0. Fivsen. Bemerkungen: über einige Eingeborne des
Atoll Ontong-Java.

Ueber die Bewohner van Ponapé.
Brief aus Neu Brittanien. Berlin 1880—
1882. 8°.

— — Reise nach Westsibirien im Jahre 1876.
Wissentschaftliche Ergebnisse (abgedruckt aus den Verhandlun-
gen der K. K. zoologisch botanischen Gesellschaft in Wien.
Jahrgang 1879).

Dr. O. Monnike. Blicke auf das Pflanzen und Thierleben in
den Niederländischen Malaienländern. Munster 1885. 8°.

Dr. F. Karscu. Zur Käferfauna der Sandwich, Marshall
und Gilberts Inseln.

Dr. C. Sruerr. Reisen im Archipel der Philippinen. 2er Theil
4er Band te Abth. Die Sipunculiden van Dr. E. ’SrLENKA
te Hälfte.

Dr. F. Bauer. Offenes Schreiben als Antwort auf Herrn
Baron OsreN-Sackens »Critical Review’ meiner Arbeit über
die Notocanthen. Wien 1885. 8°.

Baron F. von Mürrer. Observations on New vegetable fossils
of the auriferous drifts. Melbourne 1885. 8°.

nie —__——— The plants indigenous around Sharks-
bay and its vicinity. Perth. 1885. 8°.

7}
de) Vr

BEE

(H]
Si

ZENE ER DENN
ALMERA]
AANLEVEREN

Len
persen

en
Lan

Tm mn
ie enden tad
Det
nà

made

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Natuurkundig tijdschrift voor Nederlandsch Indië"

See other formats